Википедиа mnwiki https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81 MediaWiki 1.39.0-wmf.26 first-letter Медиа Тусгай Хэлэлцүүлэг Хэрэглэгч Хэрэглэгчийн яриа Wikipedia Wikipedia-н хэлэлцүүлэг Файл Файлын хэлэлцүүлэг МедиаВики МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг Загвар Загварын хэлэлцүүлэг Тусламж Тусламжийн хэлэлцүүлэг Ангилал Ангиллын хэлэлцүүлэг TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 3492 709540 708315 2022-08-25T17:46:02Z 150.129.140.215 wikitext text/x-wiki [[Зураг:Secret history.jpg|thumb|Монголын нууц товчоо]][[Файл:MNT2020.jpg|thumb|[[Б. Сумъяабаатар]],"МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧООH иж судалгаа", хуудас 2.262, 2020. Номд “Монголын нууц товчоо”-ны үгийн үндсэн хэлбэр, язгуур санааг шинээр хөрвүүлж, анхны худам үсгийн хэд хэдэн хувилбаруудын эх, галигийг судалж, монгол хөрвүүлгүүдэд буй алдааг түүж гаргахын зэрэгцээ “Монголын нууц товчоо”-ны нэвтэрхий толийг багтаасан байна.]] [[Файл:SuMNT.jpg|thumb|[[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]],"Монголын нууц товчооны хэлбэр судлал", хуудас 3.144, 1997]] [[Файл:MNTtoli.jpg|thumb|Б. Сумъяабаатар, "Монголын нууц товчооны толь", хуудас 875, 2008, ISBN 978-99929-895-7-2]] [[Файл:OrdonMNT.png|thumb|Профессор Б. Сумъяабаатар, Монгол Улсын Төрийн ордонд залсан цорын ганц хувь "Монголын Нууц Товчоо"-ны дэргэд]] [[Зураг:Otgonbayar Ershuu Nuuts tovchoo.jpg|thumb|Зурагт ном: Монголын нууц товчоо, 10,5x15см, 2001 [[Эршүүгийн Отгонбаяр|Э.Отгонбаяр]]]] [[Зураг:Mongolyn_nuuts_tovchoo.jpg|thumb|Зурагт ном: Монголын нууц товчоо, 10,5x15см, 2001 [[Эршүүгийн Отгонбаяр|Э.Отгонбаяр]]]] <div class="tleft" style="clear:none">[[Файл:Mongghol-un nighuca tobciyan.svg|30 px|]]</div> '''Монголын Нууц Товчоо''' бол [[монголын соёл|монголын соёлын]] анханд тооцогдох [[уран зохиол зохиол|бичгийн дурсгал]] юм. == Агуулга == Монголын Нууц Товчоо нь [[Монгол үндэстэн|Монголчуудын]] уг гарлаас эхлээд [[Чингис хаан]] нас эцэслэж [[Өгэдэй хаан]] ширээнд суусан үеийг өгүүлсэн байдаг. Нийт 12 бүлэгтэй: # [[Тэмүжин]]ий уг гарал ба бага насны үе # Чингисийн идэр нас # [[Мэргид]]ийг сөнөөсөн ба Тэмүжин Чингис хаан цол өргөмжлөгдсөн нь # [[Жамуха]] ба [[Тайчууд]]тай тэмцсэн нь # [[Татар]]ыг сөнөөсөн ба [[Тоорил хан|Ван хантай]] эвдэрсэн нь # [[Хэрэйд]] улс мөхсөн нь # Ван хан сөнөсөн нь # [[Хүчлүг]]ийн зугтаасан ба Жамухын дарагдсан нь # Шадар хишигтэн цэргийг байгуулсан нь # [[Уйгур]] ба ойн иргэдийг эзэлсэн нь # [[Хятад үндэстэн|Хятад]], [[Тангуд]], [[Сартуул]], [[Багдад]] ба [[Киевийн Русь|Орос]]ыг эзэлсэн нь # Чингисийн нас барсан ба Өгэдэй хаан болсон нь Түүний эхний 10 бүлэг Чингис хааны нас эцэслэсний хойтон шар хулгана жил буюу [[1228]] онд, сүүлийн 2 бүлэг нь Өгэдэй хааныг нас барахын өмнө [[1240]] оны үед бичигдсэн. == Судалгааны түүх == Ба [[Тогоонтөмөр хаан]] [[1368]] онд [[Бээжин|Бээжингээс]] зугтан гарч [[Юань гүрэн|Юань]] улс мөхөх хүртэл 140 гаруй жил Нууц товчоо нь маш нууц нандин шүтээн болoн хадгалагдаж байжээ. [[Мин улс|Мин улсын]] [[Хунъү]] хааны үед ([[1380]]-[[1390]]) нууцыг нь задалж галиглах, орчуулах, барлах ажлыг эхэлжээ. Энэ үед [[Монгол хэл|Монгол хэлийг]] сурч судлах нь улс төр, цэрэг эдийн засгийн үүднээс зайлшгүй шаардлагатай байсан. Иймээс Нууц товчоог галиглан орчуулж унших бичиг болгон хэрэглэгддэг болжээ. Мин улсын Хунъү хааны 15 дугаар онд нууц товчоог [[Ху Юань хэ]], [[Ма Ша Ихэ]] нар [[ханз|хятад галиг үсгээр]] буулган бичээд товч утгыг хятадаар орчуулж хадмаллан хавсаргаж модон бараар хэвлүүлжээ. Нууц товчоог судлагчид энэ үеийн анхан барын эхээс юм уу хожим нь хувилсан "[[Гү Гуанчи]]"-гийн дэвтэр, "[[Е Дэхуй]]"-н дэвтэр, "[[Чянь Дашинь]]"-ний дэвтэр зэрэг хэдэн эхийг гол хэрэглэгдэхүүн болгож байна. Нууц товчоог анх судлаачийг нь "[[Алтан товч]]" -ийн зохиогч [[гүүш Лувсанданзан]] гэж үздэг. [[1917]] онд [[Богд хаан]]т улсын дэд сайд асан [[Барга]]-ын [[Бодлогот Баатар Цэнд Гүн]], Монголын нууц товчооны 700 жилийн ойгоор академич [[Цэндийн Дамдинсүрэн|Ц.Дамдинсүрэн]] уран сайхны аргаар орчуулан цувралаар хэвлүүлжээ. Улмаар [[Шанжмятавын Гаадамба]] Монголын нууц товчоог дагнан судалж докторын зэрэг хамгаалжээ. [[1980]]-аад оноос академич [[Д. Цэрэнсодном]], профессор [[Түмэнбаярын Дашцэдэн|Т. Дашцэдэн]], профессор [[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]], [[Г. Билгүүдэй]] нар судлан нилээд дорвитой бүтээлүүд туурвижээ. Нууц товчооны монгол бичгээр бичсэн эх олдоогүй бөгөөд [[ханз]] үсгээр монгол хэлийг тэмдэглэж, хятад орчуулгыг хадсан [[Мин улс]]ын үеийн эх бичиг нь эдүгээгийн нууц товчооны үндэс болсон. Хятад хэлээр Монголын нууц товчооны нэрийг "[[Юань улс]]ын нууц түүх" хэмээдэг. Нууц товчоог [[Бодлогот Баатар Цэнд Гүн]] анх Монгол бичгээр сийрүүлэн орчуулсан нь улмаар [[Цэндийн Дамдинсүрэн|Ц.Дамдинсүрэн]]гийн орчин цагийн монгол хэлнээ буулгах нөхцлийг бүрдүүлжээ. Япон, англи зэрэг дэлхийн олон хэл рүү орчуулагдсан агаад [[Монголын түүх]] хийгээд [[уран зохиол]]ын хамгийн үнэт дурсгал юм. 1990 онд Нууц товчооны 750 жилийн ойг төрийн хэмжээнд тэмдэглэсэн. == Судлаачид номын тухай == * Х.Пэрлээ, ''Нууц товчоонд гардаг газар усны зарим нэрийг хайж олсон нь'' Улаанбаатар. 1958.; * Х.Пэрлээ, ''Монголын түүхэн нутгийн зарим уул усыг сурвалжилсан нь'', ''БНМАУ-ын ШУА-ийн мэдээ''. № 3, 1962 * Д. Майдар, Т. Майдар. ''Каменная колонна Ид Аваргын балгас. Монголын эртний түүх соёлын зарим асуудал''. Улаанбаатар. 1972, х.151-156 * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчоо, үсгийн галиг", "The secret history of Mongolia, transliteration", Улаанбаатар, 1990 * Б. Сумъяабаатар, "Монголын нууц товчооны хэлбэр судлал", хуудас 3.144, 1997 * Б. Сумъяабаатар, "Чингисийн алтан ургийн угийн бичиг ба гэрийн үеийн бичмэл", хуудас 720, 2002, ISBN 99929-5-552-X * Б. Сумъяабаатар, Чой Гихо, "Монголын Нууц Товчоон Монгол үсгийн анхны галиг", 2005, ISBN 89-5726-275-X * Б. Сумъяабаатар, „А. Позднеев. Транскрипция палеографического текста „Юань-чао-ми-ши““, 17-112 pp., 2005. * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчооны толь", "Index to the Mongolian secret history", Улаанбаатар, 2008, ISBN 978-99929-895-7-2 * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчооны толь, Монгол-Нангиад, Нангиад - Монгол толь, үсэгнүүд А, Б", Улаанбаатар, 2010, ISBN 978-99962-842-1-2 * [А.Пунсаг]. Монголын нууц товчоон дахь ёс заншлын судалгаа. Редактор Ш.Бира. Улаанбаатар, 2010. * Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчоо, Xэлбэрсүдлал I", "The Mongolian secret history, Morphology I", Улаанбаатар, 2012, ISBN 978-99962-842-6-7 * Б. Сумъяабаатар, "МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧООH иж судалгаа", "The Mongolian secret history, research results", Улаанбаатар, 2020, ISBN 978-9919-23-665-6, GCom press * [М.Золзаяа]. XIII-XIV зууны монголчуудын ёс суртахууны үнэлэмжийн онцлог. Редактор Д.Дашжамц, Р.Дарьхүү. Улаанбаатар, 2016. * Дэлхийд түгсэн монголын нууц товчоо. Улаанбаатар, 2016. == Мөн үзэх == * [[Алтан товч]] * [[Чингис хаан]] * [[Өгэдэй хаан]] * [[Хубилай хаан]] == Цахим холбоос == * [http://origo.mn/index.php?z=/0/2/127/141/ Монголын Нууц Товчоо]: Монгол хэл дээрхи бүрэн эх * [http://altaica.ru/shengl.htm Монголын нууц товчоо]: бүрэн эх, түүх, орчуулга (Орос, Герман, Франц, Монгол/анхны латин үсэг рүүх хөрвүүлэл/ хэл дээр) * [http://www.mongolianculture.com/TheSecretHist.htm Монголын нууц товчоо]: бүрэн бус эх * [http://www.deremilitari.org/REVIEWS/Rachewiltz_Mongols.htm Тимоти Мэй: Rachewiltz-ийн орчуулгын тойм], 2004 оны 9 сар * [http://www.linguamongolia.co.uk/index.html Lingua Mongolia] Хятад хэл дээрх эхийн эхний 8 зүйлийн орчуулга] *[http://altaica.ru/SECRET/e_tovchoo.php Сокровенное Сказание Монголов] * [http://altaica.ru/e_SecretH.php Монголын нууц товчооны франц, англи, орос хэлний орчуулга] *[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/mongol.html vostlit.info Монголын түүхийн сурвалж бичгүүд - орос хэлээр] *[http://forum.freekalmykia.org/index.php?showtopic=141 МНТ эх хувилбараар нь татах] * [http://www.mongolian-art.de/02_mongoliin_urlag/uran_buteel_nuutz_tovchoo/index.htm "Монголын нууц товчоо" Монгол зургийн аргаар, Зураач] [[Эршүүгийн Отгонбаяр|Э. Отгонбаяр]] * [http://panmongolica.blogspot.com "Монголын нууц товчоо"-нд гардаг түүхэн газруудын тухай] *[http://forum-eurasica.ru/index.php?/topic/2917-kazakhskii-volnyi-perevod-iz-ssm/] *[http://www.dissercat.com/content/grammaticheskie-kategorii-znamenatelnykh-slov-yazyka-sokrovennogo-skazaniya-mongolov-v-sopos Грамматические категории знаменательных слов языка "Сокровенного сказания монголов" в сопоставлении с бурятским языком] *Б. Сумъяабаатар, „Монголын Нууц Товчоо ба Монгол хэлний дэвсгэрлэх ёс", 2013.03.29, Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал дээр тависан илтгэл, [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/04/DebisgerSol-2013-03-29.pdf] *Б. Сумъяабаатар, "Монголын Нууц Товчооны нэг эхэд нэгэн монгол үгийг хэрхэн галигласан нь", Монгол судлалын хүрээлэн, Монголын Их сургуулийн эрдэм шинжилгээний "Acta Mongolica" сэтгүүл, 2007, Vol. 7 (291).[http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/04/MNT-vg-acta-MGL-2007.pdf] *А. Позднеев, "Транскрипцiя палеографического текста Юань-чао-ми-ши", Товчит толтыг Б. Сумъяабаатар, „Монголын Нууц Товчоо юу? Монголчуудын Нууц Товчоо юу?", Монгол Улсын Үндэсний номын сан, 2005, [http://maral-books.net/wp-content/uploads/2013/11/016pub.pdf] *[http://books.google.mn/books?id=to0jS8HJMmAC&dq=%D1%81%D1%81%D0%BC+%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B&source=gbs_navlinks_s Монгольское языкознание в России в первой половине XIX в.: проблемы наследия] [[Ангилал:Их Монгол Улс]] [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:Монголын утга зохиол]] [[Ангилал:Утга зохиолын бүтээл]] [[Ангилал:Чингис хааны тухай бүтээл]] [[Ангилал:Түүхийн товчоо]] [[Ангилал:Сурвалж бичиг]] [[Ангилал:13-р зууны утга зохиол]] [[Ангилал:Монгол хэлээрх утга зохиол]] novf93f8xe7r1de2el646jgbtneh0o7 0 5632 709623 619888 2022-08-26T07:52:47Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Зураг:Luciano_Pavarotti_15.06.02_cropped.jpg|200px|thumb|right|Лучиано Паваротти Велодром стадионд, 2002 оны 6 сар]] '''Лучано Паваротти''' ({{lang-it|Luciano Pavarotti}}, [[1935]] оны [[10 сарын 12|10-р сарын 12]] -нд Италийн Модена хотод төрсөн- [[2007]] оны [[9 сарын 6|9-р сарын 6]]-нд Модена хотод нас барсан) нь [[Итали|Италийн]] [[цээл хоолой]]той тенор [[дуучин]] бөгөөд [[Дуурь|дуурийн]] алдартай дуучдын нэг юм. Дэлхийн агуу тенор Пласидо Доминго, Хосе Каррерас нарын хамт [[Гурван тенор|Гурван тенорын]] нэг хэмээн алдаршсан. == Намтар == Италийн [[Модена]] хотод 1935 онд төрсөн. Эцэг нь дуучин, талх баригч Фернандо Паваротти, эх нь Адель Вентури сигар тамхины үйлдэрийн ажилчин. Эцэг нь [[талх баригч]] хийхийн зэрэгцээ мөн цээл хоолойтой дуучин байв. Лучано есөн настай байхдаа аавтайгаа хамт орон нутгийн сүмийн жижиг найрал дуунд дуулж эхэлсэн. Мөн залуу насандаа тэрээр профессор Донди болон түүний эхнэртэй хэд хэдэн хичээл үзсэн боловч тэдэнд нэг их ач холбогдол өгдөггүй байжээ. [[1961]] онд Режжо Эмилиагийн урлагийн наадамд түрүүлж, мөн оны [[4 сарын 29]]-нд тус хотын театрын тайзнаа [[Пуччини|Пуччинигийн]] "[[Ла Поэм]]" дуурийн Родолфогийн дүрд дуулан, дуурийн талбарт гарч иржээ. Тэрээр уг дүрээрээ алдаршин [[Вена]], [[Лондон]], [[Милан]]ы алдартай театруудын тайзнаа гарч дуулж байлаа. Павароттигийн бүтээлч карьер 1961 онд басс холоотой Дмитрий Набоковтой хуваалцсан олон улсын дуучдын тэмцээнд ялалт байгуулснаар эхэлжээ. Тэр жилдээ Набоковтой хамт Регио Эмилиа театрт анхны тоглолтоо хийж, Ж.Пуччинигийн "Ла Бохем" жүжигт тоглосон. Тэрээр 1963 онд Венийн дуурийн театр болон Лондонгийн "Ковент-Гарден"-д мөн тоглож байжээ. 1980-аад оны эхээр Паваротти олон улсын залуу дуулаачдын тэмцээн ([[Англи хэл|англи]]. The Pavarotti International Voice Competition) зохион байгуулж байжээ. Бие даасан тоглолтуудаа театрын тайзнаас гадна цэнгэлдэх хүрээлэнгүүдэд хийж, олон арван мянган үзэгчид түүний тоглолтыг үзэхээр хошуурцгаадаг байсан ч Павароттиг хамгийн их алдаршуулсан [[Плачидо Доминго]], [[Хосе Каррерас]] нартай хамт хийсэн "Гурван цээл хоолойтон" хэмээх концертын бичлэг бүхий CD, видео хуурцаг нь [[Эльвис Пресли]] болон [[Роллинг Стоунз]] гэх мэт суутнуудын цомгийн борлуулалтыг давжээ. Паваротти [[2004]] оны 3 сард, 69 настайдаа Метрополитан театрын тайзнаа "[[Тоска]]" дуурьт дуулаад урлагийн алтан тайзаа орхих болсноо зарлаж, дэлхийг тойрсон аялан тоглолт хийсэн юм. Хүн төрөлхтөн түүнийг хамгийн сүүлд тайзнаа харсан нь [[2006]] оны [[Турины олимп]]ийн нээлтийн ёслол дээр "[[Турандут]]" дуурийн ариг дуулж, нээлтийн ёслолыг хаасан үе байлаа. Тус онд [[нойр булчирхайн хорт хавдар]] илэрч, мэс засал хийлгэсэн боловч төдийлөн засал авалгүй байсаар [[2007]] оны 9-р сарын 6-нд Модена дахь гэртээ [[бөөрний дутагдал|бөөрний дутагдлын]] улмаас 71 насандаа нас нөгчжээ. == Гэр бүл == 1961 онд гэрлэж, охинтой болсон ч салж, өөрийн нь хүүхдийг тээсэн, туслах асан бүсгүйтэйгээ дэр нэгтгэжээ. == Гадаад холбоос == *[http://www.lucianopavarotti.com/ Павароттигийн сайт] *[http://classicalautographs.com/people/opera/luciano_pavarotti/index.html Luciano Pavarotti, Tenor] *[http://www.youtube.com/watch?v=EwlE_qNSWLw Турины олимпийн нээлтийн ёслолын үеэрх бичлэг] {{DEFAULTSORT:Паваротти, Лучано}} [[Ангилал:1935 онд төрсөн]] [[Ангилал:2007 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Италийн дуучин]] ad5d4m0yt88mw6kr6ik9k6qmqaryzpj 709624 709623 2022-08-26T07:58:35Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Зураг:Luciano_Pavarotti_15.06.02_cropped.jpg|200px|thumb|right|Лучиано Паваротти Велодром стадионд, 2002 оны 6 сар]] '''Лучано Паваротти''' ({{lang-it|Luciano Pavarotti}}, [[1935]] оны [[10 сарын 12|10-р сарын 12]] -нд Италийн Модена хотод төрсөн- [[2007]] оны [[9 сарын 6|9-р сарын 6]]-нд Модена хотод нас барсан) нь [[Итали|Италийн]] [[цээл хоолой]]той тенор [[дуучин]] бөгөөд [[Дуурь|дуурийн]] алдартай дуучдын нэг юм. Дэлхийн агуу тенор [[Пласидо Доминго]], [[Хосе Каррерас]] нарын хамт [[Гурван тенор|Гурван тенорын]] нэг хэмээн алдаршсан. == Намтар == Италийн [[Модена]] хотод 1935 онд төрсөн. Эцэг нь дуучин, талх баригч Фернандо Паваротти, эх нь Адель Вентури сигар тамхины үйлдэрийн ажилчин. Эцэг нь [[талх баригч]] хийхийн зэрэгцээ мөн цээл хоолойтой дуучин байв. Лучано есөн настай байхдаа аавтайгаа хамт орон нутгийн сүмийн жижиг найрал дуунд дуулж эхэлсэн. Мөн залуу насандаа тэрээр профессор Донди болон түүний эхнэртэй хэд хэдэн хичээл үзсэн боловч тэдэнд нэг их ач холбогдол өгдөггүй байжээ. [[1961]] онд Режжо Эмилиагийн урлагийн наадамд түрүүлж, мөн оны [[4 сарын 29]]-нд тус хотын театрын тайзнаа [[Пуччини|Пуччинигийн]] "[[Ла Поэм]]" дуурийн Родолфогийн дүрд дуулан, дуурийн талбарт гарч иржээ. Тэрээр уг дүрээрээ алдаршин [[Вена]], [[Лондон]], [[Милан]]ы алдартай театруудын тайзнаа гарч дуулж байлаа. Павароттигийн бүтээлч карьер 1961 онд басс холоотой Дмитрий Набоковтой хуваалцсан олон улсын дуучдын тэмцээнд ялалт байгуулснаар эхэлжээ. Тэр жилдээ Набоковтой хамт Регио Эмилиа театрт анхны тоглолтоо хийж, Ж.Пуччинигийн "Ла Бохем" жүжигт тоглосон. Тэрээр 1963 онд Венийн дуурийн театр болон Лондонгийн "Ковент-Гарден"-д мөн тоглож байжээ. 1980-аад оны эхээр Паваротти олон улсын залуу дуулаачдын тэмцээн ([[Англи хэл|англи]]. The Pavarotti International Voice Competition) зохион байгуулж байжээ. Бие даасан тоглолтуудаа театрын тайзнаас гадна цэнгэлдэх хүрээлэнгүүдэд хийж, олон арван мянган үзэгчид түүний тоглолтыг үзэхээр хошуурцгаадаг байсан ч Павароттиг хамгийн их алдаршуулсан [[Плачидо Доминго]], [[Хосе Каррерас]] нартай хамт хийсэн "Гурван цээл хоолойтон" хэмээх концертын бичлэг бүхий CD, видео хуурцаг нь [[Эльвис Пресли]] болон [[Роллинг Стоунз]] гэх мэт суутнуудын цомгийн борлуулалтыг давжээ. Паваротти [[2004]] оны 3 сард, 69 настайдаа Метрополитан театрын тайзнаа "[[Тоска]]" дуурьт дуулаад урлагийн алтан тайзаа орхих болсноо зарлаж, дэлхийг тойрсон аялан тоглолт хийсэн юм. Хүн төрөлхтөн түүнийг хамгийн сүүлд тайзнаа харсан нь [[2006]] оны [[Турины олимп]]ийн нээлтийн ёслол дээр "[[Турандут]]" дуурийн ариг дуулж, нээлтийн ёслолыг хаасан үе байлаа. Тус онд [[нойр булчирхайн хорт хавдар]] илэрч, мэс засал хийлгэсэн боловч төдийлөн засал авалгүй байсаар [[2007]] оны 9-р сарын 6-нд Модена дахь гэртээ [[бөөрний дутагдал|бөөрний дутагдлын]] улмаас 71 насандаа нас нөгчжээ. == Гэр бүл == 1961 онд гэрлэж, охинтой болсон ч салж, өөрийн нь хүүхдийг тээсэн, туслах асан бүсгүйтэйгээ дэр нэгтгэжээ. == Гадаад холбоос == *[http://www.lucianopavarotti.com/ Павароттигийн сайт] *[http://classicalautographs.com/people/opera/luciano_pavarotti/index.html Luciano Pavarotti, Tenor] *[http://www.youtube.com/watch?v=EwlE_qNSWLw Турины олимпийн нээлтийн ёслолын үеэрх бичлэг] {{DEFAULTSORT:Паваротти, Лучано}} [[Ангилал:1935 онд төрсөн]] [[Ангилал:2007 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Италийн дуучин]] i813hvzussxu5ydoyv0b2t6cy4g7ozt 0 8084 709606 708051 2022-08-26T05:17:25Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Redirect5|Алтанбулаг}} {{Нутаг |нэр = Алтанбулаг сум<br>{{MongolUnicode|ᠠᠯᠲᠠᠨᠪᠤᠯᠠᠭ<br> ᠰᠤᠮᠤ}} |ямар_янзын_нутаг = [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|сум]] |image_skyline = |image_caption = |imagesize = |улс_эсвэл = [[Улс орнуудын жагсаалт|Улс]] |аль_улс_эсвэл = {{MGL2}} |нэгдүгээр_зэргийн_нэгж = [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|Дээд нутаг]] |нэгдүгээр_зэргийн_нутаг = {{Flag|Сэлэнгэ аймаг|coa}} |хоёрдугаар_зэргийн_нэгж = [[Дорнод#Сумд|Доод нутаг]]<br>(3 баг) |хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = 1. Бүргэдтэй<br>2. Суварга<br>3. Цөх |нутгийн_төвийг_юу_гэх = Сумын төв |нутгийн_төв = Алтанбулаг |газар_нутаг = 2100.30 км² |хүн_ам = 5,117 хүн |хүн_ам_он = (2011) |ард_түмэн = |image_map2 = Mon-selengealtanbulag.png |mapsize2 = 340px |шуудангийн_томъёо = 43040 |хаяа_залгаа_нутаг = ↖ [[Түшиг сум|Түшиг]], ↑ [[Хиагт аймаг|Хиагт]],<br>← [[Сүхбаатар хот|Сүхбаатар]],<br>↙ [[Шаамар сум|Шаамар]], ↘ [[Хүдэр сум|Хүдэр]],<br>↙ [[Жавхлант сум|Жавхлант]], ↓ [[Ерөө сум|Ерөө]] }} '''Алтанбулаг''' ({{mongolUnicode|ᠠᠯᠲᠠᠨᠪᠤᠯᠠᠭ}}) [[сум]] [[Монгол Улс]]ын [[Сэлэнгэ аймаг]]т харъяалагддаг. Төв нь '''Алтанбулаг''' суурин. == Товч түүх == [[Файл:Altanbulag, 1885.png|thumb|Гудамжны зураг 1]] [[Файл:Street scene, probably in Maimachin, Mongolia LCCN99615506.tif|thumb|Гудамжны зураг 2]] 1727 он хүртэл [[Түшээт хан аймаг|Түшээт хан аймгийн]] Эрдэнэ вангийн хошуунд хамаарч байснаа 1727 оноос Хяраан, Буурын харуул зэрэг хоёр улсын хилийн харуулын хязгаар болж [[занги]]д хамааруулжээ. 1727 оноос хилийн худалдааны '''[[Хиагт]]''' суурин үүсэв. XX зууны эхэнд Монголын Хиагтыг '''Наймаа хот''' (買賣城 [Mǎimài chéng]), '''Өвөр Хиагт''' гэдэг байлаа.<ref name="түүх"/> [[1921]] оны [[3 сарын 18]]-нд [[Дамдины Сүхбаатар|Д. Сүхбаатар]] жанжны удирдсан [[монгол үндэстэн|монгол ардын]] [[цэрэг|журамт цэрэг]] "хилээ хамгаална" гэж бүгшсэн [[хятад үндэстэн|хятад]] цэргийг үлдэн хөөж, түр засгийн газар байгуулав. Эндээс үйл явдал өрнөж Монгол улс эргэлтгүй тусгаар тогтнож чаджээ. 1931 онд [[Сэлэнгэ аймаг|Тариалангийн аймаг]] үүсэн байгуулагдахад '''Алтанбулаг''' сум үүсч 1938 онд татан буугдаж [[Шаамаap сум]]анд нэгдэв. Хот, суурины тухайд 1931 оноос 1940 онд [[Сүхбаатар хот]] үүсэх хүртэл Сэлэнгэ аймгийн төв "Алтанбулагийн хот", одооны сум байгуулагдах хүртэл Шаамар сумын нутаг дахь аймгаас шууд захирагддаг "Алтанбулагийн хороо" гэгдэж байв. 1956 онд [[Төв аймаг|Төв аймгийн]] харъяанд Алтанбулаг сум дахин төрж, 1959 оноос [[Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгэ аймгийнх]] болж өнөөдөртэй золгож байна.<ref name="түүх"/> == Газар зүй== Алтанбулаг суурин аймгийн төв [[Сүхбаатар хот|Сүхбаатараас]] 24 км, улсын нийслэл [[Улаанбаатар|Улаанбаатараас]] 345 км зайтай.<ref name="түүх">[selenge.gov.mn] Сэлэнгэ аймгийн цахим газар – [http://www.selenge.gov.mn/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=76&Itemid=102 Сэлэнгэ аймгийн сумд]</ref> == Худалдааны чөлөөт бүс == Алтанбулагт олон улсын худалдаа арилжааны чөлөөт бүс байгуулах хууль 2002 онд батлагдсан. Одоогоор дэд бүтэц барьж байгаа.<ref>[http://www.altanbulag.gov.mn/ "Алтанбулаг" худалдааны чөлөөт бүс]</ref> == Алдар гавьяатан == * [[Бямбын Ринчен]] (1905-1977) — зохиолч, эрдэмтэн * [[Очирын Дашдэлэг]] — хөгжимчин * [[Бадрахын Туяа]] (1956) — ногоочин == Лавлах бичиг == {{лавлах холбоос}} {{Хөтлөгч мөр Сэлэнгийн сумууд}} [[Ангилал:Сэлэнгэ аймгийн сум]] [[Ангилал:Монголын сум]] [[Ангилал:Монгол-Оросын хилийн гарц]] [[Ангилал:1727 онд байгуулагдсан]] 31uhi633bt8z063ms1r8ba9bqyelok1 0 8523 709582 709116 2022-08-26T03:11:19Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Берлин | subdivision_type = Улс | subdivision_name = Герман | subdivision_type1 = [[Германы муж улс|Муж]] | subdivision_name1 = [[Берлиний дүүрэг ба хорооллууд|Берлин]] | settlement_type = Нийслэл, [[Германы муж улс|муж]] ба [[Германы хотууд|хот]] | image_skyline = {{Photomontage|position=center | photo1a = Siegessaeule Aussicht 10-13 img4 Tiergarten.jpg | photo2a = Brandenburger Tor abends.jpg | photo2b = Berliner Dom, Westfassade, Nacht, 160309, ako.jpg | photo3a = Schloss Charlottenburg (233558373).jpeg | photo3b = Berlin_Museumsinsel_Fernsehturm.jpg | photo4a = Siegessäule-Berlin-Tiergarten.jpg | photo4b = Hochhäuser am Potsdamer Platz, Berlin, 160606, ako.jpg | photo5a = Reichstag Berlin Germany.jpg | color_border = white | color = white | spacing = 2 | size = 270 | foot_montage = '''Дээд талаас, зүүнээс баруун''': [[Тиргартен, Берлин|Тиргартений]] тэнгэрийн хаяа; [[Бранденбургийн хаалга]]; [[Берлиний катедрал сүм]]; [[Шлосс Шарлоттенбург|Шарлоттенбург ордон]]; [[Музейн арал]] ба [[Берлиний ТВ цамхаг]]; [[Берлиний ялалтын багана|Ялалтын багана]]; [[Потсдамын талбай]]; ба [[Рейхстаг]] }} | image_shield = Coat of arms of Berlin.svg | shield_link = Берлины Сүлд | shield_size = 70px | pushpin_map = Germany | pushpin_relief = yes | pushpin_map_caption = Берлиний байршил | coordinates = {{coord|52|31|12|N|13|24|18|E|format=dms|display=inline,title}} | image_flag = Flag_of_Berlin.svg | flag_link = Берлины Туг | image_map = {{maplink|frame=y|plain=yes|frame-align=center|type=shape<!--line-->|fill=#ffffff|fill-opacity=0|stroke-color=|stroke-width=2|frame-width=250|frame-height=300}} | total_type = Хот/Муж | area_total_km2 = 891.7 | area_urban_km2 = 3,743 | area_metro_km2 = 30,546 | area_footnotes = <ref name="statoffice">{{cite web |access-date=2 May 2019 |title=Amt für Statistik Berlin Brandenburg – Statistiken |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/Statistiken/inhalt-statistiken.asp |website=[[Amt für Statistik Berlin-Brandenburg]] |language=de |archive-date=8 March 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210308125331/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/Statistiken/inhalt-statistiken.asp |url-status=dead }}</ref> | population_total = 3769495 | population_footnotes = <ref name="pop-detail"/> | population_as_of = 2020 оны 12 сарын 31 | population_urban = 4473101 | population_urban_footnotes = <ref name="citypopulation_urban">{{cite web|url=https://citypopulation.de/en/germany/urbanareas/|author=citypopulation.de quoting Federal Statistics Office|title=Germany: Urban Areas|access-date=2021-01-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20200603133151/https://citypopulation.de/en/germany/urbanareas/|archive-date=2020-06-03|url-status=live}}</ref> | population_metro = 6144600 | population_metro_footnotes = <ref>{{cite web |url=https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/pms/2019/19-02-08.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20210827224549/https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/pms/2019/19-02-08.pdf |url-status=dead |archive-date=27 August 2021 |title=Bevölkerungsanstieg in Berlin und Brandenburg mit nachlassender Dynamik |date=8 February 2019 |website=statistik-berlin-brandenburg.de |publisher=Amt für Statistik Berlin-Brandenburg |access-date=24 November 2019}}</ref> | elevation_m = 34 | population_demonyms = Берлинчүүд<br/>Berliner (эр), Berlinerin (эм) (Германаар) | blank_name_sec1 = [[Нутгийн нийт бүтээгдэхүүн|ННБ (нийт)]] | blank_info_sec1 = €155 billion (2020)<ref>{{cite web|url = https://www.statistikportal.de/en/node/649|title = Bruttoinlandsprodukt – in jeweiligen Preisen – 1991 bis 2020|website = www.statistikportal.de|access-date = 1 April 2021|archive-date = 1 April 2021|archive-url = https://web.archive.org/web/20210401011816/https://www.statistikportal.de/en/node/649|url-status = live}}</ref> | blank1_name_sec1 = ННБ нэг хүнд ноогдох | blank1_info_sec1 = €41,000 (2020) | blank2_name_sec2 = [[Хүний хөгжлийн илтгэцүүр|ХХИ]] (2018) | blank2_info_sec2 = 0.964<ref name="GlobalDataLab">{{Cite web|url=https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/|title=Sub-national HDI – Area Database – Global Data Lab|website=hdi.globaldatalab.org|language=en|access-date=13 September 2018|archive-date=23 September 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180923120638/https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/|url-status=live}}</ref><br/>{{color|green|маш өндөр}} · [[Германы мужуудын жагсаалт (Хүний хөгжлийн индексээр)|2-р байр]] | timezone1 = [[Төв Европын Цаг|CET]] | utc_offset1 = +01:00 | timezone1_DST = [[Төв Европын Зуны Цаг|CEST]] | utc_offset1_DST = +02:00 | blank_name_sec2 = [[GeoTLD]] | blank_info_sec2 = [[.berlin]] | website = {{URL|www.berlin.de/en/}} | governing_body = [[Берлиний Төлөөлөгчдийн танхим]] | leader_title = [[Берлин хотын захирагч|Хотын захирагч]] | leader_party = СДН | leader_title2 = [[Бундесрат|Бундесратын санал]] | leader_name2 = 4 (69-өөс) | leader_title3 = [[Бундестаг|Бундестагын суудал]] | leader_name3 = [[2021 оны Германы холбооны сонгуулийн үр дүн#Берлин|29 (736-аас)]] | leader_name = [[Франциска Гиффай]] | geocode = [[Статистикийн Нутаг Дэвсгэрийн Нэгжийн Нэршил|NUTS бүс]]: DE3 | area_code = [[Германы утасны дугааруудын жагсаалт#030 – Берлин|030]] | registration_plate = B | iso_code = DE-BE | official_name = <center>Berlin</center> }} '''Берлин''' ({{lang-de|Berlin}}) нь [[Герман]]ы [[нийслэл]] бөгөөд холбооны нэгдсэн 16 улсын нэг гэж тооцдог. 3.4 сая хүн амтай бөгөөд Германы хамгийн том хот юм. [[Европын холбоо]]ны хотууд дотор хүн амаараа хоёрт, суурин газруудад есөд жагсдаг. Зүүн хойд Германд байрлах бөгөөд Берлин-Бранденбург метрополи нутаг дэвсгэрт хамаарагдана. Энэ нутаг дэвсгэрт 180 гаруй орны 5 сая иргэн амьдардаг ажээ. 13-р зуунд Берлинийг анх дурьдсан байдаг бөгөөд дараалан тус тус [[Пруссийн Хант Улс]]ын (1701-1918), [[Германы эзэнт гүрэн|Германы эзэнт гүрний]] (1871-1918), [[Ваймарын Бүгд Найрамдах Улс]]ын (1919-1933), [[Гуравдугаар райх]]ын (1933-1945) нийслэлүүд байжээ. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы дараа Берлин нь хуваагдсан; [[Зүүн Берлин]] нь [[Зүүн Герман]]ы нийслэл болсон бол [[Баруун Берлин]] нь 1961-1989 он хүртэл [[Берлиний хана]]ар хашигдаж, [[Баруун Герман|Барууны]] хэсэг болсон байна. 1990 онд Герман улс эргэн нэгдсэний дараа дахин бүх Германы нийслэл болжээ. Берлин нь [[улс төр]], [[соёл урлаг]], [[мэдээлэл]], [[шинжлэх ухаан]]ы томоохон төвд тооцогдох [[дэлхийн хот]]уудын нэг юм.<ref name="GPCI2011">[http://www.mori-m-foundation.or.jp/english/research/project/6/pdf/GPCI2011_English.pdf Global Power City Index 2011] (PDF; 1,3&nbsp;MB) Abgerufen am 3.&nbsp;Juli 2013.</ref><ref>[http://edition.cnn.com/2010/BUSINESS/04/10/cities.dominate.world/?hpt=C2 Revealed: ''Cities that rule the world – and those on the rise''.] CNN (englisch), abgerufen am 14.&nbsp;April 2010.</ref><ref>[http://www.lboro.ac.uk/gawc/rb/rb146.html#t5 Leading cities in cultural globalisations/Media] (englisch), GaWC, abgerufen am 14.&nbsp;April 2010.</ref><ref>[http://www.luise-berlin.de/bms/bmstxt00/0004prol.htm ''Berlin – Stadt der Nobelpreisträger''.] luise-berlin.de, abgerufen am 3.&nbsp;September 2015.</ref> Мөн тивийнх нь [[агаарын тээвэр|агаар]], [[төмөр замын тээвэр]] голчлон төвлөрдөг хотуудын нэг юм. Хотын эдийн засаг нь голдуу [[үйлчилгээний салбар]]т төвлөрдөг бөгөөд үүнд, бүтээлийн аж үйлдвэр, мэдээллийн байгууллагууд, байгаль орчны үйлчилгээ, хурал цуглаан явуулах газрууд зэрэг орно. Берлин нь ирдэг [[аялал жуулчлал|жуулчдынхаа тоогоор]] Европын холбоонд гуравт жагсдаг. Мөн тээврийн инженерчлэл, оптоэлектроник, мэдээллийн технологи, машины үйлдвэрлэл, эрүүлийг хамгаалах, биоэмчилгээний инженерчлэл, биотехнологи зэрэг аж үйлдвэр үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Берлин нь дэлхийд алдартай олон [[их сургууль]], судалгааний институт, [[спорт]]ын үйл явдал, [[найрал хөгжим]], [[музей]], хүмүүстэй. Берлинд хотын төрх байдал, түүхийн өв уламжлал зэргээс шалтгаалж олон улсын [[кино]] бүтээл ихээр хийгддэг. Мөн [[фестиваль]], өвөрмөц [[архитектур]], [[шөнийн амьдрал]], соёл урлагаараа алдартай бөгөөд чөлөөт амьдрал, шинэ үеийн сэтгэлгээ, амьдралын өртөг бага зэрэгт нь хүмүүс ихээр татагддаг. ==Түүх== {{Гол|Берлиний түүх}} ===Хотын нэр=== Берлин хэмээх нэр нь магад [[Славян хэл|славян хэлний]] ''br’lo'' буюу ''berlo'' (''орч.'' намаг, чийглэг газар эсвэл чийглэг газарт байх хэсэгхэн хуурай газар) гэх үг болон мөн славян хэлний газар нутгийн нэрний төгсгөлд ихэнхдээ бичигдэх -in төгсгөлөөс уламжлан бий гэж үздэг.<ref name="cobbers14">Arnt Cobbers: ''Kleine Berlin-Geschichte. Vom Mittelalter bis zur Gegenwart'' Auflage 2. aktualisierte, Berlin 2008 ISBN 978-3-89773-142-4, Seiten 14</ref> Хотын нэр нь тус хотыг үндэслэгч Альбрехт ден Баерен болон Берлиний сүлд тэмдэгний дүрстэй огт хамаагүй (Берлин = Баер). Харин сүлдний нэр нь хотын нэрнээс гаралтай аж.<ref>[http://www.luise-berlin.de/historie/topographie/woher_schw.htm ''Zur Herkunft der Namen der Doppelstadt»„Berlin“ und „Cölln“''.] luise-berlin.de</ref> === Гүнгийн эзэмшлийн үе === [[Шпрээ арал]] дээр орших [[Кёллн]] хот нь хамгийн анх 1237 онд баримтанд дурдагдсан байдаг.<ref>H.G. Gengler: ''Regesten und Urkunden zur Verfassungs- und Rechtsgeschichte der deutschen Städte im Mittelalter.'' Erlangen 1863, [http://books.google.de/books?id=NdkcAAAAMAAJ&pg=PA181 S. 181–196].</ref> 1244 оны баримтад Шпрее голын зүүн хойд хэсэгт орших хотын хэсгийг (Алт-: "хуучин") Берлин хэмээн дурдсан байдаг. Сүүлд хийгдсэн археологийн олдворуудаас харвал 12-р зууны хоёрдугаар хагасаас голын хоёр талд нь суурин байсныг гэрчлэх баримт нотолгоо олдсон байна.<ref>[http://www.welt.de/kultur/history/article109967041/Die-deutsche-Hauptstadt-altert-um-Jahrzehnte.html ''Die deutsche Hauptstadt altert um Jahrzehnte''.]'welt.de, 18. Oktober 2012</ref> ===Хун тайжийн үе=== [[Зураг:Memhardt Grundriß der Beyden Churf. Residentz Stätte Berlin und Cölln 1652 (1888).jpg|thumb|right|Эртний Берлин хотын газрын зураг, 1652 он]] ==Газар зүй== ===Уур амьсгал=== {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = | DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = DWD, Daten: 1971–2000<ref>[http://worldweather.wmo.int/016/c00059.htm ''Klimainformationen Berlin''] Deutscher Wetterdienst: World Meteorological Organization, 2013-01-04</ref> | Überschrift = | Ort = Берлин <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = 2.9 | hmfeb = 4.2 | hmmär = 8.5 | hmapr = 13.2 | hmmai = 18.9 | hmjun = 21.6 | hmjul = 23.7 | hmaug = 23.6 | hmsep = 18.8 | hmokt = 13.4 | hmnov = 7.1 | hmdez = 4.4 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = −1.9 | lmfeb = −1.5 | lmmär = 1.3 | lmapr = 4.2 | lmmai = 9.0 | lmjun = 12.3 | lmjul = 14.3 | lmaug = 14.1 | lmsep = 10.6 | lmokt = 6.4 | lmnov = 2.2 | lmdez = −0.4 <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 42.3 | nbfeb = 33.3 | nbmär = 40.5 | nbapr = 37.1 | nbmai = 53.8 | nbjun = 68.7 | nbjul = 55.5 | nbaug = 58.2 | nbsep = 45.1 | nbokt = 37.3 | nbnov = 43.6 | nbdez = 55.3 <!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --> | rdjan = 10.0 | rdfeb = 8.0 | rdmär = 9.1 | rdapr = 7.8 | rdmai = 8.9 | rdjun = 9.8 | rdjul = 8.4 | rdaug = 7.9 | rdsep = 7.8 | rdokt = 7.6 | rdnov = 9.6 | rddez = 11.4 }} ==Хотын дүр төрх== === Зургийн цомог === {{Том зураг|Reichstag Panorama - Berlin - Germany.jpg|800|Рейхстаг, Берлин}} == Мөн үзэх == * [[Германы том хотын жагсаалт]] == Цахим холбоос == * {{commons|Berlin|Берлин}} * [http://www.berlin.de/english/index.html Албан ёсны сайт] * [http://www.berlin-tourist-information.com/index.en.php Албан ёсны аялал, жуулчлалын мэдээлэл] * [http://www.alt-berlin.info/ 1738 оноос одоо хүртэлх газрын зургууд] * [http://www.3d-stadtmodell-berlin.de/3d/en/seite0.jsp Берлины 3D загвар] * [http://www.berlin.ucla.edu/ Берлины интерактив газрын зураг] ==Зүүлт тайлбар== <references /> {{Германы хот}} {{Загвар:Германы муж улс}} {{Загвар:Германы мужийн нийслэл хот}} [[Ангилал:Берлин| ]] [[Ангилал:Германы нийслэл]] [[Ангилал:Германы муж улс]] [[Ангилал:Германы коммун]] [[Ангилал:Германы хот]] [[Ангилал:Германы их сургуулийн хот]] [[Ангилал:Европын нийслэл]] [[Ангилал:Саятан хот]] [[Ангилал:Германы мужийн нийслэл]] [[Ангилал:Германы харьяа тойроггүй хот]] [[Ангилал:Дотоодын боомттой суурин]] [[Ангилал:Ханзе хот]] [[Ангилал:Шпрээ голын суурин]] 8ynxekrqwpyrqwr5vyp1bwsbif3scl1 0 8706 709528 708768 2022-08-25T14:03:30Z 66.181.180.212 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Халх голын байлдаан |partof= [[Зөвлөлт-Японы хилийн мөргөлдөөнүүд]] |campaign= |image=[[Зураг:SovietArmouredVehicle.jpg|300px]] |caption=Халх голын нэгэн тулалдааны үеэр устгагдсан Зөвлөлтийн [[БA-10M]] загварын хуягт машин |date=1939 оны 5 сарын 8 - 9 сарын 16 |place=Монгол улс, Халхын гол |casus= |territory=Мана уулын орчмын газар нутгийг Японд алдсан ба хожим Хятадын нутаг болсон |result=ЗХУ-ын бүрэн ялалт, Монголын хувьд хохирол дагуулсан ялалт |combatant1= [[Зураг:Flag_of_the_Soviet_Union_1923.svg|22px]] [[ЗХУ]]<br /> [[Зураг:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|22px]] [[БНМАУ]] |combatant2= [[Зураг:Merchant_flag_of_Japan_(1870).svg|border|22px]] [[Японы эзэнт гүрэн]]<br />[[Зураг:Flag_of_Manchukuo.svg|22px]] [[Манж-Го]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_the_Soviet_Union_1923.svg|22px]] [[Георгий Жуков]]<br />[[Зураг:Flag_of_the_Soviet_Union_1923.svg|22px]] [[Григорий Штерн]]<br />[[Зураг:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|22px]] [[Хорлоогийн Чойбалсан]] |commander2=[[Зураг:Merchant_flag_of_Japan_(1870).svg|border|22px]] [[Комацүбара Мичитаро]] |strength1=57,000 цэрэг, 17,000 монгол цэрэг 515 нисэх онгоц, 498 танк, 542 их буу,385 хуягт машин |strength2=38,000 (анх), 75,000 цэрэг(дахин нэмснээр), 700 нисэх онгоц, 181 танк, 500 их буу<ref name="Glantz">Glantz, David M.; and House, Jonathan. ''When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler''. Lawrence, KS: UP of Kansas, 1995. ISBN 0-7006-0899-0 p. 14.</ref><br>Modern western estimate:<br>45,000 Алагдсан ба шархадсан,<br>3,000 олзлогдсон <ref>"Nomonhan: Japanese-Soviet Tactical Combat, 1939. Leavenworth Papers №2. by Edward J. Rea""Nomonhan: Japanese-Soviet Tactical Combat, 1939. Leavenworth Papers №2. by Edward J. Rea" Combat Studies Institute, fort Leavenworth, Kansas, 1981</ref> |casualties1=Архивын судалгаагаар<br />9,284 амь үрэгдсэн<ref name="drea2">{{cite web|url=http://www.cgsc.edu/carl/resources/csi/drea2/drea2.asp|title="Nomonhan: Japanese-Soviet Tactical Combat, 1939. Leavenworth Papers №2. by Edward J. Rea"|language=en|publisher=Combat Studies Institute, fort Leavenworth, Kansas, 1981|accessdate=2010-06-20|deadlink=404|archiveurl=https://web.archive.org/20100505201714/www.cgsc.edu/carl/resources/csi/drea2/drea2.asp|archivedate=2010-05-05}}</ref>,<br />15,251 шархадсан, монголын талаас 2750-4990 хүн үхсэн<ref>Baabar (1999), p. 389</ref> |casualties2=Японы засгийн газрын мэдэгдэл<br />8,440 амь үрэгдсэн,<br />8,766 шархадсан<br />ЗХУ-ын мэдэгдэл<br />60,000 үрэгдсэн ба шархадсан,<br />3,000 олзлогдсон }} '''Халхын голын байлдаан''' нь зарлагдаагүй [[ЗХУ-Япон хилийн дайн]] буюу Япон-Зөвлөлтийн дайны гол байлдаан байжээ. Энэ байлдаан Японд '''Номонханы хэрэг'''<ref name=Drea>Drea, Edward J. ''[http://www.cgsc.edu/carl/resources/csi/drea2/Maps.html "Leavenworth Papers No. 2 Nomonhan: Japanese Soviet Tactical Combat, 1939 – MAPS"'']'' – Retrieved: 13 May 2007.</ref> гэж нэрлэгдсэн. [[Номонхан]] гэж Монгол - Манжийн хилийн орчим дахь [[уул]] ажээ. ==Дайны урьдач нөхцөл== Ямартай ч 1939-онд Халх голд болсон энэхүү байлдааны ажиллагааг дайн, байлдаан, тулалдаан байсан уу гэдэг дээр одоо болтол маргалдаж байна. Зарим нь үүнийг хамгийн анхны Азид өрнөсөн Дэлхийн 2-р дайны байлдаан хэмээн үздэг. Энэ нь 1927 оноос цэрэг-улс төрийн зүтгэлтэн нарын хувьд томоохон асуудал тулгарсанаар эхлэв (Токиогийн бусдын газар нутагт тэр дундаа Манжуур, Хятад, Оросын Алс Дорнод, Сибирьт өнгөлзөх бодлогоо үүнээс аль эрт 1889 оноос хэрэгжүүлж эхэлсэн). 1904-1905 оны [[Орос-Японы дайн]], 1918 оны [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн|Дэлхийн 1 дүгээр дайн]]<nowiki/>ы үеэр аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн, гадаад худалдааны өндөр өсөлт дагуулсан бол дайны дараахь [[Версалийн гэрээ]]<nowiki/>гээр шийдвэрлэгдсэн Ази дахь Германы колонийн эзэмшлийн асуудлаар болон Өрнөдийн түнш орнуудын байр суурь, түүний бодлогын үр нөлөө, 1929 оны /худалдааны болон 2,3 талт хэлэлцээрүүдийн заалтын улбаатай нэг талаар нөлөөлсөн/дэлхийн эдийн засаг санхүүгийн хямрал Японы эдийн засагт хүндээр тусч,1937 оноос өдүүлсэн [[Хятад-Японы хоёрдугаар дайн]], Манжуурт цөмрөн орсон ажиллагаатай холбоотой Үндэстнүүдийн лигийн тавьсан удаа дараагийн хориг арга хэмжээнээс үүдэн гадаад ертөнц дэх байр суурийг нь үлэмж сулруулсан байна. Ялангуяа Хятадад ихээхэн хэмжээний зэвсэг-техник, байлдааны нисэх онгоц, танк , цэргийн мэргэжилтэн, зөвлөх нарыг Монгол, Дундад Ази-Дорнод Туркестаны (Шинжаан) нутгаар дамжуулан илгээх зэргээр ЗХУ тусламж үзүүлж дайн байлдаанийг ихээхэн цаг хугацаагаар сунжруулсан хийгээд байгалийн баялаг, түүхий эдийн гадаад импортоос хэт хараат байдал нь ч үүнд нэрмээс болж байлаа.Энэ байдал нь бизнесийн хүрээнийхэнд том цохилт болсон тул цэргийнхнээ шахаж эхлэв. Ази, Номхон далайн бүс нутаг дахь Франц,АНУ, Их Британитай ашиг сонирхолын зөрчлийн улмаас дурамжхан байгуулсан /Үүнд АНУ, Англитай байгуулсан "Японы Тэнгисийн Цэргийн Флотын хөлөг онгоцнуудын зэвсэглэлд хязгаар тогтоосон холбогдох/ тэдний зүгээс тавьсан зарим заалт, Хятадын зүүн хэсгийн нутагт явуулсан байлдааны ажиллагаа нь амжилтгүй болсон нь Токиогийн Цэргийн дээд командлалын удирдлагуудад энэ байдал таалагдсангүй. [[Геополитик]]<nowiki/>ийн нөлөөний хүрээгээ тэлэх бодлогоо цэргийн хүчээр шийдэх замыг сонгож үүнийхээ дагуу "Аугаа Их Дорнод Азийн Хөгжил-Цэцэглэлтийн Төлөвлөгөө" гэгч улс төрийн үзэл, суртал нэвт шингэсэн төлөвлөгөө боловсрууллаа. Хэрэгжүүлэх Өмнөд ба Умард гэсэн үндсэн стратегийн 2 чиглэл байв.Өмнөд чиглэл бол Номхон далай, Австрали, Индонези, Бирма, Энэтхэгийн чиглэлээр цохилт өгч АНУ,Английн колонуудийг булаан авах бол Умардынхаар бол эх газраар Хятадыг буулган авах, Манжуур,Монголоор түшиц болгон ЗХУ-тай байлдаж Сибирь Алс дорнодийн чиглэлээр цохилт өгч Уралын нуруу хүртэл эзэмшлээ тогтооход оршиж байлаа.Энэ нь дээд цэргийнхний хувьд 2 хуваагдах шалтгаан болсон, зөвхөн аль нэгийг нь сонгох байсан гэж манай зарим улс төрчид, сэтгүүлчид ташаа ойлгодог.Дээд командлал нь бололцоо бүрдсэн тохиолдолд 2-ыг зэрэг хэрэгжүүлэх байсан нь тодорхой.Маргаан болсон нь зөвхөн аль чиглэлд эхний ээлжинд хэрэгжүүлэх вэ гэдэгт байсан ажээ. Энэ нь хожим ЗХУ дэлхийн 2 дугаар дайнд татагдан орж [[Москвагийн тулалдаан|Москва]] болон [[Ленинградын бүслэлт|Ленинградын хамгаалалт]],Сталинградын тулалдааныг үр дүнг хэрхэн эргэх вэ? гэдгийг харгалзан Квантуны армийн Жанжин Штаб 1941-1943 онуудад Манай Халх гол, ЗХУ-ын Алс дорнодийн Уссури,Амар мөрний сав газар дахин цэргийн хүч хуримтлуулж илүү няхуур [[Кантокуэн]] хэмээх цэргийн шинэ ажиллагаанд бэлтгэж, төлөвлөн зөвхөн Токиогоос ирэх дээд командлалынхаа тушаалыг хүлээж байсан байна.(Үүнд Япон улсын өөрийн ба [[НКВД]]-ийн Алс Дорнодын Сөрөг Тагнуулын Архив,МУ-ын ТЕГ-ын Архивийн материал, хилийн чанадад тагнуулын үүрэг гүйцэтгэгч нарын мэдүүлэг зэрэг нь одоо нэгэнт ил болжээ.) Энэ ч утгаараа Халхын голын байлдаан. Токиогийн цэрэг-улс төрийн Өмнөд, умард бүлэг нь зорилго, үзэл баримтлал, зарчмын хувьд ч, геополитикийн болон улс төрийн бүлгийн ашиг сонирхол Стратегийн болон тактикийн талаасаа ямар ч ялгаа байсангүй. Бие биенийхээ тактикийн зорилго чиглэлийг зарчмын хувьд үгүйсгэдэггүй байв. Зөвхөн аль чиглэлд эхний ээлжинд вэ? гэдэгт ширүүн маргаан өрнүүлжээ. Зөвлөлт Холбоот Улсын хувьд Европ тивээсээ Нацист Герман, Балтийн тэнгисээс Финланд, Кавказаас Иран, Хар тэнгист Турк болон бусад Балканы орнууд,Сибирь-Алс Дорнодоос Японы гэх геополитикийн бүслэлтэнд ороод байлаа. Коминтерний болон Сталины болгоомжлол нь юуны түрүүнд ямар ч үнээр хамаагүй 2 фронтод зэрэг байлдах аюулаас зайлсхийх зорилгоор Монголыг бусдад алдахгүй "буфер" хэлбэрээр байлгах нь чухал байсан. Өвөр Байгалын сав, Сибирийн төмөр замыг алдвал Сибирь, Урал дахь Цэрэг-Стратегийн Аж үйлдвэрийн түшиц орон зай үгүй болно гэдгийг тооцож Монголын талаарх ЗСБНХУ-ын бодлого гол төлөв Коминтернээр дамжин илэрч байлаа. Тухайлбал Коминтерний дорно дахины нарийн бичгийн дарга нарын 1929 оны 1-р сарын 7-ны өдрийн зөвлөлгөөний илтгэлд: “Монголын нутаг дэвсгэр нь олон улсын тусгай ач холбогдолтой юм. Тэрхүү нутаг дэвсгэрийн хэмжээ нь Англи, Герман, Францыг нийлүүлснээс их бөгөөд хүн ам нь 800 мянгахан юм. Монгол орныг империалистууд, дэлхийн хувьсгалын дайснуудын нөлөөнд оруулахгүйн тулд тэрхүү нутаг дэвсгэрт тогтоосон нөлөөгөө хадгалж байхад манай гол зорилт оршино хэмээн үзсэн. Мөргөлдөөний цаад шалтгаан: Сталины логик- Япончууд Манжгогийн тоглоомын улс байгуулснаасаа эхлээд энэ нутагт хамаарах монголчуудыг "онцгойлон дотночилж" тэдэнд тусгай эрх олгожээ. Монголчууд ч Японыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөгч ивээн тэтгэгч гэж харж байсан юм. 1937 онд эхэлсэн Хятад-Японы дайнаар нийт Өвөр Монголыг эзэлсэн япончууд монголчуудад Хятадын талхидлаас авран чөлөөлөгчийн дүрд чадамгай тоглож, "соёлжиж гэгээрэхэд" нь туслах болжээ. Энэ байдал Гадаад Монголд халдварлахаас Сталин ихэд болгоомжилсон байна.Монгол улсад коммунист намын 10 мянган гишүүн байх атал лам нарын тоо тэднээс даруй арав дахин их байлаа. Иймээс Япон талыг баримтлах өндөр магадлалтай лам нар, язгууртнууд, сэхээтнүүдийг устгахыг Монголын удирдагчдад тулгах болсон байна. Үүнийг нь Монголын төрийн удирдлага эс хүлээн авч, арга саам гарган залилах гэж оролдох болжээ. Сталин зөвлөлтийн цэргийг Монголд байрлуулах асуудлыг ч тулгаад Монголчууд хүлээж авсангүй. Иймээс өргөн хэмжээг хамарсан их хядлага өөрөө зохион байгуулсан байна. ===Монголын байр суурь=== {{Гол|Их Хэлмэгдүүлэлт (Монгол)}} {{Гол|Манжуурын бага хурал}} Манжгонууд БНМАУ-ын талууд аль аль нь үүссэн нөхцөл байдалд хүлээцтэй хандаж байсан тул дорнод хилд буй болсон хилийн маргааныг гэрээ хэлэлцээний журмаар зохицуулж болно гэж Монголын удирдагчид үзэж байлаа. Манжуур өртөөнд болсон Япон-Манжго-Монголын хилийн хэлэлцээнд Монголын тал Ерөнхий сайдын орлогчийн төвшинд идэвхитэй оролцож байлаа. Хэрэвзээ Монголчууд Манжго улсыг хүлээн зөвшөөрвөл Япон улс БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрч болно гэсэн санал ч гарчээ. Иймээс Монголын удирдагчид Манжгогийн талтай хилийн маргаанаа аль болох өөрснөө зохицуулах хүсэлтэй болоод иржээ. Иймээс ч Ерөнхий сайд Гэндэн “Монгол улс Манжготой байлдах ямар ч хүсэлгүй, ийм юм хүсч байгаагаараа япон орос хоёр л байлдана биз” гэсэн утгаар санаагаа илэрхийлж байв. Чухам ийм бодолтой байсан учир зөвлөлтийн цэргийг Монголын нутагт оруулж байршуулахын эсрэг байсан юм. ===Сталины авсан арга хэмжээ=== {{Гол|Их Хэлмэгдүүлэлт (Монгол)}} {{Гол|Лхүмбийн хэрэг}} Монголчууд Японоор өөрийгөө хүлээн зөвшөөрүүлж улмаар тэдэнтэй ойртож магадгүй болох нь Зөвлөлтийн Алс Дорнодын бодлогод тун аюултай үзэгдэл болох байлаа. Монгол үндэстэнд хандаж байгаа япончуудын заль мэх нь тэднийг Хятадын төдийгүй Зөвлөлтийн эсрэг алхам руу чиглүүлж болох юм. Чингэвэл Гадаад Монгол нь Барга болон Өвөр монголчуудын замаар орно. Иймээс Сталин эрс арга хэмжээ авчээ. Тэрээр Манжуурын хэлэлцээг таслан зогсоож Монголын төлөөлөгчдийг эргүүлэн татаад, Улаанбаатарт авчирч буудан хороов.Үүнтэй нэгэн зэрэг Манж-гогийнын төлөөлөгчдийг Япончууд баривчлан авч [[Мүгдэн]]<nowiki/>д цаазлан хороосон ажээ. Ерөнхий сайд Гэндэнг огцруулж Москвад дуудан авч одлоо. Тэр даруй Зөвлөлтийн цэргийг Монголд оруулж ирэв. Лам нар болон язгууртан, сэхээтний эсрэг хандсан их хядлагыг эхлүүлэн насанд хүрсэн эрчүүдийн 20 хувийг цаазлан устгажээ. Хилийн маргаан дорвитой том тулалдаан мөргөлдөөнөөр шийдэгдэхээс өөр гарцгүй боллоо. == Үйл явдлын угтвар нөхцөл == 1939 онд Япончууд Манжийн нутгийг эзлэж [[Манж-го|Манж-Го]] нэртэй улс байгуулсанаар Монгол улсын хил нийлэх болсон байна. Манж-Го, Монголын хоорондох хилийг Япончууд [[Буйр нуур]]т цутгах [[Халхын гол]] гэж үзэж байсан боловч монголчууд Халх голоос зүүн чигт 16 км-н цаана орших Номонхан тосгон хүртэл Монгол улсын нутаг гэж үзэж байсан юм.1938 онд Японы Эзэн Хааны Армийн Жанжин Штабт Квантуны удирдлага ЗХУ-ын эсрэг “Хатиго” нууц нэртэй дайны төлөвлөгөөг боловсруулсан батлуулсан байжээ. Энэ үед Япон Манжуурт Японы эзэн хааны хуурай замын цэргийн 1,3 сая албан хаагч Монгол улс, ЗХУ-ын хилийн зүүн хязгаарт яг хажууд ирж байрласан байсан юм. Японы “Хатиго” төлөвлөгөөний “Б” хувилбар нь Монголын зүүн хязгаарыг эзлэн авч түшиц газраа болгоод цаашлаад Байгаль нуур орчмоор ЗХУ уруу дайрах зорилго байв. Энэ бол Европын фашист Герман, Итали удахгүй дэгдээх дэлхийн II дайны эхний цуурай, фашистуудын дорно зүгийн холбоотон байсан Японы армийн зүүн талд дэгдээх дайны бэлтгэл үе нь байлаа.[[Манж-Го]]гийн арми нь үндсэндээ 1939 онд Японы [[Квантуны Арми]]йн командлагч генерал [[Комацүбара Мичитаро]]д захирагдаж байжээ.Улаан армийн цэргүүд [[Сибирь]]-[[Манжуур]] ын хилийг хамгаалах үүрэгтэй Өвөр-Байгалын цэргийн тойргоос ирсэн 57-р тусгай [[корпус]]ын харъяанд байв.Японы цэрэг манай улсад халдан түрэмгийлж дайн өдөөсөн нь зохих арга хэмжээ авахад хүргэв. Улс орны амьдрал, бүх ажлыг “Шууд дайны байдалд захируулан” явуулсны дээр фронтод туслах хөдөлгөөн орон даяар өрнөсөн байна. Юуны өмнө МАХЦ-ийн нэгтгэл, ангиудыг бие бүрэлдэхүүн болон зүтгэх хүч, техник хэрэгсэлээр хангах яаралтай арга хэмжээ авав. Энэ зорилгоор байлдаж буй 5,6,7,8 дугаар морьт дивизийн орон тоог нөхөн хангах, бэлтгэл дарга, цэргүүдийг татаж сургуулилах, түр цэрэг татах ажлыг эхэлсэн байна. Ээлжит цэрэг татлагыг явуулснаар цэрэгт татвал зохих насны 18605 хүнээс 8405 хүнийг цэргийн албанд татаж, нэгтгэл ангиудын орон тоог нөхөн хангав. Эдгээр арга хэмжээний үр дүнд МАХЦ-ийн бие бүрэлдэхүүн 17,5 мянга болж үүнээс 8575 нь байлдаанд оролцсон байна.БНМАУ-ын цэргийн тухайд нийт хилийн ба дотоодын цэргийг оруулаад 18 000 хүн бүхий бие бүрэлдэхүүнтэй, 10 [[хөнгөн танк]], 30-40 [[их буу]], 40 гаруй [[нисэх онгоц]], 50-60 [[хуягт машин]]тай байв. ЗСБНХУ, Япон улсын хооронд 1925 онд дипломат харилцаа тогтсон ч наран улсын милитарист хүрээлэл умард хөршийнхөө эсрэг нилээд түрэмгийлэх төлөвлөгөө боловсруулсаар байлаа. Япон улс ЗСБНХУ –ын эсрэг хийх дайны бэлтгэлийн үндсэн санааг 1927 онд Японы засгийн газрын тэргүүн болсон ерөнхий сайд Гиити Танако томьёолон, боловсруулснаар хожим нь “Танакийн меморандум” нэршин алдаршсан билээ. 1928 оны эхээр Япон улс түүхий эдийн баазтай болох, ЗСБНХУ, БНМАУ, Хятад руу хийх түрэмгий дайны төлөвлөгөөгөө хэрэгжүүлэхэд цэрэг түшиц газар эзлэх зорилгоор цэргийн түрэмгийлэлд шаргуу бэлтгэх болсон юм. Манжуурыг довтлохоос өмнө 20 –иод оны төгсгөл, 30 оны эцэс гэхэд ЗСБНХУ-ын эсрэг “Оцу” гэсэн нууц нэртэй цэрэг-стратегийн төлөвлөгөө боловсруулагдсан байв. 1933 онд японы цэргийнхэн Манжуурыг эзэлмэгцээ нутаг дэвсгэр дээр нь цэргийн төрөл бүрийн байгууламж барихын зэрэгцээ ЗСБНХУ, Монголын хил рүү төмөр болон засмал зам тавьж эхэлсэн байна.Энэ хугацаанд Японы Жанжин штабын тагнуулын хэлтсийн/зохиогч нь хожмоо дэслэгч генерал болсон, хошууч [[Канда Масатанэ]]/ аналитик суурь баримт бичгийг бүрдүүлэх даалгавар бүхий японы тагнуулынхан улам ажиллагаагаа идэвхжүүлэв. “Оросын эсрэг хорлон сүйтгэх үйл ажиллагааг судлах материал” нэртэй нууц илтгэлд хорлон сүйтгэх үйл ажиллагаа нь ирээдүйн дайнд онцгой чухал үүрэг гүйцэтгэх болно гэжээ.”Иймээс Оросын эсрэг хорлон сүйтгэх үйл ажиллагаанд багтаж буй ажил бол нилээд олон хэлбэртэй байх бөгөөд бүх дэлхий хамрах үйл ажиллагаа болох ёстой хэмээн зохиогч нь онцлон тэмдэглэж байв.”ЗСБНХУ-ын нутаг дэвсгэр дээр үйл ажиллагаа явуулж байсан японы тагнуул, нууц ажилтнуудад японы жанжин штабаас сайшаагдсан зөвлөмж энэхүү илтгэлийн үндсэн дээр өгөгддөг байсан бөгөөд хожмоо энэ зөвлөмж тэдний үйл ажиллагааных нь удирдамж болсон билээ.ЗСБНХУ , Хятад , Солонгосын нутаг дэвсгэр дээр хэрэгжүүлж буй энэ тагнуулын ажиллагааны удирдах төв нь Оросын иргэний дайны үед байгуулагдсан ЯЦТГ/японы цэргийн төлөөлөгчдийн газар/ байв. Монголын нутаг дэвсгэр дээр цагдаагийн улс төрийн албаны 3 дугаар тасаг, хилийн цагдаагийн отрядын онцгой тасгууд хорлон сүйтгэх идэвхтэй үйл ажиллагааг явуулж байв./1/ Зөвлөлт Оросын эсрэг ажилдаа ЯЦТГ оросын цагаантны дүрвэгсдийг өргөнөөр ашиглаж байлаа. Тухайлбал, 1938-1939 онуудад, 1939 оны 04 сарын19-ны ЗСБНХУ-ын ДЯЯАК, АБЕГ-ын өгсөн тойм танилцуулгад тэмдэглэснээр Япон, Германы абверийн тагнуулуудын удирдлага дор ажилладаг, тэдний хөрөнгөөр байгуулагдсан ОФХ/”Оросын фашист холбоо”/ хэмээх байгууллага идэвхтэй ажиллаж байсан тухай тэмдэглэжээ. Энэ байгууллага нь дайсны хорлон сүйтгэгчид, алан хядагчид, нууц ажилтнуудыг ЗСБНХУ-ын нутаг дэвсгэр дээр байршуулах ажлыг зохион байгуулдаг байв.ОФХ-ны алс Дорнодын болон европын их хурал дээрээ ЗСБНХУ-ын эсрэг явуулах дайнд фашист гүрнүүдийг дэмжих, зөвлөлтийн нутаг дэвсгэр дээр хорлон сүйтгэх – тагнуулын үйл ажиллагааг идэвхжүүлэх тухай шийдвэр гаргаж байжээ./2/ 1938 онд Японы жанжин штаб өөрийн тагнуулын нууц мэдээг харгалзан “Оцу” төлөвлөгөөндөө тодотгол оруулжээ. Тухайлбал, 1938-1939 онд Алс Дорнод дахь Зөвлөлтийн хотуудыг дараагийн зорилгоо хэрэгжүүлэх зорилгоор манжуурт ихээхэн хэмжээний цэрэг оруулахаар тусгаж, түүний зэрэгцээ БНМАУ руу цөмрөн орохоор төлөвлөсөн байна.Зөвлөлт-монгол, монгол-манжуурын хил дээр ноцтой өдөөн хатгалга гарч болзошгүйг зөвлөлтийн тагнуулчид анги салбарууддаа урьдчилан анхааруулж байсан төдийгүй тэд японы тагнуулын байгууллагуудын үйл ажиллагаанд сөрөг ажиллагаа үзүүлэхээр чармайж байжээ.Хилийн отрядуудын дарга нарт илгээсэн 1939. 04. 21ний Приморийн тойргийн ДХАК хилийн цэргийг удирдах газрын тагнуулын байгууллагын зааварт: ”Сүүлийн үед Квантуны армийн штаб болон японы тагнуулын байгууллагууд манай хилчдийг олзлох, хил дээр өдөөн хатгалгын чанартай зөрчил гаргах, манай хилийн зурвас болон бэхэлсэн цэгүүд дээр тагнуул хийх, хилийн шугамд офицерын бүлэг ажиллуулах, япончууд сонирхож буй чиглэлүүддээ нууц ажилтнууд байршуулах зэргээр тагнуулын үйл ажиллагаагаа идэвхжүүлж байна...” гэжээ./3/Тактикийн тагнуулын төлөөлөгчдийн эх сурвалжууд ч БНМАУ-ын хил орчим болон Манжуурын нутаг дэвсгэр дээр японы цэргийнхний үйл ажиллагаа идэвхжиж байгаа тухай мэдээлж байжээ. 1939 оны 4 дүгээр сарын 22-ны Читийн хилийн тойргийн тагнуулын тасгийн тойм танилцуулгад: японы хээрийн цэргийн бүрэлдэхүүнээс сонгон татаж Манжуурт хилийн найман гарнизон байгуулах тухай Японы цэргийн сайд Итагакийн шийдвэр 1938 оны 12 дугаар сард гарсныг мэдээлжээ. Уг шийдвэрт эдгээр гарнизонууд нь Квантуны армийн командлагчид захирагдаж, бэхлэгдсэн районуудыг хамгаалах цэргийн ангиудын харилцан ажиллагааг тусгасан байна.Мөн уг баримт бичигт Хайлаарын хилийн 8 дугаар гарнизон байгуулах тухай шийдвэр туссан байжээ./4/ /Хайлаарын бэхлэлтийн районд Халхын голын үйл явдал идэвхтэй оролцсон 23 дугаар явган дивиз шилжин байрласан байв./Японы арми Манжуур болон БНМАУ-ын хил дээр хүчээ зузаатгасаар байгааг Москва мэдэлгүй өнгөрөөгүй байсан гэдгийг эдгээр баримт бичгүүд гэрчилдэг.Жанжин штабын тагнуулын удирдах газрын мэдээнд 1938 эцсээр Манжуурт хилийн гарнизонуудыг шинэчлэн зохион байгуулах, 1938 оны 11 дүгээр сард цэргийн мэргэшсэн тагнуулч, дэслэгч генерал Комацубара Мититарогоор командлуулсан 23 дугаар явган дивизийг Хайлаарт шилжүүлэн байрлуулах, 1939 оны эхний саруудад Хайлаарт японы цэргүүд хүчээ үргэлжлүүлэн хуралдуулсаар байгаа тухай дурдсан байна./5/ Манай улсын болоод цэргийн удирдлагын хувьд Манжуурт болон БНМАУ-ын зүүн хил дээр япончуудын бэлтгэл ажлын явцын тухай хамгийн үнэ цэнэтэй мэдээллийн эх сурвалж нь зөвлөлтийн тагнуулч Рихард Зорге байсан бөгөөд тэрээр орон нутгийн мөргөлдөөнд хүргэх өдөөн хатгалга япончууд 1939 оны хавар хийхээр төлөвлөж байгааг мэдээлж байжээ. Хятадад явуулж байсан дайнаас улбаалан япончууд Зөвлөлтийн эсрэг шууд дайн эхлүүлэх боломжгүй гэж тэр үзэж байлаа. /6/Барууны мэдээллийн эх сурвалжууд энэ үйл явдлын үнэлэхдээ өөр бусад мэдээлэл байхгүйгээсээ болж хүлээцтэй байр суурийг баримтлан япончуудын мэдээлэл дээр тулгуурлаж иш татаж байв.Ройтерс агентлагийн сурвалжлагчийн Америк руу явуулсан мэдээнд “Гадаад Монгол, ЗСБНХУ болон Манжуурын хил дээрх том хэмжээний байлдааны эхлэлийг тайлбарлахад хүндрэлтэй байна.Малын бэлчээр ихээхэн хэмжээгээр эзлэн авах гэсэн шуналтай монголчуудаас үүдэн энэ мөргөлдөөн үүсэж байна гэсэн японы цэргийнхэн нотолж байна” /7/. Энэ будлиан гарах болсон шалтгааныг тайлбарлах чин сэтгэлийн оролдлого мэдээж, байсаан. Английн “Чайна пресс” сонины 1939 оны 5, 6 дугаар сарын дугааруудад: эдгээр шалтгаан нь нэгдүгээрт, англи-зөвлөлтийн хооронд цэргийн хэлэлцээр байгуулахыг таслан зогсоох Японы сонирхол, хоёрдугаарт бүх нийтийн дайчилгааны тухай хууль үйлчлэхэд хамтран ажиллах зэрэг гэсэн байна. Түүнээс гадна тус сонинд энэхүү халдлага нь европын Оросоос азийн Сибирийг тусгаарлах зорилго өвөрлөсөн Квантуны армийн стратегийн төлөвлөгөөний нэг хэсэг нь мөн гэжээ. Тэр үед Японы арми Хятадтай дайтаж байсан бол Квантуны арми өөр томоохон дайнд бэлтгэж байлаа. /8/Халхын голын үйл явдалд зөвлөлтийн болон гадаадын хэвлэл мэдээллийнхэн маш товчхон, хүлээцтэй хандаж байв.Зөвлөлтийн хэвлэлд зөвхөн [[ТАСС]]-ын товч мэдээнүүд гарч байлаа.Японы хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр ЗХУ болон Гадаад Монголыг буруутгасан мэдээлэл цацагдаж байв. 1939 оны 5 дугаар сарын 30-нд “Домэй” агентлаг “5 дугаар сарын11-д Гадаад Монголын цэргийн харьцангуй том бүлэг Халхын голыг гатлан Номон хаан руу цөмрөн орлоо. Манжуурын хилчид тэднийг буцаан хөөв” хэмээн мэдээлжээ.Өнөөгийн хилийн будлианыг Гадаад Монгол өөрийн дураар бус, Москвагийн хатгалгаар эхлүүлсэн хэмээн Токиогийн цэргийн тоймчид нотолдог байв. /9/ 1939 оны 6 дугаар сарын “Манжуурын өдрийн мэдээ”, “Бээжингийн мэдээ” сонинуудад мөргөлдөөний шалтгааныг Хятадад туслах хүсэл эрмэлзэл бүхий Гадаад Монголыг хөдөлгөөнийг намжаах гэсэн Зөвлөлт Оросын хүсэл чармайлтаас үүдэлтэй гэжээ. /10/ОЦТА-т хадгалагдаж буй Халхын голын үйл явдлын тухай архивын баримт бичгийг гүнзгийрүүлэн судлах шаардлагатай байна. Энэ нь мөргөлдөөн үүссэн шалтгаан, зөвлөлт-монголын цэргийн байлдааны ажиллагааны явц, байлдааны бэлтгэл, японы армийн үйл ажиллагааны түүхэн он дараалал зэрэг нь тэр цаг үеийн үйл явдлын бодит дүр зургийг тогтоох боломж олгож байна.Оперативын шинж чанартай цэргийн баримт бичгүүд, юуны өмнө, АТУА-ийн Жанжин штаб болон 57 дугаар онцгой корпусын командлалын хоорондын утсаар ярьсан ярианы тайлал, радио мэдээ зэрэг нь энэ асуудлыг тодруулахад мэдээллийн үнэ цэнэтэй эх сурвалж болох юм. Барууны хэвлэлүүдээс хилийн ээлжит мөргөлдөөн эхлэх тухай Москва албан ёсоор мэдэж авсан гэдэг нь эдгээр баримт бичгүүдээс харахад тодорхой байдаг. Жанжин штабаас 57 дугаар корпус руу 1939 оны 5 дугаар сарын 15-нд илгээсэн цахилгаан мэдээнд: “Нөхөр Третьяков Халхын голд япон монголын цэргийн хооронд байлдаан явагдаж байгаа тухай мэдээг 2 өдрийн турш гадаадын хэвлэлд тавигдлаа. Үүсээд энэ асуудлын талаар мэдээлэл өгнө үү. Хурандаа Шевченко” /11/ 1939 оны 5 дугаар сарын 15-нд Москвагаас Жанжин штабын орлогч дарга корпус командлан захирагч,Смородиновын илгээсэн ээлжит цахилгаан мэдээнд: ” Хилийн мөргөлдөөн болсон тийм үйл явдлын тухай мэдээнд байж боломгүй хойрго байдлаар хандсаныг Ардын комиссар/Ворошилов/ анхааралдаа авч байна. Третьяковын илтгэлээр анхны мөргөлдөөн бүр 5 дугаар сарын 11-нд болсон. Дөнгөж одоо эндээс шаардсаны дагуу Ардын комиссарт илтгэж байна.”/12/.Бас 57 дугаар корпусын удирдлага мөргөлдөөн эхлэхийг тэр даруй нь мэдээгүй байсан юм. Жанжин штабт 57 дугаар онцгой корпусын илгээсэн хариу цахилгаан мэдээнд: “Халхын голын хилийн отрядтой холбоо харилцаа муу байсан учир мөргөлдөөний талаар дөнгөж тавдугаар сарын 14-ны 14,00 цагт олж мэдлээ” /13/ гэсэн байна.Эхний өдрүүдэд зөвлөлтийн цэргийн удирдлага “Хэрэв япон, баргууд өөрсдөө эхэлж ажиллагаа явуулаагүй тохиолдолд Ардын комиссарын тусгай зааваргүйгээр ямар нэг үйл ажиллагаа явуулахгүй байх, тагнуулын ажиллагааг хил зөрчилгүйгээр зөвхөн агаараас явуулах” /14/ тухай захирамж өгсөн нь мөргөлдөөн шатлан өргөжихөөс болгоомжилсон нь илэрхий байна.Тиймээс японы түүхийн зарим эх сурвалжид тэмдэглэснээр Москва энэ мөргөлдөөний санаачлагч нь бишээр барахгүй мөргөлдөөн эхэлснээс хойш энэ тухай мэдсэн бөгөөд япончууд мөргөлдөөний эхний шатанд нь нилээд амжилтад хүрсэн байдаг.Манжуур дахь японы зэвсэгт хүчний байдлын тухай тийм тодорхой мэдээлэлтэй байсан зөвлөлтийн цэргийн удирдлага түрэмгийлэгчдэд хангалттай цохилт өгөх бэлтгэлгүй байсан бэ?гэдэг асуулт зүй ёсоор гарч ирнэ. Манжуур дахь японы цэргийн байлдааны хүчний чадлын талаар өөрийн тагнуулын үнэн зөв мэдээлэлтэй байсан ч зөвлөлтийн удирдлага хилийн хязгаарлагдмал сөргөлдөөнийг өргөн хэмжээний зэвсэгт мөргөлдөөн болгон хувиргах боломж гаргаагүй, хэдийгээр энэ бүс нутагт цэргийн хүчээ япон зузаатгаж байсан боловч Квантуны армийн байгаа хүч хэрэгсэл нь томоохон хэмжээний цэргийн ажиллагаа явуулахад илт хүрэлцээгүй байсанд итгэлтэй байжээ. Иймээс монголын цэргийнхэн болон 57 дугаар корпусын командлал эхнээсээ энэ өдөөн хатгалгад төдийлөн ач холбогдол өгөөгүй байна. Зөвхөн эхний хагас жилд манж-монголын хил дээр японы талаас 10 гаруй зөрчил бүртгэгдсэн байна. Үүнд: 1939. 01.16 – япон-баргын морин цэргүүдэд 7 дугаар заставын дарга болон 4 дүгээр хилийн отрядын туслах буудуулсан, 1939. 01.17 -- 7 дугаар заставын хариуцсан хэсгээс баруун тийш 2 км-т Номон хан, Бүрд-Овооны орчим хилийн харуул руу 13 япон, барга цэргүүд халдан довтолсон,1939. 01. 28 – япон баргын нэг машинтай бүлэг цэргүүд Номон хан, Бүрд- Овооны чиглэлээр хэд хэдэн буудсан байна ...гэх мэт /15/57 дугаар корпусын штабын оперативын тасгийн баримт бичигт “5 дугаар 4- 11-нд Номон хан, Бүрд-Овооны орчмоор баргууд хэсэг хэсгээр тархан шаргуу тагнуул хийв” /16/. 5 дугаар 11-ний өглөө “Ачааны машин, ПИКАП дагалдсан, гар пулемёт, миномётоор зэвсэглэсэн 200 орчим япон-баргын цэргүүд Номон хан, Бүрд-Овооны чиглэлээр монголын хилийн застав/20 хүн/ руу халдан довтолж БНМАУ-ын хилээс дотогш 200 км хүртэл цөмрөн орж Халхын гол хүрэв.” /17/.Хилийн зэвсэгт мөргөлдөөн өдөөхийн тулд гаргасан ёс төдий шалтаг нь япончуудад газрын зураг дээрээ улсын хилийг Халхын голоос баруун тийш 20 км-ээр баруун тийш болгож тэмдэглэх боломжийг өөрсдөдөө олгов. Хэдийгээр хилийн шугамыг нотлох баримт хангалтгүй байсан нь хүндрэл учруулсан ч Монгол Улс Номонхааныг өөрийн нутаг дэвсгэрийн нэг хэсэг гэж үзэн энэ газрын зургийг үл зөвшөөрөв. Харин мөргөлдөөн эхэлсний дараа монголчууд хэрэгцээтэй газрын зургийг олж чадсаныг корпус командлан захирагч Фекленко Жанжин штаб руу мэдээллээ. Корпус командлан захирагч 5 дугаар 17-нд Жанжин штаб руу илгээсэн цахилгаан мэдээндээ:”” БНМАУ-ын засгийн газраас баримт бичиг шаардлаа. Газрын зураг дээр хилийг нарийн тэмдэглэн зааж, тухайн үедээ хилийг тэмдэглэхэд оролцож байсан хүмүүсийн зарим нь амьд сэрүүн байна. Өмнө нь барга халхын хооронд хилийн маргаан болж, түүнийг шийдвэрлэсний дараа 1887.7.5-ны өдөр үйлдсэн газрын зураг байна. Энэ маргааны шийдвэрлэсний дараа хилийн шугамыг татсан байна.Зураг дээр түүхийг манж хэлээр бичиж нааж, Манжийн династийн дарга батлан итгэмжилсэн байна.Арбитр нь Манжийн династийн төлөөлөгч байжээ.” гэж илтгэжээ. Цааш нь Фекленко илтгэхдээ энэ зураг дээрх хилийн шугам нь Зөвлөлтийн 1935 оны зураг дээр заасан хилтэй бүрэн тохирч байна гэжээ. /18/Тэгвэл цэргийн мөргөлдөөний жинхэнэ шалтгааны тухай баримт бичигт өгүүлэв? Халхын голын сав газарт болсон ажиллагааны дүнгийн тухай 1 дүгээр армийн бүлгийн командлалын илтгэл, түүнчлэн мөн адил сэдвээр 1939 оны намрын “халуун мөрөөр” хэмээн нэрлэгдэн бичигдсэн 2 дугаар зэргийн армийн командлагч Г. М. Штерний илтгэл ОЦТА-т хадгалагдаж байна. Мөн түүнчлэн 1941 оны 2 дугаар сард бичсэн “Халхын голд япон-манжийн цэргийг бут ниргэсэн нь” хэмээх хурандаа Шишкины илтгэл байна.Цэргийн мөргөлдөөний үндсэн шалтгаан нь зохиогчийн үзэж байгаагаар японы цэргийнхэн БНМАУ-ын нутгийн дорнод хэсгийг эзлэн авахдаа Халхын голыг багтаан оруулах сонирхол байсан аж.Япончуудад том хэмжээний байлдааны ажиллагаа явуулах хангалттай хүч хэрэгсэл байгаагүй нь тэдний цэргийн үндсэн хүч Хятадтай зарлаагүй дайн хийж байсантай холбоотой. Энэ газар орон нь Монголын нутгийн дорнод хэсэг бөгөөд Солунаас Ганьжу хүртэл төмөр зам тавих учраас Японд хамгаас чухал ач холбогдолтой байлаа. Харин төмөр зам бол БНМАУ-ын хилд шууд тулж ойрхон өнгөрөх ёстой байв. Тиймээс төмөр замын аюулгүй байдлыг хангах зорилгоор хилийг Халхын голоос баруун тийш 20 км ээр холдуулах шаардлага япончуудад тулгарсан юм. Гол болон элст өндөрлөгийг эзэлсэн тохиолдолд Квантуны арми голын зүүн эрэгт Хайлаар болон Халуун рашааны бэхлэлтийн районд дөхөж халхлалтыг байгуулж чадах байв.Түүнээс гадна япончууд 1938 онд Хасан нуурын мөргөлдөөнд ялагдсаныхаа тооцоог хийх хүсэл байсан гэж зохиогч үзжээ. /19/1949 оны японы цэргийн албан хаагчдын хэргийг шүүх Хабаровскийн шүүх хурлын бэлтгэлийн явцад бүрдүүлсэн архивын баримт бичигт үлдсэн Квантуны армийн штабын дарга, дэслэгч генерал [[Хата Хикосабура]] болон штабын даргын орлогч дэслэгч генерал Мацумура Томокацу өчиг сонирхол татдаг. Генерал [[Мацумура Томокацу]] өөрийн гараар өчгөө бичихдээ Квантуны армийн командлал япончуудын сонирхсон газар нутгийг хилийн жижиг өдөөн хатгалгаар эзлэн авах, дараа нь энэ шинэ хилээ Гадаад Монгол хүлээн зөвшөөрөхөд тулгахаар төлөвлөж байсан.Цэргийнхэн ажиллагааг хурдан дуусгавал амжилт баталгаатай байна гэж төсөөлж байсан юм.Хэрэг дээрээ энэ бүтээгүй юм.Эхний болоод дараа, дараагийн ажиллагаанууд амжилтгүй болж нэмэлт резервээ ажиллагаанд оролцуулахыг түдгэлзэхээс аргагүйд хүрсэн юм.Токиод Жанжин штаб энэ төлөвлөгөөг сайшаасан гэж генерал тэмдэглэжээ.Квантуны армийн удирдлага бүтэлгүй дайралтынхаа дараа эзэлсэн нутаг дэвсгэртээ бэхлэлт байгуулахаар шийдвэрлэсэн боловч Жанжин штаб ухрахыг шаардаж болов.Жанжин штаб болон Квантуны армийн удирдлага өөр хоорондоо үзэл бодлоороо зөрж эхэллээ. Зөвлөлтийн цэргийн сөрөг цохилтын дараа Квантуны армийн удирдлага өмнө нь боловсруулсан төлөвлөгөөний дагуу ажиллахаар шийдвэрлэсэн бол энэ үед Жанжин штаб сандрал мэгдэлд орчихсон байв. Генерал Мацумурагийн хэлснээр Жанжин штаб, Квантуны армийн аль ч Хасан нуурын мөргөлдөөнд Японы ялагдалд зохих дүгнэлтийг хийгээгүй юм. /20/ == Байлдааны ажиллагаа эхэлсэн нь == [[Файл:Halhiin_gol_1939_2.jpeg|thumb|Монголын морьт цэргүүд. Халхын гол. 1939 он]] Японы тал 1932 оноос эхлэн тагнуул туршуулын шинжтэй үйл ажиллагаа явуулж байснаа 1936 оноос Япон, Манжийн цэрэг Монголын хилийн [[Улаан бургас]], [[Булан дэрс]], [[Адаг дулаан]],[[Бүрд овоо]], [[Хайлааст манхан]],[[Халхын сүмийн мөргөлдөөн|Халхын сүм]] зэргийн чиглэлээр хил зөрчин өдөөн хатгаж байлаа. Иймд 1937 оны хавраас ЗХУ [[1936 оны ЗХУ-БНМАУ-ын "Харилцан Туслалцах Хэлэлцээр"]]ийн дагуу цэргийн хүчээ Монголын хилээр оруулав. Монгол Улс, Энэхүү орон зайд болсон байлдааны ажиллагааг 3 үе шатанд хуваан авч үздэг. ===Нэгдүгээр үе=== [[Файл:Occupied_russian_tankist_1939_halhiin_gol.jpeg|thumb|Япончуудад олзлогдсон 11 танкын бригадын 24 батальоны танкчид . Халхын гол. 1939 он]] 5-р сарын 11-нд японы 300 явган цэрэг нисэх онгоцны тусламжтайгаар хилээс дотогш 20 км-т [[Хамар даваа]]н дахь хилийн заставт халдан довтолж 15 км-т дотогшлон цөмөрчээ. 1939 оны эхээр хил хязгаарыг зөрчих явдлыг улам идэвхижүүлж хилийн цаана цэрэг зэвсгийн хүчийг хуралдуулж тус улсын дархан хил хязгаарт ойрын хугацаанд довтлох гэж байгаа нь бүх талаар мэдэгдэн ирэв. Японы эзэрхэг түрэмгийчүүдийн цэрэг улс төрийн бодлого нь ЗХУ-ын дорнод хэсгийг эзлэн авахын тулд Монголын газар нутгийг урьдаар эзлэн авч дайны талбар хийх гэж байжээ. үүнийг биелүүлэхийн тулд тавьсан стратегийн зорилго нь Монголын зүүн өнцөг Халхын голын Тамсагбулагаар довтолж улмаар Чойбалсан хотыг дайруулж гүнд нь давших байв. Энэ үүргийг биелүүлэхийн тулд Манжуурт байсан цэргийн ангиудын шилдэг хэсгээр бүрэлдсэн 6-р армийг байгуулж амь хүч ба техникийн талаар бүрэн ханаж "туршлагатай" гэж байсан генерал Камацубарагаар командлуулж тус улсад довтлох үүрэг тавьжээ. Монгол Зөвлөлтийн цэргийн бодлого нь дайсны төлөвлөгөөг илрүүлсний дараа тулалдаан үүсч болзошгүй газар хил хязгаарыг хамгаалах цэргийн ангиудад үүрэг тавьж хүчийг нэмэгдүүлэхийн хамт дайсныг бутцохиход хүрэлцэхүйц ангиудыг богино хугацаанд зохих чиглэлүүдэд хуралдуулах үүргийг тавьсан байна. 1939 оны 5-р сарын 11-нээс 31-нд хоёр талаас цэргийн багахан хүч оролцсон тагнан турших шинжтэй тулаан болж япончууд 2600 цэргээр Номун хан, Бүрд овооны орчмоор болон Хайлаастын голын дагуу Монголын нутагт цөмрөн ороод Монгол Зөвлөлтийн багахан хүчинд цохигдож 400 гаруй цэрэг офицерыг алдаж, зэвсэг техникээ устгуулж улсын хилээс гарсан.Японы тал дахин довтлох төлөвлөгөөг 7 дугаар сарын эхээр товлож, Монгол-Зөвлөлтийн цэргийг хүчээ хуралдуулаагүй байхад давуу хүчээр дайрч нутгийн гүнд орохоор төлөвлөж явган цэргийн 7 дивиз, тусгай хороо, 2 танкийн хороо бүхий 8000 цэрэг, 310 их буу, 135 танк, 225 нисэх онгоцтой хүч хуримтлуулсан байв. Энэ үед Зөвлөлт-Монголын цэрэг ч хүч нэмэгдүүлж танкийн 1, хуягтын 3, буудлагын пулемётны 1 бригад, мотобуудлагын 2 хороо, МАХЦ-ийн 2 морьт дивиз, 109 их буу, 186 танк, 266 хуягт машин, 82 нисэх онгоцтой байв.Японы цэргийн нисэх хүчний 150-иад онгоц 1939 оны 6-р сарын 20-нд агаарын хил зөрчин ирж, Монгол-Зөвлөлтийн байрлаж байсан [[Хамар даваа]]г бөмбөгдөв. 6-р сарын 22-нд Японы 120 онгоц дахин довтлоход Монгол-Зөвлөлтийн 95 онгоц тосон тулалдаж, дайсны 31 онгоцыг сөнөөж, манай талаас 12 онгоц сүйджээ. Япончууд 6-р сарын 24-нд дахин 60 гаруй онгоцоор дайрсан ч 25 онгоцоо алджээ. 6-р сарын 26-ны өдөр Буйр нуурын орчимд Японы 60 шахам онгоц, манай сөнөөгч онгоцтой маш ширүүн тулалдаан хийсэн бөгөөд энэ 6 хоногийн хугацаанд Япончуудагаарын тулалдаанд 64 онгоцоо алдсан юм. Гэвч Япончууд 6-р сарын сүүлчээр Тамсагбулаг, Баянтүмэнийг олон онгоцоор бөмбөгдөж чадсан юм. ===Хоёрдугаар үе=== Монгол Зөвлөлтийн цэргийг бүслэн авч устгах, Халх голын баруун эрэгт бэхжих зорилгоор довтолгооны бэлтгэлийг эрчимтэй хийж эхлэн 7 сарын 2-нд Японы тал 38 мянган цэргийн албан хаагч, 310 нэгж зэвсэг, 135 танк, 225 нисэх онгоц дайчлав.Квантуны армийн штаб 6 дугаар сарын 19-ний өдөр гэхэд байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөө боловсруулж дуусгасан бөгөөд дэслэгч генерал Ясуокагаар удирдуулсан бүлэглэлийг байгуулжээ. Дээрх төлөвлөгөөний дагуу хошууч генерал Кобаяшийн отряд Монгол, Зөвлөлтийн цэргийн хориглолтын зүүн жигүүрээр тойрон Халхын голыг гаталж Баянцагааны нурууг эзлэн цаашид фронтын төв хэсгээр давших, генерал Якуосагийн бүлэглэлтэй харилцан ажиллах, улмаар Халхын голын зүүн эрэгт байгаа манай цэргийг бүслэн авч устгах зорилт тавьж байв. Японы тал энэ төлөвлөгөөгөө хэрэгжүүлэхийн тулд Халхын голын районд 3 явган ба 1 морьт хорооноос бүрдсэн 23 дугаар дивиз ,7 явган дивизийн хоёр хороо,3,4 дүгээр танкийн хороо,Хянганы морьт дивизийн Баргын 3 морьт хороо, их бууны 1 дүгээр тусгай хороо болон 7 дугаар хүнд их бууны хороо, зенитийн их бууны хоёр дивизион болон хэд хэдэн танк эсэргүүцэх батарей бүхий 38 000 хүннтэй хүчийг гардуулжээ.Эл бүлэглэлийг дэмжих, халхлах үүргийг дэслэгч генерал Гигагийн командалсан 2 дугаар нисэх дивиз хүлээжээ.Японы цэргийн гол цохилтын бүлэглэл 7 дугаар сарын 2-3-нд шилжих шөнө Халхын голын хөвдөг гүүрээр гаталж эхэлсэн байна.Өглөөний 10 цаг гэхэд тус бүлэглэлийн гол хүч голын баруун эрэгт гарч амжжээ. Голын баруун эрэгт гарсан Япончууд Баянцагааны нурууг эзлэхээр батальон орчим хүчийг тэргүүний отрядад илгээв. Энэ үед МАХЦ-ийн 6 дугаар морьт дивизийн 15 дугаар морьт хороо Баянцагаанаар дамжин голын гарам руу явж байгаад дайсны галд гэнэт өртөж гэдрэг ухарсан байна. Японы тэргүүний отряд Баянцагааны баруун хойд талд бэхжиж өөрийн бүлэглэлийн гол хүчийг гол гаталж Баянцагаан руу гарах ажиллагааг хангаж эхэлжээ. Голын гармыг хамгаалахаар ирсэн МАХЦ-ийн 6 дугаар морьт дивизийн хуягт дивизион 15 дугаар морьт хорооны хамт дайсантай байлдаж эхэлсэн боловч Японы нисэх онгоц тэднийг хүчтэй бөмбөгдөж байлдааны талбарт хэсэгчлэн бутаргасны улмаас зохион байгуулалттай сөрөг дайралт хийх бололцоо олдсонгүй. Энэ байдлын улмаас дээрх ангиуд Улаан армийн ангиудыг иртэл дайсанд нөлөө үзүүлж чадаагүй байна.Япончууд Баянцагааны нуруунд 71 болон 72 дугаар явган хороо, нэг морьт хороо, танк эсэргүүцэх их бууны 17 батарей, 75 мм-ийн их бууны 10 батарей гаргасан байна. Японы цэрэг халхын голыг гаталж Баянцагааны нуруунд гарч ирснийг манай командлал 3-ний өдөр мэдсэн байна. Энэ өдрийн өглөө МАХЦ-ийн 6 дугаар морьт дивиз руу очихоор явж байсан МАХЦ-ийн сургагч ахмад И.М.Афонин Баянцагааны нурууг Японы цэрэг эзлэн авч байгааг мэдмэгц тэр даруй Хамар даваан дахь командын байранд ирж энэ тухай мэдэгджээ. Эл мэдээг хүлээн авсан Г.К.Жуков Баянцагааны нуруунд дайсныг яаралтай барьж зогсоох, өөрийн нөөц хүчээр Японы цэргийг гурван талаас нь бүслэн устгах шийдвэр гаргасан байна. Тэрээр ЗХУ-ын 11 дүгээр танкийн бригад, 7 дугаар хуягт бригад, 24 дүгээр мотобуудлагын хороог Баянцагааны чиглэлд нэн даруй давшиж, эдгээр хүчийг иртэл дайсныг барьж байх үүргийг 175 болон 185 дугаар их бууны хороонд өгөв. Мөн бөмбөгдөгч онгоцны бүх эскадрилийг нисгэж дайсны байрлалыг бөмбөгдөх тушаал өгчээ. Бригад командлан захирагч М.П.Яковлевийн командалсан 11 дүгээр танкийн бригадын тэргүүний батальон Баянцагаанд ирэнгүүт МАХЦ-ийн 8 дугаар морьт дивизийн хуягтын дивизионтой хамтарч дайсанд анхны цохилт өгсөн байна. Дайсан энэ дайралтыг их бууны ширүүн галаар угтсан бөгөөд Монгол, Зөвлөлтийн хуягт танкийн ангиуд өөдөөс нь ирж явааг мэдээд Баянцагааны нуруунд хориглолтод шилжив. Өдрийн 11 цагийн үед 11 дүгээр танкийн бригадын гол хүч байлдааны талбарт хүрэлцэн ирж явган цэргийг хүлээлгүй дангаараа дайралтанд оржээ. Энэхүү танкийн шийдэмгий довтолгоон нь эгзэгтэй үед санаачлагыг манай талд авах бололцоог олгосон юм.Удалгүй хошууч И.И.Федюнинскийн командалсан Зөвлөлтийн 24 дүгээр мотобуудлагын хороо, хошууч А.Л.Лесовойн командалсан 7 дугаар мотохуягт бригад ирж дайсны баруун хойд, өмнөд талаас нь давшиж эхлэв. Оройн 19 цагийн үед МАХЦ-ийн 6,8 дугаар морьт дивизийн хуягт дивизионууд дээрх нэгтгэл, ангиудын хамт дайсны гурван талаас нь дайралт хийв. Байлдаан шөнөжин үргэлжилсэн боловч ямар нэг өөрчлөлт гарсангүй.Японы 23 дугаар дивизийн командлагч, генерал Комацубара 7 дугаар сарын 3-ны өдөр Квантуны армийн штабын орлогч Яногийн хамт Халхын голын баруун эрэгт гарч ирсэн байна. Голын баруун эрэг дэх байлдааны ажиллагааг удирдахаар ирсэн тэрбээр төлөвлөсөн зорилтыг биелүүлэх боломжгүй болсныг ойлгожээ. Иймд голын баруун эрэг дэх өөрийн цэгийг бут цохигдохоос өмнө яаралтай буцаж голын зүүн эрэгт гарах тушаал гаргажээ.Японы цэрэг 4-ний өглөө 3 цагийн турш их бууны галын бэлтгэл хийсний эцэст сөрөг дайралт хийв. Мөн агаараас цохилт өгөхийг оролдсон байна. Манай цэрэг дайсны энэ дайралтыг няцаан байлдаж орой нь сөрөг дайралтанд оров. Япончууд Баянцагааны нуруунд 5 км өргөн, 2 км гүн хориглолтын зурваст бүх хүчээрээ эсэгүүцэж байлдаан шөнөжин үргэлжилжээ. Япончууд их буугаа ашиглан манай танк, хуягтын эсрэг байлдахын зэрэгцээ гранат, шилтэй шатахуунаар зэвсэглэсэн ”никухаку” буюу “үхлийн отряд”-ын цэргийг ашиглаж байв. Тэд танкийг ойртуулан гранатаар устгах буюу танкан доогуур орж өөртэйгээ хамт дэлбэлж байв. Японы тал Комацубарагийн тушаалаар 4-ний өдрөөс эхлэн ангиудаа ухрааж эхэлсэн байна. Энэ үед манай цэргийн давших ажиллагаа улам эрчимжиж дайсан ч их хохирол хүлээж байв. Япончууд өөрсдийн цэргийн ухралтыг халхалж улангасан эсэргүүцсэн байна.Монгол, Зөвлөлтийн цэрэг 7 дугаар сарын 4-5-нд шилжих шөнө дайсанд шийдвэртэй цохилт өгч, Японы үлдэгдэл цэргүүд Халхын голын дээгүүр тавьсан гүүрээрээ голын зүүн эрэгт гарсан байна. Япончууд их хохирол үзсэн 26 явган хороогоо хамгийн сүүлд 7 дугаар сарын 5-ны өглөө гатлуулан гүүрийг дэлбэлжээ.Баянцагааны тулалдаан нь Японы талаас Халхын голыг гатлан давших гэсэн эхний бөгөөд эцсийн оролдлого байсан бөгөөд дахин голын баруун эрэгт гарах гэж зүрхлээгүй юм. Халхын голын баруун эрэгт гарсан Японы 8000 гаруй цэрэг алагдаж, шархадсан бөгөөд уг тулалдаан нь төрөл бүрийн цэргийг их хэмжээгээр бөөгнөрүүлэн оролцуулсан ширүүн тулалдаан болсон юм. Гурван өдрийн ширүүн тулалдаанд дайсан бараг бүх танк, их буу, 45 онгоц, 5500 хүнээ алдаж ухран, Халх голын цаана хөөгдөн гарсан.Японы цэрэг фронтын төв хэсгээр 1939 оны 7 дугаар сарын 2-ны орой давшилтаа эхэллээ. ===Гурав дугаар үе буюу шийдвэрлэх тулалдааны үе=== [[Файл:Halhiin_gol_1939.jpeg|thumb|Ялсан жанжид. Халхын гол. 1939 он]] 1939 оны 7-р сарын 8-наас 8-р сарын 20 хүртэл явагдсан. Баянцагааны тулалдаанаас хойш Япончууд тагнуулын чанартай агаарын довтолгоо явуулж, 7-р сарын 23-наас 8-р сарын 4 хүртэл 116 нисэх онгоцоо алдсан юм.8 сарын эхээр Японы Квантуны арми шинэ давшилт хийжээ. Мөн сарын эхээр генерал Огису Риплогийн удирдсан японы 6-р арми, мөн 7, 23-р явган цэргийн дивиз, 14-р бригад, манжуурын явган цэргийн бригад, 3 морьт цэргийн бригад хүчээ нэгтгэн БНМАУ-руу дайрчээ. Энэ удаа Японы цэргийн тоо 75 мянгад хүрсэн байна. харин 182 танк, 350 онгоц дайчилжээ. 8 сарын 17-нд Японы цэргүүд давшилт хийв. 3 өдрийн дараа Монгол Зөвлөлтийн цэргүүд японы цэргийн давшилтыг зогсоож чаджээ. Зөвлөлтийн цэргийн удирдлагууд Халх голд 82-р, 57-р буудлагийн дивиз, танкын 6-р хороо, агаарын десантын 212-р бригадыг нэмж авч ирсэн байна. Мөн байлдааны онгоцны тоог 515 болгожээ. Монголын тал маршал Хорлоогийн Чойбалсангийн удирдсан 17000 гаруй хүнтэй 4 морьт цэргийн дивизээр хүч нэмэгдүүлэв. Ингэснээр Монгол Зөвлөлтийн цэргийн тоо Японы түрэмгийлэгчдээс илүү гарсан байна. тухайлбал явган цэргийн тоогоор 1,5 дахин, танкны тоогоор 4 дахин, артиллерийн зэвсэгийн тоогоор 2 дахин, онгоцны тоогоор 1,6 дахин илүү болжээ. Халх голын байлдааны ажиллагааг ЗХУ-ын маршал Жуков удирджээ. 8 сарын 20-нд Монгол Зөвлөлтийн цэргүүд агаарын цохилт өгсөний дараа давшилт хийжээ. 8 сарын 23-нд Японы 6-р армийг бүсэлж, 8 сарын 28-нд дайсныг бут цохижээ. 8 сарын 31-нд БНМАУ-ын нутаг дэвсгэр Японы түрэмгийлэгчдээс бүрэн чөлөөлөгджээ. 9 сарын 15-нд Москва хотод Япон-ЗХУ-ын хооронд гэрээ байгуулж 9 сарын 16-ний өдрийн 14 цагаас дайны ажиллагаа зогсжээ. Японы тал халх голын тулаанд 61 мянган цэргээ алджээ. Тэдний 25 мянга нь тулааны үед үрэгдсэн юм. Харин Японы түүхчид Халх голын тулаанд 8000 цэргээ алдсан гэж үздэг. Харин зөвлөлтийн талаас 8 мянган цэрэг амь үрэгдэж, 16 мянган цэрэг шархаджээ. Зөвлөлтийн 207 онгоц тулааны үеэр сүйрчээ. 1939 оны Халх голын тулааны үеэр амь үрэгдсэн цэргийнхээ шарилыг эх орон руугаа авч явах зөвшөөрлийг Япон улс 2004 онд Монгол улсаас хүссэн байна. == Цэрэг стратегийн ач холбогдол == [[Файл:Halhiin_gol_1939_4.jpeg|thumb|Гал зогсоох хэлэлцээ. Халхын гол. 1939 он]] 1939 онд хаант засгийг халаад дөнгөж 18 жил шинэ тулгар хөгжиж буй Монгол улсад энэ дайн нь үндэсний аюулгүй байдалд нь тулгарсан маш ноцтой аюул байлаа. Хэдийгээр дайны гол цэрэг стратегийн бодлого Зөвлөлт орос ба Япон улсуудын хооронд явагдсан ч төв азийн стратегийн гол байрлалтай Монгол улсын хувьд тусгаар тогтнолоо хамгаалах чухал шаардлага гарсан юм.Халхын голын дайныг Дэлхийн II дайн эхлэхэд шууд нөлөө үзүүлсэн, өөрөөр хэлбэл, байлдааны ажиллагаа Алс Дорнодын театраас Европын театр руу шилжихэд хүргэсэн гэж үзвэл дэлхийн түүхэнд, ялангуяа Дэлхийн II дайны явцад түүнээс ч дутуугүй нөлөөг мөн Халхын голын дайн үзүүлжээ гэж бид үзэж байна. Сүүлийн үед АНУ-ын судлаач Стюарт Голдман нарын эрдэмтэд нэгэн сонирхолтой санаа дэвшүүлэх болсон нь Халхын голын дайнд Японы хүлээсэн ялагдал, 1941 оны 12 дугаар сарын 7-нд Пёрл-Харбор дахь АНУ-ын тэнгисийн цэргийн хүчний бааз руу хийсэн довтолгоо хоёрын шууд холбоо хамаарлын асуудал юм. Тухайлбал, С.Голдман “... Япон 1941 оны сүүлчээр ЗХУ-ыг довтолсон бол Сталин Алс дорнод дахь армийн 18 дивиз, 1700 танк, 1500 нисэх онгоц бүхий нөөц хүчнийг Москвагийн төлөөх тулалдаанд татан оролцуулах боломжгүй байх байсан ... Хэрэг явдал ингэж эргэсэн бол Германы ялалт, магадгүй шийдвэрлэх ялалтаар ч төгсөх боломжтой байв. Тэр тохиолдолд дайны түүх, дэлхий дахины түүх ч мөн өөрөөр бичигдэх байв” (Goldman, 2009: 5) хэмээн дүгнэсэн нь Халхын голын дайнд байгуулсан Монгол-Зөвлөлтийн ялалтын түүхэн ач холбогдлыг бодитой үнэлсэн хэрэг болжээ.С.Голдманы дээрх санаа судалгааны эргэлтэд орохоос даруй 20 жилийн өмнө, Америкийн цэргийн түүхч Жон Кийган мөн төстэй санааг илэрхийлж, “... Японы хуурай замын хүчин ирээдүйн маршал Г.К.Жуковт бут цохиулсныхаа улмаас дахин сэргэлгүй, Оросуудтай тулалдах ямар ч боломжгүй юм гэсэн ганц дүгнэлт хийжээ. Энэ нь 1941 онд тэдэнд ашигтайгаар эргэсэн бол 1945 онд бүрмөсөн ялагдахад нь хүргэсэн байна. Харин Британи, Америкийн тэнгисийн цэргийн хүчин чадлыг япончууд Оросын армийнх шиг үнэлээгүйн улмаас Номхон далайн арлууд руу чиглэсэн тэнгисийн кампанит ажлаа эрчимжүүлэв” (Keegan, 1989: 243) хэмээн дүгнэсэн байдаг. [[Файл:KhalkhinGolAugustattack.jpg|thumb|left|300px|Халхын голын байлдаан]] Эдгээр болон үүнтэй төстэй бусад санааг системчлэн үзвээс, Халхын голын дайны ялалтын түүхэн ач холбогдол дараах байдлаар тодорч байна. Үүнд: Нэгдүгээрт, Халхын голын дайн Зөвлөлтийн армийн болон командлагчдынх нь нэр хүндийг өсгөж өгснөөр тэнхлэгийн гишүүн орнуудын дунд нэгдмэл байдлыг нь алдагдуулж, Японы хуурай замын хүчнийг ЗХУ-ын эсрэг дайнд татагдан орохоос урьдчилан сэргийлж чадсан. Ингэснээр Эх орны дайны турш Зөвлөлтийн арми ганц фронт дээр тулалдах стратегийн харьцангуй таатай нөхцлийг бүрдүүлэв. Хоёрдугаарт, Японы Зэвсэгт хүчний дээд командлалын дунд хуурай замын цэргийнхний нэр хүндийг доройтуулж, Азийн эх газар, Сибирийг чиглэсэн кампанит ажлын төлөвлөгөөнөөс түдгэлзэн хойшлуулахад хүргэсэн ба улмаар тэнгисийн цэргийн хүчнийнхний байр суурийг бэхжүүлэв. Тэд улам бүр өсөн нэмэгдэж байсан стратегийн түүхий эдийн (нефть) хэрэгцээгээ хангахын тулд Номхон далайн арлууд дахь Британийн хүчийг сулруулах зорилгод эргэлт буцалтгүй шилжиж, үүний шууд үр дагавар болох Пёрл-Харборын довтолгоонд хүргэжээ. Энэ цаг үеийг хүртэл АНУ-ын нийгэмд амь бөхтэй оршиж байсан, Конгрессын хоёр танхимд олонхийг бүрдүүлж байсан Бүгд найрамдахчуудын баримталж байсан “Европын хэрэгт үл оролцох” бодлогоосоо татгалзан холбоотны талд дайнд орохыг уриалж байсан Ерөнхийлөгч Ф.Рүзвельтийн бодлого дэмжлэг олоход хүргэв. Ингэснээр нутаг дэвсгэр, аж үйлдвэрийн бааз суурь нь дайны хөлд нэрвэгдээгүй хөгжингүй ганц орон болох АНУ дайнд татагдан орох нөхцлийг бүрдүүлж, эцэстээ Дэлхийн II дайн холбоотны ялалтаар дуусах урьдчилсан нөхцөл болжээ. [[Файл:Halhiin_gol_1939_1.jpeg|thumb|Олзлогдсон япон цэргийг байцааж байгаа нь. Халхын гол. 1939 он]] Халхын голын дайны Монголын болон дэлхий дахины түүхэнд гүйцэтгэсэн үүргийн талаар бид үндсэн гурван дүгнэлт, санал дэвшүүлж байна. Нэгдүгээрт, энэхүү үйл явдлыг бид Монгол Улсын хэмжээнд, өөрийн түүхийг үзэх үзлийн үүднээс “дайн” хэмээн томъёолох нь зүйтэй байна. Хоёрдугаарт, Халхын голын дайн нь Дэлхийн II дайнд оролцогч хоёр эвслийн голлох гишүүдийн хооронд дэгдсэн анхны мөргөлдөөн бөгөөд дайн Алс Дорнодын театраас Европын театр руу шилжих нөхцөл болсныхоо хувьд Дэлхийн II дайны эхлэл гэж үзэх нь зүйтэй байна. Гуравдугаарт, Монгол-Зөвлөлтийн ялалт нь Японы стратегийг өөрчилж, улмаар Зөвлөлтийн арми нэг фронт дээр байлдах боломжийг бүрдүүлсэн төдийгүй АНУ-ыг холбоотны талд татан оролцуулахад хүргэсэн ач холбогдлоороо дэлхийн дайн холбоотны ялалтаар дуусахад шууд ба дам байдлаар нөлөөлжээ. Фашист Герман ЗХУ-д халдан довтолсон өдөр БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөл, УБХ-ын Тэргүүлэгчид, МАХН-ын Төв Хорооны Тэргүүлэгчидийн хамтарсан хурал болж, 1936 оны Харилцан Туслалцах протоколоор өөртөө хүлээсэн үүргээ чин үнэнчээр биелүүлнэ гэдгээ Зөвлөлт Засгийн газар, ЗХУКН-д илэрхийлж,. 1941 оны 9-р сараас Улаан армид тусламж хуримтлуулах хөдөлгөөнийг зохион байгуулах, фронтод бэлэг хүргэх ажлыг удирдах бэлэглэлийн төв комиссыг байгуулав. Монголчууд ЗХУ-д мал мах, түүхий эд тогтмол нийлүүлж байсан бөгөөд 485 мянган морь худалдсанаас 32 мянган агт бэлэглэжээ. Хуримтлуулсан бэлгээ фронтод дөрвөн удаа хүргэж өгсөн нь мөнгөн дүнгээрээ 65 сая төгрөгт хүрчээ. (МАХН-ын түүхийн лекц, 1984: 27) Ийнхүү дайны жилүүдэд БНМАУ Зөвлөлтийн Сибирь, Дундад Ази, Алс Дорнодын нэгэн адил фронтын ар тал болж байсан төдийгүй “АНУ, Британийн зэрэгцээ Сталины бас нэг холбоотон” нь болж байв. Энэ нь ч холбоотон гүрнүүдийн зүй ёсны анхаарал, хараа сонирхолд өртөж, хожим 1945 оны Ялтын бага хурлаар тусгаар оршин ирсэн статус-квог хүлээн зөвшөөрүүлэхэд дэм болсон гэж үзэхэд хилсдэхгүй.Япон Зөвлөлтийн Алс Дорнотод дангаараа довтлохгүй гэдэг нь тодорхой болсон байжээ. Учир нь Япон өмнөд чиглэлд түрэмгийлэл явуулах сүүлийн шийдвэрээ гаргаснаар АНУ-тай дайтахад хүрсэн билээ.Пёрл-Харбор руу Японы хийсэн дайралтын түүх харьцангуй тодорхой байдаг. Гэхдээ харин АНУ-тай дайтах дайны эхлэл нь Номонханы районд япончуудын ялагдал хүлээснээс үүдэлтэй гэсэн хэсэг төдийлөн ил мэдээлэгддэггүй. Герман 1941 оны зун Зөвлөлтөд довтлон дайны эхний саруудад улаан арми сүйрлийн ялагдал амсч байв. Японыг Зөвлөлтийн Алс Дорнодод нэвтрэн чадлынхаа хирээр Зөвлөлтийн газар нутгаас эзлэн Номонханы өшөөгөө авахыг холбоотон Герман шаардаж байв. Гэтэл 1941 оны долдугаар сард АНУ ба Британи Японд нефтийн хориг тавьсан нь Японы хувьд хүндхэн нөхцөл үүсгэхээр байв. Ийм байдалд орохгүйн тулд эзэн хааны флот нефтиэр баян Голландын Ост-Энэтхэгийг эзлэн авахаар шийдсэн. Голланд нь жилийн өмнө эзлэгдэж энд Британи ноёрхлоо бүрэн тогтоохоор тэмцэлдэж байлаа. Гэвч АНУ-ын Номхон далайн флот япончуудын замыг хааж байсан юм. Гэсэн хэдий ч Германы шаардлагын дагуу Зөвлөлтөд довтлох хүсэл Японы цэргийн олон хүнд байсан юм. Немцийн цахилгааны дайны явцад Улаан арми сүйрлийн ялагдал амсч байсан үеэр тэд Номонханы өшөөг авах хүсэлтэй байлаа. Японы арми, тэнгисийн цэргийн удирдлага эзэн хааны оролцоотойгоор энэ асуудлыг авч хэлэлцсэн цэргийн цуврал хуралдааныг хийсэн байдаг.Хурандаа Цүжи гэгч 1941 оны зун Эзэн хааны дээд командлалын төвийн штабт байлдааны ажиллагаа төлөвлөх ахлах офицер болсон байв. Цүжи нүдэнд дулаахан, хурц илтгэгч байсан юм. Тэрээр тэнгисийн цэргийн ажиллагааг дэмжсэн армийн офицерүүдийн нэг байсан бөгөөд энэхүү эрмэлзлэл нь Пёрл-Харбор руу чиглүүлэх болов. Цэргийн яамны цэргийн алба хариуцсан товчоог 1941 онд толгойлсон Танака Рюкичи дайны дараа мэдэгдэхдээ “АНУ-тай хийх дайны талд Цүжи Масанобу тууштай зогсч байсан” гэж мэдэгдэж байжээ. Цүжи нь өөрөө Номонханд биеэр очиж үзсэн хүн юм байна.Хэрэв Номонханы мөргөлдөөн гараагүй байсан бол үйл явдал хэрхэн өрнөх байв? Хэн нь ч ялаагүй, эсвэл Японы ялалтаар төгссөн бол яах байсан бол? Энэ тохиолдолд Японы өмнөд чиглэлийг сонгосон дайралт өөрчлөгдөх вэ. Зөвлөлтийн цэргийн боломжийг дутуу үнэлсэн Япон Англи-Америкийн хүчний эсрэг эсвэл Германы хамт Зөвлөлтийн эсрэг дайнд оролцох гэсэн хоёр боломжоос хойд чиглэлийг шилдэг сонголт гэж үзэх байсан болов уу. ===Халхын голын байлдааныг АНУ болон баруунд судалсан нь=== Алс дорнод дахь олон улсын цэргийн шүүхийн хуралдаан 1946-1948 онд Токиод болох үеэр Квантуны Арми Халхын голд түрэмгий байлдааныг эхлүүлсэн эсэхийг нотлох шүүн хэлэлцүүлэг явагдаж, зөвлөлт, монголын оролцогчид гэрчийн мэдүүлэг өгч, японы түрэмгийллийг нотлох баримтуудыг зөвлөлтийн яллагч нар гарган тавьж, японы оролцогчид, өмгөөлөгч нар эдгээрийг няцаасан мэдүүлэг, үндэслэлүүдийг сөргүүлэн тавьжээ. Ингэснээр Халхын голын байлдааны талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг өрнөдийн орнууд анхлан авчээ. Солонгосын дайн 1950 онд эхэлсэнтэй холбогдуулан АНУ-ын цэргийн командлал ЗХУ-аас БНАСАУ-д хэрхэн туслахыг судлах хүрээнд Халхын голын байлдааны үед БНМАУ-д тусалсан туршлагыг судлах чиг үүргийг цэргийн түүхчиддээ өгч байв. АНУ-ын цэргийн түүхийн байгууллагаас дэлхийн хоёрдугаар дайн түүний дотор Халхын голын байлдааны холбогдолтой японы баримт материалыг судлах, англи хэлнээ орчуулах ажлуудыг 1950-иад онд хийж гүйцэтгэсэн байна. Энэ бүхэн нь АНУ-ын түүхчдийн дунд Халхын голын байлдааныг сонирхох явдлыг эхлүүлсэн байна. АНУ-ын “Нью Йорк Таймс” сонинд 1939 онд Халхын голын байлдааны эхлэл, явц, төгсгөл, БНМАУ, Манжго-гийн хоорондын хил тогтоох комиссын хуралдаан, дүнгийн талаар Японы Домейн, Зөвлөлтийн ТАСС, Ассошейтэд Пресс, Квантуны Армийн хэвлэлийн мэдээ зэргээс иш татан байнга мэдээлж байжээ. Тус сонин 1939 оны 7 дугаар сарын 10-ны дугаартаа Халхын голын байлдааныг “зарлаагүй дайн”, 7 дугаар сарын 20-ны редакцийн тэргүүн өгүүлэлдээ “хачин дайн” гэж тус тус нэрэлж байжээ.Одоогоор мэдэгдэж байгаагаар Халхын голын байлдааны тухай өгүүллэгийг америкийн судлаач А.Куукс, К.Тинч нар 1951 онд хэвлүүлж байв. Зөвлөлтийн судлаач С.Н.Шишкины Халхын голын байлдааны тухай ном 1954 онд хэвлэгдсэн нь АНУ, Японы судлаачдын анхаарлыг ихэд татсан байна. Энэхүү сэдвээр эрдмийн цолыг америкийн иргэн К.Гильберт 1959 онд Жоржтауны Их Сургуульд хамгаалж байв. Халхын голын байлдааны сэдвээр АНУ-д 1960-аад онд зарим судлаачид эрдмийн зэрэг хамгаалсан бүтээлүүд гаргажээ. Улмаар 1970-аад онд уг сэдвээр судалгааны өгүүллэгүүд нилээд хэвлэгдэж байв. Номонханы хэрэг явдлыг судалсан ном бүтээлүүд 1980-аад онд АНУ-д нилээд гарсаны дотор хамгийн жинтэй нь А.Кууксын “Номонхан: Япон Зөвлөлтийн эсрэг 1939” хэмээх хоёр боть зохиол юм. Үүний зэрэгцээ мөн үед АНУ-ын батлан хамгаалах бодлого судлалын байгууллагууд, сургуулиудад Халхын голын байлдааны туршлагыг хуучин ЗХУ-ын давших, хориглох номлолтой холбогдуулан судлах, оюутнуудын дунд уг сэдвээр сэдэв боловсруулах, цэргийн урлагийн сэтгүүлд нийтлэх явдал өргөн байв. ЗХУ задарсанаар архивын материалууд нээлттэй болж, өмнөх дүгнэлт, баримтуудыг эргэн харах хэрэгтэй болсноор зөвлөлт, оросын түүхийн асуудалд өрнөдийн түүхчид хүлээцтэй хандах болсон байна. Үүний улмаас өрнөдөд Халхын голын сэдвээр бүтээл гаргах явдал нэг хэсэг завсарлажээ. Улмаар 1990-ээд оны сүүлчээс АНУ-д Халхын голын сэдвээр бүтээлүүд дахин гарах болов.Куукс Халхын голын байлдааны түүхийг японы баримт материал, дайнд оролцогчидтой хийсэн ярилцлагад тулгуурлан Квантуны армиас ЗХУ-ын талаар баримтлаж байсан бодлогын үүднээс бичжээ. Иймд түүний бүтээл нь японы үзэл бодлын үүднээс гаргалгаа хийсэн үндсэн талтай боловч эдүгээ хүртэл өрнөдөд төдийгүй бусад улсад ч үүнтэй тэнцэх жинтэй бүтээл гараагүй байна. Японы нисэх онгоцууд Сүмбэрийн заставыг бөмбөгдсөн явдал Халхын голын байлдааныг шатлан өргөжүүлэх шалтгаан болсон гэдэг дүгнэлтийг Куукс хийжээ. Тэрээр Квантуны арми цэргээ хойш татсан байтал зөвлөлтийн цэрэг яагаад 1939 оны 6 дугаар сарын дундаас Манжуурын нутгийг довтлов гэдэг асуудлыг дэвшүүлжээ. А.Кууксийг нас барсантай холбогдуулан “НьюЙорк Таймс” сонинд (1999.11.23) бичихдээ “Куукс нь арав гаруй номын зохиогч буюу хамтран зохиогч бөгөөд гэхдээ түүний түүхчийн нэр хүнд нь “Номонхан: Япон Зөвлөлтийн эсрэг 1939” зохиолд оршдог юм” гэж тодорхойлоод энэхүү байлдаанд япон, зөвлөлтийн талаас ойролцоогоор 70 мянган хүн алагдаж, шархадсан юм. Куукс Японы ялагдал нь түүнийг ЗХУ-тай байлдах төлөвлөгөөнөөсөө татгалзаж улмаар Перл Харборийг онилоход хүргэсэн гэж үзэж байв” гэжээ. Мөн “энэ нь дэлхийн хоёрдугаар дайнд фашист гүрнүүдийн баримтлах бодлогыг тодорхойлоход нөлөөлж, профессор Кууксын гавьяа нь тэрээр дэлхийн хоёрдугаар дайны босгон дээрх энэхүү шийдвэрлэх тулалдаан нь ач холбогдлоороо Сталингардтай дүйцэхүйц гэдгийг олж харсанд оршино” гэж үнэлжээ. Японы бодлогыг судлах хүрээлэнгийн захирал Ч.Жонсон Кууксын бүтээлтэй холбогдуулан “Номонхан нь дэлхийн хоёрдугаар дайны хамгийн чухал тулалдааны нэг байсан бөгөөд учир нь уг тулалдаан японы цусыг урсгаж ЗХУ-аас эмээхэд хүргэсэн бол харин АНУ-ыг хөнгөн зууш гэж үзэхэд хүргэжээ” гэж хэлсэн байна. Куукс энэхүү номоо 35 жилийн хөдөлмөр, 400 гаруй хүнтэй хийсэн ярилцлагын дүн гэж хэлж байжээ. Байлдаанд оролцсон Японы хэсэг дайчид Кууксийн номыг үнэлж хувийг нь тулалдаанд алагдсан япончуудын дурсгалд зориулан Токиод сүмд мөнхөлсөн байна.Японы милитаристуудаас Ази, Номхон далайн сав газарт дэлхийн хоёрдугаар дайныг эхлэн өдөөж, шатлан өргөжүүлсэнийг нарийвчлан харуулах зорилгоор АНУ-ын засгийн газраас Японы албан ёсны болон албан бус эх сурвалж, баримт материалыг орчуулах, судлах ажлыг дайны дараагаар явуулжээ. Японы засгийн газар 1945 оны 10 дугаар сарын 12-нд дэлхийн хоёрдугаар дайны түүхийг бичихэд шаардлагатай мэдээллийг цулуулах үүрэг бүхий байгууллагыг байгуулсан байна. Японы өмнөх засгийн газруудын үлдсэн баримт бичгүүд, дайнд оролцогчдын тэмдэглэл, хувийн архивыг цуглуулах, дайнд олзлогдсон японы цэргийн эрхтнүүдийг түүхийн зорилгоор байцаах үлэмжхэн ажил хийгджээ. Эдгээр материалыг ашиглан АНУ-ын хяналтын дор 200 гаруй судалгаа хийгдсэн нь АНУ-ын цэргийн түүхийн төвд хадгалагдаж байгаа юм. Энэ хүрээнд японы судлаачдын 184 төрлийн нэгэн сэдэвт судалгаа, харин Манжуурын талаарх Японы 13 судалгаа нь зөвхөн түүхийн зорилгоор бус Солонгосын дайн явагдаж байсан тул “коммунист хятад, БНМАУ, зөвлөлтийн алс дорнодын талаар тагнуулын суурь судалгаа” болгох зорилгоор хийгдэж байжээ. Эдгээрийг судалгааны эргэлтэд оруулах зорилгоор үлэмж сонирхолтой хэсэг болох 47 судалгааг эмхтгэн “Ази, Номхон далай дахь Дайн 1937-1949” хэмээх 15 ботийг АНУ-ын Өмнөд Иллинойс Их Сургуулийн хэсэг эрдэмтэд АНУ-ын цэргийн түүхийн төв, АНУ-ын үндэсний архивын цэргийн судалгааны бүлгээс хамтран 1980 онд гаргажээ.“Манжуурын талаарх Японы судалгаа 1945-1960” гэсэн иж бүрэн судалгаа нь газрын зураг, хавсралтын хамт хийгдсэн бөгөөд энэ нь дээрх эмхтгэлийн нэгдүгээр ботийг бүрдүүлж буй юм. Энэхүү эмхтгэлийн арван нэгдүгээр боть нь Халхын голын байлдаанд зориулагдсан бөгөөд “японы тал 50 мянган хүнээр хохирсон нь зөвлөлт-монголын хохиролоос даруй тав дахин их байв” хэмээн эмхтгэгч Д.Дейтвайлер оршилдоо онцлон тэмдэглэжээ. Эмхтгэлийн 10, 11 дүгээр ботиуд нь “Япон ба ЗХУ” гэсэн ерөнхий гарчигтай. 10 дугаар боть “ЗХУ-ын эсрэг Японы оперативын төлөвлөлт 1932-1945”, “ЗХУ-ын эсрэг тагнуулын төлөвлөлт 1934-1941”, “1938 оны жижиг дайн ба хилийн асуудлууд” гэсэн үндсэн бүлгүүдтэй. 11 дүгээр боть нь “Жижиг дайн ба хилийн асуудлууд 1939: Номонханы хэрэг явдал” гэсэн ерөнхий гарчигтай. Энэхүү боть Халхын голын байлдаанд зориулагдсан бөгөөд 470 талтай, заримдаа энэхүү ботийг “Манжуурын судалгааны 11 дүгээр боть” гэж нэрлэх нь бий. Энэхүү судалгаанд тусгагдсан зарим нэгэн дүгнэлт, зөвлөлтийн талаарх тоо баримт нь бодит байдлаас зөрөөтэй боловч Япон-Манжго-гийн цэргийн бүрэлдэхүүний талаарх тоо баримт нь сонирхолтой юм. Судалгааг АНУ-ын албаны бүлгээс Халхын голын байлдаанд оролцсон японы офицеруудаар бичүүлсэн, энэ ч үүднээс японы байр суурийг хамгаалах үүднээс боловсрогдсон боловч Халхын голын байлдааныг судлах чухал хэрэглэгдэхүүн болно. Халхын голын байлдааны сэдвийг сонирхон судлах хандлага АНУ-ын түүхчдийн дунд идэвхтэй байгаа нь Японы стратеги умардаас өмнөд үрүү чиглэсэн өөрчлөлтийн шалтгааныг Халхын голын байлдаанд Квантуны Арми ялагдсанаас хайдаг, Япон Перл Харборыг довтолсоны үндэс нь Японы Номонханд ялагдсантай холбоотой гэсэн дүгнэлт гаргалгаа хийдэгтэй холбоотой. Энэхүү дүгнэлтийг Куукс дэвшүүлж, Голдмэн нарийвчлан судалжээ. Гэхдээ иймэрхүү байр суурийг АНУ-ын “Нью Йорк Таймс” сонинд 1939 оны намар илэрхийлэн бичиж байжээ. АНУ-ын цэргийн түүхч Дрий Квантуны Армийн 7 яд-ийн нэгэн батальоны Халхын голын байлдаанд оролцсон байлдааны тэмдэглэлийг ашиглан тус батальоны байлдааны ажиллагааг харуулсан тактикийн судалгаа хийсэн нь мөн л японы үзэл бодлын үүднээс хийгдсэн боловч байлдааны ажиллагаа доод түвшинд хэрхэн явагдсаныг харуулсанаараа сонирхолтой болжээ. Түүхч Голдмэн Халхын голын байлдааны түүхийн сэдвээр 1970 онд эрдмийн зэрэг хамгаалсан бөгөөд тэрээр 2009 онд Монголд ирж, байлдааны ажиллагаа явагдсан газар оронтой танилцсан байна. Түүний бичсэн “Номонхан 1939” номыг 2012 онд АНУ-ын тэнгисийн цэргийн хүрээлэнгээс ивээн тэтгэн хэвлэн гаргажээ. Тус бүтээл нь Халхын голын байлдааны үр дагавар олон улсын харилцаанд хэрхэн нөлөөлсөнийг авч үзсэн өрнөдөд гарсан томоохон бүтээл юм. АНУ-ын иргэн, түүх сонирхогч Д.Варнер “Халхын эрэг хүртэл” гэсэн нэртэй хэмжээгээр харьцангуй томоохон бүтээлийг 2008 онд гаргажээ. Гэвч энэ нь ашигласан материалын жагсаалтгүй, судалгаа гэхээс илүүтэй өөрийн үзэл бодлыг тулгасан нийтлэл болсон тул бусдын анхаарал татсангүй.Монголч эрдэмтэн Мосес Халхын голын байлдааныг нармай монголын хөдөлгөөн, монголчууд нэгдэх асуудалтай холбон судалж, уг дайнд Япон ялагдсанаар монголчуудын нэгдэх сүүлчийн боломж хаагдан, бодол нь унтарсан гэдэг сонирхолтой дүгнэлт 1966 онд хийж байжээ. Судлаач Ж.Хаслам Зөвлөлт-Японы 1933-1941 оны хоорондын харилцааг шинжилсэн өөрийн бүтээлдээ зарим эх сурвалжийг үндэслэн Артузов даргатай НКВД-ийн сөрөх тагнуулын хэлтэс Японы цэргийн атташе Комацубара нь архи, эмст дуртай, санхүүгийн хувьд хүндрэлтэйг анзааран 1920-иод оны сүүлээр нэгэн удаа согтсон үед нь түүний сейфний түлхүүрийг хулгайлан авчээ. Энэ тухайгаа Токиод мэдүүлэхгүйн тулд тэрээр зөвлөлтийн “шахалтад” автжээ гэсэн асуудлыг дэвшүүлэн тавьжээ.Индианагийн их сургуулийн Түүхийн танхимын профессор Х.Куромияа 2011 онд нийтлүүлсэн “Номонханы тайлагдаагүй нууц” өгүүлэлдээ Хасламын таамаглалыг гүнзгийрүүлэн авч үзжээ. Тэрээр Квантуны Армийн 23 яд-ийн командлагч Комацубара нь 1927-1930 онд Москвад суугаа Японы цэргийн атташе байхдаа зөвлөлтийн агентаар элсэгдсэн, чухам үүнд Номонханд ялагдсаны шалтгаан оршино гэдэг таамаглалыг дэвшүүлж, зарим нөхцөл байдал, баримтаар сонирхолтойгоор үндэслэсэн байна. Ийм сэжиг, таамаглал 1960-аад оны эхнээс байсан бөгөөд Команцубара нь зөвлөлтийн талд мэдээлэл дамжуулж байсан байж болзошгүй гэж Куромияа үзжээ. Куромияа хэрэв энэхүү таамаглал нь оросын архивт буй материалаар нотлогдвол Номонханы түүхийг эргэн харж шинээр бичихэд хүрэх бөгөөд Япон сул дорой гэгдэх Хятадыг эзэлж чадахгүй гэдгийг Сталин мэдэж байсан, үүнээс үүдэн Япон ЗХУ-ын эсрэг дайн явуулах чадваргүй гэдгийг ч мэдэж байсан, иймд Номонханы хэрэг явдлыг өдөөгч нь ЗХУ байсан байх магадлалтай гэж үзжээ.АНУ-аас гадна Британид Халхын голын байлдааны сэдвээр нилээд бүтээл, өгүүллэг гарсаны дотор томоохон нь Ж.Колвиний бичсэн “Номонхан” хэмээх ном 1999 онд хэвлэгджээ. Колвин БНМАУ-д Британийн элчин сайдаар 1971-1974 онд, Британийн гадаад тагнуулын төлөөлөгчөөр Вашингтонд 1977-1980 онд тус тус сууж байв. Тэрээр төрийн албанаас чөлөөлөгдсөний дараа цэргийн түүх сонирхон хэд хэдэн ном бичсэний дотор дээрх бүтээлийг туурвижээ. Канадын түүхийн сэтгүүл 1987 оны 8 дугаар сарын дугаартаа Ш.Винхийн бичсэн Кууксийн номын талаар дэлгэрэнгүй тайлбар, Британийн “Нью Стейтмэн” сэтгүүлийн 1999 оны дугаарт Н.Феарн Ж.Колвиний “Номонхан” номын талаар бичсэн тойм нийтлэгдсэн нь судлаачдын анхаарлыг ихэд татаж байжээ. Британид хэвлэгддэг “Цэргийн түүх” сар тутмын сэтгүүлийн 2012 оны 10 дугаар сарын дугаарт А.Мкдоналдийн бичсэн “Хилийн хяналт:Номонханы тулалдаан 1939 оны 7-8 дугаар сар” өгүүллэг нийтлэгджээ. Зохиогч япончууд оросын танкийг хүйтэн зэвсэг, гар бөмбөг, бушидо буюу “оюун санааны давуу байдлаар” угтсан бөгөөд Сталин офицерийн бүрэлдэхүүндээ цэвэрлэгээ хийсний дараа Улаан Арми нь удирдлагагүй болсон хэмээн японы цэргүүдэд ойлгуулсан байв. Японы тагнуул зөвлөлтийн талыг богино хугацаанд механикжсан үлэмжхэн хүчийг хуралдуулах чадавхитай гэдгийг дутуу үнэлсэн юм. Хэрвээ япончууд Номонханы хэрэг явдлыг ер үүсгээгүй эсвэл ялсан бол үр дагавар нь ямар байх байсан бол магадгүй Япон Гитлерийн талд дайнд оролцох байсан болов уу, магадгүй тэд Оросыг дэлхийн тавцангаас зайлуулсан байх байсан болов уу гэвч Гитлер Польшийг эзлэхээс 48 цагийн өмнө Япон эхлээгүй байсан дэлхийн хоёрдугаар дайнд нэгэнт ялагдсан байв гэж бичжээ. АНУ болон өрнөдийн судлаачдын Халхын голын талаарх бүтээлийг нэгдүгээрт, түүхийн судалгаа, хоёрдугаарт, танин мэдэхүйн зорилготой хэмээн хувааж болох юм. Эдгээрт дараах үндсэн асуудлуудыг дэвшүүлсэн байна. Үүнд:Дэлхийн бодлого, Алс дорнод, Европ дахь олон улсын харилцаанд Халхын голын байлдааны үзүүлсэн нөлөө нуугдмал байна,Японы цэрэг 5 дугаар сарын сүүлчээр болсон байлдааны талбарыг орхин буцсан байтал Зөвлөлтийн тал 1939 оны 6 дугаар сарын дундуур Халхын голын зүүн эрэгт цэргээ байрлууж, Манжуурын хот тосгодыг агаараас довтолсоны зорилго юу байв,Халхын голын байлдаанд оролцогч талууд хохиролын тоо хэмжээг өсгөн мэдээлж байсан бөгөөд одоо ч эргэлзээтэй байна,Халхын голын агаарын байлдаанд японы нисэх хүчин тоогоор цөөн боловч ур чадвар, техникийн давуу байдлын ачаар Халхын голын байлдааны хугацаанд агаарт үндсэндээ ноёлж, идэвхтэй байсан зэрэг болно.Энэхүү номонд АНУ-д хэвлэгдсэн 24, Британид гол төлөв хэвлэгдсэн 10 нийт 34 бүтээлийн жагсаалтыг хавсаргасан болно. Жагсаалтад АНУ-д гарсан судалгааны бүтээлүүд үндсэндээ орсон боловч бүрэн гүйцэд гэж үзэж болохгүй, дээр нь өрнөдийн бусад оронд англи бус хэлээр хэвлэгдсэн бүтээлүүд ороогүй болно. Эдгээр бүтээлийг судалгааны эргэлтэд оруулах зорилгоор тэдгээрээс сонирхол татах хорин гурван бүтээлийг энэхүү эмхтгэлд оруулав. Гэхдээ эдгээрийг бүрэн биш, чухал гэж үзсэн зарим хэсгүүдийг нь зөвхөн орчуулан буулгасан бөгөөд ингэхдээ хөндлөнгийн тайлбар, дүгнэлт хавчуула ==Агаарын тулалдаан== [[Файл:Khalkhin Gol Japanese pilots 1939.jpg|thumb|Японы нисэгч нар]] [[Файл:Khalkhin Gol Japanese Ki 27 1939.jpg|thumb|[[Nakajima Ki-27|Kи 27 буюу Зөвлөлтүүдийн нэрлэж байсан И-97]]]] [[Файл:Khalkhin Gol Destroyed Soviet plane 1939.jpg|thumb|Зөвлөлтийн буудан унагагдсан сөнөөгч онгоц]] [[Файл:Khalkhin Gol Soviet i 16 1939.jpg|thumb|[[И-16]]]] [[Файл:Khalkhin Gol Destroyed Japanese plane 1939.jpg|thumb|Японы буудан унагагдсан сөнөөгч онгоц]] 1939 оны тавдугаар сарын эхэн гэхэд Халх голд Японы, Зөвлөлт-Монголын цэргийн ихээ­хэн хүч хуримтлагдаад бай­­лаа. Тавдугаар сарын 1 гэхэд Японы цэргийн нисэх хүч­­ний 355 онгоц, Зөвлөлтийн ажилчин тариачны улаан армийн авиабригадын 82 онгоц очоод байлаа. Харин тавдугаар сарын сүүл гэхэд энэ тоог өвөр байгалийн 23 дугаар авиабригадаас хангаж 203 болгосон юм. 1939 оны 5-р сарын сүүлчээр эхний агаарын тулаанууд эхэлсэн бөгөөд энд японы нисэх онгоцууд давамгайлж байжээ. 5-р сарын эхний тулаанд Монголд байрлаж байсан зөвлөлтийн нисэх хүчний удирдагчид, нисгэгчид агаарын тулааны туршлага муутай, дайснаа сайн мэдэхгүй байснаас болж эхний тулаанд 17 онгоцоо алджээ. Иймээс Москва дахь цэргийн удирдлага нь энэ цэргийн анги нэгтгэлүүдийн дээд удирдах бүрэлдэхүүнийг туршлагатай хүмүүсээр яаралтай солих шийдвэр гаргаж удирдагчаар нь Григорий Михайлович Штернийг томилсон байна. Тэдний онгоцууд багахан өндрөөс хориглолтын шугам, байгууламжуудыг бөмбөгдөж орос, монголын талд хүн хүч, материал, морьдын их гарц хохирол учруулж байсан учир зөвлөлтийн удирдлага Испани, Хятадад агаарын тулаанд гарамгай байлдаж байсан нисэхийн туршлагатай сургагчид мөн туршлагатай нисгэгчдийг Монгол уруу илгээхээр шийдсэн байна. 1939 оны 5-р сарын 28-нд Монголд ирсэн зөвлөлтийн нисгэгчдийн 8 нь ЗХУ-ын баатар цолтой байсан ба тэднийг нисэх хүчний корпус командлагч, ЗХУ-ын баатар Яков Владимирович Смушкевич удирдаж байсан юм. Зургадугаар сард Халх голын тэнгэр харьцангуй тайван байснаа зургадугаар сарын 22-нд Зөвлөлтийн 95 сөнөөгч онгоц Японы 120 онгоцтой нэгэн зэрэг гурван газарт тулалдлаа. Япончууд энд шинэ сөнөөгч И-97-гоо агаарт гаргаж тулаанд оруулсан. Дайсан энэ удаа 30 гаруй онгоцоо алдсан бол Зөвлөлтийн тал 14 сөнөөгч онгоцоо алджээ. Зургадугаар сарын 26-нд болсон тулааны үеэр Зөвлөлтийн гурван сөнөөгч Японы 10 онгоцтой үхэл сөрөн тулалдаж хошууч В.М.Забалуевын онгоц гэмтэж дайсны нутагт шүхрээр буухад нь ЗХУ-ын баатар С.И.Грицевец ганц хүний суудалтай онгоцоор дайсны нутагт бууж нөхрөө аварсан байна. 27-ны өдөр Зөвлөлтийн 23 бөмбөгдөгч дайсны 70 орчим сөнөөгчтэй тулалдсан. Энэ ту­лаа­­наар онгоц нь унасан ЗХУ-ын баатар Г.П.Кравченко гурав хоногийн дараа шумуулд баригдчихсан явган эргэж ирж байжээ. Долдугаар сар гараад Зөвлөлтийн тал ямагт ялж байлаа. Долдугаар сарын 4, 5-нд Баян­цагааны тэнгэрт Зөвлөлтинй тал дайсны 24 сөнөөгчийг унагаасан бол өөрийнхөө ганц онгоцыг алджээ. 8-ны өдөр бас дайсны 21 онгоцыг устгав. Хоёр хоногийн дараа Халх голын баруун эрэг рүү дайсны 100 орчим И-97 онгоц дайрлаа. Зөвлөлтийн талаас эхлээд 30 машин, араас нь бас. Ингээд үндсэндээ агаарт хоёр талаас 180 орчим онгоц тулалдсан байна. Энэ тулалдаанаар Япончууд 11 онгоцоо алдсан юм. Долдугаар сард Зөвлөлтийн бөмбөгдөгч онгоцууд агаарт гарч дайсанд цохилт өгч эхэлсэн байна. Энэ өдрүүдэд 150 болон 38 дугаар бөмбөгдөгч хорооны 108 бөмбөгдөгч онгоц Янху нуур, Үзүүр нуур, Номун хан, Бүрд овоо зэрэг газар дахь дайсны байрлалыг бөмбөгдлөө. Долдугаар сарын 20-ны агаарын тулааны үеэр залуу нисгэгч В.Вуссагийн онгоцыг Японы хоёр сөнөөгч хөөж явахыг ахлах дэслэгч В.Ф.Скобарихин ажигласан байна. Ер нь, яг гүйцэх гэж байна аа. Тэр огцом эргэлтээр дайсны онгоцны сүүлийг онгоцоороо мөргөлөө. Түүнийг унаад ухаангүй байхад нь нисэх буудалд авчирсан. Түүний энэ гавьяаг ахмад В.П. Кустов бас давтаж агаарын тараны хоёр дахийг Халхголд хийсэн. Наймдугаар сарын 4-нд сөнөөгч онгоцны нисэгч А.Ф.Мошин бас давтлаа. Тэрээр хамаг сумаа дуусгаад байтал дайсны онгоц мөрдөж эхэлсэн. Тэр гэнэт эргэж дайсны онгоцыг мөргөж унагаад буудалдаа эргэж ирсэн. Наймдугаар сарын 4-нд батальоны комиссар М.А.Ююкин байгаа бөмбөгдөөд буцаж явахдаа агаарын их бууны суманд өртөх нь тэр. Онгоцоо дээш хөөргөх гэсэн ч улам унасаар байлаа. Тэр галд автсан онгоцоо Японы агаарын их бууны батарей дээр эгц дээрээс нь унагах нь тэр. Наймдугаар сарын 20-нд Зөвлөлт монголын дайчдын их давшилтын үеэр Зөвлөлт монголын нисгэгчид 144 сөнөөгч онгоцоор хамгаалуулсан 153 бөмбөгдөгч онгоцоор дайсны талд цохилт өгсөн байна. Үүнтэй нэгэн зэрэг дайрагч хэсгийн 44 онгоц дайсны агаарын их бууны цэгүүдийг довтолсон. Энэ өдрийн турш дайсны байрлалд нийтдээ 166 тонн бөмбөг хаясан юм. Наймдугаар сарын 21-нд Японы нисэх хүчин 88 сөнөөгч онгоцоор халхавчилсан 41 бөмбөгдөгч агаарт гаргалаа. Тамсагбулгийн чиглэлд болсон энэ тулаанд Зөвлөлтийн талаас 184 онгоц орж агаарт хоёр талаас нийтдээ 300 гаруй онгоц гарч тулалдсан. Ингээд тавдугаар сарын 22-ноос есдүгээр сарын 15 хүртэл Халхгол орчимд Зөвлөлтийн нисгэгчид 20 мянга 524 удаагийн нислэг үйлдэсний 18,5 мянга нь сөнөөгч онгоцны 2015 нь бөмбөгдөгч онгоцны нислэг байсан байна. Халхын голд Японы тал 646 онгоцоо алдсан бол Зөвлөлтийн тал 258 онгоцоо алджээ. Халхын голд болсон агаарын тулалдаанд эр зориг гарган баатарласан Зөвлөлтийн 28 нисгэгчид ЗХУ-ын баатар цол, С.И.Грицевец, Г.П.Кравченко нарт ЗХУ-ын баатар цолыг хоёр дахь удаагаа өгсөн. Хожим нь Я.В.Смушкевичид бас Алтан таван хошууг хоёр дахь удаагаа өгсөн юм. Халх гол дахь агаарын тулааныг цэргийн түүхэн дэх хамгийн том агарын тулалдаан, дэлхийн хоёр дугаар дайны өмнө цэргийн нисэх хүчний чадавхийг шалгасан том шалгуур гэж үздэг билээ.Тэд нисэх бүрэлдэхүүнийг агаарын тулаанд сургаж удалгүй И-16 онгоцууд ирснээр Халхын гол дээрхи фронтын байдал нааштайгаар эрс өөрчлөгдсөн байна.Мөн 9 сарын 2,4,14,15-нд Японы тал агаараас довтлох гэж оролдсон ч Зөвлөлтийн нисэх хүчин ялалт байгуулжээ. Энэ үед Зөвлөлтийн И-16 загварын 5 онгоц дэлхийд анх удаа РС-82 маркийн реактивийн зэвсэг хэрэглэж Японы 13 онгоцыг сөнөөжээ.Халхын голын дайны үеэр японы нийт 660 нисэх онгоцыг агаарт болон аеродромд нь устгасан ажээ.Энэ үед цэрэг-дайны түүхэнд анх удаа 2 талаас нэгэн кэрэг олон онгоц оролцсон тулалдаан болсоноороо онцлогтой юм.Британийн “Эйр Ентузиаст” сэтгүүл Е.Секигавагийн бичсэн “Халхын гол дахь агаарын зарлаагүй дайн” цуврал өгүүллэгийг 1973 оны гурван дугаартаа дараалан нийтэлжээ. Секигава Зөвлөлт, Япон хоёр агаарын байлдаанд тус тусын хохиролыг хэрхэн өсгөж байсан болон агаарын байлдаанд японы хохиролыг баримтаар тооцон гаргажээ. Энэхүү тоо баримтыг хэдийгээр нягтлах шаардлагатай гэх боловч оросын судлаачид хүртэл эдүгээ ашиглах болжээ. Секигава Халхын голын агаарын байлдаанд Японы нисгэгчид “үндсэндээ ялсан” гэдэг дүгнэлт хийжээ. “Эйр Ентузиаст” сэтгүүл 1996-1997 оны дугаартаа А.Валгийн бичсэн “Талын дээрх Жигүүр: 1930-1945 онд Монголд явагдсан агаарын байлдаан” хэмээх мөн цуврал гурван өгүүллэг нийтлүүлжээ. Генри Сакайда “Мандах нарны шилдэг нисэгчид” номныхоо “Халхин Гол” гэсэн хэсэгт Номонханы агаарын тулалдааны талаар бичжээ. Тэрээр зөвлөлтийн тал японы 650 онгоцыг устгасан гэдэг боловч баримтаар нотлогдсон хохирол нь 162, японы тал зөвлөлтийн 1162 онгоцыг агаарт, 98 онгоцыг газарт устгасан гэдэг боловч байлдааны хүлээн зөвшөөрсөн хохирол нь 207 онгоц тус тус байсан. Японы нисгэгч Хиромичи Шинохара агаарт 58 ялалт, зөвлөлтийн нисгэгч С.Грицевец 40 илүү ялалт тус тус байгуулж шилдэг нисгэгч (дайсны олон онгоцыг устгасан нисгэгчийг "ace" буюу "ас" гэдэг)болсон гэжээ. Японы нисгэгч Б.Ёошияама 20 ялалт, И.Сакай 15 ялалт, Ж.Ивахаши 20 ялалт, М.Масузава 12 ялалт, Ш.Сайто 25 ялалт, К.Шимада 27 ялалт тус тус Номонханд байгуулсан гэнэ. Чингэвэл эдгээр долоон нисгэгчдэд зөвлөлтийн нийт хохиролын 77 хувь ногдож байгаа юм. Энэ нь японы ас-уудын дээрх ялалтын тоо эргэлзээтэй, хэтрүүлсэн байх үндэслэлтэйг харуулна. Оросын судлаач М.Масловын бичиж Британид хэвлүүлсэн “Поликарпов И-15, И-16 болон И-153-ын ас-ууд” номны Халхын Гол бүлэгт Улаан Армийн цэргийн нисэх хүчин Халхын голд дайсны 589 онгоцыг устгасан гэж үзсэн бөгөөд харин өөрсдөө 207 онгоц (үүнээс 160 нь сөнөөгч онгоц) 211 хүнээ алдсан гэж бичжээ. Британийн “Оспрей Паблишинг” хэмээх цэргийн түүхийн сэдвээр дагнасан хэвлэлийн газраас 2012 онд дээрх Г.Сакайдагийн эмхтгэсэн “Номонхан 1939”хэмээх зурагт хялбаршуулсан түүхийн товхимолыг хэвлэн гаргасан бөгөөд эрэлт хэрэгцээтэй тул 2013 онд дахин хэвлэжээ. Г.Сакайда нь Халхын голын байлдааны газар орноор гэрэл зурагчны хамт аялсан юм. Секигавагийн судалгаанаас хойш Халхын голын агаарын байлдааны талаар дагнасан судалгаа, бүтээлүүд өрнөд, зүүн Европт цөөнгүй гарах болсон байна. Эдгээр бүтээлд Халхын голын байлдаанд Японы нисэх хүчин тоогоор цөөн байсан боловч нисгэгчдийн ур чадвар, нисэх онгоцны тактик техникийн өгөгдөхүүний давуу байдлын ачаар байлдааны туршид эсвэл бүхэлдээ биш юм гэхэд 1939 оны 8 дугаар сарын эхэн хүртэл агаарт тус тус ноёлж байсан, зөвлөлтийн нисэх онгоцны хохирол японыхоос их байжээ гэдэг дүгнэлтүүд хийжээ. Халхын голд явагдсан агаарын байлдаан нь оролцсон техник, хэрэглэсэн тактик болон бусад үзүүлэлтээрээ судлаачдын анхаарлыг татсан хэвээр байгаа сэдэв юм. АНУ, өрнөдийн судлаачдын бүтээлд Токиогийн олон улсын цэргийн шүүхийн хуралдааны материал, японы эх сурвалжууд, Жуковын дурдатгал, Шишкин, Кууксийн ном, зөвлөлт, монголын зарим хэвлэлийг ашиглаж иржээ. Орос, монголын архивын материал болон монголын бүтээлийг ашиглаж чадахгүй байгаа нь өрнөдийн бүтээлийн үндсэн өрөөсгөл тал юм. АНУ-ын судлаачдын бүтээлд Квантуны Арми Халхын голын байлдааныг эхэлж Монголын нутагт дэвсгэрт довтолсон, Японы засгийн газар Квантуны Армийн энэхүү түрэмгийллийг зогсоох талаар нөлөөлж чадаагүй, зөнд нь орхисон нь буруу байсан, энэ нь цэргийн байгууллагад тавих иргэний хяналт бүрэн алдагдсантай холбоотой, Улаан Арми Японы цэрэгт Халхын голд мартагдахааргүй сургамж өгсөн, Халхын голын байлдаан нь Жуковыг “төрүүлсэн”, Японы тал Улаан Армийн чадавхийг дутуу үнэлэхийн зэрэгцээ Японы номлол, зэвсэглэл хоцрогдсон байв гэсэн гаргалгаа нийтлэг байдаг болно. Чингэхдээ АНУ, өрнөдийн судлаачид өмнө нь “Номонханы хэрэг явдал” гэсэн нэр томьёог хэрэглэж байсан бол эдүгээ “Халхын голын байлдаан”, “Халхын голын агаарын дайн” эсвэл “Халхын гол-Номонханы хэрэг явдал” хэмээн зэрэг хэрэглэх болжээ. ===Ахмад дайчдын дурсамжаас=== АТУА-ийн анхны ангиуд 1936 оны 6-р сараас БНМАУ-ын нутаг дэвсгэр дээр байрлаж, 1938 он гэхэд Талын ХӨНДЛӨНхөндийн? гийн аэродром үндсэндээ төвхнөж, тэнд байрлаж байсан сөнөөгч онгоцны хороо, цөөхөн тооны бөмбөгдөгч онгоцнууд бэлтгэл сургуулилтандаа оржээ. ЗСБНХУ-ын дотоод хэргийн ардын комиссарын орлогч Фриновский /”Хуйвалдаан” нэртэй хэрэгт холбогдуулан баривчлах БНМАУ-ын нам, төр, цэргийн зүтгэлтэн 115+1 хүний нэрсийг 1937.08.25-нд ДЯЯ-нд гардуулж, 1937.09.10-нд их хэлмэгдүүлэлт эхэлсэн/, Ажилчин-Тариачны Улаан Армийн /АТУА/ Улс төрийн газрын дарга Смирнов нарын 1937 оны 10-р сарын 31-ний өдөр “Монголын байлдааны ажиллагааны театрын байдлын тухай болон Монгол дахь түшиц газар бэлтгэх арга хэмжээний тухай” гэсэн маш нууц илтгэлд /Монгол-Оросын цэргийн хамтын ажиллагаа. Баримтын эмхтгэл, II боть, 114-р тал, УБ, 2011/ “... одоогийн байдлаар Дорнод Монгол даяар ажиллагаатай зөвхөн 5 аэродром байна: Улаанбаатарт, Өндөрхаанд, Баян-Овоо суманд болон Баянтүмэнд /2/” гэж дурьдаад, “...Баянтүмэн аэродром ... хилд хэт ойрхон /60-70 км/ байрладаг тул япончуудын агаарын гэнэтийн довтолгоонд өртөж, устгагдаж болох...” гэж илтгэсэн, 1 метр хүртэл зузаан ханатай том, жижиг 30 орчим/гаруй капитал чулуун байшин барилгатай, байнгын байрлалтай, ялангуяа зүүн талаасаа дайсны болзошгүй довтолгооноос маш сайн хамгаалагдсан, газар доорх төмөр бетон, чулуун байгууламжид зенитын 1-2 дивизионы /24-48 зенитын их буутай/ бие бүрэлдэхүүн байрлаж, сөнөөгч онгоцны хороо аэродромыг халхавчилж, иймэрхүү хэмжээний объектын орчныг бие даасан батальон /300-500 хүн/ хүртэл цэрэг хамгаалдаг жишигээс үзэхэд Баян-Овоо сумын нутгийн Талын хөндлөн гэдэг газар байрлаж байсан аэродромыг тэр үеийн хамгийн том аэродром, стратегийн чухал объект гэж үзэх үндэстэй. Халхголын дайн эхлэхэд АТУА-ийн Нисэх хүчний 100-р бөмбөгдөгч онгоцны бригадын 150-р бөмбөгдөгч онгоцны хороо /СБ бөмбөгдөгч онгоц 59 ширхэг/, 1930-аад оны дэлхийн хамгийн том бөмбөгдөгч онгоц ТБ-3 /24 ширхэг/ тус аэродром дээр байрлаж байв. ТБ-3 онгоцнууд эхэндээ Чита-Тамсагбулаг чиглэлээр хүн хүч, зэвсэг, галт хэрэгсэл, эм тариа, бусад чухал ачаа, буцахдаа нэг онгоц 15-20 хүнд, хөнгөн шархдагсад тээвэрлэх үүрэг гүйцэтгэж байв. ТБ-3 стратегийн бөмбөгдөгч онгоц: экипаж – 6-8 хүн, урт – 24 м, далавчны өргөн – 39,5 м, далавчны талбай – 230 м2, хоосон жин – 11000 кг, нислэгийн жин – 17200-19500 кг, түлшний савын багтаамж – 7960 литр, сэнсний диамерт – 3,5 м, тээвэрлэх бөмбөгийн жин – 2000-5000 кг, 1932-1938 онд 818 ширхэг үйлдвэрлэсэн Дайны явцад ТБ-3 онгоцнууд 500 гаруй нислэг үйлдэж, бүх тохиолдолд хүмүүс, ачаа тээшийг зохих газар нь хүргэжээ. Ерөнхий давшилт эхлэхийн өмнө ТБ-3 онгоцнууд шөнийн бөмбөгдөлтөнд нисдэг болжээ. Анхны нислэг 8-р сарын 19-20-ны шөнө болж, байндаа отряд отрядаар ойртож, зүг чигийг тэргүүн шугамаас 8 км-т байрлуулсан гар чийдэнгээр эвлүүлсэн 50 метр том сум, газрын багцааг тэргүүн шугамаас 3-7 км-т байрлуулсан гар чийдэнгүүдэр эвлүүлсэн шугамаар авдаг байжээ. Бөмбөгдөлт дайсанд сэтгэл санааны дарамт үзүүлэх, унтаж амруулахгүй зутраах, манай цэргийн байршил сэлгэлт, хөдөлгөөнийг халхлах зорилготой, нэг удаад 6-20 онгоц хөөрч, 25 тонн бөмбөг хаядаг байв. Японы зенитын артиллери гал нээсэн ч, ганцхан онгоцны хөдөлгүүр эвдсэнийг эс тооцвол нисэгчид хохирол амсаагүй бөгөөд нийтдээ байлдааны 160 нислэг хийжээ. Энэ тухай Армийн 1-р бүлгийн Нисэх хүчний тайланд “... дайсанд шөнийн сөнөөгч онгоц болон прожектор байгаагүй тул шөнөөр хүнд бөмбөгдөгч онгоц хэрэглэсэн туршлага амжилттай болж, дайсанд сэтгэл санааны, материалын хохирол учруулсан” гэжээ. Харин 150-р бөмбөгдөгч онгоцны хорооны үйл ажиллагааны тухай Халхголын дайнд тус хороонд штурманаар дайтаж явсан Николай Ганин 2005 онд ийнхүү дурсжээ: ... Би дээд сургуулиа төгсөөд дунд сургуульд түүхийн хичээл заана гэсэн бодолтой байсан ч амьдрал маань нэгэн мөчид эрс эргэв: би цэрэгт татагдаж, Байгалийн Чанадад СБ хурдан бөмбөгдөгч онгоцны сургалтын хороонд дадлагажигч штурманаар томилогдов. Анхандаа бид байлдааны нөхцөлд суралцах болно гэж төсөөлөөгүй юм да... Халхголын дайн 1939 оны 5-р сард эхэлж, 6-р сарын эхээр хэсэг нисгэгч, штурман, техник нарыг цэргийн тээврийн онгоцонд сууцгаааж, Монгол руу илгээв. Хил давсны даруйд бид шахцалдан онгоцны цонхоор харахад доор хэмжээ хязгааргүй тал нутаг, намхандуу довцог, толгой, хаа нэгтээ нүүдэлчдийн гэр, мал сүрэг харагдаж байв. Бид Баян-Овоо гэдэг жижиг тосгоны /санахад, тэнд хэдхэн жижиг шавар байшин, 10-20 гэр байсан/ ойролцоо аэродромд газардаж, майханд байрлах болов. Энд бага зэргийн байлдааны туршлага хуримтлуулсан хурдан бөмбөгдөгч онгоцны 150-р хороо байрлаж, хорооны даргаар гайгүй сайн нисгэгч, хошууч Бурмистров, комиссараар Ююкин нар ажилладаг байв. Хамгийн түрүүнд “шинэков” биднийг бодит байдалтай танилцуулахад л бид жижиг сөргөлдөөн, хилийн мөргөлдөөн ч биш, жинхэнэ дайнд оролцох болсноо ухаарч билээ. Ингэхдээ командлал байдал маш түгшүүртэй байгааг нуулгүй хэлж, анхандаа япончууд агаарт ноёрхлоо тогтоож, манай ар талд ганц автомашин байтугай ганц хүний араас элдэж хөөж, бууддаг байсныг хэлсэн. Хорооны бүрэлдэхүүн ирж байрласныхаа даруй шууд байлдааны ажиллагаанд оролцоогүй бөгөөд нэг сарын хугацаанд нислэг-тактикийн сургууль, бүлгээр бөмбөгдөх, газар оронд дасан зохицох дадлагад гол анхаарлаа хандуулж байв, яагаад гэвэл тал газар ямар нэгэн хот, тосгон, холбоо, зам харилцаа байхгүй, мөн нүд сохломоор маш хурц нар, бодит байдлыг гажуулсан гэрлийн хугарал зэргээс болж тул зүг чигээ олоход тун түвэгтэй байсан. Ар талд байсан манай аэродром орчим 6-р сард японы онгоц үзэгдээгүй боловч шөнөдөө тэр хавьдаа маш том, хатгуулсны дараа маш их загатнадаг шумуул гэдэг яггүй “дайсан” биднийг хайр найргүй довтолж билээ. Хатгуулсан газар том хавдана, маш их загатнаж, шөнөдөө унтаж амарч чаддагүй байв. Гэхдээ хамгийн хэцүү нь ундны усны гачигдал, 1939 оны 6-р сар маш их халуун бөгчим, агаарын хэм сүүдэрт +40-д хүрч, хэдэн арван километрээс зөөвөрлөх ус дутагдсаар л, тэгсэн нэгэн байлдагч хэлэхнээ, Суворовын дайчид бөгчим халуунд зэс товчоо тасдан авч, амандаа үнхдэг байсан, ингэснээр маш их шүлс ялгарч, цангаа тэсвэрлэхэд дөхөмтэй, харин бидэнд зэс товч байхгүй тул зэс зоос амандаа үнхдэг байв. 6-р сарын сүүл гэхэд бид газар орон болон бие биедээ дасан зохицож, экипажууд үндсэндээ бүрэлдсэн. Манай экипаж 3 хүнтэй – нисгэгч, буудагч болон миний бие штурманаас бүрдсэн, штурманы суудал шилэн урд бүхээгт байрладаг, удирдлага хосолсон учраас шаардлагатай үед би даргад онгоц жолоодоход туслаж болох ч, миний үндсэн үүрэг нислэгийн зүгээ чиглүүлэх, бөмбөгдөхөд оршдог байв. Удирдлагын төхөөрөмж, хянах хэрэгсэл, хамгаалах бөгжтэй бөмбөг хаягчийн товчлуураас гадна бүхээгт 2 хошуутай пулемет суурилуулсан бөгөөд түүгээр агаарын болон газрын бай буудах боломжтой. СБ онгоц 600 кг хүртэл бөмбөг тээвэрлэх, 420 км/цаг хүртэл хурдтай, өндөршил 10000 метр, хэдийгээр цоо шинэ японы сөнөөгч онгоцнууд бидний гүйцэх боломжтой ч, тэр үедээ хурдтай, сайн онгоц тул бөмбөгдөлтөнд бид сөнөөгч онгоцны халхавчтай, харин тагнуулд ганц нэгээр нисдэг байв. Ингэхэд бид өөрийгөө хамгаалах өндөр хүрдтай бууддаг ШКАС 7,62 мм-ийн 4 пулеметтой боловч СБ-ийн ганцхан дутагдал бол радиостанцгүй, иймээс бүлгээр нисэхдээ бид далавчаараа дохих, эсвэл урьдаас тохирсон хөдөлгөөнөөр гараар даллах маягаар хэлээ ололцдогсон. 7-р сарын 3-ны үүрээр түгшүүрийн дохиогоор хороо анхны байлдааны даалгавар гүйцэтгэхээр хөөрсөн. Миний хувьд ч байлдааны анхны даалгавар, тэгээд ч Баянцагааны орчим юу болж байгааг харж, эхэндээ сандарч л байлаа. Дээрээс харахад байлдааны талбар буцалж байгаа тогоо ч юмуу галт уул дэлбэрч байгаа ч юм шиг, уулын тэгш өндөрлөгөөс дэлбэрсэн сум, дарийн утаа, дүрэлзсэн галаас бүрдсэн томоос том хар үүл мандан босож, “шинэков” бидэнд естой там гэж үүнийг л хэлдэг байх гэж өөрийн эрхгүй бодогдсон. Агаарт мөн ширүүн тулалдаан өрнөж, Баянцагааны дээр хэдэн зуун онгоц эргэлдэж, агаарт мөргөлдөхгүйгээр эргэх боломжгүй шахуу, хашаа ч харсан пулеметын сумны трасс, манай болон японы сөнөсөн онгоцны утаат мөр энд тэндгүй харагдсаар. Хошууч Бурмистров хорооны ихэнх онгоцыг шууд японы гүүр лүү чиглүүлж, японы сөнөөгч онгоцнууд, зенитын галаас хамгаалан байж гүүрийг устгаснаар японы командлал түшиц газар луу нэмэлт хүч илгээх болон тэндээс удахгүй ялагдах цэргээ буцаан татаж авах боломжгүй болж, ялагдсан билээ. Харин манай эскадрильд Баянцагааны оройд бүгсэн япончуудын байрлалыг бөмбөгдөх үүрэгтэй дайралт хийхэд японы сөнөөгч онгоцнууд нарны зүгээс биднийг дээрээс дайрав. Эхний дайралт яасныг ухаарагүй яав, юу болов гээд дээш харсан чинь ялаа шиг олон япон онгоц нөөцөнд байж байгаад биднийг дайрсан юмсанж. Бид ч тэднийг ойртуулахгүй гэж байдаг бүх зэвсгээрээ халхавч гал нээж, тэгтэл манай халхавч сөнөөгч онгоцнууд ирж, тэднийг хөөн зайлуулснаар бид үндсэн үүрэг болсон бөмбөгдөлтөө хийв. Анхны дайралт надад хэзээ ч мартагдашгүй сэтгэлдэл үлдээж билээ – урд бүхээгт “тахианы хөндлөвч” дээр сууж байхад хичнээн зуун буугаар ганц над руу галлаад байгаа, бас тэгээд дадшаагүй учраас агаарт бүх сум над руу чиглэж байгаа юм шиг санагдаж билээ. Бөмбөгдөгч бүр мэддэг: байнд ойртоход дайсны сөнөөгч онгоц саад болдог бол бай дээр дайсны зенитын гал хамгийн их аюултай – аадарын үүлэн дунд нисч байгаа шиг агаарт энд тэнд дэлбэрээд, дайсны хүчийг хөнөөхийн тулд байлдааны чигээс ямар нэгэн маневр хийж хазайх боломжгүй бөгөөд өөрөө ийм юм туулж үзээгүй хүнд биднийг ойлгоход бэрх юм да. Хойшид ийм зүйлд дадаж, тоохоо больдог юм билээ. Анхны даалгавар биелүүлээд аэродром дээр буусны дараа маш их ядарсан, цангаснаа мэдэрч, жаахан амарч байгаад 3 цагийн дараа дахин Баянцагааны зүг хөөрч, тэр оройдоо японы нөөц хүч бөмбөгдөхөөр бас дахин хөөрсөн. Тэр өдөр манай хэдэн онгоц унаж, харин бид ядарсандаа болоод майхандаа оронгуут монголын шумуулын дайралтыг эс ажран нам унтаж билээ. Өглөөгүүр түгшүүрийн дохиогоор хөөрч, Баянцагааны тулалдаан дуустал 3 хоног даалгавар биелүүлэв. Одоо цагт зарим нэгэн их мэдэгч “түүхчид” Жуковыг “маш их хохиролын буруутан” гэж цоллодог, гэвч япончууд Баянцагааны өндөрлөгийг эзэлж, Халхголын баруун эрэг дээрх манай цэрэг буслэлтэнд орж, бутцохигдох аюул тулгарахад Жуков хамгийн эгзэгтэй мөчид бүх бөмбөгдөгч онгоцоор дасныг бөмбөгдөх тушаал өгөж, 11-р танкийн бригадыг явган цэргийн дэмжлэггүй шууд давшилтанд оруулснаар танкчдын тал нь амь үрэгдсэн ч тэд өөрийн алтан амиар дайны ялалтын эхийг тавьж өгсөн билээ. Манай хороо ч гэсэн тэр байлдаанд хүнд хохирол хүлээсэн. Даалгавар биелүүлэхээр хөөрсөн комиссар Ююкины онгоц зенитын галд өртөхөд комиссар экипажийг шүхрээр буухыг тушааж, шатаж байгаа бөмбөгдөгч онгоцоо японы амьд хүч, баргын морин цэргийн бөөгнөрөлийн зүгт залуурдан, түүхэнд анхны “галт дайралт” хийсэн. Бид дайснаас түүнийг өшөөг авах болно гэж андгайлж билээ. 8-р сарын дунд хүртэл газрын томоохон байлдаан болоогүй боловч агаарын ширүүн тулалдаануудын явцад японы нисэх хүчин агаарт ноёрхолоо бүрэн алдаж, хожим Г.К.Жуков, “...Эх Орны дайны жилүүдэд ч тийм олон тооны онгоц оролцсон тулаан үзээгүй” гэж дурссан байдаг. 8-р сарын 20-нд манай ерөнхий давшилт эхэлж, давшилтын өмнө 150 бөмбөгдөгч онгоц, 100 гаруй сөнөөгч онгоцоор халхавчлуулан хүчтэй цохилт хийж, бид өдөрт 2-3 удаа бөмбөгдөлтөнд нисдэг байв. Харин хамгийн хэцүү даалгаварт “өвгөчүүл” нисэж, “шинэковуудыг” үлдээж, 8-р сарын 25-нд хорооны дарга Михаил Федорович Бурмистров Халуун Аршаан өртөөнд бөөгнөрсөн дайсны цуваа устгах даалгавараас эргэж ирээгүй юм. (... япончуудтай тулалдахдаа тэрээр эр зоригийн үлгэр жишээ үзүүлж, түүний удирдлаган доор хороо даалгаварыг маш сайн биелүүлж байсан бөгөөд операцын явцад аймшиггүй агаарын туулаанч гэдгээ харуулсан. Хороог 22 удаа тулалдаанд удирдаж оролцсон. Агаарын тулаанд баатарлагаар амь үрэгдсэн. Халхголын орчим байлдаанд гавъяа байгуулсны төлөө Байлдааны улаан тугийн одонгоор шагнагдсан... гэж ЗХУ-ын баатар цолоор нэхэн шагнах тодорхойлолтонд дурьдаж, 1939 оны 11-р сарын 17-нд ЗХУ-ын баатар цолыг нэхэн олгожээ-РБ). Халхголын дайнд манай хорооны бие бүрэлдэхүүний гуравны нэг амь үрэгдсэн. Сүүлийн үед 70х30 км энэ өчүүхэн цөлөрхөг газрын төлөө ингэж их хохирол үзэх ямар хэрэг байсан юм гэдэг асуулт олонтаа сонссон. Би хариулахдаа, япончууд Хасан нуурын дэргэд, хамгийн гол нь Халхголд бутцохигдсон учраас 1941 оны намрын хамгийн хэцүү цагт ЗХУ руу довтлож зүрхлээгүй юм да. Харин Халхголын дайны дараа биднийг оны эцэс хүртэл тэндээс хөдөлгөөгүй юм. Естой уйдаж үхмээр, чөлөөт цагаар хийх юм огт үгүй, бидэнд “Волга-Волга”, “I Петр” гэдэг хоёрхон кино үлдээсэн тул бараг 100 удаа үзсэн байх, киноны үг бүрийг цээжилж, сүүлдээ дуугүй, бадгуудыг сольж, сүүлээс эх хүртэл янз янзаар гаргаж, одоо болтол мартдаггүй юм”. СБ-3 фронтын бөмбөгдөгч онгоц: экипаж 3 хүн, урт 12,27 м, далавчны өргөн 20,33 м, өндөр 4,73 м, хоосон жин 4060 кг, нислэгийн жин 5732 кг, хурд 360-424 км.цаг, алслалт 1000 км, өндөржилт 9560 м, 1934-1941 онд 6656 ширхэг үйлдвэрлэсэн Халхголын дайнд тус хороонд алба хааж байсан [[ахмад Н.Ф.Гастелло]] Эх Орны дайнд комиссар Ююкины баатарлаг үйлсийг давтаж, 1941 оны 6-р сарын 26-ны өдөр байлдааны даалгавар биелүүлэхдээ дайсны зенитын суманд өртөж, шатаж байгаа онгоцоо танк, бензин тээвэрлэгч бүхий фашистын цэргийн бөөгнөрөл рүү чиглүүлж, устгасан тул мөн өдрийн ЗСБНХУ-ын Дээд Зөвлөлийн Тэргүүлэгчдийн зарлигаар түүнд ЗХУ-ын баатар цолыг нэхэн олгожээ. === Чойбалсан хот өртсөн нь === {{Гол|Японы нисэх хүчин Баянтүмэн, Тамсагбулагийг бөмбөгдсөн нь}} Чойбалсан хотыг бөмбөгдөж цөөн тооны барилга байшинг устгасан байсан ба одоо тухайн бөмбөгдсөн газарт нь дэлбэрч буй бөмбөгний хэлбэртэй хөшөө байдаг юм.Чойбалсан хотыг Монголын баатар хот гэж ярилцдаг. Учир нь энэ хот бөмбөгдөлтөд өртөсөн Монголын цорын ганц хот юм. Одоогийн Чойбалсан хот Манжийн захиргааны үеэс Халхын Сэцэн хан аймгийн Ачит бэйс Сансрайдоржийн хошууны төв Санбэйсийн хүрээ нэртэй байснаа Богд хаант Монгол улсын үеэс 1922 оныг хүртэл Ачит бэйс Тогтохын хошууны төв болж дорнод Монголын шашин,худалдаа,аж ахуйн томоохон төвүүдийн нэг байжээ. Монголын ардын хувьсгалын дараа 1922 оноос Хан Хэнтий уулын аймгийн Баянтүмэн хан уулын хошууны төв Баянтүмэн хот, 1931 оноос Дорнод аймгийн төв Баянтүмэн хот, 1941 оноос Чойбалсан хот гэж нэрлэсэн байна. 1930, 1940-өөд онд тэр үеийн нэрээр Баянтүмэн хот бараг цэргийн хот байж манай эх орны үндэсний тусгаар тогтнол,нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлыг хамгаалахад чухал түшиц газар болж байсан билээ. Баянтүмэн хотод Монгол Ардын Хувьсгалт Цэргийн хоёрдугаар морьт корпусын командлал, 5-р морин дивиз, түүний ангиуд, ЗХУ-ын Улаан цэргийн 17-р армийн штаб, түүний харьяа зарим ангиуд,нисэх онгоцны төв буудал, цэргийн төв эмнэлэг, зэвсэг, техникийн агуулахууд зэрэг цэргийн чухал объект байрлаж байсны дээр 19З9 оноос Соловъёвск-Баянтүмэний өргөн төмөр зам, Баянтүмэн-Тамсагийн нарийн төмөр замын төв зангилаа зэрэг онцгой объект байсан учир япончуудын сонирхлыг ихэд татдаг газар байжээ.Иймээс 1930-аад оны эхний жилүүдээс эхлэн япончууд энэ чиглэлд тагнуул туршуулаа олон тоогоор идэвхтэй явуулж байжээ. 1939 оны Халхын голын байлдааны үед Монгол-Зөвлөлтийн фронт руу очиж байгаа цэргийн хүч,байлдааны зэвсэг техник Баянтүмэн хотоор дамжин өнгөрч байсан билээ. Энэ бүхэн болон бусад хүчин зүйлээс шалтаг болгон Квантуны армийн удирдлага,дээд байгууллагуудаас зөвшөөрөл авалгүй Баянтүмэн, Тамсагбулаг орчим байгаа Монгол-Зөвлөлтийн цэргийн нисэх буудлуудыг бөмбөгдөж тэнд байгаа байлдааны онгоцуудыг устгахаар шийдвэрлэжээ. Энэ тухай 19З9 оны зургадугаар сарын 26-нд болсон зөвлөлгөөнд Квантуны цэргийн дэд штабын дарга, хошууч генерал Яно Отосабаро оролцож,нисэхийн 2-р армийн командлагчид 6-р сарын 27-ны өглөө гадаад Монголын нутагт байгаа нисэх буудлуудыг бөмбөгдөх тушаал өгчээ. Гэтэл энэ тухай Дорнод аймгийн удирдлага мэдэж, Баянтүмэн хотыг агаараас өнгөлөн далдлах арг хэмжээ авчээ. 6-р сарын 25-ны өглөө Хэрлэнгийн отрядын дарга Г.Лувсанванчиг, комиссар Г.Сандав нар ангиа түгшүүрийн дохиогоор босгож 70 шахам км-т байгаа Баянтүмэнд морин жагсаалаар ирж, МАХЦ-ийн хангалт үйлчилгээний батальон, Зөвлөлтийн армийн зарим салбарын хамт 6-р сарын 25,26-нд Баянтүмэн хотын бүх байшинг гарын дорхи шарилж, лууль, өвс ногоо зэргээр өнгөлөн далдалж, хотын айлуудын ихэнх нь Хэрлэн голын захаар зусланд гарсан байсан ч хотын төвд буюу ойролцоо байгаа айлуудыг хотоос 25 км-ээс цааш нүүлгэн шилжүүлсэн байна.Японы нисэх хүчний 2-р армийн командлагч авсан үүргийнхээ дагуу дор дурдсан зохион байгуулалт хийжээ. Үүнд 7-р нисэх бригадын захирагч, хошууч генерал Такаракура Тира хүнд бөмбөгдөгч онгоц 30, 9-р нисэх бригадын захирагч, хошууч генерал Шитано хүнд бөмбөгдөгч онгоц 27, хөнгөн бөмбөгдөгч онгоц 10, 12-р нисэх бригадын захирагч, хошууч генерал Хигаши байлдааны онгоц 80-ыг бүгд 147 онгоцоор Зөвлөлт-Монголын нисэх буудлуудыг бөмбөгдөхөөр шийдвэрлэжээ. “1939 оны зургадугаар сарын 27-ны өглөө үүр гэгээрэхээс өмнөхөн Хайлар хотын нисэх буудлаас Японы нисэх хүчний 1ОО гаруй онгоц агаарт хөөрч баруун зүг чиг авч явсаар О6 цаг 2О минутад Тамсагбулагийн хээрийн нислэгийн талбайнуудыг бөмбөгдөж эхлэхэд Зөвлөлт-Монголын байлдааны онгоцууд агаарт гарч агаарын байлдаан эхлэв” хэмээн Хөлөнбуйрын харьяат Ц.Авид “Номон ханы дайн” гэдэг номынхоо 85-86-р талд бичжээ. Хошууч генерал Такаракурагийн удирдсан 30 хүнд бөмбөгдөгч онгоц, 10 гаруй хөнгөн бөмбөгдөгч онгоцоор хамгаалуулан бүгд 42 онгоц Тамсагийн нислэгийн талбайнууд дээгүүр өнгөрөн баруун зүг нислэгээ үргэлжлүүлэн Баянтүмэн хотыг ололгүй Хэрлэн голыг даган нисч хуучин Хэрлэн Бар хотын хоёр цамхаг хүрээд эргэх замдаа Баянтүмэн хотыг олж бөмбөгджээ. Хотын байшингуудыг сайн өнгөлөн далдалсан учир гол чухал газруудыг олж хохирол учруулж чадаагүй байна.Зөвлөлтийн армийн ангиудын болон МАХЦ-ийн 5-р дивизийн сургуулийн талбай,түлшний хураасан мод, Хорихын байр зэргийг бөмбөгдөж, пулемётоор шүршжээ. Энэ үед Баянтүмэнд байсан нисэхийн ангиуд фронт руу явсан тул хотын хамгаалалтад үлдсэн Зөвлөлтийн гурван дайрагч онгоц агаарт гарч тулалдан Японы гурван онгоцыг устгасан гэдэг. Тэдгээрээс нэг нь Цантын хүрд, хоёрдох нь Хэрлэн голын урд, гурав дахь нь Гурванзагал сумын нутаг Яхи нуурын өмнө Гүнсаваагийн балгасны орчимд унажээ. Амь үрэгдсэн нисгэгчид нь онгоцондоо хүлээтэй үлдэж яс, бугуйн цаг гэх мэт хатуу зүйлийн үлдэгдэл нь 1987 оны үед онгоцныхоо сэгэн дээр байсныг хошууч Ш.Адъяасүрэн олж ирж байсан билээ. Япончууд Баянтүмэн хотыг бөмбөгдөхөд тэнд цэргийн албан хааж байсан улсын аюулаас хамгаалах байгууллагын ахмад ажилтан, дэд хурандаа Шархүүгийн Бадрах хожим дурсан бичихдээ: “Би Баянтүмэн хотоос зүүн тийш 5,6 км-т Бунхан толгойн баруун талд Монголын нисэх хороонд цэргийн алба хааж байсан юм.Тэр өдөр хорооны комиссар Шагдарсүрэн лагерийн сүүдрэвчинд хичээл зааж байтал өдрийн 12 цагийн үед хахир муухай дуутай нэг онгоц зүүн хойноос баруун урагш явж далд ороод удаагүй байтал баруун өмнөөс 5О-иад онгоц гарч ирж Баянтүмэнийг бөмбөгдөж, пулемётоор буудсан.Манай нислэгийн талбайгаас И-15,И-16 онгоцууд хөөрч агаарт хүч тэнцвэргүй байлдаан болж дайсны хэд,хэдэн онгоц унасаны дараа онгоцууд зүүн зүг нисч далд орсон юм. Бөмбөгдөлтийн дараа нисэх хорооны тусгай ангийн дарга, сүүлд ДЯЯ-ны сайд,хошууч генерал болсон Бат-Очирын Шагдаржав намайг корпусын тусгай хэлтэст мэдээ хүргүүлэхээр явуулахад хотын дотор бөмбөгдөлтөд нэрвэгдсэн хашаа байшингуудаас утаа манарч,хотын дотор тоос босч байсан”гэжээ. /Эх нь Улсын хилийн музейн фондод бий./ Бөмбөгдөлтөд 4 хүн амь эрсэдсэнээс гадна учирсан хохирлын талаар 1939 оны долдугаар сарын 1-ний өдөр бичсэн актанд үзвэл “Эмнэлгийн болон сууцны 4 барилгын цонх хагарч, ханын шавар нурсанаас 1500 төгрөг, суудлын форд машин гараажийн хамт сүйрсэнээс 6000 төгрөг, банзан хашаа эвдэрч, тэрэгний морь 2 алагдсан, бас бус эд аж ахуйн зүйлүүд хэрэгцээгүй болсоноос 1300 төгрөг, бүгд 8800 төгрөгийн хохирол учирсан” гэжээ. /Эх нь Дорнод аймгийн улсын архив Ф-1,Д-1,Х-46/ Үүнтэй холбогдуулан Дорнод аймгийн даргаас 1939 оны 6 дугаар сарын 27-нд тушаал гаргаж дор дурдсан журам тогтоожээ. Үүнд: 1.”АГААР” дохио өгмөгц хэн боловч нуувчинд орж биеэ хамгаалах, ийм үед эмнэлгийн эмч сувилагч,гал сөнөөгчид, агаараас хамгаалах ангийн хүмүүсээс бусад хүн гадуур явахыг хориглоно. 2.Албан газар,ардын байр, конторуудын дэргэд ба олон хүнтэй зах газруудад бие хамгаалах нуувчуудыг энэ шөнийн дотор ухуулахыг цагдан сэргийлэх,хотын захиргааны дарга нарт даалгажээ. З.Албан газруудыг 24 цагийн жижүүртэй байлгах,эрүүлийг хамгаалах ба эмийн сангууд энэ үед эмнэлгийн тусламж үзүүлэх, мөн цэргийн эмнэлгүүд ардуудад нэгэн адил эмнэлгийн тусламж үзүүлнэ. 4.Шөнийн цагт албан байгууллагууд ба ардууд цонхыг хар хөшигтөй байлгах, машинуудыг гэрэлгүй явуулах, цахилгаан станцыг унтраах. 5.Утасны хороо агаарын дайсны мэдээ авмагц МАХН-ын хороо, аймгийн яам, дотоод яамны хэлтэс, сэргийлэхэд “Агаар” мэдээ өгөх, түргэн тусламжийн машиныг бэлэн байлгах, бусад газрын машинуудыг дайчлах, ”Агаар” мэдээ авмагц хонх цохиж байхыг цагдан сэргийлэх ба Хотын захиргаанд тус тус даалгаж журамласан байна. /Эх нь Дорнод аймгийн намын хорооны намын архив. ф-1.д-1.т-132-133/ Квантуны цэргийн командлал Баянтүмэн, Тамсагбулагийг бөмбөгдсөн явдлаа туйлын амжилттай нүүр бардам боллоо гэж баярлацгааж байлаа. Гэтэл Японы цэргийн төв штаб тэдэнтэй хамт баярласангүй. Анхнаас нь эсэргүүцэж Баянтүмэн, Тамсагбулагийг бөмбөгдөх байлдааны ажиллагааг зогсоох үүрэгтэйгээр Токиогоос дэд хурандаа Аримацуг томилон явуулсан боловч Квантуны цэргийнхэн замд нь саатуулж байж гадаад Монголын нутгийн гүнд бөмбөгдсөн байна. Энэ нь буруудаж Квантуны цэргийн удирдлага Төв штабаасаа зэмлэл хүлээсэн ажээ. Үүнээс шалтгаалан Халхын голын байлдааны саруудад Японы тал дахин Баянтүмэн хотод агаараас халдан довтлоогүй билээ. == Халхын голын дайнд тодорсон баатрууд == Морьт хорооны захирагч дэслэгч [[Лодонгийн Дандар|Дандар]] нь олон удаагийн тулалдааныг удирдаж цэргүүдээ баатарлагаар удирдаж гавьяа байгуулсан. Мөн [[Цэндийн Олзвой|Олзвой]], [[Даржаагийн Хаянхярваа|Хаянхярваа]], [[ Дүгэрийн Нянтайсүрэн|Нянтайсүрэн]], [[Мазимын Экей|Экей]], [[Дуламдоржийн Самдан|Самдан]] болон олон эрэлхэг захирагч, цэргүүд баатарлаг гавьяа байгуулж, баатар болжээ == Японы цэргийн гэмт хэрэг== ''Мөн үзэх өгүүллэг: [[Хятад-Японы хоёрдугаар дайн]]'' [[Квантуны Арми]]йн бүрэлдэхүүнд байсан [[731-р анги]] [[бактериологийн зэвсэг]] үйлдвэрлэн туршиж байсан. 731-р ангийн үүрэг нь тэргүүн шугамд байлдаж шархдагсдад эмнэлгийн анхан шатны тусламж үзүүлэх үүргийг хүлээн армийн эрүүлийг хамгаалах байсан гэх боловч тэр үед дайн байлдаанд хэрэглэхийг хориглодог байсан бактериологийн зэвсэг хийж байсан, Халх голын дайны дараа ангийн дарга [[Ишии Широо]] нь "Алтан Шонхор одон" хэмээх том шагнал хүртсэн, өөрөө тэргүүн эгнээнд тулалдсан зэргээс нь харахад бактериологийн зэвсэг хэрэглэчихсэн гэж үзэх бүрэн үндэстэй. Бас монгол цэргүүдийн дунд өвчнөөр үхэх тохиолдол элбэг байсан. Арван мянган оготно дээр туршилт хийгээд зогссонгүй амьд хүн дээр туршилт хийж байлаа. Тэрхүү [[вирус]]ыг хөгжүүлэх үүднээс эрүүл хүн дээр хийн, амь тасраагүй байхад нь задлан шинжилгээ хийдэг. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]] дуусч Японы эзэнт гүрэн бууж өгөхтэй хамт уг ангийн байрлаж байсан байрыг шатаан, ажилтан ажиллагсад 3000 гаруй хүнийг дуугүй болгосон байна. Энэхүү ангийн талаарх мэдээллийг дайны дараа АНУ эрчимтэйгээр эрэлхийлэх болсон бөгөөд тухайн үеийн шилдэг технилоги байсан нь гарцаагүй. Ямар нэг аргаар АНУ уг материалыг гартаа оруулан [[дархлалын олдмол хомсдол]]ын вирусыг хийхдээ хэрэглэсэн гэж үзэх хүмүүс ч бий. Японы тал бактерлогийн зэвсэг болох шавар бөмбөлөгтэй нисдэг шавьжийг онгоцноос олон тоогоор унагаж цусан суулга зэрэг аюултай тахал өвчнийг олноор тарааж байлаа.АНУ-гаар ар талаа хийсэн гэж үзэгдэх уг ангийн үйлдсэн хэргийн талаар дайны шүүх дээр дурдагдсангүй. Цэргүүдээ 100% алдсан гэж зэмлэл ч хүртсэнгүй. Саявтар энэ хэргийг судалж байсан АНУ-ын баг "Харгислал үйлдэж байсан гэх үндэслэл алга" гэж мэдэгджээ. Япончуудын зарим нь "Манай улсын эрүүлийг хамгаалах салбар нь дэлхий дээр тэргүүлэх эгнээнд яваа нь тэдний гавьяа" гэж үздэг.Японы бактериологийн дайралтаар Монгол улсын нутагт хэд хэдэн төрлийн бактерийн бөмбөг хаясан бөгөөд үүнд тахал, булчин задрах тахал, өөр бусад төрлийн бактерийн зэвсэгийг хэрэглэжээ. Монгол улсын зүүн бүс нутагт өнөөг хүртэл идэвхтэй тахал ба булчин задрах тахлын өвчлөл гарч байгаа нь Японы дайны үлдээсэн хор нөлөө гэж үзэх үндэслэл байдаг.{{citation needed}} Хэдий дээд зэргийн зардал багатай ч хүн төрөлхтнийг үй түмээр нь хөнөөж чадах аймшигт зэвсэг болох бактерлогийн зэвсгийг Япончууд сонгон авчээ. Энэ отряд жирийн биш харин эрдэмтэд, эрдэм мэдлэгтэй хүмүүсээс бүрдэж байлаа. 731-р отряд нь маш нууц байдлаар үйл ажилгаагаа явуулж байснаас гадна Японд биш Манжуурт анх байгуулагдсан байв. Учир нь ямарваа нэгэн халдвар тарлаа гэхэд зөвхөн Хятадын иргэд л хохироохоор байв. Уг отряд туршилтандаа амьд олзны хүмүүсийг ашигладаг байсан юм. Олзны хүмүүс нь хятад, монгол, орос, солонгосууд байв. Манжуурт октябрийн хувьсгалын үеээр зугтааж гарсан орос үндэстнүүд олон байлаа. Бактериологийн зэвсгээс гадна химийн болон хүний амьдрах чадварыг шалгасан олон санаанд багтамгүй аймшигтайгаар тарчлаасан зүйлсээр хүмүүсийг туршиж алдаг байв.Хүнийг эхлэж нянгаар халдварлуулаад мэдээ алдуулалгүй задлан хийж эрхтнүүдийг нь гарган ирээд задгай чигээр нь эрхтнүүдийг нь нян яаж халдварлан өвчлүүлж байгааг үхтэл нь ажигладаг байв. Мөн цахилгаанаар цохиулж, янз бүрийн хийгээр хордуулж, хорт туяагаар шарж аль зэрэг тэсэхийг нь шалгаж байлаа. Үе мөч эрхтнүүдийг нь салган авч сольж шилжүүлэн суулгаж, цусыг нь юүлж оронд нь адгуус амьтны цус судсанд шахдаг байснаас гадна тархи дотор эрхтнүүдийг нь нэг нэгээр салган авч аль зэрэг амь тэсэхийг нь шалгаж сүүлд нь зөвхөн хөндий хоосон зүйл болгодог байв. Салгаж авсан эрхтнүүдийг бас туршин ашигладаг байсан. Бас хүний дотор эрхтэнүүд рүү янз бүрийн гадны зүйл оруулж туршдаг байв. Эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд бүр дөнгөж төрсөн хүүхэд болон жирэмсэн эмэгтэй хүн дээрч гэсэн туршдаг байсан байна.Мөн хүнийг даралтын камерт хийж биеийн дотор гадна даралтыг зөрүү үүсгэснээр хүний эрхтнүүд хөөж нүд нь бүлтэрч гаран дараа гэдэс ходоод цус нь ам сүвээрээ нь цувж судас нь могой шиг бүдүүн болтлоо бүдүүрч толгой нь том бөмбөг мэт зүйл болон эцэстээ хүн дэлбэрдэг байна.Эрэгтэй хүнийг бодоход эмэгтэй хүн туршилтанд илүү тохиромжтой байдаг. Учир нь илүү амьд үлдэх тэсвэр сайн өвдөлтөнд ухаан алддаггүй туршилт даадаг байна.Маш халуун хуурай агаартай камерт хүнийг хийж шингэн зүйл өгөхгүйгээр хатааж занданшуулан алдаг байв. Эцэсдээ хүнээс зөвхөн хатаж хорчийсон зүйл үлддэг байлаа. Эндээс хүний биеийн 70 хувь нь уснаас бүрддэгийг нээсэн гэдэг. Хүнийг хүйтэнд хөл гарыг норгон хиймлээр үлээлгэн савхаар цохиход хатуу мөсийг цохих мэт дуу гартал хөлдөөдөг байв. Дараа нь гэсгээж эд эс нь хэрхэн үхжихийг ажигладаг байлаа. Энэхүү чөтгөрийн лабораториос ямарч хүн орсон л бол амьд эргэж гардаггүй байсан ба хэдэн мянган хүнийг туршиж тамлан алсан байна. Мөн нутгийн хүүхдүүдэд нянгаар халдварлуулсан амттанаар дайлж халдвар тарааж байв.Дайны сүүл үед 731-р отрядад дэлхийг ч сүйд хийхээр их хэмжээний нянгийн идэвхжүүлсэн өсгөвөр байсан ч хэрэглээгүй болно. Учир нь гэвэл Япон дайнд ялагдах нь тодорхой болсноос гадна хэрвээ үй олноор нь устгасан ийм зүйл хийвэл эргээд Японы ард түмнийг өршөөлгүй хядаж хариу барих болно гэдгийг мэдэж байв.1945 онд Зөвлөлтийн цэрэг Манжуурт давшин орж ирсэн тул отрядын бүх гэмт хэргийн баримт болох зүйлийг устгаж булсан байна. Амьд байсан туршилтын хүмүүс болон хүмүүсийн эд эрхтнүүдийг устгасан байдаг. Чухал баримт материалуудыг Широ Иши болон бусад эрдэмтэд, отрядын толгойлогчид америкчуудад эрч чөлөө амь насаараа худалдсан байна. Отрядын бүх л эрдэмтэд америкчуудын ачаар ялнаас мултарч эх орондоо очиж их сургууль, анагаах эмнэлэг, эрдэм шинжилгээний байгууллагад ажиллах болсон байна.Харин баримт судалгааны материалуудыг авсан америкууд 731-р отрядын үйлсийг идэвхтэйгээр үргэлжлүүлсэн гэдэг. Мөн л амьд хүмүүс дээр хорлонтой туршилтууд хийж байсан бөгөөд ялгаа нь хоригдлууд болон өнчин хүүхдүүд дээр хийж байсан байна. Одоо ч гэсэн нууцаар явадаж л байгаа гэгддэг юм байна лээ. Одоо үед Японд тэрхүү дайны түүхийг бичихдээ хэт мөлийлгөж өөрсдийн үүсгэсэн дайны хариуцлагыг хүлээхгүй, эзэн хааны төлөө үйлдсэн хэргийг гэмт хэрэг гэж үзэхгүй байгаа билээ. Мөн энд жишээ болгож үндсээр нь ялгаварлан гадуурхах бодлого байна. Япончуудын соёлд бусад үндэстэн, Азийн бусад арьстныг доогуур тавьдаг үзэл нэвт шингэсэн. Ямато арьстан буюу Япон үндэстэн нь хамгийн дээд хэмээн ухуулж байжээ.Ямато гэдэг нь япон үндэстний анхны нэр. Энэхүү арьстан бол дэлхийн бусад арьстан ба соёлоос дээгүүр, бусдаас цэвэр гэж үздэг хэмээн Жонн Даудер бичжээ.өнөө үед ч үндэстнээ цэвэр байлгахын тулд Вьетнамаас завиар цагаачлан очигсдыг Японд огт хүлээж авдаггүй. Зөвхөн дээрх отрядын үйлдсэн гэмт хэргийг эс тооцоод цэргийн албан хаагчдийн үйлдсэн яргалал-харгислаар жишээ татахад Германы нацист дайнаас бүүр өмнө нь Япончууд Хятадыг эзлэх нийтийн дайнд мордсон. Нанкинийг 1937 онд бөмбөгдөж буудсаны дараа эзэн хааны арми хятадын эрэгтэй, эмэгтэйчүүдийг үй олноор нь цаазалж устгасан билээ.Алагдсан хятадуудын тоог янз бүрээр хэлдэг боловч нийтдээ 200 мянган хүн алагдсан гэдэг. Энэ нь 8 жилийн дараа Японы Хирошима, Нагасаки хотуудад АНУ-ын хаясан атомын бөмбөгт алагдсан хүний тоотой ойр очиж байгаа юм.Хожим нь 1941-1942 онуудад Мао Цзе Дуны отрядууд байрласан мужуудад “коммунизмийг номхотгох “Гурван бүгд” буюу Бүгдийг ал, Бүгдийг шатаа, бүгдийг устга” гэсэн бодлогын дүнд нийт 19 сая хүн амиа алджээ.Олзлогдогсод болон эзлэгдсэн орны энгийн номхон оршин суугчдаар буудлагын бай болгох, цэргүүддээ охид бүсгүйчүүдийг нь хүчээр биеийг нь үнэлүүлэх, хөхүүл эхийн хөхийг огтлох, нялх нярай хүүхдүүдийг жадлан шорлож өлгөх,жирэмсэн эмэгтэйчүүдийн гэдсийг хүүлэн ургийг нь нохойд хаяж өгөх, гүүрний тулгуурыг амьд хүмүүсээр орлуулан гараар нь өргүүлэн дээгүүр хүнд ачааны автомашин, танкаар гарах гэрэг хүний ой тоонд багтамгүй, араатнаас дор авир гаргадаг байлаа.Энэ үед мөн Хятадын зүүн, зүүн хойд хэсгийг эзлэн авсан Японы эзэн хааны армийн бусад бүлэглэлүүдийн эзлэгдсэн газруудын хүмүүст аймшигтай харгис, хэрцгий хүнлэг бус хандаж байсан. (Нарны цаадах хүн, Хүчиндүүлсэн хот, Үхлийн конвейр: 731-р анги гэх мэт баримтат кинонуудыг үзээрэй)Тэр дайнд оролцсон япон цэрэг Уно Шинторо “Япон дайн: Аман түүх” гэсэн номонд өгсөн ярилцлагандаа “Би хувьдаа 40 хүний толгойг авсан. өнөө үед хүн гайхаж магадгүй, гэвч хүний толгойг авахгүй 2 долоо хоног өнгөрөхөд л эвгүй оргиод байдаг байв. Булчин шөрмөсөө чангалмаар санагдаад болдоггүй.Ингэмэгц би саравч руу очоод нэгийг нь суллан гаргаж ирээд голын захад аваачиж цавчдаг байлаа. Зарим үед алдаад мөр лүү нь цавччихдаг. Нэг удаа уушиг нь бөмбөг мэт бүлт үсрэн гараад ирэхэд нь ой гутсан. өнөөдөр би өөр болсон.Эзэгнэгч Японы арми Малайз, Бирм, Индонез, Хятад, Энэтхэг зэрэг улс үндэстнийг боолчилсноор тэдний эв нэгдэл алга болсон. Эдгээр орны хэдэн зуун мянган хүн дайны хөлд үрэгдсэнээс гадна дор хаяад 100 мянган ази эмэгтэйчүүд /ихэнх нь Солонгос болох/ Япон цэргийн зугаа болж ашиглагджээ. Дэлхийн II дайны үед цэргүүдийг тайвшруулах, сэтгэлийг нь сэргээх хүүхнүүд маш чухал байжээ. Энэ талаар Японы алдартай улс төрч, Осака хотын дарга Хашимото Дэлхийн II дайны үед эмэгтэйчүүдийг хүчээр цэргүүдэд биеийг нь үнэлүүлдэг байсан хэмээн ярьж байна. Энэ нь хүнд хэцүү байдалд орсон цэргүүдэд цаашид амьдрах урам зориг, боломж олгодог байжээ. Гэвч эмэгтэйчүүд үүнийг албан хүчээр хийдэг байсан байна. Хашимото үүнийг “Comfort women system” буюу зугаацуулагч эмэгтэйн арга хэмээн нэрлээд байгаа юм. Зөвхөн Японоос гэхэд 200 000 гаруй эмэгтэй Дэлхийн II дайны үед цэргүүдийн сексийн боол болж байжээ. Мөн түүнчлэн Хятад, Өмнөд Солонгос, Филиппин, Индонез, Тайванаас эмэгтэйчүүдийг авч байсан аж. Японы Үндэсний Сэргээн Босголтын намыг хамтран үүсгэн байгуулагч Хашимото Осака хотын дарга болохоос өмнө Японы түүхэн дэх хамгийн залуу удирдагч байжээ. Тэрээр өнгөрсөн жил Японд диктатур хэрэгтэй байна гэж хэлж байсан юм. Өнгөрсөн жилийн нэгэн ярилцлагадаа тэрээр “Сум бидний дээгүүр салхи бороо мэт шунгинан ниссэн цагт цэргүүд амь насаа алдах өндөр эрсдэлтэй байна. Яг ийм нөхцөл байдалд цэргүүдийг зугаацуулах “Comfort women system” ажиллагаа бидэнд маш чухал. Үүнийг хүн бүр ойлгоно” хэмээн хэлжээ. Японы цэргийн хүчний нисгэгч Харада Фумиогийн нэгэн хүсэлт архивт хадгалагдан үлджээ. {{Эшлэл|Намайг Японы хилээр давуулах юм бол би тэнд өчиггүй буудуулна. Надад хэзээ ч японд очих хүсэл алга. Надад ч, миний гэр бүлд ч ялгаагүй|Харада Фумио (Японы нисгэгч)}} хэмээн тэр мэдүүлсэн байдаг.''' Түрэмгий дайн хийж, эзлэх авах санаархалын үр үндэс нь жирийн япон хүний сэтгэлд ийнхүү өөрийн эх орноос айсан айдас, үл итгэлцлийг бий болгож орхисон нь эндээс харагдана. == Цэргийн олзлогдогсод == [[Файл:Khalkhin Gol Captured Japanese soldiers 1939.jpg|thumb|Японы цэргүүдийг олзолжээ]] Халхын голын дайны үед Зөвлөлт-Монголын тал болон Япон-Баргын талуудын олзлогдсон цэргүүдийн тухай тоо баримтууд хомс байдаг байна. халхын голын дайны дараа Зөвлөлт Японы талын гал зогсоох хэлэлцээрийн үед олзлогдогсодын асуудлыг хэлэлцэн "Нэгийг нэгээо" гэсэн зарчмаар харилцан солилцохоор шийдсэн байна. Үүний дагуу 1939 оны 9 дүгээр сарын 27 -ны өдөр талууд олзлогдогсодоо солилцсон бөгөөд 1940 оны 4 пүгээр сард мөн олзлогдсодоо солцилсон байна. нийтдээ Зөвлөлт-Монголын тал Японы 204 олзлогдсон цэргийг/1939 оны 9 дүгээр сарын 27-нд 88 хүн, 1940 оны 4 дүгээр сарын 27 гэхэд 116 хүн/ Японы талаас Зөвлөлт-Монголын олзлогдсон 89 цэргийн албан хаагчийг /1939 оны 9 дүгээр сарын 27-нд 88 хүн, 1940 оны 4 дүгээр сарын 27 гэхэд 2 хүн/ солилцжээ. Зөвлөлтийн талаас анхны олзлогдсон хүн нь 11 танкийн бригадын 335 дугаар тусга авто тээврийн батальоны эмнэлэгийн зааварлагч ахлагч Хаим Дроб юм. Тэрээр 175 дугаар буудлага-пулемётын тусгай моторжуулсан батальонп томилогдон ажиллаж байхдаа 1939 оны 5 дугаар сарын 20-21-ний шилжих шөнийн тулалдааны үед ангиаасаа төөрч элсэн манхан дунд зүг чигээ алдан явж байх үед нь баргын морин цэргүүд олзолсон байна. Хоер дах олзлогдсон цэргийн албан хаагч нь 70 дугаар сөнөөгч хорооны 3 дугаар эскадрилийн холбооны дарга дэслэгч Дмитрий Гусаров бөгөөд 1939 оны 5 дугаар сарын 27-ны агаарын тулалдааны үед сураагүй алга болсон байсан гэж үзэж байжээ. Гусаров тухайн нислэгийн үед чиг зүгээ алдан төөрч ниссээр онгоцны түлш дуусах үед аргагүй буулт хийж буусаны дараа бүлэг Японы цэрэгт бүслэгдэн сумаа дуустал буудалцаад эцэст нв олзлогдсон байна. түүний буусан газар нь Японы талын нутаг дэвсгэр байсан бөгөөд түүнтэй хамт И-15бис маркийн № 3816 дугаартай онгоц бүрэн бүтнээрээ олзлогдсон байна. зөвлөлтийн талаас олзлогдсон цэргийн хамгийн тос цолтой хүн нь Баянцагааны тулалдааны үеэр буюу 1939 оны 7 дугаар сарын 3-ы өдрийн туладаанд хуягь нь шатахад бэртэж ухаангүй байх үедээ олзлогдсон 8 дугаар мотохуягт бртгадын 234 дугаар автохуягтбатальоны дарга хошууч Владимир Стрекалов юм. Зөвлөлтийн цэргийн талаас бөөнөөрөө сайн дураараа бууж өгөх тохиолдол гарч байсаны хамгийн том хэмжээтэй тохиолдол нь 5 дугаар буудлага-пулемётын бригадын 169 дүгээр моторжуулсан онцгой буудлаг-пулемётын батальоны дарга ахмад Николай Казаков өөрийн 13 цэргийн хамт бууж өгсөн байна. Тулалдаанаар 1939 оны 8 сарын 27 гэхэд япон-манжийн 200 гаруй цэргийн албан хаагч Көвлөлт-Монголын талд олзлогдсон бөгөөд энэ тоонд сайн дураар зугтаж ирсэн 270 манжийн цэрэг ороогүй байна. Японы тал өөрийн олзлогдогсодыг 1000 аас 4000 хүн гэж үзэж байсан бөгөөд хамгийн найдвартай тоог 3000 хүн гэж тооцож байжээ. ЗХУ-ын Батлан хамгаалах ардын комиссар Ворошиловт 1939 онд бэлтгэж өгсөн мэдээллээр японы 566 цэргийн албан хаагч олзлогдсон бөгөөд үүнээс 88 хүнийг японы талд буцаан өгсөн гэж мэдээллэсэн байна. 1939 оны 9 дүгээр сарын 27-ны өдөр Зөвлөлт-Монголын тал Японы талд 64 цжргийн олзлогдсон албан хаагчийг хүлээлгэн өгсөн (үндэстэний хувьд: япон 54, барга 10; цэргийн цолоор: офицер 1, унтер-офицер 3, ефрейтор 7, цэрэг 53).Харин 9 сарын 29-ний өдөр 20 япон, 4 барга цэргийг өгсөн байна. Японы тал 1939 оны 9 дүгээр сарын 27-ны өдөр Зөвлөлт-Монголын талд 87 хүн буюу Зөвлөлтийн 77, монголын 10 олзлогдсон цэргийн албан хаагчийг шилжүүлэн өгчээ. Монголын талын олзлогдсон цэргийн тухай тоо баримт бүрхэг байдаг. Монголын талаас 1939 оны 1 сараас эхлэн хилийн тулгаралтын үед сураагүй алга болсон эсвэл олзлогдсон тохиолдолууд гарч байсан байна. Монголын 6 дугаар дивизийн 5 цэрэг 1939 оны 5 дугаар сарын тулалдааны үед олзлогдсон тухай японы тал сэдээлж энэ тухай гэрэл зургийг сонинд нийтэлсэн байдаг. Японы талын мэдээгээр 1939 оны 6 дугаар сарын 28-ны өдөр Довдон зэрэг 2 цэрэг бууц өгсөн тухай мэдээлсэн байдаг бол 8 дугаар сарын 1-д 6 дугаар дивизийн 15 дугаар морьт хорооны цэрэг Намхай олзлогдсон байна. Зөвлөлтийн талын бүрэн бус мэдээллээр 1939 оны 8 дугаар сарын 1-ний өдрийн байдлаар Монголын 14 цэрэг сураагүй алга болсон байдаг байна. Харин Монгол цэргийн олзлогдсон тухай сүүлийн мэдээ нь 1939 оны 8 дугаар сарын 13-ны өдрийн тулалдаанд Сонголын 8 дугаар дивизийн 22 дугаар морьт хороо бут цохигдон ухрах үед японы талд 2 монгол цэргийн албан хаагч олзлогдсон тухай Японы 71 дүгээр хорооны мэдээлэлд дурдсан байна. Олзлогдсон цэрэг нь хорооны нууцын эрхлэгч Жамбал, штабын бичээч Санжит нар бөгөөд тэд нартай хамт хорооны нууцын бүх материал, шуудан алга болсон байна. Монголын Ардын армийн Улс төрийн газрын зөвлөх бригадын комиссар Воронины 1939 оны намар хийсэн мэдээлэлд Монголын ардын арми 1939 оны 1 сараас 9 сар хүртэл 30 орчим хүнээ сураагүй алдсан бөгөөд тэдгээрээс9 хүнийг японы талаас шилжүүлэн өгсөн. Шилжүүлэн агсан олзлогдсон цэргүүдэд Намхай байна гэж мэдээлсэн байжээ. Японы тал олзлогдсон зөвлөлт-монголын цэргүүдийг байнга зодож, тамлан зовоож, хэрцгийгээр харьцаж байсан тухай олзолгооноос ирсэн цэргийн албан хаагч нар мэдүүлсэн байдаг.<ref>http://iknigi.net/avtor-yuriy-svoyskiy/132726-voennoplennye-halhin-gola-istoriya-boycov-i-komandirov-rkka-proshedshih-cherez-yaponskiy-plen-yuriy-svoyskiy/read/page-9.html</ref> <ref>https://mihalchuk-1974.livejournal.com/247427.html</ref> == Дайны үр дагавар ба түүхийг мушгин гуйвуулахыг оролдсон нь == [[Файл:Dmitry Medvedev in Mongolia August 2009-3.jpg|thumb|Оросын Ерөнхийлөгч Дмитрий Медведев , Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж нар тулааны 70 жилийн ойг тэмдэглэх үеэр 2009 оны 8-р сард Улаанбаатарт болсон ёслолын үеэр Жуковын хөшөөний өмнө зогсож байна.]] [[Файл:В Монголии военнослужащие ВВО примут участие в военном параде 02.jpg|thumb|2019 онд болох 80 жилийн ойн жагсаалын үеэр Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний бие бүрэлдэхүүн.]] Монголын ард түмний хувьд энэ үед эх орон уруу нь халдан довтолсон эзэрхэг (империалист) түрэмгий үндэстнээс эх орноо хамгаалах дайн байсан. [[Манж]]ууд бол манай улсад нэгдэн орсон [[Барга]]-Монголчуудын нутагладаг нутаг бол манай газар хэмээн үзэж байсан. Зарим судлаачдын үзэж байгаагаар ЗХУ аль 1905 оны [[Орос-Японы дайн]]д ялагдсан хонзонгоо авах боломж хайж байсан. Япончууд бол БНМАУ-ыг үл хайхран ЗХУ-ыг басамжлан хялбархан эзэнт гүрнээ гүрнээ тэлнэ хэмээн итгэж байсан. Манж улс газрын зурагнаас арчигдан, социализм бараг бүхлээрээ сүйрэн унан, ЗХУ задарснаас хойш далд нууцлагдмал байдалд байсан мэдээллүүд ганц нэгээрээ гарч ирсээр л байна.Хасан нуурт болсон хэрэг явдлын 70 жилийн ойг энэ өдрүүдэд ОХУ-д тэмдэглэсэн байдаг. 1938 оны зургаа-наймдугаар сард Хасан нуурт болсон хэрэг явдлын шалтгааныг 1946-1948 онд японы цэргийн гол гэмт хэрэгтнуудыг шүүсэн Токиогийн онц шүүхээр хэлэлцжээ. Тэр үед хэрэгтнуудийн өмгөөлөгчид Хасан нуурын хавьд болсон хэрэг явдлыг хилийн шугам тод биш байсан газарт болсон хилийн ялигүй будлиан болгон харуулах талаар багагүй чармайж, үүнийг ЗХУ-ын эсрэг турэмгийлэл гэж үзэж болохгүй гэж нотолж байв. Японы армийн ажиллагааг зөвтгөхийг өнөөдөр ч оролдсоор буй түүхч ургах нарны оронд цөөнгүй бий. 1936 оны 11-р сард Япон Улс Германи Улстай ЗХУ-ын эсрэг чиглэсэн «коминтерний эсрэг» гэрээ байгуулж, зөвлөлтийн хилийн дэргэд байрласан Японы Квантуны армийн хүчийг түргэн нэмэгдүүлэх болжээ. ЗХУ-тай «том дайнд» бэлтгэх зорилгоор төсвийн зардлаа эрс нэмэгдүүлэх шаардлагаа үндэстэй болгохын тулд хуурай замын хүчний командлал «зөвлөлтийн аюул нэмэгдэж буйгаар» халхавчлан суртал нэвтрүүлгийн кампани дэгдээв. Япон генералууд хоосон тоо дурдаж, Алс дорнодод улаан армийн цэргийн тоо нэмэгдсэн мэтээр ярьж, энэ нь Японы батлан хамгаалалтад хямрал учруулав гэж нотолж байлаа. Энэхүү зохиомол сэдвийг нотлохын тулд армийн командлал хилийн олон будлианыг зориуд өдөөжээ. Үл довтлолцох тухай гэрээ байгуулах тухай ЗХУ-ын саналыг Японы засгийн газар мугуйдлан няцааж, зөвлөлт-японы зэвсэгт мөргөлдөөний аюул улам бодитой болсон нөхцөлд Зөвлөлтийн удирдлага улсын зүүн нутагт батлан хамгаалах чадвараа бэхжүүлэх талаар санаа тавихад арга буюу хүрэв. Цэргийн тоо нэмэгдэж, Алс дорнодод танкийн болон нисэх онгоцны ангиуд бий болж, Номхон далайн флот хүчтэй болж, бэхлэлт барьж байв. Эдгээр арга хэмжээ хориглолтын шинжтэй байсан бөгөөд хил хамгаалахад шаардлагатай түвшингээс давсангүй. Зөвлөлтийн цэргийн бүлгийг хүчтэй болгосоны сацуу зөвлөлт-манжуурын хилийн урьд бэхлээгүй хэсгийг инженерийн хувьд тоноглож байв. Хилийн тийм хэсгийн нэг нь Хасан нуураас баруун тийш орших Заозерная болон Нэргүй өндөрлөг байв. «Текохо өндөрлөг дэх зөвлөлтийн цэрэг рүү довтолж, үүнд ЗХУ хэрхэн хандахыг тодруулах. Үүнийг ашиглан энэ нутагт зөвлөлүүдийн хүчийг тандах» санаа Японы жанжин штабт бий болжээ. Хасан нуурын хавьд гарсан хилийн будлианыг ашиглах талаар Японы командлалын сэдсэн санааг шинжлэхдээ тэр үед Хятадад болж байсан байлдааны байдлыг харгалзан үзэх хэрэгтэй. 1938 оны зун Японы хуурай замын бүх хүчний гуравны хоёр, чухамхуу 23 дивиз Хятадын фронтод байжээ. Манжуур болон Солонгост ЗХУ-ын эсрэг чиглэсэн 9 дивиз байв. Ийм нөхцөлд ЗХУ-тай дайтаж эхлэх нь зүрхэлсэн ажиллагаа байв. Токиогийн онц шүүхийн ялын тогтоолд заасан нь «Халдан довтолсон нь нэг бол энэ нутагт ЗХУ-ын хүчийг тандах, эсвэл Владивосток, Приморьт хүрэх замын дагуух стратегийн хувьд чухал нутгийг эзлэх зорилготой байв… Цэргийн ажиллагааг япончууд эхлүүлсэн гэж онц шүүх үзэж байна. .. Японы цэргийн ажиллагаа илэрхий түрэмгий шинжтэй гэж онц шүүх узэж байна». Энэ дүгнэлтийг «няцаах», токиогийн шүүх хурлыг «ялагчдын буруу шүүх» гэж нэрлэх гэсэн оролдлогыг дэлхийн хоёр дугаар дайны түүхийг хянаж үзэх, Японыг дэлхийн яргалал өдөөгчдийн нэг биш, харин том гүрнүүд, түүний дотор ЗХУ-ын бодлогын золиос болсон мэтээр харуулах талаар Японд дэгдсэн ажиллагааны хүрээнд явуулж байна. Гэвч орчин цагийн ихэнх япон хүн улсынхаа өнгөрсөн милитарист үеийг буруушааж, японы түрэмгийллийг зөвтгөсөн сурах бичгээр сургуулиудад хичээл заах, олон улсын шүүхийн шийдвэрээр цаазлагдсан японы цэргийн гэмт хэрэгтнүүдийн сүнсэд Ясукуни сүмд албан ёсоор шүтэхийг эсэргүүцэж байна. Тэднийг өс хонзон авах гэсэндээ биш, харин 70 жилийн өмнө Хасаны будлиан, Халхын голын дайнд олон хүний амь үрсэн зэрэг тодорхой үйлдлийн төлөөнөө цаазаар авсан нь тодорхой билээ. Японы эзэнт улс Монгол улсын эрх чөлөө, тусгаар тогтнолд ноцтой аюул учруулах байсан бөгөөд дайныг үүсгэх гол шалтаг нь 1934 оны үеэс эхэлсэн Монгол, Баргын газар нутгийн маргалдааныг овжин ашигласантай холбоотой байдаг. Токиод цэрэг улс төрийн умард,өмнөд гэсэн 2 бүлэглэл байв. Хасан нуур, Халхын голын бүс нутагт ялагдал хүлээснээр Япон доор өгүүлэх төлөвлөгөөнөөс татгалзаагүй харин ч цаг үеийн нөхцөл байдалд нийцүүлэн түр татгалзжээ. Оролцогч талууд болох Зөвлөлт Холбоот Улсын хувьд 2 фронтод нэгэн зэрэг байлдах явдлаас урьдчилан сэргийлэх түүний дотор байгалийн баялаг, ашигт малтмал, түүхий эдийн гол бааз Сибирь, Алс Дорнодыг Японы өнгөлзлөгөөс хамгаалах жийргэвч бий болгох, Япон өөрийн Европын холбоотон Нацист Герман, Фашист Италитай байгуулсан холбоотны хэлэлцээр, Ази тивийг бүхэлд булаан эзлэх цэрэг-стратеги геополитикийн ашиг сонирхлын үүднээс явуулсан бодлого үйл ажиллагааны хэрэгжилт гэдэг нь тодорхой байна. Халхын голын байлдааны төгсгөлд хандах хандлага, үнэлэлт дүгнэлт уг дайнд оролцсон улсуудын хувьд харилцан өөр байна Дэлхийн II их дайнд Герман, Итали, Испанитай холбоотон болон орж, ялагдал хүлээсэн Япон улс 1939 оны Халхголд байлдаан болоогүй, хилийн будлиан байсан гэж үзэж байхад, Японы эзэн хааны шилдэг цэрэг Квантуны армитай хамт байлдсан Барга, Манжуурын морьт хороодын тал өнөөдөр 1939 оны Халхголын байлдаан бол хилийн будлиан байгаагүй, алс дорнодыг бүхэлд эзлэн түрэмгийлэхээр сайтар бэлтгэсэн томоохон дайны эхлэл байсан гэж үзэж байна. Үүний бодит баримт нотолгоо нь манай дорнод хилийн чанадад, БНХАУ-ын ӨМӨЗОрны шинэ барга зүүн хошууны Номуунхан бүрдийн музей, Хөлөнбуйр аймгийн нийслэл Хайлар хотод японы түрэмгийлэгчдийн харгислалыг харуулсан музейг 17,5 м газрыг гүн ухсан, 500 м урт хонгилд байгуулсан музейн үзмэрүүд юм. == 22-р хорооны хэрэг явдал == {{Гол|22-р хорооны хэрэг явдал}} Гурав дахь цохилтоо авсны дараа сэтгэл түгшсэн Токиогийн дээд Командлал цаг хожихоор тушаал өгч стратегийн амин судас болсон Манжуур-Хайлаарын төмөр замын зангилаанд 15 хан км зайтай Халх гол, Нөмрөгийн голын бэлчир дэх Мана уулын орчим япончууд 9 дүгээр сарын 12-нд нэлээд хүчээр довтлон 8 дугаар дивизийн 22-р хороог түрж голын зүүн эргийг эзлэн авчээ. Хариу цохилт хийх гээд бэлтгэж байтал 9 дүгээр сарын 15-нд эзэлсэн байр байран дээрээ яг таг зогсон дайны ажиллагааг зогсоох Японы талаас санал болгосноор шийдвэр Москвагаас ирлээ.Москвад Зөвлөлт-Японы хэлэлцээ эхэлсэн аж.Ийнхүү БНМАУ Халх голын байлдааны үр дүнд Зөвлөлт, Японы буруугаас Нөмрөгийн голын зүүн эрэг, Мана уул зэргийг хожмын Хятадад алдсан ба цаашид тэр чигээрээ асуудал шийдэгджээ.Нөмрөгийн гол нь Манжго-Монголын маргаантай асуудал байгаагүй, Номунханы асуудал ч энэ районыг хамраагүй, ерөөс энэ хавьд байлдаан болох ёсгүй байтал япончууд Москвад эвлэрэх хэлэлцээ эхлүүлчихээд хэлэлцээрт гарын үсэг зурахын өмнө 9-р сарын 12-нд зориуд ийшээ довтлон газар эзэлж “дүрмээс гадуур” зүйл үйлджээ.Энэ [[Хасан нуурын мөргөлдөөн]]д Токиогийнхон бэхлэлт яаралтай барьж байсан Заозерная болон Нэргүй өндөрлөгийг өөртөө үлдээн өндөрлөгтөө бэхжих амжихын тулд хийсэн шиг алхам байжээ. Энэхүү үйл явдалтай холбоотойгоор түүхэнд [[22-р хорооны хэрэг явдал]] гэдэг үйл явдал болсон байна. == Халхын голын дайнтай холбоотой архивын материал== == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Дайсны цэргүүдээ сонсоцгоо! ]]УСК * [[Хүний мөр]] УСК * [[Хүн чулууны нулимс]] УСК * [[Зарлаагүй дайны оршил]] УСК * [[Нар хиртсэн жил]] УСК * [[Хар цас]] найраглал * [[Дайн ба хүн төрөлхтөн]] Японы УСК III анги (1970 он) * [[Миний зам]] БНСУ-ын УСК I анги (2011 он) * [[Гурван танкчин]] дуу 1939 Б.Ласкин, Д.Покрасс мүүраүш Маш нууц == Түүнчлэн үзэх == * [[Хасан нуурын мөргөлдөөн]] * [[Манжуурт хийсэн Зөвлөлтийн цэргийн ажиллагаа]] * [[22-р хорооны хэрэг явдал]] * [[Зөвлөлтийн зэвсэгт хүчний цэргийн ангиуд монголд]] * [[Японы эзэн хааны арми]] * [[Квантуны Арми]] == Эшлэл == {{reflist}} == Холбоотой материалууд == * Baabar, B. (1999). ''From world power to Soviet satellite: History of Mongolia''. University of Cambridge Press. {{OCLC|318985384}} * Coox, Alvin D.: ''Nomonhan: Japan Against Russia, 1939''. Two volumes; 1985, [[Stanford University Press]]. ISBN 0-8047-1160-7 * Drea, Edward: ''Nomonhan: Japanese-Soviet Tactical Combat, 1939''. Leavenworth Papers [http://usacac.army.mil/CAC2/cgsc/carl/download/csipubs/LP2_NomonhanJapanese-SovietTacticalCombat_1939.pdf study] for the Combat Studies Institute of the U.S. Army. *{{Cite book | last = Drea | first = Edward J. | year = 1998 | chapter = Tradition and Circumstances: The Imperial Japanese Army's Tactical Response to Khalkhin-Gol, 1939 | title = In the Service of the Emperor: Essays on the Imperial Japanese Army | publisher = University of Nebraska Press | location = Nebraska | isbn = 0-8032-1708-0 }} *[[John Erickson (historian)|Erickson, John]]: ''The Soviet High Command: A Military-Political History, 1918–1941''. Routledge, 2001. ISBN 0-7146-5178-8. * Goldman, Stuart D. ''Nomonhan, 1939; The Red Army's Victory That Shaped World War II.'' 2012, [[Naval Institute Press]]. ISBN 978-1-59114-329-1. [https://www.h-net.org/reviews/showrev.php?id=36367 online review] * Kotelnikov, Vladimir R. ''Air War Over Khalkhin Gol, The [[Nomonhan Incident]].'' 2010; SAM publications. ISBN 978-1-906959-23-4. * Kuromiya, Hiroaki. "The Mystery of Nomonhan, 1939," ''Journal of Slavic Military Studies'' (2011) 24#4 pp.&nbsp;659–677 * Moses, Larry W. "Soviet-Japanese Confrontation in Outer Mongolia: The Battle of Nomonhan-Khalkin Gol," ''Journal of Asian History'' (1967) 1#1 pp.&nbsp;64–85. *Nedialkov, Dimitar. ''In The Skies of Nomonhan, Japan vs Russia, May–September 1939.'' (2nd edition, 2011) Crecy Publishing Limited. ISBN 978-0-859791-52-6. * Neeno, Timothy: ''Nomonhan: The Second Russo-Japanese War''. MilitaryHistoryOnline.com [http://www.militaryhistoryonline.com/20thcentury/articles/nomonhan.aspx essay]. Uses the Coox book and Drea paper as sources. * Sella, Amnon. "Khalkhin-Gol: The Forgotten War," ''Journal of Contemporary History'' (1983) 18#4 pp.&nbsp;651–687 [http://www.jstor.org/stable/260307 in JSTOR] * Snow, Philip. "Nomonhan – the unknown victory," ''History Today'' (1990) 40#7 pp.&nbsp;22–28 * {{Cite book| last = Snyder| first = Timothy | year = 2010 | chapter = Final Solution | title = Bloodlands: Europe between Hitler and Stalin | publisher = Basic Books | location = New York | isbn = 9780465002399}} * Young, Katsu H. "The Nomonhan Incident: Imperial Japan and the Soviet Union," ''Monumenta Nipponica'' (1967) Vol. 22, No. 1/2 (1967), pp.&nbsp;82–102 [http://www.jstor.org/stable/2383224 in JSTOR] *Zaloga, Steven J. ''Japanese Tanks 1939–45''. (2007) Osprey. ISBN 978-1-84603-091-8. == Гадаад холбоос == * [http://www-cgsc.army.mil/carl/resources/csi/drea2/drea2.asp#86a Номонхан: Япон-ЗХУ-ын тактикийн байлдаан, 1939] * [http://www.lib.utexas.edu/maps/ams/manchuria/txu-oclc-6614368-nl50-3.jpg Халхын голын байлдааны газрын зураг] * [http://books.google.com/books?id=o84DAAAAMBAJ&lpg=PA25&dq=ulan%20bator&pg=PA22#v=onepage&q=ulan%20bator&f=false "LIFE" magazine article] on combat at Khalkhin Gol, 7 August 1939 * [http://www.xcar.com.cn/bbs/viewthread.php?tid=7976492&extra=&showthread=&page=11 Videos of the Nomonhan War Museum] * [http://www.warbirdforum.com/nomonhan.htm Warbird Forum – Japan vs. Russia, 1939] * "On the Road to Khalkhin Gol", [http://soviet-awards.com/digest/kg1/On-the-Road-to-Khalkin-Gol-1.html Part 1] and [http://soviet-awards.com/digest/kg2/Road-to-Khalkin-Gol-Part2-1.html Part 2], by Henry Sakaida [[Ангилал:Халхын голын дайн| ]] [[Ангилал:20-р зууны дайн]] [[Ангилал:1938 оны зөрчилдөөн]] [[Ангилал:1939 оны зөрчилдөөн]] [[Ангилал:Азийн дайн]] [[Ангилал:Дайн хоорондын үе]] [[Ангилал:Зөвлөлт Холбоот Улс дэлхийн хоёрдугаар дайнд]] [[Ангилал:ЗХУ-ын зэвсэгт хүчний түүх]] [[Ангилал:Монгол дэлхийн хоёрдугаар дайнд]] [[Ангилал:Монголчуудын оролцсон дайн]] [[Ангилал:Манж-го]] [[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний түүх]] [[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]] [[Ангилал:Японы зэвсэгт хүчний түүх]] 201h3mrigi98rsotcgz67burqudu6oy 0 10151 709627 705104 2022-08-26T08:11:24Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн | нэр = Унгерн | зураг =[[Файл:Roman Ungern 1916 or 1917.jpg|250px|]] | зургийн_тайлбар = дэслэгч генерал Барон фон Унгерн-Штернберг | төрсөн_он_сар_өдөр = 1885 оны 12 сарын 29 | нас барсан_он_сар_өдөр= 1921 оны 9 сарын 15 | оршуулсан_газар_нэр = ЗХУ. Новосибирск | төрсөн_газар = [[Австри-Унгар]]ын эзэнт улс, грац хот | нас барсан_газар = ЗХУ. Новосибирск | алдаршсан_нэр = | бүтэн_нэр = Барон Ро́берт-Ни́колай-Максими́лиан Рома́н Фёдорович фон У́нгерн-Ште́рнберг | эх_орон = | салбар = морин цэрэг | албан_он_жилүүд = | цол_хэргэм = дэслэгч генерал | ажиллагааны_тоо = | нэгж = дивиз | албан_тушаал = Азийн морин дивизийн дарга | тулалдаанууд = [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]],<br> [[Оросын иргэний дайн]]ы тулалдаанууд,<br> [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Нийслэл хүрээг чөлөөлсөн]],<br> [[Улаан хадны байлдаан]],<br> Чойрын байлдаан,<br> Орос руу хийсэн аян дайн,<br> Хиагтыг эзлэхийн төлөө тулалдаан | шагналууд = | харилцаа = | бусад_үйл = монархист }} "Галзуу Барон" хэмээн алдаршсан Балтийн [[герман]] гаралтай [[Орос]]ын армийн [[дэслэгч генерал]] [[Барон]] '''Унгерн фон Штернберг''' ([[1886]]-[[1921]]) нь [[Оросын иргэний дайн]]д оролцож улмаар [[1920]]-оос 1921 онуудад [[Монгол улс|Монголд]] Богд хаант монгол төрийг сэргээх зорилгоор хятадын гамин цэргийн эсрэг цэрэг дайны үйл ажиллагааг амжилттай явуулж байжээ. [[Азийн морин дивиз]]ийг удирдан тухайн үед Хятадын цэргийн эрхшээлд байсан [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Монгол орныг чөлөөлөхөөр]] 1921 оны 2-р сарын 24-ний өвлийн хүйтэн өдөр өөрийн хүчнээс олон дахин илүү хүчтэй хятадын гамин цэрэгтэй эрэлхэг зоригтой байлдаж хүнд тулаан хийж хятад цэргийг ялж нийслэл Хүрээг эзлэн авч VIII Богд Жавзандамбыг хаан ширээнд нь буцаан залж ард түмний хүсэн хүлээсэн Монгол улсын тусгаар тогтнолыг сэргээсэн гавьяатай. Барон жанжин 1921 оны 4-р сард хятадын гамин цэргийг Чойрт бут цохиж Монгол орныг гамин цэргээс бүрэн чөлөөлсөн. Барон жанжин нийслэл Хүрээнд монгол цэргийн сургууль нээж, цахилгаан станц, банк ажиллуулж нийслэл хотыг хур хогноос нь салгаж байжээ. Барон жанжин Оросын эзэн хаандаа өргөсөн тангарагтаа үнэнч байсан тул тэр эзэн хаанаасаа урвасан хүмүүсийг үздэггүй байсан. Тэр бээр Орос оронд эзэн хааныг хөнөөсөн улаантан большевикуудын эсрэг хатуу тэмцэж байсан. Барон жанжин удалгүй нийслэл Хүрээнд байсан цэргээ засаж нийслэл Хүрээнээс хөдөлж [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Орос Улс]] руу довтлохоор хойд зүг хөдлөж яваад Оросын [[Улаан Арми]] болон [[Дамдины Сүхбаатар|Д.Сүхбаатарын]] удирдсан [[Монголын Ардын Арми|Ардын цэрэг]]т гол хүчээ бут цохиулсан. 1921 оны 8-р сард хамт тулалдаж явсан Богд хаант төрийн монгол цэргүүдийн урвалтын уршгаар баривчлагдан Оросын Улаан армид хүргэгдэн улмаар 1921 оны 9-р сарын 15-ны өдөр Новониколаевскд цаазаар авахуулжээ. == Уг гарал, бага идэр нас == [[Файл:Унгернъ.jpg|thumb|250px|left|Унгерны хүүхэд үеийн зураг]] [[File:BaronUngernSternbergWappen.jpg|thumb|alt=Барон Унгерн фон Штернбергийн удмын сүлд]] Унгерны удам угсаа нь герман, балти, унгар, славян, скандинав цус холилдсон маш эртний язгууртан гаралтай. Өөрөө миний цусанд Аттилын удам угсаа ч бий хэмээн ярьдаг байсан. Эцэг Теодор-Леонгард-Рудольф барон язгууртны гаралтай. Эх Софи-Шарлотта герман хүн. Унгерний гэр бүл Европоор их аялдаг байсан тул Барон Унгерн [[Австри]]д төржээ. 1896 онд Петербургийн тэнгисийн цэргийн сургуульд элсэн орж суралцсан боловч төгсөхөөс өмнө [[Орос-Японы дайн]]д цэрэгт явсан. Гэсэн ч Манжуурт очиход дайн дууссан байжээ. 1906-аас 1908 онуудад Павловын цэргийн сургуульд суралцаж төгссөн. Тэр буддын шашныг эртнээс сонирхдог байжээ. == Цэргийн албанд == [[Файл:Ungern-sternberg r.jpg|thumb|250px|right|Унгерн-цэргийн сургуулийн сонсогч]] 1908 оноос Байгаль нуурын чанад дахь казак цэргийн Аргуны 1-р хороонд хорунжий цолтой алба хаасан. 1913 онд [[Ховд хот]]од алба хааж байсан.Барон монголын Ховдод алба хааж байхдаа Богд хаант монгол төрийн цэргийн албанд ямар ч цалингүйгээр зүтгэе хэмээн хүсэлт гаргаж байжээ. Барон 1914 онд [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]] эхлэхэд Донын казакын 34-р хороонд алба хааж эхэлжээ. Эрэлхэг зоригтой байлдсаны төлөө удаа дараа гавьяа байгуулж олон тооны одон медалиар шагнуулж байсан. Сахилга алдсаны улмаас [[буриад]] хольцтой [[Атаман Семёнов|Семёновын]] (сүүлд Байгал нуурын чанад дахь казакуудын атаман) хороонд шилжсэн. Семёновыг дагаж 1917 оны 2-р сарын хувьсгалын дараа Байгал нуурын чанадад очиж ажиллах болжээ. == Иргэний дайн, Монголд == [[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|250px|right|Унгерн-Стернберг Улаан армийн штабын байцаалтад Иркутск хотод байцааж байна]] Барон фон Унгерн-Штернберг нь Оросын иргэний дайнд [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагааны тал]]д [[Атаман Семёнов]]ын удирдлаган доор [[Азийн морин дивиз|Харийн дивиз]]ийг (сүүлд [[Азийн морин дивиз]]) удирдан [[Байгал нуур]]ын чанадад байлдаж байжээ. 1920 оны эхээр [[Эрхүү|Эрхүү хотод]] хотод цагаантны эсрэг бослого гарч [[Александр Колчак|адмирал Колчак]] амь үрэгдэж улмаар 3-р сард Семеновын арми [[Чит хот]] руу ухаржээ. 1920 оны 8-р сард Барон Унгерн [[Дагуур]]ыг орхиж тухайн үед Хятадын эрхшээлд орсон байсан Монголын нийслэл Их Хүрээг чөлөөлөхөөр хөдөлжээ. Барон жанжин 1920 оны 10 сарын 26-нд Их Хүрээг довтолсон боловч Хятадын гамин цэргийн галын хүч илт давуу байсан тул эхний дайралт амжилтгүй болсон, тун удалгүй хоёр дахь дайралтыг 1920 оны 12-р сард харьцангуй амжилттай хийсэн ч эцэстээ сөрөг давшилтанд цохигдон [[Хэрлэн гол]]ын зүг ухаржээ. Монгол, [[буриад]] цэргүүд, түвдийн зуутаар хүчээ дахин зузаатган, дэг журмаа сайжруулсан Барон Унгерн гурав дахь дайралтыг өөрийн нэг мянга орчин цэргийн хүчээр хийж хэд дахин давуу хүч бүхий (ойролцоогоор 10 мянга) Хятадын цэргийн хамгаалалтыг бут цохиж 1921 оны 2-р сарын 3-нд нийслэл Хүрээг эзлэн хятадын гамин цэргээс чөлөөлжээ. Дайралтын өмнө Хятадын цэргийн хорионд байсан Богд хааныг тусгай цэрэг явуулж хятадын гараас чөлөөлсөн ажээ.Барон жанжин Хүрээг довтлохын өмнөх шөнө Богд ууланд байгаа цэрэг бүрийг "нэг цэрэг гурван түүдэг гал түл" хэмээн тушааж Чингис хааны тулааны тактикийг хэрэглэн гамин цэрэгт тэднийг олон цэрэг бүсэлсэн мэт харагдуулж гамин цэргийн санаа сэтгэлийг унагааж сэтгэл зүйн дайн хийж ялж байжээ. Хотын иргэд Барон Унгернийг чөлөөлөгчөө хэмээн баярлан хүлээн авчээ.Барон жанжин Хүрээний шоронд байсан Богд хаант төрийн олон зүтгэлтнүүд, гамин цэргийн эсрэг тэмцэж байсан олон хүмүүсийг чөлөөлжээ.Шоронд байсан хүмүүсийн дотор Хатанбаатар Магсаржав байсан байна. Хүрээ хотын дотор зарим нэг дээрэм тонуул гарсныг Барон жанжин зогсоож хэрэг хийсэн цэргүүдийг цаазаар авав. Барон жанжин [[буддын шашин|эртнээс буддын шашин]]д орохыг хүсдэг байсан тул энэ удаа тэр бээр Бурханы шашинтан болжээ. Барон жанжин Богд хааныг хаан ширээнд нь ёслол хийж залсан байна. Уг ёслолоор Богд хаан түүнд [[чин ван]]гийн хэргэм, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол олгожээ.Мөн Сэлэнгийн Зэлтэрт эдлэн газар олгожээ. Их Хүрээний Захирагч болсон тэр вээр большевик еврей оросын эсрэг хатуу бодлого явуулж, ялангуяа Эзэн хаанаа эсэргүүцдэг, хувьсгалч тэрс үзэлтэй еврей гаралтай болон зүүний үзэлтэй оросууд болон хэрэг хийсэн хятад иргэдийг баривчлан заримыг нь цаазаар авч байв. Хотыг түүний сөрөг тагнуулын албаны дарга дэд хурандаа Сипайло хатуу гараараа барьж байжээ. 1921 онд иргэний дайнд Зөвлөлт засаг ялах нь тодорхой болсон, монголчууд улаантны талд урвах нь ихэссэн тул Барон Унгерн Оросын ард түмнийг Зөвлөлт засгийн эсрэг босгон Орост хаант засгийг дахин тогтоох, Богд хаант Монгол улсын хойд хилийг улаантны аюулаас хамгаалах төлөвлөгөө гарган Их Хүрээг орхин хойд зүгт цэргээ хөдөлгөжээ. Зөвлөлт Оросын явуулсан шинэ эдийн засгийн бодлого тариачдын дургүйцлийг ихээр төрүүлж, бослого хөдөлгөөн байнга гарч байсан нь энэ шийдвэр гарахад нөлөөлсөн байна. == Хойд зүгийн аян, урвалт, цаазаар авалт == [[Файл:Унгернъ-Щетинкинъ.jpg|thumb|250px|left|Унгерн улаан цэрэгт олзлогдсоны дараа]] 1921 оны 5 сарын эцсээр Унгерн болон түүний туслах [[Борис Резухин|генерал Резухин]] хоёр чиглэлээр Оросын хилийн зүг аялжээ. Резухиний удирдсан 2-р бригад амжилттай байлдаж улаан армийн отрядуудыг бут цохисон боловч Унгерний өөрийн шууд удирдсан 1-р бригад [[Константин Рокоссовский|Рокоссовскийн]] (сүүлд [[ЗХУ]]-ын [[маршал]]) удирдсан Улаан армийн морин хороо болон Д.Сүхбаатарын удирдсан Ардын цэрэгт бут цохигдон [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн]] хөндийд Резухиний бригадтай нийлжээ. Улаан арми болон Ардын цэрэг нийслэл руу хөдлөн 1921 оны 7 сард Их Хүрээнд орж иржээ. 1921 оны 6-аас 8-р саруудад Зөвлөлт Оросын нутагт Барон Унгерн хэд хэдэн удаа амжилттай байлдааны үйл ажиллагаа явуулж Улаан армийн зарим хүчийг бут цохьжээ. Барон Унгерн олзлогдсон тариачин гаралтай улаан орос цэргүүдийг суллан явуулж байжээ. Барон Унгерн улаан орос цэргийн илт давуу хүчийг сайн тооцоолоогүй байжээ. Хоёр гуравхан мянган цэрэгтэйгээр хорь гучин мянган улаан орос цэргийн эсрэг тулалдана гэдэг өөрөө өөрийгөө алахтай адил байлаа. Барон Унгерний цэрэг эцэстээ хүчээр хэд дахин илт давуу улаан орос цэрэгт ялагдав. Ялагдлын дараа Барон Унгерн Түвд руу явахаар шийдсэн нь [[Манжуур]] луу аялан Атаман Семёновттой нийлэхийг илүүд үзэж байсан түүний цэрэг офицерүүдийн эсэргүүцлийг төрүүлэн эдгээр цэргүүд 8-р сарын 16-нд Резухинийг буудаж алсны дараагаар 6 сарын 18-нд Унгернийг буудаж алахыг оролдсон боловч тэрээр түүнийг дагасан [[Сундуй гүн]]ий Монгол цэргийн хороо руу зугтан зайлж амжжээ. Барон жанжин Бишрэлт гүн Сундуй дээр давхиж очиход харин тэр хоёр монгол цэргийн хамт түүнийг гэнэт баривчлан улаан орос цэргийн дарга [[Пётр Щетинкин|Щетинкинд]] хүргэж өгчээ. Саяхан л улаантны эсрэг хамт тулалдаж явсан Богд хаант төрийн монгол цэргүүд ийм амархан улаантны талд урвасанд Барон жанжин итгэж чадахгүй байсан гэдэг. Улаан Орос цэргийн дарга Щетинкин өөрийн талд орсон Сундуй гүнийг 2 монгол цэргийнх нь хамт энэ урвасан "гавьяа"-ных нь төлөө амьд үлдээж Монгол руу буцахыг зөвшөөрсөн ажээ. Харин Барон жанжныг улаан орос цэргүүд Новониколаевскад цаазаар авахаар хүргэжээ. 1921 оны 8 сарын 26-нд [[Владимир Ленин|Ленин]] утсаар Барон Унгернийг яаралтай түргэн цаазлах үүрэг даалгавар өгчээ. 1921 оны 9-р сарын 15-нд Барон Унгерн фон Штернбергийг нээлттэй шүүх хурлаар шүүж азийн их Монгол гүрэн байгуулах төлөвлөгөөтэйгээр [[Япон]]ы талд ажилласан, Орос оронд хаант засгийг сэргээх зорилгоор Зөвлөлт засгийн эсрэг тэмцсэн, алан хядах үйл ажиллагаа явуулсан гэсэн хэргээр цаазаар авах ял оноож, ялыг шуурхай гүйцэтгэсэн байна. Большевикуудын шүүх хурал гэгч жүжгийг Барон жанжин огт зөвшөөрөхгүй гэдгээ мэдэгдэж, Орос орныг сүйрүүлсэн хэрэгт большевикуудыг буруутган эсэргүүцэж байгаагаа илэрхийлж байжээ. Түүнийг улаан оросууд цаазаар авсныг сонссон Богд гэгээн монголын бүх буддын сүм хийдэд ном хуруулж байжээ. Унгернийг Дилав хутагт Жамсранжавтай уулзахад Дилав хутагт Унгерний амьд явах хоногийнх нь тоог нь далны ясаар урьдчилан мэргэлж хэлсэн байдаг нь нас барсан өдөртэй нь яг таарч байсан гэдэг. == Хэргийг нь дахин хянасан нь == Новосибирийн мужийн шүүхийн 1998 оны 9 сарын 25-ны хуралдаанаар Барон Унгерн фон Штернбергийг цагаатгахаас татгалзсан байна. <ref>Постановление Президиума Новосибирского областного суда от 25 сентября 1998 года (дело № 10с-98 год)</ref> == Гэр бүл == [[Файл:Барон Унгерн во время судебного процесса.jpg|thumb|Шүүх хурлын үеэр Барон Унгерн.]] Барон Унгерн нь нэг удаа гэрлэж байсан ба энэ нь [[Манж]]ийн эзэн хааны [[Цзи гүнж]] юм. Барон Унгерн 1919 оны зун [[Бээжин]]д очсоны дараа Цзи гүнжтэй гэрлэж [[Орос]]ын [[Үнэн алдартны шашин]]ы дагуу гүнж өөрийн нэрийг слав гаралтай Елена Петровна нэрээр өөрчилсөн ажээ. Барон Унгерн нь 1920 онд Монгол руу хятад цэргийн эсрэг довтлохоос өмнө Цзи гүнжээс албан ёсоор салсан ба энэ тухайгаа эхнэртээ захиа бичиж мэдэгдэж, богинохон хугацаанд эхнэр нь байсан хүнийхээ цаашдын амьдралд нь зориулж үлэмж ихээхэн хэмжээний мөнгө дагалдуулан илгээж байжээ. Энэ гүнжийн цаашдын амьдралын тухай мэдээлэл хомс байдаг юм. Барон Унгерн эмэгтэй хүнд сэтгэл алдардаггүй байсан. Энэхүү ганц удаагийн гэрлэлт нь хайр сэтгэлийн гэхээс илүү улс төрийн зорилготой байсан хэмээн зарим судлаачид үздэг.Үнэхээр Барон Унгерн манж, монгол хоёр үндэстнийг дахин сэргээж дорно дахины хүчирхэг Их Монгол улс дахин сэргээн байгуулахыг мөрөөддөг байсан гэдэг. Барон Унгерн, Цзи нар үр хүүхэдгүй байсан. Барон жанжинд хувийн амьдрал гэж байгаагүй.Барон жанжин хамаг амьдрал, өмч хөрөнгөө цэргүүддээ зориулсан байдаг. == Богд хаанаас Хан, Дархан хошой чин вангийн хэргэм шагнасан тухай зарлиг == '''Шашин төрийг хослон баригч, наран гэрэлт, түмэн наст Богд хааны зарлиг''' Орос жанжин генарал Барон болбоос бидний Монголын өөрийн эзэрхэх засгийн газрыг дахин байгуулах хэрэгт тэргүүлэн чармайн зүтгэсэн гавъяа бүхий хүмүүн мөн. Түүний бие анх цэрэг авч ирснээс инагш хүйтэн жихүүнд халшрал хийхгүй, олон ардыг өчүүхэн төдий гаслагсангүй, эцэстэл зоригийг хатуужин явсаар нэгэн өглөөний зуур Хүрээний газрыг байлдан авч гавъяа бүтээсэн ба шан хорыг тэгшлэн, цэргийн цаазыг явуулсанийг үзвээс үнэхээрийн тодорхой чанга хэмээвээс болмой. Тиймийн тул би бээр их л сайшаан үзэж, генарал Баронд үе улиран ханы зэрэг, дархан хошой чин вангийн хэргэм, ногоон жууз, улбар шар хүрэм, шар жолоо, гурван нүдэт тогосын отог, улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнавай. Хойч өдөр үе улиран тасрал үгүй залгамжлуулагтун. Иймийн тул шар торгоны өргөмжлөлд эрдэнэ дарж олговой. Олноо Өргөгдсөний арваннэгдүгээр он == Гавьяа шагнал == * Гэгээн Георгийн 4-р зэргийн одон (1914 он); * Гэгээн Аннагийн 4-р зэргийн одон (1914 он); * Гэгээн Владимирын 4-р зэргийн одон (1915 он); * Гэгээн Станиславын 4-р зэргийн одон (1915 он); * Гэгээн Аннагийн 3-р зэргийн одон (1916 он); * Оросын армийн дэслэгч генерал цол (1920 он, маргаантай); * Монголын хошой чин вангийн зэрэг хэргэм (1921 он); * Монгол улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол (1921 он). ==Мөн үзэх== * [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь]] * [[Улаан хадны байлдаан]] * [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]] == Утга зохиол ба урлагт == * Леонид Абрамович Юзефович өөрийн «Самодержец пустыни» номондоо Барон Унгерний захидлууд болон бусад сонирхолтой баримтуудыг оруулжээ. * Польшийн аялагч зохиолч Антоний Фердинанд Оссендовский Барон Унгернтэй уулзаж, ажиллаж байсан бөгөөд түүний тухай «И звери, и люди, и боги» номоо бичжээ. * Калинов Мост хамтлагийн «Вечное небо» дууг түүний дурсгалд зориулжээ. * [[Жамьянгийн Бунтар]] ба А.Бобровскийн найруулсан Төгсгөл уран сайхны кинонд түүний Монгол дахь дайны үйл ажиллагааг харуулжээ. * Сүхбаатар кинонд түүний Монгол дахь дайны үйл ажиллагааг харуулжээ. * [http://www.youtube.com/watch?v=rjd2rzkpB10 "Зөвхөн намайг үхсэний дараа" scence Найруулагч Б.Баяр] == Домог яриа, цуу яриа, онигоо == * 1921 онд улаантнуудад баригдахаасаа өмнө Барон Унгерн бүх алт эрдэнэсээ Сэлэнгийн Ингэт толгойд нуусан гэсэн цуурхал тарж байжээ. * 2005 онд “Гэр хорооллын барилгажилт” хадгаламж зээлийн хоршоо "Барон Унгерн алтаа хаана нуусан бэ?" гэсэн асуултаар зар сурталчилгаа өргөн хүрээтэй хийж байжээ. Уг хоршооны эзэн Ц.Түмэнгэрэл Санхүүгийн зохицуулах хорооны дарга [[Дашдоржийн Бадраа|Д.Бадраагийн]] амь насанд халдаж цаазаар авахуулсан бөгөөд, удалгүй дампуурсан тус хоршооны хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгө Барон Унгерний алт шиг алга болжээ. * Онигоо: Барон Унгерн алтаа хаана нуусан бэ? – Оюутолгойд ==Цаашид унших== *Bodisco Th. von, Dugin A., Evola J., Fernbach M., Freitag Y., Greiner A.W., Mutti C., Nesmelow A. 2007. ''Baron Ungern von Sternberg – der letzte Kriegsgott''. Straelen: Regin-Verlag. *Hopkirk, Peter (1986) ''Setting the East Ablaze: on Secret Service in Bolshevik Asia''. Don Mills, Ont. *[[Kamil Giżycki]] (1929). Przez Urjanchaj i Mongolje. Lwow – Warszawa: wyd. Zakladu Nar. im. Ossolinskich. *Kuzmin, Sergei L. (2011). ''The History of Baron Ungern. An Experience of Reconstruction''. Moscow: KMK Sci. Press, ISBN 978-5-87317-692-2. *Kuzmin, S.L. (compiler) (2004). ''Baron Ungern v Dokumentakh i Memuarakh''. Moscow: KMK Sci. Press, ISBN 5-87317-164-5. *Kuzmin, S.L. (compiler) (2004). ''Legendarnyi Baron: Neizvestnye Stranitsy Grazhdanskoi Voiny''. Moscow: KMK Sci. Press, ISBN 5-87317-175-0. *Maclean, Fitzroy (1974). ''To the Back of Beyond''. Little, Brown & Co., Boston. *Michalowski W.St. (1977). ''Testament Barona''. Warszawa: Ludowa Spoldzielnia Wyd. *[[Ferdynand Antoni Ossendowski|Ossendowski, Ferdynand]] (1922) ''Beasts, Men and Gods''. New York. *Palmer, James (2008) ''The Bloody White Baron''. London: Faber and Faber. ISBN 0-571-23023-7 *Pershin, D.P. (1999) ''Baron Ungern, Urga i Altanbulak''. Samara: Agni. *Pozner, Vladimir (1938) ''Bloody Baron: the Story of Ungern–Sternberg''. New York. *{{cite web|url=http://praiagrande.blogspot.com/2005/04/baron-roman-von-ungern-sternberg.html | title=Personal survey of some books |accessdate= 2009-04-01}} *du Quenoy, Paul. “Perfecting the Show Trial: The Case of Baron von Ungern-Sternberg,” ''Revolutionary Russia'', 19: 1, June 2006. *du Quenoy, Paul. “Warlordism à la russe: Baron von Ungern-Sternberg’s Anti-Bolshevik Crusade, 1917-1921,” ''Revolutionary Russia'', 16: 2, December 2003 *Sunderland, Willard. ''[http://www.cornellpress.cornell.edu/book/?GCOI=80140100805580 The Baron's Cloak: A History of the Russian Empire in War and Revolution]'', [[Cornell University Press]], 2014. ISBN 978-0-8014-5270-3 *[[Yuzefovich, Leonid]]. ''Le baron Ungern, khan des steppes'' *Znamenski, Andrei (2011) ''Red Shambhala: Magic, Prophecy, and Geopolitics in the Heart of Asia''. Wheaton, IL: Quest Books. ISBN 978-0-8356-0891-6 == Зүүлт, тайлбар == {{лавлах холбоос|2}} {{DEFAULTSORT:Штернберг, Унгерн фон}} [[Ангилал:Балтын Германчууд]] [[Ангилал:Германчууд]] [[Ангилал:Монголын улс төрч]] [[Ангилал:Оросын Германчууд]] [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Оросын генерал]] [[Ангилал:Орост цаазлагдсан хүн]] [[Ангилал:Ноёрхогч]] [[Ангилал:Сурвалжит язгууртан]] [[Ангилал:Цагаан армийн зэвсэгт хүчний хүн]] [[Ангилал:Оросын Хаант Улсын зэвсэгт хүчний хүн]] [[Ангилал:20-р зуунд цаазлагдсан хүн]] [[Ангилал:1886 онд төрсөн]] [[Ангилал:1921 онд өнгөрсөн]] 64ykjp0rk05ho2far1r1fng70153lxw 0 10421 709542 709500 2022-08-25T17:51:44Z 150.129.140.215 wikitext text/x-wiki '''[[Чингис хаан]]ы дөрвөн хүлэг баатар''' нь [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Борохул]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нар байжээ. [[Монголын нууц товчоо]]нд Чингис хаан өөрийн дөрвөн хүлэг баатраа магтан өгүүлсэн байдаг. {{quote| ''Чингис хаан, Хубилайд өгүүлрүүн: "Чи хүчтэний хүзүүг мушгиж, бөхчүүдийн бөгсийг шороодуулж өгөв. Одоо Хубилай, Зэлмэ, Зэв, Сүбээдэй та дөрвүүл сайн нохой мэт итгэлтэй нөхөд мөн. Та нарыг хаана ч илгээвэл ''Хүр гэсэн газар хүрч ''Хүр чулууг хэмх цохиж ''Халд гэсэн газар халдаж ''Хад чулууг хага цохиж ''Цэгээн чулууг бутартал ''Цээлийн усыг цалгитал ''Ниргэж нядалж явав.'' ''Хубилай, Зэлмэ, Зэв, Сүбээдэй дөрвөн нохойгоо зорьсон газартай явуулаад, Боорчи, Мухулай, Борохул, Чулуун дөрвөн хүлэг баатраа дэргэдээ авч, хатгалдах өдөр хамгийн түрүүнд Урууд, Мангудын цэргийг Жорчидай, Хуйлдар хоёроор толгойлуулан мордуулбал сая миний сэтгэл бүрнээ амардаг билээ'' }} 1202 онд [[Ван хан]] [[Найман|Найманы]] [[Хүгсэү Сабраг баатар|Хүгсэү Сабраг баатарт]] дийлэгдэж эд хөрөнгө ба эм, хөвүүдээ булаагдаад Чингис хаанаас тусламж гуйхад Чингис хаан Боорчи, Мухулай, Борохул, Чулуун дөрвөн хүлэг баатраа цэргийн хамт илгээжээ. Тэр үед Сэнгүм Улаан хус гэдэг газар Хүгсэү Сабраг баатартай байлдаан хийж байгаад мориныхоо гуяыг шархдуулж баригдахад хүрч байхад Чингис хааны дөрвөн баатар болох Боорчи, Мухулай, Борохул, Чулуун нар хүрч очин авраад, албат хөрөнгө ба эм, хөвүүд бүгдийг Хүгсэү Сабраг баатраас булаан авч, Ван ханд эргүүлэн өгч байжээ. == Мөн үзэх == * [[Боорчи]] * [[Мухулай]] * [[Борохул]] * [[Чулуун баатар|Чулуун]] [[Ангилал:Чингис хаан]] [[Ангилал:Их Монгол Улс]] igu9axplczqjfnqsqpckh1u40mupwjo 0 10569 709619 698245 2022-08-26T07:18:09Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki [[Файл:Mongolian Revolutionaries.jpg|thumb|right|300px|Ардын намын гишүүд]] 1919 онд Нийслэл Хүрээ дахь оросын консулын Бодоо "Консулын дэнж"-ийн нууц бүлгэмийг, гаалийн хорооны түшмэл Данзан "Зүүн хүрээ"-ний нууц бүлгэмийг тус тус үүсгэн байгуулж байсан. Консулын бүлгэмд Х.Чойбалсан, Д.Чагдаржав, Сангийн яамны түшмэл Жамьян, лам Д.Лосол, Жигмиддорж зэрэг хүмүүс байсан бол Зүүн хүрээний нууц бүлгэмд Цэргийн яамны түшмэл Д.Догсом, Магсаржав хурцын Дугаржав, Д.Сүхбаатар, Галсан, Тогтох, Даш, буриад Балсанов зэрэг хүмүүс байжээ. 1920 оны эхээр уг хоёр бүлгэм нэгдэж Хятадын дарангуйлал, феодализмыг эсэргүүцэн ухуулах хуудсууд тараах, Их Хүрээн дэх гамин цэргийг хүч, байрлалыг судлах, Богд хаан болон бусад томоохон ноёд язгууртнуудын үзэл бодлыг тандах зэрэг ажлуудыг хийж байжээ. Бодоогийн холбоо тогтоосон большевик оросуудаар дамжуулан уулзсан Коминтерны хэсэг төлөөлөгчид нууц бүлгэмийнхэнд Зөвлөлт Орос улс руу очиж тусламж хүсэхийг зөвлөсөн байна. 1920 оны 6 дугаар сарын 25-ны хурлаар Монгол Ардын Нам гэж нэрийдэж Анхны долоо Зөвлөлт Орос улс руу явахаар болжээ. 1920 оны 7 дугаар сарын эхээр Данзан, Чойбалсан нар Оросын зүг хөдөлсөн ба мөн сарын дундуур Бодоо, Чагдаржав нар араас нь хөдөлжээ. Бүлгэмийн үлдсэн гишүүд хятадын түрэмгийллийн эсрэг Зөвлөлт Орос улсаас тусламж хүссэн Богд хааны тамгатай бичгийг Далай лам Пунцагдоржийн тусламжтайгаар олж аван Сүхбаатар, Лосол, Догсом нар 7 дугаар сарын эцсээр Орос руу явжээ. 1920 оны 8 дүгээр сард Ардын намын төлөөлөгчид бүгд оросын Эрхүү хотод очиж Зөвлөлт засгийн төлөөлөгч нартай уулзсан байна. Мөн оныхоо 9 дүгээр сарын эхээр Данзан, Лосол, Чагдаржав нар цаашаа Москва руу явж, Сүхбаатар, Чойбалсан нар Эрхүүд үлдэн, харин Бодоо, Догсом нар Их Хүрээ луу буцсан байна. 1921 оны 3 дугаар сарын 1-нд Дээд Шивээд эхэлсэн хуралдаанаар Монгол Ардын Намыг албан ёсоор байгуулж, Түр засгийн газрыг байгуулан намын даргаар Данзан, Түр засгийн газрын ерөнхий сайдаар Чагдаржав, Гадаад хэргийн сайдаар Бодоо, бүх цэргийн жанжнаар Сүхбаатар нар томилогдсон байна. 1921 оны 3 дугаар сарын 18-нд Сүхбаатараар удирдуулсан Ардын цэрэг хүчээр хэд дахин давуу Хятадын гамин цэргийн хүчийг бут цохин Хиагтыг чөлөөлөх тулаан хийн уг хотыг эзлэн авчээ. 1921 оны 7 дугаар сарын 6-нд Ардын цэрэг Их Хүрээнд орж ирсэн ба 5 хоногийн дараа буюу 11-ний өдөр Ардын эрхт хэмжээт цаазат Монгол улс ба Ардын хувьсгалын ялалтыг зарлан тунхагласан байна. ==Нууц бүлгүүд байгуулагдсан нь== 1919 онд Оросын консулын сургуулийн багш [[Догсомын Бодоо]] Консулын дэнжийн нууц бүлгэмийг, гаалийн хорооны түшмэл [[Солийн Данзан]] [[Зүүн хүрээ]]ний нууц бүлгэмийг үүсгэн байгуулжээ. Консулын бүлгэмд Хорлоогийн Чойбалсан, Дамбын Чагдаржав, Сангийн яамны түшмэл Жамьян, лам [[Дарьзавын Лосол|Д.Лосол]], Жигмиддорж зэрэг хүмүүс байсан бол Зүүн хүрээний нууц бүлгэмд Цэргийн яамны түшмэл [[Дансранбилэгийн Догсом]], [[Магсаржавын Дугаржав|Магсаржав хурцын Дугаржав]], [[Дамдины Сүхбаатар]], Галсан, Тогтох, Даш, буриад Балсанов зэрэг хүмүүс байжээ. 1920 оны эхээр уг хоёр бүлгэм нэгдэж Хятадын дарангуйллыг буруушаасан ухуулах хуудсууд тараах, Их Хүрээн дэх гамин цэргийг хүч, байрлалыг судлах, Богд хаан болон бусад томоохон ноёд язгууртнуудын үзэл бодлыг тандах зэрэг ажлуудыг хийж байжээ. == Зөвлөлт Орос улсаас тусламж хүссэн нь == [[Файл:Монгол Ардын Хувьсгалт Цэрэг.png|thumb|300px|1920-иод онд Монголын Ардын Хувьсгалт Цэрэг ба ЗОУ-ын командлагчууд]] 1920 оны 7 дугаар сарын эхээр Данзан, [[Хорлоогийн Чойбалсан|Чойбалсан]] нар Оросын зүг хөдөлсөн ба уг сарын дундуур Бодоо, [[Дамбын Чагдаржав|Чагдаржав]] нар араас нь хөдөлжээ. Бүлгэмийн үлдсэн гишүүд хятадын түрэмгийллийн эсрэг Зөвлөлт Орос улсаас тусламж хүссэн Богд хааны тамгатай бичгийг [[Да лам Пунцагдорж]]ийн тусламжтайгаар олж аван Сүхбаатар, Лосол, Догсом нар 7-р сарын эцсээр Орос руу явжээ. 1920 оны 8 сард Ардын намын төлөөлөгчид бүгд [[Эрхүү]] хотод очиж Зөвлөлт засгийн төлөөлөгч нартай уулзсан байна. 9-р сарын эхээр Данзан, Лосол, Чагдаржав нар [[Москва]] руу явж, Сүхбаатар, Чойбалсан нар [[Эрхүү]]д үлдэн, харин Бодоо, Догсом нар [[Их Хүрээ]] луу буцаад иржээ. Ардын намынхан анх Зөвлөлт Орос улс явахдаа зөвхөн зэвсэг гуйхаар явсан боловч сүүлдээ зэр зэвсгээс гадна оросын улаан цэргийн хүчийг авахаар тохирч үүний төлөөсөнд Монголд зөвлөлт маягийн төр засаг тогтооно гэсэн амлалт өгсөн ажээ. Ингэж анх ардын намынхан Коминтерний нөлөөнд шууд орох нөхцлийг бүрдүүлжээ. ==Барон Унгерн Монголд орж ирсэн нь == 1920 оны эцсээр [[Байгал нуур]]ын чанадын Цагаатны удирдагч Атаман Семёновын харьяаны дэслэгч генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн удирдсан Оросын цагаан армийн [[Азийн морин дивиз]] Монголд орж ирэн 10 сараас эхлэн нийслэл хүрээг хэд хэдэн удаа довтолж 1921 оны 2-р сарын 23 ны өдөр [[Нийслэл Хүрээ]]г хятадын гамин цэргээс бүрэн чөлөөлжээ. Үүний үр дүнд Богд хаант монгол төр дахин тогтнож [[монголчууд]] тусгаар тогтнолоо дахин сэргээв. Барон Унгерн нийслэл Хүрээнд банк, цэргийн сургууль, гааль байгуулж хотыг хогноос нь цэвэрлэх ажлыг зохион байгуулжээ. Барон Унгерний цэргүүд 1921 оны 4 дүгээр сар гэхэд Монгол орныг хятадын гамин цэргээс бүрмөсөн чөлөөлжээ. Улаантнууд Барон жанжны гавьяаг үгүйсгэж, улаан орос цэрэг Монголыг гамин цэргээс чөлөөлсөн гэж худал гүтгэсээр ирсэн. == Ардын нам байгуулагдсан, Хиагтыг эзэлсэн, Барон Унгернийг бут цохисон нь == [[Файл:1921 Ардын хувьсгал.png|thumb|300px|Монгол Ардын Журамт цэрэг Нийслэл хүрээнд орж ирж буй нь]] 1921 оны 3-р сарын 1-нд [[Хиагт|Дээд Шивээ]]д эхэлсэн хуралдаанаар [[Монгол Ардын Нам]]ыг албан ёсоор байгуулж, Түр засгийн газрыг байгуулан намын даргаар Данзан, Түр засгийн газрын [[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|ерөнхий сайдаар]] Чагдаржав, гадаад хэргийн сайдаар Бодоо, бүх цэргийн жанжнаар Сүхбаатар томилогдсон байна. 1921 оны 3-р сарын 18-нд Сүхбаатараар удирдуулсан Ардын цэрэг хүчээр хэд дахин давуу Хятадын гамин цэргийн хүчийг бут цохин [[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]]ыг хийн уг хотыг эзлэн авчээ. 5-р сарын эцсээр Барон Унгерн Их Хүрээнээс хойд зүг хөдөлсөн ба гол хүч нь Улаан арми болон, [[ Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь|Ардын цэрэгт бут цохигдон Зөвлөлт Орос улс руу гарчээ]]. 1921 оны 7-р сарын 6-нд Ардын цэрэг Их Хүрээнд орж ирсэн ба 11-нд Ардын эрхт хэмжээт цаазат Монгол улс ба Ардын хувьсгалын ялалтыг зарлан тунхагласан байна. == Ач холбогдол == Ардын хувьсгалын гол зорилго нь тусгаар тогтнолоо олох явдал байсан боловч уг хувьсгалын үр дүн нь нийгмийн эрс өөрчлөлт авчирч чадсан байна. 1911 оны хувьсгалаар Богд хааныг ширээнд нь залж шашин төрийг хослуулан бариулсан бол 1921 оны хувьсгалаар ч мөн Богд хааныг ширээнд нь залсан хэдий ч эрх мэдлийг хязгаарлан зөвхөн билэг тэмдгийн төдий буюу шашны хэргийг хамааруулсан нь шашин төрийн хэргийг тусгаарласан, илүү ардчилсан засаглал тогтоосон ач холбогдолтой болжээ. Мөн уг хувьсгалаар нийгмийн хөгжилд саад тотгор болж байсан [[wiktionary:феодализм|феодализм]], хамжлагат ёсыг халсан байна. == Дурсгал == 1921 оноос хойш жил бүрийн 7-р сарын 11-нд Ардын хувьсгалын ялалтын баярыг [[наадам|Эрийн гурван наадам]] хийн ёслон тэмдэглэж иржээ. <gallery widths="660" heights="220" perrow="1"> Файл:ボグドハーン宮のスフバートル（油絵を描）.jpg|Д.Сүхбаатар 1921 оны долдугаар сарын 10-ны өдөр Нийслэл хүрээнд. </gallery> == Түүнчлэн үзэх == * [[Монгол Ардын Нам]] * [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]] * [[Толбо нуурын бүслэлт]] * [[Барон Унгерн фон Штернберг]] * [[Борис Резухин]] * [[Улаан хадны байлдаан]] {{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:20-р зууны хувьсгал]] [[Ангилал:Монголын хувьсгал]] [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:БНМАУ-Зөвлөлтийн харилцаа]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын харилцаа]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал| ]] [[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]] [[Ангилал:1921 он]] 5lwiui7hjlrw16acktug5et4bdhbonk 709620 709619 2022-08-26T07:24:04Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki [[Файл:Mongolian Revolutionaries.jpg|thumb|right|300px|Ардын намын гишүүд]] 1919 онд Нийслэл Хүрээ дахь оросын консулын Бодоо "Консулын дэнж"-ийн нууц бүлгэмийг, гаалийн хорооны түшмэл Данзан "Зүүн хүрээ"-ний нууц бүлгэмийг тус тус үүсгэн байгуулж байсан. Консулын бүлгэмд Х.Чойбалсан, Д.Чагдаржав, Сангийн яамны түшмэл Жамьян, лам Д.Лосол, Жигмиддорж зэрэг хүмүүс байсан бол Зүүн хүрээний нууц бүлгэмд Цэргийн яамны түшмэл Д.Догсом, Магсаржав хурцын Дугаржав, Д.Сүхбаатар, Галсан, Тогтох, Даш, буриад Балсанов зэрэг хүмүүс байжээ. 1920 оны эхээр уг хоёр бүлгэм нэгдэж Хятадын дарангуйлал, феодализмыг эсэргүүцэн ухуулах хуудсууд тараах, Их Хүрээн дэх гамин цэргийг хүч, байрлалыг судлах, Богд хаан болон бусад томоохон ноёд язгууртнуудын үзэл бодлыг тандах зэрэг ажлуудыг хийж байжээ. Бодоогийн холбоо тогтоосон большевик оросуудаар дамжуулан уулзсан Коминтерны хэсэг төлөөлөгчид нууц бүлгэмийнхэнд Зөвлөлт Орос улс руу очиж тусламж хүсэхийг зөвлөсөн байна. 1920 оны 6 дугаар сарын 25-ны хурлаар Монгол Ардын Нам гэж нэрийдэж Анхны долоо Зөвлөлт Орос улс руу явахаар болжээ. 1920 оны 7 дугаар сарын эхээр Данзан, Чойбалсан нар Оросын зүг хөдөлсөн ба мөн сарын дундуур Бодоо, Чагдаржав нар араас нь хөдөлжээ. Бүлгэмийн үлдсэн гишүүд хятадын түрэмгийллийн эсрэг Зөвлөлт Орос улсаас тусламж хүссэн Богд хааны тамгатай бичгийг Далай лам Пунцагдоржийн тусламжтайгаар олж аван Сүхбаатар, Лосол, Догсом нар 7 дугаар сарын эцсээр Орос руу явжээ. 1920 оны 8 дүгээр сард Ардын намын төлөөлөгчид бүгд оросын Эрхүү хотод очиж Зөвлөлт засгийн төлөөлөгч нартай уулзсан байна. Мөн оныхоо 9 дүгээр сарын эхээр Данзан, Лосол, Чагдаржав нар цаашаа Москва руу явж, Сүхбаатар, Чойбалсан нар Эрхүүд үлдэн, харин Бодоо, Догсом нар Их Хүрээ луу буцсан байна. 1921 оны 3 дугаар сарын 1-нд Дээд Шивээд эхэлсэн хуралдаанаар Монгол Ардын Намыг албан ёсоор байгуулж, Түр засгийн газрыг байгуулан намын даргаар Данзан, Түр засгийн газрын ерөнхий сайдаар Чагдаржав, Гадаад хэргийн сайдаар Бодоо, бүх цэргийн жанжнаар Сүхбаатар нар томилогдсон байна. 1921 оны 3 дугаар сарын 18-нд Сүхбаатараар удирдуулсан Ардын цэрэг хүчээр хэд дахин давуу Хятадын гамин цэргийн хүчийг бут цохин Хиагтыг чөлөөлөх тулаан хийн уг хотыг эзлэн авчээ. 1921 оны 7 дугаар сарын 6-нд Ардын цэрэг Их Хүрээнд орж ирсэн ба 5 хоногийн дараа буюу 11-ний өдөр Ардын эрхт хэмжээт цаазат Монгол улс ба Ардын хувьсгалын ялалтыг зарлан тунхагласан байна. {{Загвар:Монголын түүх}} ==Нууц бүлгүүд байгуулагдсан нь== 1919 онд Оросын консулын сургуулийн багш [[Догсомын Бодоо]] Консулын дэнжийн нууц бүлгэмийг, гаалийн хорооны түшмэл [[Солийн Данзан]] [[Зүүн хүрээ]]ний нууц бүлгэмийг үүсгэн байгуулжээ. Консулын бүлгэмд Хорлоогийн Чойбалсан, Дамбын Чагдаржав, Сангийн яамны түшмэл Жамьян, лам [[Дарьзавын Лосол|Д.Лосол]], Жигмиддорж зэрэг хүмүүс байсан бол Зүүн хүрээний нууц бүлгэмд Цэргийн яамны түшмэл [[Дансранбилэгийн Догсом]], [[Магсаржавын Дугаржав|Магсаржав хурцын Дугаржав]], [[Дамдины Сүхбаатар]], Галсан, Тогтох, Даш, буриад Балсанов зэрэг хүмүүс байжээ. 1920 оны эхээр уг хоёр бүлгэм нэгдэж Хятадын дарангуйллыг буруушаасан ухуулах хуудсууд тараах, Их Хүрээн дэх гамин цэргийг хүч, байрлалыг судлах, Богд хаан болон бусад томоохон ноёд язгууртнуудын үзэл бодлыг тандах зэрэг ажлуудыг хийж байжээ. == Зөвлөлт Орос улсаас тусламж хүссэн нь == [[Файл:Монгол Ардын Хувьсгалт Цэрэг.png|thumb|300px|1920-иод онд Монголын Ардын Хувьсгалт Цэрэг ба ЗОУ-ын командлагчууд]] 1920 оны 7 дугаар сарын эхээр Данзан, [[Хорлоогийн Чойбалсан|Чойбалсан]] нар Оросын зүг хөдөлсөн ба уг сарын дундуур Бодоо, [[Дамбын Чагдаржав|Чагдаржав]] нар араас нь хөдөлжээ. Бүлгэмийн үлдсэн гишүүд хятадын түрэмгийллийн эсрэг Зөвлөлт Орос улсаас тусламж хүссэн Богд хааны тамгатай бичгийг [[Да лам Пунцагдорж]]ийн тусламжтайгаар олж аван Сүхбаатар, Лосол, Догсом нар 7-р сарын эцсээр Орос руу явжээ. 1920 оны 8 сард Ардын намын төлөөлөгчид бүгд [[Эрхүү]] хотод очиж Зөвлөлт засгийн төлөөлөгч нартай уулзсан байна. 9-р сарын эхээр Данзан, Лосол, Чагдаржав нар [[Москва]] руу явж, Сүхбаатар, Чойбалсан нар [[Эрхүү]]д үлдэн, харин Бодоо, Догсом нар [[Их Хүрээ]] луу буцаад иржээ. Ардын намынхан анх Зөвлөлт Орос улс явахдаа зөвхөн зэвсэг гуйхаар явсан боловч сүүлдээ зэр зэвсгээс гадна оросын улаан цэргийн хүчийг авахаар тохирч үүний төлөөсөнд Монголд зөвлөлт маягийн төр засаг тогтооно гэсэн амлалт өгсөн ажээ. Ингэж анх ардын намынхан Коминтерний нөлөөнд шууд орох нөхцлийг бүрдүүлжээ. ==Барон Унгерн Монголд орж ирсэн нь == 1920 оны эцсээр [[Байгал нуур]]ын чанадын Цагаатны удирдагч Атаман Семёновын харьяаны дэслэгч генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн удирдсан Оросын цагаан армийн [[Азийн морин дивиз]] Монголд орж ирэн 10 сараас эхлэн нийслэл хүрээг хэд хэдэн удаа довтолж 1921 оны 2-р сарын 23 ны өдөр [[Нийслэл Хүрээ]]г хятадын гамин цэргээс бүрэн чөлөөлжээ. Үүний үр дүнд Богд хаант монгол төр дахин тогтнож [[монголчууд]] тусгаар тогтнолоо дахин сэргээв. Барон Унгерн нийслэл Хүрээнд банк, цэргийн сургууль, гааль байгуулж хотыг хогноос нь цэвэрлэх ажлыг зохион байгуулжээ. Барон Унгерний цэргүүд 1921 оны 4 дүгээр сар гэхэд Монгол орныг хятадын гамин цэргээс бүрмөсөн чөлөөлжээ. Улаантнууд Барон жанжны гавьяаг үгүйсгэж, улаан орос цэрэг Монголыг гамин цэргээс чөлөөлсөн гэж худал гүтгэсээр ирсэн. == Ардын нам байгуулагдсан, Хиагтыг эзэлсэн, Барон Унгернийг бут цохисон нь == [[Файл:1921 Ардын хувьсгал.png|thumb|300px|Монгол Ардын Журамт цэрэг Нийслэл хүрээнд орж ирж буй нь]] 1921 оны 3-р сарын 1-нд [[Хиагт|Дээд Шивээ]]д эхэлсэн хуралдаанаар [[Монгол Ардын Нам]]ыг албан ёсоор байгуулж, Түр засгийн газрыг байгуулан намын даргаар Данзан, Түр засгийн газрын [[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|ерөнхий сайдаар]] Чагдаржав, гадаад хэргийн сайдаар Бодоо, бүх цэргийн жанжнаар Сүхбаатар томилогдсон байна. 1921 оны 3-р сарын 18-нд Сүхбаатараар удирдуулсан Ардын цэрэг хүчээр хэд дахин давуу Хятадын гамин цэргийн хүчийг бут цохин [[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]]ыг хийн уг хотыг эзлэн авчээ. 5-р сарын эцсээр Барон Унгерн Их Хүрээнээс хойд зүг хөдөлсөн ба гол хүч нь Улаан арми болон, [[ Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь|Ардын цэрэгт бут цохигдон Зөвлөлт Орос улс руу гарчээ]]. 1921 оны 7-р сарын 6-нд Ардын цэрэг Их Хүрээнд орж ирсэн ба 11-нд Ардын эрхт хэмжээт цаазат Монгол улс ба Ардын хувьсгалын ялалтыг зарлан тунхагласан байна. == Ач холбогдол == Ардын хувьсгалын гол зорилго нь тусгаар тогтнолоо олох явдал байсан боловч уг хувьсгалын үр дүн нь нийгмийн эрс өөрчлөлт авчирч чадсан байна. 1911 оны хувьсгалаар Богд хааныг ширээнд нь залж шашин төрийг хослуулан бариулсан бол 1921 оны хувьсгалаар ч мөн Богд хааныг ширээнд нь залсан хэдий ч эрх мэдлийг хязгаарлан зөвхөн билэг тэмдгийн төдий буюу шашны хэргийг хамааруулсан нь шашин төрийн хэргийг тусгаарласан, илүү ардчилсан засаглал тогтоосон ач холбогдолтой болжээ. Мөн уг хувьсгалаар нийгмийн хөгжилд саад тотгор болж байсан [[wiktionary:феодализм|феодализм]], хамжлагат ёсыг халсан байна. == Дурсгал == 1921 оноос хойш жил бүрийн 7-р сарын 11-нд Ардын хувьсгалын ялалтын баярыг [[наадам|Эрийн гурван наадам]] хийн ёслон тэмдэглэж иржээ. <gallery widths="660" heights="220" perrow="1"> Файл:ボグドハーン宮のスフバートル（油絵を描）.jpg|Д.Сүхбаатар 1921 оны долдугаар сарын 10-ны өдөр Нийслэл хүрээнд. </gallery> == Түүнчлэн үзэх == * [[Монгол Ардын Нам]] * [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]] * [[Толбо нуурын бүслэлт]] * [[Барон Унгерн фон Штернберг]] * [[Борис Резухин]] * [[Улаан хадны байлдаан]] {{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:20-р зууны хувьсгал]] [[Ангилал:Монголын хувьсгал]] [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:БНМАУ-Зөвлөлтийн харилцаа]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын харилцаа]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал| ]] [[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]] [[Ангилал:1921 он]] drrmwi54qs7j8fl3epsodppxsg9bty5 709622 709620 2022-08-26T07:39:48Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki [[Файл:Mongolian Revolutionaries.jpg|thumb|right|300px|Ардын намын гишүүд]] '''Ардын хувьсгал''' — 1920-иод оны үндэсний ардчилсан хувьсгал нь харийн түрэмгийлэгч, хуучин феодалуудыг түлхэн унагасан. 1919 онд Нийслэл Хүрээ дахь оросын консулын Бодоо "Консулын дэнж"-ийн нууц бүлгэмийг, гаалийн хорооны түшмэл Данзан "Зүүн хүрээ"-ний нууц бүлгэмийг тус тус үүсгэн байгуулж байсан. Консулын бүлгэмд Х.Чойбалсан, Д.Чагдаржав, Сангийн яамны түшмэл Жамьян, лам Д.Лосол, Жигмиддорж зэрэг хүмүүс байсан бол Зүүн хүрээний нууц бүлгэмд Цэргийн яамны түшмэл Д.Догсом, Магсаржав хурцын Дугаржав, Д.Сүхбаатар, Галсан, Тогтох, Даш, буриад Балсанов зэрэг хүмүүс байжээ. 1920 оны эхээр уг хоёр бүлгэм нэгдэж Хятадын дарангуйлал, феодализмыг эсэргүүцэн ухуулах хуудсууд тараах, Их Хүрээн дэх гамин цэргийг хүч, байрлалыг судлах, Богд хаан болон бусад томоохон ноёд язгууртнуудын үзэл бодлыг тандах зэрэг ажлуудыг хийж байжээ. Бодоогийн холбоо тогтоосон большевик оросуудаар дамжуулан уулзсан Коминтерны хэсэг төлөөлөгчид нууц бүлгэмийнхэнд Зөвлөлт Орос улс руу очиж тусламж хүсэхийг зөвлөсөн байна. 1920 оны 6 дугаар сарын 25-ны хурлаар Монгол Ардын Нам гэж нэрийдэж Анхны долоо Зөвлөлт Орос улс руу явахаар болжээ. 1920 оны 7 дугаар сарын эхээр Данзан, Чойбалсан нар Оросын зүг хөдөлсөн ба мөн сарын дундуур Бодоо, Чагдаржав нар араас нь хөдөлжээ. Бүлгэмийн үлдсэн гишүүд хятадын түрэмгийллийн эсрэг Зөвлөлт Орос улсаас тусламж хүссэн Богд хааны тамгатай бичгийг Далай лам Пунцагдоржийн тусламжтайгаар олж аван Сүхбаатар, Лосол, Догсом нар 7 дугаар сарын эцсээр Орос руу явжээ. 1920 оны 8 дүгээр сард Ардын намын төлөөлөгчид бүгд оросын Эрхүү хотод очиж Зөвлөлт засгийн төлөөлөгч нартай уулзсан байна. Мөн оныхоо 9 дүгээр сарын эхээр Данзан, Лосол, Чагдаржав нар цаашаа Москва руу явж, Сүхбаатар, Чойбалсан нар Эрхүүд үлдэн, харин Бодоо, Догсом нар Их Хүрээ луу буцсан байна. 1921 оны 3 дугаар сарын 1-нд Дээд Шивээд эхэлсэн хуралдаанаар Монгол Ардын Намыг албан ёсоор байгуулж, Түр засгийн газрыг байгуулан намын даргаар Данзан, Түр засгийн газрын ерөнхий сайдаар Чагдаржав, Гадаад хэргийн сайдаар Бодоо, бүх цэргийн жанжнаар Сүхбаатар нар томилогдсон байна. 1921 оны 3 дугаар сарын 18-нд Сүхбаатараар удирдуулсан Ардын цэрэг хүчээр хэд дахин давуу Хятадын гамин цэргийн хүчийг бут цохин Хиагтыг чөлөөлөх тулаан хийн уг хотыг эзлэн авчээ. 1921 оны 7 дугаар сарын 6-нд Ардын цэрэг Их Хүрээнд орж ирсэн ба 5 хоногийн дараа буюу 11-ний өдөр Ардын эрхт хэмжээт цаазат Монгол улс ба Ардын хувьсгалын ялалтыг зарлан тунхагласан байна. {{Загвар:Монголын түүх}} ==Нууц бүлгүүд байгуулагдсан нь== 1919 онд Оросын консулын сургуулийн багш [[Догсомын Бодоо]] Консулын дэнжийн нууц бүлгэмийг, гаалийн хорооны түшмэл [[Солийн Данзан]] [[Зүүн хүрээ]]ний нууц бүлгэмийг үүсгэн байгуулжээ. Консулын бүлгэмд Хорлоогийн Чойбалсан, Дамбын Чагдаржав, Сангийн яамны түшмэл Жамьян, лам [[Дарьзавын Лосол|Д.Лосол]], Жигмиддорж зэрэг хүмүүс байсан бол Зүүн хүрээний нууц бүлгэмд Цэргийн яамны түшмэл [[Дансранбилэгийн Догсом]], [[Магсаржавын Дугаржав|Магсаржав хурцын Дугаржав]], [[Дамдины Сүхбаатар]], Галсан, Тогтох, Даш, буриад Балсанов зэрэг хүмүүс байжээ. 1920 оны эхээр уг хоёр бүлгэм нэгдэж Хятадын дарангуйллыг буруушаасан ухуулах хуудсууд тараах, Их Хүрээн дэх гамин цэргийг хүч, байрлалыг судлах, Богд хаан болон бусад томоохон ноёд язгууртнуудын үзэл бодлыг тандах зэрэг ажлуудыг хийж байжээ. == Зөвлөлт Орос улсаас тусламж хүссэн нь == [[Файл:Монгол Ардын Хувьсгалт Цэрэг.png|thumb|300px|1920-иод онд Монголын Ардын Хувьсгалт Цэрэг ба ЗОУ-ын командлагчууд]] 1920 оны 7 дугаар сарын эхээр Данзан, [[Хорлоогийн Чойбалсан|Чойбалсан]] нар Оросын зүг хөдөлсөн ба уг сарын дундуур Бодоо, [[Дамбын Чагдаржав|Чагдаржав]] нар араас нь хөдөлжээ. Бүлгэмийн үлдсэн гишүүд хятадын түрэмгийллийн эсрэг Зөвлөлт Орос улсаас тусламж хүссэн Богд хааны тамгатай бичгийг [[Да лам Пунцагдорж]]ийн тусламжтайгаар олж аван Сүхбаатар, Лосол, Догсом нар 7-р сарын эцсээр Орос руу явжээ. 1920 оны 8 сард Ардын намын төлөөлөгчид бүгд [[Эрхүү]] хотод очиж Зөвлөлт засгийн төлөөлөгч нартай уулзсан байна. 9-р сарын эхээр Данзан, Лосол, Чагдаржав нар [[Москва]] руу явж, Сүхбаатар, Чойбалсан нар [[Эрхүү]]д үлдэн, харин Бодоо, Догсом нар [[Их Хүрээ]] луу буцаад иржээ. Ардын намынхан анх Зөвлөлт Орос улс явахдаа зөвхөн зэвсэг гуйхаар явсан боловч сүүлдээ зэр зэвсгээс гадна оросын улаан цэргийн хүчийг авахаар тохирч үүний төлөөсөнд Монголд зөвлөлт маягийн төр засаг тогтооно гэсэн амлалт өгсөн ажээ. Ингэж анх ардын намынхан Коминтерний нөлөөнд шууд орох нөхцлийг бүрдүүлжээ. ==Барон Унгерн Монголд орж ирсэн нь == 1920 оны эцсээр [[Байгал нуур]]ын чанадын Цагаатны удирдагч Атаман Семёновын харьяаны дэслэгч генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн удирдсан Оросын цагаан армийн [[Азийн морин дивиз]] Монголд орж ирэн 10 сараас эхлэн нийслэл хүрээг хэд хэдэн удаа довтолж 1921 оны 2-р сарын 23 ны өдөр [[Нийслэл Хүрээ]]г хятадын гамин цэргээс бүрэн чөлөөлжээ. Үүний үр дүнд Богд хаант монгол төр дахин тогтнож [[монголчууд]] тусгаар тогтнолоо дахин сэргээв. Барон Унгерн нийслэл Хүрээнд банк, цэргийн сургууль, гааль байгуулж хотыг хогноос нь цэвэрлэх ажлыг зохион байгуулжээ. Барон Унгерний цэргүүд 1921 оны 4 дүгээр сар гэхэд Монгол орныг хятадын гамин цэргээс бүрмөсөн чөлөөлжээ. Улаантнууд Барон жанжны гавьяаг үгүйсгэж, улаан орос цэрэг Монголыг гамин цэргээс чөлөөлсөн гэж худал гүтгэсээр ирсэн. == Ардын нам байгуулагдсан, Хиагтыг эзэлсэн, Барон Унгернийг бут цохисон нь == [[Файл:1921 Ардын хувьсгал.png|thumb|300px|Монгол Ардын Журамт цэрэг Нийслэл хүрээнд орж ирж буй нь]] 1921 оны 3-р сарын 1-нд [[Хиагт|Дээд Шивээ]]д эхэлсэн хуралдаанаар [[Монгол Ардын Нам]]ыг албан ёсоор байгуулж, Түр засгийн газрыг байгуулан намын даргаар Данзан, Түр засгийн газрын [[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|ерөнхий сайдаар]] Чагдаржав, гадаад хэргийн сайдаар Бодоо, бүх цэргийн жанжнаар Сүхбаатар томилогдсон байна. 1921 оны 3-р сарын 18-нд Сүхбаатараар удирдуулсан Ардын цэрэг хүчээр хэд дахин давуу Хятадын гамин цэргийн хүчийг бут цохин [[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]]ыг хийн уг хотыг эзлэн авчээ. 5-р сарын эцсээр Барон Унгерн Их Хүрээнээс хойд зүг хөдөлсөн ба гол хүч нь Улаан арми болон, [[ Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь|Ардын цэрэгт бут цохигдон Зөвлөлт Орос улс руу гарчээ]]. 1921 оны 7-р сарын 6-нд Ардын цэрэг Их Хүрээнд орж ирсэн ба 11-нд Ардын эрхт хэмжээт цаазат Монгол улс ба Ардын хувьсгалын ялалтыг зарлан тунхагласан байна. == Ач холбогдол == Ардын хувьсгалын гол зорилго нь тусгаар тогтнолоо олох явдал байсан боловч уг хувьсгалын үр дүн нь нийгмийн эрс өөрчлөлт авчирч чадсан байна. 1911 оны хувьсгалаар Богд хааныг ширээнд нь залж шашин төрийг хослуулан бариулсан бол 1921 оны хувьсгалаар ч мөн Богд хааныг ширээнд нь залсан хэдий ч эрх мэдлийг хязгаарлан зөвхөн билэг тэмдгийн төдий буюу шашны хэргийг хамааруулсан нь шашин төрийн хэргийг тусгаарласан, илүү ардчилсан засаглал тогтоосон ач холбогдолтой болжээ. Мөн уг хувьсгалаар нийгмийн хөгжилд саад тотгор болж байсан [[wiktionary:феодализм|феодализм]], хамжлагат ёсыг халсан байна. == Дурсгал == 1921 оноос хойш жил бүрийн 7-р сарын 11-нд Ардын хувьсгалын ялалтын баярыг [[наадам|Эрийн гурван наадам]] хийн ёслон тэмдэглэж иржээ. <gallery widths="660" heights="220" perrow="1"> Файл:ボグドハーン宮のスフバートル（油絵を描）.jpg|Д.Сүхбаатар 1921 оны долдугаар сарын 10-ны өдөр Нийслэл хүрээнд. </gallery> == Түүнчлэн үзэх == * [[Монгол Ардын Нам]] * [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]] * [[Толбо нуурын бүслэлт]] * [[Барон Унгерн фон Штернберг]] * [[Борис Резухин]] * [[Улаан хадны байлдаан]] {{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:20-р зууны хувьсгал]] [[Ангилал:Монголын хувьсгал]] [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:БНМАУ-Зөвлөлтийн харилцаа]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын харилцаа]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал| ]] [[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]] [[Ангилал:1921 он]] kxa3phwn5fv8d3gzcwr0u2hv0t96hfb 0 11173 709558 671959 2022-08-25T23:40:28Z 103.173.255.162 /* Мөн үзэх */ wikitext text/x-wiki '''Орхон-Руни''' '''бичиг''' ('''Орхоны бичээс''') бүхий бичээс нь эртний монголчуудын хэрэглэж байсан цагаан толгой юм. Анх [[1692]] онд Н.Витзен гэдэг хүн Верхотуре хавиас, [[1696]] онд С.Ремезов Талас голын эх орчмоос үл мэдэгдэх бичигтэй чулуунууд олсноо мэдээлжээ. Ф.И.Страленберг [[1730]] онд Уйбат болон [[Енисей мөрөн|Енисей мөрний]] хөндийд орших ийм бичигтэй хөшөөнүүдийн тухай мэдээлсэн. [[Орос]]ын [[I Пётр]] хааны заавраар [[1722]] онд Д.Е.Мессершмидт удирдсан Сибирийн экспедицийн тэмдэглэлд дээрх бичигтэй хөшөө, хад, чулууны талаар дурджээ. [[1818]] онд оросын жуулчин Григорий Спасский "Сибирский вестник" сэтгүүлд тодорхой мэдээ нийтлүүлснээр учир нь мэдэгдэхгүй бичигтэй хөшөөний тухай олны анхаарлыг татжээ. == Бичгийн таамаглал == Үл мэдэгдэх бичигтэй бараг адил бичиг [[Скандинавын хойг]]т байсан бөгөөд тэндэхийн хэлний нэг аялгуугаар энэ бичиг "РУНИ" (нууц бичиг, учрыг нь тайлж чадаагүй бичиг) гэж нэрлэгдэх болов. Нийтийн тооллын II-XIII зууны үед Скандинавын газарт амьдрагч ард түмэн мэргэ, төлөг, тахилга, шүтлэгийн зүйл, хаягийн тэмдэг болгон "руни" бичгийн үсгийг хэрэглэж байсан түүхтэй. [[Төв Ази]], [[Сибирь]] нутгаас төсөөтэй бичиг олдсон нь [[Финланд]], [[Дани]] зэрэг орны анхаарлыг татаж үүний учрыг тайлахыг сонирхох болжээ. Энэ бичгийн нэг үгийг ч уншиж чадахгүй байсан эхний үед янз бүрийн таамаглал дэвшүүлцгээв. Жишээ нь: Т.Байер энэ бичгийг хуучин кельт гаралтай ард түмний бичиг гэсэн бол П.С.Паллас хуучин гот бичгийн нэг төрөл гэж таамаглав. Зарим европ (Скандинав) хүн өвөг дээдсийнхээ нутаг бол Сибирь, төв Ази байсан юм биш биз гэж бодоход хүрсэн. Энэ бүх нууцыг тайлсан хариу өгсөн анхны хүн бол Копенгагены их сургуулийн харьцуулан судлах хэл зүйн тэнхимийн профессор Томсен Вильгельм Людвиг (1842-1927) юм. == Бичгийг тайлсан нь == В.Томсен хэдэн арван мянган үсгийн дүрсийг ажиглаж, төсөөтэй дүрсийг эмхэтгэн нэгтгээд энэ бичиг 38 дүрс (үсэг)-ээс бүтжээ гэсэн нь нотлогдов. Хөшөө босгох үед Тан улсын хааны бичүүлсэн ханз бичгээс "тү-кюэ" (түрүг), "кюэ-тэгин" (Күлтэгин), "би-киэ" (Билигэ) гэсэн үгнүүдээс "т, к, ү" авиануудыг ялган таньж "тнгри" (тэнгэр) гэсэн үгийг уншиж тайлжээ. Энэ мэт шаргуу оролдсоор түрүг бичгийн нууцыг тайлсан байна. Ийнхүү [[1893]] оны [[12 сарын 15]]-нд Дани улсын хааны шинжлэх ухааны нийгэмлэгийн хуралд 15 хуудсанд багтсан илтгэл хэлэлцүүлж нүүдэлчдийн соёл иргэншлийн түүхийг гэрэлтүүлсэн нээлт хийжээ. Энэхүү [[1893]] оноос хойш түрүг бичгийн битүүлэг учир тайлагдаж Төв азийн нүүдэлчин монгол түрүгийн түүх, соёл иргэншлийн нууц гэрэлтэн тодрох эхлэл тавигдсан гэж үзвэл зохилтой. Хөшөө чулууны бичиг нь Хөх Түрүгийн улс төрийн хураангуй түүх юм. Хөшөө чулууны бичгийг '''"руни"''' (нууц бичиг) эсвэл '''"Орхон-Енисейн бичиг"''', '''"Түрүг бичиг"''' гэж олноор нэрлэж ирсэн. == Байршил == Орхоны Хөндий == Хүннүчүүдийн бичиг үсэг == [[2019 он|2019]] оноос '''"Хүн бичиг"''' буюу Хүннүчүүдийн бичиг үсэг гэж Монголчууд үзэж байгаа. Учир нь Хүннүчүүд нь түүхэн эх сурвалжаар нотлогдож буй хамгийн эхний Монгол, Төв ази дахь гүрэн бөгөөд Түрэгүүдийн өвөг учир уг бичгийг Түрэгээр нэрлэх нь зохисгүй. Мөн хүн бичгийн гарал нь Нийтийн тооллын өмнөх VI-IV зуунд оршиж байсан Архемедины эзэнт гүрний хэрэглэж байсан арамей бичгээс нэг хувилбар болон нэвтэрсэн юм. Хүн бичгийн хэл нь монгол түрэг хэлний аль алины шинжийг хадгалсан, авиазүйн хувьд нарийн боловсорсон дүрэм журамтай бичиг байжээ. Үгийг эр эмээр ялгахаас гадна эр үгэнд бичдэг эгшиг, гийгүүлэгч, эм үгэнд бичдэг эгшиг, гийгүүлэгчтэй байсан, түүнчлэн тухайн үгийн дуудлагыг тусгаж бичдэг байжээ. == Мөн үзэх == *[[Күлтигин]] *[[Билгэ хаан]] *[[Эртний Түрэг бичиг]] == Ашигласан линкүүд == * [http://huhturug.comuv.com Хөх Түрүгийн Бичиг] * [http://gokturkanitlari.appspot.com/ Orkhon Inscriptions complete text] [[Ангилал:Монголын соёл]] [[Ангилал:Цагаан толгой]] [[Ангилал:Хөх Түрэг улс]] [[Ангилал:Эртний Туркийн хэл]] 7etera6n1agyg762zl3jg7a7upj9i50 0 12517 709527 622517 2022-08-25T13:57:22Z 202.126.88.130 /* Ажиллах зарчим */ wikitext text/x-wiki [[Зураг:Motors01CJC.jpg|thumb|Цахилгаан моторууд]] '''Цахилгаан мотор''' ({{lang-en|Electric motor}}) нь цахилгаан энерги ашиглан [[механик энерги]] бий болгодог төхөөрөмж юм. Эсрэгээр нь, механик энергийг цахилгаан болгон хувиргадаг төхөөрөмжийг [[генератор]] гэнэ. == Түүх == Бусад нээлтүүдийн хамтаар олон цахилгаан хөдөлгүүрийг сайжруулах олон тооны оролдлогуудыг олон жилийн туршид хийсээр иржээ. Ихэнхи магтаал сайшаалыг 1821 онд анхны мотор бүтээсэн Майкл Фарадейд хандуулдаг боловч Ханс Эрстед, Уильям Стургеон, Жозеф Генри, Андре Мари Ампер болон Томас Девинпорт нарын хувь нэмрийг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Цахилгаан хөдөлгүүрийн энгийн тодорхойлолт бол – цахилгаан энергийг механик энергид хувиргадаг төхөөрөмж юм. Эртний хөдөлгүүр нь одоогийн бидний төсөөлдөг хөдөлгүүртэй ижил биш байсан бөгөөд загас барьдаг тоглоомтой төстэй байна. 1800-гаад оны эхээр цахилгаан соронзон индукцийн үзэгдлийг судалж эхэлсэн бөгөөд 1820 онд Данийн физикч Ханс Христиан Эрстед Францын физикч, математикч Андре Мари Ампертай хамтран цахилгаан гүйдэл нь соронзон орон бий болгодог гэдгийг нээсэн байна. Дамжуулагчийн шулуун хэсгээр гүйдэл гүйхэд соронзон орон нь дугираг байдалтай буюу гарт угласан ханцуй шиг байна. Эдгээр үр дүнгийн талаарх мэдээлэл Лондон дахь Английн судлаач Майкл Фарадейн анхаарлыг татаж улмаар тэрээр энэ үзэгдлийг амьдралд хэрхэн хэрэгжүүлэх талаар гайхаж байжээ. 1821 онд тэрээр гүйдэлтэй дамжуулагчийн эргэн тойронд байгаа соронзон орон хөдөлгөөн үүсгэж чадах эсэхийг үзэх зорилгоор төхөөрөмж бүтээжээ. Фарадей мөнгөн ус бүхий аяганд дүрэгдэн дүүжлэгдсэн бөгөөд чөлөөтэй хөдлөх металл утаснаас тогтох төхөөрөмж бүтээсэн байна. (Энэ туршилтын хортой мөнгөн усыг давстай усаар сольж туршилтыг давтан хийж болно).Тогтмол соронзонг аяганд босоогоор байрлуулна. Хэлхээ мөнгөн усны тусламжтай битүүрэх бөгөөд гүйдэлтэй дамжуулагчийн үүсгэх соронзон орон нь тогтмол соронзонгийн үүсгэх оронтой харилцан үйлчилнэ. Энэ харилцан үйлчлэлийн улмаас дүрэгдсэн дамжуулагч утас соронзонг тойрон эргэн анхны цахилгаан хөдөлгүүрийг бий болгожээ. Эргэлдэж байгаа утсыг анхлан санаачлаагүй хүмүүст энэ нь тийм ч сэтгэл татахааргүй байсан хэдий ч Фарадей болон түүний олон тооны хамтрагчид механик энергийн чадлыг олж харжээ. Фарадейн хөдөлгүүрийг 1822 онд Английн математикч бөгөөд физикч Питр Барлоу нэмж сайжруулжээ. Тэрээр дүүжлэгдсэн утсыг шүдтэй араагаар сольж савыг шингэн мөнгөн усаар орлуулжээ. Барлоугийн дугуйны нэг шүд нь мөнгөн усанд дүрэгдэх бөгөөд хүчдэл өгөхөд цахилгаан соронзон хүчний үйлчлэлээр араа эргэж эхэлнэ. Тэрээр дамжуулагч утсыг дугуй араагаар сольж өгснөөр цахилгаан хөдөлгүүрийг төрөл бүрээр ашиглаж болох төсөөллийг хүмүүст хялбараар ойлгуулсан байна. 1834 онд Америкийн дархан Томас Давенпорт хоёр нь эргэдэг хоёр нь бэхлэгдсэн дөрвөн соронзон ашиглан цахилгаан хөдөлгүүрийг сайжруулсан байна. Хамгийн чухал нь тэрээр өрөм болон мод зорогч ашиглан бүтээсэн өөрийн загвар дээрээ хөдөлгүүрийн чадлыг шалгажээ. Энэхүү дэвшлийн зэрэгцээ батарейн үнэ өртөг маш их байсан тул 1830 онд цахилгаан хөдөлгүүр нь арилжааны хувьд ашиггүй гэдэг нь батлагджээ. Цахилгааны түгээлт байхгүй байсан тухайн цаг үед Давенпорт зэрэг олон судлаачид цахилгаан хөдөлгүүрийг хэрэгжүүлэх боломжтой гэдгийг батлах оролдлого хийснээр дампуурсан байна. == Ажиллах зарчим == Цахилгаан моторын эргэлдэх хөдөлгөөн нь өөр өөр төрлийн соронзон орны хоорондын үйлчлэлийн [[Хүч| == Цахилгаан моторын төрлүүд == === Эргэгч мотор === === Хувиргагч мотор=== мотор == Практик хэрэглээ == Орчин үед цахилгаан моторыг тоглоом, гэр ахуйн бараа, робот, машин, цахилгаан бараа (CD тоглуулагч, [[хатуу диск]], видео тоглуулагч гэх мэт), сэнс, кран, автомат ба зүлэг тэгшлэгч гэх мэтэд өргөнөөр ашиглах болжээ. == Нэмж унших == * Herbert Rentzsch: ''Elektromotoren.'' 4. überarb. Aufl., ABB Drives AG, Turgi/Schweiz 1992, ISBN 3-590-80853-5 * Peter Bastian, Günter Springer: ''Fachkunde Elektrotechnik.'' 21. überarb. und erw. Aufl., Verlag Europa-Lehrmittel, Haan-Gruiten, 1996, ISBN 3-8085-3431-1 * Gregor D. Häberle, Heinz O. Häberle: ''Elektrische Maschinen in Anlagen der Energietechnik.'' 3. überarb. und erw. Aufl., Verlag Europa-Lehrmittel, Haan-Gruiten, 1994, ISBN 3-8085-5003-1 * Konrad Rüffer: ''Schalten von Elektromotoren.'' Verlag Technik, Berlin 1990, ISBN 3-341-00827-6 == Мөн үзэх == * [[Цахилгаан үүсгүүр]] == Гадаад холбоос == {{Commonscat|Electric motors|Цахилгаан үүсгүүр}} * {{Wiktionary|Цахилгаан үүсгүүр}} * [http://www.hybrid-autos.info/Technik/E-Maschinen/wirkungsgrad-pmsm.html Typischer Wirkungsgrad von permanenterregten Synchronmaschinen für Elektrofahrzeuge ] * [http://www.sparkmuseum.com/MOTORS.HTM Electricity museum: early motors] * [http://www.phys.unsw.edu.au/~jw/HSCmotors.html Electric Motors and Generators], explanations with animations from the University of New South Wales. * [http://kevinsbrady.net/motors.pdf The Numbers Game: A Primer on Single-Phase A.C. Electric Motor Horsepower Ratings], Kevin S. Brady. *[http://www.dcmotorguide.com/ FRACMO Ltd. DC Electric Motor Guide including definitions to common industry terms] * [http://www.aseanexport.com/PDF/dc_motor_speed_controller.pdf Theory of DC motor speed control] * [http://motor.iea-4e.org/ International Energy Agency (IEA) 4E Annex concerned with Energy Efficiency in Electric Motor Systems] * [http://www.derekricks.com/webinteractive.html Interactive Animation of a 3-Phase AC Electric Motor] *[http://kmoddl.library.cornell.edu/index.php Kinematic Models for Design Digital Library (KMODDL)] - Movies and photos of hundreds of working mechanical-systems models at Cornell University. Also includes an [http://kmoddl.library.cornell.edu/e-books.php e-book library] of classic texts on mechanical design and engineering. * [http://www.printedmotorworks.com/about-2/how-printed-motors-work/ How Printed Motors work] * [http://www.ipes.ethz.ch/ipes/2002Feldlinien/feld_dreh.html Interactive Java Animation: The Rotating Magnetic Field] * [http://www.andrijar.com/pwm/index.htm Asynchronous Motor: Explanation of operation] [[Ангилал:Цахилгаан мотор]] rleu2jdggz47dwkhviqyo7hnr6fr2nj 709607 709527 2022-08-26T05:45:04Z Zorigt 49 [[Special:Contributions/202.126.88.130|202.126.88.130]] ([[User talk:202.126.88.130|яриа]])-н хийсэн засваруудыг [[User:66.181.161.55|66.181.161.55]]-ий хийсэн сүүлийн засварт буцаан шилжүүллээ. wikitext text/x-wiki [[Зураг:Motors01CJC.jpg|thumb|Цахилгаан моторууд]] '''Цахилгаан мотор''' ({{lang-en|Electric motor}}) нь цахилгаан энерги ашиглан [[механик энерги]] бий болгодог төхөөрөмж юм. Эсрэгээр нь, механик энергийг цахилгаан болгон хувиргадаг төхөөрөмжийг [[генератор]] гэнэ. == Түүх == Бусад нээлтүүдийн хамтаар олон цахилгаан хөдөлгүүрийг сайжруулах олон тооны оролдлогуудыг олон жилийн туршид хийсээр иржээ. Ихэнхи магтаал сайшаалыг 1821 онд анхны мотор бүтээсэн Майкл Фарадейд хандуулдаг боловч Ханс Эрстед, Уильям Стургеон, Жозеф Генри, Андре Мари Ампер болон Томас Девинпорт нарын хувь нэмрийг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Цахилгаан хөдөлгүүрийн энгийн тодорхойлолт бол – цахилгаан энергийг механик энергид хувиргадаг төхөөрөмж юм. Эртний хөдөлгүүр нь одоогийн бидний төсөөлдөг хөдөлгүүртэй ижил биш байсан бөгөөд загас барьдаг тоглоомтой төстэй байна. 1800-гаад оны эхээр цахилгаан соронзон индукцийн үзэгдлийг судалж эхэлсэн бөгөөд 1820 онд Данийн физикч Ханс Христиан Эрстед Францын физикч, математикч Андре Мари Ампертай хамтран цахилгаан гүйдэл нь соронзон орон бий болгодог гэдгийг нээсэн байна. Дамжуулагчийн шулуун хэсгээр гүйдэл гүйхэд соронзон орон нь дугираг байдалтай буюу гарт угласан ханцуй шиг байна. Эдгээр үр дүнгийн талаарх мэдээлэл Лондон дахь Английн судлаач Майкл Фарадейн анхаарлыг татаж улмаар тэрээр энэ үзэгдлийг амьдралд хэрхэн хэрэгжүүлэх талаар гайхаж байжээ. 1821 онд тэрээр гүйдэлтэй дамжуулагчийн эргэн тойронд байгаа соронзон орон хөдөлгөөн үүсгэж чадах эсэхийг үзэх зорилгоор төхөөрөмж бүтээжээ. Фарадей мөнгөн ус бүхий аяганд дүрэгдэн дүүжлэгдсэн бөгөөд чөлөөтэй хөдлөх металл утаснаас тогтох төхөөрөмж бүтээсэн байна. (Энэ туршилтын хортой мөнгөн усыг давстай усаар сольж туршилтыг давтан хийж болно).Тогтмол соронзонг аяганд босоогоор байрлуулна. Хэлхээ мөнгөн усны тусламжтай битүүрэх бөгөөд гүйдэлтэй дамжуулагчийн үүсгэх соронзон орон нь тогтмол соронзонгийн үүсгэх оронтой харилцан үйлчилнэ. Энэ харилцан үйлчлэлийн улмаас дүрэгдсэн дамжуулагч утас соронзонг тойрон эргэн анхны цахилгаан хөдөлгүүрийг бий болгожээ. Эргэлдэж байгаа утсыг анхлан санаачлаагүй хүмүүст энэ нь тийм ч сэтгэл татахааргүй байсан хэдий ч Фарадей болон түүний олон тооны хамтрагчид механик энергийн чадлыг олж харжээ. Фарадейн хөдөлгүүрийг 1822 онд Английн математикч бөгөөд физикч Питр Барлоу нэмж сайжруулжээ. Тэрээр дүүжлэгдсэн утсыг шүдтэй араагаар сольж савыг шингэн мөнгөн усаар орлуулжээ. Барлоугийн дугуйны нэг шүд нь мөнгөн усанд дүрэгдэх бөгөөд хүчдэл өгөхөд цахилгаан соронзон хүчний үйлчлэлээр араа эргэж эхэлнэ. Тэрээр дамжуулагч утсыг дугуй араагаар сольж өгснөөр цахилгаан хөдөлгүүрийг төрөл бүрээр ашиглаж болох төсөөллийг хүмүүст хялбараар ойлгуулсан байна. 1834 онд Америкийн дархан Томас Давенпорт хоёр нь эргэдэг хоёр нь бэхлэгдсэн дөрвөн соронзон ашиглан цахилгаан хөдөлгүүрийг сайжруулсан байна. Хамгийн чухал нь тэрээр өрөм болон мод зорогч ашиглан бүтээсэн өөрийн загвар дээрээ хөдөлгүүрийн чадлыг шалгажээ. Энэхүү дэвшлийн зэрэгцээ батарейн үнэ өртөг маш их байсан тул 1830 онд цахилгаан хөдөлгүүр нь арилжааны хувьд ашиггүй гэдэг нь батлагджээ. Цахилгааны түгээлт байхгүй байсан тухайн цаг үед Давенпорт зэрэг олон судлаачид цахилгаан хөдөлгүүрийг хэрэгжүүлэх боломжтой гэдгийг батлах оролдлого хийснээр дампуурсан байна. == Ажиллах зарчим == Цахилгаан моторын эргэлдэх хөдөлгөөн нь өөр өөр төрлийн соронзон орны хоорондын үйлчлэлийн [[Хүч|хүчинд]] суурилдаг ([[Лоренцийн хүч]]). == Цахилгаан моторын төрлүүд == === Эргэгч мотор === === Хувиргагч мотор=== мотор == Практик хэрэглээ == Орчин үед цахилгаан моторыг тоглоом, гэр ахуйн бараа, робот, машин, цахилгаан бараа (CD тоглуулагч, [[хатуу диск]], видео тоглуулагч гэх мэт), сэнс, кран, автомат ба зүлэг тэгшлэгч гэх мэтэд өргөнөөр ашиглах болжээ. == Нэмж унших == * Herbert Rentzsch: ''Elektromotoren.'' 4. überarb. Aufl., ABB Drives AG, Turgi/Schweiz 1992, ISBN 3-590-80853-5 * Peter Bastian, Günter Springer: ''Fachkunde Elektrotechnik.'' 21. überarb. und erw. Aufl., Verlag Europa-Lehrmittel, Haan-Gruiten, 1996, ISBN 3-8085-3431-1 * Gregor D. Häberle, Heinz O. Häberle: ''Elektrische Maschinen in Anlagen der Energietechnik.'' 3. überarb. und erw. Aufl., Verlag Europa-Lehrmittel, Haan-Gruiten, 1994, ISBN 3-8085-5003-1 * Konrad Rüffer: ''Schalten von Elektromotoren.'' Verlag Technik, Berlin 1990, ISBN 3-341-00827-6 == Мөн үзэх == * [[Цахилгаан үүсгүүр]] == Гадаад холбоос == {{Commonscat|Electric motors|Цахилгаан үүсгүүр}} * {{Wiktionary|Цахилгаан үүсгүүр}} * [http://www.hybrid-autos.info/Technik/E-Maschinen/wirkungsgrad-pmsm.html Typischer Wirkungsgrad von permanenterregten Synchronmaschinen für Elektrofahrzeuge ] * [http://www.sparkmuseum.com/MOTORS.HTM Electricity museum: early motors] * [http://www.phys.unsw.edu.au/~jw/HSCmotors.html Electric Motors and Generators], explanations with animations from the University of New South Wales. * [http://kevinsbrady.net/motors.pdf The Numbers Game: A Primer on Single-Phase A.C. Electric Motor Horsepower Ratings], Kevin S. Brady. *[http://www.dcmotorguide.com/ FRACMO Ltd. DC Electric Motor Guide including definitions to common industry terms] * [http://www.aseanexport.com/PDF/dc_motor_speed_controller.pdf Theory of DC motor speed control] * [http://motor.iea-4e.org/ International Energy Agency (IEA) 4E Annex concerned with Energy Efficiency in Electric Motor Systems] * [http://www.derekricks.com/webinteractive.html Interactive Animation of a 3-Phase AC Electric Motor] *[http://kmoddl.library.cornell.edu/index.php Kinematic Models for Design Digital Library (KMODDL)] - Movies and photos of hundreds of working mechanical-systems models at Cornell University. Also includes an [http://kmoddl.library.cornell.edu/e-books.php e-book library] of classic texts on mechanical design and engineering. * [http://www.printedmotorworks.com/about-2/how-printed-motors-work/ How Printed Motors work] * [http://www.ipes.ethz.ch/ipes/2002Feldlinien/feld_dreh.html Interactive Java Animation: The Rotating Magnetic Field] * [http://www.andrijar.com/pwm/index.htm Asynchronous Motor: Explanation of operation] [[Ангилал:Цахилгаан мотор]] 6mc2kphsdno4453z8wr2fay7c6fi5db 0 16982 709529 701024 2022-08-25T14:20:29Z 103.173.255.162 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |native_name= Сяньби |conventional_long_name =Сяньби |common_name = Сяньби |continent = Ази |region = Төв Ази |country = Монгол |era = |status = [[хаант улс]] |government_type = Хаант засаг |year_start = 93/156 |year_end = 234/IV зуун? |event_start = |date_start = |date_event1 = |event_end = Хагалах |date_event2 = |event2 = |date_event3 = |event3 = |p1 = |flag_p2 = |p2 = |s1 = |flag_s1 = |s2 = |flag_s2 = |s3 = |flag_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_flag = |flag= |flag_type = |image_coat = |image_map = Mongolia III.jpg |image_map_caption = |capital = |national_motto = |national_anthem = |common_languages = [[Монгол хэл]] |religion = [[Бөө мөргөл]] |currency = |title_leader = |legislature = |stat_area1 = |stat_year1 = |today = {{flag|Монгол}}<br>{{flag|Казахстан}}<br>{{flag|Орос}}<br>{{flag|Умард Солонгос}}<br>{{flag|Хятад}} }} '''Сяньби''' бол эртний өвөг монгол нүүдэлчин улс юм. Сяньби төвд номонд Сүнбэ гэж тэмдэглэн үлдээжээ. Энэ улс нь МЭӨ III зууны сүүл үед Дунхугийн холбоо [[Модун шаньюй|Модун шаньюйгийн]] цэрэгт ялагдан задрах үеэр [[Дорнод ху|Дунху]] гэж нэрлэгдсэн ханлигийн дотор байсан хэсэг аймгийнхан Сяньби, Ухуань ууланд очиж нутаглаж тэр уулын нэрээр овоглосон юм. Тэдний нэг нь Сяньбигийн ханлиг юм. МЭӨ II-МЭ II зуун хүртэл нэгдмэл улс мэт захиргаагүй байсан. МЭ 120-133 оны хооронд Сяньби нарын дундаас нэг үе хүчирхэг баатар гарч ирсэн ч, төдөлгүй дахин тарж бутарсан бөгөөд үүний дараа Тулухоу ноёны хүү [[Таньшихуай|Таншихуай]], сяньби нарын аймгийн холбоодыг нэгтгэн 156 онд хаан ширээнд заларсанаас эхлэн энэ улс 80 орчим жил [[Зүүн Хойд Ази|Зүүн Хойд Азийг]] эрхшээсэн байна. ==Түүх== {{Загвар:Монголын түүх}} Сяньби нар нь Хятадын байлдаанч улсуудын (МЭЄ 480-222) үед тvvхийн хуудаснаа анх тэмдэглэгсэн байна. Сяньби хэмээх нэрний талаар олон судлаачид ухаанаа уралдуулсаны дотор Монголын түүхч Гүнжийн Сүхбаатар өөрийн зохиол бvтээлдээ Сүмбэ хэмээн Монголчлон дуудаж, энэ vг нь Суварнаготара буюу алтан ураг хэмээх санскрит хэлнээс сунжран гарсан оноосон нэр болжээ гэж баталсан. Энэ талаар Ф.В.Томас, О.Менчен-Хелфен, [[Ма Чаншоу]], [[Ван Говэй]], К.Ширатори зэрэг эрдэмтэн Сяньби гэдэг нэр нь Сяньби, Сиби, Сюйпи, Сипи, Сюйби, Шиби зэргээр тэмлэгдсэн байдгийг онцлон тэмдэглэж, харин Шивэй гэдэг нэр нь Сяньбигаас сунжарсан vг болохыг [[П.Пеллио]], Фан Жуанью, Сүрбадрах зэрэг эрдэмтэд баталсан байна. Сүмбийн гарал үүслийн тухай эрдэмтэд Монгол эсвэл [[Манж]] Тунгусын өвөг эс бөгөөс монгол, тунгус холимог хүмүүс гэсэн гурван таамаглал дэвшvvлдэг бол өвөг Монгол улс болох нь гарцаагvй бөгөөд Хүннүгийн олон отог аймгийг нэгтгэн захирч өнөөгийн Монголчуудын генийн санг бvрдvvлэхэд чухал хувь нэмэр оруулсан юм. Зарим тvvхчид өвөг монголчуудыг Хүннү эцэгт Сүмбэ эхт аймгууд гэж нэрэлсэн байдаг. Сүмбэгийн зарим аймгууд Хятадад уусан алга болсон нь нэн харамсалтай тvvхийг өнөө үед vлдээсэн юм. Таншихуайн хаанчлалын үед Сяньби улс нэн хүчирхэгжиж, Модунь хааны үеийн [[Хүннү улс|Хүн гүрний]] эзэмшиж байсан нутаг дэвсгэрийг дахин оруулж авсан төдийгүй эдийн засаг, худалдаа арилжааны хувьд ч Хүннү гүрнийг нэр төртэй залгамжилжээ. Эртний Хятад тvvхч эрдэмтэн Сяньби нарыг "Хүннү нар зугтан зайлснаас хойш Сяньби нар хүчирхэгжин мандаж, тэдний хуучин нутгийг эзэлж, буман цэрэгтэй хэмээн бардамнаж байна. Тэд чийрэг хүчтэй, авхаалж самбаа сайтай... Хүннүг бодвол зэвсэг нь хурц, морь нь хурдан" хэмээн болгоомжлон бичиж vлдээсэн байна. Таньшихуай бол угаас сэргэлэн авхаалжтай, алсын хараатай хүчирхэг хүн байсныг түүх шаштирт тэмдэглэн vлдээсэн байдаг бөгөөд нэн даруй Хүннүгийн хуучин газар нутгийг эрхэндээ оруулж, умар зүгийн [[Динлин]] болон дорно зүгийн Тунгус угсааны [[Фуюй]] нарыг бут цохин өрнө зүгийн шар үс, цэнхэр нүдэт [[Усунь|Усун]]<nowiki/>ийг өөртөө нэгтгэсэн байна. Хөрш зэргэлдээ нь Сяньби улс гэнэт мандан бадарч хүчирхэгжин байсанд Нанхиадын [[Хань улс|Хань улсын]] зvгээс гурван замаар цэрэг илгээснийг Таньшихуай бут ниргэсэнд Хан улс нэн болгоомжлон охиноо өгөх, ван цол олгох зэргээр найрамдахыг гуйсан ч, Таньшихуай алсыг харж, авсангүй цэргийн хүчээр улам их дайрах болсон. Таньшихуай нь ойролцоогоор МЭ 181 онд 45 орчим насандаа насан эцэс болсон. Энэ үеэс Сяньби улс, хаан ширээний төлөөх тэмцэлд өртөн нэгэн хэсэг уналтын байдалд орсон юм. Сяньби нарын өвөг дээдэс нь дунху буюу дорнод ху мөн гэх бөгөөд генийн хувьд хүн нартай цусан төрлийн холбоотой өвөг нүүдэлчид байсан. Сяньби улс төрт ёсны талаар Хүн улсыг өв тэгш залгамжилж, бас нэгэн алхам урагшлан хөгжүүлжээ. Нэн ялангуяа цэргийн хүчин чадлаар илүү товойн гарсан гэж нангиад сурвалж бичигт тэмдэглэжээ. == Нутаг дэвсгэр == [[Зураг:Asia 200ad.jpg|thumb|200px|МЭ 200 оны үед]] [[Зураг:Sumbe - Mongolian National Atlas 2009.jpeg|thumb|right|200px|Сяньби]] Зөвлөлтийн монголч эрдэмтэн Л.Викторова зэрэг зарим эрдэмтэн сяньбичууд МЭ 1-3-р зууны үед [[Эрчис]] мөрнөөс Хянганы нуруу хүртэл тархан суурьшиж байсан гэж үздэг.<ref>Викторова Л.Л. Ранний этап этногенеза монголов</ref> == Сяньбигийн бутрал == Хаан ширээний удаан тэмцэлд Кэбинэн ялсан бөгөөд Бүдүгэнь нь харьяат нарын хамтаар Хань улсын Бинжоу тойргийн нутагт амьдрах болсон. Хэсэг хугацаанд сэргэсэн боловч Кэбинэн хаан, Хань улсын алуурчинд алуулснаар хаан ширээний төлөө тэмцэл дахин өрнөж аажмаар бусад аймгууд нь бие даах болжээ. Сяньби улс задрах үед [[Муюн]] (318-360 он), [[Тоба]] (307-581 он) нар тэдний төрт ёсыг залгамжлан гарч, нүүдэлчдийн улс төрийн халааг авсан билээ. Муюны нэг салбар Тогон нар Хөх нуур, Цайдамд нүүн очиж IV зууны дундуур [[Тугухунь|'''Тогон улсыг''']] байгуулсан, тэдний хойч үе нь X-XI зууны үеийн Шарай голынхон мөн бөгөөд XIII зууны үеэс Монгол нүүдэлчдээр цус сэлбэгдэн, Зүүнгар хаант улсын үед найдвартай түшиг газар болж байсан. == Сяньби улсын хаад == # [[Яньлиян]] (МЭ 110-120 оны хооронд Сяньбиг захирч байсан) # [[Улинь]] (МЭ120-121)<ref name=":0">Дэлгэржаргал.Б "Сяньби". 2017, Уб., Монголын эртний түүхийн 5 боть: II боть. т.81 </ref> # [[Цижизянь]](121-133)<ref name=":0" />, Говийн өмнөх Сяньбичуудыг нэгтгэн захирч, хэдэн түмэн цэргээр [[Хань улс|Хань улсыг]] түйвээж байсан. # [[Таньшихуай]], (156-181) # [[Хэлянь]] (181-?)<ref name=":0" />, Таньшихуай хааны хүү. Ухаан чадлаар аавдаа хүрэхгүй...эд баялагт сувдаг шуналтай, завхай явдалтай, зарга таслахдаа голч биш<ref name=":0" /> гэж дүгнэгдсэн нэгэн байжээ. # [[Цяньмань]] (?-?) Хэлянь хааны хүү # [[Күйтоу]] (1?-210)<ref name=":0" />, Хэляний үеэл дүү байсан бөгөөд хожим нь Хэляний хүү Цянмантай хаан ширээгээ булаацалдаж, байлдаж ялалтанд хүрсэн. # [[Бүдүгэнь]] (210-233)<ref name=":0" />, Куйтоугийн дүү. 233 онд Кэбинэнд хууртаж алагдсан. # [[Кэбинэн]] (210?-235)<ref name=":0" />, Цао Вэй улсын алуурчинд алуулсан. ==Овог аймгууд== Сяньби овог аймгууд *[[Дуань (аймаг)|Дуань]] *[[Юйвэнь]] *[[Муюн]] *[[Тоба]] *[[Цифү]] *[[Ухуань]] *Сүтао ==Нийгэм== Сяньби нь Хүннү гүрний бүрэлдэхүүнд багтаж явсан Төв Азийн нүүдэлчин монгол угсааны овог, аймгуудаас бүрдэж байжээ. МӨ 150-иад оны үед Сяньбийн цэргийн эрхтний хүү Таньшихуай Сяньби аймгуудыг нэгтгэн захирчээ. Улмаар хуучин Хүннү улсын газар нутгийг бараг бүгдийг эзэлж авчээ. Тэр цагаас хойш Хүннүгийн үлдэгдэл хүн ам болоод Сяньбийн төрөл угсааны Ухуань аймгийн хүн ам Сяньби нэрийн дор явах болж, Сяньбийн хүч чадал нь нэмэгдсэн байна. Сяньби улс Хүннүгийн адил өрнөд, дорнод, төв 3 хэсэг болж, нийт 12 зонхилогчид хуваагдан захирагдаж байжээ. МӨ III зууны дундуур Сяньби аймгийн холбоо задарч, хэдэн тусгаар аймаг болон салжээ. Тэдгээрээс Сяньбийн угсааны Муюн, Тоба зэрэг аймгууд одоогийн Өвөр Монгол, Хойд Хятадын нутагт өөрсдийн төр улсыг байгуулж, нэлээд хугацаанд оршин тогтносоор байжээ. Сяньби улсын эдийн засгийн үндэс нь Хүннүгийн адил нүүдлийн мал аж ахуй байсан. Мөн сяньби нар ан гөрөө эрхэлж, олзны хятадуудаар тариа тариулдаг байсан аж. Сяньбийн нийгмийн байгуулалд овгийн байгууллын үлдэц багагүй байсан боловч тэдний дунд нийгмийн ялгарал гүнзгийрч, төр ёс, соёл иргэншлийн хөгжилд нь ихээхэн дэвшил гарч байв. Сяньби улс байгуулагдсаны дараа бичиг үсэг үүсч, утга соёл, эдийн боловсролын хөгжилд нь нэлээд ахиц гарсан байна. Сяньбийн бичиг үсэг нь Хүннүгийн адил модон дээр сийлж бичдэг эртний бичгийн нэг хэлбэр байжээ. Сяньби нар Хүннүгийн адилаар амьтдын нэрт 12 жилийн хуанли хэрэглэж байв. Мөн тэд дуу хөгжим, шүлэгт ихэд дуртай байж. Эртний зарим сяньби дууны үг нь хятад орчуулгаар бидний үед уламжлагдан ирсэн байдаг. Сяньби нар нь тэнгэр газар, онгон савдаг, өвөг дээдсээ шүтэн бишрэх бөө мөргөлтэй байв. Тэдний дунд бөө удган, мэргэч төлөгч нар ихээхэн нэр нөлөөтэй байжээ. Сяньби нар гэрлэхдээ, хүргэн нь хадмын гэрт 2 жил суух ёстой байв. Сяньби нарын оршуулгын ёслолын нэг онцлог бол нас барсан хүний сүнсийг харж сахиулахаар нохой дагуулж оршуулдаг байсан явдал юм. Сяньби нар нүүдэл хийх ба цэрэг мордох, баяр ёслолын үеэр гурвалсан морин тэрэг хэрэглэдэг байжээ. Сяньби улсын хааныг өргөмжлөхдөө хар эсгий дээр 7 хүн хааныг түшин суулгаж, өргөж залдаг байсан нь хожмын монголчуудын хаан өргөмжлөх заншилд уламжлагдан үлджээ. ==Эдийн засаг, аж ахуй == Сүмбэ аймгуудын хүн ам өсөн нэмэгдэх болсоноор дан ганц мал аж ахуй, ан агнуураар өөрийн хэрэгцээг хангаж чадахгүйд хүрэх болсон ба энэ нь Кэбинэн 3 мянган худалдаачинаар 7 түм гаруй үхэр, адуугаар Хятад лугаа худалдаа арилжаа хийж байсан, мөн газар тариалан эрхлүүлэх болсон байдаг. Мөн Таньшихуай зүүн зүгт довтлон Во нар загас сайн барьдаг сургаар тэднийг эрхэндээ оруулж мянга гаруй өрхийг нутаг заан суулгаж загас бариулж байсан мэдээ байдаг. ==Засаг захиргаа, төрийн бүтэц== [[Зураг:BeltBuckleXianbei3-4thcentury.jpg|thumb|right|250px|Сүмбэ бүсний гархи]] Сяньби улсыг [[Таньшихуай|Таньшихуай хааны]] үед нутаг дэвсгэрийг нь баруун, төв, зүүн гарт хувааж, тус бүрд нь захирагч тавьж, хаанд захируулж байлаа. Төв хэсэгт 10 аймаг, баруун хэсэгт 20 гаруй аймаг, зүүн хэсэгт 20 гаруй аймаг нутаглаж байсан талаар Хятадын сурвалж бичигт дурдсан байдаг. Төв хэсгийг эзэн хаан өөрөө захирч, нөгөө хоёр жигүүрийн хүчний харьцааг тэнцвэржүүлэх үүрэгтэй байсан. [[Хань улс]], [[Цао Вэй улс|Цао Вэй улсын]] түүхэнд Сяньбигийн ханлиг улсыг 200 гаруй овогтой гэжээ. == Хэл, соёл== Сяньби нар нь Хятадыг эзлэн төрийн бичиг зохиож байсан ба олон шаштир түүхийг бичин vлдээсэн. Тоба нар нь Хятад газрыг удаан хугацаанд эзлэн байхдаа Күнзын суртлын Ариун ном буюу Сяоцзинийг орчуулан бичсэн байдаг. Мөн Сяньби хэлээр бичсэн үгийг галиглан уншихад өнөөгийн Монгол хэлээр тайлан уншиж болохуйц байдаг. Үүнд: * Түшмэл хүнийг чжичжэнь буюу цэцэн, * Зэвсэг хоромсог авч явах хvнийг хулочжэнь буюу хорчин, * Хоол хийгч хvнийг фучжэнь буюу буурч зэргээр нэрлэдэг байсан. Мөн Сяньбигийн "Ахын дуу" хэмээх дууны шүлэг нь Хятадын сурвалж бичигт бичсэнийг Ахан жигө хэмээн Хятадаар галиглан бичигдсэн байна. Мөн Сяньби нар оршуулгын зан үйлийг Монголчуудын нэгэн адил нууцаар хөдөөлүүлдэг байсан гэдэг мэдээ бий. [[Нирун улс|Нируны]] хаан [[Амгай хаан|Амгай]] нь [[Тоба Вэй|Тоба Вэй улсын]] хаанд ''"Манай хоёр улсын өвөг дээдэс нэгэн гаралтай тул"'' хэмээн айлдсан байдаг нь '''Сяньби бол гарцаагvй Өвөг Монгол''' болох нь тодорхой байдаг. Сяньби болон индианчуудад тоног авах ёс буюу дайсныхаа хуйхыг авах заншил байжээ. Монголчууд хонины толгойн зулайны зузаан баатар хуйхыг иддэггүй, хүнд өстэй болно гэдэг.<ref>Г.Сүхбаатар, Сяньби, УБ, 1971</ref> ==Холбоотой мэдээлэл== *[[Тугухунь]] *[[Тоба|Табгач]] == Эшлэл == {{reflist}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Хүннү улс|Умард Хүннү]]<br/> |он=93-235 |албан_тушаал= Сяньби улс |дараа=[[Муюн]] <br/>[[Тоба]]<br/>[[Дуань (аймаг)|Дуань]]<br/>[[Нирун улс]] }} {{end}} [[Ангилал:Аварууд]] [[Ангилал:Сяньби| ]] [[Ангилал:Монгол угсаатан]] [[Ангилал:Aзийн түүхэн угсаатан]] [[Ангилал:Монголын түүхэн улс]] [[Ангилал:Эртний Монголчууд]] b3xuasho2jad16o9z6ut0uqi3bdzy76 0 18443 709525 696165 2022-08-25T11:59:47Z CommonsDelinker 211 [[Image:Ferdinand_I;_Keizer_van_Oostenrijk.jpg]]-г [[Image:Leopold_Kupelwieser_-_Kaiser_Ferdinand_I.jpg]]-р сольж байна. Сольсон хэрэглэгч нь [[commons:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]], шалтгаан нь: [[:c:COM:FR|File renamed]]: [[:c:COM:FR#FR2|Criter wikitext text/x-wiki {{confused|I Фердинанд (Ариун Ромын хаан)}} {{Хаан |name =(V) Фердинанд |image =[[Зураг:Leopold Kupelwieser - Kaiser Ferdinand I.jpg|200px]] |full name =Фердинанд Чарльз Леополд Жозеф Фрэнсис Марселин |caption = |succession = [[Австрийн эзэн хаан]] |reign =1835 оны 3 сарын 2 – 1848 оны 12 сарын 2 |coronation = |predecessor =[[II Фрэнсис (Ариун Ромын хаан)|I Фрэнсис]] |successor =[[I Франц Йосиф (Австрийн хаан)|I Франц Йосиф]] |succession1 = [[Унгарын хаан]] |reign1 =1830 оны 9 сарын 28 – 1848 оны 12 сарын 2 |coronation1 = 1830 оны 9 сарын 28, [[Прессбург]] |predecessor1 =[[II Фрэнсис (Ариун Ромын хаан)|I Фрэнсис]] |successor1 =[[I Франц Йосиф (Австрийн хаан)|I Франц Йосиф]] |succession2 = [[Бохемийн хаан]] |reign2 =1835 оны 3 сарын 2 – 1848 оны 12 сарын 2 |coronation2 = 1836 оны 9 сарын 7, [[Прага]] |predecessor2 =[[II Фрэнсис (Ариун Ромын хаан)|I Фрэнсис]] |successor2 =[[I Франц Йосиф (Австрийн хаан)|I Франц Йосиф]] |succession3 = [[Ломбарди-Венецийн хаан]] |reign3 =1835 оны 3 сарын 2 – 1848 оны 12 сарын 2 |coronation3 = 1838 оны 9 сарын 6, [[Милан]] |predecessor3 =[[II Фрэнсис (Ариун Ромын хаан)|I Фрэнсис]] |successor3 =[[I Франц Йосиф (Австрийн хаан)|I Франц Йосиф]] |spouse =[[Сардины Мариа Анна]] | house = [[Хабсбург-Лоррэйнийхэн]] |father =[[II Фрэнсис (Ариун Ромын хаан)]] |mother =[[Хоёр Сицилийн Мариа Тереза]] |date of birth =1793 оны 4 сарын 19 |date of death =1875 оны 6 сарын 29 }} '''I Фердинанд''' (1793 оны 4 сарын 19 &ndash; 1875 оны 6 сарын 29) нь Австрийн Эзэн Хаан, [[Германы Холбоо|Германы Холбооны ерөнхийлөгч]], Унгар болон Бохемийн хаан ('''V Фердинанд''' гэдэг нэрээр), бусад дагуул улсуудын төрийн тэргүүний суудлыг өөрийн эцэг [[II Фрэнсис (Ариун Ромын хаан)|Ариын Ромын эзэн хаан II Фрэнсисээс]] өвлөн авч, [[1848 оны хувьсгал]]ын үр дүнд хаан ширээнээсээ буух хүртлээ төр барьжээ. Тэрээр [[Сардины I Виктор Эммануэл]]ийн 6 дахь хүүхэд болох [[Савойн Мариа Анна]]тай гэрлэжээ. Тэд хүүхэдгүй байсан. Фердинанд эзэнт гүрнээ захирах чадвар сул байсан тул эцэг нь нас барахаасаа өмнө түүнийг дотоод бодлогынхоо бүх асуудлыг [[Австрийн Аркдюк Луи|Аркдюк Луитай]] зөвлөх хэрэгтэй гэж захиж үлдээжээ<Ref>Taylor, AJP: "The Habsburg Monarchy 1809-1918" Penguin Books, Great Britain, 1990, ISBN 978-0-14-013498-8, pp.52-53</ref>. Тэр 1848 оны 12 сарын 2-нд хаан ширээнээсээ буусан бөгөөд түүнийг үеэл [[I Франц Йосиф (Австрийн хаан)|Франц Йосиф]] нь залгамжилжээ. Хаан ширээнээсээ буусан Фердинанд [[Прага]] дахь [[Храдчани|Храдчани ордон]]д 1875 онд насан эцэс болтлоо амьдарчээ<ref>van der Kiste, p 16</ref>. ==Эшлэл== {{Reflist}} {{DEFAULTSORT:Фердинанд 01}} [[Ангилал:19-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Австрийн хаан]] [[Ангилал:Бохемийн хан]] [[Ангилал:Унгарын хан]] [[Ангилал:Австрийн Хаант Улсын хүн]] [[Ангилал:Алтан нэхий одон шагналтан]] [[Ангилал:Ариун Сахиус одон шагналтан (Рыцарь)]] [[Ангилал:Заан одон шагналтан]] [[Ангилал:Хар Бүргэд одонгийн хүлэг баатар]] [[Ангилал:1793 онд төрсөн]] [[Ангилал:1875 онд өнгөрсөн]] tghviken31v9bwpalcspyl34g0pf2k2 0 18470 709550 703023 2022-08-25T18:14:04Z 150.129.140.215 wikitext text/x-wiki '''Байду''' бол [[Ил Хаант Улс|Ил Хаант Улсын]] хаан юм. Тэрээр [[Гайхату]] ханы үхлийн дараагаар 1295 онд Ил ханы сууринд суусан байна. Энэ үед [[Аргун]] ханы хүү [[Газан]] Хорасан мужид өөрийгөө Ил ханы сууринд суулгах ёслол хийв. Тэрээр Байду ханы эсрэг дайнд мордсон байна. Байду хан мөн Газаны эсрэг цэрэг дайчлан морджээ. Байду хан Газантай дайтахаар явах замдаа цэргүүдээсээ өөрийнх нь төлөө баатар зоригтой тулалдахыг олонтоо гуйж байсан хэмээн [[Марко Поло]] тэмдэглэсэн байдаг. Гэвч Байду хан Газантай тулалдах үед түүний ихэнх цэргүүд Газаны талд урваж оржээ. Байду хан энэ тулалдаанд алагджээ. {{s-start}} {{s-bef | өмнө=[[Гайхату]]}} {{s-ttl | албан_тушаал=[[Ил Хаант Улс|Ил хаан]] | он=1295}} {{s-aft | дараа=[[Газан|Махмуд Газан]]}} [[Ангилал:Ил хан]] hht5gn6y3j6n76oifnqi1ulpo1rguuh 0 20998 709617 709098 2022-08-26T07:03:14Z 103.173.255.162 /* 1912-1927: Бээжин */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |conventional_long_name = Дундад иргэн улс |common_name = Дундад Иргэн Улс |continent = Ази |status = [[Бүгд Найрамдах Улс]] |year_start = 1912 |year_end = 1949 | p1= Чин улс | flag_p1=Flag of the Qing Dynasty (1889-1912).svg | s1= БНХАУ | flag_s1=Flag of the People's Republic of China.svg | s2= Монгол улс | flag_s2=Flag of the People's Republic of Mongolia (1921-1924).svg | s3= Тайвань | flag_s3 = Flag of the Republic of China.svg | image_flag = Flag of the Republic of China 1912-1928.svg | flag_type = 1912-1928 оны далбаа | image_flag1 = Flag of the Republic of China.svg | image_coat = Twelve_Symbols_national_emblem_of_China.svg | symbol_type = 1912-1928 оны сүлд |coa_size = 130px | image_map = AdminChina1935.jpg | image_map_caption = ДИУ-ын харьяа газар, харьяандаа <br> байлгахыг оролдсон нутаг дэвсгэр {{ref-ru}} |capital = [[Наньжин]] <small>(1912, 27-49)</small> <br> [[Бээжин]] <small>(1912-1927)</small> <br> ''[[Чунчин]]'' <small>(1937–1946)</small> |common_languages = [[хятад хэл]] |government_type = [[Бүгд Найрамдах Улс|Ерөнхийлөгчийн бүгд<br> найрамдах засаг]] | title_leader = [[Ерөнхийлөгч]] | leader1 = [[Сунь Ятсен]] (эхний) | year_leader1 = 1912 | leader2 = [[Ли Чунжэн]] (сүүлч) | year_leader2 = 1949 | title_deputy = [[Ерөнхий сайд]] | deputy1 = [[Тан Шаои]] (эхэн) | year_deputy1 = 1912 | deputy2 = [[Хө Инчинь]] (сүүлч) | year_deputy2 = 1949 | era = | event_pre =[[Шиньхайн хувьсгал]] | date_pre=1911-10-10 | event_start=Улс тунхагласан | date_start=1912-1-1 | event1 = Нийслэл Наньжинд | date_event1=1927-4-18 | event2 =[[Япон-хятадын дайн]] | date_event2=1937-7-7 | event_end = [[Тайвань]]д суусан | date_end = 1949 он |stat_year1 = 1912 оны |stat_pop1 = 432375000 хүн |currency = Хятадын юань }} '''Дундад Иргэн Улс''' (товчоор '''ДИУ'''; {{lang-zh|中華民國}} ''Жунхуа миньгуо'') — 1912-1949 онд [[Хятад]] орныг эрхшээсэн [[Бүгд Найрамдах Улс|Бүгд Найрамдах '''Улс''']] байв. Монгол Улсд энэ үед '''Гамин''' (Хятадын “хувьсгалт”) гэдэг нь Хятадын засгийн газар юм уу армийг хэлдэг байжээ.<ref>[https://mongoltoli.mn/search.php?ug_id=22562&opt=1&word=ГАМИН# ГАМИН]</ref><ref>[https://gereg.mn/news/41808 ИХ ЖАНЖИН Д.СҮХБААТАРЫН ТАЛААР ХЭН ЮУ ХЭЛЭВ]</ref> == Түүх == === 1912-1927: Бээжин === {{Хятадын түүх}} 1911 оны 10 сарын 10-нд Үчангийн бослогоор эхэлсэн [[Шиньхайн хувьсгал]] газар авч 1912 оны 1 сарын 1-нд Дундад иргэн улс байгуулагдсанаа тунхаглажээ. Хувьсгал 2 сарын 12-нд [[Чин улс]]ын сүүлчийн хаан [[Пүи]]г буулгаснаар төгссөн. Хаант засгаас татгалзаж бүгд найрамдах засагт шилжээд 3-р сард үндсэн хуулиа баталсан ба [[хятадууд|хятад]], [[манж үндэстэн|манж]], [[монгол үндэстэн|монгол]], [[ислам|хотон]], [[төвөдүүд|төвөд]] таван ардын эвийг бэлгэдэн таван өнгөт далбаатай болсон ч [[Төвөд]], (ар) [[Монгол]] орон ДИУ-тай зэрэг тусгаар тогтножээ. [[Зураг:Chinese_republic_forever.jpg|thumb|200px|left|[[Юань Шикай]], [[Сунь Ятсен]] хоёрын зурагт хуудас]] [[Зураг:Warlords 1925.png|thumb|200px|left|Жанждын бүлэглэл. 1925 он]] 1911 оны 11 сарын 29-нд түр ерөнхийлөгч болсон [[Сунь Ятсен]] өмнөд-умардын тэмцлээс зайлсхийж Бээжинд суугаа Чингийн жанжин асан [[Юань Шикай]]д зай тавьж өгсөн бөгөөд Юань Шикай 2 сарын 15-нд ДИУ-ын түр ерөнхийлөгч, 1913 онд ерөнхийлөгч, 1915 онд өөрийгөө «хаан» өргөмжилж олонд буруутгагдаад 1916 онд өвчнөөр өөд болжээ. Сунь Ятсен гадаадад гарсан байж байгаад өмнөдийн жанждын дэмжлэгээр Гуандунд ирж 1919 онд [[Гоминдан]] буюу Үндэсний намыг дахин байгуулж Бээжин дэх Бэйянгийн засгийн газрыг эсэргүүцэх болов. Бэйянгийнхан дотроо эрх мэдлийн төлөө тэмцэлдэж байсан ба [[Версалийн гэрээ]]нд дорой байсныг нь эсэргүүцэн их жагсаал өрнөж байв. [[Марксизм]]ын нөлөөгөөр феодалист эрх баригчийг эсэргүүцсэн үзэл нэвтэрч 1920 онд [[Хятадын эв хамт нам]] (ХКН) байгуулагдсан. === 1927-1937: Наньжин === Сунь овогт 1925 онд нас барахад [[Чан Кайши]] үйл хэргийг нь үргэлжлүүлэн 1926 онд умард руу [[Үндэсний Хувьсгалт Арми|цэрэг хөдөлгөв]]. 1928 онд Бэйянгийн засгийн газрыг унагаж Хятадыг нэг удирдлаганд оруулан нийслэлийг [[Наньжин]]д шилжүүлжээ. Гоминдан нам [[капитализм]], ардчилалд зорьсон ба Хятадын банк, бусад байгууллагууд үүсч 1932 онд баг тамирчдаа [[Олимпийн наадам|олимпод]] анх илгээжээ. Эхэндээ [[коммунист]]ууд түүнд тусалж байсан боловч удалгүй Гоминдан (үндсэрхэг, хөрөнгөт ёс), Коммунист (ядуу ардын эрх, эв хамт ёс) хоёр хүчин үзэл таарахгүйн улмаас улсаа 1927-1936 онд иргэний дайны байдалтай байлгав. Үндсэрхэг засгийн газар Наньжин хавийн дорнод газар бүрэн нөлөөтэй байсан ба баруун хойд нутагт Хамилийн бослого, Хятад-төвөдийн дайн болж, Зөвлөлт [[Шинжаан]]д халдаж байв. Дорно умард нутгийг Япон эзэлж [[Манж-го]]г үүсгэсэн байна. === 1937-1945: Японтой дайтсан === [[Зураг:Second_Sino-Japanese_War_WW2.png|thumb|200px|left|Японд эзлэгдсэн (''улаан'') 1940 он]] [[Манжуур]]ыг эзэлсэн япончууд [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] ар, Хятадын дорнод эргээр ахиулан [[Япон-хятадын дайн|эзлэх болов]]. 1937 онд Бээжин, [[Шанхай]], Наньжинг дараалан буулгасан ба япон хүний тоо хятадуудаас харьцангуй цөөн байсны улмаас [[Дотор газар]] луу цөм нэвтэрч чадалгүй тогтосхийж, Наньжинд [[Ван Жинвэй]]гээр толгойлуулсан тоглоомын байдалтай Хятадын засгийн газар байгуулжээ. Тус засгийн газар нэр хүнд муу, идэвхгүй байсан. Германаас зэвсэг техник авсан ч ДИУ Японыг бодвол механикжисан анги нэгтгэлгүй байв. Үндсэрхэг, коммунист хүчнүүд тус тусдаа японтой байлдаж байсан цаг үеийг Чан ерөнхийлөгч «Япон - арьсны өвчин, коммунистууд - зүрхний өвчин» хэмээн оношилжээ. Япон [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]д бууж өгсөний дараа Гоминдан [[Чунчин]]гаас Наньжинд буцан төвхнөсөн ба [[Тайвань]] (1895), Манжуур (1932) зэрэг алдагдсан газар ДИУ-д эргэн иржээ. === 1945-1949: Дайны дараа === [[Зураг:Battle of Siping03.jpg|thumb|200px|left|Иргэний дайн]] Эх орноос нь японыг хөөхөд тусалсан Америк, Зөвлөлт хоёр дэмжиж буй үзлээрээ Хятадыг замнуулахын тулд Коммунист, Гоминдан хоёр намыг тус тусад нь дэмжиж хооронд нь дахин дайтуулсан. Хоёр хүчин 1945 онд энхийн гэрээ байгуулсан боловч 1946 оноос шууд дайтаж эхэлсэн. ХКН-ын Ардын чөлөөлөх цэрэг Японы олзолсон зэвсэг, ЗХУ-ын дэмжлэгтэйгээр улам бүр хүчирхэгжиж Шаньдунгийн хойгийг АНУ-ын хяналтаас салган авсан бол АНУ Гоминдан намын Үндэсний хувьсгалт цэрэгт нисэх хүчин, тэнгисийн цэргээр тусалж байлаа. Ардын чөлөөлөх цэрэг 1949 оны 1 сард Жанчхүүгийн бэхлэлтийг эзэлж Бэйпин (өнөөгийн Бээжин), 4-р сард Наньжин, намар Гуанжоу, Чунчин, Чөндүг эзэлсэн бөгөөд 10 сарын 1-нд Мао дарга БНХАУ байгуулагдсаныг тунхаглаж [[Бээжин]]г нийслэл болгожээ. Чан Кайши Наньжингаас гараад хэдэн хотод суусны эцэст [[Тайвань]] арал руу дутаан сууж 12 сарын 7-нд [[Тайбэй]]г түр нийслэлээр зарласан ба улсынхаа нэрийг хятад хэлээр хэвээр хадгалан явжээ. Хятадын иргэний дайны уршгаар 1927-1949 оны хооронд 2-3 сая хүн амь үрэгдсэн гэдэг. Хятадын шинэ улс буюу БНХАУ Тайванийг өөртөө нэгтгэж чадаагүй бөгөөд одоо хүртэл Тайваньд ДИУ-аас шилжин суусан төр оршсоор байгаа билээ. ==Гадаад улстай зөрчилдөөн== [[Файл:1912-1928 on.jpg|thumb|350px|Умардын цэргийн эрхтэн (1912-1927)]] ===Монгол Улс=== # [[Таван замын байлдаан]] # [[Гурван замын байлдаан]] # [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь]] # [[Улаан хадны байлдаан]] # [[Байтаг Богдын Команд буюу Ац Улаан уулын тулалдаан]] # [[Бага хавтагийн хилийн тулгаралт]] # [[Мэргэн уулын байлдаан]] ===Япон Улс=== [[Хятад-Японы хоёрдугаар дайн]] ===Зөвлөлт Холбоот Улс=== # [[Дорнод хятадын төмөр замын зэвсэгт мөргөлдөөн]] # [https://en.wikipedia.hfut.cf/wiki/Soviet_invasion_of_Xinjiang Шинжаан ЗХУ-ын довтолгоо] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Чин улс]] |он= 1912-1949 |албан_тушаал= Дундад иргэн улс |дараа=[[БНХАУ]]<br/>[[Тайвань|БНХУ]] }} {{end}} == Эшлэл == {{reflist}} [[Ангилал:Бүгд Найрамдах Хятад Улс| ]] [[Ангилал:Дундад иргэн улс| ]] [[Ангилал:Хятадын улс төр]] [[Ангилал:Хятадын түүхэн улс]] [[Ангилал:20-р зууны Хятадын түүх]] [[Ангилал:Урьдын Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] [[Ангилал:1912 онд байгуулагдсан]] nwz7tk18mc7065mtkckvykljm67pp6a 0 21680 709633 702855 2022-08-26T10:20:56Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki [[Файл:Резухин.jpg|thumb|Борис Резухин]] '''Борис Петрович Резухин''' (18.. — [[1921]] оны [[8 сарын 16]]) — [[Оросын Хаант Улс]]ын армийн [[хошууч генерал]] (1920), дэлхийн I, [[Оросын иргэний дайн]]д [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагаантны хөдөлгөөн]]ий талд оролцогч. Тэрбээр Азийн морин дивизийн командлагчийн орлогч бөгөөд [[2-р морин бригад]]ын [[захирагч]] байсан. 1921 оны 02 дугаар сард [[Нийслэл хүрээ]]г [[Үндэсний Хувьсгалт Арми|гамин]]гаас чөлөөлөх тулалдаанд [[Азийн морин дивиз]]ийн орлогчоор оролцжээ. Нийслэл хүрээг чөлөөлсөн ялалтын дараа [[Богд хаан]] Резухинд [[чин ван]] цолыг шагнасан. [[Барон Унгерн]]ы [[Зөвлөлт Холбоот Улс]] руу хийсэн аян дайнд тэргүүн болон баруун жигүүрийн чиглэлээр [[давшилт]] хийжээ. Түүний командалсан Азийн морин дивизийн 2-р морин бригад [[Улаан-Үд|Верхнеудинск]]ийн чиглэлээр давшилт хийсэн боловч давуу хүчтэй [[Улаан арми]] болон [[Алс дорнодын Бүгд Найрамдах Улс]]ын [[Ардын арми]]йн [[цэрэг]], улаан [[партизан]]ы хүчинд шахагдан [[Монгол]] руу ухран орж, Бароны командалсан Азийн морин дивизийн гол хүчтэй нэгдсэн байна. Азийн морин дивизийн хамт [[Дух нарсны тулалдаан]], [[Гуртын тавилангийн тулалдаан]] болон бусад [[тулалдаан]]д оролцож, [[Хорлоогийн Чойбалсан]]гийн командалсан [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд|Баруун замын Ардын журамт цэрэг]] ба А.Нейманы командалсан [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь|Улаан армийн Монгол дах аялан байлдах цэрэг]]тэй тулалдаж явжээ. [[Хурандаа генерал|Хурандаа]] [[Михаил Торновский]]н дуртгалд өгүүлсэнээр [[Барон Унгерн фон Штернберг]] [[Урианхайн]] хотгорруу ухрахаар шийдсэний дараа түүнийг эсрэгээр [[Манжуур]] руу явах хүсэлтэй байсан хурандаа [[Хоботов]] тэргүүтэй офицерүүдын зохион байгуулсан хуйвалдааны золиос болж 1921 оны 08 дугаар сарын 16-ны шөнө [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн эрэг]]т буудалласан 2 -р морин бригадын хээрийн отогт алуулсан гэжээ. ==Мөн үзэх== * [[Азийн морин дивиз монголд нэвтэрсэн нь]] * [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь]] * [[Улаан хадны байлдаан]] * [[Чойр, Замын үүдийн чиглэлээр хийсэн байлдаан]] * [[Азийн морин дивизийн 1921 онд Зөвлөлтийн эсрэг хийсэн аян дайн]] * [[Азийн морин дивизийн Троицкосавск руу хийсэн дайралт]] * [[Азийн морин дивизд гарсан бослого]] * [[Азийн морин дивиз Манжуур луу гарсан нь]] {{DEFAULTSORT:Резухин, Борис}} [[Ангилал:Оросын Хаант Улсын хошууч генерал]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:19-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1921 онд өнгөрсөн]] 7kxhb87binvzw1r12spd7rhsjkulif4 709634 709633 2022-08-26T10:23:54Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki [[Файл:Резухин.jpg|thumb|Борис Резухин]] '''Борис Петрович Резухин''' (18.. — [[1921]] оны [[8 сарын 16]]) — [[Оросын Хаант Улс]]ын армийн [[хошууч генерал]] (1920), дэлхийн I, [[Оросын иргэний дайн]]д [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагаантны хөдөлгөөн]]ий талд оролцогч. Тэрбээр Азийн морин дивизийн командлагчийн орлогч бөгөөд [[2-р морин бригад]]ын [[захирагч]] байсан. 1921 оны 02 дугаар сард [[Нийслэл хүрээ]]г [[Үндэсний Хувьсгалт Арми|гамин]]гаас чөлөөлөх тулалдаанд [[Азийн морин дивиз]]ийн орлогчоор оролцжээ. Нийслэл хүрээг чөлөөлсөн ялалтын дараа [[Богд хаан]] Резухинд [[чин ван]] цолыг шагнасан. [[Барон Унгерн]]ы [[Зөвлөлт Холбоот Улс]] руу хийсэн аян дайнд тэргүүн болон баруун жигүүрийн чиглэлээр [[давшилт]] хийжээ. Түүний командалсан Азийн морин дивизийн 2-р морин бригад [[Улаан-Үд|Верхнеудинск]]ийн чиглэлээр давшилт хийсэн боловч давуу хүчтэй [[Улаан арми]] болон [[Алс дорнодын Бүгд Найрамдах Улс]]ын [[Ардын арми]]йн [[цэрэг]], улаан [[партизан]]ы хүчинд шахагдан [[Монгол]] руу ухран орж, Бароны командалсан Азийн морин дивизийн гол хүчтэй нэгдсэн байна. Азийн морин дивизийн хамт [[Дух нарсны тулалдаан]], [[Гуртын тавилангийн тулалдаан]] болон бусад [[тулалдаан]]д оролцож, [[Хорлоогийн Чойбалсан]]гийн командалсан [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд|Баруун замын Ардын журамт цэрэг]] ба А.Нейманы командалсан [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь|Улаан армийн Монгол дах аялан байлдах цэрэг]]тэй тулалдаж явжээ. [[Хурандаа генерал|Хурандаа]] [[Михаил Торновский]]н дуртгалд өгүүлсэнээр [[Барон Унгерн фон Штернберг]] [[Урианхай]]н хотгорруу ухрахаар шийдсэний дараа түүнийг эсрэгээр [[Манжуур]] руу явах хүсэлтэй байсан хурандаа [[Хоботов]] тэргүүтэй офицерүүдын зохион байгуулсан хуйвалдааны золиос болж 1921 оны 08 дугаар сарын 16-ны шөнө [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн эрэг]]т буудалласан 2 -р морин бригадын хээрийн отогт алуулсан гэжээ. ==Мөн үзэх== * [[Азийн морин дивиз монголд нэвтэрсэн нь]] * [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь]] * [[Улаан хадны байлдаан]] * [[Чойр, Замын үүдийн чиглэлээр хийсэн байлдаан]] * [[Азийн морин дивизийн 1921 онд Зөвлөлтийн эсрэг хийсэн аян дайн]] * [[Азийн морин дивизийн Троицкосавск руу хийсэн дайралт]] * [[Азийн морин дивизд гарсан бослого]] * [[Азийн морин дивиз Манжуур луу гарсан нь]] {{DEFAULTSORT:Резухин, Борис}} [[Ангилал:Оросын Хаант Улсын хошууч генерал]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:19-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1921 онд өнгөрсөн]] 65oynw262vp24gw1wxazot8zzidiccx 0 25620 709584 699621 2022-08-26T03:19:04Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki '''Элчин сайд''' нь гадаад улсад болон олон улсын байгууллагад өөрийн улсаа төлөөлөн сууж буй хамгийн өндөр албан тушалтан, өөрийн орны иргэдийн болон улсын эрх ашгийг хамгаалах, дэмжлэг үзүүлэх, хоёр болон олон талт ажиллагаанд санаачилга гаргах замаар харилцаа, хамтын ажиллааг хөгжүүлж, улс хоорондын өдөр тутмын ажил үүргийг эрхлэн удирдах үндсэн үүрэгтэй дипломат дээд зэрэг, цол бүхий албан тушаалтан юм. Монгол Улсын [[Дипломат албаны тухай хууль|Дипломат албаны тухай хуул]]<nowiki/>ийн дагуу Элчин сайд нь төрийн тусгай албан хаагч бөгөөд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч томилж, эгүүлэн татдаг. Элчин сайдын зэрэг, цол зарим улс оронд ялгаатай онцлог байх хэдий ч олон улсын нийтлэг хэрэглэгдэх "Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд" гэсэн гуншинг дэлхий даяар хэрэглэнэ. Элчин сайд нь аливаа нэг улс оронд эсвэл олон улсын байгууллагын дэргэд суухаас гадна тодорхой нэг асуудлаар буюу онцгой үүрэг хүлээсэн "Тусгай үүрэг гүйцэтгэгч Элчин сайд" гэсэн албыг нэрлэх нь бий. == Элчин сайд хэмээх үгийн талаар == [[Дундад зуун|Дундад зууны]] үеийн англи хэлээр ''ambassadour'', англи-францаар ''ambassadeur'', латин гаралтай Ambaxus-Ambactus /сайд/ гэсэн үгнээс гаралтай гэж үздэг бөгөөд [[XIV]] дүгээр зуунаас эхлэн анх хэрэглэж эхэлсэн байна. Мөн зарим судлаачид энэ англи үгийг ''"амбан сайд"'' гэдэг монгол үгнээс үүдэлтэй гэж тайлбарладаг. === Элчин сайдын үүрэг === Элчин сайд нь гадаад оронд суугаа Элчин сайдын яамаа тэргүүлнэ. Элчин сайдын үйл ажиллагааны үндсэн зорилго бол албан ёсоор өөрийн улсын эрх ашгийг хамгаалж, улсынхаа дээд удирдлагыг төлөөлөх юм.  Мөн Элчин сайд нь суугаа оронтой улс төр, худалдаа, эдийн засгийн харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлж, тухайн гадаадад улсад буй өөрийн иргэдийн эрх ашгийг хамгаалах зэрэг олон асуудлууд байдаг. Өөрийн албан үүргээ ямарваа саад бэрхшээлгүй биелүүлэхийн тулд суугаа орныхоо төрийн байгууллагуудтай харилцахаас гадна тухайн орны улс төрийн сөрөг хүчин, олон нийтийн байгууллагуудтай харилцах эрхтэй байдаг. Элчин сайдыг өөрийн улсаа бүрэн төлөөлөх боломжоор хангах үүднээс "1961 оны Венийн дипломат конвенц"-ын дагуу дипломат халдашгүй эрх эдэлдэг. Элчин сайд, түүний гэр бүл амьдарч буй газрыг Элчин сайдын Өргөө /Residence/ гэнэ.  Элчин сайдын Өргөө, ЭСЯ-ны байр болон унаж буй тээврийн хэрэгсэл мөн дипломат халдашгүй дархан эрхт газарт тооцогдоно. == Дипломат халдашгүй дархан эрх, ажил үүрэг == Элчин сайд нар [[олон улсын эрх зүй]]<nowiki/>н байдлын дагуу бүрэн дипломат халдашгүй дархан эрх эдэлдэг.  Дипломат халдашгүй дархан эрхийг 1961 оны [[Дипломат харилцааны тухай Венийн Конвенц|Дипломат харилцааны тухай Венийн конвенц]]<nowiki/>аар зохицуулдаг. Элчин сайд нарыг тус улсын Төрийн тэргүүн томилдог бөгөөд өөрийн орны Гадаад хэргийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллагын удирдлага дор ажилладаг. == Агреман == Төрийн тэргүүн Элчин сайдыг албан ёсоор томилсоны дараа тухайн улсын Гадаад хэргийн яамнаас суух гэж буй орноос албан ёсоор “агреман” (фр.agrément) буюу тухайн суух гэж буй орны зөвшөөрөл албан ёсоор асууж авдаг. "Агреман асуух" гэж хэлдэг. '''Элчин сайдын албан үүргээ хэрэгжүүлж эхлэх''' Элчин сайд тухайн харийн оронд ирмэгц Итгэмжлэх жуух бичгээ /ИЖБ/ тэр орныхоо дипломат ёслолын журмын дагуу Төрийн тэргүүнд нь барьсанаар Элчин сайд албан ёсоор үүрэгт ажилдаа орсон гэж тооцдог. Албан ёсоор '''Онц бөгөөд Бүрэн Эрхт Элчин сайд''' (англи. Ambassador extraordinary and plenipotentiary) гэнэ. == Эх сурвалж== {{reflist}} [[Ангилал:Элчин сайд| ]] [[Ангилал:Дипломат албаны ажилтан]] [[Ангилал:Төрийн албан хаагчийн мэргэжил]] [[Ангилал:Цол]] i1aane1r314hwpzx53pbcypqkph08gw 0 29740 709603 700385 2022-08-26T05:07:38Z 103.173.255.162 /* Хэл */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Үндэстэн |group=[[Файл:Daɣur-daγur-12.PNG|Дагуур]]<br />Дагуур ястан |image= |poptime=132,394 (2000 оны тооллого) |popplace=[[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]], [[Хармөрөн муж]], [[Шинжаан|Шинжаан Уйгурын өөртөө засах орон]] |rels=[[Буддын шашин]], [[Бөөгийн шашин]] |langs=1999 онд [[Дагуур хэл]]тний тоо 96,085 байв.<ref name="Ethnologue">[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=dta ''Ethnologue'' сүлжээ: Дагуур хэл]</ref> |related=[[Кидан]], [[Монгол үндэстэн|Монгол]] }} '''Дагуур''' ({{lang-zh|达斡尔族}} ''Dáwò'ěr zú'') — [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын ӨЗО]], [[Хармөрөн]] муж, [[Шинжаан|Шинжаан Уйгурын ӨЗО]]-д тархан суурьшсан [[угсаатны нийтлэг]]. Хятадын засгийн газраас тэднийг [[Монгол үндэстэн|Монголчуудын]] тоонд оруулдаггүй. 2000 онд 132,394 Дагуур хүн тоологдсноор бол [[Хятад]]ын [[Хятад улсын угсаатны бүтэц|56 угсаатнаас]] тоогоороо 34-д орно.<ref>[http://www.stats.gov.cn/english/statisticaldata/yearlydata/yarbook2003_e.pdf Хятадын статистикийн эмхэтгэл 2003]</ref> '''Дагуур угсаатан''' өнөө Өвөр Монголын [[Хөлөнбуйр]]ын [[Мориндаваа - Дагуурын өөртөө засах хошуу]]ндаа голчлон суудаг. 2000 онд Өвөр Монголд 77,188 (үүнээс Хөлөнбуйрт 70,287), Хармөрөнд 43,608 тоотой байна. Шинжааны [[Тарвагатай]]д [[Манж Чин улс|Чин улс]]ын үед очсон Дагуурын хойчис тэндхийн Монголчуудтай холилдон нилээд нь уусчээ. '''Дагуурууд''' [[Алтай хэлний язгуур]]ын [[Монгол хэлний бүлэг]]т харъяалагддаг хэлтэй. 1999 оны нэгэн тооцоогоор 96,085 (дөрөвний гурав нь) нь [[Дагуур хэл]]ээрээ хэлэлцэж чаддаг ажээ.<ref name="Ethnologue"/> ==Түүх == [[Файл:Mongolia XVI.png|thumb|Монгол улсууд 14-17-р зуунд: [[Монгол Улс 1368-1691|Монгол Улс]], [[Дөрвөн Ойрад]], [[Моголистан]]]] [[Зураг:Mongolia XVII.png|thumb]] [[File:Peoples Siberia XVI.jpg|thumb|right|200px|16-р зууны Сибирь. Энэ зургийг зарим нэг алдаатай хийсэн бололтой. Балагад- буриадын нэг бүлэг. Калмыки-ойрдууд. 16-р зууны сүүлээр ойрдууд Сибирь рүү газраа тэлж халимагууд нүүж эхэлжээ. Телес, телеут нь [[Алтай ястан|Алтайчуудтай]] ойр төрөл угсаатан. Тэр үед [[киргизүүд]] Тэнгэр уулын, Сибирийн киргиз гэсэн 2 хэсэгт хуваагдаж байв. Зарим монголчуудыг Лена мөрний дунд урсгал хавиар байсан гэж тэмдэглэжээ. Зурган дээрх байршлаар дагуурчууд (дауры) Онон мөрний дунд урсгалаас Амар мөрний урд эрэг, [[Ноон]], [[Сунгари]] мөрний сав газрыг бүхэлд нь хамран Номхон далай хүртэл тархсан байна. 1900 онд хийсэн зураг]] [[Файл:Daguur.jpg|thumb|right|200px]] Киданы Дахэ овог Дагуур болсон гэж түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг. Дагуурчууд нь жижиг ард түмэн байсан боловч баргууд Байгаль хавиар байх үед тэднийг захирч байв. Баргууд хожим нь дагуурчуудын захиргаанаас гарч одоогийн нутаг болох Хөлөнбуйрт нүүн ирсэн ба барга нь буриадтай гарал нэг учир хэл яриа, ёс заншил ойр байсан ч буриадаас холдож өвөрмонгол, халхтай хамт удаан сууснаас хэл аялга нь халх, өвөрмонгол, буриадын завсрын шинжтэй болжээ. Дагуурчууд 17-р зуунд [[:en:Agin-Buryat Okrug|Агийн Буриадын тойргоос]] Амар мөрний 2 эргийн дагуу түүний дунд урсгал хүртэл нутаглаж байв. Нутгийнх нь зүүн зах нь Амар мөрөнд хойд талаас нь цутгадаг [[:en:Zeya River|Зея]], [[:ru:Бурея (река)|Бурея]] гэсэн 2 голын дунд урсгалд хүрч байжээ. Орос 17-р зууны эхээр Буриадыг довтолсоны дараа дагуурын нутгийг эзэлж эхэлжээ. Цөөхөн хүнтэй дагуурчууд Оростой удаа дараа хүч тэнцвэргүй тулалдаан хийн энгийн номхон олон иргэнээ алдан урагш Амар мөрөн гатлан Ноон мөрний дагуух Өвөр Монголын нутагт нүүн ирж манжийн захиргаанд оржээ. Амар мөрний хойд эрэг дээрх [[:ru:Албазино|Албазин]] бол дагуурчуудын хот байсан ба 1651 онд Орост эзлэгджээ. Орос тэднийг алба төлөхийг шаардахад бид хэдийнэ манжийн албат болсон тул өөр улсад алба төлөхгүй гэж мэдэгджээ. Тэд 20-р зуун хүртэл уламжлалт соёл ахуйгаа сайтар хадгалсан хэвээр байжээ. [[Бөөгийн шашин|Бөөгийн]] болон [[Буддын шашин]] шүтдэг. Саяхан Дагуурыг өвөг Монгол хэлт [[Кидан]]ы хамгийн ойр угсааны хойчис гэж үзэх генетикийн судалгаа хийгджээ.<ref>Li Jinhui (08/02/2001). "DNA Match Solves Ancient Mystery". china.org.cn</ref> Монгол угсаатантай хамгаас ойр төрөл, Монголын дотор багтах учиртай гэдгээс бас '''Дагуур Монгол''' гэж нэрлэгддэг. [[Хорлоогийн Чойбалсан]] гуайн эцгийг Дагуурын Монгол хүн байсан гэсэн нутгийн цуу яриа байдаг. Манж Чингийн сүүлчийн хаан [[Айсингиоро Пү И]]-гийн их хатан нь [[Гобула Ванрон]] гэгч Дагуур Монголын гүнж байсан ба аав нь Чин гүрний дотоодын хэрэг эрхлэх сайд байжээ. == Нэр == Дагуурын Монголчуудын нэр нь Киданы Дахэ овгоос гаралтай. Дагуурчуудын нэрээр нь одоогийн [[ОХУ|Оросын]] [[Трансбайкал]] (одоогийн Өвөрбайгаль муж, Амар мөрний дагуух нутаг) муж болон ойр хавийн газрыг нэрлэжээ. Орчин үед [[Дагуурын тал хээр]] нь Монгол Дагуур, Орос Дагуур хэмээн нэрлэгдэх нь бий. Мөн энэ нутгаас гаралтай амьтад нь "Дагуур" гэсэн тодотголтой байх нь бий. Дагуурыг хятадууд "Бутган" Дагуур гэж нэрлэдэг. == Хэл == {{main|Дагуур хэл}} == Бичиг үсэг == Энэ угсаатны бүлэг нь өөрийн бичиг үсэггүй бөгөөд хүн ам нь ихэвчлэн Хятад үсэг хэрэглэж, цөөн хүмүүс Манж, Монгол бичиг үсэгтэй. ==Ахуй амьдрал== Дагуурын ард түмэн голдуу хөдөө аж ахуйд ажилладаг, мөн мал аж ахуй, ан агнуур, загас агнуурыг нэгэн зэрэг эрхэлдэг. Тэдний хүнсний гол бүтээгдэхүүнд шар будаа, гурвалжин будаа, махны үндсэн төрөлд ангийн мах ордог байсан бол одоо голдуу гэрийн тэжээвэр амьтдын мах буюу гахай, үхэр, хонь, тахианы мах зохиолох болжээ. Хоккей бол дагуурын хамгийн эртний уламжлалт спорт юм. Дагуур монголчууд нь [[Монгол хэл]]ний төрөл болох [[Дагуур хэл]]ээр ярина. Дагуур хэл нь Бутха<ref>[http://zaimka.ru/tsybenov-daurskie-rody/]</ref>, [[Хайлаар]], [[Цэцхар]] гэсэн аялгуунуудтай болно. ==Зураг== <gallery> Файл:Ravenstein-The-Regions-of-the-Amur.png|17-р зуун Зураг:Aldan.png|Зарим дагуурчууд бусдаасаа хол хойд зүгт [[:ru:Алдан (река)|Алдан]]д цутгадаг [[:ru:Амга|Амга]] голын адаг хавиар суурьшиж байжээ. File:Zeyarivermap.png|Зея гол File:Zeya.png|Зея гол File:John-Tallis-1851-Tibet-Mongolia-and-Manchuria-NE.jpg|1851 оны англи газрын зураг.Daoria-Дагуурын нутаг. Гогуль дагуурчууд Мэргэн (Merghen), [[:en:Aigun|Айгун]] (Aihom) хотуудын хооронд байв. File:Lisle - Carte de Tartarie (Detail).jpg|1706 оны зураг File:CEM-44-La-Chine-la-Tartarie-Chinoise-et-le-Thibet-1734-Amur-2572.jpg|1734 оны франц газрын зураг. Jaxa-Даурын Албазин хот. File:China_and_Japan,_John_Nicaragua_Dower_(1844).jpg|Зүүнгарыг "Songar Kalmucks", Уйгурыг "Little Bukharia" гэж тэмдэглэжээ. Мөн дагуур, харчины нутгийг харуулсан байна. 1844 оны зураг. File:Amur.svg|Амар мөрний сав </gallery> == Эх сурвалжууд == {{Reflist}} [[Ангилал:Өвөр Монгол дахь угсаатан]] [[Ангилал:Монгол угсаатан]] [[Ангилал:Хармөрөн дахь угсаатан]] [[Ангилал:Шинжаан дахь угсаатан]] [[Ангилал:Ляонин дахь угсаатан]] [[Ангилал:Монгол үндэстэн]] m5t33s70lqqocux2er6nvcggbt5i3qf 709604 709603 2022-08-26T05:08:37Z 103.173.255.162 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Үндэстэн |group=[[Файл:Daɣur-daγur-12.PNG|Дагуур]]<br />Дагуур ястан |image= |poptime=132,394 (2000 оны тооллого) |popplace=[[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]], [[Хармөрөн муж]], [[Шинжаан|Шинжаан Уйгурын өөртөө засах орон]] |rels=[[Буддын шашин]], [[Бөөгийн шашин]] |langs=1999 онд [[Дагуур хэл]]тний тоо 96,085 байв.<ref name="Ethnologue">[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=dta ''Ethnologue'' сүлжээ: Дагуур хэл]</ref> |related=[[Кидан]], [[Монгол үндэстэн|Монгол]] }} '''Дагуур''' ({{lang-zh|达斡尔族}} ''Dáwò'ěr zú'') — [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын ӨЗО]], [[Хармөрөн]] муж, [[Шинжаан|Шинжаан Уйгурын ӨЗО]]-д тархан суурьшсан [[угсаатны нийтлэг]]. Хятадын засгийн газраас тэднийг [[Монгол үндэстэн|Монголчуудын]] тоонд оруулдаггүй. 2000 онд 132,394 Дагуур хүн тоологдсноор бол [[Хятад]]ын [[Хятад улсын угсаатны бүтэц|56 угсаатнаас]] тоогоороо 34-д орно.<ref>[http://www.stats.gov.cn/english/statisticaldata/yearlydata/yarbook2003_e.pdf Хятадын статистикийн эмхэтгэл 2003]</ref> '''Дагуур угсаатан''' өнөө Өвөр Монголын [[Хөлөнбуйр]]ын [[Мориндаваа - Дагуурын өөртөө засах хошуу]]ндаа голчлон суудаг. 2000 онд Өвөр Монголд 77,188 (үүнээс Хөлөнбуйрт 70,287), Хармөрөнд 43,608 тоотой байна. Шинжааны [[Тарвагатай]]д [[Манж Чин улс|Чин улс]]ын үед очсон Дагуурын хойчис тэндхийн Монголчуудтай холилдон нилээд нь уусчээ. '''Дагуурууд''' [[Алтай хэлний язгуур]]ын [[Монгол хэлний бүлэг]]т харъяалагддаг хэлтэй. 1999 оны нэгэн тооцоогоор 96,085 (дөрөвний гурав нь) нь [[Дагуур хэл]]ээрээ хэлэлцэж чаддаг ажээ.<ref name="Ethnologue"/> ==Түүх == [[Файл:Mongolia XVI.png|thumb|Монгол улсууд 14-17-р зуунд: [[Монгол Улс 1368-1691|Монгол Улс]], [[Дөрвөн Ойрад]], [[Моголистан]]]] [[Зураг:Mongolia XVII.png|thumb]] [[File:Peoples Siberia XVI.jpg|thumb|right|200px|16-р зууны Сибирь. Энэ зургийг зарим нэг алдаатай хийсэн бололтой. Балагад- буриадын нэг бүлэг. Калмыки-ойрдууд. 16-р зууны сүүлээр ойрдууд Сибирь рүү газраа тэлж халимагууд нүүж эхэлжээ. Телес, телеут нь [[Алтай ястан|Алтайчуудтай]] ойр төрөл угсаатан. Тэр үед [[киргизүүд]] Тэнгэр уулын, Сибирийн киргиз гэсэн 2 хэсэгт хуваагдаж байв. Зарим монголчуудыг Лена мөрний дунд урсгал хавиар байсан гэж тэмдэглэжээ. Зурган дээрх байршлаар дагуурчууд (дауры) Онон мөрний дунд урсгалаас Амар мөрний урд эрэг, [[Ноон]], [[Сунгари]] мөрний сав газрыг бүхэлд нь хамран Номхон далай хүртэл тархсан байна. 1900 онд хийсэн зураг]] [[Файл:Daguur.jpg|thumb|right|200px]] Киданы Дахэ овог Дагуур болсон гэж түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг. Дагуурчууд нь жижиг ард түмэн байсан боловч баргууд Байгаль хавиар байх үед тэднийг захирч байв. Баргууд хожим нь дагуурчуудын захиргаанаас гарч одоогийн нутаг болох Хөлөнбуйрт нүүн ирсэн ба барга нь буриадтай гарал нэг учир хэл яриа, ёс заншил ойр байсан ч буриадаас холдож өвөрмонгол, халхтай хамт удаан сууснаас хэл аялга нь халх, өвөрмонгол, буриадын завсрын шинжтэй болжээ. Дагуурчууд 17-р зуунд [[:en:Agin-Buryat Okrug|Агийн Буриадын тойргоос]] Амар мөрний 2 эргийн дагуу түүний дунд урсгал хүртэл нутаглаж байв. Нутгийнх нь зүүн зах нь Амар мөрөнд хойд талаас нь цутгадаг [[:en:Zeya River|Зея]], [[:ru:Бурея (река)|Бурея]] гэсэн 2 голын дунд урсгалд хүрч байжээ. Орос 17-р зууны эхээр Буриадыг довтолсоны дараа дагуурын нутгийг эзэлж эхэлжээ. Цөөхөн хүнтэй дагуурчууд Оростой удаа дараа хүч тэнцвэргүй тулалдаан хийн энгийн номхон олон иргэнээ алдан урагш Амар мөрөн гатлан Ноон мөрний дагуух Өвөр Монголын нутагт нүүн ирж манжийн захиргаанд оржээ. Амар мөрний хойд эрэг дээрх [[:ru:Албазино|Албазин]] бол дагуурчуудын хот байсан ба 1651 онд Орост эзлэгджээ. Орос тэднийг алба төлөхийг шаардахад бид хэдийнэ манжийн албат болсон тул өөр улсад алба төлөхгүй гэж мэдэгджээ. Тэд 20-р зуун хүртэл уламжлалт соёл ахуйгаа сайтар хадгалсан хэвээр байжээ. [[Бөөгийн шашин|Бөөгийн]] болон [[Буддын шашин]] шүтдэг. Саяхан Дагуурыг өвөг Монгол хэлт [[Кидан]]ы хамгийн ойр угсааны хойчис гэж үзэх генетикийн судалгаа хийгджээ.<ref>Li Jinhui (08/02/2001). "DNA Match Solves Ancient Mystery". china.org.cn</ref> Монгол угсаатантай хамгаас ойр төрөл, Монголын дотор багтах учиртай гэдгээс бас '''Дагуур Монгол''' гэж нэрлэгддэг. [[Хорлоогийн Чойбалсан]] гуайн эцгийг Дагуурын Монгол хүн байсан гэсэн нутгийн цуу яриа байдаг. Манж Чингийн сүүлчийн хаан [[Айсингиоро]] [[Пүи]]-гийн их хатан нь [[Гобула Ванрон]] гэгч Дагуур Монголын гүнж байсан ба аав нь Чин гүрний дотоодын хэрэг эрхлэх сайд байжээ. == Нэр == Дагуурын Монголчуудын нэр нь Киданы Дахэ овгоос гаралтай. Дагуурчуудын нэрээр нь одоогийн [[ОХУ|Оросын]] [[Трансбайкал]] (одоогийн Өвөрбайгаль муж, Амар мөрний дагуух нутаг) муж болон ойр хавийн газрыг нэрлэжээ. Орчин үед [[Дагуурын тал хээр]] нь Монгол Дагуур, Орос Дагуур хэмээн нэрлэгдэх нь бий. Мөн энэ нутгаас гаралтай амьтад нь "Дагуур" гэсэн тодотголтой байх нь бий. Дагуурыг хятадууд "Бутган" Дагуур гэж нэрлэдэг. == Хэл == {{main|Дагуур хэл}} == Бичиг үсэг == Энэ угсаатны бүлэг нь өөрийн бичиг үсэггүй бөгөөд хүн ам нь ихэвчлэн Хятад үсэг хэрэглэж, цөөн хүмүүс Манж, Монгол бичиг үсэгтэй. ==Ахуй амьдрал== Дагуурын ард түмэн голдуу хөдөө аж ахуйд ажилладаг, мөн мал аж ахуй, ан агнуур, загас агнуурыг нэгэн зэрэг эрхэлдэг. Тэдний хүнсний гол бүтээгдэхүүнд шар будаа, гурвалжин будаа, махны үндсэн төрөлд ангийн мах ордог байсан бол одоо голдуу гэрийн тэжээвэр амьтдын мах буюу гахай, үхэр, хонь, тахианы мах зохиолох болжээ. Хоккей бол дагуурын хамгийн эртний уламжлалт спорт юм. Дагуур монголчууд нь [[Монгол хэл]]ний төрөл болох [[Дагуур хэл]]ээр ярина. Дагуур хэл нь Бутха<ref>[http://zaimka.ru/tsybenov-daurskie-rody/]</ref>, [[Хайлаар]], [[Цэцхар]] гэсэн аялгуунуудтай болно. ==Зураг== <gallery> Файл:Ravenstein-The-Regions-of-the-Amur.png|17-р зуун Зураг:Aldan.png|Зарим дагуурчууд бусдаасаа хол хойд зүгт [[:ru:Алдан (река)|Алдан]]д цутгадаг [[:ru:Амга|Амга]] голын адаг хавиар суурьшиж байжээ. File:Zeyarivermap.png|Зея гол File:Zeya.png|Зея гол File:John-Tallis-1851-Tibet-Mongolia-and-Manchuria-NE.jpg|1851 оны англи газрын зураг.Daoria-Дагуурын нутаг. Гогуль дагуурчууд Мэргэн (Merghen), [[:en:Aigun|Айгун]] (Aihom) хотуудын хооронд байв. File:Lisle - Carte de Tartarie (Detail).jpg|1706 оны зураг File:CEM-44-La-Chine-la-Tartarie-Chinoise-et-le-Thibet-1734-Amur-2572.jpg|1734 оны франц газрын зураг. Jaxa-Даурын Албазин хот. File:China_and_Japan,_John_Nicaragua_Dower_(1844).jpg|Зүүнгарыг "Songar Kalmucks", Уйгурыг "Little Bukharia" гэж тэмдэглэжээ. Мөн дагуур, харчины нутгийг харуулсан байна. 1844 оны зураг. File:Amur.svg|Амар мөрний сав </gallery> == Эх сурвалжууд == {{Reflist}} [[Ангилал:Өвөр Монгол дахь угсаатан]] [[Ангилал:Монгол угсаатан]] [[Ангилал:Хармөрөн дахь угсаатан]] [[Ангилал:Шинжаан дахь угсаатан]] [[Ангилал:Ляонин дахь угсаатан]] [[Ангилал:Монгол үндэстэн]] h8qpgo3ypu5zjmz5t2ljyygzki951sp 709605 709604 2022-08-26T05:09:30Z 103.173.255.162 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Үндэстэн |group=[[Файл:Daɣur-daγur-12.PNG|Дагуур]]<br />Дагуур ястан |image= |poptime=132,394 (2000 оны тооллого) |popplace=[[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]], [[Хармөрөн муж]], [[Шинжаан|Шинжаан Уйгурын өөртөө засах орон]] |rels=[[Буддын шашин]], [[Бөөгийн шашин]] |langs=1999 онд [[Дагуур хэл]]тний тоо 96,085 байв.<ref name="Ethnologue">[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=dta ''Ethnologue'' сүлжээ: Дагуур хэл]</ref> |related=[[Кидан]], [[Монгол үндэстэн|Монгол]] }} '''Дагуур''' ({{lang-zh|达斡尔族}} ''Dáwò'ěr zú'') — [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын ӨЗО]], [[Хармөрөн]] муж, [[Шинжаан|Шинжаан Уйгурын ӨЗО]]-д тархан суурьшсан [[угсаатны нийтлэг]]. Хятадын засгийн газраас тэднийг [[Монгол үндэстэн|Монголчуудын]] тоонд оруулдаггүй. 2000 онд 132,394 Дагуур хүн тоологдсноор бол [[Хятад]]ын [[Хятад улсын угсаатны бүтэц|56 угсаатнаас]] тоогоороо 34-д орно.<ref>[http://www.stats.gov.cn/english/statisticaldata/yearlydata/yarbook2003_e.pdf Хятадын статистикийн эмхэтгэл 2003]</ref> '''Дагуур угсаатан''' өнөө Өвөр Монголын [[Хөлөнбуйр]]ын [[Мориндаваа - Дагуурын өөртөө засах хошуу]]ндаа голчлон суудаг. 2000 онд Өвөр Монголд 77,188 (үүнээс Хөлөнбуйрт 70,287), Хармөрөнд 43,608 тоотой байна. Шинжааны [[Тарвагатай]]д [[Манж Чин улс|Чин улс]]ын үед очсон Дагуурын хойчис тэндхийн Монголчуудтай холилдон нилээд нь уусчээ. '''Дагуурууд''' [[Алтай хэлний язгуур]]ын [[Монгол хэлний бүлэг]]т харъяалагддаг хэлтэй. 1999 оны нэгэн тооцоогоор 96,085 (дөрөвний гурав нь) нь [[Дагуур хэл]]ээрээ хэлэлцэж чаддаг ажээ.<ref name="Ethnologue"/> ==Түүх == [[Файл:Mongolia XVI.png|thumb|Монгол улсууд 14-17-р зуунд: [[Монгол Улс 1368-1691|Монгол Улс]], [[Дөрвөн Ойрад]], [[Моголистан]]]] [[Зураг:Mongolia XVII.png|thumb]] [[File:Peoples Siberia XVI.jpg|thumb|right|200px|16-р зууны Сибирь. Энэ зургийг зарим нэг алдаатай хийсэн бололтой. Балагад- буриадын нэг бүлэг. Калмыки-ойрдууд. 16-р зууны сүүлээр ойрдууд Сибирь рүү газраа тэлж халимагууд нүүж эхэлжээ. Телес, телеут нь [[Алтай ястан|Алтайчуудтай]] ойр төрөл угсаатан. Тэр үед [[киргизүүд]] Тэнгэр уулын, Сибирийн киргиз гэсэн 2 хэсэгт хуваагдаж байв. Зарим монголчуудыг Лена мөрний дунд урсгал хавиар байсан гэж тэмдэглэжээ. Зурган дээрх байршлаар дагуурчууд (дауры) Онон мөрний дунд урсгалаас Амар мөрний урд эрэг, [[Ноон]], [[Сунгари]] мөрний сав газрыг бүхэлд нь хамран Номхон далай хүртэл тархсан байна. 1900 онд хийсэн зураг]] [[Файл:Daguur.jpg|thumb|right|200px]] Киданы Дахэ овог Дагуур болсон гэж түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг. Дагуурчууд нь жижиг ард түмэн байсан боловч баргууд Байгаль хавиар байх үед тэднийг захирч байв. Баргууд хожим нь дагуурчуудын захиргаанаас гарч одоогийн нутаг болох Хөлөнбуйрт нүүн ирсэн ба барга нь буриадтай гарал нэг учир хэл яриа, ёс заншил ойр байсан ч буриадаас холдож өвөрмонгол, халхтай хамт удаан сууснаас хэл аялга нь халх, өвөрмонгол, буриадын завсрын шинжтэй болжээ. Дагуурчууд 17-р зуунд [[:en:Agin-Buryat Okrug|Агийн Буриадын тойргоос]] Амар мөрний 2 эргийн дагуу түүний дунд урсгал хүртэл нутаглаж байв. Нутгийнх нь зүүн зах нь Амар мөрөнд хойд талаас нь цутгадаг [[:en:Zeya River|Зея]], [[:ru:Бурея (река)|Бурея]] гэсэн 2 голын дунд урсгалд хүрч байжээ. Орос 17-р зууны эхээр Буриадыг довтолсоны дараа дагуурын нутгийг эзэлж эхэлжээ. Цөөхөн хүнтэй дагуурчууд Оростой удаа дараа хүч тэнцвэргүй тулалдаан хийн энгийн номхон олон иргэнээ алдан урагш Амар мөрөн гатлан Ноон мөрний дагуух Өвөр Монголын нутагт нүүн ирж манжийн захиргаанд оржээ. Амар мөрний хойд эрэг дээрх [[:ru:Албазино|Албазин]] бол дагуурчуудын хот байсан ба 1651 онд Орост эзлэгджээ. Орос тэднийг алба төлөхийг шаардахад бид хэдийнэ манжийн албат болсон тул өөр улсад алба төлөхгүй гэж мэдэгджээ. Тэд 20-р зуун хүртэл уламжлалт соёл ахуйгаа сайтар хадгалсан хэвээр байжээ. [[Бөө|Бөөгийн]] болон [[Буддын шашин]] шүтдэг. Саяхан Дагуурыг өвөг Монгол хэлт [[Кидан]]ы хамгийн ойр угсааны хойчис гэж үзэх генетикийн судалгаа хийгджээ.<ref>Li Jinhui (08/02/2001). "DNA Match Solves Ancient Mystery". china.org.cn</ref> Монгол угсаатантай хамгаас ойр төрөл, Монголын дотор багтах учиртай гэдгээс бас '''Дагуур Монгол''' гэж нэрлэгддэг. [[Хорлоогийн Чойбалсан]] гуайн эцгийг Дагуурын Монгол хүн байсан гэсэн нутгийн цуу яриа байдаг. Манж Чингийн сүүлчийн хаан [[Айсингиоро]] [[Пүи]]-гийн их хатан нь [[Гобула Ванрон]] гэгч Дагуур Монголын гүнж байсан ба аав нь Чин гүрний дотоодын хэрэг эрхлэх сайд байжээ. == Нэр == Дагуурын Монголчуудын нэр нь Киданы Дахэ овгоос гаралтай. Дагуурчуудын нэрээр нь одоогийн [[ОХУ|Оросын]] [[Трансбайкал]] (одоогийн Өвөрбайгаль муж, Амар мөрний дагуух нутаг) муж болон ойр хавийн газрыг нэрлэжээ. Орчин үед [[Дагуурын тал хээр]] нь Монгол Дагуур, Орос Дагуур хэмээн нэрлэгдэх нь бий. Мөн энэ нутгаас гаралтай амьтад нь "Дагуур" гэсэн тодотголтой байх нь бий. Дагуурыг хятадууд "Бутган" Дагуур гэж нэрлэдэг. == Хэл == {{main|Дагуур хэл}} == Бичиг үсэг == Энэ угсаатны бүлэг нь өөрийн бичиг үсэггүй бөгөөд хүн ам нь ихэвчлэн Хятад үсэг хэрэглэж, цөөн хүмүүс Манж, Монгол бичиг үсэгтэй. ==Ахуй амьдрал== Дагуурын ард түмэн голдуу хөдөө аж ахуйд ажилладаг, мөн мал аж ахуй, ан агнуур, загас агнуурыг нэгэн зэрэг эрхэлдэг. Тэдний хүнсний гол бүтээгдэхүүнд шар будаа, гурвалжин будаа, махны үндсэн төрөлд ангийн мах ордог байсан бол одоо голдуу гэрийн тэжээвэр амьтдын мах буюу гахай, үхэр, хонь, тахианы мах зохиолох болжээ. Хоккей бол дагуурын хамгийн эртний уламжлалт спорт юм. Дагуур монголчууд нь [[Монгол хэл]]ний төрөл болох [[Дагуур хэл]]ээр ярина. Дагуур хэл нь Бутха<ref>[http://zaimka.ru/tsybenov-daurskie-rody/]</ref>, [[Хайлаар]], [[Цэцхар]] гэсэн аялгуунуудтай болно. ==Зураг== <gallery> Файл:Ravenstein-The-Regions-of-the-Amur.png|17-р зуун Зураг:Aldan.png|Зарим дагуурчууд бусдаасаа хол хойд зүгт [[:ru:Алдан (река)|Алдан]]д цутгадаг [[:ru:Амга|Амга]] голын адаг хавиар суурьшиж байжээ. File:Zeyarivermap.png|Зея гол File:Zeya.png|Зея гол File:John-Tallis-1851-Tibet-Mongolia-and-Manchuria-NE.jpg|1851 оны англи газрын зураг.Daoria-Дагуурын нутаг. Гогуль дагуурчууд Мэргэн (Merghen), [[:en:Aigun|Айгун]] (Aihom) хотуудын хооронд байв. File:Lisle - Carte de Tartarie (Detail).jpg|1706 оны зураг File:CEM-44-La-Chine-la-Tartarie-Chinoise-et-le-Thibet-1734-Amur-2572.jpg|1734 оны франц газрын зураг. Jaxa-Даурын Албазин хот. File:China_and_Japan,_John_Nicaragua_Dower_(1844).jpg|Зүүнгарыг "Songar Kalmucks", Уйгурыг "Little Bukharia" гэж тэмдэглэжээ. Мөн дагуур, харчины нутгийг харуулсан байна. 1844 оны зураг. File:Amur.svg|Амар мөрний сав </gallery> == Эх сурвалжууд == {{Reflist}} [[Ангилал:Өвөр Монгол дахь угсаатан]] [[Ангилал:Монгол угсаатан]] [[Ангилал:Хармөрөн дахь угсаатан]] [[Ангилал:Шинжаан дахь угсаатан]] [[Ангилал:Ляонин дахь угсаатан]] [[Ангилал:Монгол үндэстэн]] r7b5wzds6n4spqai4jms320uawacg6l 0 35044 709561 701256 2022-08-26T00:37:40Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс хувь хүн | нэр = Бадамдорж | хүндэтгэсэн_угтвар = Да лам | хүндэтгэсэн_дагавар = | зураг = Г.Бадамдорж.jpg | зураг_хэмжээ = | зурагны_дэвсгэр_тайлбар = | тайлбар = Да лам Бадамдорж | жинхэнэ_нэр = Гончигжалцангийн Бадамдорж | төрсөн_огноо = 1850-д он | төрсөн_газар = [[Чин улс]], [[Ар Монгол|Гадаад Монгол]], [[Их Шавь]] | нас_барсан_огноо = [[1920 он]] | нас_барсан_газар = [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улс]] | үхлийн_шалтгаан = [[Чихрийн шижин]] | олдсон_газар = | оршуулагдсан_газар = | хөшөө_дурсгал = | амьдарч_байсан_газар = [[Монгол Улс]] | яс_үндэс = [[халх]] | үндэстэн = [[Монголчууд|монгол]] | аль_хотын_суугуул = | бусад_нэр = | юугаараа_алдаршсан = Монгол Улсын Ерөнхий сайд, Автономит монгол улсыг устгах гэрээнд гарын үсэг зурсан. | телевиз = | боловсрол = [[Манж хэл|манж]], [[Төвөд хэл|төвөд]], [[Хятад хэл|хятад хэлтэй]] | төгссөн_сургууль = | ажил_мэргэжил = | ажилд_авагч = | байгууллага = | алдартай_бүтээлүүд = | хэв_маяг = | түүнд_нөлөөлсөн = | түүний_нөлөөлсөн = | төлөөлөгч = | идэвхитэй_жилүүд = | төрөлх_хот = | цалин = | хөрөнгө = | өндөр = | жин = | хэргэм = [[Да лам]] | телевиз = | хугацаа = | өмнөх_хүн = | залгамжлагч = | нам = | хөдөлгөөн = | өрсөлдөгч = | зөвлөл = | шүтлэг = [[Буддын шашин|бурханы шашин]] | шашны_бүлэг = [[шарын шашин]] | ял_зэм = | ялын_гүйцэтгэл = | ялын_нөхцөл = | эхнэр_(нөхөр) = | хамтрагч = | хүүхэд = | эцэг_эх = | хамаатан = | callsign = | шагнал = | гарын_үсэг = | гарын_үсэг_өөр = | вэбсайт = | тэмдэглэл = }} '''Гончигжалцангийн Бадамдорж''' нь [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын]] [[Ерөнхий сайд]] бөгөөд Монгол Улсын тусгаар тогтнолын үйлст гарамгай гавьяа байгуулсан боловч энэхүү гавьяагаа [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ-д]] [[Сю Шүжан|генерал Сю-шүжан]]ы сүрдүүлгээс болон харлуулсан нэгэн. ==Түүхэн баримт== [[Монголын үндэсний архив]]т 1919 онд [[Нийслэл хүрээ]]нд сууж байсан Бүрэн эрх төлөөлөгч [[Чен-И]] ба [[Богд хаан]]т Монголын улсын удирдлагатай хийсэн хэлэлцээний үеийн тэмдэглэлийн хэсэг хадгалагдаж байна. Тэрхүү тэмдэглэлд [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Монголын автономит төр]]ийг устгасаны төлөө Монголын ноёд, том лам, хутагт нарт мөнгөн шагнал олгох асуудлыг хэлэлцсэн байх бөгөөд 138 хүний нэр, цол хэргэм болон олгох мөнгөн шагналын хэмжээг заасан жагсаалтыг үйлдсэн нь хадгалагдан үлджээ. Жагсаалтын эхэнд [[Ерөнхий сайд]], Эрдэнэ шанзав да лам [[Гончигжалцангийн Бадамдорж]]ид 30 мянган [[лан]] мөнгө, Дотоод яамны дэд сайд дархан чин ван [[Пунцагцэрэн]] ба дэд сайд [[Да лам Пунцагдорж]] нарт тус бүр 15 мянган лан мөнгө, Гадаад яамны сайд, Хичээнгүй гүн [[Балингийн Цэрэндорж|Б. Цэрэндорж]]ид 20 мянган лан мөнгө гэх зэргээр нийт 354 мянган лан мөнгө олгохоор заасан байна. 1920 онд Монголын ноёд лам нарын өөрийн хүсэлтээр автономит эрхийг устгасан. Нэгэнт хэлэлцэн тохирсон зүйл хэрэгжсэн тул мөнгөн шагналаа авсан байх магадлал өндөр. {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө =[[Төгс-Очирын Намнансүрэн|Сайн ноён хан Намнансүрэн]] |албан_тушаал =[[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]] |он =1919-1920 |дараа =[[Содномын Дамдинбазар|Жалханз хутагт Дамдинбазар]] }} {{end}} {{Хөтлөгч мөр Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын Ерөнхий сайд}} {{DEFAULTSORT:Бадамдорж, Гончигжалцангийн}} [[Ангилал:Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:19-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1920 онд өнгөрсөн]] lq8w8rxfmye9zu4s13dxlqallg9vira 0 36204 709570 702872 2022-08-26T02:36:46Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн |нэр = Энхбилэгтийн Тогтох | зураг = [[Зураг:陶克陶胡.jpg|300px]] | зураг_хэмжээ = | зурагны дэвсгэр тайлбар = | тайлбар = Тогтох гүн |төрсөн = 1863 |нас барсан = 1922 оны 1 сар |төрсөн_газар = [[Манж Чин улс]], [[Өвөр Монгол]], [[Горлос хошуу]] |нас барсан_газар = [[Богд Хаант Монгол Улс]], [[Нийслэл хүрээ]] |эх орон = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg |20px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] | салбар = [[Богд Хаант Монгол Улсын арми]] |албан он жилүүд = 1911-1920 он |цол = [[Гүн]] |албан тушаал = [[Ховдыг чөлөөлөх байлдаан]]д жанжин,<br />[[Таван замын байлдаан]]д жанжин |тулалдаанууд = [[Ховдыг чөлөөлөх байлдаан]]<br />[[Таван замын байлдаан]] | шагналууд = [[Богд Хаант Монгол Улс]]ын баатар <br />[[Богд Хаант Монгол Улс]]ын [[гүн]] | бусад_үйл = }} '''Энхбилэгтийн Тогтох''' буюу '''Тогтох гүн''' нь [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|Монголын үндэсний тусгаар тогтнол]]ын төлөө тууштай [[тэмцэгч]], [[Манж]]ийн дарлалаас [[Монгол]]ыг чөлөөлөх тэмцэлд [[зэвсэг]] барин босож тэмцсэн цэргийн [[жанжин]] [[хүн]]. Богд Хаант Монгол улс байгуулагдсаны дараа [[Ховд]]ыг чөлөөлөх [[байлдаан]] болон [[Дундад Иргэн Улс]]ын түрэмгийлэлийн эсрэг хийсэн [[Таван замын байлдаан]]д [[цэрэг]] удирдан оролцож онц гарамгай гавъяануудыг байгуулсан авъяаслаг цэргийн командлагч байсан байна. ==Намтар== Жирэм чуулганы Горлос хошуунд 1863 онд төржээ. 1894 онд манжуурын төмөр замын орчим болсон хятад, японы байлдаанд хятадууд ялагдаж, тэндээс зугтсан цэргүүд элдэв нэр хоч бүхий дээрэмчдийн олон жижиг бүлэг болон бутарч Жирэмийн чуулган даяар дээрэм тонуул хийж, амар заяа үзүүлэхээ больсон нь идэр залуу 31 настай тайж эрийн гүн зэвүүцлийг төрүүлжээ. Иймийн учир санаа нийлсэн сайн нөхдийн хамт зэвсэглэн босч, орох оронгүй дээрэмчдийн эсрэг тэмцэж эхэлсэн нь аажмаар гүнзгийрч манж, хятадын эзлэн түрэмгийлэгчдийн эсрэг тэмцсэн бослого болж хувирсан юм. Хятад түрэмгийчүүдийн эсрэг зэвсэгт тэмцэл үүсгэж, ялангуяа 1906-1910 онд идэвхжиж, 23 (100 ч гэдэг) удаа байлджээ. 1907 онд баригдсан ч, оргон мултарч чаджээ. == Тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл == Тогтох тайжийн цэрэг 1906-1910 онд Солон ууланд хүн давуу дайсантай удаа дараа тулгаран няцааж, тулалдан ялж байсан хэдий ч, он цаг улирах тутам орон нутагтаа оршин тогтноход хэцүү болж ирсэн байна. Өөрийн 50 орчим цэргийг тэргүүлэн Сэцэн хан аймгийн нутаг, Егүзэрийн хийдийн нутгаар орж ирэхэд хүрээний сайд Дархан чин ван Пунцагцэрэн цэрэг мордуулан тосч байлдсан гунигт түүх бий. Чухам хадны завсар хавчуулсан халиуны зулзага шиг болсон Тогтох тайж Оросын нутагт ойн гарч Чита хотын захирагчтай уулзаж Дээд Үдийн харганатайд түр төвхнөөд байжээ. Гэтэл түүний олон жилийн хүсэл мөрөөдөл биелж Монгол Улс тусгаар тогтнож, Олноо өргөгдсөн төрөө мандуулж, Оройн дээд хаанаа залсанд баярлахын ихээр бахархаж дайчин нехдөө дагуулан давхин ирсэн нь энэ юм санж. Ийнхүү Цогчин дуганд мандал өргөж байхад нь илдэндээ цустай хүн ирэв гэж Богд хаан бодсон нь үгүй. Харин ч эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө амь хайргүй тэмцэгч Тогтох тайжийг тэргүүн зэрэг жинс, тогосын отго, Зоригтбаатар цол шагнасан байна. [[Файл:1912年的陶克陶胡.jpg|thumb]] Мөнхүү 1912 онд Буриадын нутгаас түүний эхнэр хүүхдийг авчирч, улсын сангаас хашаа байшин худалдан авч өгсен төдийгүй Цэргийн яамны дэс түшмэлээр тохоон томилжээ. Ер нь Оройн дээд Богд хааны тэргүүлж байсан Олноо өргөгдсөн төр 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнд гар бие оролцон зүтгэсэн Өвөр Монголын эх оронч нарт цагийн цагт гараа сунгаж байсан юм. 1912 онд Богд хааны цэрэг баруун хязгаар Ховдыг дайрах үед Тогтох өөрийн харьяат цэргээ томилон Магсаржав, Дамдинсүрэнд туслуулжээ. Дурдан бүхий Магсаржав, Тогтох, Дамдинсүрэн гурвын журамтай явалцаж байсан тухай уламжлал яриа ардын дунд олон дэлгэрчээ. Түүнээс нэгийг өгүүлбэл ―Тогтох, Манлайбаатар Дамдинсүрэнтэй хүж зул барилцан Тогтох ах нь, Дамдинсүрэн дүү нь болж их л дотно найз байжээ. Нэгэн өдөр Манлайбаатар Дамдинсүрэнгээс энэ биеэ би Хөлөнбуйрын ард түмний төлөө зүтгэж байгаад үхнэ гэж боддог гэхэд Тогтох их л сайшааж эр хүн тийм байх ѐстой, харин Богдын хэргэм шагнал эрх тушаалд шунахайрч тэр сайн зорилтоо мартвал тусгүй шүү хэмээжээ. Манлайбаатар Дамдинсүрэн би хэрхэвч чингэхгүй. Хэрэв энэ зорилгоо алдваас хойд төрөлдөө уртаас урт чихтэй илжиг болно хэмээн ам алдаж байсан хэмээмүй. == Хувийн амьдрал== Баатар Тогтохын үзлээр хүмүүжсэн, өргөмөл хүү нь болох нэрт зохиолч, төр нийгмийн зүтгэлтэн [[Сономбалжирын Буяннэмэх|С.Буяннэмэх]] монгол туургатныг нэгтгэх үйлсэд идэвхийлэн зүтгэж явсан гавьяатан билээ. == Мөн үзэх == * [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] * [[Хатанбаатар Магсаржав]] {{DEFAULTSORT:Тогтох, Энхбилэгтийн}} [[Ангилал:Монголын язгууртан]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч]] [[Ангилал:Монголын жанжин]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1863 онд төрсөн]] [[Ангилал:1922 онд өнгөрсөн]] 02k3h02ryf6572g10xpu1sp1idm5y2s 709611 709570 2022-08-26T06:24:08Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн |нэр = Энхбилэгтийн Тогтох | зураг = [[Зураг:陶克陶胡.jpg|300px]] | зураг_хэмжээ = | зурагны дэвсгэр тайлбар = | тайлбар = Тогтох гүн |төрсөн = 1863 |нас барсан = 1922 оны 1 сар |төрсөн_газар = [[Манж Чин улс]], [[Өвөр Монгол]], Горлос хоёр хошуу |нас барсан_газар = [[Богд Хаант Монгол Улс]], [[Нийслэл хүрээ]] |эх орон = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg |20px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] | салбар = [[Богд Хаант Монгол Улсын арми]] |албан он жилүүд = 1911-1920 он |цол = [[Гүн]] |албан тушаал = [[Ховдыг чөлөөлөх байлдаан]]д жанжин,<br />[[Таван замын байлдаан]]д жанжин |тулалдаанууд = Ховдыг чөлөөлөх байлдаан<br />[[Таван замын байлдаан]] | шагналууд = [[Богд Хаант Монгол Улс]]ын баатар <br />Богд Хаант Монгол Улсын [[гүн]] | бусад_үйл = }} '''Энхбилэгтийн Тогтох''' буюу '''Тогтох гүн''' нь [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|Монголын үндэсний тусгаар тогтнол]]ын төлөө тууштай [[тэмцэгч]], [[Манж]]ийн дарлалаас [[Монгол]]ыг чөлөөлөх тэмцэлд [[зэвсэг]] барин босож тэмцсэн цэргийн [[жанжин]] [[хүн]]. Богд Хаант Монгол улс байгуулагдсаны дараа [[Ховд]]ыг чөлөөлөх [[байлдаан]] болон [[Дундад Иргэн Улс]]ын түрэмгийлэлийн эсрэг хийсэн [[Таван замын байлдаан]]д [[цэрэг]] удирдан оролцож онц гарамгай гавъяануудыг байгуулсан авъяаслаг цэргийн командлагч байсан байна. ==Намтар== [[Жиримийн чуулган]]ы Горлос хоёр хошуунд 1863 онд төржээ. 1894 онд манжуурын төмөр замын орчим болсон хятад, японы байлдаанд хятадууд ялагдаж, тэндээс зугтсан цэргүүд элдэв нэр хоч бүхий дээрэмчдийн олон жижиг бүлэг болон бутарч Жирэмийн чуулган даяар дээрэм тонуул хийж, амар заяа үзүүлэхээ больсон нь идэр залуу 31 настай тайж эрийн гүн зэвүүцлийг төрүүлжээ. Иймийн учир санаа нийлсэн сайн нөхдийн хамт зэвсэглэн босч, орох оронгүй дээрэмчдийн эсрэг тэмцэж эхэлсэн нь аажмаар гүнзгийрч манж, хятадын эзлэн түрэмгийлэгчдийн эсрэг тэмцсэн бослого болж хувирсан юм. Хятад түрэмгийчүүдийн эсрэг зэвсэгт тэмцэл үүсгэж, ялангуяа 1906-1910 онд идэвхжиж, 23 (100 ч гэдэг) удаа байлджээ. 1907 онд баригдсан ч, оргон мултарч чаджээ. == Тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл == Тогтох тайжийн цэрэг 1906-1910 онд Солон ууланд хүн давуу дайсантай удаа дараа тулгаран няцааж, тулалдан ялж байсан хэдий ч, он цаг улирах тутам орон нутагтаа оршин тогтноход хэцүү болж ирсэн байна. Өөрийн 50 орчим цэргийг тэргүүлэн Сэцэн хан аймгийн нутаг, Егүзэрийн хийдийн нутгаар орж ирэхэд хүрээний сайд Дархан чин ван Пунцагцэрэн цэрэг мордуулан тосч байлдсан гунигт түүх бий. Чухам хадны завсар хавчуулсан халиуны зулзага шиг болсон Тогтох тайж Оросын нутагт ойн гарч Чита хотын захирагчтай уулзаж Дээд Үдийн харганатайд түр төвхнөөд байжээ. Гэтэл түүний олон жилийн хүсэл мөрөөдөл биелж Монгол Улс тусгаар тогтнож, Олноо өргөгдсөн төрөө мандуулж, Оройн дээд хаанаа залсанд баярлахын ихээр бахархаж дайчин нехдөө дагуулан давхин ирсэн нь энэ юм санж. Ийнхүү Цогчин дуганд мандал өргөж байхад нь илдэндээ цустай хүн ирэв гэж Богд хаан бодсон нь үгүй. Харин ч эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө амь хайргүй тэмцэгч Тогтох тайжийг тэргүүн зэрэг жинс, тогосын отго, Зоригтбаатар цол шагнасан байна. [[Файл:1912年的陶克陶胡.jpg|thumb]] Мөнхүү 1912 онд Буриадын нутгаас түүний эхнэр хүүхдийг авчирч, улсын сангаас хашаа байшин худалдан авч өгсен төдийгүй Цэргийн яамны дэс түшмэлээр тохоон томилжээ. Ер нь Оройн дээд Богд хааны тэргүүлж байсан Олноо өргөгдсөн төр 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнд гар бие оролцон зүтгэсэн Өвөр Монголын эх оронч нарт цагийн цагт гараа сунгаж байсан юм. 1912 онд Богд хааны цэрэг баруун хязгаар Ховдыг дайрах үед Тогтох өөрийн харьяат цэргээ томилон Магсаржав, Дамдинсүрэнд туслуулжээ. Дурдан бүхий Магсаржав, Тогтох, Дамдинсүрэн гурвын журамтай явалцаж байсан тухай уламжлал яриа ардын дунд олон дэлгэрчээ. Түүнээс нэгийг өгүүлбэл ―Тогтох, Манлайбаатар Дамдинсүрэнтэй хүж зул барилцан Тогтох ах нь, Дамдинсүрэн дүү нь болж их л дотно найз байжээ. Нэгэн өдөр Манлайбаатар Дамдинсүрэнгээс энэ биеэ би Хөлөнбуйрын ард түмний төлөө зүтгэж байгаад үхнэ гэж боддог гэхэд Тогтох их л сайшааж эр хүн тийм байх ѐстой, харин Богдын хэргэм шагнал эрх тушаалд шунахайрч тэр сайн зорилтоо мартвал тусгүй шүү хэмээжээ. Манлайбаатар Дамдинсүрэн би хэрхэвч чингэхгүй. Хэрэв энэ зорилгоо алдваас хойд төрөлдөө уртаас урт чихтэй илжиг болно хэмээн ам алдаж байсан хэмээмүй. == Хувийн амьдрал== Баатар Тогтохын үзлээр хүмүүжсэн, өргөмөл хүү нь болох нэрт зохиолч, төр нийгмийн зүтгэлтэн [[Сономбалжирын Буяннэмэх|С.Буяннэмэх]] монгол туургатныг нэгтгэх үйлсэд идэвхийлэн зүтгэж явсан гавьяатан билээ. == Мөн үзэх == * [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] * [[Хатанбаатар Магсаржав]] {{DEFAULTSORT:Тогтох, Энхбилэгтийн}} [[Ангилал:Монголын язгууртан]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч]] [[Ангилал:Монголын жанжин]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1863 онд төрсөн]] [[Ангилал:1922 онд өнгөрсөн]] 66bjp5aqjg2n2o85kh6f5y8bdtfrfe5 709612 709611 2022-08-26T06:29:47Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн |нэр = Энхбилэгтийн Тогтох | зураг = [[Зураг:陶克陶胡.jpg|300px]] | зураг_хэмжээ = | зурагны дэвсгэр тайлбар = | тайлбар = Тогтох гүн |төрсөн = 1863 |нас барсан = 1922 оны 1 сар |төрсөн_газар = [[Манж Чин улс]], [[Өвөр Монгол]], Горлос хоёр хошуу |нас барсан_газар = [[Богд Хаант Монгол Улс]], [[Нийслэл хүрээ]] |эх орон = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg |20px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] | салбар = [[Богд Хаант Монгол Улсын арми]] |албан он жилүүд = 1911-1920 он |цол = [[Гүн]] |албан тушаал = [[Ховдыг чөлөөлөх байлдаан]]д жанжин,<br />[[Таван замын байлдаан]]д жанжин |тулалдаанууд = Ховдыг чөлөөлөх байлдаан<br />[[Таван замын байлдаан]] | шагналууд = [[Богд Хаант Монгол Улс]]ын баатар <br />Богд Хаант Монгол Улсын [[гүн]] | бусад_үйл = }} '''Энхбилэгтийн Тогтох''' буюу '''Тогтох гүн''' нь [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|Монголын үндэсний тусгаар тогтнол]]ын төлөө тууштай [[Баатар|тэмцэгч]], [[Манж]]ийн дарлалаас [[Монгол]]ыг чөлөөлөх тэмцэлд [[зэвсэг]] барин босож тэмцсэн цэргийн [[жанжин]] [[хүн]]. Богд Хаант Монгол улс байгуулагдсаны дараа [[Ховд]]ыг чөлөөлөх [[байлдаан]] болон [[Дундад Иргэн Улс]]ын түрэмгийлэлийн эсрэг хийсэн [[Таван замын байлдаан]]д [[цэрэг]] удирдан оролцож онц гарамгай гавъяануудыг байгуулсан авъяаслаг цэргийн командлагч байсан байна. ==Намтар== [[Жиримийн чуулган]]ы Горлос хоёр хошуунд 1863 онд төржээ. 1894 онд манжуурын төмөр замын орчим болсон хятад, японы байлдаанд хятадууд ялагдаж, тэндээс зугтсан цэргүүд элдэв нэр хоч бүхий дээрэмчдийн олон жижиг бүлэг болон бутарч Жирэмийн чуулган даяар дээрэм тонуул хийж, амар заяа үзүүлэхээ больсон нь идэр залуу 31 настай тайж эрийн гүн зэвүүцлийг төрүүлжээ. Иймийн учир санаа нийлсэн сайн нөхдийн хамт зэвсэглэн босч, орох оронгүй дээрэмчдийн эсрэг тэмцэж эхэлсэн нь аажмаар гүнзгийрч манж, хятадын эзлэн түрэмгийлэгчдийн эсрэг тэмцсэн бослого болж хувирсан юм. Хятад түрэмгийчүүдийн эсрэг зэвсэгт тэмцэл үүсгэж, ялангуяа 1906-1910 онд идэвхжиж, 23 (100 ч гэдэг) удаа байлджээ. 1907 онд баригдсан ч, оргон мултарч чаджээ. == Тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл == Тогтох тайжийн цэрэг 1906-1910 онд Солон ууланд хүн давуу дайсантай удаа дараа тулгаран няцааж, тулалдан ялж байсан хэдий ч, он цаг улирах тутам орон нутагтаа оршин тогтноход хэцүү болж ирсэн байна. Өөрийн 50 орчим цэргийг тэргүүлэн Сэцэн хан аймгийн нутаг, Егүзэрийн хийдийн нутгаар орж ирэхэд хүрээний сайд Дархан чин ван Пунцагцэрэн цэрэг мордуулан тосч байлдсан гунигт түүх бий. Чухам хадны завсар хавчуулсан халиуны зулзага шиг болсон Тогтох тайж Оросын нутагт ойн гарч Чита хотын захирагчтай уулзаж Дээд Үдийн харганатайд түр төвхнөөд байжээ. Гэтэл түүний олон жилийн хүсэл мөрөөдөл биелж Монгол Улс тусгаар тогтнож, Олноо өргөгдсөн төрөө мандуулж, Оройн дээд хаанаа залсанд баярлахын ихээр бахархаж дайчин нехдөө дагуулан давхин ирсэн нь энэ юм санж. Ийнхүү Цогчин дуганд мандал өргөж байхад нь илдэндээ цустай хүн ирэв гэж Богд хаан бодсон нь үгүй. Харин ч эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө амь хайргүй тэмцэгч Тогтох тайжийг тэргүүн зэрэг жинс, тогосын отго, Зоригтбаатар цол шагнасан байна. [[Файл:1912年的陶克陶胡.jpg|thumb]] Мөнхүү 1912 онд Буриадын нутгаас түүний эхнэр хүүхдийг авчирч, улсын сангаас хашаа байшин худалдан авч өгсен төдийгүй Цэргийн яамны дэс түшмэлээр тохоон томилжээ. Ер нь Оройн дээд Богд хааны тэргүүлж байсан Олноо өргөгдсөн төр 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнд гар бие оролцон зүтгэсэн Өвөр Монголын эх оронч нарт цагийн цагт гараа сунгаж байсан юм. 1912 онд Богд хааны цэрэг баруун хязгаар Ховдыг дайрах үед Тогтох өөрийн харьяат цэргээ томилон Магсаржав, Дамдинсүрэнд туслуулжээ. Дурдан бүхий Магсаржав, Тогтох, Дамдинсүрэн гурвын журамтай явалцаж байсан тухай уламжлал яриа ардын дунд олон дэлгэрчээ. Түүнээс нэгийг өгүүлбэл ―Тогтох, Манлайбаатар Дамдинсүрэнтэй хүж зул барилцан Тогтох ах нь, Дамдинсүрэн дүү нь болж их л дотно найз байжээ. Нэгэн өдөр Манлайбаатар Дамдинсүрэнгээс энэ биеэ би Хөлөнбуйрын ард түмний төлөө зүтгэж байгаад үхнэ гэж боддог гэхэд Тогтох их л сайшааж эр хүн тийм байх ѐстой, харин Богдын хэргэм шагнал эрх тушаалд шунахайрч тэр сайн зорилтоо мартвал тусгүй шүү хэмээжээ. Манлайбаатар Дамдинсүрэн би хэрхэвч чингэхгүй. Хэрэв энэ зорилгоо алдваас хойд төрөлдөө уртаас урт чихтэй илжиг болно хэмээн ам алдаж байсан хэмээмүй. == Хувийн амьдрал== Баатар Тогтохын үзлээр хүмүүжсэн, өргөмөл хүү нь болох нэрт зохиолч, төр нийгмийн зүтгэлтэн [[Сономбалжирын Буяннэмэх|С.Буяннэмэх]] монгол туургатныг нэгтгэх үйлсэд идэвхийлэн зүтгэж явсан гавьяатан билээ. == Мөн үзэх == * [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] * [[Хатанбаатар Магсаржав]] {{DEFAULTSORT:Тогтох, Энхбилэгтийн}} [[Ангилал:Монголын язгууртан]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч]] [[Ангилал:Монголын жанжин]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1863 онд төрсөн]] [[Ангилал:1922 онд өнгөрсөн]] 8asylg5ohdxo0kg9oxgem476jtyhmoh 0 36331 709583 702860 2022-08-26T03:16:35Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн |нэр = Ялгуун баатар Лаварын Сумъяа | зураг =[[Файл:Сумъяа.jpg|150px]] | зураг_хэмжээ =Лаварын Сумъяа | зурагны дэвсгэр тайлбар = | тайлбар = |төрсөн = 1874 он |нас барсан = 1935 он |төрсөн_газар = [[Манж Чин улс]], [[Шинжаан]], Илийн цахар хошуу ([[Бортал тойрог|Бор тал]]) |нас барсан_газар = [[БНМАУ]], [[Сэлэнгэ]] аймаг |эх орон = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|20px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] | салбар = [[Богд Хаант Монгол Улсын арми]] |албан он жилүүд = 1912-1919 он |цол = [[Гүн]], [[бэйс]] |албан тушаал = [[Таван замын байлдаан]]д жанжин, Ардын журамт цэргийн дэд жанжин |тулалдаанууд = [[Таван замын байлдаан]], [[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]] бусад | шагналууд = [[Богд Хаант Монгол Улс]]ын ялгуун баатар <br />[[Богд Хаант Монгол Улс]]ын [[гүн]], бэйс | бусад_үйл = }} '''Ялгуун баатар Сумъяа бэйс''' буюу '''Лаварын Сумъяа''' (1874-1935) нь [[Богд Хаант Монгол Улс]]ын үндэсний тусгаар тогтнолын төлөө мятаршгүй тэмцэгч, Манж болон Хятадын дарлалын эсрэг тууштай тэмцэгч, цэргийн чадварлаг жанжин хүн байжээ. ==Намтар== [[Ялгуун баатар]] Сумъяа [[бэйс]] тухайн үеийн [[Манж Чин улс]]ын Шинжаан буюу Шинэ хязгаар, одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Шинжаан|Шинжаан - Уйгурын өөртөө засах орны]] Бор талд Цахар Монгол угсааны Лаварын гэрт төржээ. Улмаар бага наснaасаа бие даан суралцаж байсны дүнд [[Хөвөөт шар хошуу]]ны [[дэд дарга]] болжээ. 1910 оны үеэс Шинжаан дахь Манж-Хятадын дарлал тэсвэрлэшгүй болсноос ард олноороо эсэргүүцсэн [[бослого]] гарч эхэлсэн. 1911 оны 11-р сард Илийн Хөвөөт шарын хошууныхан Илийн манж жанжны цэргийн эсрэг бослого гаргаж байлдаж эхэлжээ. Энэ бослогод бусад хошуу нутгийнхан бас оролцож сар орчим дайтсан байна. Хятадууд сарын дотор янз бүрийн насны 100 гаруй хүнийг алж хядаж, эд хөрөнгө, малыг нь булаан дээрэмджээ. Мөн бослогод оролцогчдыг харгислаж байсан байна. Жишээлбэл, Надмид тэргүүтэй 30 шахам [[цэрэг]] эрсийг олны өмнө харгис хэргийгээр цавчин алсан байна. Энэхүү зэвсэгт бослогод Хөвөөт шар хошууны дэд дарга Сумъяа нь удирдагч нарын нэгнээр голлон оролцож, олон удаагийн тулалдаанд босогчдын цэргийг толгойлон байлдсан байна. Манж-хятадын олон тооны цэрэг, давуу зэвсэглэлийн эсрэг хүн цөөтэй муу зэвсэглэсэн босогчид хэдийгээр баатарлаг зориг гаргасан боловч бут цохиулсан ажээ. Бослогыг хятад цэргүүд харгислан дарахад Сумъяагаар ахлуулсан 600 орчим хүн Оросын хил рүү буюу одоогийн [[Казахстан]]ы нутаг руу нүүж оржээ. Дүрвэгчид [[Оросын Хаант Улс|Хаант Орос]]т өргөдөл хүсэлт гарган, түр хоргодуулаач гэсэн хүсэлт тавьсныг Оросууд найрсгаар хүлээн авч, Хасагийн дотор нэгэн газарт 1912 оны 4-р сард түр суулгасан байна. Тэнд гурван сар орчим байсан ба ард үлдсэн манжуудаас буцааж нүүлгэж авах тухай элдэв ухуулга ятгалга явуулж эхэлсэн. Тэр ятгалгад автсан зарим хүмүүс буцаж нүүсэн. Бараг л тал хагас нь буцсан байна. Нутагтаа очоод олзлогдож баригдаж, ял шийтгэл оноосон тул буцагсдын хувь заяа хэцүү эмгэнэлтэйгээр дууссан, хожим зарим нь оргож буцаж Оросын хил давжээ. Тэр үед Оросын сонин хэвлэлд “[[Богд Хаант Монгол Улс]] мандав. [[Монгол]]чууд тусгаар тогтнолоо олж авав” гэсэн сайхан мэдээ гарчээ. 1912 оны намар тэд ах дүү, үндэс угсаа нэгтэй Монгол улстайгаа нэгдье гэж шийдээд Монголын Засгийн газарт өргөдөл гаргаж Оросуудаар дамжуулан илгээснийг [[Богд хаан]] хүлээн авсан. Сумъяа 1912 он өөрийн харьяат 271 хүнийг дагуулан Оросын нутгаар усан зам болон төмөр замаар олон хоног урт зам туулан [[Хиагт]]аар Монголд иржээ. Богд хаан түүнд [[түшээ гүн]]гийн хэргэм шагнаж, Сумъяаг даган нүүн ирсэн [[Или]]ийн [[цахар]]ын ардуудыг тусгай нэг [[wiktionary:хошуу|хошуу]] болгон тэр хошуунд Хиагтын зуун цэргийн нутгийг олгож, Сумъяаг засаг ноён болгон захируулснаас хойш өөрийг нь дагаж ирсэн ядуу тарчиг ардынхаа амьдрал ахуйг өөд нь татах их ажилд орсон байдаг. Энэ үед [[Өвөр Монгол]]ыг чөлөөлөхөөр [[Таван замын байлдаан]]ыг эхлүүлсэн ба энэхүү 5 замын нэг замын цэрэгт Сумъяа гүнг цэрэг захируулан илгээхэд өөрийн хошууны 10 хүнийг цэрэгт дагуулан очиж энэхүү чөлөөлөх дайнд онцгой баатарлаг тулалдсан байна. Cумъяа гүний цэрэг нь [[Бяруу хот]]ыг чөлөөлөн [[Хаалган|Жанчхүү хот]] хүртэл олон удаагийн тулалдаанд Хятадын цэргийг бут цохисон байна. Энэхүү гавъяаг үнэлэн Богд хаанаас Л.Сумъяаг харьяат Ялгуун баатар цолоор шагнажээ. Ялгуун баатар нь [[Ардын хувьсгал]]ын үйл хэрэгт эхнээс нь чин сэтгэлийг барим зүтгэсэн бөгөөд [[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]]д [[Ардын журамт цэрэг|Ардын журамт цэргийн]] дэд жанжнаар оролцжээ. Улмаар 1921 онд АТЗГ-ын анхны гишүүн, [[Баруун замын цэргийн тусгай анги]]йн дэд жанжнаар томилогдож, Хиагтыг чөлөөлөх болон [[Баруун замын байлдаан]]ыг удирдаж байв. Түүний удирдсан цэрэг эрс Монгол орныхоо тусгаар тогтнолын төлөө амь хайргүй тэмцэж, баатарлаг гавьяа байгуулсан боловч 1930-аад оны улс төрийн хилс хэрэгт аймшигтайгаар хэлмэгдсэн юм. Л.Сумьяа нь 1921-1929 онд [[Богд Хан уулын аймаг|Богд Хан уулын аймгийн]] [[Их Түшиг уулын хошуу]]нд намын 87-р үүрийн нарийн бичгийн даргаар сонгогдож байв. [[Зүүний нугалаа]]ны үед түүнийг хуучин [[гүн]], [[бэйс]]ийн зэрэгтэй [[засаг ноён]] явсан хэмээн [[нам]]аас хөөж, улмаар 1931 онд [[сонгуулийн эрх]]ийг нь хасч байсан байна. [[БНМАУ]]-ын [[Бага хурлын тэргүүлэгчид]] 1934 оны 4 сарын 4-нд иргэн Л.Сумьяагийн гомдлыг хянаж үзээд түүнд ардын нэгэн адил сонгуулийн эрх мэдүүлэх шийдвэр гаргаж байжээ. 1934 оны 7 сарын 8-нд Л.Сумьяаг ардын хувьсгалын [[партизан]] болгож 418 тоот үнэмлэх олгосон байна. Л.Сумьяа 1935 оны эхээр 61 насандаа өвчний улмаас нас нөгчжээ. Лаварын Сумъяа нь Ардын засгийн жилүүдэд өөрийн цол хэргэмээс сайн дураараа татгалзсан байдаг ба Сумъяа бэйс, түүний ах дүүс нь Монгол улсын түүхэнд тод мөрөө үлдээсэн гавъяат үйлстнүүд байсан юм. Лаварын Сумъяа, Самъяа, Дэмбэрэл, Равжаа нар нь [[МАН]]-ны анхны гишүүдийн нэг байжээ. Ялгуун баатар Сумъяа бол 270 гаруй хүн амыг алс холоос дагуулан туурга тусгаар Монголд авчирч, хойчийн үед нь сайхан амьдрал, эрх чөлөөг бэлэглэж, тусгаар тогтнолын төлөө цуцалтгүй тэмцэгч, түүхийн хуудсанд цагаан замтай, дуурсагдах нэр нь зөв мөртэй, Монголчууд бидний мартах ёсгүй гавъяатны нэг билээ. ==Уран зохиол== *[[Донровын Намдаг|Д.Намдаг]]. [[Цаг төрийн үймээн]]. [[роман]]. УБ хот 1962 он. *[[Хоржийлоо]]. [[Баримтат кино]]. 2013 он. ==Эшлэл== *[[Ялгуун баатар бэйсийн хошуу]] == Цахим холбоос == * [http://nominarhiv.blogspot.com/2010/03/blog-post_468.html nominarhiv.blogspot.com] * [http://www.oirad.mn www.oirad.mn] {{DEFAULTSORT:Сумъяа, Лаварын}} [[Ангилал:Монголын язгууртан]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч]] [[Ангилал:Монголын жанжин]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1874 онд төрсөн]] [[Ангилал:1935 онд өнгөрсөн]] 3ktuukb8mu0is45h6fop3fquj86a347 709585 709583 2022-08-26T03:20:12Z 103.173.255.162 /* Намтар */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн |нэр = Ялгуун баатар Лаварын Сумъяа | зураг =[[Файл:Сумъяа.jpg|150px]] | зураг_хэмжээ =Лаварын Сумъяа | зурагны дэвсгэр тайлбар = | тайлбар = |төрсөн = 1874 он |нас барсан = 1935 он |төрсөн_газар = [[Манж Чин улс]], [[Шинжаан]], Илийн цахар хошуу ([[Бортал тойрог|Бор тал]]) |нас барсан_газар = [[БНМАУ]], [[Сэлэнгэ]] аймаг |эх орон = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|20px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] | салбар = [[Богд Хаант Монгол Улсын арми]] |албан он жилүүд = 1912-1919 он |цол = [[Гүн]], [[бэйс]] |албан тушаал = [[Таван замын байлдаан]]д жанжин, Ардын журамт цэргийн дэд жанжин |тулалдаанууд = [[Таван замын байлдаан]], [[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]] бусад | шагналууд = [[Богд Хаант Монгол Улс]]ын ялгуун баатар <br />[[Богд Хаант Монгол Улс]]ын [[гүн]], бэйс | бусад_үйл = }} '''Ялгуун баатар Сумъяа бэйс''' буюу '''Лаварын Сумъяа''' (1874-1935) нь [[Богд Хаант Монгол Улс]]ын үндэсний тусгаар тогтнолын төлөө мятаршгүй тэмцэгч, Манж болон Хятадын дарлалын эсрэг тууштай тэмцэгч, цэргийн чадварлаг жанжин хүн байжээ. ==Намтар== [[Ялгуун баатар]] Сумъяа [[бэйс]] тухайн үеийн [[Манж Чин улс]]ын Шинжаан буюу Шинэ хязгаар (одоогийн [[БНХАУ]]-ын [[Шинжаан|Шинжаан - Уйгурын өөртөө засах орны]] Бор талд) Цахар Монгол угсааны Лаварын гэрт төржээ. Улмаар бага наснaасаа бие даан суралцаж байсны дүнд [[Хөвөөт шар хошуу]]ны [[дэд дарга]] болжээ. 1910 оны үеэс Шинжаан дахь Манж-Хятадын дарлал тэсвэрлэшгүй болсноос ард олноороо эсэргүүцсэн [[бослого]] гарч эхэлсэн. 1911 оны 11-р сард Илийн Хөвөөт шарын хошууныхан Илийн манж жанжны цэргийн эсрэг бослого гаргаж байлдаж эхэлжээ. Энэ бослогод бусад хошуу нутгийнхан бас оролцож сар орчим дайтсан байна. Хятадууд сарын дотор янз бүрийн насны 100 гаруй хүнийг алж хядаж, эд хөрөнгө, малыг нь булаан дээрэмджээ. Мөн бослогод оролцогчдыг харгислаж байсан байна. Жишээлбэл, Надмид тэргүүтэй 30 шахам [[цэрэг]] эрсийг олны өмнө харгис хэргийгээр цавчин алсан байна. Энэхүү зэвсэгт бослогод Хөвөөт шар хошууны дэд дарга Сумъяа нь удирдагч нарын нэгнээр голлон оролцож, олон удаагийн тулалдаанд босогчдын цэргийг толгойлон байлдсан байна. Манж-хятадын олон тооны цэрэг, давуу зэвсэглэлийн эсрэг хүн цөөтэй муу зэвсэглэсэн босогчид хэдийгээр баатарлаг зориг гаргасан боловч бут цохиулсан ажээ. Бослогыг хятад цэргүүд харгислан дарахад Сумъяагаар ахлуулсан 600 орчим хүн Оросын хил рүү буюу одоогийн [[Казахстан]]ы нутаг руу нүүж оржээ. Дүрвэгчид [[Оросын Хаант Улс|Хаант Орос]]т өргөдөл хүсэлт гарган, түр хоргодуулаач гэсэн хүсэлт тавьсныг Оросууд найрсгаар хүлээн авч, Хасагийн дотор нэгэн газарт 1912 оны 4-р сард түр суулгасан байна. Тэнд гурван сар орчим байсан ба ард үлдсэн манжуудаас буцааж нүүлгэж авах тухай элдэв ухуулга ятгалга явуулж эхэлсэн. Тэр ятгалгад автсан зарим хүмүүс буцаж нүүсэн. Бараг л тал хагас нь буцсан байна. Нутагтаа очоод олзлогдож баригдаж, ял шийтгэл оноосон тул буцагсдын хувь заяа хэцүү эмгэнэлтэйгээр дууссан, хожим зарим нь оргож буцаж Оросын хил давжээ. Тэр үед Оросын сонин хэвлэлд “[[Богд Хаант Монгол Улс]] мандав. [[Монгол]]чууд тусгаар тогтнолоо олж авав” гэсэн сайхан мэдээ гарчээ. 1912 оны намар тэд ах дүү, үндэс угсаа нэгтэй Монгол улстайгаа нэгдье гэж шийдээд Монголын Засгийн газарт өргөдөл гаргаж Оросуудаар дамжуулан илгээснийг [[Богд хаан]] хүлээн авсан. Сумъяа 1912 он өөрийн харьяат 271 хүнийг дагуулан Оросын нутгаар усан зам болон төмөр замаар олон хоног урт зам туулан [[Хиагт]]аар Монголд иржээ. Богд хаан түүнд [[түшээ гүн]]гийн хэргэм шагнаж, Сумъяаг даган нүүн ирсэн [[Или]]ийн [[цахар]]ын ардуудыг тусгай нэг [[wiktionary:хошуу|хошуу]] болгон тэр хошуунд Хиагтын зуун цэргийн нутгийг олгож, Сумъяаг засаг ноён болгон захируулснаас хойш өөрийг нь дагаж ирсэн ядуу тарчиг ардынхаа амьдрал ахуйг өөд нь татах их ажилд орсон байдаг. Энэ үед [[Өвөр Монгол]]ыг чөлөөлөхөөр [[Таван замын байлдаан]]ыг эхлүүлсэн ба энэхүү 5 замын нэг замын цэрэгт Сумъяа гүнг цэрэг захируулан илгээхэд өөрийн хошууны 10 хүнийг цэрэгт дагуулан очиж энэхүү чөлөөлөх дайнд онцгой баатарлаг тулалдсан байна. Cумъяа гүний цэрэг нь [[Бяруу хот]]ыг чөлөөлөн [[Хаалган|Жанчхүү хот]] хүртэл олон удаагийн тулалдаанд Хятадын цэргийг бут цохисон байна. Энэхүү гавъяаг үнэлэн Богд хаанаас Л.Сумъяаг харьяат Ялгуун баатар цолоор шагнажээ. Ялгуун баатар нь [[Ардын хувьсгал]]ын үйл хэрэгт эхнээс нь чин сэтгэлийг барим зүтгэсэн бөгөөд [[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]]д [[Ардын журамт цэрэг|Ардын журамт цэргийн]] дэд жанжнаар оролцжээ. Улмаар 1921 онд АТЗГ-ын анхны гишүүн, [[Баруун замын цэргийн тусгай анги]]йн дэд жанжнаар томилогдож, Хиагтыг чөлөөлөх болон [[Баруун замын байлдаан]]ыг удирдаж байв. Түүний удирдсан цэрэг эрс Монгол орныхоо тусгаар тогтнолын төлөө амь хайргүй тэмцэж, баатарлаг гавьяа байгуулсан боловч 1930-аад оны улс төрийн хилс хэрэгт аймшигтайгаар хэлмэгдсэн юм. Л.Сумьяа нь 1921-1929 онд [[Богд Хан уулын аймаг|Богд Хан уулын аймгийн]] [[Их Түшиг уулын хошуу]]нд намын 87-р үүрийн нарийн бичгийн даргаар сонгогдож байв. [[Зүүний нугалаа]]ны үед түүнийг хуучин [[гүн]], [[бэйс]]ийн зэрэгтэй [[засаг ноён]] явсан хэмээн [[нам]]аас хөөж, улмаар 1931 онд [[сонгуулийн эрх]]ийг нь хасч байсан байна. [[БНМАУ]]-ын [[Бага хурлын тэргүүлэгчид]] 1934 оны 4 сарын 4-нд иргэн Л.Сумьяагийн гомдлыг хянаж үзээд түүнд ардын нэгэн адил сонгуулийн эрх мэдүүлэх шийдвэр гаргаж байжээ. 1934 оны 7 сарын 8-нд Л.Сумьяаг ардын хувьсгалын [[партизан]] болгож 418 тоот үнэмлэх олгосон байна. Л.Сумьяа 1935 оны эхээр 61 насандаа өвчний улмаас нас нөгчжээ. Лаварын Сумъяа нь Ардын засгийн жилүүдэд өөрийн цол хэргэмээс сайн дураараа татгалзсан байдаг ба Сумъяа бэйс, түүний ах дүүс нь Монгол улсын түүхэнд тод мөрөө үлдээсэн гавъяат үйлстнүүд байсан юм. Лаварын Сумъяа, Самъяа, Дэмбэрэл, Равжаа нар нь [[МАН]]-ны анхны гишүүдийн нэг байжээ. Ялгуун баатар Сумъяа бол 270 гаруй хүн амыг алс холоос дагуулан туурга тусгаар Монголд авчирч, хойчийн үед нь сайхан амьдрал, эрх чөлөөг бэлэглэж, тусгаар тогтнолын төлөө цуцалтгүй тэмцэгч, түүхийн хуудсанд цагаан замтай, дуурсагдах нэр нь зөв мөртэй, Монголчууд бидний мартах ёсгүй гавъяатны нэг билээ. ==Уран зохиол== *[[Донровын Намдаг|Д.Намдаг]]. [[Цаг төрийн үймээн]]. [[роман]]. УБ хот 1962 он. *[[Хоржийлоо]]. [[Баримтат кино]]. 2013 он. ==Эшлэл== *[[Ялгуун баатар бэйсийн хошуу]] == Цахим холбоос == * [http://nominarhiv.blogspot.com/2010/03/blog-post_468.html nominarhiv.blogspot.com] * [http://www.oirad.mn www.oirad.mn] {{DEFAULTSORT:Сумъяа, Лаварын}} [[Ангилал:Монголын язгууртан]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч]] [[Ангилал:Монголын жанжин]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1874 онд төрсөн]] [[Ангилал:1935 онд өнгөрсөн]] oiqw671csatk7u4rdwkapd6muq51q7q 0 36796 709586 708785 2022-08-26T03:23:59Z 103.173.255.162 /* Манжийн хааны албанд хүчин зүтгэсэн нь */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс хувь хүн | нэр = Сандо | зураг = San_To.jpg | зурагны_дэвсгэр_тайлбар = Сандо амбан | тайлбар = Сандо амбан | төрсөн_огноо = 1876 он | төрсөн_газар = Чин Улс, Манжийн найман хошууны Шулуун цагаан хошуу | нас_барсан_огноо = тодорхойгүй | нас_барсан_газар = тодорхойгүй | үндэстэн = Монгол | бусад_нэр = Сандуй бас Сан То | алдаршсан_хувь_нэмэр = Монгол дахь Манжийн сүүлийн амбан сайд | ажил_мэргэжил = }} '''Сандо''' буюу [[Сандуй]] нь [[Монгол]]ын [[Хүрээ]]нд /1909-1911/ сууж байсан [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Манж]] [[Чин улс]]ын сүүлийн [[Амбан|амбан сайд]] юм. ==Намтар== ===Манжийн хааны албанд хүчин зүтгэсэн нь=== Сандо нь [[манж]]ийн [[:ru:Восьмизнамённая армия|найман хошуу]]ны цэргийн монгол хошууад хамаарах хүн байсан байна, төрсөн монгол цустай хүн байжээ. Тэрээр 1876 онд Жэжян мужийн [[Ханжоу]]гийн [[Шулуун цагаан хошуу]]нд төрсөн. Түүнийг Манж Чин улсын [[Ю Чу-Ян]] гэдэг нэртэй багш сургаж байсан төдийгүй бие дааж суралцжээ. Мөн түүнийг [[Япон]]ы [[Токио]] хотод боловсрол эзэмшсэн хүн гэсэн мэдээлэл байдаг. Тэрээр бага залуугаасаа Манжийн төрийн албанд зүтгэсэн байна. Эхний үед Ханжоугийн захирагч байгаад дараа нь Ханжоугийн цэргийн академийн захирал, давхар Жэжян мужийн Гадаад хэргийн хорооны захиралын албыг хашиж байсан байна. 1902 онд Ханжоуг орхин [[Бээжин]]гийн Эзэн хааны Их сургуулийн хянах түшмэл болжээ. 1907 онд иргэний захиргааны зөвлөлийн зөвлөхөөр ажиллажээ. Харин 1908 онд [[Хөх хот|Хөххот]]ийн [[Мээрэн|Мэйрэн]] [[занги]] буюу Куехячены орлогч дэслэгч генералаар томилсон. ===Ар Монголын Хүрээний Амбан сайдаар суусан ба Монголын Цагаагчин гахай жилийн хувьсгал=== [[Файл:Сандо амбан.png|300px|thumb|left|Их хүрээн дэх Манж амбан Саньдо. 1910 он]] 1909 онд [[Ар Монгол]]ын Хүрээнд суух [[амбан]] [[сайд]]аар томилогдсон байна.Энд байхдаа Манж чин улсын бодлогыг монголд хүчээр хэрэгжүүлэхийг оролдсон боловч [[Богд|Богд гэгээн]] болон монголын [[Ноён|ноёд]], [[лам]] нарын хүчтэй эсэргүүцэлтэй тулгарсан байна. Энэ үед 1911 онд Манжийн ноёрхолыг [[хятад]]ад унагасан тул 1911 оны 12 сарын 1 буюу Цагаагчин гахай жилийн өвлийн тэргүүн сарын 13-ний өглөө нь [[Халх]]ын Хүрээний бүх хэргийг түр удирдан шийдэх газар буюу Түр засгийн газраас [[Түшээт хан аймаг#Аймгийн чуулган дарга нар|Түшээт хан аймгийн чуулган дарга]] [[Гадинбалын Чагдаржав]], мөн аймгийн жанжин чин ван [[Чингэлтэй]], Сэцэн хан аймгийн чуулганы дэд дарга Гомбосүрэн, тус аймгийн жанжин Гомбосүрэн, ван Цэрэнсодном, гүн Намсрай, [[Да лам Цэрэнчимэд]] нар Манжийн Сандо амбаныг 3 хоногийн хугацаанд Монгол газар улс орноос гарч явахыг тулган шаарджээ. Сандо амбан мөн өдрөө Оросын консулд очиж хамгаалалт хүсэж, консулын байранд хоноод 12 сарын 4-ний өдөр [[Хиагт]]аар дамжин [[Манжуур]] буцжээ. ===Хятадын албанд зүтгэсэн жилүүд=== Хятадад Манжийн ноёрхолыг түлхэн унагаж Бүгд найрамдах Хятад улсыг байгуулснаас хойш Сандо нь хятадын албанд зүтгэж эхэлсэн байна. Түүнийг 1912 оны 10 сард [[Мүгдэн]]гийн Дэд дэслэгч генералаар томилсон ба мөн оны 11 сард Чинчоугийн Футутунгаар давхар томилогдсон байна. Энэ албан тушаалд тэрээр цөөнгүй жил ажиллсан ба 1920 оны 9 сард Манжуурын захирагч [[маршал]] [[Жан Золин]]гийн дэмжлэгтэйгээр Бээжин дэх Ажилчин ба цагаачдын товчооны даргаар томилогджээ. 1921 оны 12 сард Иргэний хорооны дарга, 1922 оны 6 сард Өлсгөлөнтэй тэмцэх хорооны захирал, мөн оны 10 сард Маршалын коллежийн Чианчунаар томилогдон ажиллажээ. Сандогийн амьдралын сүүлийн жилүүдийн тухай баримт мэдээлэл тодорхойгүй байна. ===Шагнал=== Сандогийн хятадын төлөө зүтгэлийг үнэлэн 1921 оны 7 сард Ташоу Паокян Чиахо одонгийн хоёрдугаар зэрэг, 1922 оны 11 сард Ташоу Чиахо одонгийн нэгдүгээр зэргээр тус тус шагнаж байжээ. ==Сонирхолтой баримтууд== *Сандо амбан нь баруун европжсон хүн байсан бололтой байдаг. Тэрээр хүрээнд ирсэний дараа гудамжинд бие засахийг хориглож, анхны нийтийн бие засах газрыг байгуулж байсан ба гудамжуудад гэрэлтүүлэг хийж, сонин эрхлэн гаргаж байсан байна. Мөн автомашин сонирхож байсан гэдэг. *Сандо амбан Хүрээнд байгаад буцаж явах замдаа [[Харбин]] хотод Японы сэтгүүлчид өгсөн ярилцлага нь Японы архивт байгаагаас үзвэл: “Сандо миний бие хэргийг шийтгэгч сайдаар хоёр жилийн хугацааг Их Хүрээнд өнгөрөөсөн боловч тэр хугацаанд нэг ч удаа хоолоо тавтай идэж үзсэнгүй. Учир нь хол газарт бүхий тэнд (Монголд) манай ордны ачлал болон сүр хүч хүрэхгүй тул Монголын хутагтын дарангуйлал хэтэрхий бөгөөд хөрш орон болох Оросын оролцоо туйлдаа хүрсэн” гэж хэлсэн бий. *Сандо амбанг анх ирээд Богд гэгээнд бараалхахад Эх дагина Дондогдулам хамт байсан боловч амбанг хүндлэн босоогүйгээс амбан, гэгээн хоёр муудалцан цаашид таарамжгүй харилцах болсон гэсэн ам дамжсан яриа байдаг. *Сандо амбанг Хүрээнээс хөөгдсөний дараа монголчуудын дунд “Үдэш болгон ноцоод байдаг Үмхий лаампаг нь унтраа биз ээ хө Үй олныг жанжлаад байдаг Өнөө муу амбан чинь хайчсан билээ хө” гэсэн хошин дуу гарсан. ==Мөн үзэх== *[[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал]] ==Эшлэл== *[[Хятад дахь Хэн нь Хэн бэ?|"Who's Who in China"]]. Шанхай хот. 1925 он ==Уран зохиол== *[[Сономбалжирын Буяннэмэх]]. “Ойрхи цагийн товч түүх буюу Сандо амбан” жүжиг. 1922 он *[[Бямбын Ринчен]]. Сандо амбан. роман. УБ хот. 1973 он {{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}} [[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол]] [[Ангилал:Манжийн амбан]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:1876 онд төрсөн]] [[Ангилал:1941 онд өнгөрсөн]] pytadabvvcapxqmgh67pmxv4fbd20of 0 37103 709609 701193 2022-08-26T06:13:08Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс хувь хүн | нэр = Удай ван | хүндэтгэсэн_угтвар = Чин ван | хүндэтгэсэн_дагавар = | зураг = Udaivan.jpg | зураг_хэмжээ = | зурагны_дэвсгэр_тайлбар = | тайлбар = Удай ван | жинхэнэ_нэр = Удай | төрсөн_огноо = | төрсөн_газар = | нас_барсан_огноо = | нас_барсан_газар = | үхлийн_шалтгаан = | олдсон_газар = | оршуулагдсан_газар = | хөшөө_дурсгал = | амьдарч_байсан_газар = Богд Хаант Монгол Улс | яс_үндэс = Өвөр монгол, Хорчин баруун гарын өмнөд хошуу | үндэстэн = монгол | аль_хотын_суугуул = хорчин | бусад_нэр = | юугаараа_алдаршсан = Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тууштай тэмцэгч, авъяаслаг жанжин, чадварлаг дипломат | телевиз = | боловсрол = | төгссөн_сургууль = | ажил_мэргэжил = | ажилд_авагч = | байгууллага = | алдартай_бүтээлүүд = | хэв_маяг = | түүнд_нөлөөлсөн = | түүний_нөлөөлсөн = | төлөөлөгч = | идэвхитэй_жилүүд = | төрөлх_хот = | цалин = | хөрөнгө = | өндөр = | жин = | хэргэм = ван | телевиз = | хугацаа = | өмнөх_хүн = | залгамжлагч = | нам = | хөдөлгөөн = Өвөр монголыг чөлөөлөх тэмцэл | өрсөлдөгч = | зөвлөл = | шүтлэг = бурханы шашин | шашны_бүлэг = шарын шашин | ял_зэм = | ялын_гүйцэтгэл = | ялын_нөхцөл = | эхнэр_(нөхөр) = | хамтрагч = | хүүхэд = | эцэг_эх = | хамаатан = | callsign = | шагнал = | гарын_үсэг = | гарын_үсэг_өөр = | вэбсайт = | тэмдэглэл = }} '''Удай ван''' нь Монголын үндэсний тусгаар тогтнолын төлөө тууштай тэмцэгч,[[Богд Хаант Монгол Улс]]ын Засгийн газрын тэргүүн түшмэл, Өвөр монголыг чөлөөлөх [[Таван замын байлдаан]]ы гол жанжны нэг бөгөөд түүхэн гавьяатай дипломатч нэгэн байжээ. Удай ван нь Өвөр монголын [[Жиримийн чуулган]]ы дэд дарга, Хорчин өмнөд хошууны засаг ноён байсан байна. Харин [[Богд хаан]]т Монгол Улсад дагаар орж ирсэний дараа Цэргийн яамны дэд сайд болсон байна. Удай ван нь Хорчин хойд хошууны засаг ноён [[Раашминжүүр]], дүү [[Бөхбаян]]ы хамт Нэгдсэн Монголын үйл хэрэгт нэгэн сэтгэлээр зүтгэсэн билээ. 1912 онд Өвөр монголын тусгаар тогтнолын төлөөх томоохон зэвсэгт бослогыг өмнөд монголын Жирмийн чуулганы Хорчин баруун гарын хошууны Засаг ноён Удай толгойлсон юм. Эх нутаг, гэр орон, мал хөрөнгөө сүйтгүүлсэн монгол эрс чухам Удайгаар толгойлуулан Согоотын бэлд хуарагнаж байсан хойт [[Хятад]]ын цэргийн гол хүч рүү үхлийн цохилт өгч чадсан юм. Энэ нь Өмнөд Монголын эх орончдын Хятадыг цочоосон томоохон ялалт байлаа. Удайн цэргийн хүчний эл амжилтад Хорчин зүүн гарын хошууны засаг ноён [[Раашминжүүр]] ихээхэн тусалжээ. [[Файл:Utai1.jpg|thumb|left|250px|Монголын төлөөлөгчид]] Энэхүү ялалтанд зоригжсон Өвөр монголд бослого тэмцэл нэлэнхүйд нь өрнөсөн байна. Өвөр монголд Хүрээний цэрэг ирэхийг хүлээлгүй, хятадын харгисуудын эсрэг том бослогыг дэгдээж [[Кайлу]] зэрэг олон тооны хотуудыг эзлэхэд хятадууд өвөрмонголоос дүрвэж эхэлжээ. Хятадын ерөнхийлагч [[Юан Ши Кай|Юань Шикай]] хойт хятадын баруун европын зэвсгээр хангаж, сургасан томоохон хүчийг Удай ван тэргүүтэй босогчдын эсрэг давшилтанд оруулсан боловч цохигдсон байна. Үүнд хорссон Юань Шикай [[маршал]] [[Жан Золин]]гоор командлуулсан их цэргийг дахин давшуулсан байна. Үүний эсрэг Удай ван Кайлугийн тулалдаанд 5000 цэрэгтэйгээр Хятадын 15 мянган цэргийн эсрэг 20 хоног тулалдсан боловч аргагүй давуу хүчинд дийлдэж, цөөн тооны цэргийн хамт Ар Монголд дүрвэн иржээ. Удай ванг Богд хаан Цэргийн яамны дэд сайд болгосон ба Таван замын байлдаанд [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]гийн хамт ерөнхий командлагчаар оролцжээ. Мөн тэрээр Сайн ноён хан Намнансүрэнгийн хамт [[Оросын Хаант Улс|Хаант Орос Улс]]ад хэлэлцээ хийхээр очсон Монголын төлөөөлөгчдийн бүрэлдхүүнд оролцсон байна. Түүнийг Богд хаан ихэд үнэлдэг байсан тул 1915 оны гурван улсын [[Хиагтын гэрээ]]нд оролцуулсан байна. Удай ван нь Хиагтын гэрээнд оролцохдоо, [[Оросын Хаант Улс|Орос]], Хятадын саналыг огтхон ч хүлээн зөвшөөрөлгүй, гагцхүү Их Монголын бүрэн тусгаар тогтнолын төлөө тууштай зогсч байсан билээ. Хиагтын гэрээний дараа Удай ван өөрийн сайн дураар төрийн албыг орхин төрсөн нутаг ус руугаа явсан бөгөөд түүнээс хойш түүнтэй холбоотой ямар нэг мэдээлэл байдаггүй байна. Бодоход буцаж очоод хятадад хорлуулсан байх магадлалтай.1915 онд хүүгийн хамт бээжинд очсон ба 1920 онд Бээжинд таалал төгссөн. {{DEFAULTSORT:Удай, Засагт ван}} [[Ангилал:Монгол ноён]] [[Ангилал:Хорчин]] [[Ангилал:Монголын жанжин]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:19-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1920 онд өнгөрсөн]] ooa933txzjm9bm13wncxlnhqs4imbq1 0 37454 709618 706507 2022-08-26T07:06:17Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |уугуул_нэр = |албан_ёсны_нэр = '''Тан улс'''<br>唐 |богино_нэр = Тэн улс |далбааны_зураг = |сүлдний_зураг = |сүлдний_төрөл = |үндэсний_уриа = |үндэсний_дуулал = |газрын_зураг = Tang Empire.gif |нийслэл_хот = [[Шиань]] (618-904)<br/> [[Луоян]] (904-907) |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл = [[Дундад эртний Хятад хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = Хаант засаглал |удирдагчийн_цол1 = 618-626 |удирдагчийн_нэр1 = [[Тан Гаозу]] |удирдагчийн_цол2 = 904-907 |удирдагчийн_нэр2 = [[Тан Ай ди]] |хууль_тогтоогч = |оршин_тогтнолын_утга = 618-907 |тогтносон_үйл_явдал1 = Тан улс байгуулагдав |үйл_явдалын_огноо1 = 618 оны 6 сарын 26 |тогтносон_үйл_явдал2 = [[У Зэтянь]] хатан хааны ноёрхол |үйл_явдалын_огноо2 = 690-705 |тогтносон_үйл_явдал3 = Тан улс мөхөв |үйл_явдалын_огноо3 = 907 оны 6 сарын 1 |газар_нутаг_эрэмбэ = |газар_нутаг_км2 = 5,400,000 км² |нутгийн_талбайгаарх_эрэмбэ_дэс= |усны_эзлэх_хувь = |газар_нутаг_бусад = |газар_нутаг_бусад_нэр = |хүн_амын_тооцоо = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тооллого = 80,000,000 |хүн_ам_тоолсон_он = 9-р зуун |хүн_ам_бусад_нэр = |хүн_ам_бусад = |хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2 = |хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс = }} '''Тан улс''' нь [[Хятад]]ын түүхэнд 618-907 оны хооронд оршиж байсан хамгийн хүчирхэг улсуудын нэг юм. Түүхчид "Тан" улсыг бас эхний үе болон сүүлчийн үе гэж хуваадаг бөгөөд тэр нь [[Ань Лушаны бослого|Ань Лушаны бослого]]ор зааг болгодог байна. Тан улсын эхний үе нь хөгжин мандсан үе, сүүлчийн үе нь доройтон буурсан үе болно. == Түүх== {{Хятадын түүх}} Тан улсын Гао Зу хаан нь Тан улсыг үндэслэн байгуулж, Тан улсын [[Тан Тайзун]] хаан нь арван жилийн дайнаар нэгдлийн их үйлсийг биелүүлсэн билээ. Сюань у мэний хэрэг хувьслын дараа, Ли Ши минь хаан ширээнээ суугаад, улс орноо засан хөтлөх талаар чармайж ажилласнаар "Тан улс" нь Хятадын феодалын нийгмийн түүхэнд урьд өмнө гарч байгаагүй цэцэглэн хөгжсөн үе болсон байна. Ялангуяа “Жэнь гуаний засаглал”-аар дамжиж, улс төр, эдийн засаг, соёл зэрэг олон талаар бүр тухайн үеийн дэлхийн тэргүүний төвшинд хүрсэн байжээ. Түүнээс хойш, Тан улсын [[Тан Сюаньзун]] хааны үед бас “Кай юаний мандлын үе”-д орж, улс гүрэн нь хүчирхэгжин, ард иргэд нь чинээлэг амьдралтай болж, амар тайван сайхан цаг үе дахин илэрсэн байлаа. Тан улсын Кай Юаний хөгжил цэцэглэлтийн үе бол Сүй улсын сүүлчийн их дайны дараа дахин төр улсаа засах үед тохиосон бөгөөд түүний тулд зуу шахам жилийн бартаат замыг туулсан байдаг. Тан улсын оргил үеийн “их нэгдэл” Хань улсын дараа бий болсон анхны томоохон нэгдэл учраас түүхэнд “Хань Тан” гэж хамтатган нэрлэгддэг байна. Хань, Тан улсын үед урьд өмнө байгаагүй их нэгдэл болсон явдал Хятадын нутаг дэвсгэр өргөжин тэлсэн чухал хоёр түүхэн цаг үе байлаа. Тан улсын үед баруун хойш [[Түрэг улс|Түрэг]]ийг, зүүн хойш [[Когурё]] улсыг бүрэн ялж, Аньши болон Аньдүнгийн цэргийн хамгаалалтын фү байгуулсан юм. Кай Юаний хөгжлийн үед нутаг дэвсгэрийн хэмжээ нь Баруун Хань улсын үеэс хол давсан юм. Мөн Хар мөрөнд Хэйшүй хянан захирах фү байгуулж, зүүн хойд нутгийг захирах болов. Гэвч мөн үед бас Ань Лушаны бослого гарсан бөгөөд түүнээс эхэлж Тан улс буурах тийшээ хандсан байв. == Соёл== [[Файл:Westerner on a camel.jpg|thumb|100px|Тан улсын гурван өнгөт ваар]] Тан улсын үед уран зохиол ихэд хөгжиж нэн ялангуяа яруу найраг өндөр амжилтанд хүрсэн юм. Тэр үеийн Чэнь Зы-Ан, [[Ли Бай]], Дүфү, Бай Жюй-И, Юаньжэнь, Ли Шан-Ин, Дүмү нар эртний Хятадын хамгийн сод яруу найрагчид билээ. Хань-Юй, Лю Зүн-Юаний сэдсэн эртний бичгийн хөдөлгөөн хожмын хүмүүст гүн гүнзгий нөлөө үзүүлсэн бол Янь Жэньчиний уран бичлэг, Янь Либэнь, Ү Даоз, Ли Сышюнь, Ванвэй нарын уран зураг, “Шидэт сахиулсны бүжиг” зэрэг бүжгээс гадна агуйн урлаг өнөө үед уламжилж ирсэн байна. Шинжлэх ухааны хөгжлийн хувьд Хятадын эртний дөрвөн их нээлтийн хоёрыг нь буюу бараар хэвлэх арга, дарь хийх технологийг тэр үед нээсэн юм.<ref name="Тан">[http://mn.cctv.com/2016/10/09/ARTIyYNXHIvBaJzVj5Q1hOyq161009.shtml Сүй, Тан улсын түүхээс]</ref> == Эшлэл == <references /> {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Сүй улс]] |он=618-690 |албан_тушаал=Их Тан улс |дараа=[[У Зе Тянь|У Зе Тяний Жоу улс]] }} {{залгамжлал |өмнө=[[У Зе Тянь|У Зе Тяний Жоу улс]] |он=705-907 |албан_тушаал=Их Тан улс |дараа =[[Таван улс, арван ханлигийн үе]] }} {{end}} [[Ангилал:Хятадын династи]] [[Ангилал:Тан улс| ]] cp6jcf68kt4g3s17xdrne8akhml2y70 0 37649 709560 709282 2022-08-26T00:22:38Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki [[Файл:Xu Shuzheng2.jpg|180px|thumb]] Сью Шүжан ({{zh-t|徐樹錚}}; 1880 оны 11 сарын 11 –1925 оны 12 сарын 29) нь [[Дундад Иргэн Улс]]ын [[хятад]]ын цэргийн генерал, [[Анхуй]] бүлгийн нэгэн зүтгэлтэн бөгөөд Хятадын ерөнхийлөгч [[Юан Ши Кай|Юань шикайн]] цэргийн сайд болон ерөнхий сайд байсан Дуан Цижуйгийн баруун гар болж байсан этгээд. [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг устган Монголыг цэргийн хүчээр эзлэх үйл ажиллагааг гардан удирдаж зохион байгуулсан. Анхуй овгийг Жили овгийн эрхшээлээс буулгахад Хятадын маршал [[Фэй Юи Сей|Фэн Юйсян]] Сю Шүжаныг алжээ. [[Файл:冊封使在大廟門前全體攝影.jpg|250px|thumb|left|Сю Шүжан Монгол ноёдын хамт]] Түүний захирагч байсан Дуань Чируйтай дотно байсан нь Сюйгийн улс төрийн карьерт нөлөөлжээ. 1911 онд Хятадын хуурай замын цэргийн сургалтын газрын дарга, Дуань Чируй ерөнхий сайд болсны дараа 1916 онд төрийн зөвлөлийн нарийн бичгийн даргаар дэвшиж Жан Золиниг идэвхтэй дэмжиж, ”Аньфу” хэмээх улс төрийн клуб үүсгэн байгуулжээ. 1919 онд Сюй баруун хойд хязгаарын хэргийг шийтгэх яамны сайд, тус хязгаарын цэргийн ерөнхий командлагчаар томилогдон, Хятадын хуурай замын цэргийн ангийг удирдан, Хүрээнд ирж Монголын автономийг сайн дураар устгах тухай хүсэлт гаргахыг [[Богд хааны Засгийн газар|Богдын засгийн газар]]т тулган хэрэгжүүлэх ажиллагааг гарджээ. 1920 оны зун Аньфу бүлэг ялагдсаны дараа Сюй албанаасаа бууж баривчлагдсан ч оргон Шанхайд нуугджээ. Сюй 1922 онд Дуан Чируйн зараалаар [[Сунь Ятсен]]йн уулзаж Жили бүлгийн эсрэг хамтран тэмцэх төсөл боловсруулжээ. 1924 онд жили бүлэгт дахин цохигдсоны дараа цагаачлан Европ, Америк, Японд очжээ. 1925 онд Дуан Чируй дахин засгийн эрхэнд гарахад нутагтаа эгэн ирж Бээжингээс Шанхай орох замдаа хөлсний алуурчинд алуулжээ. == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Сүхбаатар (кино)]]. Уран сайхны кино * [[Мандах нарны туяа]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * Үүрийн туяа (1951) түүхэн роман, [[Бямбын Ринчен]] == Цахим холбоос == * Ц. Батбаяр, Монгол ба Их гүрнүүд ХХ зууны эхний хагаст (Хиагтаас Ялта хүртэл: Сталин, Чан Кай ши, Монголын тусгаар тогтнол). Хянан тохиолдуулсан:Ч.Дашдаваа. УБ. ”Мөнхийн үсэг” ХХК, 2006 * Автономит Гадаад Монголын Засгийн газрын бичиг. ДИУ-ын 18-р он11сарын 21. Монголын шаргачин хонин жил. 9 сар - УТНС. Гар бичмэл. * М. Ариунсайхан, Гадаад Монголын автономитийг устгасан тухай асуудалд-//Түүхийн судлал. Боть 25, Fasc 5. УБ, 1990. т. 41-60 * Н. Хишигт, Гадаад Монголын өөртөө засах засгийг устгасан түүхийн асуудалд-//МУИС. НШУС. Эрдэм шинжилгээний бичиг. “Түүх YII”. УБ., 2008. т.139-149. {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Хятадын генерал]] [[Ангилал:Хятадууд]] [[Ангилал:1880 онд төрсөн]] [[Ангилал:1925 онд өнгөрсөн]] cw3acflqr51wxhvsairk697yap1pd65 709602 709560 2022-08-26T05:03:56Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki [[Файл:Xu Shuzheng2.jpg|180px|thumb]] Сью Шүжан ({{zh-t|徐樹錚}}; 1880 оны 11 сарын 11 –1925 оны 12 сарын 29) нь [[Дундад Иргэн Улс]]ын [[хятад]]ын цэргийн генерал, [[Анхуй]] бүлгийн нэгэн зүтгэлтэн бөгөөд Хятадын ерөнхийлөгч [[Юан Ши Кай|Юань шикайн]] цэргийн сайд болон ерөнхий сайд байсан Дуан Цижуйгийн баруун гар болж байсан этгээд. [[Богд Хаант Монгол Улс|Олноо Өргөгдсөн Монгол]]ыг цэргийн хүчээр эзлэх үйл ажиллагааг гардан удирдаж зохион байгуулсан. Анхуй овгийг Жили овгийн эрхшээлээс буулгахад Хятадын маршал [[Фэй Юи Сей|Фэн Юйсян]] Сю Шүжаныг алжээ. [[Файл:冊封使在大廟門前全體攝影.jpg|250px|thumb|left|Сю Шүжан Монгол ноёдын хамт]] Түүний захирагч байсан Дуань Чируйтай дотно байсан нь Сюйгийн улс төрийн карьерт нөлөөлжээ. 1911 онд Хятадын хуурай замын цэргийн сургалтын газрын дарга, Дуань Чируй ерөнхий сайд болсны дараа 1916 онд төрийн зөвлөлийн нарийн бичгийн даргаар дэвшиж Жан Золиниг идэвхтэй дэмжиж, ”Аньфу” хэмээх улс төрийн клуб үүсгэн байгуулжээ. 1919 онд Сюй баруун хойд хязгаарын хэргийг шийтгэх яамны сайд, тус хязгаарын цэргийн ерөнхий командлагчаар томилогдон, Хятадын хуурай замын цэргийн ангийг удирдан, Хүрээнд ирж Монголын автономийг сайн дураар устгах тухай хүсэлт гаргахыг [[Богд хааны Засгийн газар|Богдын засгийн газар]]т тулган хэрэгжүүлэх ажиллагааг гарджээ. 1920 оны зун Аньфу бүлэг ялагдсаны дараа Сюй албанаасаа бууж баривчлагдсан ч оргон Шанхайд нуугджээ. Сюй 1922 онд Дуан Чируйн зараалаар [[Сунь Ятсен]]йн уулзаж Жили бүлгийн эсрэг хамтран тэмцэх төсөл боловсруулжээ. 1924 онд жили бүлэгт дахин цохигдсоны дараа цагаачлан Европ, Америк, Японд очжээ. 1925 онд Дуан Чируй дахин засгийн эрхэнд гарахад нутагтаа эгэн ирж Бээжингээс Шанхай орох замдаа хөлсний алуурчинд алуулжээ. == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Сүхбаатар (кино)]]. Уран сайхны кино * [[Мандах нарны туяа]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * Үүрийн туяа (1951) түүхэн роман, [[Бямбын Ринчен]] == Цахим холбоос == * Ц. Батбаяр, Монгол ба Их гүрнүүд ХХ зууны эхний хагаст (Хиагтаас Ялта хүртэл: Сталин, Чан Кай ши, Монголын тусгаар тогтнол). Хянан тохиолдуулсан:Ч.Дашдаваа. УБ. ”Мөнхийн үсэг” ХХК, 2006 * Автономит Гадаад Монголын Засгийн газрын бичиг. ДИУ-ын 18-р он11сарын 21. Монголын шаргачин хонин жил. 9 сар - УТНС. Гар бичмэл. * М. Ариунсайхан, Гадаад Монголын автономитийг устгасан тухай асуудалд-//Түүхийн судлал. Боть 25, Fasc 5. УБ, 1990. т. 41-60 * Н. Хишигт, Гадаад Монголын өөртөө засах засгийг устгасан түүхийн асуудалд-//МУИС. НШУС. Эрдэм шинжилгээний бичиг. “Түүх YII”. УБ., 2008. т.139-149. {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Хятадын генерал]] [[Ангилал:Хятадууд]] [[Ангилал:1880 онд төрсөн]] [[Ангилал:1925 онд өнгөрсөн]] c68eo9sbodahj6kutolzmlz4yo5rrsv 0 37653 709614 709318 2022-08-26T06:44:14Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |албан_ёсны_нэр = '''Гадаад Монгол''' |богино_нэр = |далбааны_зураг = Flag of China (1912–1928).svg |газрын_зураг = Tsagaantan (khar zuraas) ba gamingiin tsergiin (ulaan shugam) hyanaltan dahi nutag-BNMAU-yn tuuh 1986 surakh bichig.jpeg |нийслэл_хот = [[Улаанбаатар|Хүрээ]] |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл = [[Монгол хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = Цэргийн засгийн газар |удирдагчийн_цол1 = 1919-1920 |удирдагчийн_нэр1 = [[Сю Шүжан]] |удирдагчийн_цол2 = 1920-1921 |удирдагчийн_нэр2 = Чен И |хууль_тогтоогч = |дээд_танхим = |доод_танхим = |газар_нутаг_км2 = 1.700.000 |хүн_амын_тооцоо = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |тэмдэглэл = }} {{Монголын түүх}} Богд Хаант Монгол Улс нь гадаад дотоод хүчин зүйл ялангуяа [[Дундад Иргэн Улс]]ын түрэмгийлэлийн шууд үр дүнд 1919-1920 онд хятадын цэрэгт эзлэгдсэн үе юм. ==Булаан эзлэлтийн түүх== {{гол|Хятадын Богд хаант Монгол улсыг эзлэх төлөвлөгөө}} [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]] болон [[Оросын Хаант Улс|Орос орон]]д гарсан [[Октябрийн хувьсгал]], [[Оросын иргэний дайн]] зэрэг үйл явдлуудаас уламжлан [[Богд Хаант Монгол Улс]]ын талаар Оросын баримтлах бодлого суларсан байна. Энэхүү эгзэгтэй үед монголын тусгаар тогтнолыг цаашид хангах тал дээр монголын ноёд лам нарын хооронд зөрчил хурцадсан бөгөөд 1919 оны 2 сард ерөнхий сайд [[Төгс-Очирын Намнансүрэн|Сайн ноён хан Намнансүрэн]] учир битүүүлэг байдалд нас баржээ. [[Хиагтын гэрээ]]ний дагуу Монголд сууж байсан Хятадын бүрэн эрх төлөөлөгч [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]] энэхүү байдлуудыг ашиглан монголын удирдлага дах хятадын тал баримтлагч [[Гончигжалцангийн Бадамдорж|Шанздуба Бадамдорж]], Гадаад хэргийн сайд [[Балингийн Цэрэндорж|Цэрэндорж]] зэрэг лам ноёдыг өөртөө татах бодлогыг амжилттай явуулж байсан байна. Тэрээр Монгол улсын эдийн засаг хүндрэлтэй байсныг далимдуулан ихээхэн шан харамж олгох амлалт өгсөн ба Хиагтын гэрээгээр тогтоосон Монголын Автономийг монголчууд өөрсдөө хүсэлт гарган устгах тухай [[64 зүйлийн гэрээ]] гэгчийг боловсруулан [[монголчууд]]ад тулган өгсөн байдаг. Үүнийг [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] тэргүүтэн эрс эсэргүүцэж бйахад Бадамдорж, Цэрэндорж нар дэмжиж байжээ. <ref>[http://tuurgatan.mn/article/123 МОНГОЛ ДЭЭЛТЭЙ БУУДУУЛСАН ДАА]</ref> [[File:DuanQirui.jpg|thumb|left|120px|[[Дундад Иргэн Улс]]ын Ерөнхий сайд Дуань Чируй ]] Иймэрхүү хоорондын зөрчилтэй нэгдсэн бодлогогүй үед хятадын генерал [[Сю Шүжан]] 1919 оны 10 сард 4000 цэрэг бүхий цэргийн толгойн ангиудын хамт [[Нийслэл хүрээ]]нд ирж байрлажээ. Үүний араас оны эцэс гэхэд 10000 цэрэг бүхий хүч ирж байрлажээ.<ref name ="Ewing">Thomas E. Ewing, "Russia, China, and the Origins of the Mongolian People's Republic, 1911-1921: A Reappraisal", in ''The Slavonic and East European Review, Vol. 58, No. 3 (Jul., 1980)'', p. 406ff</ref> Чен-И ба Сю Шүжан нар хоорондоо зөрчилдөн улмаар Сю Шүжан Чен-И г баривчилан [[бээжин]]д хүргүүлсэний дараа Монголын автономийг устгах гэрээ бичигт монголчуудыг гарын үсэг зуруулахаар цэргийн хүчээр сүрдүүлэн Бадамдорж, Цэрэндорж нарын зөвшөөрсний дагуу зуруулсан ба Монголын армийн зэвсгийг хураан монголын автономийг устгах ёслолыг хүрээнд хийжээ. Энэ үеэр Богд хааныг хятадын ерөнхийлөгчийн зурагт мөргүүлэх зэргээр монголчуудыг илт доромжилсон үйлдлүүдийг хийсэн байна. Бээжинд Сю Шүжаны багтдаг Анхуй бүлэглэл унасны дараа түүнийг эргүүлэн татсан ба Чен-И эргэн иржээ. [[File:Xu Shuzheng and Mongolian Noyons in Khüree.png|thumb|right|300px|Хүрээнд Сю Шүжан, 1919 он]] Энэ үед монголчууд хятадын цэргийн түрэмгийлэн эзэлснийг эсэргүүцэн, хөдөө орон нутагт тэмцэл өрнүүлж эхэлжээ. Тэмцлийн хэлбэр нь цөн тоотой гамин цэргүүдийг зэвсэглэн дайрч устгах, цэргийн агт орьдыг булаах, цэргийн ачаа хөсгийг дээрэмдэх зэрэг хүч хэрэглэсэн аргуудаас гадна Богд хаан болон тусгаар тогтнох эрмэлзлэл бүхий ноёд, лам нар гадаадын улсуудаас цэрэг, зэвсгийн тусламжийг бичгэн болон аман хэлбэрээр хүсэх зэргээр явагдаж эхэлжээ. Мөн үед хүрээнд тэргүүний тэмцэгч эх орончдын [[Монгол Ардын Нам|Хүрээний бүлэг ба Консулын бүлэг]] гэсэн нууц бүлгэмүүдийг байгууж, тэмцэж эхэлсэн. Чен-И хүрээнд ирсэний дараа монголчуудыг зөөлөн аргар татах бодлогоо дахин эхэлсэн боловч Сю Шүжаны дараа цэргийн эрхийг авсан байсан генерөл [[:zh:张景惠|Жан Циньхуй]], [[Го Сунлин]] и [[:zh:门炳岳|Ма Бинюэ]] нар түүнд захирагдсангуй. Монгол орныг эзэлсэн [[Дундад Иргэн Улс|гамин]] цэргүүд монголчуудыг дээрэмдэх, хүчирхийлэх аргаар хангамжаа бүрдүүлж байсан ба харгислал улам ширүүссэн байна. хятадын тагнуул мэдээлэгч нар болон урвагч нарын тусламжтайгаар монголчуудын тэмцлийг мэдсэн хятадууд [[Богд хаан]]ыг гэрийн хорионд оруулж хорисон ба монголын дэвшилтэт үзэл бодол бүхий ноёд, лам нар ба жирийн монголчуудыг олноор нь хомроглон баривчилан хорьж, эрүүдэн шүүж эхэлсэн байна. Үүнээс гадна Монголын Нийслэл хүрээнээс гадна, [[Хиагт]], [[Чойр]], [[Улиастай]], [[Ховд]], Сэцэн ханы өргөө зэрэг томоохон суурингуудад олон тооны цэрэг бүхий гарнизонуудыг байршуулснаар монгол дах өөрийн цэргийн байрлалыг сайжруулжээ. Сибир, байгаль орчимд улаанууд ялалт байгуулснаар цагаантны байдал эрс муудаж олон тооы дүрвэгч оросуууд монголд олноор орж ирж байжээ. ==Үр дүн== {{гол|Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан}} [[File:Roman Ungern von Sternberg.jpg|thumb|left|120px|Барон Унгерн фон Штернберг]] Монголын ийм эгзэгтэй үед 1920 оны 11 сард оросын Даураас дэслэгч генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн командалсан [[Азийн морин дивиз]] [[Хэнтий]]н хойт хэсгээр монголд цөмрөн орж ирсэн байна. Барон унгерн Нийслэл хүрээ рүү 1920 оны сүүлээр хоёр удаа дайралт хийсэн боловч цэрэг, зэвсгээр давуу гамингийн сөрөг цохилтод авттан ухран Тэрэлжид байрлажээ. Бароныг монголчууд идэвхитэй дэмжин хүн хүч, цэргийн агт, хүнсний зүйлээр хангасны дараа 1921 оны 2 сард шийдэмгий довтолгоо хийн хүрээн дэх 15000 гамин цэргийг бут цохин ихэнхи хэсгийг Хиагт руу зугтаалгасан байна. Барон Богд хааныг дахин хаан ширээнд нь суулган Богд Хаант Монгол Улсыг дахин байгуулжээ. Энэ үед Барон унгерн болон түүний удирдлага дах [[генерал Резухин]], [[Кайгородов]], [[:ru:Казагранди, Николай Николаевич|Казагранд]] болон бусад офицеруудын удирдсан цэргийн анги, отрядууд монголчуудын дэмжлэгтэйгээр монголд байсан гамин цэргүүдийг Чойр, Улиастай, Вангийн хүрээ, Улаан хад зэрэгт тулалдан бут цохисон ба хиагт дах гамин цэргийг д.[[Сүхбаатар]] тэргүүтэй Ардын журамт цэргүүд тус тус бут цохижээ. Ингэж монголчууд гамингийн эзлэлтээс чөлөөлөгдсөн байна. ==Хохирол== Хятадуудын түр зуурын цэрэглэн эзэлсэн нь хэдийгээр богино хугацаанд үргэлжилсэн хэдий ч Монголын нийгэм-эдийн засагт хүнд хохирол учруулсан байна. Хятад цэргийн дээрэмдлэгт олон тооны сүм хийд бүхий суурин газрууд нэрвэгдсэн төдийгүй заримыг нь галдан шатааж устгасан байна. Үүнээс гадан хятад цэргүүд монголд дээрэм тонуул, аллага, хүчирхийлэлийг газар сайгүй хийж байсны үр дүнд 17000 монгол хүн амь үрэгдсэн ба олон тооны мал, сүрэг, үнэт эдлэлийг дээрэмдсэн байна. <ref>См. ''Эрлихман В.'' Потери народонаселения в ХХ века: справочник. — М.: Русская панорама, 2004</ref><ref> ''Кузьмин С. Л., Оюунчимэг Ж.'' [http://www.scribd.com/doc/54133527/%D0%91%D1%83%D0%B4%D0%B4%D0%B8%D0%B7%D0%BC-%D0%B8-%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D1%8E%D1%86%D0%B8%D1%8F-%D0%B2-%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B8 Буддизм и революция в Монголии]</ref><ref>Кузьмин С.Л. Барон Унгерны түүх: үнэнийг дахин сэргээсэн туршилт. Улаанбаатар, 2013</ref><ref>Торновский М.Г. Монголчуудтайгаа бол би Лиссабон ч хурнэ. Улаанбаатар, 2009</ref><ref>Барон Унгерний тухай баримт, дурдатгалууд. Улаанбаатар, 2007</ref><ref>[http://www.tsahimurtuu.mn/index.php/stories/2012-05-10-04-47-02/1983-archive-story-1809 Батсайхан О. Хүрээг хятадуудаас чөлөөлсөн монгол улсын баатар Барон Унгерн]</ref><ref>Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж., Баяр Б. Улаан хадын дэргэдэх байлдаан бол Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол үйл явдлын нэг мөн. – Түүхийн судлал Tomus 41-42, Fasc.14. Улаанбаатар, 2011-2012, х. 182-217 [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]</ref> ==Түүхэн баримт== [[Монголын үндэсний архив]]т 1919 онд [[Нийслэл хүрээ]]нд сууж байсан Бүрэн эрх төлөөлөгч Чэн-И ба Богд хаант Монголын улсын удирдлагатай хийсэн хэлэлцээний үеийн тэмдэглэлийн хэсэг хадгалагдаж байна. Тэрхүү тэмдэглэлд [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс#Түүх|Монголын автономит төр]]ийг устгасаны төлөө [[Монгол]]ын ноёд, том лам, хутагт нарт мөнгөн шагнал олгох асуудлыг хэлэлцсэн байх бөгөөд 138 хүний нэр, цол хэргэм болон олгох мөнгөн шагналын хэмжээг заасан жагсаалтыг үйлдсэн нь хадгалагдан үлджээ. Жагсаалтын эхэнд [[Ерөнхий сайд]], Эрдэнэ шанзав да лам [[Гончигжалцангийн Бадамдорж]]ид 30 мянган [[лан]] мөнгө, Дотоод яамны дэд сайд [[дархан чин ван]] [[:zh:綳楚克車林|Пунцагцэрэн]] ба дэд сайд [[Да лам Пунцагдорж]] нарт тус бүр 15 мянган лан мөнгө, [[Монгол Улсын гадаад харилцаа|Гадаад яамны сайд]], Хичээнгүй гүн [[Балингийн Цэрэндорж|Б.Цэрэндорж]]ид 20 мянган лан мөнгө гэх зэргээр нийт 354 мянган лан мөнгө олгохоор заасан байна. 1920 онд Монголын ноёд лам нарын өөрийн хүсэлтээр автономит эрхийг устгасан. Нэгэнт хэлэлцэн тохирсон зүйл хэрэгжсэн тул мөнгөн шагналаа авсан байх магадлал өндөр ==Мөн үзэх== * [[Ардын хувьсгал]] * [[Монгол Ардын Нам]] * [[Хиагтыг Барон Унгернээс хамгаалсан]] * [[Баруун замын цэргийн чөлөөлөх байлдаанууд]] * [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]] * [[Толбо нуурын бүслэлт]] * [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]] * [[Цагаантны үлдэгдэлтэй тэмцсэн нь]] * [[Барон Унгерн фон Штернберг]] * [[Борис Резухин]] * [[Азийн морин дивиз монголд нэвтэрсэн нь]] * [[Улаан хадны байлдаан]] * [[Чойр, Замын үүдийн чиглэлээр хийсэн байлдаан]] * [[Азийн морин дивизийн 1921 онд Зөвлөлтийн эсрэг хийсэн аян дайн]] * [[Азийн морин дивизийн Троицкосавск руу хийсэн дайралт]] * [[Азийн морин дивизд гарсан бослого]] * [[Азийн морин дивиз Манжуур луу гарсан нь]] * [[Хятадын газар нутгийн санаархал]] ==Эшлэл== {{Reflist}} == Цахим холбоос == *[https://mongoltoli.mn/history/h/640 Гадаад Монголын өөртөө эзэрхэх засгийг устгасан нь] {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:20-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Зөвлөлт-Хятадын харилцаа]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын харилцаа]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:1919 он]] [[Ангилал:1920 он]] [[Ангилал:1921 он]] 4ij08vms3gfk3kraawqn59e7gfjsm20 709615 709614 2022-08-26T06:53:26Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Жааз Улс |албан_ёсны_нэр = '''Гадаад Монгол''' |богино_нэр = |далбааны_зураг = Flag of China (1912–1928).svg |сүлдний_зураг = Unofficial emblem of the Republic of China (1912).svg |газрын_зураг = Tsagaantan (khar zuraas) ba gamingiin tsergiin (ulaan shugam) hyanaltan dahi nutag-BNMAU-yn tuuh 1986 surakh bichig.jpeg |нийслэл_хот = [[Улаанбаатар|Хүрээ]] |хамгийн_том_хот = |албан_ёсны_хэл = [[Монгол хэл]] |бүс_нутгийн_хэл = |үндэс_язгуур = |үндэс_язгуур_он = |засаглалын_хэлбэр = Цэргийн засгийн газар |удирдагчийн_цол1 = 1919-1920 |удирдагчийн_нэр1 = [[Сю Шүжан]] |удирдагчийн_цол2 = 1920-1921 |удирдагчийн_нэр2 = Чен И |хууль_тогтоогч = |дээд_танхим = |доод_танхим = |газар_нутаг_км2 = 1.700.000 |хүн_амын_тооцоо = |хүн_ам_тооцоолсон_он = |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс = |хүн_амын_тооллого = |хүн_ам_тоолсон_он = |тэмдэглэл = }} {{Монголын түүх}} Богд Хаант Монгол Улс нь гадаад дотоод хүчин зүйл ялангуяа [[Дундад Иргэн Улс]]ын түрэмгийлэлийн шууд үр дүнд 1919-1920 онд хятадын цэрэгт эзлэгдсэн үе юм. ==Булаан эзлэлтийн түүх== {{гол|Хятадын Богд хаант Монгол улсыг эзлэх төлөвлөгөө}} [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]] болон [[Оросын Хаант Улс|Орос орон]]д гарсан [[Октябрийн хувьсгал]], [[Оросын иргэний дайн]] зэрэг үйл явдлуудаас уламжлан [[Богд Хаант Монгол Улс]]ын талаар Оросын баримтлах бодлого суларсан байна. Энэхүү эгзэгтэй үед монголын тусгаар тогтнолыг цаашид хангах тал дээр монголын ноёд лам нарын хооронд зөрчил хурцадсан бөгөөд 1919 оны 2 сард ерөнхий сайд [[Төгс-Очирын Намнансүрэн|Сайн ноён хан Намнансүрэн]] учир битүүүлэг байдалд нас баржээ. [[Хиагтын гэрээ]]ний дагуу Монголд сууж байсан Хятадын бүрэн эрх төлөөлөгч [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]] энэхүү байдлуудыг ашиглан монголын удирдлага дах хятадын тал баримтлагч [[Гончигжалцангийн Бадамдорж|Шанздуба Бадамдорж]], Гадаад хэргийн сайд [[Балингийн Цэрэндорж|Цэрэндорж]] зэрэг лам ноёдыг өөртөө татах бодлогыг амжилттай явуулж байсан байна. Тэрээр Монгол улсын эдийн засаг хүндрэлтэй байсныг далимдуулан ихээхэн шан харамж олгох амлалт өгсөн ба Хиагтын гэрээгээр тогтоосон Монголын Автономийг монголчууд өөрсдөө хүсэлт гарган устгах тухай [[64 зүйлийн гэрээ]] гэгчийг боловсруулан [[монголчууд]]ад тулган өгсөн байдаг. Үүнийг [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] тэргүүтэн эрс эсэргүүцэж бйахад Бадамдорж, Цэрэндорж нар дэмжиж байжээ. <ref>[http://tuurgatan.mn/article/123 МОНГОЛ ДЭЭЛТЭЙ БУУДУУЛСАН ДАА]</ref> [[File:DuanQirui.jpg|thumb|left|120px|[[Дундад Иргэн Улс]]ын Ерөнхий сайд Дуань Чируй ]] Иймэрхүү хоорондын зөрчилтэй нэгдсэн бодлогогүй үед хятадын генерал [[Сю Шүжан]] 1919 оны 10 сард 4000 цэрэг бүхий цэргийн толгойн ангиудын хамт [[Нийслэл хүрээ]]нд ирж байрлажээ. Үүний араас оны эцэс гэхэд 10000 цэрэг бүхий хүч ирж байрлажээ.<ref name ="Ewing">Thomas E. Ewing, "Russia, China, and the Origins of the Mongolian People's Republic, 1911-1921: A Reappraisal", in ''The Slavonic and East European Review, Vol. 58, No. 3 (Jul., 1980)'', p. 406ff</ref> Чен-И ба Сю Шүжан нар хоорондоо зөрчилдөн улмаар Сю Шүжан Чен-И г баривчилан [[бээжин]]д хүргүүлсэний дараа Монголын автономийг устгах гэрээ бичигт монголчуудыг гарын үсэг зуруулахаар цэргийн хүчээр сүрдүүлэн Бадамдорж, Цэрэндорж нарын зөвшөөрсний дагуу зуруулсан ба Монголын армийн зэвсгийг хураан монголын автономийг устгах ёслолыг хүрээнд хийжээ. Энэ үеэр Богд хааныг хятадын ерөнхийлөгчийн зурагт мөргүүлэх зэргээр монголчуудыг илт доромжилсон үйлдлүүдийг хийсэн байна. Бээжинд Сю Шүжаны багтдаг Анхуй бүлэглэл унасны дараа түүнийг эргүүлэн татсан ба Чен-И эргэн иржээ. [[File:Xu Shuzheng and Mongolian Noyons in Khüree.png|thumb|right|300px|Хүрээнд Сю Шүжан, 1919 он]] Энэ үед монголчууд хятадын цэргийн түрэмгийлэн эзэлснийг эсэргүүцэн, хөдөө орон нутагт тэмцэл өрнүүлж эхэлжээ. Тэмцлийн хэлбэр нь цөн тоотой гамин цэргүүдийг зэвсэглэн дайрч устгах, цэргийн агт орьдыг булаах, цэргийн ачаа хөсгийг дээрэмдэх зэрэг хүч хэрэглэсэн аргуудаас гадна Богд хаан болон тусгаар тогтнох эрмэлзлэл бүхий ноёд, лам нар гадаадын улсуудаас цэрэг, зэвсгийн тусламжийг бичгэн болон аман хэлбэрээр хүсэх зэргээр явагдаж эхэлжээ. Мөн үед хүрээнд тэргүүний тэмцэгч эх орончдын [[Монгол Ардын Нам|Хүрээний бүлэг ба Консулын бүлэг]] гэсэн нууц бүлгэмүүдийг байгууж, тэмцэж эхэлсэн. Чен-И хүрээнд ирсэний дараа монголчуудыг зөөлөн аргар татах бодлогоо дахин эхэлсэн боловч Сю Шүжаны дараа цэргийн эрхийг авсан байсан генерөл [[:zh:张景惠|Жан Циньхуй]], [[Го Сунлин]] и [[:zh:门炳岳|Ма Бинюэ]] нар түүнд захирагдсангуй. Монгол орныг эзэлсэн [[Дундад Иргэн Улс|гамин]] цэргүүд монголчуудыг дээрэмдэх, хүчирхийлэх аргаар хангамжаа бүрдүүлж байсан ба харгислал улам ширүүссэн байна. хятадын тагнуул мэдээлэгч нар болон урвагч нарын тусламжтайгаар монголчуудын тэмцлийг мэдсэн хятадууд [[Богд хаан]]ыг гэрийн хорионд оруулж хорисон ба монголын дэвшилтэт үзэл бодол бүхий ноёд, лам нар ба жирийн монголчуудыг олноор нь хомроглон баривчилан хорьж, эрүүдэн шүүж эхэлсэн байна. Үүнээс гадна Монголын Нийслэл хүрээнээс гадна, [[Хиагт]], [[Чойр]], [[Улиастай]], [[Ховд]], Сэцэн ханы өргөө зэрэг томоохон суурингуудад олон тооны цэрэг бүхий гарнизонуудыг байршуулснаар монгол дах өөрийн цэргийн байрлалыг сайжруулжээ. Сибир, байгаль орчимд улаанууд ялалт байгуулснаар цагаантны байдал эрс муудаж олон тооы дүрвэгч оросуууд монголд олноор орж ирж байжээ. ==Үр дүн== {{гол|Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан}} [[File:Roman Ungern von Sternberg.jpg|thumb|left|120px|Барон Унгерн фон Штернберг]] Монголын ийм эгзэгтэй үед 1920 оны 11 сард оросын Даураас дэслэгч генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн командалсан [[Азийн морин дивиз]] [[Хэнтий]]н хойт хэсгээр монголд цөмрөн орж ирсэн байна. Барон унгерн Нийслэл хүрээ рүү 1920 оны сүүлээр хоёр удаа дайралт хийсэн боловч цэрэг, зэвсгээр давуу гамингийн сөрөг цохилтод авттан ухран Тэрэлжид байрлажээ. Бароныг монголчууд идэвхитэй дэмжин хүн хүч, цэргийн агт, хүнсний зүйлээр хангасны дараа 1921 оны 2 сард шийдэмгий довтолгоо хийн хүрээн дэх 15000 гамин цэргийг бут цохин ихэнхи хэсгийг Хиагт руу зугтаалгасан байна. Барон Богд хааныг дахин хаан ширээнд нь суулган Богд Хаант Монгол Улсыг дахин байгуулжээ. Энэ үед Барон унгерн болон түүний удирдлага дах [[генерал Резухин]], [[Кайгородов]], [[:ru:Казагранди, Николай Николаевич|Казагранд]] болон бусад офицеруудын удирдсан цэргийн анги, отрядууд монголчуудын дэмжлэгтэйгээр монголд байсан гамин цэргүүдийг Чойр, Улиастай, Вангийн хүрээ, Улаан хад зэрэгт тулалдан бут цохисон ба хиагт дах гамин цэргийг д.[[Сүхбаатар]] тэргүүтэй Ардын журамт цэргүүд тус тус бут цохижээ. Ингэж монголчууд гамингийн эзлэлтээс чөлөөлөгдсөн байна. ==Хохирол== Хятадуудын түр зуурын цэрэглэн эзэлсэн нь хэдийгээр богино хугацаанд үргэлжилсэн хэдий ч Монголын нийгэм-эдийн засагт хүнд хохирол учруулсан байна. Хятад цэргийн дээрэмдлэгт олон тооны сүм хийд бүхий суурин газрууд нэрвэгдсэн төдийгүй заримыг нь галдан шатааж устгасан байна. Үүнээс гадан хятад цэргүүд монголд дээрэм тонуул, аллага, хүчирхийлэлийг газар сайгүй хийж байсны үр дүнд 17000 монгол хүн амь үрэгдсэн ба олон тооны мал, сүрэг, үнэт эдлэлийг дээрэмдсэн байна. <ref>См. ''Эрлихман В.'' Потери народонаселения в ХХ века: справочник. — М.: Русская панорама, 2004</ref><ref> ''Кузьмин С. Л., Оюунчимэг Ж.'' [http://www.scribd.com/doc/54133527/%D0%91%D1%83%D0%B4%D0%B4%D0%B8%D0%B7%D0%BC-%D0%B8-%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D1%8E%D1%86%D0%B8%D1%8F-%D0%B2-%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B8 Буддизм и революция в Монголии]</ref><ref>Кузьмин С.Л. Барон Унгерны түүх: үнэнийг дахин сэргээсэн туршилт. Улаанбаатар, 2013</ref><ref>Торновский М.Г. Монголчуудтайгаа бол би Лиссабон ч хурнэ. Улаанбаатар, 2009</ref><ref>Барон Унгерний тухай баримт, дурдатгалууд. Улаанбаатар, 2007</ref><ref>[http://www.tsahimurtuu.mn/index.php/stories/2012-05-10-04-47-02/1983-archive-story-1809 Батсайхан О. Хүрээг хятадуудаас чөлөөлсөн монгол улсын баатар Барон Унгерн]</ref><ref>Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж., Баяр Б. Улаан хадын дэргэдэх байлдаан бол Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол үйл явдлын нэг мөн. – Түүхийн судлал Tomus 41-42, Fasc.14. Улаанбаатар, 2011-2012, х. 182-217 [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]</ref> ==Түүхэн баримт== [[Монголын үндэсний архив]]т 1919 онд [[Нийслэл хүрээ]]нд сууж байсан Бүрэн эрх төлөөлөгч Чэн-И ба Богд хаант Монголын улсын удирдлагатай хийсэн хэлэлцээний үеийн тэмдэглэлийн хэсэг хадгалагдаж байна. Тэрхүү тэмдэглэлд [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс#Түүх|Монголын автономит төр]]ийг устгасаны төлөө [[Монгол]]ын ноёд, том лам, хутагт нарт мөнгөн шагнал олгох асуудлыг хэлэлцсэн байх бөгөөд 138 хүний нэр, цол хэргэм болон олгох мөнгөн шагналын хэмжээг заасан жагсаалтыг үйлдсэн нь хадгалагдан үлджээ. Жагсаалтын эхэнд [[Ерөнхий сайд]], Эрдэнэ шанзав да лам [[Гончигжалцангийн Бадамдорж]]ид 30 мянган [[лан]] мөнгө, Дотоод яамны дэд сайд [[дархан чин ван]] [[:zh:綳楚克車林|Пунцагцэрэн]] ба дэд сайд [[Да лам Пунцагдорж]] нарт тус бүр 15 мянган лан мөнгө, [[Монгол Улсын гадаад харилцаа|Гадаад яамны сайд]], Хичээнгүй гүн [[Балингийн Цэрэндорж|Б.Цэрэндорж]]ид 20 мянган лан мөнгө гэх зэргээр нийт 354 мянган лан мөнгө олгохоор заасан байна. 1920 онд Монголын ноёд лам нарын өөрийн хүсэлтээр автономит эрхийг устгасан. Нэгэнт хэлэлцэн тохирсон зүйл хэрэгжсэн тул мөнгөн шагналаа авсан байх магадлал өндөр ==Мөн үзэх== * [[Ардын хувьсгал]] * [[Монгол Ардын Нам]] * [[Хиагтыг Барон Унгернээс хамгаалсан]] * [[Баруун замын цэргийн чөлөөлөх байлдаанууд]] * [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]] * [[Толбо нуурын бүслэлт]] * [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]] * [[Цагаантны үлдэгдэлтэй тэмцсэн нь]] * [[Барон Унгерн фон Штернберг]] * [[Борис Резухин]] * [[Азийн морин дивиз монголд нэвтэрсэн нь]] * [[Улаан хадны байлдаан]] * [[Чойр, Замын үүдийн чиглэлээр хийсэн байлдаан]] * [[Азийн морин дивизийн 1921 онд Зөвлөлтийн эсрэг хийсэн аян дайн]] * [[Азийн морин дивизийн Троицкосавск руу хийсэн дайралт]] * [[Азийн морин дивизд гарсан бослого]] * [[Азийн морин дивиз Манжуур луу гарсан нь]] * [[Хятадын газар нутгийн санаархал]] ==Эшлэл== {{Reflist}} == Цахим холбоос == *[https://mongoltoli.mn/history/h/640 Гадаад Монголын өөртөө эзэрхэх засгийг устгасан нь] {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:20-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Зөвлөлт-Хятадын харилцаа]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын харилцаа]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:1919 он]] [[Ангилал:1920 он]] [[Ангилал:1921 он]] 8bl77g8ob4stl01qeuoh5pzbo2h2139 0 37796 709629 676300 2022-08-26T08:30:54Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан | partof = [[Ардын хувьсгал]] | image = | caption = | date = 1921 оны 3 сарын 18 | place = Монгол улс, Сэлэнгэ аймаг, Алтанбулаг | territory = | result = Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Ардын түр засгийн газар]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_the_People%27s_Republic_of_Mongolia_(1921-1924).svg|22px]]<br />Жанжин [[Дамдины Сүхбаатар]],<br />Дэд жанжин [[Лаварын Сумъяа]],<br />[[Чойбалсан]]<br />Хорооны захирагч [[Ц.Хасбаатар]], <br />Хорооны захирагч [[Ч.Базарсад]],<br />Хорооны захирагч [[Гончигийн Бумцэнд|Б.Пунцаг]]<br />Хорооны захирагч [[О.Цэрэндорж]] |commander2=[[Зураг:Flag of Fengtian clique.svg|border|22px]]<br />генерал [[Го Сунлин]]<br />бүрэн эрхт төлөөлөгч [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]]<br /> | commander3 = | strength1 = 400 морин цэрэг<br />4 пулемёт<br />2 их буу | strength2 = бүгд 2000 цэрэг,<br /> 25 дугаар морьт дивизийн штаб,<br /> 500 хүнтэй 2морьт хороо, <br />400 хүнтэй хотын комендант,<br />600 хүнтэй нэг, хоёрдугаар морьт хороо, <br />500 хүнтэй 3 дугаар морьт хороо,<br /> 12 пулемет,<br /> 140 цэрэг бүхий 7 их буу<ref>{{Cite web |url=http://oros-oros.blogspot.ru/2011/06/blog-post_19.html |title=Уртон: «Шивээ Хиагт» |access-date=2014-08-20 |archive-date=2014-08-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140821083419/http://oros-oros.blogspot.ru/2011/06/blog-post_19.html |deadlink=no }}</ref> | strength3 = | casualties1 = алагдсан 7 хүн <br />шархадсан 6 хүн | casualties2 = тодорхойгүй | casualties3 = | notes = }} [[Файл:MongoliansLeaders.jpg|thumb|Left|200px|Ардын хувьсгалын удирдагчид]] [[Файл:Suh_i_Choi.jpg|thumb|Left|200px|Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нар]] [[Файл:GuoSongling.jpg|thumb|Left|200px|Хятадын генерал Го Сунлин]] Ардын журамт цэрэг Хиагтыг чөлөөлсөн нь олон жилийн харийн дарлалаас эх орноо чөлөөлөх, тусгаар тогтнолоо дэлхий дахинд тунхаглахад томоохон түлхэц болсон түүхэн үйл явдал юм<ref>Пүрэвсүрэн И., Журамт цэргийн хоёр зуун тулалдаан. Хянан тохиолдуулсан Ц.Гомбо. УБ.: Армийн хэвлэх үйлдвэр, 1991</ref><ref>Хишигт Н., 1921 оны хувьсгал ба ардын журамт цэрэг. УБ.: “Соёмбо принтинг”, 2001.</ref>. ==Урьдчилсан нөхцөл== Хиагтыг чөлөөлөх асуудлыг 1921 оны гуравдугаар сарын 6-7-нд хуралдсан [[Монгол Ардын Нам]]ын Төв Хороо, Цэргийн штабын гишүүдийн хамтарсан хурлаар хэлэлцэж, зэр зэвсэг сайтай олон тооны цэрэг бүхий хотыг эзлэн авахад ихээхэн хүндрэлтэй тул хятад цэргийн эрх баригчидтай хэлэлцэх аргыг хэрэглэхээр шийдэж, уг хэргийг Троицкосавск дахь ЗОУ-ын Гадаад хэргийн Ардын комиссариатын төлөөлөгч О.И.Макстенекаар зуучлуулах, хэрэв энэ арга зам бүтэмжгүй болсон нөхцөлд хотыг довтлон авах байлдааны ажиллагаа явуулахаар шийдвэрлэжээ. Энэ шийдвэрийн дагуу Хиагтыг эзлэн авах байлдааны төлөвлөгөөг боловсруулахын хамт журамт цэргүүдийг Алтангаас Ханын хөндий, Номт, Баян уул зэрэг газар шилжүүлэн байрлуулсан байна. Хиагтыг дайлах бэлтгэл хангагдсан гэж үзсэний дараа тус хот дахь хятад цэргийн эрх баригчдад тулган шаардах бичгийг 17-ны өдөр [[Хиагт|Троицкосавск]] дахь ЗОУ-ын Гадаад хэргийн Ардын комиссариатын төлөөлөгч О.И.Макстенекаар дамжуулан өгчээ. Энэ нь давуу хүчтэй дайсан хориглон суусан олон хөлийн боомт газрыг эзлэн авах нь Ардын журамт цэргийн хувьд төдийгүй энгийн иргэд, хотын оршин суугчдын амь нас сүйдэж, ихээхэн хохирол учирч болзошгүй нөхцөл байдлыг харгалзан үзсэн хэрэг байв. Ардын журамт цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах жанжин Д.Сүхбаатарын нэрээр илгээсэн тэрхүү бичигт “Монголын Хиагт хотноо бүхий хятад цэргийн захирапд мэдтүгэй хэмээн цаг болзоолон явуулах учир. Манай Монголын ардын журамт цэрэг Хиагт хотыг шууд дайран орж эзлэхээр завдан буй учир зүй нь олон амьтны амийг энэрэн хайрлаж, бас хязгаар боомт газар байлдваас эрхбиш будлиан гарах болзошгүй тул энэ бичгийг авсан даруй танай харьяат цэргүүд зэвсгийг цөм хураалгаж, Монголын Хиагт хотыг хамт бидэнд тушаавал зохино. Хэрэв ийнхүү сайнаар зөвшөөрөн хүлээвээс танай хятадын харьяат нарын амийг батлан хамгаалж, уул орон нутагт буцааж болно.Хэрэв манай энэ бичигт хариу өгөхгүй буюу эс хүлээх болбоос манай Монголын цэрэг шууд байлдахаас өөр үгүй, үүнд сүйтгэсэн зэрэг аливаа буруу явдлыг танай газар цөм хүлээвээс зохино” гэжээ. Хотыг байлдаангүйгээр шилжүүлэн өгөх тухай Ардын журамт цэргийн шаардлагыг хятад цэргийн удирдлага хэрэгсээгүй учир гуравдугаар сарын 17-ны орой [[Ардын журамт цэргийн хороо]]д [[Ханын хөндий]]гөөр өгсөн хоёр улсын хил болох [[Хонгор морьтын даваа]]гаар давж, [[Жононгийн хөндий]]н эх, [[Эрээн нарсны нуруу]]гаар дамжин шөнөжин явсаар 18-ны өглөө [[Алтанбулаг сум (Сэлэнгэ)|Хиагт]]ын дэргэд хүрж хуралдуулжээ. ==Талуудын хүчний харьцаа== Хиагт болон түүний орчимд хятад цэргийн 25 дугаар морьт дивизийн штаб, 500 хүнтэй 2 морьт хороо, 400 хүнтэй хотын комендант, [[Улаан бургас]]анд 600 хүнтэй нэг, хоёрдугаар морьт хороо, [[Ивцэг]] ба Хиагтын хороонд 3000 хүнтэй 4н хороо, явган цэргийн тус бүр 2000 хүнтэй 1 ба 2 р хороод Ивцэгт 500 хүнтэй 3 дугаар морьт хороо, 1500 хүнтэй явган цэргийн хороо бүгд 9000-10000 шахам цэрэг, 12 пулемет, 140 цэрэг бүхий 7 их буутай хүч байрлаж байжээ. Мөн хятад цэргийн тоог 10000 гэсэн баримт ч байдаг. Журамт цэргийн хувьд хотыг чөлөөлсний дараа хороодоос ирүүлсэн мэдээ болон журамт цэргүүдийн дурдатгал зэргээс үзэхэд 400 арай хүрэхгүй тооны цэрэг байлдаанд оролцсон байна. Зэвсгийн хувьд 2 их буу, 4-5 пулеметтай байсан бөгөөд ЗОУ-аас Ардын журамт цэрэгт зориулж 2 дугаар сард морин цэргийн винтов 750, сум 150 мянга, хүнд, хөнгөн пулемет, гар бөмбөг зэргийг урьд хүссэн тусламжийн дагуу ирүүлсэн ба мөн Хиагтыг чөлөөлөх үеэр мянган ширхэг винтов, бусад галт хэрэгсэл өгсөн гэх баримт байдаг ==Хиагтыг чөлөөлөх төлөвлөгөө== Жанжин Д.Сүхбаатарын боловсруулсан төлөвлөгөө ёсоор хорооны дарга Б.Пунцаг, Ц.Хасбаатарын 1,2-р хорооны цэргүүд Хиагтын баруун талын Эрээн нарсны хамар болон Төгсгөө булагийн эхний манхан хүртэл, хорооны дарга С.Цэрэндоржийн 2-р хорооны цэргүүд Төгсгөө булагийн баруун тал Ноён овооны зүүн Орос булгийн хамар хүртэл. Эрдэнэ вангийн хошууны Ч.Базарсадын 4-р хорооны цэргээс 100 цэргийг баруун үзүүртэй залгаж зуун цэргийн дуган, хойт манхан элс, Дух нарсны дотор хүртэл, Пунцагийн хорооноос 15, Цэрэндоржийн хорооноос 5, Базарсадын хорооноос 20 бүгд 40 цэргийн 20-ийг Оргойтын баруун талын дэвсэгт , 10 цэргийг Ноёны овооны баруун гууд байрлуулж, Тужийн нарс, Согоо булгийн зүгээс Монголд цэргийн харуулыг ороон ирэх гамин цэргийн араар бүслэн байлдах үүрэгтэй байжээ. ==Хиагтыг чөлөөлөх байлдаан== Хиагтыг чөлөөлөх байлдааны төлөвлөгөөний дагуу журамт цэргийн хороод хотыг баруун, баруун хойд, хойд талаас нь довтлохоор байлдааны журам эзэлсэн байна. Хиагтыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагаа Ардын журамт цэргийн гэнэтийн довтолгооноор эхэлж, хотыг бүслэн хятад цэрэг бөөнөөрөө хотоос зугатан гарч, удирдах дарга нар нь Оросын хилийн зүг зугатсан байна. Гэсэн ч хятадын морьт цэрэг зохион байгуулалттайгаар хүчтэй эсэргүүцэл үзүүлж эхэлсэн бөгөөд сум галт хэрэгсэл нь дууссан журамт цэргүүд хүчин мөхөсдөж, үдийн орчимд хотоос ухарч эхэлсэн байна. Ардын журамт цэргийн удирдлага сум галт хэрэгслээр хангалт хийхийн хамт замд хоцорсон 2 их буугаа татан ирүүлж галт байр эзлүүлэн, үдээс хойш 16 цагийн үед их бууны галын бэлтгэлийн дараа журамт цэргийн хоёр дахь довтолгоо эхлэв. Энэ удаагийн довтолгоо амжилтад хүрч, хятад цэргийг хотоос шахан гаргасанд тэд Ивцэг, Бөхлөө зэрэг газрыг чиглэн зайлан оджээ. Бүрэнхий болж эхлэхтэй зэрэг байлдааны ажиллагаа зогссон байна. Монгол Ардын түр Засгийн газраас ардын журамт цэргийг хот руу орохыг хойшлуулах тухай мэдэгдсэний дагуу жанжин [[Сүхбаатар]] хотын гадуур харуул манаа тавьж хоноод маргааш нь буюу 1921 оны гуравдугаар сарын 18-ний өглөө Ардын журамт цэргүүд Хиагт хотод оржээ. Хиагтын орчимд сарнин тархсан хятад цэргийг [[Гончигийн Бумцэнд|Г.Бумцэнд]], [[Дамирангийн Нанзад|Д.Нанзад]] нарын удирдсан цэргүүд мөрдөн хөөж, багагүй хохирол учруулсан байна. Үүгээр Ардын журамт цэрэг эх орноо чөлөөлөх тэмцэлдээ анхны ялалт байгуулав. ==Бусад баримтууд== *"Түүхийн сэдэвтэй таван хүүрнэл" номонд 3-р сарын 20-нд Хиагтыг чөлөөлж дууссан гэсэн таамаг дэвшүүлжээ. *Мөн тус номонд 800 монгол цэрэг байсан гэж үзжээ *Ардын хувьсгалд биеэр оролцсон Ж.Дамдины "Үймээний жилүүд" түүхэн романд зөвлөлтийн цэргүүдэд өмсүүлэхээр нутгийн хүмүүсээс лам дээл цуглуулсан гэж бичжээ. Тулааны үеэр лам захтай дээлнээс орос цэргийн дүрэмт хувцас цухуйж байсан гэсэн яриа байдаг. Гэвч одоо болтол зөвлөлтийн цэрэг оролцсон эсэх нь бүрэн батлагдаагүй. Мөн зөвлөлтийн цэрэг оролцсон бол тооны хувьд монгол цэргээс цөөн эсвэл олон байсан эсэх нь тодорхойгүй байна. Энэ тухай тулаанд оролцсон партизанууд мэдэх ёстой боловч бүрэн тодорхой зүйл хэлээгүй байдагаас үзэхэд зөвлөлтийн цэргүүд тулаан дуусмагц маш хурдан тулааны талбарыг орхин явсан эсвэл огт оролцоогүй бололтой. *Хиагтыг орхин гарахын өмнө хятадууд хэдэн зуун орос эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд зэрэг олон тооны орос иргэдийг хядсан явдал төдийлөн анхааралд өртөлгүй орxигдсон гэж "Түүхийн сэдэвтэй таван хүүрнэл" номонд дурьджээ. * Го Сунлин Оросын нутагт зугатан гараад [[Зөвлөлт]]тэй гамингуудыг [[Манжуур]] луу гаргах хэлэлцээг хийжээ. * Түүхийн зарим нэг тодорхой бус баримтаар Го Сунлин нь хөлөндөө хүнд шархадахад нь цэргүүд нь түүнийг [[Зүүнхараа]] орчимд хаясан байна. Тэгээд түүнийг [[Зүүнхараа]]гийн нэгэн ногоо тарьдаг [[хятад]]ын дэргэд бараг 1960-70-д он хүртэл амьдарсан. Түүнийг [[БНМАУ]]-ын [[Нийгмийг Аюулаас Хамгаалах Яам]]ны ажилтнууд байнга хянаж байсан гэсэн мэдээлэл байдаг. == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Өглөө]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == *[https://mongoltoli.mn/history/h/647 Хиагтын тулалдаан] {{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}} [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] 7xsu5ltaby7l5ahncq8a0ryse6o5sxx 709630 709629 2022-08-26T08:52:25Z 103.173.255.162 /* Талуудын хүчний харьцаа */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан | partof = [[Ардын хувьсгал]] | image = | caption = | date = 1921 оны 3 сарын 18 | place = Монгол улс, Сэлэнгэ аймаг, Алтанбулаг | territory = | result = Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Ардын түр засгийн газар]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_the_People%27s_Republic_of_Mongolia_(1921-1924).svg|22px]]<br />Жанжин [[Дамдины Сүхбаатар]],<br />Дэд жанжин [[Лаварын Сумъяа]],<br />[[Чойбалсан]]<br />Хорооны захирагч [[Ц.Хасбаатар]], <br />Хорооны захирагч [[Ч.Базарсад]],<br />Хорооны захирагч [[Гончигийн Бумцэнд|Б.Пунцаг]]<br />Хорооны захирагч [[О.Цэрэндорж]] |commander2=[[Зураг:Flag of Fengtian clique.svg|border|22px]]<br />генерал [[Го Сунлин]]<br />бүрэн эрхт төлөөлөгч [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]]<br /> | commander3 = | strength1 = 400 морин цэрэг<br />4 пулемёт<br />2 их буу | strength2 = бүгд 2000 цэрэг,<br /> 25 дугаар морьт дивизийн штаб,<br /> 500 хүнтэй 2морьт хороо, <br />400 хүнтэй хотын комендант,<br />600 хүнтэй нэг, хоёрдугаар морьт хороо, <br />500 хүнтэй 3 дугаар морьт хороо,<br /> 12 пулемет,<br /> 140 цэрэг бүхий 7 их буу<ref>{{Cite web |url=http://oros-oros.blogspot.ru/2011/06/blog-post_19.html |title=Уртон: «Шивээ Хиагт» |access-date=2014-08-20 |archive-date=2014-08-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140821083419/http://oros-oros.blogspot.ru/2011/06/blog-post_19.html |deadlink=no }}</ref> | strength3 = | casualties1 = алагдсан 7 хүн <br />шархадсан 6 хүн | casualties2 = тодорхойгүй | casualties3 = | notes = }} [[Файл:MongoliansLeaders.jpg|thumb|Left|200px|Ардын хувьсгалын удирдагчид]] [[Файл:Suh_i_Choi.jpg|thumb|Left|200px|Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нар]] [[Файл:GuoSongling.jpg|thumb|Left|200px|Хятадын генерал Го Сунлин]] Ардын журамт цэрэг Хиагтыг чөлөөлсөн нь олон жилийн харийн дарлалаас эх орноо чөлөөлөх, тусгаар тогтнолоо дэлхий дахинд тунхаглахад томоохон түлхэц болсон түүхэн үйл явдал юм<ref>Пүрэвсүрэн И., Журамт цэргийн хоёр зуун тулалдаан. Хянан тохиолдуулсан Ц.Гомбо. УБ.: Армийн хэвлэх үйлдвэр, 1991</ref><ref>Хишигт Н., 1921 оны хувьсгал ба ардын журамт цэрэг. УБ.: “Соёмбо принтинг”, 2001.</ref>. ==Урьдчилсан нөхцөл== Хиагтыг чөлөөлөх асуудлыг 1921 оны гуравдугаар сарын 6-7-нд хуралдсан [[Монгол Ардын Нам]]ын Төв Хороо, Цэргийн штабын гишүүдийн хамтарсан хурлаар хэлэлцэж, зэр зэвсэг сайтай олон тооны цэрэг бүхий хотыг эзлэн авахад ихээхэн хүндрэлтэй тул хятад цэргийн эрх баригчидтай хэлэлцэх аргыг хэрэглэхээр шийдэж, уг хэргийг Троицкосавск дахь ЗОУ-ын Гадаад хэргийн Ардын комиссариатын төлөөлөгч О.И.Макстенекаар зуучлуулах, хэрэв энэ арга зам бүтэмжгүй болсон нөхцөлд хотыг довтлон авах байлдааны ажиллагаа явуулахаар шийдвэрлэжээ. Энэ шийдвэрийн дагуу Хиагтыг эзлэн авах байлдааны төлөвлөгөөг боловсруулахын хамт журамт цэргүүдийг Алтангаас Ханын хөндий, Номт, Баян уул зэрэг газар шилжүүлэн байрлуулсан байна. Хиагтыг дайлах бэлтгэл хангагдсан гэж үзсэний дараа тус хот дахь хятад цэргийн эрх баригчдад тулган шаардах бичгийг 17-ны өдөр [[Хиагт|Троицкосавск]] дахь ЗОУ-ын Гадаад хэргийн Ардын комиссариатын төлөөлөгч О.И.Макстенекаар дамжуулан өгчээ. Энэ нь давуу хүчтэй дайсан хориглон суусан олон хөлийн боомт газрыг эзлэн авах нь Ардын журамт цэргийн хувьд төдийгүй энгийн иргэд, хотын оршин суугчдын амь нас сүйдэж, ихээхэн хохирол учирч болзошгүй нөхцөл байдлыг харгалзан үзсэн хэрэг байв. Ардын журамт цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах жанжин Д.Сүхбаатарын нэрээр илгээсэн тэрхүү бичигт “Монголын Хиагт хотноо бүхий хятад цэргийн захирапд мэдтүгэй хэмээн цаг болзоолон явуулах учир. Манай Монголын ардын журамт цэрэг Хиагт хотыг шууд дайран орж эзлэхээр завдан буй учир зүй нь олон амьтны амийг энэрэн хайрлаж, бас хязгаар боомт газар байлдваас эрхбиш будлиан гарах болзошгүй тул энэ бичгийг авсан даруй танай харьяат цэргүүд зэвсгийг цөм хураалгаж, Монголын Хиагт хотыг хамт бидэнд тушаавал зохино. Хэрэв ийнхүү сайнаар зөвшөөрөн хүлээвээс танай хятадын харьяат нарын амийг батлан хамгаалж, уул орон нутагт буцааж болно.Хэрэв манай энэ бичигт хариу өгөхгүй буюу эс хүлээх болбоос манай Монголын цэрэг шууд байлдахаас өөр үгүй, үүнд сүйтгэсэн зэрэг аливаа буруу явдлыг танай газар цөм хүлээвээс зохино” гэжээ. Хотыг байлдаангүйгээр шилжүүлэн өгөх тухай Ардын журамт цэргийн шаардлагыг хятад цэргийн удирдлага хэрэгсээгүй учир гуравдугаар сарын 17-ны орой [[Ардын журамт цэргийн хороо]]д [[Ханын хөндий]]гөөр өгсөн хоёр улсын хил болох [[Хонгор морьтын даваа]]гаар давж, [[Жононгийн хөндий]]н эх, [[Эрээн нарсны нуруу]]гаар дамжин шөнөжин явсаар 18-ны өглөө [[Алтанбулаг сум (Сэлэнгэ)|Хиагт]]ын дэргэд хүрж хуралдуулжээ. ==Талуудын хүчний харьцаа== Хиагт болон түүний орчимд хятад цэргийн 25 дугаар морьт дивизийн штаб, 500 хүнтэй 2 морьт хороо, 400 хүнтэй хотын комендант, Улаан бургасанд 600 хүнтэй нэг, хоёрдугаар морьт хороо, Ивцэг ба Хиагтын хороонд 3000 хүнтэй 4н хороо, явган цэргийн тус бүр 2000 хүнтэй 1 ба 2 р хороод Ивцэгт 500 хүнтэй 3 дугаар морьт хороо, 1500 хүнтэй явган цэрэг, 12 пулемет, 140 цэрэг бүхий 7 их буутай хүч байрлаж байжээ. Нийслэлээс ухарсан хятад цэргүүдийн тоог оруулаад Цэргийн комиссын мэдээгээр 9000-10000 дөхсөн гэсэн баримт ч бий. Журамт цэргийн хувьд хотыг чөлөөлсний дараа хороодоос ирүүлсэн мэдээ болон журамт цэргүүдийн дурдатгал зэргээс үзэхэд 400 арай хүрэхгүй тооны цэрэг байлдаанд оролцсон байна. Зэвсгийн хувьд 2 их буу, 4-5 пулеметтай байсан бөгөөд [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс|ЗОУ]]-аас Ардын журамт цэрэгт зориулж 2 дугаар сард морин цэргийн винтов 750, сум 150 мянга, хүнд, хөнгөн пулемет, гар бөмбөг зэргийг урьд хүссэн тусламжийн дагуу ирүүлсэн ба мөн Хиагтыг чөлөөлөх үеэр мянган ширхэг винтов, бусад галт хэрэгсэл өгсөн гэх баримт байдаг. ==Хиагтыг чөлөөлөх төлөвлөгөө== Жанжин Д.Сүхбаатарын боловсруулсан төлөвлөгөө ёсоор хорооны дарга Б.Пунцаг, Ц.Хасбаатарын 1,2-р хорооны цэргүүд Хиагтын баруун талын Эрээн нарсны хамар болон Төгсгөө булагийн эхний манхан хүртэл, хорооны дарга С.Цэрэндоржийн 2-р хорооны цэргүүд Төгсгөө булагийн баруун тал Ноён овооны зүүн Орос булгийн хамар хүртэл. Эрдэнэ вангийн хошууны Ч.Базарсадын 4-р хорооны цэргээс 100 цэргийг баруун үзүүртэй залгаж зуун цэргийн дуган, хойт манхан элс, Дух нарсны дотор хүртэл, Пунцагийн хорооноос 15, Цэрэндоржийн хорооноос 5, Базарсадын хорооноос 20 бүгд 40 цэргийн 20-ийг Оргойтын баруун талын дэвсэгт , 10 цэргийг Ноёны овооны баруун гууд байрлуулж, Тужийн нарс, Согоо булгийн зүгээс Монголд цэргийн харуулыг ороон ирэх гамин цэргийн араар бүслэн байлдах үүрэгтэй байжээ. ==Хиагтыг чөлөөлөх байлдаан== Хиагтыг чөлөөлөх байлдааны төлөвлөгөөний дагуу журамт цэргийн хороод хотыг баруун, баруун хойд, хойд талаас нь довтлохоор байлдааны журам эзэлсэн байна. Хиагтыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагаа Ардын журамт цэргийн гэнэтийн довтолгооноор эхэлж, хотыг бүслэн хятад цэрэг бөөнөөрөө хотоос зугатан гарч, удирдах дарга нар нь Оросын хилийн зүг зугатсан байна. Гэсэн ч хятадын морьт цэрэг зохион байгуулалттайгаар хүчтэй эсэргүүцэл үзүүлж эхэлсэн бөгөөд сум галт хэрэгсэл нь дууссан журамт цэргүүд хүчин мөхөсдөж, үдийн орчимд хотоос ухарч эхэлсэн байна. Ардын журамт цэргийн удирдлага сум галт хэрэгслээр хангалт хийхийн хамт замд хоцорсон 2 их буугаа татан ирүүлж галт байр эзлүүлэн, үдээс хойш 16 цагийн үед их бууны галын бэлтгэлийн дараа журамт цэргийн хоёр дахь довтолгоо эхлэв. Энэ удаагийн довтолгоо амжилтад хүрч, хятад цэргийг хотоос шахан гаргасанд тэд Ивцэг, Бөхлөө зэрэг газрыг чиглэн зайлан оджээ. Бүрэнхий болж эхлэхтэй зэрэг байлдааны ажиллагаа зогссон байна. Монгол Ардын түр Засгийн газраас ардын журамт цэргийг хот руу орохыг хойшлуулах тухай мэдэгдсэний дагуу жанжин [[Сүхбаатар]] хотын гадуур харуул манаа тавьж хоноод маргааш нь буюу 1921 оны гуравдугаар сарын 18-ний өглөө Ардын журамт цэргүүд Хиагт хотод оржээ. Хиагтын орчимд сарнин тархсан хятад цэргийг [[Гончигийн Бумцэнд|Г.Бумцэнд]], [[Дамирангийн Нанзад|Д.Нанзад]] нарын удирдсан цэргүүд мөрдөн хөөж, багагүй хохирол учруулсан байна. Үүгээр Ардын журамт цэрэг эх орноо чөлөөлөх тэмцэлдээ анхны ялалт байгуулав. ==Бусад баримтууд== *"Түүхийн сэдэвтэй таван хүүрнэл" номонд 3-р сарын 20-нд Хиагтыг чөлөөлж дууссан гэсэн таамаг дэвшүүлжээ. *Мөн тус номонд 800 монгол цэрэг байсан гэж үзжээ *Ардын хувьсгалд биеэр оролцсон Ж.Дамдины "Үймээний жилүүд" түүхэн романд зөвлөлтийн цэргүүдэд өмсүүлэхээр нутгийн хүмүүсээс лам дээл цуглуулсан гэж бичжээ. Тулааны үеэр лам захтай дээлнээс орос цэргийн дүрэмт хувцас цухуйж байсан гэсэн яриа байдаг. Гэвч одоо болтол зөвлөлтийн цэрэг оролцсон эсэх нь бүрэн батлагдаагүй. Мөн зөвлөлтийн цэрэг оролцсон бол тооны хувьд монгол цэргээс цөөн эсвэл олон байсан эсэх нь тодорхойгүй байна. Энэ тухай тулаанд оролцсон партизанууд мэдэх ёстой боловч бүрэн тодорхой зүйл хэлээгүй байдагаас үзэхэд зөвлөлтийн цэргүүд тулаан дуусмагц маш хурдан тулааны талбарыг орхин явсан эсвэл огт оролцоогүй бололтой. *Хиагтыг орхин гарахын өмнө хятадууд хэдэн зуун орос эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд зэрэг олон тооны орос иргэдийг хядсан явдал төдийлөн анхааралд өртөлгүй орxигдсон гэж "Түүхийн сэдэвтэй таван хүүрнэл" номонд дурьджээ. * Го Сунлин Оросын нутагт зугатан гараад [[Зөвлөлт]]тэй гамингуудыг [[Манжуур]] луу гаргах хэлэлцээг хийжээ. * Түүхийн зарим нэг тодорхой бус баримтаар Го Сунлин нь хөлөндөө хүнд шархадахад нь цэргүүд нь түүнийг [[Зүүнхараа]] орчимд хаясан байна. Тэгээд түүнийг [[Зүүнхараа]]гийн нэгэн ногоо тарьдаг [[хятад]]ын дэргэд бараг 1960-70-д он хүртэл амьдарсан. Түүнийг [[БНМАУ]]-ын [[Нийгмийг Аюулаас Хамгаалах Яам]]ны ажилтнууд байнга хянаж байсан гэсэн мэдээлэл байдаг. == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Өглөө]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == *[https://mongoltoli.mn/history/h/647 Хиагтын тулалдаан] {{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}} [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] ih007079r3tdziwt66j5kc6yaq8xqxp 0 37925 709598 707433 2022-08-26T04:35:09Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн | нэр = Хасбаатар | зураг = [[Файл:Hasbaatar.jpg|300px|]] | зургийн_тайлбар = Хасбаатар жанжин | төрсөн_он_сар_өдөр = 1884 он | нас барсан_он_сар_өдөр= 1921 он | оршуулсан_газар_нэр = Монгол Улс, Ховд аймаг, Толбо нуур сум | төрсөн_газар = Манж чин улс, ордос хошуу | нас барсан_газар = Монгол Улс, Баян-Өлгий аймаг, Толбо нуур сум | алдаршсан_нэр = Хасбаатар жанжин | бүтэн_нэр = | эх_орон = Монгол улс | салбар = морин цэрэг | албан_он_жилүүд = 1912-1921 он | цол_хэргэм = Да лам, хорооны захирагч, Баруун хязгаарыг тохинуулах Ардын засгийн бүрэн эрхт төлөөлөгч, жанжин | ажиллагааны_тоо = | нэгж = [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд|Баруун хязгаарын ардын журамт цэрэг]] | албан_тушаал = хорооны захирагч, хязгаарын цэргийн жанжин | тулалдаанууд = Таван замын байлдаан,<br> [[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]],<br> Намирын хүрээний тулалдаан,<br> Бөхмөрөнгийн тулалдаан,<br> [[Толбо нуурын бүслэлт|Толбо нуурын тулалдаан]] | тулалдааны_нэр = | шагналууд = | харилцаа = | бусад_үйл = }} '''Хасбаатар жанжин''' нь [[ардын хувьсгал]]ын үйл хэрэгт эхнээс нь оролцон өөрийн хатан зоригоор алдаршсан баатар хүн юм. ==Намтар== Хас нь [[Баатар]] гэдэг нь цол 1884 онд [[Ордос]] хошуунд төрсөн байна. Долоон Гөрөөчин овгын хэргэм залгамжлах [[Бэйл]]ийн удам залгах цор ганц хүү байсан хэдий ч эцгийн зэрэг дэсийг өв залгамжлахаас татгалзаж хүрээ хийдэд шавилан сууж бичгийн эрдэм, бурханы шашинд хичээнгүй суралцаж шарын шашины томоохон лам хувилгаан болжээ. Хожим хар хүн болж морин цэргийн жанжин болсон ч лам шар дээлтэй, өндөр нуруутай орос урт сэлэм, маузер буу агсаж явдаг хүн байжээ. Ширүүн харцтай, өндөр хамартай, хар сахалтай, нимгэвтэр шар царайтай хүн. XX зууны эхээр [[Манж]] [[Хятад]]ын дарлалыг эсэргүүцэн хошуу нутгийнхаа ардыг босоход Хасбаатар, тайж [[Энхбилэгтийн Тогтох]]ын хамт оролцжээ. Тэд эх нутгаа хамгаалан хятадын түрэмгий их цэргийн өөдөөс удаа дараа ширүүн тулалдсаны эцэст арга буюу хүчин мөхөстөн [[орос]]ын хилийг нэвтрэн ороод одоогын хөвсгөлийн нутгаар орж тэндээ гэр бүлээ үлдээн дараа нь Их хүрээнд ирсэн байна. Монголын эрх чөлөөний тэмцлийг дарахаар 1913 онд Хятадын хар цэрэг довтлоход Хасбаатар нь [[таван замын байлдаан]]д [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]гийн цэргийн ламаар томилогдон явж өөрийн биеэр байлдан туслалдсаар булаан эзлэгчдийг Улаандовын шил хүртэл хөөн зайлуулаад буцаж ирсэн юм. Ардын хувьсгалын анхны партизан, Автономит Монголын цэрэг [[Д.Чойжинжав]] "Бид нэг их буутай мянгаад цэрэг, хятадын цэрэгтэй есөн удаа их бага тулалдаж билээ. Хошмог цагаан нуурын дэргэд болсон анхны байлдаанаар бид хятадаас их буу найм, бага буу хэдэн зууг олзлов. Дараа нь [[Шандын гол]], [[Хөх сүм]], [[Найман сүмийн манхан]]д болсон тулалдаануудад [[Ярин баатар]], Хасбаатар нар морин дайралтаар хамгийн түрүүнд л чавхдах адил гялалзан өнгөрч харагддаг байлаа..." гэж ярьсан. Хятадын цэргийн довтолгооныг эсэргүүцсэн энэ тэмцэлд Хасбаатар гарамгай зүтгэсэн учир Богдын засгийн газраас түүнд "цорж" ямба шагнасан ч аваагүй гэдэг. Хожим Хасбаатарыг [[Баатар]] цолоор шагнажээ. ==Ардын хувьсгалд оролцсон нь== Гэвч Хасбаатар хэргэм зэргээ эдлэн ямбархаж хүрээ ганданд суухыг зорьсонгүй. Харин хязгаарын ард олны дунд байж амьдрахаар [[Хиагт]]ын зүүн харуулд очиж суужээ. 1921 оны эхээр Монголын хувьсгалчид ардын журамт цэрэг байгуулж, хятадын булаан эзлэгч гамин, оросын цагааны оргодлуудыг хөөн зайлуулж, эх орныхоо төрийн тусгаар тогтнолыг босгохоор шийдвэрлэж, их хэргийг үүсгэсэн билээ. Энэ зорилгор Д.[[Сүхбаатар]] 1921 оны хавар цэрэг элсүүлэхээр Хиагтын зүүн харуул өөд мордож, [[Хүдэр]]т нутагтай байсан Цэдэнбалжир, Галдангийнд анх очжээ. Тэд харуулд байсан [[Содномдаш]], [[Манибадар]], Хасбаатар нар Сүхбаатартай уулзан монгол түмэнд тохиолдсон гашуун бэрх, зовлонт байдлын тухай ярилцсаны эцэст шинээр байгуулах журамт цэрэгт орохоор саналаа шууд илэрхийлэн өөрсдөө хүн олж элсүүлэхээр ярилцаж тогтсон байна. Хүдэр, Хяраан харуулуудаас хэсэг эрчүүд сэтгэл нэгдэн журамт цэргийн анхны хороо болон зохион байгуулагдахад Сүхбаатарын даалгавраар түүний даргад [[Гончигийн Бумцэнд|Б.Пунцаг]], хорооны ламд Хасбаатар нар томилогджээ. Тэд 1921 оны хоёрдугаар сард Хяраанд очсон хятад цэргийн тагнуулуудыг баривчлан устгаж, ардын хөрөнгө хогшил, амь биеийг бүрэлгэн сүйтгэж байгаа гамингийн 1000-2000 цэрэгтэй Пунцаг, Хасбаатар, [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад]] нарын удирдлагаар удаа дараа тулалдан тэмцэж байжээ. "Байлдаж яваа цэргийн хүн ухрах ёсгүй. Давшаад! гэж хэлээд хар сахалтай, нимгэвтэр шар царайтай, идэр насны нэг эр буу бариад биднийг шаламгайлан дагуулж хятадын хоёр мянга гаруй цэргийн өөдөөс Хярааны элсэнд байлдаж явсан" гэж [[Цэрэндоржийн Чимэд]] партизан Хасбаатарыг дурсан ярьжээ. Хоёрдугаар сарын сүүлчээр Хасбаатар Дээд шивээнд дуудагдан очиж Сүхбаатарын дэргэд түр ажиллаж байв. Дараа нь удалгүй партизан цэргийг хороо анги болгон зохион байгуулахад Хасбаатар журамт цэргийн гуравдугаар хорооны даргаар томилогдсон байна. Мөн оны хавар (1921.03.13-нд) Монгол Ардын Намын Төв Хорооны гишүүд, хошуу, шавь, цэргийн төлөөлөгчид хамтран хуралдаж, Монгол Ардын Түр засгийн газрыг байгуулахад Хасбаатар цэргийн ангийн төлөөлөгчөөр сонгогдон ирж хуралдсан байна. Архивын бичиг баримтаас үзэхэд Ардын Түр засгийг байгуулахад Хасбаатар оролцжээ. Үүний дараа Монгол оронд ардын хувьсгал эхэлж, Хиагт хотыг хятадын цэргээс чөлөөлөн авах тэмцэлд Хасбаатар хороо удирдан оролцож, улмаар бүх цэргийн дотор үлэмж их алдаршсан байна. "Алтанбулагийг авахад би Хасбаатартай хамт явсан. Хийж яваа ажлаараа тэр цэрэг, улс төрийн их зүтгэлтэн байлаа. Хар хиазтай шар торгон дээлтэй, урт тахир сэлэм, модон хуйтай буу ташаандаа зүүнэ. Хурц сэргэлэн нүдтэй, тун алиа, зай чөлөө л гарвал цэргийн дунд орж ирээд дуулна. үлгэр, оньсого ярьж таалцана..." гэж [[партизан]] [[Лувсандоржийн Пунцаг]]ийн ярьснаар үзэхэд Хасбаатар маш энгийн мөртөө цэрэгтээ хайртай, олон түмэнч эр байжээ. ==Баруун хязгаарыг чөлөөлөх тэмцэлд== Монгол Ардын Түр засгийн газрын хурлаас (1921.03.22) Сүхбаатарын санал ёсоор Хасбаатарыг [[Алтай]]н цаадах [[Урианхай]] хошуу [[Ховд]], [[Улаангом]] зэрэг нутгийн [[монгол]]чуудад Ардын нам, засгийн бодлогыг таниулж, цэрэг элсүүлэн, тэнд бүгсэн цагааны оргодлуудыг устгах даалгавар өгч, ардын засгийн бүрэн эрхт төлөөний их түшмэлээр томилжээ. Хасбаатар засгийн даалгаврыг биелүүлэхээр [[Дамбадорж]], [[өлзийханд]], сургагч [[Карл Карлович Байкалов|Байколов]], [[Церенов]] нар болон цөөн цэргийн хамт [[Зөвлөлт]]ийн нутаг [[Эрхүү хот]]оор дамжин урианхай, дүрвэдийн нутагт удалгүй хүрэлцэн очжээ. Хасбаатар монголын баруун хязгаарыг эзлэн авч аллага, дээрэм явуулж байсан цагаантны ард олныг дайчлан зохион байгуулж, цэргийн үлэмж хүчийг ахархан хугацаанд хуралдуулсан байна. Хувьсгалын элчийг очиход хязгаарын ард олон "Халхын долоон баатрын нэг нь ирж явна. Амар тайван болгох гэнэ" гэхчлэнгээр хэлэлцэж, халуун сэтгэлээр угтан аваад, улмаар учир явдлыг танилцсан дороо эрчүүд Хасбаатарын цэрэгт элсэн, уналга морьд, эд хөрөнгөөрөө туслах болжээ. Наранбаатар нарын эрх чөлөөний төлөө тэмцэж байсан нутгийн сайн дурын хүчнүүд ч Хасбаатарын талд ирэв. Хасбаатар дүрвэдийн хязгаарыг чөлөөлөх их тэмцэлд зөвлөлтийн улаан цэрэгтэй хамтран ширүүн тулалдааныг 1921 оны зун, намрын турш Хасбаатарчууд өөрөөсөө хэд дахин давуу цэрэг, зэвсгийн хүчтэй [[атаман Кайгордов]]ын отряд, [[генерал Бакич]]ийн корпустай [[Арлын хой]], [[Ачит нуур]], [[Намирын хүрээ]], [[Усан хоолой]], [[Шар нуур]] гэдэг газруудад удаа дараа 3-5 хоног хүртэл хүч тулан зууралдан байлдаж, ихэнхдээ дайсныг үлэмж хохируулан зугтаалгадаг байжээ. Тэд зөвхөн [[Бөхмөрний хөндий]]д даруй 14 удаа тулалдаан хийжээ.<ref>[http://h-turuu.blogspot.com/2009/01/xx-үү.html Эрэлхэг жанжин партизан Хасбаатар]</ref> Хасбаатартай хамт байлдаж явсан [[Цэндийн Аюушжа]]в "Манай энэ хэрэг бат хувиралтгүй юм шүү. Дайсантай айхгүй тулалдах хэрэгтэй. Зориг л байвал бид заавал дийлнэ" гэж Хасбаатар бидэнд хэлдэг байсан. Тулалдаан болоход Хасбаатар ханцуйгаа сэгэлдрэглээд л тахир сэлмээрээ даллан хурайлаад, хамгийн түрүүнд давхин ордог байв" гэж ярьж байгаа нь тэр хүн хичнээн их эрэмгий зоригтой, ирээдүйдээ хатуу итгэн, цэргүүдээ ялалтанд зоригжуулагч байсныг нотлох юм. ==Толбо нуурын бүслэлт== Хасбаатарчууд хэдэн сарын турш товч тайлж, тохом эгшээлгүй тулалдсаар олон бүлэг дээрэмчдийг устган, Ардын хувьсгалын ялалтыг тунхаглан яваад 1921 оны есдүгээр сарын 10-даар Толбо нуурын захад [[Саруул гүний хүрээ]]нд урвагч феодал ноёдын хорон санааны уршгаар цагаантны 3000 орчим цэрэгт бүслэгдсэн.<ref>[http://h-turuu.blogspot.com/2009/01/xx-үү.html Эрэлхэг жанжин партизан Хасбаатар]</ref> Тэд гаднаас шувуу ч орохооргүйгээр бүслэгдсэн боловч 42 хоногийн турш өлсгөлөн, өвчин, цаг уурын бусад хэцүү, хүнд бэрхшээлийг баатарлаг тэмцлээрээ туулсан байна. [[Генерал Бакич]] "... зэвсгээ хураалган бууж өгвөл амь бие, эд хөрөнгөд чинь халдахгүй. Эсэргүүцвэл байран дээр чинь буудаж ална!" гэж тулган шаардсан боловч Хасбаатарчууд бат цайз хэвээрээ байлаа. Хасбаатар тэр бэрх цагт цагаантны бүслэлтийг дайран гарч, [[Хөшөө мод]]онд байсан Зөвлөлтийн улаан цэрэгтэй холбоо барих, нутгийн ардуудаас цэрэг дайчлан дайсныг цохиж үлдсэн нөхдөө аврахаар эрэлхэг тэмцэл хийж яваад дайсанд алагдсан байна.<ref>''С.Цог'' [http://shizo-huyagaa.blogspot.com/2011/01/blog-post_31.html Толбо нуурын бүслэлтийн үнэн түүх буюу Хасбаатар хэрхэн амь үрэгдсэн бэ]</ref><ref>''[[Серебренников, Иван Иннокентьевич|Серебренников И. И.]]'' Великий отход: Рассеяние по Азии белых русских армий, 1919—1923. — М: ACT; Ермак, 2003.[http://militera.lib.ru/h/serebrennikoү_ii1/07.html — cc. 134—135]</ref><ref>[[Торновский, Михаил Георгиевич|''Торновский М. Г.'']] События в Монголии-Халхе в 1920—1921 годах // Легендарный барон: неизвестные страницы гражданской войны. — М.: КМК, 2004. С. 311. ISBN 5-87317-175-0</ref>. ==Сонирхолтой баримтууд== ==Мөн үзэх== * [[Ардын хувьсгал]] * [[Монгол Ардын Нам]] * [[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]] * [[Баруун замын цэргийн чөлөөлөх байлдаанууд]] * [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]] * [[Толбо нуурын бүслэлт]] * [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]] * [[Цагаантны үлдэгдэлтэй тэмцсэн нь]] * [[Дамдины Сүхбаатар]] ==Эшлэл== {{reflist}} ==Гадаад холбоос== * [http://scandal.mn/modules.php?name=News&id=16714 Фото Хас-Батора] {{DEFAULTSORT:Хасбаатар, Ц}} [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч]] [[Ангилал:Монголын жанжин]] [[Ангилал:хувьсгалч]] [[Ангилал:Ордосын хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1884 онд төрсөн]] [[Ангилал:1921 онд өнгөрсөн]] khptbkifup753ynzwl1ckl9sg77reyo 709608 709598 2022-08-26T06:11:03Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн | нэр = Хасбаатар | зураг = [[Файл:Hasbaatar.jpg|300px|]] | зургийн_тайлбар = Хасбаатар жанжин | төрсөн_он_сар_өдөр = 1884 он | нас барсан_он_сар_өдөр= 1921 он | оршуулсан_газар_нэр = Монгол Улс, Ховд аймаг, Толбо нуур сум | төрсөн_газар = Манж чин улс, Өвөр Монгол, Ордос Баруун гарын дундад хошуу | нас барсан_газар = Монгол Улс, Баян-Өлгий аймаг, Толбо нуур сум | алдаршсан_нэр = Хасбаатар жанжин | бүтэн_нэр = | эх_орон = Монгол улс | салбар = морин цэрэг | албан_он_жилүүд = 1912-1921 он | цол_хэргэм = Да лам, хорооны захирагч, Баруун хязгаарыг тохинуулах Ардын засгийн бүрэн эрхт төлөөлөгч, жанжин | ажиллагааны_тоо = | нэгж = [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд|Баруун хязгаарын ардын журамт цэрэг]] | албан_тушаал = хорооны захирагч, хязгаарын цэргийн жанжин | тулалдаанууд = Таван замын байлдаан,<br> [[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]],<br> Намирын хүрээний тулалдаан,<br> Бөхмөрөнгийн тулалдаан,<br> [[Толбо нуурын бүслэлт|Толбо нуурын тулалдаан]] | тулалдааны_нэр = | шагналууд = | харилцаа = | бусад_үйл = }} '''Хасбаатар жанжин''' нь [[ардын хувьсгал]]ын үйл хэрэгт эхнээс нь оролцон өөрийн хатан зоригоор алдаршсан баатар хүн юм. ==Намтар== Хас нь [[Баатар]] гэдэг нь цол 1884 онд [[Ордос]] нутгийн хүн байжээ. Долоон Гөрөөчин овгын хэргэм залгамжлах [[Бэйл]]ийн удам залгах цор ганц хүү байсан хэдий ч эцгийн зэрэг дэсийг өв залгамжлахаас татгалзаж хүрээ хийдэд шавилан сууж бичгийн эрдэм, бурханы шашинд хичээнгүй суралцаж шарын шашины томоохон лам хувилгаан болжээ. Хожим хар хүн болж морин цэргийн жанжин болсон ч лам шар дээлтэй, өндөр нуруутай орос урт сэлэм, маузер буу агсаж явдаг хүн байжээ. Ширүүн харцтай, өндөр хамартай, хар сахалтай, нимгэвтэр шар царайтай хүн. XX зууны эхээр [[Манж]] [[Хятад]]ын дарлалыг эсэргүүцэн хошуу нутгийнхаа ардыг босоход Хасбаатар, тайж [[Энхбилэгтийн Тогтох]]ын хамт оролцжээ. Тэд эх нутгаа хамгаалан хятадын түрэмгий их цэргийн өөдөөс удаа дараа ширүүн тулалдсаны эцэст арга буюу хүчин мөхөстөн [[орос]]ын хилийг нэвтрэн ороод одоогын хөвсгөлийн нутгаар орж тэндээ гэр бүлээ үлдээн дараа нь Их хүрээнд ирсэн байна. Монголын эрх чөлөөний тэмцлийг дарахаар 1913 онд Хятадын хар цэрэг довтлоход Хасбаатар нь [[таван замын байлдаан]]д [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]гийн цэргийн ламаар томилогдон явж өөрийн биеэр байлдан туслалдсаар булаан эзлэгчдийг Улаандовын шил хүртэл хөөн зайлуулаад буцаж ирсэн юм. Ардын хувьсгалын анхны партизан, Автономит Монголын цэрэг [[Д.Чойжинжав]] "Бид нэг их буутай мянгаад цэрэг, хятадын цэрэгтэй есөн удаа их бага тулалдаж билээ. Хошмог цагаан нуурын дэргэд болсон анхны байлдаанаар бид хятадаас их буу найм, бага буу хэдэн зууг олзлов. Дараа нь [[Шандын гол]], [[Хөх сүм]], [[Найман сүмийн манхан]]д болсон тулалдаануудад [[Ярин баатар]], Хасбаатар нар морин дайралтаар хамгийн түрүүнд л чавхдах адил гялалзан өнгөрч харагддаг байлаа..." гэж ярьсан. Хятадын цэргийн довтолгооныг эсэргүүцсэн энэ тэмцэлд Хасбаатар гарамгай зүтгэсэн учир Богдын засгийн газраас түүнд "цорж" ямба шагнасан ч аваагүй гэдэг. Хожим Хасбаатарыг [[Баатар]] цолоор шагнажээ. ==Ардын хувьсгалд оролцсон нь== Гэвч Хасбаатар хэргэм зэргээ эдлэн ямбархаж хүрээ ганданд суухыг зорьсонгүй. Харин хязгаарын ард олны дунд байж амьдрахаар [[Хиагт]]ын зүүн харуулд очиж суужээ. 1921 оны эхээр Монголын хувьсгалчид ардын журамт цэрэг байгуулж, хятадын булаан эзлэгч гамин, оросын цагааны оргодлуудыг хөөн зайлуулж, эх орныхоо төрийн тусгаар тогтнолыг босгохоор шийдвэрлэж, их хэргийг үүсгэсэн билээ. Энэ зорилгор Д.[[Сүхбаатар]] 1921 оны хавар цэрэг элсүүлэхээр Хиагтын зүүн харуул өөд мордож, [[Хүдэр]]т нутагтай байсан Цэдэнбалжир, Галдангийнд анх очжээ. Тэд харуулд байсан [[Содномдаш]], [[Манибадар]], Хасбаатар нар Сүхбаатартай уулзан монгол түмэнд тохиолдсон гашуун бэрх, зовлонт байдлын тухай ярилцсаны эцэст шинээр байгуулах журамт цэрэгт орохоор саналаа шууд илэрхийлэн өөрсдөө хүн олж элсүүлэхээр ярилцаж тогтсон байна. Хүдэр, Хяраан харуулуудаас хэсэг эрчүүд сэтгэл нэгдэн журамт цэргийн анхны хороо болон зохион байгуулагдахад Сүхбаатарын даалгавраар түүний даргад [[Гончигийн Бумцэнд|Б.Пунцаг]], хорооны ламд Хасбаатар нар томилогджээ. Тэд 1921 оны хоёрдугаар сард Хяраанд очсон хятад цэргийн тагнуулуудыг баривчлан устгаж, ардын хөрөнгө хогшил, амь биеийг бүрэлгэн сүйтгэж байгаа гамингийн 1000-2000 цэрэгтэй Пунцаг, Хасбаатар, [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад]] нарын удирдлагаар удаа дараа тулалдан тэмцэж байжээ. "Байлдаж яваа цэргийн хүн ухрах ёсгүй. Давшаад! гэж хэлээд хар сахалтай, нимгэвтэр шар царайтай, идэр насны нэг эр буу бариад биднийг шаламгайлан дагуулж хятадын хоёр мянга гаруй цэргийн өөдөөс Хярааны элсэнд байлдаж явсан" гэж [[Цэрэндоржийн Чимэд]] партизан Хасбаатарыг дурсан ярьжээ. Хоёрдугаар сарын сүүлчээр Хасбаатар Дээд шивээнд дуудагдан очиж Сүхбаатарын дэргэд түр ажиллаж байв. Дараа нь удалгүй партизан цэргийг хороо анги болгон зохион байгуулахад Хасбаатар журамт цэргийн гуравдугаар хорооны даргаар томилогдсон байна. Мөн оны хавар (1921.03.13-нд) Монгол Ардын Намын Төв Хорооны гишүүд, хошуу, шавь, цэргийн төлөөлөгчид хамтран хуралдаж, Монгол Ардын Түр засгийн газрыг байгуулахад Хасбаатар цэргийн ангийн төлөөлөгчөөр сонгогдон ирж хуралдсан байна. Архивын бичиг баримтаас үзэхэд Ардын Түр засгийг байгуулахад Хасбаатар оролцжээ. Үүний дараа Монгол оронд ардын хувьсгал эхэлж, Хиагт хотыг хятадын цэргээс чөлөөлөн авах тэмцэлд Хасбаатар хороо удирдан оролцож, улмаар бүх цэргийн дотор үлэмж их алдаршсан байна. "Алтанбулагийг авахад би Хасбаатартай хамт явсан. Хийж яваа ажлаараа тэр цэрэг, улс төрийн их зүтгэлтэн байлаа. Хар хиазтай шар торгон дээлтэй, урт тахир сэлэм, модон хуйтай буу ташаандаа зүүнэ. Хурц сэргэлэн нүдтэй, тун алиа, зай чөлөө л гарвал цэргийн дунд орж ирээд дуулна. үлгэр, оньсого ярьж таалцана..." гэж [[партизан]] [[Лувсандоржийн Пунцаг]]ийн ярьснаар үзэхэд Хасбаатар маш энгийн мөртөө цэрэгтээ хайртай, олон түмэнч эр байжээ. ==Баруун хязгаарыг чөлөөлөх тэмцэлд== Монгол Ардын Түр засгийн газрын хурлаас (1921.03.22) Сүхбаатарын санал ёсоор Хасбаатарыг [[Алтай]]н цаадах [[Урианхай]] хошуу [[Ховд]], [[Улаангом]] зэрэг нутгийн [[монгол]]чуудад Ардын нам, засгийн бодлогыг таниулж, цэрэг элсүүлэн, тэнд бүгсэн цагааны оргодлуудыг устгах даалгавар өгч, ардын засгийн бүрэн эрхт төлөөний их түшмэлээр томилжээ. Хасбаатар засгийн даалгаврыг биелүүлэхээр [[Дамбадорж]], [[өлзийханд]], сургагч [[Карл Карлович Байкалов|Байколов]], [[Церенов]] нар болон цөөн цэргийн хамт [[Зөвлөлт]]ийн нутаг [[Эрхүү хот]]оор дамжин урианхай, дүрвэдийн нутагт удалгүй хүрэлцэн очжээ. Хасбаатар монголын баруун хязгаарыг эзлэн авч аллага, дээрэм явуулж байсан цагаантны ард олныг дайчлан зохион байгуулж, цэргийн үлэмж хүчийг ахархан хугацаанд хуралдуулсан байна. Хувьсгалын элчийг очиход хязгаарын ард олон "Халхын долоон баатрын нэг нь ирж явна. Амар тайван болгох гэнэ" гэхчлэнгээр хэлэлцэж, халуун сэтгэлээр угтан аваад, улмаар учир явдлыг танилцсан дороо эрчүүд Хасбаатарын цэрэгт элсэн, уналга морьд, эд хөрөнгөөрөө туслах болжээ. Наранбаатар нарын эрх чөлөөний төлөө тэмцэж байсан нутгийн сайн дурын хүчнүүд ч Хасбаатарын талд ирэв. Хасбаатар дүрвэдийн хязгаарыг чөлөөлөх их тэмцэлд зөвлөлтийн улаан цэрэгтэй хамтран ширүүн тулалдааныг 1921 оны зун, намрын турш Хасбаатарчууд өөрөөсөө хэд дахин давуу цэрэг, зэвсгийн хүчтэй [[атаман Кайгордов]]ын отряд, [[генерал Бакич]]ийн корпустай [[Арлын хой]], [[Ачит нуур]], [[Намирын хүрээ]], [[Усан хоолой]], [[Шар нуур]] гэдэг газруудад удаа дараа 3-5 хоног хүртэл хүч тулан зууралдан байлдаж, ихэнхдээ дайсныг үлэмж хохируулан зугтаалгадаг байжээ. Тэд зөвхөн [[Бөхмөрний хөндий]]д даруй 14 удаа тулалдаан хийжээ.<ref>[http://h-turuu.blogspot.com/2009/01/xx-үү.html Эрэлхэг жанжин партизан Хасбаатар]</ref> Хасбаатартай хамт байлдаж явсан [[Цэндийн Аюушжа]]в "Манай энэ хэрэг бат хувиралтгүй юм шүү. Дайсантай айхгүй тулалдах хэрэгтэй. Зориг л байвал бид заавал дийлнэ" гэж Хасбаатар бидэнд хэлдэг байсан. Тулалдаан болоход Хасбаатар ханцуйгаа сэгэлдрэглээд л тахир сэлмээрээ даллан хурайлаад, хамгийн түрүүнд давхин ордог байв" гэж ярьж байгаа нь тэр хүн хичнээн их эрэмгий зоригтой, ирээдүйдээ хатуу итгэн, цэргүүдээ ялалтанд зоригжуулагч байсныг нотлох юм. ==Толбо нуурын бүслэлт== Хасбаатарчууд хэдэн сарын турш товч тайлж, тохом эгшээлгүй тулалдсаар олон бүлэг дээрэмчдийг устган, Ардын хувьсгалын ялалтыг тунхаглан яваад 1921 оны есдүгээр сарын 10-даар Толбо нуурын захад [[Саруул гүний хүрээ]]нд урвагч феодал ноёдын хорон санааны уршгаар цагаантны 3000 орчим цэрэгт бүслэгдсэн.<ref>[http://h-turuu.blogspot.com/2009/01/xx-үү.html Эрэлхэг жанжин партизан Хасбаатар]</ref> Тэд гаднаас шувуу ч орохооргүйгээр бүслэгдсэн боловч 42 хоногийн турш өлсгөлөн, өвчин, цаг уурын бусад хэцүү, хүнд бэрхшээлийг баатарлаг тэмцлээрээ туулсан байна. [[Генерал Бакич]] "... зэвсгээ хураалган бууж өгвөл амь бие, эд хөрөнгөд чинь халдахгүй. Эсэргүүцвэл байран дээр чинь буудаж ална!" гэж тулган шаардсан боловч Хасбаатарчууд бат цайз хэвээрээ байлаа. Хасбаатар тэр бэрх цагт цагаантны бүслэлтийг дайран гарч, [[Хөшөө мод]]онд байсан Зөвлөлтийн улаан цэрэгтэй холбоо барих, нутгийн ардуудаас цэрэг дайчлан дайсныг цохиж үлдсэн нөхдөө аврахаар эрэлхэг тэмцэл хийж яваад дайсанд алагдсан байна.<ref>''С.Цог'' [http://shizo-huyagaa.blogspot.com/2011/01/blog-post_31.html Толбо нуурын бүслэлтийн үнэн түүх буюу Хасбаатар хэрхэн амь үрэгдсэн бэ]</ref><ref>''[[Серебренников, Иван Иннокентьевич|Серебренников И. И.]]'' Великий отход: Рассеяние по Азии белых русских армий, 1919—1923. — М: ACT; Ермак, 2003.[http://militera.lib.ru/h/serebrennikoү_ii1/07.html — cc. 134—135]</ref><ref>[[Торновский, Михаил Георгиевич|''Торновский М. Г.'']] События в Монголии-Халхе в 1920—1921 годах // Легендарный барон: неизвестные страницы гражданской войны. — М.: КМК, 2004. С. 311. ISBN 5-87317-175-0</ref>. ==Сонирхолтой баримтууд== ==Мөн үзэх== * [[Ардын хувьсгал]] * [[Монгол Ардын Нам]] * [[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]] * [[Баруун замын цэргийн чөлөөлөх байлдаанууд]] * [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]] * [[Толбо нуурын бүслэлт]] * [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]] * [[Цагаантны үлдэгдэлтэй тэмцсэн нь]] * [[Дамдины Сүхбаатар]] ==Эшлэл== {{reflist}} ==Гадаад холбоос== * [http://scandal.mn/modules.php?name=News&id=16714 Фото Хас-Батора] {{DEFAULTSORT:Хасбаатар, Ц}} [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч]] [[Ангилал:Монголын жанжин]] [[Ангилал:хувьсгалч]] [[Ангилал:Ордосын хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1884 онд төрсөн]] [[Ангилал:1921 онд өнгөрсөн]] 12ex73m01aho9xdukthwpg1totorwxe 709610 709608 2022-08-26T06:13:47Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн | нэр = Хасбаатар | зураг = [[Файл:Hasbaatar.jpg|300px|]] | зургийн_тайлбар = Хасбаатар жанжин | төрсөн_он_сар_өдөр = 1884 он | нас барсан_он_сар_өдөр= 1921 он | оршуулсан_газар_нэр = Монгол Улс, Ховд аймаг, Толбо нуур сум | төрсөн_газар = Манж чин улс, Өвөр Монгол, Ордос баруун гарын дундад хошуу | нас барсан_газар = Монгол Улс, Баян-Өлгий аймаг, Толбо нуур сум | алдаршсан_нэр = Хасбаатар жанжин | бүтэн_нэр = | эх_орон = Монгол улс | салбар = морин цэрэг | албан_он_жилүүд = 1912-1921 он | цол_хэргэм = Да лам, хорооны захирагч, Баруун хязгаарыг тохинуулах Ардын засгийн бүрэн эрхт төлөөлөгч, жанжин | ажиллагааны_тоо = | нэгж = [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд|Баруун хязгаарын ардын журамт цэрэг]] | албан_тушаал = хорооны захирагч, хязгаарын цэргийн жанжин | тулалдаанууд = Таван замын байлдаан,<br> [[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]],<br> Намирын хүрээний тулалдаан,<br> Бөхмөрөнгийн тулалдаан,<br> [[Толбо нуурын бүслэлт|Толбо нуурын тулалдаан]] | тулалдааны_нэр = | шагналууд = | харилцаа = | бусад_үйл = }} '''Хасбаатар жанжин''' нь [[ардын хувьсгал]]ын үйл хэрэгт эхнээс нь оролцон өөрийн хатан зоригоор алдаршсан баатар хүн юм. ==Намтар== Хас нь [[Баатар]] гэдэг нь цол 1884 онд [[Ордос]] нутгийн хүн байжээ. Долоон Гөрөөчин овгын хэргэм залгамжлах [[Бэйл]]ийн удам залгах цор ганц хүү байсан хэдий ч эцгийн зэрэг дэсийг өв залгамжлахаас татгалзаж хүрээ хийдэд шавилан сууж бичгийн эрдэм, бурханы шашинд хичээнгүй суралцаж шарын шашины томоохон лам хувилгаан болжээ. Хожим хар хүн болж морин цэргийн жанжин болсон ч лам шар дээлтэй, өндөр нуруутай орос урт сэлэм, маузер буу агсаж явдаг хүн байжээ. Ширүүн харцтай, өндөр хамартай, хар сахалтай, нимгэвтэр шар царайтай хүн. XX зууны эхээр [[Манж]] [[Хятад]]ын дарлалыг эсэргүүцэн хошуу нутгийнхаа ардыг босоход Хасбаатар, тайж [[Энхбилэгтийн Тогтох]]ын хамт оролцжээ. Тэд эх нутгаа хамгаалан хятадын түрэмгий их цэргийн өөдөөс удаа дараа ширүүн тулалдсаны эцэст арга буюу хүчин мөхөстөн [[орос]]ын хилийг нэвтрэн ороод одоогын хөвсгөлийн нутгаар орж тэндээ гэр бүлээ үлдээн дараа нь Их хүрээнд ирсэн байна. Монголын эрх чөлөөний тэмцлийг дарахаар 1913 онд Хятадын хар цэрэг довтлоход Хасбаатар нь [[таван замын байлдаан]]д [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]гийн цэргийн ламаар томилогдон явж өөрийн биеэр байлдан туслалдсаар булаан эзлэгчдийг Улаандовын шил хүртэл хөөн зайлуулаад буцаж ирсэн юм. Ардын хувьсгалын анхны партизан, Автономит Монголын цэрэг [[Д.Чойжинжав]] "Бид нэг их буутай мянгаад цэрэг, хятадын цэрэгтэй есөн удаа их бага тулалдаж билээ. Хошмог цагаан нуурын дэргэд болсон анхны байлдаанаар бид хятадаас их буу найм, бага буу хэдэн зууг олзлов. Дараа нь [[Шандын гол]], [[Хөх сүм]], [[Найман сүмийн манхан]]д болсон тулалдаануудад [[Ярин баатар]], Хасбаатар нар морин дайралтаар хамгийн түрүүнд л чавхдах адил гялалзан өнгөрч харагддаг байлаа..." гэж ярьсан. Хятадын цэргийн довтолгооныг эсэргүүцсэн энэ тэмцэлд Хасбаатар гарамгай зүтгэсэн учир Богдын засгийн газраас түүнд "цорж" ямба шагнасан ч аваагүй гэдэг. Хожим Хасбаатарыг [[Баатар]] цолоор шагнажээ. ==Ардын хувьсгалд оролцсон нь== Гэвч Хасбаатар хэргэм зэргээ эдлэн ямбархаж хүрээ ганданд суухыг зорьсонгүй. Харин хязгаарын ард олны дунд байж амьдрахаар [[Хиагт]]ын зүүн харуулд очиж суужээ. 1921 оны эхээр Монголын хувьсгалчид ардын журамт цэрэг байгуулж, хятадын булаан эзлэгч гамин, оросын цагааны оргодлуудыг хөөн зайлуулж, эх орныхоо төрийн тусгаар тогтнолыг босгохоор шийдвэрлэж, их хэргийг үүсгэсэн билээ. Энэ зорилгор Д.[[Сүхбаатар]] 1921 оны хавар цэрэг элсүүлэхээр Хиагтын зүүн харуул өөд мордож, [[Хүдэр]]т нутагтай байсан Цэдэнбалжир, Галдангийнд анх очжээ. Тэд харуулд байсан [[Содномдаш]], [[Манибадар]], Хасбаатар нар Сүхбаатартай уулзан монгол түмэнд тохиолдсон гашуун бэрх, зовлонт байдлын тухай ярилцсаны эцэст шинээр байгуулах журамт цэрэгт орохоор саналаа шууд илэрхийлэн өөрсдөө хүн олж элсүүлэхээр ярилцаж тогтсон байна. Хүдэр, Хяраан харуулуудаас хэсэг эрчүүд сэтгэл нэгдэн журамт цэргийн анхны хороо болон зохион байгуулагдахад Сүхбаатарын даалгавраар түүний даргад [[Гончигийн Бумцэнд|Б.Пунцаг]], хорооны ламд Хасбаатар нар томилогджээ. Тэд 1921 оны хоёрдугаар сард Хяраанд очсон хятад цэргийн тагнуулуудыг баривчлан устгаж, ардын хөрөнгө хогшил, амь биеийг бүрэлгэн сүйтгэж байгаа гамингийн 1000-2000 цэрэгтэй Пунцаг, Хасбаатар, [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад]] нарын удирдлагаар удаа дараа тулалдан тэмцэж байжээ. "Байлдаж яваа цэргийн хүн ухрах ёсгүй. Давшаад! гэж хэлээд хар сахалтай, нимгэвтэр шар царайтай, идэр насны нэг эр буу бариад биднийг шаламгайлан дагуулж хятадын хоёр мянга гаруй цэргийн өөдөөс Хярааны элсэнд байлдаж явсан" гэж [[Цэрэндоржийн Чимэд]] партизан Хасбаатарыг дурсан ярьжээ. Хоёрдугаар сарын сүүлчээр Хасбаатар Дээд шивээнд дуудагдан очиж Сүхбаатарын дэргэд түр ажиллаж байв. Дараа нь удалгүй партизан цэргийг хороо анги болгон зохион байгуулахад Хасбаатар журамт цэргийн гуравдугаар хорооны даргаар томилогдсон байна. Мөн оны хавар (1921.03.13-нд) Монгол Ардын Намын Төв Хорооны гишүүд, хошуу, шавь, цэргийн төлөөлөгчид хамтран хуралдаж, Монгол Ардын Түр засгийн газрыг байгуулахад Хасбаатар цэргийн ангийн төлөөлөгчөөр сонгогдон ирж хуралдсан байна. Архивын бичиг баримтаас үзэхэд Ардын Түр засгийг байгуулахад Хасбаатар оролцжээ. Үүний дараа Монгол оронд ардын хувьсгал эхэлж, Хиагт хотыг хятадын цэргээс чөлөөлөн авах тэмцэлд Хасбаатар хороо удирдан оролцож, улмаар бүх цэргийн дотор үлэмж их алдаршсан байна. "Алтанбулагийг авахад би Хасбаатартай хамт явсан. Хийж яваа ажлаараа тэр цэрэг, улс төрийн их зүтгэлтэн байлаа. Хар хиазтай шар торгон дээлтэй, урт тахир сэлэм, модон хуйтай буу ташаандаа зүүнэ. Хурц сэргэлэн нүдтэй, тун алиа, зай чөлөө л гарвал цэргийн дунд орж ирээд дуулна. үлгэр, оньсого ярьж таалцана..." гэж [[партизан]] [[Лувсандоржийн Пунцаг]]ийн ярьснаар үзэхэд Хасбаатар маш энгийн мөртөө цэрэгтээ хайртай, олон түмэнч эр байжээ. ==Баруун хязгаарыг чөлөөлөх тэмцэлд== Монгол Ардын Түр засгийн газрын хурлаас (1921.03.22) Сүхбаатарын санал ёсоор Хасбаатарыг [[Алтай]]н цаадах [[Урианхай]] хошуу [[Ховд]], [[Улаангом]] зэрэг нутгийн [[монгол]]чуудад Ардын нам, засгийн бодлогыг таниулж, цэрэг элсүүлэн, тэнд бүгсэн цагааны оргодлуудыг устгах даалгавар өгч, ардын засгийн бүрэн эрхт төлөөний их түшмэлээр томилжээ. Хасбаатар засгийн даалгаврыг биелүүлэхээр [[Дамбадорж]], [[өлзийханд]], сургагч [[Карл Карлович Байкалов|Байколов]], [[Церенов]] нар болон цөөн цэргийн хамт [[Зөвлөлт]]ийн нутаг [[Эрхүү хот]]оор дамжин урианхай, дүрвэдийн нутагт удалгүй хүрэлцэн очжээ. Хасбаатар монголын баруун хязгаарыг эзлэн авч аллага, дээрэм явуулж байсан цагаантны ард олныг дайчлан зохион байгуулж, цэргийн үлэмж хүчийг ахархан хугацаанд хуралдуулсан байна. Хувьсгалын элчийг очиход хязгаарын ард олон "Халхын долоон баатрын нэг нь ирж явна. Амар тайван болгох гэнэ" гэхчлэнгээр хэлэлцэж, халуун сэтгэлээр угтан аваад, улмаар учир явдлыг танилцсан дороо эрчүүд Хасбаатарын цэрэгт элсэн, уналга морьд, эд хөрөнгөөрөө туслах болжээ. Наранбаатар нарын эрх чөлөөний төлөө тэмцэж байсан нутгийн сайн дурын хүчнүүд ч Хасбаатарын талд ирэв. Хасбаатар дүрвэдийн хязгаарыг чөлөөлөх их тэмцэлд зөвлөлтийн улаан цэрэгтэй хамтран ширүүн тулалдааныг 1921 оны зун, намрын турш Хасбаатарчууд өөрөөсөө хэд дахин давуу цэрэг, зэвсгийн хүчтэй [[атаман Кайгордов]]ын отряд, [[генерал Бакич]]ийн корпустай [[Арлын хой]], [[Ачит нуур]], [[Намирын хүрээ]], [[Усан хоолой]], [[Шар нуур]] гэдэг газруудад удаа дараа 3-5 хоног хүртэл хүч тулан зууралдан байлдаж, ихэнхдээ дайсныг үлэмж хохируулан зугтаалгадаг байжээ. Тэд зөвхөн [[Бөхмөрний хөндий]]д даруй 14 удаа тулалдаан хийжээ.<ref>[http://h-turuu.blogspot.com/2009/01/xx-үү.html Эрэлхэг жанжин партизан Хасбаатар]</ref> Хасбаатартай хамт байлдаж явсан [[Цэндийн Аюушжа]]в "Манай энэ хэрэг бат хувиралтгүй юм шүү. Дайсантай айхгүй тулалдах хэрэгтэй. Зориг л байвал бид заавал дийлнэ" гэж Хасбаатар бидэнд хэлдэг байсан. Тулалдаан болоход Хасбаатар ханцуйгаа сэгэлдрэглээд л тахир сэлмээрээ даллан хурайлаад, хамгийн түрүүнд давхин ордог байв" гэж ярьж байгаа нь тэр хүн хичнээн их эрэмгий зоригтой, ирээдүйдээ хатуу итгэн, цэргүүдээ ялалтанд зоригжуулагч байсныг нотлох юм. ==Толбо нуурын бүслэлт== Хасбаатарчууд хэдэн сарын турш товч тайлж, тохом эгшээлгүй тулалдсаар олон бүлэг дээрэмчдийг устган, Ардын хувьсгалын ялалтыг тунхаглан яваад 1921 оны есдүгээр сарын 10-даар Толбо нуурын захад [[Саруул гүний хүрээ]]нд урвагч феодал ноёдын хорон санааны уршгаар цагаантны 3000 орчим цэрэгт бүслэгдсэн.<ref>[http://h-turuu.blogspot.com/2009/01/xx-үү.html Эрэлхэг жанжин партизан Хасбаатар]</ref> Тэд гаднаас шувуу ч орохооргүйгээр бүслэгдсэн боловч 42 хоногийн турш өлсгөлөн, өвчин, цаг уурын бусад хэцүү, хүнд бэрхшээлийг баатарлаг тэмцлээрээ туулсан байна. [[Генерал Бакич]] "... зэвсгээ хураалган бууж өгвөл амь бие, эд хөрөнгөд чинь халдахгүй. Эсэргүүцвэл байран дээр чинь буудаж ална!" гэж тулган шаардсан боловч Хасбаатарчууд бат цайз хэвээрээ байлаа. Хасбаатар тэр бэрх цагт цагаантны бүслэлтийг дайран гарч, [[Хөшөө мод]]онд байсан Зөвлөлтийн улаан цэрэгтэй холбоо барих, нутгийн ардуудаас цэрэг дайчлан дайсныг цохиж үлдсэн нөхдөө аврахаар эрэлхэг тэмцэл хийж яваад дайсанд алагдсан байна.<ref>''С.Цог'' [http://shizo-huyagaa.blogspot.com/2011/01/blog-post_31.html Толбо нуурын бүслэлтийн үнэн түүх буюу Хасбаатар хэрхэн амь үрэгдсэн бэ]</ref><ref>''[[Серебренников, Иван Иннокентьевич|Серебренников И. И.]]'' Великий отход: Рассеяние по Азии белых русских армий, 1919—1923. — М: ACT; Ермак, 2003.[http://militera.lib.ru/h/serebrennikoү_ii1/07.html — cc. 134—135]</ref><ref>[[Торновский, Михаил Георгиевич|''Торновский М. Г.'']] События в Монголии-Халхе в 1920—1921 годах // Легендарный барон: неизвестные страницы гражданской войны. — М.: КМК, 2004. С. 311. ISBN 5-87317-175-0</ref>. ==Сонирхолтой баримтууд== ==Мөн үзэх== * [[Ардын хувьсгал]] * [[Монгол Ардын Нам]] * [[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]] * [[Баруун замын цэргийн чөлөөлөх байлдаанууд]] * [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]] * [[Толбо нуурын бүслэлт]] * [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]] * [[Цагаантны үлдэгдэлтэй тэмцсэн нь]] * [[Дамдины Сүхбаатар]] ==Эшлэл== {{reflist}} ==Гадаад холбоос== * [http://scandal.mn/modules.php?name=News&id=16714 Фото Хас-Батора] {{DEFAULTSORT:Хасбаатар, Ц}} [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч]] [[Ангилал:Монголын жанжин]] [[Ангилал:хувьсгалч]] [[Ангилал:Ордосын хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1884 онд төрсөн]] [[Ангилал:1921 онд өнгөрсөн]] la9ft4jjosqxtn68n9osd48alb91sna 0 37945 709642 669470 2022-08-26T10:49:34Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн | нэр = Андрей Степанович Бакич | зураг = [[Файл:Andrei Bakic.jpg|300px]] | зургийн_тайлбар = Генерал Бакич | төрсөн_он_сар_өдөр = 1878 он | нас барсан_он_сар_өдөр= 1922 он | оршуулсан_газар_нэр = [[ЗХУ]], [[Новосибирск]] | төрсөн_газар = [[Черногори]] | нас барсан_газар = [[ЗХУ]], [[Новониколаевск]] | алдаршсан_нэр = [[генерал]] Бакич | бүтэн_нэр = дэслэгч генерал Андрей Степанович Бакич | эх_орон = [[Черногори]] | салбар = [[Явган цэрэг]] | албан_он_жилүүд = 1910-1922 он | цол_хэргэм = дэслэгч генерал | ажиллагааны_тоо = | нэгж = | албан_тушаал = [[Оренбургийн арми]]йн 4 корпусын захирагч | тулалдаанууд = [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]]ы тулалдаанууд,<br> [[Оросын иргэний дайн]],<br> Сибирь дэх тулалдаанууд,<br> [[Шинжааны тулалдаанууд]],<br> [[Баруун хязгаарын тулалдаанууд]], [[Толбо нуурын бүслэлт]] | тулалдааны_нэр = | шагналууд = | харилцаа = | бусад_үйл = }} Андре́й Степа́нович Бакич ([[серби]] хэлээр Андрија Бакић ; 1878, [[Черногори]] — 1922, [[Новониколаевск]]) — [[орос]]ын цэргийн жанжин, [[дэслэгч генерал]] хүн. Бакич нь [[Сибирь]] дэх [[Цагаан хөдөлгөөн|цагаантны]] нөлөө бүхий удирдагч байсан бөгөөд [[Оренбургийн арми]]йн үлдэгдлээс отряд зохион байгуулан [[монгол]]д цөмөрсөн цагаантны генрал юм. Тэрээр [[Толбо нуурын бүслэлт]]энд оролцсон ба түүний дараа 1921 оны 10 сард [[Улаангом]]ын дэргэд [[Хатанбаатар Магсаржав]]ын цэрэгт бууж өгсөн байна. Тэд нарыг [[Зөвлөлт]]ийн талд шилжүүлсэн бөгөөд бууж өгсөн 3000 гаруй цэргүүдийн ихэнх нь сибирийн замд хөлдөж үхжээ. Бакич болон генерал [[И. И. Смольнин-Терванд]], хурандаа [[С. Г. Токарев]] ба [[И. З. Сизухин]], [[штабс-капитан Козьминых]], [[корнет Шегабетдинов]] нарын 5 генерал оролцсон 19 [[офицер]]ийг 1922 5 сард [[Новониколаевск хот]]од шүүн буудан алсан байна ==Сонирхолтой баримтууд== * Генерал Бакич нь серби гаралтай хүн юм. * Бакич нь подпоручикээс генерал болтол дэвшсэн хүн бөгөөд биечлэн дайралтыг удирддаг байсан тул хаант засгийн олон одонгоор шагнагдсан байна. * [[Генерал Дутов]]ыг алуулсны дараа [[Шинжаан]]д ухран орсон Оренбургийн армийг толгойлон бараг зэвсэггүй 8000 хүн бүхий энэ отрядын хүчээр [[Шар сүм]]ийн дайран эзэлж байсан байна. ==Мөн үзэх== * [[Ардын хувьсгал]] * [[Монголын ардын нам]] * [[Оросын иргэний дайн]] * [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]] * [[Толбо нуурын бүслэлт]] * [[Ц.Хасбаатар]] * [[Дамдины Сүхбаатар]] ==Гадаад холбоос== [[Ангилал:Оросын иргэний дайн]] [[Ангилал:Цагаан хөдөлгөөн]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Оросын зэвсэгт хүчний хүн]] [[Ангилал:Оросын генерал]] [[Ангилал:1878 онд төрсөн]] [[Ангилал:1922 онд өнгөрсөн]] p6oababggis750i54mvp63d37yauzpb 709643 709642 2022-08-26T10:50:53Z 103.173.255.162 /* Мөн үзэх */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн | нэр = Андрей Степанович Бакич | зураг = [[Файл:Andrei Bakic.jpg|300px]] | зургийн_тайлбар = Генерал Бакич | төрсөн_он_сар_өдөр = 1878 он | нас барсан_он_сар_өдөр= 1922 он | оршуулсан_газар_нэр = [[ЗХУ]], [[Новосибирск]] | төрсөн_газар = [[Черногори]] | нас барсан_газар = [[ЗХУ]], [[Новониколаевск]] | алдаршсан_нэр = [[генерал]] Бакич | бүтэн_нэр = дэслэгч генерал Андрей Степанович Бакич | эх_орон = [[Черногори]] | салбар = [[Явган цэрэг]] | албан_он_жилүүд = 1910-1922 он | цол_хэргэм = дэслэгч генерал | ажиллагааны_тоо = | нэгж = | албан_тушаал = [[Оренбургийн арми]]йн 4 корпусын захирагч | тулалдаанууд = [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]]ы тулалдаанууд,<br> [[Оросын иргэний дайн]],<br> Сибирь дэх тулалдаанууд,<br> [[Шинжааны тулалдаанууд]],<br> [[Баруун хязгаарын тулалдаанууд]], [[Толбо нуурын бүслэлт]] | тулалдааны_нэр = | шагналууд = | харилцаа = | бусад_үйл = }} Андре́й Степа́нович Бакич ([[серби]] хэлээр Андрија Бакић ; 1878, [[Черногори]] — 1922, [[Новониколаевск]]) — [[орос]]ын цэргийн жанжин, [[дэслэгч генерал]] хүн. Бакич нь [[Сибирь]] дэх [[Цагаан хөдөлгөөн|цагаантны]] нөлөө бүхий удирдагч байсан бөгөөд [[Оренбургийн арми]]йн үлдэгдлээс отряд зохион байгуулан [[монгол]]д цөмөрсөн цагаантны генрал юм. Тэрээр [[Толбо нуурын бүслэлт]]энд оролцсон ба түүний дараа 1921 оны 10 сард [[Улаангом]]ын дэргэд [[Хатанбаатар Магсаржав]]ын цэрэгт бууж өгсөн байна. Тэд нарыг [[Зөвлөлт]]ийн талд шилжүүлсэн бөгөөд бууж өгсөн 3000 гаруй цэргүүдийн ихэнх нь сибирийн замд хөлдөж үхжээ. Бакич болон генерал [[И. И. Смольнин-Терванд]], хурандаа [[С. Г. Токарев]] ба [[И. З. Сизухин]], [[штабс-капитан Козьминых]], [[корнет Шегабетдинов]] нарын 5 генерал оролцсон 19 [[офицер]]ийг 1922 5 сард [[Новониколаевск хот]]од шүүн буудан алсан байна ==Сонирхолтой баримтууд== * Генерал Бакич нь серби гаралтай хүн юм. * Бакич нь подпоручикээс генерал болтол дэвшсэн хүн бөгөөд биечлэн дайралтыг удирддаг байсан тул хаант засгийн олон одонгоор шагнагдсан байна. * [[Генерал Дутов]]ыг алуулсны дараа [[Шинжаан]]д ухран орсон Оренбургийн армийг толгойлон бараг зэвсэггүй 8000 хүн бүхий энэ отрядын хүчээр [[Шар сүм]]ийн дайран эзэлж байсан байна. ==Мөн үзэх== * [[Ардын хувьсгал]] * [[Монголын Ардын Арми]] * [[Оросын иргэний дайн]] * [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]] * [[Толбо нуурын бүслэлт]] * [[Ц.Хасбаатар]] * [[Дамдины Сүхбаатар]] ==Гадаад холбоос== [[Ангилал:Оросын иргэний дайн]] [[Ангилал:Цагаан хөдөлгөөн]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Оросын зэвсэгт хүчний хүн]] [[Ангилал:Оросын генерал]] [[Ангилал:1878 онд төрсөн]] [[Ангилал:1922 онд өнгөрсөн]] 6lsrbbhx2r7y4n2zv0p1t7qplslhwou 0 37946 709638 692138 2022-08-26T10:38:35Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн | нэр = Алекса́ндр Петро́вич Кайгоро́дов | зураг = [[Файл:Kaigorodov.jpg|250px|]] | зургийн_тайлбар = Есаул Кайгородов | төрсөн_он_сар_өдөр = 1887 он | нас барсан_он_сар_өдөр= 1922 он | оршуулсан_газар_нэр = [[ЗХУ]], [[Алтайн хязгаар]] | төрсөн_газар = [[Оросын Хаант Улс]], [[Томск муж]] | нас барсан_газар = ЗХУ, [[Алтайн хязгаар]], | алдаршсан_нэр = Есаул Кайгородов | бүтэн_нэр = Есаул Алекса́ндр Петро́вич Кайгоро́дов | эх_орон = [[Орос]] | салбар = [[хасаг цэрэг]] | албан_он_жилүүд = 1910-1922 он | цол_хэргэм = хасаг цэргийн Есаул | ажиллагааны_тоо = | нэгж = Сибирийн хасаг цэрэг | албан_тушаал = есаул | тулалдаанууд = [[Оросын иргэний дайн]],<br> [[Баруун хязгаарын тулалдаанууд]],<br> [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]]ы тулалдаанууд,<br> Сибирь дэх тулалдаанууд,<br> [[Толбо нуурын бүслэлт]], | тулалдааны_нэр = | шагналууд = Гёоргийн загалмайн бүрэн медальт | харилцаа = | бусад_үйл = }} Алекса́ндр Петро́вич Кайгоро́дов (1887— 1922 он) — [[дэлхийн нэгдүгээр дайн]]д оролцогч, [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагаантны хөдөлгөөн]]ий цэргийн зүтгэлтэн, [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн хамтран зүтгэгч хүн юм. ==Сонирхолтой баримтууд== ==Мөн үзэх== * [[Ардын хувьсгал]] * [[Монголын Ардын нам]] * [[Оросын иргэний дайн]] * [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]] * [[Толбо нуурын бүслэлт]] * [[Генерал Бакич]] * [[Ц.Хасбаатар]] * [[Дамдины Сүхбаатар]] ==Гадаад холбоос== [[Ангилал:Оросын иргэний дайн]] [[Ангилал:Цагаан хөдөлгөөн]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Оросын зэвсэгт хүчний хүн]] [[Ангилал:1887 онд төрсөн]] [[Ангилал:1922 онд өнгөрсөн]] 7jn17etnqi73f26in69qem9cminq6zr 709639 709638 2022-08-26T10:39:28Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн | нэр = Алекса́ндр Петро́вич Кайгоро́дов | зураг = [[Файл:Kaigorodov.jpg|250px|]] | зургийн_тайлбар = Есаул Кайгородов | төрсөн_он_сар_өдөр = 1887 он | нас барсан_он_сар_өдөр= 1922 он | оршуулсан_газар_нэр = [[ЗХУ]], [[Алтайн хязгаар]] | төрсөн_газар = [[Оросын Хаант Улс]], [[Томск муж]] | нас барсан_газар = ЗХУ, [[Алтайн хязгаар]], | алдаршсан_нэр = Есаул Кайгородов | бүтэн_нэр = Есаул Алекса́ндр Петро́вич Кайгоро́дов | эх_орон = [[Орос]] | салбар = [[хасаг цэрэг]] | албан_он_жилүүд = 1910-1922 он | цол_хэргэм = хасаг цэргийн Есаул | ажиллагааны_тоо = | нэгж = Сибирийн хасаг цэрэг | албан_тушаал = есаул | тулалдаанууд = [[Оросын иргэний дайн]],<br> [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд|Баруун хязгаарын тулалдаанууд]],<br> [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]]ы тулалдаанууд,<br> Сибирь дэх тулалдаанууд,<br> [[Толбо нуурын бүслэлт]] | тулалдааны_нэр = | шагналууд = Гёоргийн загалмайн бүрэн медальт | харилцаа = | бусад_үйл = }} Алекса́ндр Петро́вич Кайгоро́дов (1887— 1922 он) — [[дэлхийн нэгдүгээр дайн]]д оролцогч, [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагаантны хөдөлгөөн]]ий цэргийн зүтгэлтэн, [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн хамтран зүтгэгч хүн юм. ==Сонирхолтой баримтууд== ==Мөн үзэх== * [[Ардын хувьсгал]] * [[Монголын Ардын нам]] * [[Оросын иргэний дайн]] * [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]] * [[Толбо нуурын бүслэлт]] * [[Генерал Бакич]] * [[Ц.Хасбаатар]] * [[Дамдины Сүхбаатар]] ==Гадаад холбоос== [[Ангилал:Оросын иргэний дайн]] [[Ангилал:Цагаан хөдөлгөөн]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Оросын зэвсэгт хүчний хүн]] [[Ангилал:1887 онд төрсөн]] [[Ангилал:1922 онд өнгөрсөн]] jc9senugzn9nhgdbq4bydpsiqp0ebcl 709640 709639 2022-08-26T10:41:09Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн | нэр = Алекса́ндр Петро́вич Кайгоро́дов | зураг = [[Файл:Kaigorodov.jpg|250px|]] | зургийн_тайлбар = Есаул Кайгородов | төрсөн_он_сар_өдөр = 1887 он | нас барсан_он_сар_өдөр= 1922 он | оршуулсан_газар_нэр = [[ЗХУ]], [[Алтайн хязгаар]] | төрсөн_газар = [[Оросын Хаант Улс]], [[Томск муж]] | нас барсан_газар = ЗХУ, [[Алтайн хязгаар]], | алдаршсан_нэр = Есаул Кайгородов | бүтэн_нэр = Есаул Алекса́ндр Петро́вич Кайгоро́дов | эх_орон = [[Орос]] | салбар = [[хасаг цэрэг]] | албан_он_жилүүд = 1910-1922 он | цол_хэргэм = хасаг цэргийн Есаул | ажиллагааны_тоо = | нэгж = Сибирийн хасаг цэрэг | албан_тушаал = есаул | тулалдаанууд = [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]]ы тулалдаанууд,<br> Сибирь дэх тулалдаанууд,<br> [[Оросын иргэний дайн]],<br> [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд|Баруун хязгаарын тулалдаанууд]],<br> [[Толбо нуурын бүслэлт]] | тулалдааны_нэр = | шагналууд = Гёоргийн загалмайн бүрэн медальт | харилцаа = | бусад_үйл = }} Алекса́ндр Петро́вич Кайгоро́дов (1887— 1922 он) — [[дэлхийн нэгдүгээр дайн]]д оролцогч, [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагаантны хөдөлгөөн]]ий цэргийн зүтгэлтэн, [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн хамтран зүтгэгч хүн юм. ==Сонирхолтой баримтууд== ==Мөн үзэх== * [[Ардын хувьсгал]] * [[Монголын Ардын нам]] * [[Оросын иргэний дайн]] * [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]] * [[Толбо нуурын бүслэлт]] * [[Генерал Бакич]] * [[Ц.Хасбаатар]] * [[Дамдины Сүхбаатар]] ==Гадаад холбоос== [[Ангилал:Оросын иргэний дайн]] [[Ангилал:Цагаан хөдөлгөөн]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Оросын зэвсэгт хүчний хүн]] [[Ангилал:1887 онд төрсөн]] [[Ангилал:1922 онд өнгөрсөн]] crlgodab7cjs1k0gxjkcimk58ipyu72 0 37949 709600 709284 2022-08-26T04:48:36Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн | нэр = Го Сунлин | зураг = [[Файл:Guo Songling.jpg|300px|]] | зургийн_тайлбар = генерал Го Сунлин | төрсөн_он_сар_өдөр = 1883 он | нас барсан_он_сар_өдөр= 1925 он | оршуулсан_газар_нэр = ДИУ | төрсөн_газар = [[Манж чин улс]] | нас барсан_газар = [[Дундад Иргэн Улс]] | алдаршсан_нэр = [[Үндэсний Хувьсгалт Арми]]йн генерал | бүтэн_нэр = | эх_орон = [[Хятад үндэстэн|хятад]] | салбар = [[явган цэрэг]] | албан_он_жилүүд = | цол_хэргэм = [[генерал]] | ажиллагааны_тоо = | нэгж = | албан_тушаал = [[дивизийн захирагч]] | тулалдаанууд = [[Хятадын иргэний дайн]]ы тулалдаанууд<br> [[Нийслэл хүрээг чөлөөлөх тулалдаан]]<br> [[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]] | тулалдааны_нэр = | шагналууд = | харилцаа = | бусад_үйл = }} '''Го Сунлин''' (хятадаар: 郭松龄; уламжлалт хятадаар: 郭松齡) (1883 - 1925) нь [[Манж Чин улс]]ын [[Армийн генерал|генерал]] бөгөөд [[манж]]ийн дарлалыг түлхэн унагаасны дараа [[хятадын иргэний дайн]]д оролцогч юм. Энэ генерал ын цэрэг нь [[хятад]]ын зүгээс [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь|Монголыг цэргийн хүчээр булаан эзлэх ажиллагаан]]д оролцсон. Гамин Монголыг эзлэн сууж байхдаа Нийслэл хүрээг Азийн морин дивизээс хамгаалж чадалгүй бут цохигдон Хиагт руу зугатсан ба тэнд байхдаа жанжин Сүхбаатарын удирдсан Ардын журамт цэрэгт бут цохиулан Хиагтаас зөвлөлт орос руу зугатан гарч улмаар манжуур луу гарссан байна. Го Сунлин нь өөрийн захирагч байсан маршал [[Жан Золин]]ы эсрэг [[бослого]] гаргаж 3 сарын хугацаанд байлдсан боловч Го Сунлинг дэмжигч [[Япон]]ы талд [[эхнэр]]ийн хамт олзлогдон буудуулсан. ==Сонирхолтой баримтууд== [[Файл:GuoSongling.jpg|thumb|left]] *Тэгээд түүнийг [[Зүүнхараа]]гийн нэгэн ногоо тарьдаг [[хятад]]ын дэргэд бараг 1960-70-д он хүртэл амьдарсан гэдэг ам дамжсан яриа байсан. Түүнийг [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ын [[Нийгмийг Аюулаас Хамгаалах Яам]]ны ажилтнууд байнга хянаж байсан гэсэн мэдээлэл байдаг. *Гамин нь 1921 онд [[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]]ы үед [[Арми]]йн цэргүүдийг удирдсан боловч ялагдсан тул Оросын нутагт зугатан гараад [[Зөвлөлт]]үүдтэй [[Хятадууд]]ыг [[манжуур]] луу гаргах хэлэлцээг хийжээ. Го Сунлин тэр үед Хятадад байсан бөгөөд зугтсан хүмүүсээ Манжуур руу буцаан авчрах үүрэгтэй байв. *Түүхийн зарим нэг тодорхой бус баримтаар Го Сунлин нь хөлөндөө хүнд шархадахад нь цэргүүд нь түүнийг зүүнхараа орчимд хясан байна. Түүний Жан Золинийг эсэргүүцсэн шалтгаан тодорхойгүй байна. [[Ангилал:Хятадын генерал]] [[Ангилал:Хятадын хүн]] [[Ангилал:1883 онд төрсөн]] [[Ангилал:1925 онд өнгөрсөн]] 5jtprmhnrzfif9ncx5wkc3qplabn849 709601 709600 2022-08-26T04:49:02Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн | нэр = Го Сунлин | зураг = [[Файл:Guo Songling.jpg|300px|]] | зургийн_тайлбар = генерал Го Сунлин | төрсөн_он_сар_өдөр = 1883 он | нас барсан_он_сар_өдөр= 1925 он | оршуулсан_газар_нэр = ДИУ | төрсөн_газар = [[Манж чин улс]] | нас барсан_газар = [[Дундад Иргэн Улс]] | алдаршсан_нэр = [[Үндэсний Хувьсгалт Арми]]йн генерал | бүтэн_нэр = | эх_орон = [[Хятад үндэстэн|хятад]] | салбар = [[явган цэрэг]] | албан_он_жилүүд = | цол_хэргэм = [[генерал]] | ажиллагааны_тоо = | нэгж = | албан_тушаал = [[дивизийн захирагч]] | тулалдаанууд = [[Хятадын иргэний дайн]]ы тулалдаанууд,<br> [[Нийслэл хүрээг чөлөөлөх тулалдаан]],<br> [[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]] | тулалдааны_нэр = | шагналууд = | харилцаа = | бусад_үйл = }} '''Го Сунлин''' (хятадаар: 郭松龄; уламжлалт хятадаар: 郭松齡) (1883 - 1925) нь [[Манж Чин улс]]ын [[Армийн генерал|генерал]] бөгөөд [[манж]]ийн дарлалыг түлхэн унагаасны дараа [[хятадын иргэний дайн]]д оролцогч юм. Энэ генерал ын цэрэг нь [[хятад]]ын зүгээс [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь|Монголыг цэргийн хүчээр булаан эзлэх ажиллагаан]]д оролцсон. Гамин Монголыг эзлэн сууж байхдаа Нийслэл хүрээг Азийн морин дивизээс хамгаалж чадалгүй бут цохигдон Хиагт руу зугатсан ба тэнд байхдаа жанжин Сүхбаатарын удирдсан Ардын журамт цэрэгт бут цохиулан Хиагтаас зөвлөлт орос руу зугатан гарч улмаар манжуур луу гарссан байна. Го Сунлин нь өөрийн захирагч байсан маршал [[Жан Золин]]ы эсрэг [[бослого]] гаргаж 3 сарын хугацаанд байлдсан боловч Го Сунлинг дэмжигч [[Япон]]ы талд [[эхнэр]]ийн хамт олзлогдон буудуулсан. ==Сонирхолтой баримтууд== [[Файл:GuoSongling.jpg|thumb|left]] *Тэгээд түүнийг [[Зүүнхараа]]гийн нэгэн ногоо тарьдаг [[хятад]]ын дэргэд бараг 1960-70-д он хүртэл амьдарсан гэдэг ам дамжсан яриа байсан. Түүнийг [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ын [[Нийгмийг Аюулаас Хамгаалах Яам]]ны ажилтнууд байнга хянаж байсан гэсэн мэдээлэл байдаг. *Гамин нь 1921 онд [[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]]ы үед [[Арми]]йн цэргүүдийг удирдсан боловч ялагдсан тул Оросын нутагт зугатан гараад [[Зөвлөлт]]үүдтэй [[Хятадууд]]ыг [[манжуур]] луу гаргах хэлэлцээг хийжээ. Го Сунлин тэр үед Хятадад байсан бөгөөд зугтсан хүмүүсээ Манжуур руу буцаан авчрах үүрэгтэй байв. *Түүхийн зарим нэг тодорхой бус баримтаар Го Сунлин нь хөлөндөө хүнд шархадахад нь цэргүүд нь түүнийг зүүнхараа орчимд хясан байна. Түүний Жан Золинийг эсэргүүцсэн шалтгаан тодорхойгүй байна. [[Ангилал:Хятадын генерал]] [[Ангилал:Хятадын хүн]] [[Ангилал:1883 онд төрсөн]] [[Ангилал:1925 онд өнгөрсөн]] g8uog89gyd70cg7m6ldpe01ohws0wjv 0 38024 709578 704728 2022-08-26T02:56:06Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага | Name= Олон Улсын Атомын Энергийн Агентлаг | franz. Name= Agence internationale de l’énergie atomique | engl. Name= International Atomic Energy Agency |span. Name=Organismo Internacional de Energía Atómica |russ. Name=Международное агентство по атомной энергии |arab. Name=الوكالة الدولية للطاقة الذرية |chin. Name=国际原子能机构 | Flagge= Flag of IAEA.svg | Flaggentext= | Bild= | Bildunterschrift= ОУАЭА-ийн албаны байр | Organisationsart= Бие даасан байгууллага | Kürzel= IAEO, IAEA, AIEA | Leitung= {{ARG|Ziel=Рафаэл Гросси}} (2019 оноос хойш) | Status= | Gegründet= 1957 оны 6 сарын 29 | Hauptsitz= [[Вена]], {{AUT}} | Oberorganisation= | Tochterorganisationen= | Website= [https://www.iaea.org/ www.iaea.org] }} '''Олон улсын атомын энергийн агентлаг''' (товч. ОУАЭА, англ. International Atomic Energy Agency, тлвч. IAEA)) нь 1957 оны 12-р сарын 4-нд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|НҮБ-]]<nowiki/>ын шийдвэрээр байгуулагдсан бөгөөд цөмийн салбарын хамтын ажиллагааны дэлхийн төв-олон улсын Засгийн газрын байгууллага юм. ОУАЭА цөмийн энерги болон технологийг хүн төрөлхтний сайн сайхны төлөө ашиглах зорилготой. Төв байр нь Австрийн [[Вена]] хотод байралдаг. Агентлагийн Дүрэмд түүний үйл ажиллагааны дор дурдсан үндсэн гурван чиглэлтэйг заасан байдаг. Үүнд: *1. Цөмийн материалыг энх тайвны зорилгоор ашиглаж байгааг шалгах зорилгоор хууль эрх зүйн гэрээний дагуу баталгааны хяналт явуулах; *2. Аюулгvй ажиллагааны норм, стандартыг тогтоох болон заавар, дүрэм боловсруулах, тэдгээрийг гишүүн орнуудад хэрэглэх үйлчилгээ үзүүлэх; *3. Цөмийн технологийг эрүүл мэнд, хүнс, хөдөө аж ахуй, эрчим хүч, байгаль орчин болон бусад салбарт хэрэглэхэд дэмжлэг үзүүлэх. Агентлаг нь Удирдлагын, Баталгааны, Цөмийн эрчим хvчний, Цөмийн шинжлэх ухаан ба хэрэглээний, Техникийн хамтын ажиллагааны болон Цөмийн аюулгүй байдлын гэсэн 6 газартай. Агентлаг 2021 оны байдлаар 173 гишүүнтэй, 90 гаруй орны 2200 орчим мэргэжилтэн, инженер техникийн болон захиргааны ажилтантай. Агентлагийн Бүсийн алба Канадын [[Торонто]], Японы [[Токио]] хотод болон харилцагч ажилтан нар АНУ-ын [[Нью-Йорк хот|Нью-Йорк,]] Швейцари [[Женев]] хотод байрлаж үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Цөмийн судалгааны лаборартори Австрийн [[Зайберсдорф]] хот болон [[Монако]] Улсад байдаг. Агентлагийн 2009 оны төсөв 296 сая евро, техникийн хамтын ажиллагааны фонд 82 сая ам.доллар байна. Агентлагийн удирдах дээд байгууллага нь Удирдах зөвлөл болон Ерөнхий бага хурал юм. Удирдах Зөвлөлд тус Агентлагийн 35 гишүүн орон тэдний 13 гишүүн орныг тус зөвлөл томилно, 22 гишүүн орныг Ерөнхий бага хурлаар сонгоно. Тус зөвлөл жил бүрийн 2,6, 9 сард Ерөнхий бага хурлын өмнө, хойно болон 12 сард, бүгд 5 удаа хуралдана. Энэ зөвлөл тус Агентлагийн тайлан, хөтөлбөр болон төсвийг судалж, эдгээр асуудлаар Ерөнхий бага хуралд зөвлөмж гаргана. Тус Агентлагийн Ерөнхий бага хурлын ээлжит чуулган жил бүрийн 9 дүгээр сарын 3 дахь долоо хоногт хуралддаг уламжлалтай. Тус чуулганаар гишүүн элсүүлэх, техникийн хамтын ажиллагааны сангийн татвар, Агентлагийн өмнөх оны үйл ажиллагааны тайлан, Удирдах зөвлөлийн гишүүдийг сонгох, Агентлагийн төсвийн төсөл зэрэг гол асуудлуудыг хэлэлцэнэ. Жил бүрийн ээлжит чуулганы үеэр Агентлагийн бодлого болон хөтөлбөрт хамаарах асуудлаар өргөн хүрээтэй хэлэлцүүлэг явагддаг ба Удирдах зөвлөл, тус Агентлагийн Ерөнхий захирал болон гишүүн орнуудын дэвшүүлсэн асуудлуудыг хэлэлцдэг. Агентлагийг Ерөнхий захирал, Агентлагийн дээр дурдсан 6 газрыг хариуцсан Ерөнхий захирлын орлогч нараас бүрдсэн баг удирддаг. Агентлагийн Ерөнхий захирлаар 1957-1960 онд '''Стерлинг Коль''' (АНУ), 1961-1980 онд '''Сигвард Эклунд''' (Швед), 1981-1996 онд '''Ханс Бликс''' (Швед), 1997-2009 онд '''Мохамед Эль Барадей''' (Египет), 2009-2019 онд '''Амано Юкия''' (Япон) нар ажиллаж байсан бол өдгөө тус байгууллагыг 2019 оны 12 сарын 1-нд сонгогдсон, Аргентины иргэн '''Рафаэл Гросси''' удирдаж байна. Олон улсын атомын энергийн агентлагийн хамт олон болон Агентлагийн Ерөнхий захирал, доктор Мохамед ЭлБарадей 2005 оны Нобелийн энхтайвны шагнал хүртсэн билээ. == Цахим холбоос == {{Commonscat|International Atomic Energy Agency|Олон Улсын Атомын Энергийн Агентлаг}} * [http://www.iaea.org/ Албан ёсны цахим хуудас] [[Ангилал:Цөмийн эрчим хүчний байгууллага]] [[Ангилал:Зэвсгийн хяналт]] [[Ангилал:Энхтайвны Нобелийн шагналтан]] [[Ангилал:Цөмийн аюулгүй байдлын байгууллага]] [[Ангилал:Олон Улсын Атомын Энергийн Агентлаг| ]] [[Ангилал:Вена дахь олон улсын байгууллага]] [[Ангилал:Олон улсын эрх зүйн байгууллага]] [[Ангилал:Атомын эрчим хүчний алба]] [[Ангилал:Судалгааны байгууламж]] [[Ангилал:1957 онд байгуулагдсан]] dxbitegrb6vsv17s3r9ogvxjxenepua 709579 709578 2022-08-26T02:57:52Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага | Name= Олон Улсын Атомын Энергийн Агентлаг | franz. Name= Agence internationale de l’énergie atomique | engl. Name= International Atomic Energy Agency |span. Name=Organismo Internacional de Energía Atómica |russ. Name=Международное агентство по атомной энергии |arab. Name=الوكالة الدولية للطاقة الذرية |chin. Name=国际原子能机构 | Flagge= Flag of IAEA.svg | Flaggentext= | Bild= | Bildunterschrift= ОУАЭА-ийн албаны байр | Organisationsart= Бие даасан байгууллага | Kürzel= IAEO, IAEA, AIEA | Leitung= {{ARG|Ziel=Рафаэл Гросси}} (2019 оноос хойш) | Status= | Gegründet= 1957 оны 6 сарын 29 | Hauptsitz= [[Вена]], {{AUT}} | Oberorganisation= | Tochterorganisationen= | Website= [https://www.iaea.org/ www.iaea.org] }} '''Олон улсын атомын энергийн агентлаг''' (товч. ОУАЭА, англ. International Atomic Energy Agency, товч. IAEA)) нь 1957 оны 12-р сарын 4-нд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|НҮБ-]]<nowiki/>ын шийдвэрээр байгуулагдсан бөгөөд цөмийн салбарын хамтын ажиллагааны дэлхийн төв-олон улсын Засгийн газрын байгууллага юм. ОУАЭА цөмийн эрчим хүч болон технологийг хүн төрөлхтний сайн сайхны төлөө энхийн үйлсэд ашиглах зорилготой. Төв байр нь Австрийн [[Вена]] хотод байралдаг. Агентлагийн Дүрэмд түүний үйл ажиллагааны дор дурдсан үндсэн гурван чиглэлтэйг заасан байдаг. Үүнд: *1. Цөмийн материалыг энх тайвны зорилгоор ашиглаж байгааг шалгах зорилгоор хууль эрх зүйн гэрээний дагуу баталгааны хяналт явуулах; *2. Аюулгvй ажиллагааны норм, стандартыг тогтоох болон заавар, дүрэм боловсруулах, тэдгээрийг гишүүн орнуудад хэрэглэх үйлчилгээ үзүүлэх; *3. Цөмийн технологийг эрүүл мэнд, хүнс, хөдөө аж ахуй, эрчим хүч, байгаль орчин болон бусад салбарт хэрэглэхэд дэмжлэг үзүүлэх. Агентлаг нь Удирдлагын, Баталгааны, Цөмийн эрчим хvчний, Цөмийн шинжлэх ухаан ба хэрэглээний, Техникийн хамтын ажиллагааны болон Цөмийн аюулгүй байдлын гэсэн 6 газартай. Агентлаг 2021 оны байдлаар 173 гишүүнтэй, 90 гаруй орны 2200 орчим мэргэжилтэн, инженер техникийн болон захиргааны ажилтантай. Агентлагийн Бүсийн алба Канадын [[Торонто]], Японы [[Токио]] хотод болон харилцагч ажилтан нар АНУ-ын [[Нью-Йорк хот|Нью-Йорк,]] Швейцари [[Женев]] хотод байрлаж үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Цөмийн судалгааны лаборартори Австрийн [[Зайберсдорф]] хот болон [[Монако]] Улсад байдаг. Агентлагийн 2009 оны төсөв 296 сая евро, техникийн хамтын ажиллагааны фонд 82 сая ам.доллар байна. Агентлагийн удирдах дээд байгууллага нь Удирдах зөвлөл болон Ерөнхий бага хурал юм. Удирдах Зөвлөлд тус Агентлагийн 35 гишүүн орон тэдний 13 гишүүн орныг тус зөвлөл томилно, 22 гишүүн орныг Ерөнхий бага хурлаар сонгоно. Тус зөвлөл жил бүрийн 2,6, 9 сард Ерөнхий бага хурлын өмнө, хойно болон 12 сард, бүгд 5 удаа хуралдана. Энэ зөвлөл тус Агентлагийн тайлан, хөтөлбөр болон төсвийг судалж, эдгээр асуудлаар Ерөнхий бага хуралд зөвлөмж гаргана. Тус Агентлагийн Ерөнхий бага хурлын ээлжит чуулган жил бүрийн 9 дүгээр сарын 3 дахь долоо хоногт хуралддаг уламжлалтай. Тус чуулганаар гишүүн элсүүлэх, техникийн хамтын ажиллагааны сангийн татвар, Агентлагийн өмнөх оны үйл ажиллагааны тайлан, Удирдах зөвлөлийн гишүүдийг сонгох, Агентлагийн төсвийн төсөл зэрэг гол асуудлуудыг хэлэлцэнэ. Жил бүрийн ээлжит чуулганы үеэр Агентлагийн бодлого болон хөтөлбөрт хамаарах асуудлаар өргөн хүрээтэй хэлэлцүүлэг явагддаг ба Удирдах зөвлөл, тус Агентлагийн Ерөнхий захирал болон гишүүн орнуудын дэвшүүлсэн асуудлуудыг хэлэлцдэг. Агентлагийг Ерөнхий захирал, Агентлагийн дээр дурдсан 6 газрыг хариуцсан Ерөнхий захирлын орлогч нараас бүрдсэн баг удирддаг. Агентлагийн Ерөнхий захирлаар 1957-1960 онд '''Стерлинг Коль''' (АНУ), 1961-1980 онд '''Сигвард Эклунд''' (Швед), 1981-1996 онд '''Ханс Бликс''' (Швед), 1997-2009 онд '''Мохамед Эль Барадей''' (Египет), 2009-2019 онд '''Амано Юкия''' (Япон) нар ажиллаж байсан бол өдгөө тус байгууллагыг 2019 оны 12 сарын 1-нд сонгогдсон, Аргентины иргэн '''Рафаэл Гросси''' удирдаж байна. Олон улсын атомын энергийн агентлагийн хамт олон болон Агентлагийн Ерөнхий захирал, доктор Мохамед Эль Барадей 2005 оны [[Нобелийн энхтайвны шагнал]] хүртсэн билээ. == Цахим холбоос == {{Commonscat|International Atomic Energy Agency|Олон Улсын Атомын Энергийн Агентлаг}} * [http://www.iaea.org/ Албан ёсны цахим хуудас] [[Ангилал:Цөмийн эрчим хүчний байгууллага]] [[Ангилал:Зэвсгийн хяналт]] [[Ангилал:Энхтайвны Нобелийн шагналтан]] [[Ангилал:Цөмийн аюулгүй байдлын байгууллага]] [[Ангилал:Олон Улсын Атомын Энергийн Агентлаг| ]] [[Ангилал:Вена дахь олон улсын байгууллага]] [[Ангилал:Олон улсын эрх зүйн байгууллага]] [[Ангилал:Атомын эрчим хүчний алба]] [[Ангилал:Судалгааны байгууламж]] [[Ангилал:1957 онд байгуулагдсан]] ibbyv3mahrnw89qjbo5pgpsea4b9d1v 0 38125 709562 702833 2022-08-26T01:17:23Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Нийслэл хүрээг чөлөөлөх тулалдаан | partof = [[Монгол-Хятадын дайнууд]] | image = [[Зураг:Урга, 1921.jpg|300px]] | caption = Цагаантны Орос офицер нь гамингийн шоронг чөлөөлөхөд хятадын цэргийн харгислалын улмаас амиа алдсан хоригдлуудын толгойн дэргэд зогсож байна | date = 1921 оны 2 сарын 1-3 | place = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]] | territory = | result = Орос-Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|22px]] [[Азийн морин дивиз]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|22px]]<br />генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],<br />генерал [[Борис Резухин]],<br />[[Гомбожавын Лувсанцэвээн|Лувсанцэвээн]],<br /> [[Цырендаши Тубанов]],<ref>[https://asiarussia.ru/articles/27690/ Буряты и Гражданская война в России]</ref><br /> Саж лам Жамъянданзан |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />бүрэн эрхт төлөөлөгч [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]]<br />генерал [[:zh:褚其祥|Чү Цизен]]<br />генерал [[Го Сунлин]] | commander3 = | strength1 = 1250 морин цэрэг,<br />12 пулемёт,<br />4 их буу,<br />3000 Монголын сайн дурын цэрэг<ref>История Монгольской Народной Республики. - Изд. 3-е, перераб. и доп. М.: Наука, 1983. 29.</ref> | strength2 = 5000~10 000 цэрэг,<ref>''Князев Н. Н.'' Легендарный барон // Легендарный барон: неизвестные страницы гражданской войны. : КМК, 2004 — с. 56 — ISBN 5-87317-175-0</ref> <br /> 72 пулемет,<br /> 18 их буу | strength3 = | casualties1 = алагдсан шархадсан 200 | casualties2 = алагдсан тодорхойгүй, <br />, олзлогдсон 1000 цэрэг<br /> 16 их буу, 60 пулемёт <br /> 5000 гаруй винтов буу, <br /> олон мянган сум,хүнс,хувцас, <br /> 9.0 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгө | casualties3 = | notes = }} 1920 оны 10 сарын 1-нд “Азийн морин дивиз” хэмээх 800-аад цэргийг авч Монголын хязгаарт нэвтэрсэн. Хятад цэргийн эсрэг тэмцэхээр Богд хаантай харилцаж, арав, арван нэгдүгээр сард Хүрээг хоёр удаа дайрсан ч амжилт олоогүй. Монголчуудаар хүчээ зузаатган 1921 оны 2 сарын 3-нд Хүрээнээс хятад цэргийг хөөж Чойр, Хаалганы байлдааныг амжилттай удирдсан учир Богд хааны зарлигаар Унгернд ханы зэрэг дархан хошой чин вангийн хэргэм, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнаж, Г.Семёнов дэслэгч генерал цол олгосон. Хятад цэргийн хүчийг задалж, Монголын автономит засаг сэргэн тогтоход Унгерн чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/629 УНГЕРН фон Штернберг]</ref> == Дайны тойм == Барон жанжны цэрэг 1920 оны 11-р сард монголын хилийг давж нийслэл Хүрээнд ойртлоо. Барон жанжин монголын нийслэл Хүрээнд дөхөж очоод шууд хятадын цэргийн удирдлагад зэвсгээ хураалгаж бууж өгөхийг шаардав. Шаардлагыг нь хятадын цэргийн удирдлага няцаав.Барон жанжин 800 цэргээ авч 1920 оны 11-р сарын 26-27- ны өдөр Нийслэл Хүрээ рүү эхний дайралтаа хийлээ.Хятадын цэргийн ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарав. Дараа нь 12- р сарын 2-4 ний өдрүүдэд нийслэл Хүрээг хоёр дахь удаагаа дахин довтлов. Гэвч хятадын тал 12 000 гаруй цэрэгтэй, олон арван пулемёттай, олон их буутай,зэвсэг ,хориглолт бэхлэлт сайн байсан тул Барон жанжин их хохирол үзэж цэргээ ухраав. Барон жанжны цэргүүдийн гуравны нэг нь энэхүү байлдаанд үрэгдэж, арван офицер тутмаас [[хоёр]] нь үрэгдэж өвлийн хүйтэнд хүнсний нөөц гурил, будаа, махаа дуусчээ. Байлдааны сум дуусч цэргүүдийн зориг мохох тийшээ болж байв. Барон жанжин цэргээ Сэцэн хан аймгийн [[Хэрлэн гол]]ын орчим татаж буудаллав. Энд монголын ноёд, ард олон Барон жанжны цэргүүдийг дэмжиж сэтгэл санааны болон материалын тусламж үзүүлэв. Сэцэн хан аймгийн ноёд, ард иргэд Барон жанжинд өвлийн хүйтнийг давахад нь тусалж 600 гаруй майхан олгосон байдаг. Удалгүй Барон жанжин Бээжингээс Өргөө рүү хятад цэрэгт тусламж үзүүлэхээр ирж явсан хятадын цэргийн цувааг дайран эзэлж олон буу сум, зэвсэг олзлов. Монголын тэргүүн зэргийн тайж ноён Гомбожавын Лувсанцэвээн, [[Магсаржавын Дугаржав|мээрэн Дугаржав]], [[Тогтох гүн|Тогтох тайж]], буриад Жамбалон нар 200 гаруй монгол цэрэг дайчилж Барон жанжинд цэргээр туслав. Түшээт хан аймгийн Дархан чин ван Лувсанцэвээн нь 1920 оны өвөл Барон жанжинтай уулзаж хятад цэргүүдтэй хэрхэн байлдаж, нийслэл Хүрээг хэрхэн чөлөөлөх талаар тохиролцжээ. Лувсанцэвээнд Богд хаан чин ван цол олгож, Сангийн сайдаар томилж байсан.Хожим нь улаантнууд Лувсанцэвээн чин ванг 1922 онд “Бодоогийн хэрэг” гэдэг зохиомол хэргээр баривчилж буудан хөнөөсөн байдаг. Барон жанжин Хүрээ, Бээжинг холбосон телефон утсан холбоог тасалж хятадын цэргийг ямар ч холбоо мэдээлэлгүй болгов. Монголын нийслэл Өргөө хотыг довтлох үед Барон жанжин 1250 морьт цэрэгтэй байсан бол Хүрээг эзлээд байсан хятадын арми пулемёт, их буугаар сайтар зэвсэглэсэн 12 000 цэрэг, сайн дурын 3000 цэрэг, нийт 15 000 орчим цэрэгтэй байлаа. Хятадын цэргийг хятадын түшмэл Чен И, генерал Го Сунлин нар удирдаж байв. Барон жанжин Хүрээг эзлэх төлөвлөгөөг нягт нарийн боловсруулж хэзээ хэдэн цагт довтлохыг зурхайч ламаас асууж дайснаа дарах тарний номыг лам нараар уншуулж довтолсон байдаг. Барон жанжин Богд уулан дээр харуулын цэргээ тавьж хятадын цэргийн хөдөлгөөн бүрийг ажиглаж улмаар Богд ууланд нэг зуут цэргээ байрлуулав. Барон жанжны явуулсан Тубанов, Саж ламын удирдсан 200 гаруй цэрэгтэй тусгай отряд Богд хааныг хятад цэргийн хамар дороос чөлөөлж авсан нь хятад цэргийн зүрхийг үхүүлсэн явдал болов. Дайралт хийхийн өмнөх шөнө Барон жанжин Чингис хааны цэргийн тактикийг ашиглаж Богд уулан дээр 1 цэрэг 3 түүдэг гал асаахыг тушаав.Богд уулан дээр тэр шөнө үй түмэн түүдэг гал ассаныг харсан хятад цэргийн зориг улам мохов. [[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|200px|Барон жанжин]] Барон жанжны цэргүүд 1921оны 2-р сарын 2 -ны өдөр Хүрээний зүүн талд байдаг Маймачин хотхоныг дайрч хятадын цэргийн генерал Го Сүнлин зугтаалаа. 2-р сарын 3-ны өдөр зурхайч монгол лам байлдаж болохгүй гэсэн тул Барон жанжин цэргээ амрааж, 2-р сарын 4-ний өдөр дахин Хүрээг дайрч, хятад цэргийн хуаранг эзэлж дараа нь ширүүн тулаан өрнүүлж Өргөө хотыг хятадын цэргээс бүрэн чөлөөллөө.Хятадын гамин цэрэг зугтахдаа Хүрээнд 15 их буу, олон пулемёт, 4000 гаруй винтов буу, олон мянган сум,хүнс,хувцас,хятад цэргийн мөнгөн санд 9.0 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгө орхисон байсныг Барон жанжны цэргүүд олзлов.Барон жанжин дайснаас огт айдаггүй эрэлхэг зоригтой хүн байв. Ийм нэгэн яриа байдаг.Өргөө хотыг хятад цэрэг эзлээд байсан үе. Тэр үед хятадын цэргийн удирдлага Барон жанжны толгойг авчирсан хүнд олон мянган лан мөнгө өгнө хэмээн амлаад байсан цаг.Өвлийн нэгэн нартай өдөр Барон жанжин монгол дээл, цагаан папах малгайгаа өмсөөд гартаа ташуураа бариад хар морио унаж Өргөө хотын гудамжаар явж хятадын том ноён Чен-И-тэй уулзаж, дараа нь буцах замдаа шоронгийн хажуугаар өнгөрөн явж байтал харуулд гарсан хятад цэрэг буугаа дэрлээд хурхиран унтаж байхыг харжээ. Барон жанжин мориноосоо бууж унтаж буй хятад цэргийг ташуураараа хэд сайн ороолгожээ.Ихэд айж цочсон хятад цэрэгт Барон жанжин хятад хэлээр: Цэргийн харуул албан дээрээ унтаж болохгүй.Би бол Барон Унгерн байна. Би чамайг цэргийн үүргээ биелүүлээгүй болохоор чинь ташуураар ороолгож шийтгэлээ шүү” гэж хэлээд мориндоо мордон давхиж алга болов гэнэ.Энэ сонин явдал нийслэл Өргөө хот даяар шуугиан тарьж ,хятад цэргийн сүлд хийморь улам доройтов гэнэ. Барон жанжин герман, орос, англи, франц хэлийг сайн эзэмшсэн, дээр нь монгол,хятадаар ойлгож ярьдаг байжээ. 1921 оны 2-р сарын 22-ны өдөр Богд хааныг Монгол улсын хаан ширээнд эргүүлэн залах ёслол Өргөө хотод ёслол төгөлдөр боллоо. Энэ ёслолын үеэр Богд хаанаас Барон Унгернд үе улиран ханы зэрэг, дархан хошой чин ван цол шагнах зарлиг буулган мутрын тэмдэг дарж зарлиг гаргав. Энэхүү зарлигт: “Шашин төрийг хослон баригч наран гэрэлт, түмэн наст Богд хааны зарлиг. Орос жанжин генерал Барон болбоос бидний Монголын өөрөө эзэрхэх засгийн газрыг дахин байгуулах хэрэгт тэргүүлэн чармайн зүтгэсэн гавъяа бүхий хүмүүн мөн. Түүний бие анх цэрэг авч ирснээс нааш хүйтэн жихүүнд халирсхийх үгүй, олон ардыг өчүүхэн төдий гаслаасан үгүй, эцэстэлээ зоригийг хатуужин явсаар нэгэн өглөөний зуур Хүрээний газрыг байлдан авч гавьяаг бүтээсэн ба шан хорыг тэгшлэн цэргийн цаазыг явуулсныг үзвээс үнэхээрийн тодорхой чанга хэмээвээс болмой. Тиймийн тул би бээр их л сайшаан үзэж генерал Баронд үе улиран ханы зэргэ, дархан хошой чин вангийн хэргэм, ногоон жууз, улбар шар хүрэм, шар жолоо, гурван нүдэт тогосын отго, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнав. Хойч өдөр үе улиран тасрал үгүй залгамжлуулагтун.Иймийн тул шар торгоны өргөмжлөлд эрдэнэ дарж олгов. Олноо өргөгдсөний Арван нэгдүгээр он” гэжээ. Барон жанжнаас зугтаасан гамин цэрэг Хиагт руу явж Орос улсаар дамжин нутаг буцахаар хойд зүгийг чиглэж, зарим нь өмнө зүгт Чойр орчим бүгжээ. 1921 оны 3-р сарын 11-13 ны өдрүүдэд Барон жанжин өмнө зүгт Чойрт байрласан гамин цэргийн ангийг бут цохиж , мөн Туул голын орчим байсан хэдэн мянган гамин цэргийг хиар цохив. Ийнхүү Барон жанжин Монгол улсыг 1921 оны 5-р сарын 1 гэхэд хятадын гамин цэргээс бүрэн чөлөөллөө<ref> [https://www.academia.edu/11853422/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2014._%D0%9D%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BB%D1%8D%D0%BB_%D0%A5%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%B3_%D1%87%D3%A9%D0%BB%D3%A9%D3%A9%D0%BB%D0%BB%D3%A9%D1%85%D3%A9%D0%B4_%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%A3%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%B3%D2%AF%D0%B9%D1%86%D1%8D%D1%82%D0%B3%D1%8D%D1%81%D1%8D%D0%BD_%D2%AF%D2%AF%D1%80%D1%8D%D0%B3_Kuzmin_S.L._2014._The_role_of_Baron_Ungern_in_liberation_of_Niislel_Khuree_the_capital_city_of_Mongolia_ Кузьмин С.Л. 2014. Нийслэл Хүрээг чөлөөллөхөд Барон Унгерний гүйцэтгэсэн үүрэг. Номонд: Монголын нийслэл нүүдлээс суурьшилд. Олон Улсын эрдэм шинжилгээний бага хурлын илтгэлүүдийн эмхтгэл. Улаанбаатар. Х. 117-122] </ref><ref> [https://www.academia.edu/7893587/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2013._%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%A3%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BD%D1%8B_%D1%82%D2%AF%D2%AF%D1%85_%D2%AF%D0%BD%D1%8D%D0%BD%D0%B8%D0%B9%D0%B3_%D0%B4%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%BD_%D1%81%D1%8D%D1%80%D0%B3%D1%8D%D1%8D%D1%81%D1%8D%D0%BD_%D1%82%D1%83%D1%80%D1%88%D0%B8%D0%BB%D1%82._%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%A3%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD_%D0%A8%D0%A3%D0%90-%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%A2%D2%AF%D2%AF%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD_%D0%9E%D0%A5%D0%A3-%D1%8B%D0%BD_%D0%A8%D0%A3%D0%90-%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%94%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%94%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%BD_%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD_%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD Кузьмин С.Л. 2013. Барон Унгерны түүх: үнэнийг дахин сэргээсэн туршилт. Улаанбаатар]</ref>. == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Өглөө]]. Уран сайхны кино * [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино == Эшлэл == {{reflist}} {{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}} [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]] jh0s47prjkwzvkrr1jrtoim6rlc1gsg 709563 709562 2022-08-26T01:20:55Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Нийслэл хүрээг чөлөөлөх тулалдаан | partof = [[Монгол-Хятадын дайнууд]] | image = [[Зураг:Урга, 1921.jpg|300px]] | caption = Цагаантны Орос офицер нь гамингийн шоронг чөлөөлөхөд хятадын цэргийн харгислалын улмаас амиа алдсан хоригдлуудын толгойн дэргэд зогсож байна | date = 1921 оны 2 сарын 1-3 | place = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]] | territory = | result = Орос-Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|22px]] [[Азийн морин дивиз]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|22px]]<br />генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],<br />генерал [[Борис Резухин]],<br />[[Гомбожавын Лувсанцэвээн|Лувсанцэвээн]],<br /> [[Цырендаши Тубанов]],<ref>[https://asiarussia.ru/articles/27690/ Буряты и Гражданская война в России]</ref><br /> Саж лам Жамъянданзан |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />бүрэн эрхт төлөөлөгч [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]]<br />генерал [[:zh:褚其祥|Чү Цизен]]<br />генерал [[Го Сунлин]] | commander3 = | strength1 = 1250 морин цэрэг,<br />12 пулемёт,<br />4 их буу,<br />3000 Монголын сайн дурын цэрэг<ref>История Монгольской Народной Республики. - Изд. 3-е, перераб. и доп. М.: Наука, 1983. 29.</ref> | strength2 = 5000~10 000 цэрэг,<ref>''Князев Н. Н.'' Легендарный барон // Легендарный барон: неизвестные страницы гражданской войны. : КМК, 2004 — с. 56 — ISBN 5-87317-175-0</ref> <br /> 72 пулемет,<br /> 18 их буу | strength3 = | casualties1 = алагдсан шархадсан 200 | casualties2 = алагдсан тодорхойгүй, <br />, олзлогдсон 1000 цэрэг<br /> 16 их буу, 60 пулемёт <br /> 5000 гаруй винтов буу, <br /> олон мянган сум,хүнс,хувцас, <br /> 9.0 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгө | casualties3 = | notes = }} Хятад цэргийн хүчийг задалж, Монголын автономит засаг сэргэн тогтоход Унгерн чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. 1920 оны 10 сарын 1-нд “Азийн морин дивиз” хэмээх 800-аад цэргийг авч Монголын хязгаарт нэвтэрсэн. Хятад цэргийн эсрэг тэмцэхээр Богд хаантай харилцаж, арав, арван нэгдүгээр сард Хүрээг хоёр удаа дайрсан ч амжилт олоогүй. Монголчуудаар хүчээ зузаатган 1921 оны 2 сарын 3-нд Хүрээнээс хятад цэргийг хөөж Чойр, Хаалганы байлдааныг амжилттай удирдсан учир Богд хааны зарлигаар Унгернд ханы зэрэг дархан хошой чин вангийн хэргэм, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнаж, Г.Семёнов дэслэгч генерал цол олгосон.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/629 УНГЕРН фон Штернберг]</ref> == Дайны тойм == Барон жанжны цэрэг 1920 оны 11-р сард монголын хилийг давж нийслэл Хүрээнд ойртлоо. Барон жанжин монголын нийслэл Хүрээнд дөхөж очоод шууд хятадын цэргийн удирдлагад зэвсгээ хураалгаж бууж өгөхийг шаардав. Шаардлагыг нь хятадын цэргийн удирдлага няцаав.Барон жанжин 800 цэргээ авч 1920 оны 11-р сарын 26-27- ны өдөр Нийслэл Хүрээ рүү эхний дайралтаа хийлээ.Хятадын цэргийн ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарав. Дараа нь 12- р сарын 2-4 ний өдрүүдэд нийслэл Хүрээг хоёр дахь удаагаа дахин довтлов. Гэвч хятадын тал 12 000 гаруй цэрэгтэй, олон арван пулемёттай, олон их буутай,зэвсэг ,хориглолт бэхлэлт сайн байсан тул Барон жанжин их хохирол үзэж цэргээ ухраав. Барон жанжны цэргүүдийн гуравны нэг нь энэхүү байлдаанд үрэгдэж, арван офицер тутмаас [[хоёр]] нь үрэгдэж өвлийн хүйтэнд хүнсний нөөц гурил, будаа, махаа дуусчээ. Байлдааны сум дуусч цэргүүдийн зориг мохох тийшээ болж байв. Барон жанжин цэргээ Сэцэн хан аймгийн [[Хэрлэн гол]]ын орчим татаж буудаллав. Энд монголын ноёд, ард олон Барон жанжны цэргүүдийг дэмжиж сэтгэл санааны болон материалын тусламж үзүүлэв. Сэцэн хан аймгийн ноёд, ард иргэд Барон жанжинд өвлийн хүйтнийг давахад нь тусалж 600 гаруй майхан олгосон байдаг. Удалгүй Барон жанжин Бээжингээс Өргөө рүү хятад цэрэгт тусламж үзүүлэхээр ирж явсан хятадын цэргийн цувааг дайран эзэлж олон буу сум, зэвсэг олзлов. Монголын тэргүүн зэргийн тайж ноён Гомбожавын Лувсанцэвээн, [[Магсаржавын Дугаржав|мээрэн Дугаржав]], [[Тогтох гүн|Тогтох тайж]], буриад Жамбалон нар 200 гаруй монгол цэрэг дайчилж Барон жанжинд цэргээр туслав. Түшээт хан аймгийн Дархан чин ван Лувсанцэвээн нь 1920 оны өвөл Барон жанжинтай уулзаж хятад цэргүүдтэй хэрхэн байлдаж, нийслэл Хүрээг хэрхэн чөлөөлөх талаар тохиролцжээ. Лувсанцэвээнд Богд хаан чин ван цол олгож, Сангийн сайдаар томилж байсан.Хожим нь улаантнууд Лувсанцэвээн чин ванг 1922 онд “Бодоогийн хэрэг” гэдэг зохиомол хэргээр баривчилж буудан хөнөөсөн байдаг. Барон жанжин Хүрээ, Бээжинг холбосон телефон утсан холбоог тасалж хятадын цэргийг ямар ч холбоо мэдээлэлгүй болгов. Монголын нийслэл Өргөө хотыг довтлох үед Барон жанжин 1250 морьт цэрэгтэй байсан бол Хүрээг эзлээд байсан хятадын арми пулемёт, их буугаар сайтар зэвсэглэсэн 12 000 цэрэг, сайн дурын 3000 цэрэг, нийт 15 000 орчим цэрэгтэй байлаа. Хятадын цэргийг хятадын түшмэл Чен И, генерал Го Сунлин нар удирдаж байв. Барон жанжин Хүрээг эзлэх төлөвлөгөөг нягт нарийн боловсруулж хэзээ хэдэн цагт довтлохыг зурхайч ламаас асууж дайснаа дарах тарний номыг лам нараар уншуулж довтолсон байдаг. Барон жанжин Богд уулан дээр харуулын цэргээ тавьж хятадын цэргийн хөдөлгөөн бүрийг ажиглаж улмаар Богд ууланд нэг зуут цэргээ байрлуулав. Барон жанжны явуулсан Тубанов, Саж ламын удирдсан 200 гаруй цэрэгтэй тусгай отряд Богд хааныг хятад цэргийн хамар дороос чөлөөлж авсан нь хятад цэргийн зүрхийг үхүүлсэн явдал болов. Дайралт хийхийн өмнөх шөнө Барон жанжин Чингис хааны цэргийн тактикийг ашиглаж Богд уулан дээр 1 цэрэг 3 түүдэг гал асаахыг тушаав.Богд уулан дээр тэр шөнө үй түмэн түүдэг гал ассаныг харсан хятад цэргийн зориг улам мохов. [[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|200px|Барон жанжин]] Барон жанжны цэргүүд 1921оны 2-р сарын 2 -ны өдөр Хүрээний зүүн талд байдаг Маймачин хотхоныг дайрч хятадын цэргийн генерал Го Сүнлин зугтаалаа. 2-р сарын 3-ны өдөр зурхайч монгол лам байлдаж болохгүй гэсэн тул Барон жанжин цэргээ амрааж, 2-р сарын 4-ний өдөр дахин Хүрээг дайрч, хятад цэргийн хуаранг эзэлж дараа нь ширүүн тулаан өрнүүлж Өргөө хотыг хятадын цэргээс бүрэн чөлөөллөө.Хятадын гамин цэрэг зугтахдаа Хүрээнд 15 их буу, олон пулемёт, 4000 гаруй винтов буу, олон мянган сум,хүнс,хувцас,хятад цэргийн мөнгөн санд 9.0 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгө орхисон байсныг Барон жанжны цэргүүд олзлов.Барон жанжин дайснаас огт айдаггүй эрэлхэг зоригтой хүн байв. Ийм нэгэн яриа байдаг.Өргөө хотыг хятад цэрэг эзлээд байсан үе. Тэр үед хятадын цэргийн удирдлага Барон жанжны толгойг авчирсан хүнд олон мянган лан мөнгө өгнө хэмээн амлаад байсан цаг.Өвлийн нэгэн нартай өдөр Барон жанжин монгол дээл, цагаан папах малгайгаа өмсөөд гартаа ташуураа бариад хар морио унаж Өргөө хотын гудамжаар явж хятадын том ноён Чен-И-тэй уулзаж, дараа нь буцах замдаа шоронгийн хажуугаар өнгөрөн явж байтал харуулд гарсан хятад цэрэг буугаа дэрлээд хурхиран унтаж байхыг харжээ. Барон жанжин мориноосоо бууж унтаж буй хятад цэргийг ташуураараа хэд сайн ороолгожээ.Ихэд айж цочсон хятад цэрэгт Барон жанжин хятад хэлээр: Цэргийн харуул албан дээрээ унтаж болохгүй.Би бол Барон Унгерн байна. Би чамайг цэргийн үүргээ биелүүлээгүй болохоор чинь ташуураар ороолгож шийтгэлээ шүү” гэж хэлээд мориндоо мордон давхиж алга болов гэнэ.Энэ сонин явдал нийслэл Өргөө хот даяар шуугиан тарьж ,хятад цэргийн сүлд хийморь улам доройтов гэнэ. Барон жанжин герман, орос, англи, франц хэлийг сайн эзэмшсэн, дээр нь монгол,хятадаар ойлгож ярьдаг байжээ. 1921 оны 2-р сарын 22-ны өдөр Богд хааныг Монгол улсын хаан ширээнд эргүүлэн залах ёслол Өргөө хотод ёслол төгөлдөр боллоо. Энэ ёслолын үеэр Богд хаанаас Барон Унгернд үе улиран ханы зэрэг, дархан хошой чин ван цол шагнах зарлиг буулган мутрын тэмдэг дарж зарлиг гаргав. Энэхүү зарлигт: “Шашин төрийг хослон баригч наран гэрэлт, түмэн наст Богд хааны зарлиг. Орос жанжин генерал Барон болбоос бидний Монголын өөрөө эзэрхэх засгийн газрыг дахин байгуулах хэрэгт тэргүүлэн чармайн зүтгэсэн гавъяа бүхий хүмүүн мөн. Түүний бие анх цэрэг авч ирснээс нааш хүйтэн жихүүнд халирсхийх үгүй, олон ардыг өчүүхэн төдий гаслаасан үгүй, эцэстэлээ зоригийг хатуужин явсаар нэгэн өглөөний зуур Хүрээний газрыг байлдан авч гавьяаг бүтээсэн ба шан хорыг тэгшлэн цэргийн цаазыг явуулсныг үзвээс үнэхээрийн тодорхой чанга хэмээвээс болмой. Тиймийн тул би бээр их л сайшаан үзэж генерал Баронд үе улиран ханы зэргэ, дархан хошой чин вангийн хэргэм, ногоон жууз, улбар шар хүрэм, шар жолоо, гурван нүдэт тогосын отго, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнав. Хойч өдөр үе улиран тасрал үгүй залгамжлуулагтун.Иймийн тул шар торгоны өргөмжлөлд эрдэнэ дарж олгов. Олноо өргөгдсөний Арван нэгдүгээр он” гэжээ. Барон жанжнаас зугтаасан гамин цэрэг Хиагт руу явж Орос улсаар дамжин нутаг буцахаар хойд зүгийг чиглэж, зарим нь өмнө зүгт Чойр орчим бүгжээ. 1921 оны 3-р сарын 11-13 ны өдрүүдэд Барон жанжин өмнө зүгт Чойрт байрласан гамин цэргийн ангийг бут цохиж , мөн Туул голын орчим байсан хэдэн мянган гамин цэргийг хиар цохив. Ийнхүү Барон жанжин Монгол улсыг 1921 оны 5-р сарын 1 гэхэд хятадын гамин цэргээс бүрэн чөлөөллөө<ref> [https://www.academia.edu/11853422/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2014._%D0%9D%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BB%D1%8D%D0%BB_%D0%A5%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%B3_%D1%87%D3%A9%D0%BB%D3%A9%D3%A9%D0%BB%D0%BB%D3%A9%D1%85%D3%A9%D0%B4_%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%A3%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%B3%D2%AF%D0%B9%D1%86%D1%8D%D1%82%D0%B3%D1%8D%D1%81%D1%8D%D0%BD_%D2%AF%D2%AF%D1%80%D1%8D%D0%B3_Kuzmin_S.L._2014._The_role_of_Baron_Ungern_in_liberation_of_Niislel_Khuree_the_capital_city_of_Mongolia_ Кузьмин С.Л. 2014. Нийслэл Хүрээг чөлөөллөхөд Барон Унгерний гүйцэтгэсэн үүрэг. Номонд: Монголын нийслэл нүүдлээс суурьшилд. Олон Улсын эрдэм шинжилгээний бага хурлын илтгэлүүдийн эмхтгэл. Улаанбаатар. Х. 117-122] </ref><ref> [https://www.academia.edu/7893587/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2013._%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%A3%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BD%D1%8B_%D1%82%D2%AF%D2%AF%D1%85_%D2%AF%D0%BD%D1%8D%D0%BD%D0%B8%D0%B9%D0%B3_%D0%B4%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%BD_%D1%81%D1%8D%D1%80%D0%B3%D1%8D%D1%8D%D1%81%D1%8D%D0%BD_%D1%82%D1%83%D1%80%D1%88%D0%B8%D0%BB%D1%82._%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%A3%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD_%D0%A8%D0%A3%D0%90-%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%A2%D2%AF%D2%AF%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD_%D0%9E%D0%A5%D0%A3-%D1%8B%D0%BD_%D0%A8%D0%A3%D0%90-%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%94%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%94%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%BD_%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD_%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD Кузьмин С.Л. 2013. Барон Унгерны түүх: үнэнийг дахин сэргээсэн туршилт. Улаанбаатар]</ref>. == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Өглөө]]. Уран сайхны кино * [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино == Эшлэл == {{reflist}} {{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}} [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]] mm8nqfxeho62ck8nds5vs446wfbva5s 709564 709563 2022-08-26T01:40:00Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Нийслэл хүрээг чөлөөлөх тулалдаан | partof = [[Монгол-Хятадын дайнууд]] | image = [[Зураг:Урга, 1921.jpg|300px]] | caption = Цагаантны Орос офицер нь гамингийн шоронг чөлөөлөхөд хятадын цэргийн харгислалын улмаас амиа алдсан хоригдлуудын толгойн дэргэд зогсож байна | date = 1921 оны 2 сарын 1-3 | place = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]] | territory = | result = Орос-Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|22px]] [[Азийн морин дивиз]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|22px]]<br />генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],<br />генерал [[Борис Резухин]],<br />[[Гомбожавын Лувсанцэвээн|Лувсанцэвээн]],<br /> [[Цырендаши Тубанов]],<ref>[https://asiarussia.ru/articles/27690/ Буряты и Гражданская война в России]</ref><br /> Саж лам Жамъянданзан |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />бүрэн эрхт төлөөлөгч [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]]<br />генерал [[:zh:褚其祥|Чү Цизян]]<br />генерал [[Го Сунлин]] | commander3 = | strength1 = 1250 морин цэрэг,<br />12 пулемёт,<br />4 их буу,<br />3000 Монголын сайн дурын цэрэг<ref>История Монгольской Народной Республики. - Изд. 3-е, перераб. и доп. М.: Наука, 1983. 29.</ref> | strength2 = 5000~10 000 цэрэг,<ref>''Князев Н. Н.'' Легендарный барон // Легендарный барон: неизвестные страницы гражданской войны. : КМК, 2004 — с. 56 — ISBN 5-87317-175-0</ref> <br /> 72 пулемет,<br /> 18 их буу | strength3 = | casualties1 = алагдсан шархадсан 200 | casualties2 = алагдсан тодорхойгүй, <br />, олзлогдсон 1000 цэрэг<br /> 16 их буу, 60 пулемёт <br /> 5000 гаруй винтов буу, <br /> олон мянган сум,хүнс,хувцас, <br /> 9.0 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгө | casualties3 = | notes = }} Хятад цэргийн хүчийг задалж, Монголын автономит засаг сэргэн тогтоход Унгерн чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. 1920 оны 10 сарын 1-нд “Азийн морин дивиз” хэмээх 800-аад цэргийг авч Монголын хязгаарт нэвтэрсэн. Хятад цэргийн эсрэг тэмцэхээр Богд хаантай харилцаж, арав, арван нэгдүгээр сард Хүрээг хоёр удаа дайрсан ч амжилт олоогүй. Монголчуудаар хүчээ зузаатган 1921 оны 2 сарын 3-нд Хүрээнээс хятад цэргийг хөөж Чойр, Хаалганы байлдааныг амжилттай удирдсан учир Богд хааны зарлигаар Унгернд ханы зэрэг дархан хошой чин вангийн хэргэм, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнаж, Г.Семёнов дэслэгч генерал цол олгосон.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/629 УНГЕРН фон Штернберг]</ref> == Дайны тойм == Барон жанжны цэрэг 1920 оны 11-р сард монголын хилийг давж нийслэл Хүрээнд ойртлоо. Барон жанжин монголын нийслэл Хүрээнд дөхөж очоод шууд хятадын цэргийн удирдлагад зэвсгээ хураалгаж бууж өгөхийг шаардав. Шаардлагыг нь хятадын цэргийн удирдлага няцаав.Барон жанжин 800 цэргээ авч 1920 оны 11-р сарын 26-27- ны өдөр Нийслэл Хүрээ рүү эхний дайралтаа хийлээ.Хятадын цэргийн ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарав. Дараа нь 12- р сарын 2-4 ний өдрүүдэд нийслэл Хүрээг хоёр дахь удаагаа дахин довтлов. Гэвч хятадын тал 12 000 гаруй цэрэгтэй, олон арван пулемёттай, олон их буутай,зэвсэг ,хориглолт бэхлэлт сайн байсан тул Барон жанжин их хохирол үзэж цэргээ ухраав. Барон жанжны цэргүүдийн гуравны нэг нь энэхүү байлдаанд үрэгдэж, арван офицер тутмаас [[хоёр]] нь үрэгдэж өвлийн хүйтэнд хүнсний нөөц гурил, будаа, махаа дуусчээ. Байлдааны сум дуусч цэргүүдийн зориг мохох тийшээ болж байв. Барон жанжин цэргээ Сэцэн хан аймгийн [[Хэрлэн гол]]ын орчим татаж буудаллав. Энд монголын ноёд, ард олон Барон жанжны цэргүүдийг дэмжиж сэтгэл санааны болон материалын тусламж үзүүлэв. Сэцэн хан аймгийн ноёд, ард иргэд Барон жанжинд өвлийн хүйтнийг давахад нь тусалж 600 гаруй майхан олгосон байдаг. Удалгүй Барон жанжин Бээжингээс Өргөө рүү хятад цэрэгт тусламж үзүүлэхээр ирж явсан хятадын цэргийн цувааг дайран эзэлж олон буу сум, зэвсэг олзлов. Монголын тэргүүн зэргийн тайж ноён Гомбожавын Лувсанцэвээн, [[Магсаржавын Дугаржав|мээрэн Дугаржав]], [[Тогтох гүн|Тогтох тайж]], буриад Жамбалон нар 200 гаруй монгол цэрэг дайчилж Барон жанжинд цэргээр туслав. Түшээт хан аймгийн Дархан чин ван Лувсанцэвээн нь 1920 оны өвөл Барон жанжинтай уулзаж хятад цэргүүдтэй хэрхэн байлдаж, нийслэл Хүрээг хэрхэн чөлөөлөх талаар тохиролцжээ. Лувсанцэвээнд Богд хаан чин ван цол олгож, Сангийн сайдаар томилж байсан.Хожим нь улаантнууд Лувсанцэвээн чин ванг 1922 онд “Бодоогийн хэрэг” гэдэг зохиомол хэргээр баривчилж буудан хөнөөсөн байдаг. Барон жанжин Хүрээ, Бээжинг холбосон телефон утсан холбоог тасалж хятадын цэргийг ямар ч холбоо мэдээлэлгүй болгов. Монголын нийслэл Өргөө хотыг довтлох үед Барон жанжин 1250 морьт цэрэгтэй байсан бол Хүрээг эзлээд байсан хятадын арми пулемёт, их буугаар сайтар зэвсэглэсэн 12 000 цэрэг, сайн дурын 3000 цэрэг, нийт 15 000 орчим цэрэгтэй байлаа. Хятадын цэргийг хятадын түшмэл Чен И, генерал Го Сунлин нар удирдаж байв. Барон жанжин Хүрээг эзлэх төлөвлөгөөг нягт нарийн боловсруулж хэзээ хэдэн цагт довтлохыг зурхайч ламаас асууж дайснаа дарах тарний номыг лам нараар уншуулж довтолсон байдаг. Барон жанжин Богд уулан дээр харуулын цэргээ тавьж хятадын цэргийн хөдөлгөөн бүрийг ажиглаж улмаар Богд ууланд нэг зуут цэргээ байрлуулав. Барон жанжны явуулсан Тубанов, Саж ламын удирдсан 200 гаруй цэрэгтэй тусгай отряд Богд хааныг хятад цэргийн хамар дороос чөлөөлж авсан нь хятад цэргийн зүрхийг үхүүлсэн явдал болов. Дайралт хийхийн өмнөх шөнө Барон жанжин Чингис хааны цэргийн тактикийг ашиглаж Богд уулан дээр 1 цэрэг 3 түүдэг гал асаахыг тушаав.Богд уулан дээр тэр шөнө үй түмэн түүдэг гал ассаныг харсан хятад цэргийн зориг улам мохов. [[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|200px|Барон жанжин]] Барон жанжны цэргүүд 1921оны 2-р сарын 2 -ны өдөр Хүрээний зүүн талд байдаг Маймачин хотхоныг дайрч хятадын цэргийн генерал Го Сүнлин зугтаалаа. 2-р сарын 3-ны өдөр зурхайч монгол лам байлдаж болохгүй гэсэн тул Барон жанжин цэргээ амрааж, 2-р сарын 4-ний өдөр дахин Хүрээг дайрч, хятад цэргийн хуаранг эзэлж дараа нь ширүүн тулаан өрнүүлж Өргөө хотыг хятадын цэргээс бүрэн чөлөөллөө.Хятадын гамин цэрэг зугтахдаа Хүрээнд 15 их буу, олон пулемёт, 4000 гаруй винтов буу, олон мянган сум,хүнс,хувцас,хятад цэргийн мөнгөн санд 9.0 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгө орхисон байсныг Барон жанжны цэргүүд олзлов.Барон жанжин дайснаас огт айдаггүй эрэлхэг зоригтой хүн байв. Ийм нэгэн яриа байдаг.Өргөө хотыг хятад цэрэг эзлээд байсан үе. Тэр үед хятадын цэргийн удирдлага Барон жанжны толгойг авчирсан хүнд олон мянган лан мөнгө өгнө хэмээн амлаад байсан цаг.Өвлийн нэгэн нартай өдөр Барон жанжин монгол дээл, цагаан папах малгайгаа өмсөөд гартаа ташуураа бариад хар морио унаж Өргөө хотын гудамжаар явж хятадын том ноён Чен-И-тэй уулзаж, дараа нь буцах замдаа шоронгийн хажуугаар өнгөрөн явж байтал харуулд гарсан хятад цэрэг буугаа дэрлээд хурхиран унтаж байхыг харжээ. Барон жанжин мориноосоо бууж унтаж буй хятад цэргийг ташуураараа хэд сайн ороолгожээ.Ихэд айж цочсон хятад цэрэгт Барон жанжин хятад хэлээр: Цэргийн харуул албан дээрээ унтаж болохгүй.Би бол Барон Унгерн байна. Би чамайг цэргийн үүргээ биелүүлээгүй болохоор чинь ташуураар ороолгож шийтгэлээ шүү” гэж хэлээд мориндоо мордон давхиж алга болов гэнэ.Энэ сонин явдал нийслэл Өргөө хот даяар шуугиан тарьж ,хятад цэргийн сүлд хийморь улам доройтов гэнэ. Барон жанжин герман, орос, англи, франц хэлийг сайн эзэмшсэн, дээр нь монгол,хятадаар ойлгож ярьдаг байжээ. 1921 оны 2-р сарын 22-ны өдөр Богд хааныг Монгол улсын хаан ширээнд эргүүлэн залах ёслол Өргөө хотод ёслол төгөлдөр боллоо. Энэ ёслолын үеэр Богд хаанаас Барон Унгернд үе улиран ханы зэрэг, дархан хошой чин ван цол шагнах зарлиг буулган мутрын тэмдэг дарж зарлиг гаргав. Энэхүү зарлигт: “Шашин төрийг хослон баригч наран гэрэлт, түмэн наст Богд хааны зарлиг. Орос жанжин генерал Барон болбоос бидний Монголын өөрөө эзэрхэх засгийн газрыг дахин байгуулах хэрэгт тэргүүлэн чармайн зүтгэсэн гавъяа бүхий хүмүүн мөн. Түүний бие анх цэрэг авч ирснээс нааш хүйтэн жихүүнд халирсхийх үгүй, олон ардыг өчүүхэн төдий гаслаасан үгүй, эцэстэлээ зоригийг хатуужин явсаар нэгэн өглөөний зуур Хүрээний газрыг байлдан авч гавьяаг бүтээсэн ба шан хорыг тэгшлэн цэргийн цаазыг явуулсныг үзвээс үнэхээрийн тодорхой чанга хэмээвээс болмой. Тиймийн тул би бээр их л сайшаан үзэж генерал Баронд үе улиран ханы зэргэ, дархан хошой чин вангийн хэргэм, ногоон жууз, улбар шар хүрэм, шар жолоо, гурван нүдэт тогосын отго, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнав. Хойч өдөр үе улиран тасрал үгүй залгамжлуулагтун.Иймийн тул шар торгоны өргөмжлөлд эрдэнэ дарж олгов. Олноо өргөгдсөний Арван нэгдүгээр он” гэжээ. Барон жанжнаас зугтаасан гамин цэрэг Хиагт руу явж Орос улсаар дамжин нутаг буцахаар хойд зүгийг чиглэж, зарим нь өмнө зүгт Чойр орчим бүгжээ. 1921 оны 3-р сарын 11-13 ны өдрүүдэд Барон жанжин өмнө зүгт Чойрт байрласан гамин цэргийн ангийг бут цохиж , мөн Туул голын орчим байсан хэдэн мянган гамин цэргийг хиар цохив. Ийнхүү Барон жанжин Монгол улсыг 1921 оны 5-р сарын 1 гэхэд хятадын гамин цэргээс бүрэн чөлөөллөө<ref> [https://www.academia.edu/11853422/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2014._%D0%9D%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BB%D1%8D%D0%BB_%D0%A5%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%B3_%D1%87%D3%A9%D0%BB%D3%A9%D3%A9%D0%BB%D0%BB%D3%A9%D1%85%D3%A9%D0%B4_%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%A3%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%B3%D2%AF%D0%B9%D1%86%D1%8D%D1%82%D0%B3%D1%8D%D1%81%D1%8D%D0%BD_%D2%AF%D2%AF%D1%80%D1%8D%D0%B3_Kuzmin_S.L._2014._The_role_of_Baron_Ungern_in_liberation_of_Niislel_Khuree_the_capital_city_of_Mongolia_ Кузьмин С.Л. 2014. Нийслэл Хүрээг чөлөөллөхөд Барон Унгерний гүйцэтгэсэн үүрэг. Номонд: Монголын нийслэл нүүдлээс суурьшилд. Олон Улсын эрдэм шинжилгээний бага хурлын илтгэлүүдийн эмхтгэл. Улаанбаатар. Х. 117-122] </ref><ref> [https://www.academia.edu/7893587/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2013._%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%A3%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BD%D1%8B_%D1%82%D2%AF%D2%AF%D1%85_%D2%AF%D0%BD%D1%8D%D0%BD%D0%B8%D0%B9%D0%B3_%D0%B4%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%BD_%D1%81%D1%8D%D1%80%D0%B3%D1%8D%D1%8D%D1%81%D1%8D%D0%BD_%D1%82%D1%83%D1%80%D1%88%D0%B8%D0%BB%D1%82._%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%A3%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD_%D0%A8%D0%A3%D0%90-%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%A2%D2%AF%D2%AF%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD_%D0%9E%D0%A5%D0%A3-%D1%8B%D0%BD_%D0%A8%D0%A3%D0%90-%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%94%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%94%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%BD_%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD_%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD Кузьмин С.Л. 2013. Барон Унгерны түүх: үнэнийг дахин сэргээсэн туршилт. Улаанбаатар]</ref>. == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Өглөө]]. Уран сайхны кино * [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино == Эшлэл == {{reflist}} {{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}} [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]] 5skmlb5z3paknmywk743l12xqrc4k4k 709565 709564 2022-08-26T02:06:54Z Eupakistani 78195 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Нийслэл хүрээг чөлөөлөх тулалдаан | partof = [[Монгол-Хятадын дайнууд]] | image = [[Зураг:Урга, 1921.jpg|300px]] | caption = Цагаантны Орос офицер нь гамингийн шоронг чөлөөлөхөд хятадын цэргийн харгислалын улмаас амиа алдсан хоригдлуудын толгойн дэргэд зогсож байна | date = 1921 оны 2 сарын 1-3 | place = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]] | territory = | result = Орос-Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|22px]] [[Азийн морин дивиз]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|22px]]<br />генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],<br />генерал [[Борис Резухин]],<br />[[Гомбожавын Лувсанцэвээн|Лувсанцэвээн]],<br /> [[Цырендаши Тубанов]],<ref>[https://asiarussia.ru/articles/27690/ Буряты и Гражданская война в России]</ref><br /> Саж лам Жамъянданзан |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />бүрэн эрхт төлөөлөгч [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]]<br />генерал [[:zh:褚其祥|Чү Цисян]]<br />генерал [[Го Сунлин]] | commander3 = | strength1 = 1250 морин цэрэг,<br />12 пулемёт,<br />4 их буу,<br />3000 Монголын сайн дурын цэрэг<ref>История Монгольской Народной Республики. - Изд. 3-е, перераб. и доп. М.: Наука, 1983. 29.</ref> | strength2 = 5000~10 000 цэрэг,<ref>''Князев Н. Н.'' Легендарный барон // Легендарный барон: неизвестные страницы гражданской войны. : КМК, 2004 — с. 56 — ISBN 5-87317-175-0</ref> <br /> 72 пулемет,<br /> 18 их буу | strength3 = | casualties1 = алагдсан шархадсан 200 | casualties2 = алагдсан тодорхойгүй, <br />, олзлогдсон 1000 цэрэг<br /> 16 их буу, 60 пулемёт <br /> 5000 гаруй винтов буу, <br /> олон мянган сум,хүнс,хувцас, <br /> 9.0 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгө | casualties3 = | notes = }} Хятад цэргийн хүчийг задалж, Монголын автономит засаг сэргэн тогтоход Унгерн чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. 1920 оны 10 сарын 1-нд “Азийн морин дивиз” хэмээх 800-аад цэргийг авч Монголын хязгаарт нэвтэрсэн. Хятад цэргийн эсрэг тэмцэхээр Богд хаантай харилцаж, арав, арван нэгдүгээр сард Хүрээг хоёр удаа дайрсан ч амжилт олоогүй. Монголчуудаар хүчээ зузаатган 1921 оны 2 сарын 3-нд Хүрээнээс хятад цэргийг хөөж Чойр, Хаалганы байлдааныг амжилттай удирдсан учир Богд хааны зарлигаар Унгернд ханы зэрэг дархан хошой чин вангийн хэргэм, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнаж, Г.Семёнов дэслэгч генерал цол олгосон.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/629 УНГЕРН фон Штернберг]</ref> == Дайны тойм == Барон жанжны цэрэг 1920 оны 11-р сард монголын хилийг давж нийслэл Хүрээнд ойртлоо. Барон жанжин монголын нийслэл Хүрээнд дөхөж очоод шууд хятадын цэргийн удирдлагад зэвсгээ хураалгаж бууж өгөхийг шаардав. Шаардлагыг нь хятадын цэргийн удирдлага няцаав.Барон жанжин 800 цэргээ авч 1920 оны 11-р сарын 26-27- ны өдөр Нийслэл Хүрээ рүү эхний дайралтаа хийлээ.Хятадын цэргийн ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарав. Дараа нь 12- р сарын 2-4 ний өдрүүдэд нийслэл Хүрээг хоёр дахь удаагаа дахин довтлов. Гэвч хятадын тал 12 000 гаруй цэрэгтэй, олон арван пулемёттай, олон их буутай,зэвсэг ,хориглолт бэхлэлт сайн байсан тул Барон жанжин их хохирол үзэж цэргээ ухраав. Барон жанжны цэргүүдийн гуравны нэг нь энэхүү байлдаанд үрэгдэж, арван офицер тутмаас [[хоёр]] нь үрэгдэж өвлийн хүйтэнд хүнсний нөөц гурил, будаа, махаа дуусчээ. Байлдааны сум дуусч цэргүүдийн зориг мохох тийшээ болж байв. Барон жанжин цэргээ Сэцэн хан аймгийн [[Хэрлэн гол]]ын орчим татаж буудаллав. Энд монголын ноёд, ард олон Барон жанжны цэргүүдийг дэмжиж сэтгэл санааны болон материалын тусламж үзүүлэв. Сэцэн хан аймгийн ноёд, ард иргэд Барон жанжинд өвлийн хүйтнийг давахад нь тусалж 600 гаруй майхан олгосон байдаг. Удалгүй Барон жанжин Бээжингээс Өргөө рүү хятад цэрэгт тусламж үзүүлэхээр ирж явсан хятадын цэргийн цувааг дайран эзэлж олон буу сум, зэвсэг олзлов. Монголын тэргүүн зэргийн тайж ноён Гомбожавын Лувсанцэвээн, [[Магсаржавын Дугаржав|мээрэн Дугаржав]], [[Тогтох гүн|Тогтох тайж]], буриад Жамбалон нар 200 гаруй монгол цэрэг дайчилж Барон жанжинд цэргээр туслав. Түшээт хан аймгийн Дархан чин ван Лувсанцэвээн нь 1920 оны өвөл Барон жанжинтай уулзаж хятад цэргүүдтэй хэрхэн байлдаж, нийслэл Хүрээг хэрхэн чөлөөлөх талаар тохиролцжээ. Лувсанцэвээнд Богд хаан чин ван цол олгож, Сангийн сайдаар томилж байсан.Хожим нь улаантнууд Лувсанцэвээн чин ванг 1922 онд “Бодоогийн хэрэг” гэдэг зохиомол хэргээр баривчилж буудан хөнөөсөн байдаг. Барон жанжин Хүрээ, Бээжинг холбосон телефон утсан холбоог тасалж хятадын цэргийг ямар ч холбоо мэдээлэлгүй болгов. Монголын нийслэл Өргөө хотыг довтлох үед Барон жанжин 1250 морьт цэрэгтэй байсан бол Хүрээг эзлээд байсан хятадын арми пулемёт, их буугаар сайтар зэвсэглэсэн 12 000 цэрэг, сайн дурын 3000 цэрэг, нийт 15 000 орчим цэрэгтэй байлаа. Хятадын цэргийг хятадын түшмэл Чен И, генерал Го Сунлин нар удирдаж байв. Барон жанжин Хүрээг эзлэх төлөвлөгөөг нягт нарийн боловсруулж хэзээ хэдэн цагт довтлохыг зурхайч ламаас асууж дайснаа дарах тарний номыг лам нараар уншуулж довтолсон байдаг. Барон жанжин Богд уулан дээр харуулын цэргээ тавьж хятадын цэргийн хөдөлгөөн бүрийг ажиглаж улмаар Богд ууланд нэг зуут цэргээ байрлуулав. Барон жанжны явуулсан Тубанов, Саж ламын удирдсан 200 гаруй цэрэгтэй тусгай отряд Богд хааныг хятад цэргийн хамар дороос чөлөөлж авсан нь хятад цэргийн зүрхийг үхүүлсэн явдал болов. Дайралт хийхийн өмнөх шөнө Барон жанжин Чингис хааны цэргийн тактикийг ашиглаж Богд уулан дээр 1 цэрэг 3 түүдэг гал асаахыг тушаав.Богд уулан дээр тэр шөнө үй түмэн түүдэг гал ассаныг харсан хятад цэргийн зориг улам мохов. [[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|200px|Барон жанжин]] Барон жанжны цэргүүд 1921оны 2-р сарын 2 -ны өдөр Хүрээний зүүн талд байдаг Маймачин хотхоныг дайрч хятадын цэргийн генерал Го Сүнлин зугтаалаа. 2-р сарын 3-ны өдөр зурхайч монгол лам байлдаж болохгүй гэсэн тул Барон жанжин цэргээ амрааж, 2-р сарын 4-ний өдөр дахин Хүрээг дайрч, хятад цэргийн хуаранг эзэлж дараа нь ширүүн тулаан өрнүүлж Өргөө хотыг хятадын цэргээс бүрэн чөлөөллөө.Хятадын гамин цэрэг зугтахдаа Хүрээнд 15 их буу, олон пулемёт, 4000 гаруй винтов буу, олон мянган сум,хүнс,хувцас,хятад цэргийн мөнгөн санд 9.0 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгө орхисон байсныг Барон жанжны цэргүүд олзлов.Барон жанжин дайснаас огт айдаггүй эрэлхэг зоригтой хүн байв. Ийм нэгэн яриа байдаг.Өргөө хотыг хятад цэрэг эзлээд байсан үе. Тэр үед хятадын цэргийн удирдлага Барон жанжны толгойг авчирсан хүнд олон мянган лан мөнгө өгнө хэмээн амлаад байсан цаг.Өвлийн нэгэн нартай өдөр Барон жанжин монгол дээл, цагаан папах малгайгаа өмсөөд гартаа ташуураа бариад хар морио унаж Өргөө хотын гудамжаар явж хятадын том ноён Чен-И-тэй уулзаж, дараа нь буцах замдаа шоронгийн хажуугаар өнгөрөн явж байтал харуулд гарсан хятад цэрэг буугаа дэрлээд хурхиран унтаж байхыг харжээ. Барон жанжин мориноосоо бууж унтаж буй хятад цэргийг ташуураараа хэд сайн ороолгожээ.Ихэд айж цочсон хятад цэрэгт Барон жанжин хятад хэлээр: Цэргийн харуул албан дээрээ унтаж болохгүй.Би бол Барон Унгерн байна. Би чамайг цэргийн үүргээ биелүүлээгүй болохоор чинь ташуураар ороолгож шийтгэлээ шүү” гэж хэлээд мориндоо мордон давхиж алга болов гэнэ.Энэ сонин явдал нийслэл Өргөө хот даяар шуугиан тарьж ,хятад цэргийн сүлд хийморь улам доройтов гэнэ. Барон жанжин герман, орос, англи, франц хэлийг сайн эзэмшсэн, дээр нь монгол,хятадаар ойлгож ярьдаг байжээ. 1921 оны 2-р сарын 22-ны өдөр Богд хааныг Монгол улсын хаан ширээнд эргүүлэн залах ёслол Өргөө хотод ёслол төгөлдөр боллоо. Энэ ёслолын үеэр Богд хаанаас Барон Унгернд үе улиран ханы зэрэг, дархан хошой чин ван цол шагнах зарлиг буулган мутрын тэмдэг дарж зарлиг гаргав. Энэхүү зарлигт: “Шашин төрийг хослон баригч наран гэрэлт, түмэн наст Богд хааны зарлиг. Орос жанжин генерал Барон болбоос бидний Монголын өөрөө эзэрхэх засгийн газрыг дахин байгуулах хэрэгт тэргүүлэн чармайн зүтгэсэн гавъяа бүхий хүмүүн мөн. Түүний бие анх цэрэг авч ирснээс нааш хүйтэн жихүүнд халирсхийх үгүй, олон ардыг өчүүхэн төдий гаслаасан үгүй, эцэстэлээ зоригийг хатуужин явсаар нэгэн өглөөний зуур Хүрээний газрыг байлдан авч гавьяаг бүтээсэн ба шан хорыг тэгшлэн цэргийн цаазыг явуулсныг үзвээс үнэхээрийн тодорхой чанга хэмээвээс болмой. Тиймийн тул би бээр их л сайшаан үзэж генерал Баронд үе улиран ханы зэргэ, дархан хошой чин вангийн хэргэм, ногоон жууз, улбар шар хүрэм, шар жолоо, гурван нүдэт тогосын отго, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнав. Хойч өдөр үе улиран тасрал үгүй залгамжлуулагтун.Иймийн тул шар торгоны өргөмжлөлд эрдэнэ дарж олгов. Олноо өргөгдсөний Арван нэгдүгээр он” гэжээ. Барон жанжнаас зугтаасан гамин цэрэг Хиагт руу явж Орос улсаар дамжин нутаг буцахаар хойд зүгийг чиглэж, зарим нь өмнө зүгт Чойр орчим бүгжээ. 1921 оны 3-р сарын 11-13 ны өдрүүдэд Барон жанжин өмнө зүгт Чойрт байрласан гамин цэргийн ангийг бут цохиж , мөн Туул голын орчим байсан хэдэн мянган гамин цэргийг хиар цохив. Ийнхүү Барон жанжин Монгол улсыг 1921 оны 5-р сарын 1 гэхэд хятадын гамин цэргээс бүрэн чөлөөллөө<ref> [https://www.academia.edu/11853422/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2014._%D0%9D%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BB%D1%8D%D0%BB_%D0%A5%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%B3_%D1%87%D3%A9%D0%BB%D3%A9%D3%A9%D0%BB%D0%BB%D3%A9%D1%85%D3%A9%D0%B4_%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%A3%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%B3%D2%AF%D0%B9%D1%86%D1%8D%D1%82%D0%B3%D1%8D%D1%81%D1%8D%D0%BD_%D2%AF%D2%AF%D1%80%D1%8D%D0%B3_Kuzmin_S.L._2014._The_role_of_Baron_Ungern_in_liberation_of_Niislel_Khuree_the_capital_city_of_Mongolia_ Кузьмин С.Л. 2014. Нийслэл Хүрээг чөлөөллөхөд Барон Унгерний гүйцэтгэсэн үүрэг. Номонд: Монголын нийслэл нүүдлээс суурьшилд. Олон Улсын эрдэм шинжилгээний бага хурлын илтгэлүүдийн эмхтгэл. Улаанбаатар. Х. 117-122] </ref><ref> [https://www.academia.edu/7893587/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2013._%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%A3%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BD%D1%8B_%D1%82%D2%AF%D2%AF%D1%85_%D2%AF%D0%BD%D1%8D%D0%BD%D0%B8%D0%B9%D0%B3_%D0%B4%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%BD_%D1%81%D1%8D%D1%80%D0%B3%D1%8D%D1%8D%D1%81%D1%8D%D0%BD_%D1%82%D1%83%D1%80%D1%88%D0%B8%D0%BB%D1%82._%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%A3%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD_%D0%A8%D0%A3%D0%90-%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%A2%D2%AF%D2%AF%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD_%D0%9E%D0%A5%D0%A3-%D1%8B%D0%BD_%D0%A8%D0%A3%D0%90-%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%94%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%94%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%BD_%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD_%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD Кузьмин С.Л. 2013. Барон Унгерны түүх: үнэнийг дахин сэргээсэн туршилт. Улаанбаатар]</ref>. == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Өглөө]]. Уран сайхны кино * [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино == Эшлэл == {{reflist}} {{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}} [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]] s6w8kgbyijufqx67ilbxv718kd8pe8q 709566 709565 2022-08-26T02:21:14Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Нийслэл хүрээг чөлөөлөх тулалдаан | partof = [[Монгол-Хятадын дайнууд]] | image = [[Зураг:Урга, 1921.jpg|300px]] | caption = Цагаантны Орос офицер нь гамингийн шоронг чөлөөлөхөд хятадын цэргийн харгислалын улмаас амиа алдсан хоригдлуудын толгойн дэргэд зогсож байна | date = 1921 оны 2 сарын 1-3 | place = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]] | territory = | result = Орос-Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|22px]] [[Азийн морин дивиз]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|22px]]<br />генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],<br />генерал [[Борис Резухин]],<br />[[Гомбожавын Лувсанцэвээн|Лувсанцэвээн]],<br /> Цырендаши Тубанов,<ref>[https://asiarussia.ru/articles/27690/ Буряты и Гражданская война в России]</ref><br /> Саж лам Жамъянданзан |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />бүрэн эрхт төлөөлөгч [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]]<br />генерал [[:zh:褚其祥|Чү Цисян]]<br />генерал [[Го Сунлин]] | commander3 = | strength1 = 1250 морин цэрэг,<br />12 пулемёт,<br />4 их буу,<br />3000 Монголын сайн дурын цэрэг<ref>История Монгольской Народной Республики. - Изд. 3-е, перераб. и доп. М.: Наука, 1983. 29.</ref> | strength2 = 5000~10 000 цэрэг,<ref>''Князев Н. Н.'' Легендарный барон // Легендарный барон: неизвестные страницы гражданской войны. : КМК, 2004 — с. 56 — ISBN 5-87317-175-0</ref> <br /> 72 пулемет,<br /> 18 их буу | strength3 = | casualties1 = алагдсан шархадсан 200 | casualties2 = алагдсан тодорхойгүй, <br />, олзлогдсон 1000 цэрэг<br /> 16 их буу, 60 пулемёт <br /> 5000 гаруй винтов буу, <br /> олон мянган сум,хүнс,хувцас, <br /> 9.0 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгө | casualties3 = | notes = }} Хятад цэргийн хүчийг задалж, Монголын автономит засаг сэргэн тогтоход Унгерн чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. 1920 оны 10 сарын 1-нд “Азийн морин дивиз” хэмээх 800-аад цэргийг авч Монголын хязгаарт нэвтэрсэн. Хятад цэргийн эсрэг тэмцэхээр Богд хаантай харилцаж, арав, арван нэгдүгээр сард Хүрээг хоёр удаа дайрсан ч амжилт олоогүй. Монголчуудаар хүчээ зузаатган 1921 оны 2 сарын 3-нд Хүрээнээс хятад цэргийг хөөж Чойр, Хаалганы байлдааныг амжилттай удирдсан учир Богд хааны зарлигаар Унгернд ханы зэрэг дархан хошой чин вангийн хэргэм, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнаж, Г.Семёнов дэслэгч генерал цол олгосон.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/629 УНГЕРН фон Штернберг]</ref> == Дайны тойм == Барон жанжны цэрэг 1920 оны 11-р сард монголын хилийг давж нийслэл Хүрээнд ойртлоо. Барон жанжин монголын нийслэл Хүрээнд дөхөж очоод шууд хятадын цэргийн удирдлагад зэвсгээ хураалгаж бууж өгөхийг шаардав. Шаардлагыг нь хятадын цэргийн удирдлага няцаав.Барон жанжин 800 цэргээ авч 1920 оны 11-р сарын 26-27- ны өдөр Нийслэл Хүрээ рүү эхний дайралтаа хийлээ.Хятадын цэргийн ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарав. Дараа нь 12- р сарын 2-4 ний өдрүүдэд нийслэл Хүрээг хоёр дахь удаагаа дахин довтлов. Гэвч хятадын тал 12 000 гаруй цэрэгтэй, олон арван пулемёттай, олон их буутай, зэвсэг, хориглолт бэхлэлт сайн байсан тул Барон жанжин их хохирол үзэж цэргээ ухраав. Барон жанжны цэргүүдийн гуравны нэг нь энэхүү байлдаанд үрэгдэж, арван офицер тутмаас [[хоёр]] нь үрэгдэж өвлийн хүйтэнд хүнсний нөөц гурил, будаа, махаа дуусчээ. Байлдааны сум дуусч цэргүүдийн зориг мохох тийшээ болж байв. Барон жанжин цэргээ Сэцэн хан аймгийн [[Хэрлэн гол]]ын орчим татаж буудаллав. Энд монголын ноёд, ард олон Барон жанжны цэргүүдийг дэмжиж сэтгэл санааны болон материалын тусламж үзүүлэв. Сэцэн хан аймгийн ноёд, ард иргэд Барон жанжинд өвлийн хүйтнийг давахад нь тусалж 600 гаруй майхан олгосон байдаг. Удалгүй Барон жанжин Бээжингээс Өргөө рүү хятад цэрэгт тусламж үзүүлэхээр ирж явсан хятадын цэргийн цувааг дайран эзэлж олон буу сум, зэвсэг олзлов. Монголын тэргүүн зэргийн тайж ноён Гомбожавын Лувсанцэвээн, [[Магсаржавын Дугаржав|мээрэн Дугаржав]], [[Тогтох гүн|Тогтох тайж]], буриад Жамбалон нар 200 гаруй монгол цэрэг дайчилж Барон жанжинд цэргээр туслав. Түшээт хан аймгийн Дархан чин ван Лувсанцэвээн нь 1920 оны өвөл Барон жанжинтай уулзаж хятад цэргүүдтэй хэрхэн байлдаж, нийслэл Хүрээг хэрхэн чөлөөлөх талаар тохиролцжээ. Лувсанцэвээнд Богд хаан чин ван цол олгож, Сангийн сайдаар томилж байсан.Хожим нь улаантнууд Лувсанцэвээн чин ванг 1922 онд “Бодоогийн хэрэг” гэдэг зохиомол хэргээр баривчилж буудан хөнөөсөн байдаг. Барон жанжин Хүрээ, Бээжинг холбосон телефон утсан холбоог тасалж хятадын цэргийг ямар ч холбоо мэдээлэлгүй болгов. Монголын нийслэл Өргөө хотыг довтлох үед Барон жанжин 1250 морьт цэрэг ба сайн дурын 3000 цэрэгтэй байсан бол Хүрээг эзлээд байсан хятадын арми пулемёт, их буугаар сайтар зэвсэглэсэн нийт 15 000 орчим цэрэгтэй байлаа. Хятадын цэргийг хятадын түшмэл Чен И, генерал Чү Цисян нар удирдаж байв. Барон жанжин Хүрээг эзлэх төлөвлөгөөг нягт нарийн боловсруулж хэзээ хэдэн цагт довтлохыг зурхайч ламаас асууж дайснаа дарах тарний номыг лам нараар уншуулж довтолсон байдаг. Барон жанжин Богд уулан дээр харуулын цэргээ тавьж хятадын цэргийн хөдөлгөөн бүрийг ажиглаж улмаар Богд ууланд нэг зуут цэргээ байрлуулав. Барон жанжны явуулсан Тубанов, Саж ламын удирдсан 200 гаруй цэрэгтэй тусгай отряд Богд хааныг хятад цэргийн хамар дороос чөлөөлж авсан нь хятад цэргийн зүрхийг үхүүлсэн явдал болов. Дайралт хийхийн өмнөх шөнө Барон жанжин Чингис хааны цэргийн тактикийг ашиглаж Богд уулан дээр 1 цэрэг 3 түүдэг гал асаахыг тушаав.Богд уулан дээр тэр шөнө үй түмэн түүдэг гал ассаныг харсан хятад цэргийн зориг улам мохов. [[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|200px|Барон жанжин]] Барон жанжны цэргүүд 1921оны 2-р сарын 2 -ны өдөр Хүрээний зүүн талд байдаг Маймачин хотхоныг дайрч хятадын цэргийн генерал Чү Цисян зугтаалаа. 2-р сарын 3-ны өдөр зурхайч монгол лам байлдаж болохгүй гэсэн тул Барон жанжин цэргээ амрааж, 2-р сарын 4-ний өдөр дахин Хүрээг дайрч, хятад цэргийн хуаранг эзэлж дараа нь ширүүн тулаан өрнүүлж Өргөө хотыг хятадын цэргээс бүрэн чөлөөллөө. Хятадын гамин цэрэг зугтахдаа Хүрээнд 15 их буу, олон пулемёт, 4000 гаруй винтов буу, олон мянган сум, хүнс, хувцас, хятад цэргийн мөнгөн санд 9.0 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгө орхисон байсныг Барон жанжны цэргүүд олзлов.Барон жанжин дайснаас огт айдаггүй эрэлхэг зоригтой хүн байв. Ийм нэгэн яриа байдаг.Өргөө хотыг хятад цэрэг эзлээд байсан үе. Тэр үед хятадын цэргийн удирдлага Барон жанжны толгойг авчирсан хүнд олон мянган лан мөнгө өгнө хэмээн амлаад байсан цаг.Өвлийн нэгэн нартай өдөр Барон жанжин монгол дээл, цагаан папах малгайгаа өмсөөд гартаа ташуураа бариад хар морио унаж Өргөө хотын гудамжаар явж хятадын том ноён Чен-И-тэй уулзаж, дараа нь буцах замдаа шоронгийн хажуугаар өнгөрөн явж байтал харуулд гарсан хятад цэрэг буугаа дэрлээд хурхиран унтаж байхыг харжээ. Барон жанжин мориноосоо бууж унтаж буй хятад цэргийг ташуураараа хэд сайн ороолгожээ.Ихэд айж цочсон хятад цэрэгт Барон жанжин хятад хэлээр: Цэргийн харуул албан дээрээ унтаж болохгүй. Би бол Барон Унгерн байна. Би чамайг цэргийн үүргээ биелүүлээгүй болохоор чинь ташуураар ороолгож шийтгэлээ шүү” гэж хэлээд мориндоо мордон давхиж алга болов гэнэ. Энэ сонин явдал нийслэл Өргөө хот даяар шуугиан тарьж, хятад цэргийн сүлд хийморь улам доройтов гэнэ. Барон жанжин герман, орос, англи, франц хэлийг сайн эзэмшсэн, дээр нь монголаар ойлгож ярьдаг байжээ. 1921 оны 2-р сарын 22-ны өдөр Богд хааныг Монгол улсын хаан ширээнд эргүүлэн залах ёслол Өргөө хотод ёслол төгөлдөр боллоо. Энэ ёслолын үеэр Богд хаанаас Барон Унгернд үе улиран ханы зэрэг, дархан хошой чин ван цол шагнах зарлиг буулган мутрын тэмдэг дарж зарлиг гаргав. Энэхүү зарлигт: “Шашин төрийг хослон баригч наран гэрэлт, түмэн наст Богд хааны зарлиг. Орос жанжин генерал Барон болбоос бидний Монголын өөрөө эзэрхэх засгийн газрыг дахин байгуулах хэрэгт тэргүүлэн чармайн зүтгэсэн гавъяа бүхий хүмүүн мөн. Түүний бие анх цэрэг авч ирснээс нааш хүйтэн жихүүнд халирсхийх үгүй, олон ардыг өчүүхэн төдий гаслаасан үгүй, эцэстэлээ зоригийг хатуужин явсаар нэгэн өглөөний зуур Хүрээний газрыг байлдан авч гавьяаг бүтээсэн ба шан хорыг тэгшлэн цэргийн цаазыг явуулсныг үзвээс үнэхээрийн тодорхой чанга хэмээвээс болмой. Тиймийн тул би бээр их л сайшаан үзэж генерал Баронд үе улиран ханы зэргэ, дархан хошой чин вангийн хэргэм, ногоон жууз, улбар шар хүрэм, шар жолоо, гурван нүдэт тогосын отго, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнав. Хойч өдөр үе улиран тасрал үгүй залгамжлуулагтун.Иймийн тул шар торгоны өргөмжлөлд эрдэнэ дарж олгов. Олноо өргөгдсөний Арван нэгдүгээр он” гэжээ. Барон жанжнаас зугтаасан гамин цэрэг Хиагт руу явж Орос улсаар дамжин нутаг буцахаар хойд зүгийг чиглэж, зарим нь өмнө зүгт Чойр орчим бүгжээ. 1921 оны 3-р сарын 11-13 ны өдрүүдэд Барон жанжин өмнө зүгт Чойрт байрласан гамин цэргийн ангийг бут цохиж , мөн Туул голын орчим байсан хэдэн мянган гамин цэргийг хиар цохив. Ийнхүү Барон жанжин Монгол улсыг 1921 оны 5-р сарын 1 гэхэд хятадын гамин цэргээс бүрэн чөлөөллөө<ref> [https://www.academia.edu/11853422/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2014._%D0%9D%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BB%D1%8D%D0%BB_%D0%A5%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%B3_%D1%87%D3%A9%D0%BB%D3%A9%D3%A9%D0%BB%D0%BB%D3%A9%D1%85%D3%A9%D0%B4_%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%A3%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%B3%D2%AF%D0%B9%D1%86%D1%8D%D1%82%D0%B3%D1%8D%D1%81%D1%8D%D0%BD_%D2%AF%D2%AF%D1%80%D1%8D%D0%B3_Kuzmin_S.L._2014._The_role_of_Baron_Ungern_in_liberation_of_Niislel_Khuree_the_capital_city_of_Mongolia_ Кузьмин С.Л. 2014. Нийслэл Хүрээг чөлөөллөхөд Барон Унгерний гүйцэтгэсэн үүрэг. Номонд: Монголын нийслэл нүүдлээс суурьшилд. Олон Улсын эрдэм шинжилгээний бага хурлын илтгэлүүдийн эмхтгэл. Улаанбаатар. Х. 117-122] </ref><ref> [https://www.academia.edu/7893587/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2013._%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%A3%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BD%D1%8B_%D1%82%D2%AF%D2%AF%D1%85_%D2%AF%D0%BD%D1%8D%D0%BD%D0%B8%D0%B9%D0%B3_%D0%B4%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%BD_%D1%81%D1%8D%D1%80%D0%B3%D1%8D%D1%8D%D1%81%D1%8D%D0%BD_%D1%82%D1%83%D1%80%D1%88%D0%B8%D0%BB%D1%82._%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%A3%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD_%D0%A8%D0%A3%D0%90-%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%A2%D2%AF%D2%AF%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD_%D0%9E%D0%A5%D0%A3-%D1%8B%D0%BD_%D0%A8%D0%A3%D0%90-%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%94%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%94%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%BD_%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD_%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD Кузьмин С.Л. 2013. Барон Унгерны түүх: үнэнийг дахин сэргээсэн туршилт. Улаанбаатар]</ref>. == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Өглөө]]. Уран сайхны кино * [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино == Эшлэл == {{reflist}} {{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}} [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]] foebzm5kjkbd1ij3kbdjiwq4wgqzcnl 709567 709566 2022-08-26T02:24:30Z 103.173.255.162 /* Дайны тойм */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Нийслэл хүрээг чөлөөлөх тулалдаан | partof = [[Монгол-Хятадын дайнууд]] | image = [[Зураг:Урга, 1921.jpg|300px]] | caption = Цагаантны Орос офицер нь гамингийн шоронг чөлөөлөхөд хятадын цэргийн харгислалын улмаас амиа алдсан хоригдлуудын толгойн дэргэд зогсож байна | date = 1921 оны 2 сарын 1-3 | place = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]] | territory = | result = Орос-Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|22px]] [[Азийн морин дивиз]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|22px]]<br />генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],<br />генерал [[Борис Резухин]],<br />[[Гомбожавын Лувсанцэвээн|Лувсанцэвээн]],<br /> Цырендаши Тубанов,<ref>[https://asiarussia.ru/articles/27690/ Буряты и Гражданская война в России]</ref><br /> Саж лам Жамъянданзан |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />бүрэн эрхт төлөөлөгч [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]]<br />генерал [[:zh:褚其祥|Чү Цисян]]<br />генерал [[Го Сунлин]] | commander3 = | strength1 = 1250 морин цэрэг,<br />12 пулемёт,<br />4 их буу,<br />3000 Монголын сайн дурын цэрэг<ref>История Монгольской Народной Республики. - Изд. 3-е, перераб. и доп. М.: Наука, 1983. 29.</ref> | strength2 = 5000~10 000 цэрэг,<ref>''Князев Н. Н.'' Легендарный барон // Легендарный барон: неизвестные страницы гражданской войны. : КМК, 2004 — с. 56 — ISBN 5-87317-175-0</ref> <br /> 72 пулемет,<br /> 18 их буу | strength3 = | casualties1 = алагдсан шархадсан 200 | casualties2 = алагдсан тодорхойгүй, <br />, олзлогдсон 1000 цэрэг<br /> 16 их буу, 60 пулемёт <br /> 5000 гаруй винтов буу, <br /> олон мянган сум,хүнс,хувцас, <br /> 9.0 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгө | casualties3 = | notes = }} Хятад цэргийн хүчийг задалж, Монголын автономит засаг сэргэн тогтоход Унгерн чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. 1920 оны 10 сарын 1-нд “Азийн морин дивиз” хэмээх 800-аад цэргийг авч Монголын хязгаарт нэвтэрсэн. Хятад цэргийн эсрэг тэмцэхээр Богд хаантай харилцаж, арав, арван нэгдүгээр сард Хүрээг хоёр удаа дайрсан ч амжилт олоогүй. Монголчуудаар хүчээ зузаатган 1921 оны 2 сарын 3-нд Хүрээнээс хятад цэргийг хөөж Чойр, Хаалганы байлдааныг амжилттай удирдсан учир Богд хааны зарлигаар Унгернд ханы зэрэг дархан хошой чин вангийн хэргэм, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнаж, Г.Семёнов дэслэгч генерал цол олгосон.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/629 УНГЕРН фон Штернберг]</ref> == Дайны тойм == Барон жанжны цэрэг 1920 оны 11-р сард монголын хилийг давж нийслэл Хүрээнд ойртлоо. Барон жанжин монголын нийслэл Хүрээнд дөхөж очоод шууд хятадын цэргийн удирдлагад зэвсгээ хураалгаж бууж өгөхийг шаардав. Шаардлагыг нь хятадын цэргийн удирдлага няцаав.Барон жанжин 800 цэргээ авч 1920 оны 11-р сарын 26-27- ны өдөр Нийслэл Хүрээ рүү эхний дайралтаа хийлээ.Хятадын цэргийн ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарав. Дараа нь 12- р сарын 2-4 ний өдрүүдэд нийслэл Хүрээг хоёр дахь удаагаа дахин довтлов. Гэвч хятадын тал 12 000 гаруй цэрэгтэй, олон арван пулемёттай, олон их буутай, зэвсэг, хориглолт бэхлэлт сайн байсан тул Барон жанжин их хохирол үзэж цэргээ ухраав. Барон жанжны цэргүүдийн гуравны нэг нь энэхүү байлдаанд үрэгдэж, арван офицер тутмаас [[хоёр]] нь үрэгдэж өвлийн хүйтэнд хүнсний нөөц гурил, будаа, махаа дуусчээ. Байлдааны сум дуусч цэргүүдийн зориг мохох тийшээ болж байв. Барон жанжин цэргээ Сэцэн хан аймгийн [[Хэрлэн гол]]ын орчим татаж буудаллав. Энд монголын ноёд, ард олон Барон жанжны цэргүүдийг дэмжиж сэтгэл санааны болон материалын тусламж үзүүлэв. Сэцэн хан аймгийн ноёд, ард иргэд Барон жанжинд өвлийн хүйтнийг давахад нь тусалж 600 гаруй майхан олгосон байдаг. Удалгүй Барон жанжин Бээжингээс Өргөө рүү хятад цэрэгт тусламж үзүүлэхээр ирж явсан хятадын цэргийн цувааг дайран эзэлж олон буу сум, зэвсэг олзлов. Монголын тэргүүн зэргийн тайж ноён Гомбожавын Лувсанцэвээн, [[Магсаржавын Дугаржав|мээрэн Дугаржав]], [[Тогтох гүн|Тогтох тайж]], буриад Жамбалон нар 200 гаруй монгол цэрэг дайчилж Барон жанжинд цэргээр туслав. Түшээт хан аймгийн Дархан чин ван Лувсанцэвээн нь 1920 оны өвөл Барон жанжинтай уулзаж хятад цэргүүдтэй хэрхэн байлдаж, нийслэл Хүрээг хэрхэн чөлөөлөх талаар тохиролцжээ. Лувсанцэвээнд Богд хаан чин ван цол олгож, Сангийн сайдаар томилж байсан.Хожим нь улаантнууд Лувсанцэвээн чин ванг 1922 онд “Бодоогийн хэрэг” гэдэг зохиомол хэргээр баривчилж буудан хөнөөсөн байдаг. Барон жанжин Хүрээ, Бээжинг холбосон телефон утсан холбоог тасалж хятадын цэргийг ямар ч холбоо мэдээлэлгүй болгов. Монголын нийслэл Өргөө хотыг довтлох үед Барон жанжин 1250 морьт цэрэг ба сайн дурын 3000 цэрэгтэй байсан бол Хүрээг эзлээд байсан хятадын арми пулемёт, их буугаар сайтар зэвсэглэсэн нийт 10 000 орчим цэрэгтэй байлаа. Хятадын цэргийг хятадын түшмэл Чен И, генерал Чү Цисян нар удирдаж байв. Барон жанжин Хүрээг эзлэх төлөвлөгөөг нягт нарийн боловсруулж хэзээ хэдэн цагт довтлохыг зурхайч ламаас асууж дайснаа дарах тарний номыг лам нараар уншуулж довтолсон байдаг. Барон жанжин Богд уулан дээр харуулын цэргээ тавьж хятадын цэргийн хөдөлгөөн бүрийг ажиглаж улмаар Богд ууланд нэг зуут цэргээ байрлуулав. Барон жанжны явуулсан Тубанов, Саж ламын удирдсан 200 гаруй цэрэгтэй тусгай отряд Богд хааныг хятад цэргийн хамар дороос чөлөөлж авсан нь хятад цэргийн зүрхийг үхүүлсэн явдал болов. Дайралт хийхийн өмнөх шөнө Барон жанжин Чингис хааны цэргийн тактикийг ашиглаж Богд уулан дээр 1 цэрэг 3 түүдэг гал асаахыг тушаав.Богд уулан дээр тэр шөнө үй түмэн түүдэг гал ассаныг харсан хятад цэргийн зориг улам мохов. [[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|200px|Барон жанжин]] Барон жанжны цэргүүд 1921оны 2-р сарын 2 -ны өдөр Хүрээний зүүн талд байдаг Маймачин хотхоныг дайрч хятадын цэргийн генерал Чү Цисян зугтаалаа. 2-р сарын 3-ны өдөр зурхайч монгол лам байлдаж болохгүй гэсэн тул Барон жанжин цэргээ амрааж, 2-р сарын 4-ний өдөр дахин Хүрээг дайрч, хятад цэргийн хуаранг эзэлж дараа нь ширүүн тулаан өрнүүлж Өргөө хотыг хятадын цэргээс бүрэн чөлөөллөө. Хятадын гамин цэрэг зугтахдаа Хүрээнд 15 их буу, олон пулемёт, 4000 гаруй винтов буу, олон мянган сум, хүнс, хувцас, хятад цэргийн мөнгөн санд 9.0 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгө орхисон байсныг Барон жанжны цэргүүд олзлов. Барон жанжин дайснаас огт айдаггүй эрэлхэг зоригтой хүн байв. Ийм нэгэн яриа байдаг.Өргөө хотыг хятад цэрэг эзлээд байсан үе. Тэр үед хятадын цэргийн удирдлага Барон жанжны толгойг авчирсан хүнд олон мянган лан мөнгө өгнө хэмээн амлаад байсан цаг.Өвлийн нэгэн нартай өдөр Барон жанжин монгол дээл, цагаан папах малгайгаа өмсөөд гартаа ташуураа бариад хар морио унаж Өргөө хотын гудамжаар явж хятадын том ноён Чен-И-тэй уулзаж, дараа нь буцах замдаа шоронгийн хажуугаар өнгөрөн явж байтал харуулд гарсан хятад цэрэг буугаа дэрлээд хурхиран унтаж байхыг харжээ. Барон жанжин мориноосоо бууж унтаж буй хятад цэргийг ташуураараа хэд сайн ороолгожээ.Ихэд айж цочсон хятад цэрэгт Барон жанжин хятад хэлээр: Цэргийн харуул албан дээрээ унтаж болохгүй. Би бол Барон Унгерн байна. Би чамайг цэргийн үүргээ биелүүлээгүй болохоор чинь ташуураар ороолгож шийтгэлээ шүү” гэж хэлээд мориндоо мордон давхиж алга болов гэнэ. Энэ сонин явдал нийслэл Өргөө хот даяар шуугиан тарьж, хятад цэргийн сүлд хийморь улам доройтов гэнэ. Барон жанжин герман, орос, англи, франц хэлийг сайн эзэмшсэн, дээр нь монголаар ойлгож ярьдаг байжээ. 1921 оны 2-р сарын 22-ны өдөр Богд хааныг Монгол улсын хаан ширээнд эргүүлэн залах ёслол Өргөө хотод ёслол төгөлдөр боллоо. Энэ ёслолын үеэр Богд хаанаас Барон Унгернд үе улиран ханы зэрэг, дархан хошой чин ван цол шагнах зарлиг буулган мутрын тэмдэг дарж зарлиг гаргав. Энэхүү зарлигт: “Шашин төрийг хослон баригч наран гэрэлт, түмэн наст Богд хааны зарлиг. Орос жанжин генерал Барон болбоос бидний Монголын өөрөө эзэрхэх засгийн газрыг дахин байгуулах хэрэгт тэргүүлэн чармайн зүтгэсэн гавъяа бүхий хүмүүн мөн. Түүний бие анх цэрэг авч ирснээс нааш хүйтэн жихүүнд халирсхийх үгүй, олон ардыг өчүүхэн төдий гаслаасан үгүй, эцэстэлээ зоригийг хатуужин явсаар нэгэн өглөөний зуур Хүрээний газрыг байлдан авч гавьяаг бүтээсэн ба шан хорыг тэгшлэн цэргийн цаазыг явуулсныг үзвээс үнэхээрийн тодорхой чанга хэмээвээс болмой. Тиймийн тул би бээр их л сайшаан үзэж генерал Баронд үе улиран ханы зэргэ, дархан хошой чин вангийн хэргэм, ногоон жууз, улбар шар хүрэм, шар жолоо, гурван нүдэт тогосын отго, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнав. Хойч өдөр үе улиран тасрал үгүй залгамжлуулагтун.Иймийн тул шар торгоны өргөмжлөлд эрдэнэ дарж олгов. Олноо өргөгдсөний Арван нэгдүгээр он” гэжээ. Барон жанжнаас зугтаасан гамин цэрэг Хиагт руу явж Орос улсаар дамжин нутаг буцахаар хойд зүгийг чиглэж, зарим нь өмнө зүгт Чойр орчим бүгжээ. 1921 оны 3-р сарын 11-13 ны өдрүүдэд Барон жанжин өмнө зүгт Чойрт байрласан гамин цэргийн ангийг бут цохиж , мөн Туул голын орчим байсан хэдэн мянган гамин цэргийг хиар цохив. Ийнхүү Барон жанжин Монгол улсыг 1921 оны 5-р сарын 1 гэхэд хятадын гамин цэргээс бүрэн чөлөөллөө.<ref> [https://www.academia.edu/11853422/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2014._%D0%9D%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BB%D1%8D%D0%BB_%D0%A5%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%B3_%D1%87%D3%A9%D0%BB%D3%A9%D3%A9%D0%BB%D0%BB%D3%A9%D1%85%D3%A9%D0%B4_%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%A3%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%B3%D2%AF%D0%B9%D1%86%D1%8D%D1%82%D0%B3%D1%8D%D1%81%D1%8D%D0%BD_%D2%AF%D2%AF%D1%80%D1%8D%D0%B3_Kuzmin_S.L._2014._The_role_of_Baron_Ungern_in_liberation_of_Niislel_Khuree_the_capital_city_of_Mongolia_ Кузьмин С.Л. 2014. Нийслэл Хүрээг чөлөөллөхөд Барон Унгерний гүйцэтгэсэн үүрэг. Номонд: Монголын нийслэл нүүдлээс суурьшилд. Олон Улсын эрдэм шинжилгээний бага хурлын илтгэлүүдийн эмхтгэл. Улаанбаатар. Х. 117-122]</ref><ref> [https://www.academia.edu/7893587/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2013._%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%A3%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BD%D1%8B_%D1%82%D2%AF%D2%AF%D1%85_%D2%AF%D0%BD%D1%8D%D0%BD%D0%B8%D0%B9%D0%B3_%D0%B4%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%BD_%D1%81%D1%8D%D1%80%D0%B3%D1%8D%D1%8D%D1%81%D1%8D%D0%BD_%D1%82%D1%83%D1%80%D1%88%D0%B8%D0%BB%D1%82._%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%A3%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD_%D0%A8%D0%A3%D0%90-%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%A2%D2%AF%D2%AF%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD_%D0%9E%D0%A5%D0%A3-%D1%8B%D0%BD_%D0%A8%D0%A3%D0%90-%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%94%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%94%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%BD_%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD_%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD Кузьмин С.Л. 2013. Барон Унгерны түүх: үнэнийг дахин сэргээсэн туршилт. Улаанбаатар]</ref> == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Өглөө]]. Уран сайхны кино * [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино == Эшлэл == {{reflist}} {{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}} [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]] 0lkrxzckpimb8mx290z4cundtf3t5ay 709568 709567 2022-08-26T02:33:02Z 103.173.255.162 /* Дайны тойм */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Нийслэл хүрээг чөлөөлөх тулалдаан | partof = [[Монгол-Хятадын дайнууд]] | image = [[Зураг:Урга, 1921.jpg|300px]] | caption = Цагаантны Орос офицер нь гамингийн шоронг чөлөөлөхөд хятадын цэргийн харгислалын улмаас амиа алдсан хоригдлуудын толгойн дэргэд зогсож байна | date = 1921 оны 2 сарын 1-3 | place = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]] | territory = | result = Орос-Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|22px]] [[Азийн морин дивиз]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|22px]]<br />генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],<br />генерал [[Борис Резухин]],<br />[[Гомбожавын Лувсанцэвээн|Лувсанцэвээн]],<br /> Цырендаши Тубанов,<ref>[https://asiarussia.ru/articles/27690/ Буряты и Гражданская война в России]</ref><br /> Саж лам Жамъянданзан |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />бүрэн эрхт төлөөлөгч [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]]<br />генерал [[:zh:褚其祥|Чү Цисян]]<br />генерал [[Го Сунлин]] | commander3 = | strength1 = 1250 морин цэрэг,<br />12 пулемёт,<br />4 их буу,<br />3000 Монголын сайн дурын цэрэг<ref>История Монгольской Народной Республики. - Изд. 3-е, перераб. и доп. М.: Наука, 1983. 29.</ref> | strength2 = 5000~10 000 цэрэг,<ref>''Князев Н. Н.'' Легендарный барон // Легендарный барон: неизвестные страницы гражданской войны. : КМК, 2004 — с. 56 — ISBN 5-87317-175-0</ref> <br /> 72 пулемет,<br /> 18 их буу | strength3 = | casualties1 = алагдсан шархадсан 200 | casualties2 = алагдсан тодорхойгүй, <br />, олзлогдсон 1000 цэрэг<br /> 16 их буу, 60 пулемёт <br /> 5000 гаруй винтов буу, <br /> олон мянган сум,хүнс,хувцас, <br /> 9.0 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгө | casualties3 = | notes = }} Хятад цэргийн хүчийг задалж, Монголын автономит засаг сэргэн тогтоход Унгерн чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. 1920 оны 10 сарын 1-нд “Азийн морин дивиз” хэмээх 800-аад цэргийг авч Монголын хязгаарт нэвтэрсэн. Хятад цэргийн эсрэг тэмцэхээр Богд хаантай харилцаж, арав, арван нэгдүгээр сард Хүрээг хоёр удаа дайрсан ч амжилт олоогүй. Монголчуудаар хүчээ зузаатган 1921 оны 2 сарын 3-нд Хүрээнээс хятад цэргийг хөөж Чойр, Хаалганы байлдааныг амжилттай удирдсан учир Богд хааны зарлигаар Унгернд ханы зэрэг дархан хошой чин вангийн хэргэм, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнаж, Г.Семёнов дэслэгч генерал цол олгосон.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/629 УНГЕРН фон Штернберг]</ref> == Дайны тойм == Барон жанжны цэрэг 1920 оны 11-р сард монголын хилийг давж нийслэл Хүрээнд ойртлоо. Барон жанжин монголын нийслэл Хүрээнд дөхөж очоод шууд хятадын цэргийн удирдлагад зэвсгээ хураалгаж бууж өгөхийг шаардав. Шаардлагыг нь хятадын цэргийн удирдлага няцаав.Барон жанжин 800 цэргээ авч 1920 оны 11-р сарын 26-27- ны өдөр Нийслэл Хүрээ рүү эхний дайралтаа хийлээ.Хятадын цэргийн ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарав. Дараа нь 12- р сарын 2-4 ний өдрүүдэд нийслэл Хүрээг хоёр дахь удаагаа дахин довтлов. Гэвч хятадын тал 12 000 гаруй цэрэгтэй, олон арван пулемёттай, олон их буутай, зэвсэг, хориглолт бэхлэлт сайн байсан тул Барон жанжин их хохирол үзэж цэргээ ухраав. Барон жанжны цэргүүдийн гуравны нэг нь энэхүү байлдаанд үрэгдэж, арван офицер тутмаас [[хоёр]] нь үрэгдэж өвлийн хүйтэнд хүнсний нөөц гурил, будаа, махаа дуусчээ. Байлдааны сум дуусч цэргүүдийн зориг мохох тийшээ болж байв. Барон жанжин цэргээ Сэцэн хан аймгийн [[Хэрлэн гол]]ын орчим татаж буудаллав. Энд монголын ноёд, ард олон Барон жанжны цэргүүдийг дэмжиж сэтгэл санааны болон материалын тусламж үзүүлэв. Сэцэн хан аймгийн ноёд, ард иргэд Барон жанжинд өвлийн хүйтнийг давахад нь тусалж 600 гаруй майхан олгосон байдаг. Удалгүй Барон жанжин Бээжингээс Өргөө рүү хятад цэрэгт тусламж үзүүлэхээр ирж явсан хятадын цэргийн цувааг дайран эзэлж олон буу сум, зэвсэг олзлов. Монголын тэргүүн зэргийн тайж ноён Гомбожавын Лувсанцэвээн, [[Магсаржавын Дугаржав|мээрэн Дугаржав]], [[Тогтох гүн|Тогтох тайж]], буриад Жамбалон нар 200 гаруй монгол цэрэг дайчилж Барон жанжинд цэргээр туслав. Түшээт хан аймгийн Дархан чин ван Лувсанцэвээн нь 1920 оны өвөл Барон жанжинтай уулзаж хятад цэргүүдтэй хэрхэн байлдаж, нийслэл Хүрээг хэрхэн чөлөөлөх талаар тохиролцжээ. Лувсанцэвээнд Богд хаан чин ван цол олгож, Сангийн сайдаар томилж байсан. Хожим нь улаантнууд Лувсанцэвээн чин ванг 1922 онд “Бодоогийн хэрэг” гэдэг зохиомол хэргээр баривчилж буудан хөнөөсөн байдаг. Барон жанжин Хүрээ, Бээжинг холбосон телефон утсан холбоог тасалж хятадын цэргийг ямар ч холбоо мэдээлэлгүй болгов. Монголын нийслэл Өргөө хотыг довтлох үед Барон жанжин 1250 морьт цэрэг ба сайн дурын 3000 цэрэгтэй байсан бол Хүрээг эзлээд байсан хятадын арми пулемёт, их буугаар сайтар зэвсэглэсэн нийт 10 000 орчим цэрэгтэй байлаа. Хятадын цэргийг хятадын түшмэл Чен И, генерал Чү Цисян нар удирдаж байв. Барон жанжин Хүрээг эзлэх төлөвлөгөөг нягт нарийн боловсруулж хэзээ хэдэн цагт довтлохыг зурхайч ламаас асууж дайснаа дарах тарний номыг лам нараар уншуулж довтолсон байдаг. Барон жанжин Богд уулан дээр харуулын цэргээ тавьж хятадын цэргийн хөдөлгөөн бүрийг ажиглаж улмаар Богд ууланд нэг зуут цэргээ байрлуулав. Барон жанжны явуулсан Тубанов, Саж ламын удирдсан 200 гаруй цэрэгтэй тусгай отряд Богд хааныг хятад цэргийн хамар дороос чөлөөлж авсан нь хятад цэргийн зүрхийг үхүүлсэн явдал болов. Дайралт хийхийн өмнөх шөнө Барон жанжин Чингис хааны цэргийн тактикийг ашиглаж Богд уулан дээр 1 цэрэг 3 түүдэг гал асаахыг тушаав. [[Богд хан уул|Богд уул]]ан дээр тэр шөнө үй түмэн түүдэг гал ассаныг харсан хятад цэргийн зориг улам мохов. [[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|200px|Барон жанжин]] Барон жанжны цэргүүд 1921 оны 2-р сарын 2 -ны өдөр Хүрээний зүүн талд байдаг Маймачин хотхоныг дайрч хятадын цэргийн генерал Чү Цисян зугтаалаа. 2-р сарын 3-ны өдөр зурхайч монгол лам байлдаж болохгүй гэсэн тул Барон жанжин цэргээ амрааж, 2-р сарын 4-ний өдөр дахин Хүрээг дайрч, хятад цэргийн хуаранг эзэлж дараа нь ширүүн тулаан өрнүүлж Өргөө хотыг хятадын цэргээс бүрэн чөлөөллөө. Хятадын гамин цэрэг зугтахдаа Хүрээнд 15 их буу, олон пулемёт, 4000 гаруй винтов буу, олон мянган сум, хүнс, хувцас, хятад цэргийн мөнгөн санд 9.0 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгө орхисон байсныг Барон жанжны цэргүүд олзлов. Барон жанжин дайснаас огт айдаггүй эрэлхэг зоригтой хүн байв. Ийм нэгэн яриа байдаг.Өргөө хотыг хятад цэрэг эзлээд байсан үе. Тэр үед хятадын цэргийн удирдлага Барон жанжны толгойг авчирсан хүнд олон мянган лан мөнгө өгнө хэмээн амлаад байсан цаг.Өвлийн нэгэн нартай өдөр Барон жанжин монгол дээл, цагаан папах малгайгаа өмсөөд гартаа ташуураа бариад хар морио унаж Өргөө хотын гудамжаар явж хятадын том ноён Чен-И-тэй уулзаж, дараа нь буцах замдаа шоронгийн хажуугаар өнгөрөн явж байтал харуулд гарсан хятад цэрэг буугаа дэрлээд хурхиран унтаж байхыг харжээ. Барон жанжин мориноосоо бууж унтаж буй хятад цэргийг ташуураараа хэд сайн ороолгожээ. Ихэд айж цочсон хятад цэрэгт Барон жанжин хятад хэлээр: Цэргийн харуул албан дээрээ унтаж болохгүй. Би бол Барон Унгерн байна. Би чамайг цэргийн үүргээ биелүүлээгүй болохоор чинь ташуураар ороолгож шийтгэлээ шүү” гэж хэлээд мориндоо мордон давхиж алга болов гэнэ. Энэ сонин явдал нийслэл Өргөө хот даяар шуугиан тарьж, хятад цэргийн сүлд хийморь улам доройтов гэнэ. Барон жанжин герман, орос, англи, франц хэлийг сайн эзэмшсэн, дээр нь монголаар ойлгож ярьдаг байжээ. 1921 оны 2-р сарын 22-ны өдөр Богд хааныг Монгол улсын хаан ширээнд эргүүлэн залах ёслол Өргөө хотод ёслол төгөлдөр боллоо. Энэ ёслолын үеэр Богд хаанаас Барон Унгернд үе улиран ханы зэрэг, дархан хошой чин ван цол шагнах зарлиг буулган мутрын тэмдэг дарж зарлиг гаргав. Энэхүү зарлигт: “Шашин төрийг хослон баригч наран гэрэлт, түмэн наст Богд хааны зарлиг. Орос жанжин генерал Барон болбоос бидний Монголын өөрөө эзэрхэх засгийн газрыг дахин байгуулах хэрэгт тэргүүлэн чармайн зүтгэсэн гавъяа бүхий хүмүүн мөн. Түүний бие анх цэрэг авч ирснээс нааш хүйтэн жихүүнд халирсхийх үгүй, олон ардыг өчүүхэн төдий гаслаасан үгүй, эцэстэлээ зоригийг хатуужин явсаар нэгэн өглөөний зуур Хүрээний газрыг байлдан авч гавьяаг бүтээсэн ба шан хорыг тэгшлэн цэргийн цаазыг явуулсныг үзвээс үнэхээрийн тодорхой чанга хэмээвээс болмой. Тиймийн тул би бээр их л сайшаан үзэж генерал Баронд үе улиран ханы зэргэ, дархан хошой чин вангийн хэргэм, ногоон жууз, улбар шар хүрэм, шар жолоо, гурван нүдэт тогосын отго, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнав. Хойч өдөр үе улиран тасрал үгүй залгамжлуулагтун. Иймийн тул шар торгоны өргөмжлөлд эрдэнэ дарж олгов. [[Олноо өргөгдсөн]]ий Арван нэгдүгээр он” гэжээ. Барон жанжнаас зугтаасан гамин цэрэг [[Хиагт]] руу явж Орос улсаар дамжин нутаг буцахаар хойд зүгийг чиглэж, зарим нь өмнө зүгт [[Чойр]] орчим бүгжээ. 1921 оны 3-р сарын 11-13 ны өдрүүдэд Барон жанжин өмнө зүгт Чойрт байрласан гамин цэргийн ангийг бут цохиж , мөн [[Туул гол]]ын орчим байсан хэдэн мянган гамин цэргийг хиар цохив. Ийнхүү Барон жанжин Монгол улсыг 1921 оны 5-р сарын 1 гэхэд хятадын гамин цэргээс бүрэн чөлөөллөө.<ref> [https://www.academia.edu/11853422/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2014._%D0%9D%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BB%D1%8D%D0%BB_%D0%A5%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%B3_%D1%87%D3%A9%D0%BB%D3%A9%D3%A9%D0%BB%D0%BB%D3%A9%D1%85%D3%A9%D0%B4_%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%A3%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%B3%D2%AF%D0%B9%D1%86%D1%8D%D1%82%D0%B3%D1%8D%D1%81%D1%8D%D0%BD_%D2%AF%D2%AF%D1%80%D1%8D%D0%B3_Kuzmin_S.L._2014._The_role_of_Baron_Ungern_in_liberation_of_Niislel_Khuree_the_capital_city_of_Mongolia_ Кузьмин С.Л. 2014. Нийслэл Хүрээг чөлөөллөхөд Барон Унгерний гүйцэтгэсэн үүрэг. Номонд: Монголын нийслэл нүүдлээс суурьшилд. Олон Улсын эрдэм шинжилгээний бага хурлын илтгэлүүдийн эмхтгэл. Улаанбаатар. Х. 117-122]</ref><ref> [https://www.academia.edu/7893587/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2013._%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%A3%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BD%D1%8B_%D1%82%D2%AF%D2%AF%D1%85_%D2%AF%D0%BD%D1%8D%D0%BD%D0%B8%D0%B9%D0%B3_%D0%B4%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%BD_%D1%81%D1%8D%D1%80%D0%B3%D1%8D%D1%8D%D1%81%D1%8D%D0%BD_%D1%82%D1%83%D1%80%D1%88%D0%B8%D0%BB%D1%82._%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%A3%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD_%D0%A8%D0%A3%D0%90-%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%A2%D2%AF%D2%AF%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD_%D0%9E%D0%A5%D0%A3-%D1%8B%D0%BD_%D0%A8%D0%A3%D0%90-%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%94%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%94%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%BD_%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD_%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD Кузьмин С.Л. 2013. Барон Унгерны түүх: үнэнийг дахин сэргээсэн туршилт. Улаанбаатар]</ref> == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Өглөө]]. Уран сайхны кино * [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино == Эшлэл == {{reflist}} {{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}} [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]] 20lr62brgca99cj6ow8ppk8me2bvblp 709569 709568 2022-08-26T02:34:59Z 103.173.255.162 /* Дайны тойм */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Нийслэл хүрээг чөлөөлөх тулалдаан | partof = [[Монгол-Хятадын дайнууд]] | image = [[Зураг:Урга, 1921.jpg|300px]] | caption = Цагаантны Орос офицер нь гамингийн шоронг чөлөөлөхөд хятадын цэргийн харгислалын улмаас амиа алдсан хоригдлуудын толгойн дэргэд зогсож байна | date = 1921 оны 2 сарын 1-3 | place = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]] | territory = | result = Орос-Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|22px]] [[Азийн морин дивиз]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|22px]]<br />генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],<br />генерал [[Борис Резухин]],<br />[[Гомбожавын Лувсанцэвээн|Лувсанцэвээн]],<br /> Цырендаши Тубанов,<ref>[https://asiarussia.ru/articles/27690/ Буряты и Гражданская война в России]</ref><br /> Саж лам Жамъянданзан |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />бүрэн эрхт төлөөлөгч [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]]<br />генерал [[:zh:褚其祥|Чү Цисян]]<br />генерал [[Го Сунлин]] | commander3 = | strength1 = 1250 морин цэрэг,<br />12 пулемёт,<br />4 их буу,<br />3000 Монголын сайн дурын цэрэг<ref>История Монгольской Народной Республики. - Изд. 3-е, перераб. и доп. М.: Наука, 1983. 29.</ref> | strength2 = 5000~10 000 цэрэг,<ref>''Князев Н. Н.'' Легендарный барон // Легендарный барон: неизвестные страницы гражданской войны. : КМК, 2004 — с. 56 — ISBN 5-87317-175-0</ref> <br /> 72 пулемет,<br /> 18 их буу | strength3 = | casualties1 = алагдсан шархадсан 200 | casualties2 = алагдсан тодорхойгүй, <br />, олзлогдсон 1000 цэрэг<br /> 16 их буу, 60 пулемёт <br /> 5000 гаруй винтов буу, <br /> олон мянган сум,хүнс,хувцас, <br /> 9.0 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгө | casualties3 = | notes = }} Хятад цэргийн хүчийг задалж, Монголын автономит засаг сэргэн тогтоход Унгерн чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. 1920 оны 10 сарын 1-нд “Азийн морин дивиз” хэмээх 800-аад цэргийг авч Монголын хязгаарт нэвтэрсэн. Хятад цэргийн эсрэг тэмцэхээр Богд хаантай харилцаж, арав, арван нэгдүгээр сард Хүрээг хоёр удаа дайрсан ч амжилт олоогүй. Монголчуудаар хүчээ зузаатган 1921 оны 2 сарын 3-нд Хүрээнээс хятад цэргийг хөөж Чойр, Хаалганы байлдааныг амжилттай удирдсан учир Богд хааны зарлигаар Унгернд ханы зэрэг дархан хошой чин вангийн хэргэм, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнаж, Г.Семёнов дэслэгч генерал цол олгосон.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/629 УНГЕРН фон Штернберг]</ref> == Дайны тойм == Барон жанжны цэрэг 1920 оны 11-р сард монголын хилийг давж нийслэл Хүрээнд ойртлоо. Барон жанжин монголын нийслэл Хүрээнд дөхөж очоод шууд хятадын цэргийн удирдлагад зэвсгээ хураалгаж бууж өгөхийг шаардав. Шаардлагыг нь хятадын цэргийн удирдлага няцаав.Барон жанжин 800 цэргээ авч 1920 оны 11-р сарын 26-27- ны өдөр Нийслэл Хүрээ рүү эхний дайралтаа хийлээ.Хятадын цэргийн ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарав. Дараа нь 12- р сарын 2-4 ний өдрүүдэд нийслэл Хүрээг хоёр дахь удаагаа дахин довтлов. Гэвч хятадын тал 12 000 гаруй цэрэгтэй, олон арван пулемёттай, олон их буутай, зэвсэг, хориглолт бэхлэлт сайн байсан тул Барон жанжин их хохирол үзэж цэргээ ухраав. Барон жанжны цэргүүдийн гуравны нэг нь энэхүү байлдаанд үрэгдэж, арван офицер тутмаас [[хоёр]] нь үрэгдэж өвлийн хүйтэнд хүнсний нөөц гурил, будаа, махаа дуусчээ. Байлдааны сум дуусч цэргүүдийн зориг мохох тийшээ болж байв. Барон жанжин цэргээ Сэцэн хан аймгийн [[Хэрлэн гол]]ын орчим татаж буудаллав. Энд монголын ноёд, ард олон Барон жанжны цэргүүдийг дэмжиж сэтгэл санааны болон материалын тусламж үзүүлэв. Сэцэн хан аймгийн ноёд, ард иргэд Барон жанжинд өвлийн хүйтнийг давахад нь тусалж 600 гаруй майхан олгосон байдаг. Удалгүй Барон жанжин Бээжингээс Өргөө рүү хятад цэрэгт тусламж үзүүлэхээр ирж явсан хятадын цэргийн цувааг дайран эзэлж олон буу сум, зэвсэг олзлов. Монголын тэргүүн зэргийн тайж ноён Гомбожавын Лувсанцэвээн, [[Магсаржавын Дугаржав|мээрэн Дугаржав]], [[Тогтох гүн|Тогтох тайж]], буриад Жамбалон нар 200 гаруй монгол цэрэг дайчилж Барон жанжинд цэргээр туслав. Түшээт хан аймгийн Дархан чин ван Лувсанцэвээн нь 1920 оны өвөл Барон жанжинтай уулзаж хятад цэргүүдтэй хэрхэн байлдаж, нийслэл Хүрээг хэрхэн чөлөөлөх талаар тохиролцжээ. Лувсанцэвээнд Богд хаан чин ван цол олгож, Сангийн сайдаар томилж байсан. Хожим нь улаантнууд Лувсанцэвээн чин ванг 1922 онд “Бодоогийн хэрэг” гэдэг зохиомол хэргээр баривчилж буудан хөнөөсөн байдаг. Барон жанжин Хүрээ, Бээжинг холбосон телефон утсан холбоог тасалж хятадын цэргийг ямар ч холбоо мэдээлэлгүй болгов. Монголын нийслэл Өргөө хотыг довтлох үед Барон жанжин 1250 морьт цэрэг ба сайн дурын 3000 цэрэгтэй байсан бол Хүрээг эзлээд байсан хятадын арми пулемёт, их буугаар сайтар зэвсэглэсэн нийт 10 000 орчим цэрэгтэй байлаа. Хятадын цэргийг хятадын түшмэл Чен И, генерал Чү Цисян нар удирдаж байв. Барон жанжин Хүрээг эзлэх төлөвлөгөөг нягт нарийн боловсруулж хэзээ хэдэн цагт довтлохыг зурхайч ламаас асууж дайснаа дарах тарний номыг лам нараар уншуулж довтолсон байдаг. Барон жанжин Богд уулан дээр харуулын цэргээ тавьж хятадын цэргийн хөдөлгөөн бүрийг ажиглаж улмаар Богд ууланд нэг зуут цэргээ байрлуулав. Барон жанжны явуулсан Тубанов, Саж ламын удирдсан 200 гаруй цэрэгтэй тусгай отряд Богд хааныг хятад цэргийн хамар дороос чөлөөлж авсан нь хятад цэргийн зүрхийг үхүүлсэн явдал болов. Дайралт хийхийн өмнөх шөнө Барон жанжин Чингис хааны цэргийн тактикийг ашиглаж Богд уулан дээр 1 цэрэг 3 түүдэг гал асаахыг тушаав. [[Богд хан уул|Богд уул]]ан дээр тэр шөнө үй түмэн түүдэг гал ассаныг харсан хятад цэргийн зориг улам мохов. [[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|200px|Барон жанжин]] Барон жанжны цэргүүд 1921 оны 2-р сарын 2 -ны өдөр Хүрээний зүүн талд байдаг Маймачин хотхоныг дайрч хятадын цэргийн генерал Чү Цисян зугтаалаа. 2-р сарын 3-ны өдөр зурхайч монгол лам байлдаж болохгүй гэсэн тул Барон жанжин цэргээ амрааж, 2-р сарын 4-ний өдөр дахин Хүрээг дайрч, хятад цэргийн хуаранг эзэлж дараа нь ширүүн тулаан өрнүүлж Өргөө хотыг хятадын цэргээс бүрэн чөлөөллөө. Хятадын гамин цэрэг зугтахдаа Хүрээнд 15 их буу, олон пулемёт, 4000 гаруй винтов буу, олон мянган сум, хүнс, хувцас, хятад цэргийн мөнгөн санд 9.0 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгө орхисон байсныг Барон жанжны цэргүүд олзлов. Барон жанжин дайснаас огт айдаггүй эрэлхэг зоригтой хүн байв. Ийм нэгэн яриа байдаг. Өргөө хотыг хятад цэрэг эзлээд байсан үе. Тэр үед хятадын цэргийн удирдлага Барон жанжны толгойг авчирсан хүнд олон мянган лан мөнгө өгнө хэмээн амлаад байсан цаг. Өвлийн нэгэн нартай өдөр Барон жанжин монгол дээл, цагаан папах малгайгаа өмсөөд гартаа ташуураа бариад хар морио унаж Өргөө хотын гудамжаар явж хятадын том ноён Чен-И-тэй уулзаж, дараа нь буцах замдаа шоронгийн хажуугаар өнгөрөн явж байтал харуулд гарсан хятад цэрэг буугаа дэрлээд хурхиран унтаж байхыг харжээ. Барон жанжин мориноосоо бууж унтаж буй хятад цэргийг ташуураараа хэд сайн ороолгожээ. Ихэд айж цочсон хятад цэрэгт Барон жанжин хятад хэлээр: Цэргийн харуул албан дээрээ унтаж болохгүй. Би бол Барон Унгерн байна. Би чамайг цэргийн үүргээ биелүүлээгүй болохоор чинь ташуураар ороолгож шийтгэлээ шүү” гэж хэлээд мориндоо мордон давхиж алга болов гэнэ. Энэ сонин явдал нийслэл Өргөө хот даяар шуугиан тарьж, хятад цэргийн сүлд хийморь улам доройтов гэнэ. Барон жанжин герман, орос, англи, франц хэлийг сайн эзэмшсэн, дээр нь монголаар ойлгож ярьдаг байжээ. 1921 оны 2-р сарын 22-ны өдөр Богд хааныг Монгол улсын хаан ширээнд эргүүлэн залах ёслол Өргөө хотод ёслол төгөлдөр боллоо. Энэ ёслолын үеэр Богд хаанаас Барон Унгернд үе улиран ханы зэрэг, дархан хошой чин ван цол шагнах зарлиг буулган мутрын тэмдэг дарж зарлиг гаргав. Энэхүү зарлигт: “Шашин төрийг хослон баригч наран гэрэлт, түмэн наст Богд хааны зарлиг. Орос жанжин генерал Барон болбоос бидний Монголын өөрөө эзэрхэх засгийн газрыг дахин байгуулах хэрэгт тэргүүлэн чармайн зүтгэсэн гавъяа бүхий хүмүүн мөн. Түүний бие анх цэрэг авч ирснээс нааш хүйтэн жихүүнд халирсхийх үгүй, олон ардыг өчүүхэн төдий гаслаасан үгүй, эцэстэлээ зоригийг хатуужин явсаар нэгэн өглөөний зуур Хүрээний газрыг байлдан авч гавьяаг бүтээсэн ба шан хорыг тэгшлэн цэргийн цаазыг явуулсныг үзвээс үнэхээрийн тодорхой чанга хэмээвээс болмой. Тиймийн тул би бээр их л сайшаан үзэж генерал Баронд үе улиран ханы зэргэ, дархан хошой чин вангийн хэргэм, ногоон жууз, улбар шар хүрэм, шар жолоо, гурван нүдэт тогосын отго, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнав. Хойч өдөр үе улиран тасрал үгүй залгамжлуулагтун. Иймийн тул шар торгоны өргөмжлөлд эрдэнэ дарж олгов. [[Олноо өргөгдсөн]]ий Арван нэгдүгээр он” гэжээ. Барон жанжнаас зугтаасан гамин цэрэг [[Хиагт]] руу явж Орос улсаар дамжин нутаг буцахаар хойд зүгийг чиглэж, зарим нь өмнө зүгт [[Чойр]] орчим бүгжээ. 1921 оны 3-р сарын 11-13 ны өдрүүдэд Барон жанжин өмнө зүгт Чойрт байрласан гамин цэргийн ангийг бут цохиж , мөн [[Туул гол]]ын орчим байсан хэдэн мянган гамин цэргийг хиар цохив. Ийнхүү Барон жанжин Монгол улсыг 1921 оны 5-р сарын 1 гэхэд хятадын гамин цэргээс бүрэн чөлөөллөө.<ref> [https://www.academia.edu/11853422/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2014._%D0%9D%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BB%D1%8D%D0%BB_%D0%A5%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%B3_%D1%87%D3%A9%D0%BB%D3%A9%D3%A9%D0%BB%D0%BB%D3%A9%D1%85%D3%A9%D0%B4_%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%A3%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%B3%D2%AF%D0%B9%D1%86%D1%8D%D1%82%D0%B3%D1%8D%D1%81%D1%8D%D0%BD_%D2%AF%D2%AF%D1%80%D1%8D%D0%B3_Kuzmin_S.L._2014._The_role_of_Baron_Ungern_in_liberation_of_Niislel_Khuree_the_capital_city_of_Mongolia_ Кузьмин С.Л. 2014. Нийслэл Хүрээг чөлөөллөхөд Барон Унгерний гүйцэтгэсэн үүрэг. Номонд: Монголын нийслэл нүүдлээс суурьшилд. Олон Улсын эрдэм шинжилгээний бага хурлын илтгэлүүдийн эмхтгэл. Улаанбаатар. Х. 117-122]</ref><ref> [https://www.academia.edu/7893587/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2013._%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%A3%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BD%D1%8B_%D1%82%D2%AF%D2%AF%D1%85_%D2%AF%D0%BD%D1%8D%D0%BD%D0%B8%D0%B9%D0%B3_%D0%B4%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%BD_%D1%81%D1%8D%D1%80%D0%B3%D1%8D%D1%8D%D1%81%D1%8D%D0%BD_%D1%82%D1%83%D1%80%D1%88%D0%B8%D0%BB%D1%82._%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%A3%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD_%D0%A8%D0%A3%D0%90-%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%A2%D2%AF%D2%AF%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD_%D0%9E%D0%A5%D0%A3-%D1%8B%D0%BD_%D0%A8%D0%A3%D0%90-%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%94%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%94%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%BD_%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD_%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD Кузьмин С.Л. 2013. Барон Унгерны түүх: үнэнийг дахин сэргээсэн туршилт. Улаанбаатар]</ref> == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Өглөө]]. Уран сайхны кино * [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино == Эшлэл == {{reflist}} {{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}} [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]] m3drfc36oyubbxo4t2g5kn6etfwkiq2 709571 709569 2022-08-26T02:41:13Z 103.173.255.162 /* Дайны тойм */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Нийслэл хүрээг чөлөөлөх тулалдаан | partof = [[Монгол-Хятадын дайнууд]] | image = [[Зураг:Урга, 1921.jpg|300px]] | caption = Цагаантны Орос офицер нь гамингийн шоронг чөлөөлөхөд хятадын цэргийн харгислалын улмаас амиа алдсан хоригдлуудын толгойн дэргэд зогсож байна | date = 1921 оны 2 сарын 1-3 | place = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]] | territory = | result = Орос-Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|22px]] [[Азийн морин дивиз]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|22px]]<br />генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],<br />генерал [[Борис Резухин]],<br />[[Гомбожавын Лувсанцэвээн|Лувсанцэвээн]],<br /> Цырендаши Тубанов,<ref>[https://asiarussia.ru/articles/27690/ Буряты и Гражданская война в России]</ref><br /> Саж лам Жамъянданзан |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />бүрэн эрхт төлөөлөгч [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]]<br />генерал [[:zh:褚其祥|Чү Цисян]]<br />генерал [[Го Сунлин]] | commander3 = | strength1 = 1250 морин цэрэг,<br />12 пулемёт,<br />4 их буу,<br />3000 Монголын сайн дурын цэрэг<ref>История Монгольской Народной Республики. - Изд. 3-е, перераб. и доп. М.: Наука, 1983. 29.</ref> | strength2 = 5000~10 000 цэрэг,<ref>''Князев Н. Н.'' Легендарный барон // Легендарный барон: неизвестные страницы гражданской войны. : КМК, 2004 — с. 56 — ISBN 5-87317-175-0</ref> <br /> 72 пулемет,<br /> 18 их буу | strength3 = | casualties1 = алагдсан шархадсан 200 | casualties2 = алагдсан тодорхойгүй, <br />, олзлогдсон 1000 цэрэг<br /> 16 их буу, 60 пулемёт <br /> 5000 гаруй винтов буу, <br /> олон мянган сум,хүнс,хувцас, <br /> 9.0 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгө | casualties3 = | notes = }} Хятад цэргийн хүчийг задалж, Монголын автономит засаг сэргэн тогтоход Унгерн чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. 1920 оны 10 сарын 1-нд “Азийн морин дивиз” хэмээх 800-аад цэргийг авч Монголын хязгаарт нэвтэрсэн. Хятад цэргийн эсрэг тэмцэхээр Богд хаантай харилцаж, арав, арван нэгдүгээр сард Хүрээг хоёр удаа дайрсан ч амжилт олоогүй. Монголчуудаар хүчээ зузаатган 1921 оны 2 сарын 3-нд Хүрээнээс хятад цэргийг хөөж Чойр, Хаалганы байлдааныг амжилттай удирдсан учир Богд хааны зарлигаар Унгернд ханы зэрэг дархан хошой чин вангийн хэргэм, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнаж, Г.Семёнов дэслэгч генерал цол олгосон.<ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/629 УНГЕРН фон Штернберг]</ref> == Дайны тойм == Барон жанжны цэрэг 1920 оны 11-р сард монголын хилийг давж нийслэл Хүрээнд ойртлоо. Барон жанжин монголын нийслэл Хүрээнд дөхөж очоод шууд хятадын цэргийн удирдлагад зэвсгээ хураалгаж бууж өгөхийг шаардав. Шаардлагыг нь хятадын цэргийн удирдлага няцаав. Барон жанжин 800 цэргээ авч 1920 оны 11-р сарын 26-27- ны өдөр Нийслэл Хүрээ рүү эхний дайралтаа хийлээ. Хятадын цэргийн ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарав. Дараа нь 12- р сарын 2-4 ний өдрүүдэд нийслэл Хүрээг хоёр дахь удаагаа дахин довтлов. Гэвч хятадын тал 12 000 гаруй цэрэгтэй, олон арван пулемёттай, олон их буутай, зэвсэг, хориглолт бэхлэлт сайн байсан тул Барон жанжин их хохирол үзэж цэргээ ухраав. Барон жанжны цэргүүдийн гуравны нэг нь энэхүү байлдаанд үрэгдэж, арван офицер тутмаас [[хоёр]] нь үрэгдэж өвлийн хүйтэнд хүнсний нөөц гурил, будаа, махаа дуусчээ. Байлдааны сум дуусч цэргүүдийн зориг мохох тийшээ болж байв. Барон жанжин цэргээ Сэцэн хан аймгийн [[Хэрлэн гол]]ын орчим татаж буудаллав. Энд монголын ноёд, ард олон Барон жанжны цэргүүдийг дэмжиж сэтгэл санааны болон материалын тусламж үзүүлэв. Сэцэн хан аймгийн ноёд, ард иргэд Барон жанжинд өвлийн хүйтнийг давахад нь тусалж 600 гаруй майхан олгосон байдаг. Удалгүй Барон жанжин Бээжингээс Өргөө рүү хятад цэрэгт тусламж үзүүлэхээр ирж явсан хятадын цэргийн цувааг дайран эзэлж олон буу сум, зэвсэг олзлов. Монголын тэргүүн зэргийн тайж ноён Гомбожавын Лувсанцэвээн, [[Магсаржавын Дугаржав|мээрэн Дугаржав]], [[Тогтох гүн|Тогтох тайж]], буриад Жамбалон нар 200 гаруй монгол цэрэг дайчилж Барон жанжинд цэргээр туслав. Түшээт хан аймгийн Дархан чин ван Лувсанцэвээн нь 1920 оны өвөл Барон жанжинтай уулзаж хятад цэргүүдтэй хэрхэн байлдаж, нийслэл Хүрээг хэрхэн чөлөөлөх талаар тохиролцжээ. Лувсанцэвээнд Богд хаан чин ван цол олгож, Сангийн сайдаар томилж байсан. Хожим нь улаантнууд Лувсанцэвээн чин ванг 1922 онд “Бодоогийн хэрэг” гэдэг зохиомол хэргээр баривчилж буудан хөнөөсөн байдаг. Барон жанжин Хүрээ, Бээжинг холбосон телефон утсан холбоог тасалж хятадын цэргийг ямар ч холбоо мэдээлэлгүй болгов. Монголын нийслэл Өргөө хотыг довтлох үед Барон жанжин 1250 морьт цэрэг ба сайн дурын 3000 цэрэгтэй байсан бол Хүрээг эзлээд байсан хятадын арми пулемёт, их буугаар сайтар зэвсэглэсэн нийт 10 000 орчим цэрэгтэй байлаа. Хятадын цэргийг хятадын түшмэл Чен И, генерал Чү Цисян нар удирдаж байв. Барон жанжин Хүрээг эзлэх төлөвлөгөөг нягт нарийн боловсруулж хэзээ хэдэн цагт довтлохыг зурхайч ламаас асууж дайснаа дарах тарний номыг лам нараар уншуулж довтолсон байдаг. Барон жанжин Богд уулан дээр харуулын цэргээ тавьж хятадын цэргийн хөдөлгөөн бүрийг ажиглаж улмаар Богд ууланд нэг зуут цэргээ байрлуулав. Барон жанжны явуулсан Тубанов, Саж ламын удирдсан 200 гаруй цэрэгтэй тусгай отряд Богд хааныг хятад цэргийн хамар дороос чөлөөлж авсан нь хятад цэргийн зүрхийг үхүүлсэн явдал болов. Дайралт хийхийн өмнөх шөнө Барон жанжин Чингис хааны цэргийн тактикийг ашиглаж Богд уулан дээр 1 цэрэг 3 түүдэг гал асаахыг тушаав. [[Богд хан уул|Богд уул]]ан дээр тэр шөнө үй түмэн түүдэг гал ассаныг харсан хятад цэргийн зориг улам мохов. [[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|200px|Барон жанжин]] Барон жанжны цэргүүд 1921 оны 2-р сарын 2 -ны өдөр Хүрээний зүүн талд байдаг Маймачин хотхоныг дайрч хятадын цэргийн генерал Чү Цисян зугтаалаа. 2-р сарын 3-ны өдөр зурхайч монгол лам байлдаж болохгүй гэсэн тул Барон жанжин цэргээ амрааж, 2-р сарын 4-ний өдөр дахин Хүрээг дайрч, хятад цэргийн хуаранг эзэлж дараа нь ширүүн тулаан өрнүүлж Өргөө хотыг хятадын цэргээс бүрэн чөлөөллөө. Хятадын гамин цэрэг зугтахдаа Хүрээнд 15 их буу, олон пулемёт, 4000 гаруй винтов буу, олон мянган сум, хүнс, хувцас, хятад цэргийн мөнгөн санд 9.0 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгө орхисон байсныг Барон жанжны цэргүүд олзлов. Барон жанжин дайснаас огт айдаггүй эрэлхэг зоригтой хүн байв. Ийм нэгэн яриа байдаг. Өргөө хотыг хятад цэрэг эзлээд байсан үе. Тэр үед хятадын цэргийн удирдлага Барон жанжны толгойг авчирсан хүнд олон мянган лан мөнгө өгнө хэмээн амлаад байсан цаг. Өвлийн нэгэн нартай өдөр Барон жанжин монгол дээл, цагаан папах малгайгаа өмсөөд гартаа ташуураа бариад хар морио унаж Өргөө хотын гудамжаар явж хятадын том ноён Чен-И-тэй уулзаж, дараа нь буцах замдаа шоронгийн хажуугаар өнгөрөн явж байтал харуулд гарсан хятад цэрэг буугаа дэрлээд хурхиран унтаж байхыг харжээ. Барон жанжин мориноосоо бууж унтаж буй хятад цэргийг ташуураараа хэд сайн ороолгожээ. Ихэд айж цочсон хятад цэрэгт Барон жанжин хятад хэлээр: Цэргийн харуул албан дээрээ унтаж болохгүй. Би бол Барон Унгерн байна. Би чамайг цэргийн үүргээ биелүүлээгүй болохоор чинь ташуураар ороолгож шийтгэлээ шүү” гэж хэлээд мориндоо мордон давхиж алга болов гэнэ. Энэ сонин явдал нийслэл Өргөө хот даяар шуугиан тарьж, хятад цэргийн сүлд хийморь улам доройтов гэнэ. Барон жанжин герман, орос, англи, франц хэлийг сайн эзэмшсэн, дээр нь монголаар ойлгож ярьдаг байжээ. 1921 оны 2-р сарын 22-ны өдөр Богд хааныг Монгол улсын хаан ширээнд эргүүлэн залах ёслол Өргөө хотод ёслол төгөлдөр боллоо. Энэ ёслолын үеэр Богд хаанаас Барон Унгернд үе улиран ханы зэрэг, дархан хошой чин ван цол шагнах зарлиг буулган мутрын тэмдэг дарж зарлиг гаргав. Энэхүү зарлигт: “Шашин төрийг хослон баригч наран гэрэлт, түмэн наст Богд хааны зарлиг. Орос жанжин генерал Барон болбоос бидний Монголын өөрөө эзэрхэх засгийн газрыг дахин байгуулах хэрэгт тэргүүлэн чармайн зүтгэсэн гавъяа бүхий хүмүүн мөн. Түүний бие анх цэрэг авч ирснээс нааш хүйтэн жихүүнд халирсхийх үгүй, олон ардыг өчүүхэн төдий гаслаасан үгүй, эцэстэлээ зоригийг хатуужин явсаар нэгэн өглөөний зуур Хүрээний газрыг байлдан авч гавьяаг бүтээсэн ба шан хорыг тэгшлэн цэргийн цаазыг явуулсныг үзвээс үнэхээрийн тодорхой чанга хэмээвээс болмой. Тиймийн тул би бээр их л сайшаан үзэж генерал Баронд үе улиран ханы зэргэ, дархан хошой чин вангийн хэргэм, ногоон жууз, улбар шар хүрэм, шар жолоо, гурван нүдэт тогосын отго, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнав. Хойч өдөр үе улиран тасрал үгүй залгамжлуулагтун. Иймийн тул шар торгоны өргөмжлөлд эрдэнэ дарж олгов. [[Олноо өргөгдсөн]]ий Арван нэгдүгээр он” гэжээ. Барон жанжнаас зугтаасан гамин цэрэг [[Хиагт]] руу явж Орос улсаар дамжин нутаг буцахаар хойд зүгийг чиглэж, зарим нь өмнө зүгт [[Чойр]] орчим бүгжээ. 1921 оны 3-р сарын 11-13 ны өдрүүдэд Барон жанжин өмнө зүгт Чойрт байрласан гамин цэргийн ангийг бут цохиж , мөн [[Туул гол]]ын орчим байсан хэдэн мянган гамин цэргийг хиар цохив. Ийнхүү Барон жанжин Монгол улсыг 1921 оны 5-р сарын 1 гэхэд хятадын гамин цэргээс бүрэн чөлөөллөө.<ref> [https://www.academia.edu/11853422/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2014._%D0%9D%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BB%D1%8D%D0%BB_%D0%A5%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%B3_%D1%87%D3%A9%D0%BB%D3%A9%D3%A9%D0%BB%D0%BB%D3%A9%D1%85%D3%A9%D0%B4_%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%A3%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%B3%D2%AF%D0%B9%D1%86%D1%8D%D1%82%D0%B3%D1%8D%D1%81%D1%8D%D0%BD_%D2%AF%D2%AF%D1%80%D1%8D%D0%B3_Kuzmin_S.L._2014._The_role_of_Baron_Ungern_in_liberation_of_Niislel_Khuree_the_capital_city_of_Mongolia_ Кузьмин С.Л. 2014. Нийслэл Хүрээг чөлөөллөхөд Барон Унгерний гүйцэтгэсэн үүрэг. Номонд: Монголын нийслэл нүүдлээс суурьшилд. Олон Улсын эрдэм шинжилгээний бага хурлын илтгэлүүдийн эмхтгэл. Улаанбаатар. Х. 117-122]</ref><ref> [https://www.academia.edu/7893587/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2013._%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%A3%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BD%D1%8B_%D1%82%D2%AF%D2%AF%D1%85_%D2%AF%D0%BD%D1%8D%D0%BD%D0%B8%D0%B9%D0%B3_%D0%B4%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%BD_%D1%81%D1%8D%D1%80%D0%B3%D1%8D%D1%8D%D1%81%D1%8D%D0%BD_%D1%82%D1%83%D1%80%D1%88%D0%B8%D0%BB%D1%82._%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%A3%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD_%D0%A8%D0%A3%D0%90-%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%A2%D2%AF%D2%AF%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD_%D0%9E%D0%A5%D0%A3-%D1%8B%D0%BD_%D0%A8%D0%A3%D0%90-%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%94%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%94%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%BD_%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD_%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD Кузьмин С.Л. 2013. Барон Унгерны түүх: үнэнийг дахин сэргээсэн туршилт. Улаанбаатар]</ref> == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Өглөө]]. Уран сайхны кино * [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино == Эшлэл == {{reflist}} {{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}} [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]] r3zyatr3wpzii16phovg06lbc9jji1q 0 40832 709616 701044 2022-08-26T07:00:44Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki 1915 онд [[Хиагтын гэрээ|Хятад, Орос, Монгол гурван улсын гэрээ]] гэдгээр Монголыг Хятадын автономит улс. Гэвч Хятадын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар автономийг устгаж Монголыг төргүй болгосон жил гаруйгийн намтрын эх үүнээс хоёр жилийн өмнөөс үүдэлтэй. Октябрийн эргэлтийн дараа Орост иргэний дайн өрнөн, улмаар Сибирийн ихэнх нутагт самуун гаарснаар Монголд нөлөөлөх Оросын хүч суларсныг ашиглан хятадууд алдагдсан эрхээ сэргээх боломж хайх болов. Үүнийг хэрэгжүүлэх хэд хэдэн далим үүсчээ. Юун түрүүн Нармай Монгол байгуулсан атаман [[Григорий Семёнов|Семёнов]] үүнээ [[Халх]]аар зөвшөөрүүлэх гэж улайран заналхийлэх болов. “Хүрээ рүү төлөөлөгч явуулж [[Богд хаан]]ыг нийт Монголын хаан ширээнд суулгахаар ятгах, татгалзвал Хүрээ рүү Дагуурын Засгийн газрын цэргийг хөдөлгөх” шийдвэр гаргажээ. {{multiple image | align = right | direction = horizontal | total_width = 400 | caption_align = center | image1 = With the Russians in Mongolia 068.png | height1 = 250 | image2 = Tserenchimed.jpg | height2 = 250 | caption1 = Гадаад хэргийн Сайд Ханддорж | caption2 = Дотоод хэргийн Сайд Цэрэнчимэд }} Гэхдээ гол шалтгаан нь Монголын хар, шар феодалуудын хоорондын зөрчил дээд цэгтээ тулснаас эхтэй. Засгийн газар байгуулсан өдрөөс л шарын төлөөлөгч [[Да лам Цэрэнчимэд]], харын төлөөлөгч Чин ван [[Минжиддоржийн Ханддорж|Ханддорж]] нар биенээ үзэхээ больсон. Богд хаан Цэрэнчимэдэд илүү талтай авч зөрчил хэт хурцдаад ирэхээр тэнцвэр тогтоохын тулд Бүгд хэргийг ерөнхийлөн шийтгэх яам байгуулан Ерөнхий сайдаар Чингисийн шууд угсааны Сайнноён хан Намнансүрэнг томилжээ. Цэрэнчимэд ч, Ханддорж ч тэгсхийгээд үл мэдэгдэх шалтгаанаар дараалан үхсэн ба Хайсан, Удай зэрэг өвөр монголчуудыг хавчин хөөж явуулснаар түр намжмал байдал үүсчээ. 1918 онд Ерөнхий сайд Намнансүрэн үл мэдэгдэх шалтгаанаар гэнэт нас барж, оронд нь Да лам Бадамдорж хэмээх шарын төлөөлөгч томилогдов. Богд хааны дэмжлэгтэйгээр шарынхан төрийн эрх авснаар ноёд, ван, гүн нарыг хавчин татварыг нэмэгдүүлэх мөртөө хутагт хувилгаадыг дэмжин Их шавь болон бусад шавийг алба гувчуураас чөлөөлөх төдийгүй шавь руу зугтаасан харц ард нарыг өмгөөлөх болов. Иймэрхүү гадуурхал нь ноёдын хилэнг хөдөлгөж, тэд шарынхны эсрэг нэгдэж эхэллээ. Л.Дэндэвийн бичсэнээр “[[Их Шавь]]д алба гаргуулахыг үүрд хэрэгсэхгүй болгосноор дөрвөн аймгийн тэргүүлэгчдийн гомдол хорсол улмаар нэмэгдсэн”<ref> Дэндэв, Л. Монголын товч түүх, IY (Улаанбаатар 1934) [Dendev, L. Breaf history of the Mongolia] </ref>. Чингис хааны шууд угсааныхны хүч нөлөө маш их тул тэдний “хорсол” аймшигтай үр дагавартай байж таарна. [[Хиагтын гэрээ]]ний гурван сүбъектийн нэг нь болох Орос бараг байхгүй болсонд тооцогдохоор болжээ. Хэд хэдэн засагтай болсон Оросын төрийг аль бүлэглэл хууль эрхийн хүрээнд төлөөлөх нь тодорхой бус болов. Ийм учраас монголчууд энэ асуудалд яаж хандахаа тодорхойлохоор 1918 оны зун цуглав. Семёновын тулгаад байгаа Нармай Монгол бодлогод ямар хариу өгөх талаар хэлэлцэх гэсэн хэрэг. Хуралдаанаас бичиг шийтгэн Богд хаанд өргөн барьжээ. Учир нь автономт Монголын цэргийн зардлыг Халх дөрвөн аймаг гаргадаг ба Дөрвөдийн хоёр аймаг болон Шавь үүнд оролцдоггүй байв. Дээрх бичгийн гол санаа нь Дөрвөд хоёр аймаг болон Шавиас цэргийн зардлыг хамтран даах санал гомдлын агуулгатай юм. Богд Дөрвөд аймгаас цэргийн зардал гаргуулахыг зөвшөөрөөд, “Шавьд алба гаргуулахыг үүрд хэрэгсэхгүй болгох” гэсэн хариу өгчээ. Үүнд дөрвөн аймгийн төлөөлөгчдийн гомдол хорсол улам нэмэгдэж… Их шавиас цэрэг ба хүнс гаргуулахгүй бол дөрвөн аймаг дангаар улс төрийг хамгаалж чадахгүй бөгөөд, ингэж байснаас Хятадыг түшсэн минь дээр гэдэг дээр асуудал шийдэгдсэн<ref> Навааннамжил, Галсангийн Галсангийн Навааннамжилийн бүтээлийн дээж ЗГХЭГУлаанбаатар 2011х-215 [Best of Navaannamjil`s works]</ref>. [[Файл:Grigory Mikhaylovich Semyonov 1919.jpg|250px|thumb|Атаман Г.Семенов Тусгаар Монгол-Буриадын Бага Сургуулийн төв байртай]] [[Нармай Монгол]]ыг байгуулах гэсэн [[Дагуур]] дахь санаачилга Монголын автономийг устгахаар хөөцөлдөж байсан Чэн И-д аятайхан далим боллоо. Тэрээр Бээжин рүү энэ хэргийг улам дэвэргэн бичиж, Богдын Засгийн газрыг Семёновоор айлгах тактикт шилжив. Түүний шахалтаар Монголын Засгийн газар “...Семёновын цэргийн зэвсгийг хурааж Чита хотод байгаа хятад, монголын үймээнч цэргийг тараан, хатуу чанга хяналтын дор нутаг усанд нь буцаах талаар яаралтай арга хэмжээ авахыг төв Засгийн газарт мэдэгдэхийг эрхэм сайд Танаас гуйсугай”<ref>Ширэндэв, Б. Монгол ардын хувьсгалын түүх (Улаанбаатар 1969) х-124 [Shirendev, B. History of the Mongolian people`s revolution]</ref> гэсэн төгсгөлтэй аврал эрсэн урт бичиг шийтгэж өөрт нь барьлаа. Аль шинэтгэлийн бодлого хэрэгжиж эхэлсэн үе болох 1907 оноос л монголчуудыг аргалах хэн ч чадаагүй ажлыг Чэн И гүйцэтгэн түүхэнд гавьяа байгуулахаар ихэд улайрлаа. Тэрээр ''Гадаад Монголын өөртөө засахыг устгасны хойно, Хятадын Засгийн газраас Гадаад Монголыг хүндэтгэн үзэх ба жич хойчийг сайжруулах хууль зүйл''гэсэн урт нэртэй хуулийн төсөл өөрөө боловсруулаад Гадаад Монголын Засгийн газрын ихэстэй хэлцэл хийж эхлэв. Эхлээд тэрээр ГЯЯ-ны тэргүүн сайд Цэрэндоржтой уулзжээ. Монголчууд сайн дураараа автономи эрхээсээ өөрөө гуйн татгалзаж өргөдөл хийж өөрт нь өгөхийг шаардаад хэрэв эс чингэвэл хойчийн өдөр гэмшилтэй явдал болно гэж сүрдүүлэв<ref>Магсаржав, Н. Монгол улсын шинэ түүх (Улаанбаатар 1994) х-143 [Magsarjav, N. New History of Mongolia]</ref>. Сайд түүнд энэ асуудлаар Ерөнхий сайд болоод Богд гэгээнтэй ярилцах болно гэж хариулжээ. Монголыг эзлэн түрэмгийлэх санааг [[Хятадын Ерөнхий сайд]], [[аньхой бүлгийн гишүүн]] [[Дуань цижуй]] анхлан гаргасан байна. Дуань цижуй бол [[Хятад]]ыг [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]] татан оролцуулсан хүн бөгөөд армиа шинэчлэн зохион байгуулахын тулд [[Японы эзэнт гүрэн|Япон]]оос хэд хэдэн удаа ихээхэн зээл авсан юм. [[Цэргийн яам]]ны зэрэгцээгээр, “Дайнд оролцох асуудлыг товчоо”-ны захирал гэж Дуань цижуйн авсан зээлийн мөнгө амласан ёсоор хилийн чанад дахь байлдааны ажиллагаанд оролцоогүй [[арми]] байгуулахад зарцуулагджээ. [[Файл:Occupation of Outer Mongolia and Tannu Uriankhai.svg|thumb|Хамрах хүрээ нь [[Дундад Иргэн Улс]]ын Засгийн газар (Хөнгөн ногоон)]] Дайн төгсөхөд Дуань цижуйг эсэргүүцэгчид буруугаар ашиглахаас нь эмээж шинэ армиа тараахыг түүнээс шаарджээ. Гэтэл Дуань цижуй Монголын тусгаар тогтнолыг устгахад шинэ армиа ашиглахаар шийдсэн байна. Энэ нь [[Парижийн энхийн гэрээ]]гээр Японд [[Шаньдун]]ыг буулт хийн тавьж өгснөөр ганхсан байр сууриа эргүүлэн олох гэсэн “эх оронч” оролдлого төдий өчүүхэн зүйл байсан аж. Хэрэв тэр үнэхээр “эх оронч” байсан бол Шаньдунаа алдахгүй байх ёстой байсан юм. Том улсын зарим эрх баригчдад эх орноо худалдан буулт хийж, жижиг улсаас эх орноо “хамгаалдаг” хятад зан байдаг байх… Ингээд Дуань цижуй өөрийн байгуулсан армиа “Баруун Хойд хилийн арми” гэж нэрлэх болж, түүнийг захирагчаар аньхой бүлгийн нэгэн гол зүтгэлтэн, генерал [[Сю Шүжан]]г томилжээ. Мөн 1919 онд [[Манжуур]]ын [[Дагуур өртөө]]нд [[Нэйс Гэгээн Мэндбаяр]]ын Засгийн Газрын “[[Оросын иргэний дайн|аюулаас сэргийлэх]]” асуудал [[хятадууд]] [[Монгол]]д түрэмгийлэх нэг том [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь|шалтгаан]] болсон. == Эшлэл == {{reflist}} == Цахим холбоос == * [https://ikon.mn/opinion/1ibp 100 жилийн өмнө Монгол төрийг устгасан гашуун сургамж] [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:Дундад иргэн улс]] [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] 88b3g0ix4ei4vzdlzlamjdil35czoa4 4 40836 709555 706411 2022-08-25T23:17:23Z MediaWiki message delivery 26946 /* The 2022 Board of Trustees election Community Voting period is now open */ шинэ хэсэг wikitext text/x-wiki __NEWSECTIONLINK__ {{/header}} {| class="wikitable" style="text-align:right; float:right; margin-left:18px;" |- | align="center" | [[File:file.svg|50px]] |- | align="center" | [[Wikipedia:Хурал/Гадаад хэл/2016|Архив-2016]] |- | align="center" | [[Википедиа:Хурал/Гадаад хэл/2017|Архив-2017]] |- | align="center" | [[Википедиа:Хурал/Гадаад хэл/2018|Архив-2018]] |- | align="center" | [[Википедиа:Хурал/Гадаад хэл/2019|Архив-2019]] |- | align="center" | [[Википедиа:Хурал/Гадаад хэл/2020|Архив-2020]] |} == Moving Wikimania 2021 to a Virtual Event == <div class="mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Wikimania_logo_with_text_2.svg|right|alt=Wikimania's logo.|75px]] ''{{int:Hello}}. Apologies if you are not reading this message in your native language. {{Int:Please-translate}}. {{Int:Feedback-thanks-title}}'' [[:m:Wikimania 2021|Wikimania will be a virtual event this year]], and hosted by a wide group of community members. Whenever the next in-person large gathering is possible again, [[:m:ESEAP Hub|the ESEAP Core Organizing Team]] will be in charge of it. Stay tuned for more information about how ''you'' can get involved in the planning process and other aspects of the event. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikimedia-l/2021-January/096141.html Please read the longer version of this announcement on wikimedia-l]. ''ESEAP Core Organizing Team, Wikimania Steering Committee, Wikimedia Foundation Events Team'', 15:16, 27 Нэгдүгээр сар 2021 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Elitre_(WMF)/Wikimania21&oldid=21014617 --> == Project Grant Open Call == This is the announcement for the [[m:Grants:Project|Project Grants program]] open call that started on January 11, with the submission deadline of February 10, 2021.<br> This first open call will be focussed on Community Organizing proposals. A second open call focused on research and software proposals is scheduled from February 15 with a submission deadline of March 16, 2021.<br> For the Round 1 open call, we invite you to propose grant applications that fall under community development and organizing (offline and online) categories. Project Grant funds are available to support individuals, groups, and organizations to implement new experiments and proven ideas, from organizing a better process on your wiki, coordinating a campaign or editathon series to providing other support for community building. We offer the following resources to help you plan your project and complete a grant proposal:<br> * Weekly proposals clinics via Zoom during the Open Call. Join us for [[m:Grants:Project|#Upcoming_Proposal_Clinics|real-time discussions]] with Program Officers and select thematic experts and get live feedback about your Project Grants proposal. We’ll answer questions and help you make your proposal better. We also offer these support pages to help you build your proposal: * [[m:Grants:Project/Tutorial|Video tutorials]] for writing a strong application<br> * General [[m:Grants:Project/Plan|planning page]] for Project Grants <br> * [[m:Grants:Project/Learn|Program guidelines and criteria]]<br> Program officers are also available to offer individualized proposal support upon request. Contact us if you would like feedback or more information.<br> We are excited to see your grant ideas that will support our community and make an impact on the future of Wikimedia projects. Put your idea into motion, and [[m:Grants:Project/Apply|submit your proposal]] by February 10, 2021!<br> Please feel free to get in touch with questions about getting started with your grant application, or about serving on the Project Grants Committee. Contact us at projectgrants{{at}}wikimedia.org. Please help us translate this message to your local language. [[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 08:01, 28 Нэгдүгээр сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:RSharma (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=20808431 --> == New Wikipedia Library Collections Available Now (February 2021) == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Hello Wikimedians! [[File:Wikipedia_Library_owl.svg|thumb|upright|The TWL owl says sign up today!]] [[m:The Wikipedia Library|The Wikipedia Library]] is announcing new free, full-access, accounts to reliable sources as part of our [https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/ research access program]. You can sign up to access research materials on the [https://wikipedialibrary.wmflabs.org/ Library Card platform]: * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/103/ Taxmann]''' – Taxation and law database * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/104/ PNAS]''' – Official journal of the National Academy of Sciences * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/57/ EBSCO]''' – New Arabic and Spanish language databases added We have a wide array of [https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/ other collections available], and a significant number now no longer require individual applications to access! Read more in our [https://diff.wikimedia.org/2020/06/24/simplifying-your-research-needs-the-wikipedia-library-launches-new-technical-improvements-and-partnerships/ blog post]. Do better research and help expand the use of high quality references across Wikipedia projects! :<small>This message was delivered via the [https://meta.wikimedia.org/wiki/MassMessage#Global_message_delivery Global Mass Message] tool to [https://meta.wikimedia.org/wiki/Global_message_delivery/Targets/Wikipedia_Library The Wikipedia Library Global Delivery List].</small> --12:57, 1 Хоёрдугаар сар 2021 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Samwalton9@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikipedia_Library&oldid=21022367 --> == Wiki Loves Folklore 2021 is back! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]] You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2021|Wiki Loves Folklore 2021]]''' an international photography contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the 1st till the 28th of February. You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&campaign=wlf_2021 submitting] them in this commons contest. Please support us in translating the [[:c:Commons: Wiki Loves Folklore 2021|project page]] and a [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:Translate?group=Centralnotice-tgroup-wikiloveslove2020&language=en&filter=%21translated&action=translate|one-line banner message] to help us spread the word in your native language. '''Kind regards,''' '''Wiki loves Folklore International Team''' [[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 13:25, 6 Хоёрдугаар сар 2021 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wll&oldid=21073884 --> == Feminism & Folklore 1 February - 31 March == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} Greetings! You are invited to participate in '''[[m:Feminism and Folklore 2021|Feminism and Folklore]] writing contest'''. This year Feminism and Folklore will focus on feminism, women's biographies and gender-focused topics for the project in league with Wiki Loves Folklore gender gap focus with folk culture theme on Wikipedia. folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, fairy tales, folk plays, folk arts, folk religion, mythology, etc. You can help us in enriching the folklore documentation on Wikipedia from your region by creating or improving articles centered on folklore around the world, including, but not limited to folk festivals, folk dances, folk music, women and queer personalities in folklore, folk culture (folk artists, folk dancers, folk singers, folk musicians, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch-hunting, fairy tales and more. You can contribute to new articles or translate from the list of [[:m:Feminism and Folklore 2021/List of Articles|suggested articles here]]. You can also support us in translating the [[m:Feminism and Folklore 2021|project page]] and help us spread the word in your native language. Learn more about the contest and prizes from our [[m:Feminism and Folklore 2021|project page]]. Thank you. Feminism and Folklore team, [[m:User:Joy Agyepong|Joy Agyepong]] ([[m:User talk:Joy Agyepong|talk]]) 02:40, 16 Хоёрдугаар сар 2021 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&oldid=20421065 --> == Wikifunctions logo contest == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="mn" dir="ltr"> {{Int:Hello}}. Шинэ Wikifunctions wiki-ийн логоны дизайны концепцийг сонгоход тусална уу. Санал хураалт өнөөдрөөс эхлэх бөгөөд 2 долоо хоногийн турш явагдана. Хэрэв та оролцохыг хүсвэл Meta-Wiki дээр '''[[m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia/Wikifunctions logo concept/Vote|илүү ихийг мэдэж аваарай, одоо саналаа өгөөрэй]]'''. {{Int:Feedback-thanks-title}} --[[m:User:Quiddity (WMF)|Quiddity (WMF)]]</div> 01:47, 2 Гуравдугаар сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=21087740 --> == Seeking the local opinion for translation == Hello，I am the editor of Cantonese wiki，and we have created[[:zh-yue:蒙古話保育運動| the Mongolian language Conservation movement in Inner Mongolia]] recently with some question translating the title into Mongolian.One non-Cantonese editor named ‎Ngguls argue that Cantonese wiki editors haven‘t quality to translate the right Mongolian title and deleted the Translated Name multi-times without further advice nor friendly discussion.I admit we may not understand the Mongolian well enough and so here for further help to make it right for the right translation for Mongolian title.We will be honour and appreciate for every assistance.——[[Хэрэглэгч:Longway22|Longway22]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Longway22|talk]]) 10:13, 19 Гуравдугаар сар 2021 (UTC) == Universal Code of Conduct – 2021 consultations == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> === Universal Code of Conduct Phase 2 === {{int:please-translate}} The [[:wmf:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|'''Universal Code of Conduct (UCoC)''']] provides a universal baseline of acceptable behavior for the entire Wikimedia movement and all its projects. The project is currently in Phase 2, outlining clear enforcement pathways. You can read more about the whole project on its [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|'''project page''']]. ==== Drafting Committee: Call for applications ==== The Wikimedia Foundation is recruiting volunteers to join a committee to draft how to make the code enforceable. Volunteers on the committee will commit between 2 and 6 hours per week from late April through July and again in October and November. It is important that the committee be diverse and inclusive, and have a range of experiences, including both experienced users and newcomers, and those who have received or responded to, as well as those who have been falsely accused of harassment. To apply and learn more about the process, see [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|Universal Code of Conduct/Drafting committee]]. ==== 2021 community consultations: Notice and call for volunteers / translators ==== From 5 April – 5 May 2021 there will be conversations on many Wikimedia projects about how to enforce the UCoC. We are looking for volunteers to translate key material, as well as to help host consultations on their own languages or projects using suggested [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/2021 consultations/Discussion|key questions]]. If you are interested in volunteering for either of these roles, please [[:m:Talk:Universal Code of Conduct/2021 consultations|contact us]] in whatever language you are most comfortable. To learn more about this work and other conversations taking place, see [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/2021 consultations|Universal Code of Conduct/2021 consultations]]. -- [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] ([[User talk:Xeno (WMF)|talk]]) 22:00, 5 Дөрөвдүгээр сар 2021 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:MNadzikiewicz_(WMF)/Without_Russian,_Polish_and_translated/4&oldid=21302199 --> == Global bot policy changes == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> {{int:hello}}! I apologize for sending a message in English. {{int:please-translate}}. According to [[:m:Bot_policy/Implementation#Where_it_is_policy|the list]], your wiki project is currently opted in to the [[:m:Bot_policy#Global_bots|global bot policy]]. As such, I want to let you know about some changes that were made after the [[:m:Requests for comment/Refine global bot policy|global RfC]] was closed. *Global bots are now subject to a 2 week discussion, and it'll be publicized via a MassMessage list, available at [[:m:Bot policy/New global bot discussion|Bot policy/New global bot discussion]] on Meta. Please subscribe yourself or your wiki if you are interested in new global bots proposals. *For a bot to be considered for approval, it must demonstrate it is welcomed in multiple projects, and a good way to do that is to have the bot flag on at least 5 wikis for a single task. *The bot operator should make sure to adhere to the wiki's preference as related to the use of the bot flag (i.e., if a wiki doesn't want a bot to use the flag as it edits, that should be followed). Thank you for your time. Best regards,<br /> —'''''<span style="font-family:Candara">[[User:Tks4Fish|<span style="color:black">Thanks for the fish!</span>]] ^{[[User Talk:Tks4Fish|<span style="color:blue">talk</span>]]•[[Special:Contribs/Tks4Fish|contribs]]}</span>''''' 18:48, 6 Дөрөвдүгээр сар 2021 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Tks4Fish@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tks4Fish/temp&oldid=21306363 --> == Line numbering coming soon to all wikis == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Technical_Wishes_–_Line_numbering_-_2010_wikitext_editor.png|thumb|Example]] From April 15, you can enable line numbering in some wikitext editors - for now in the template namespace, coming to more namespaces soon. This will make it easier to detect line breaks and to refer to a particular line in discussions. These numbers will be shown if you enable the syntax highlighting feature ([[mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|CodeMirror extension]]), which is supported in the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:WikiEditor|2010]] and [[mw:Special:MyLanguage/2017 wikitext editor|2017]] wikitext editors. More information can be found on [[m:WMDE Technical Wishes/Line Numbering|this project page]]. Everyone is invited to test the feature, and to give feedback [[m:talk:WMDE Technical Wishes/Line Numbering|on this talk page]]. </div> -- [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] 15:09, 12 Дөрөвдүгээр сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=21329014 --> == Suggested Values == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> From April 29, it will be possible to suggest values for parameters in templates. Suggested values can be added to [[mw:Special:MyLanguage/Help:TemplateData|TemplateData]] and will then be shown as a drop-down list in [[mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide|VisualEditor]]. This allows template users to quickly select an appropriate value. This way, it prevents potential errors and reduces the effort needed to fill the template with values. It will still be possible to fill in values other than the suggested ones. More information, including the supported parameter types and how to create suggested values: [[mw:Help:TemplateData#suggestedvalues|[1]]] [[m:WMDE_Technical_Wishes/Suggested_values_for_template_parameters|[2]]]. Everyone is invited to test the feature, and to give feedback [[m:Talk:WMDE Technical Wishes/Suggested values for template parameters|on this talk page]]. </div> [[m:User:Timur Vorkul (WMDE)|Timur Vorkul (WMDE)]] 14:08, 22 Дөрөвдүгээр сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:Timur Vorkul (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=21361904 --> == Universal Code of Conduct News – Issue 1 == <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size:200%;">'''Universal Code of Conduct News'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Issue 1, June 2021'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1|Read the full newsletter]]</span> ---- Welcome to the first issue of [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct News]]! This newsletter will help Wikimedians stay involved with the development of the new code, and will distribute relevant news, research, and upcoming events related to the UCoC. Please note, this is the first issue of UCoC Newsletter which is delivered to all subscribers and projects as an announcement of the initiative. If you want the future issues delivered to your talk page, village pumps, or any specific pages you find appropriate, you need to [[m:Global message delivery/Targets/UCoC Newsletter Subscription|subscribe here]]. You can help us by translating the newsletter issues in your languages to spread the news and create awareness of the new conduct to keep our beloved community safe for all of us. Please [[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/Participate|add your name here]] if you want to be informed of the draft issue to translate beforehand. Your participation is valued and appreciated. </div><div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> * '''Affiliate consultations''' – Wikimedia affiliates of all sizes and types were invited to participate in the UCoC affiliate consultation throughout March and April 2021. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec1|continue reading]]) * '''2021 key consultations''' – The Wikimedia Foundation held enforcement key questions consultations in April and May 2021 to request input about UCoC enforcement from the broader Wikimedia community. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec2|continue reading]]) * '''Roundtable discussions''' – The UCoC facilitation team hosted two 90-minute-long public roundtable discussions in May 2021 to discuss UCoC key enforcement questions. More conversations are scheduled. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec3|continue reading]]) * '''Phase 2 drafting committee''' – The drafting committee for the phase 2 of the UCoC started their work on 12 May 2021. Read more about their work. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec4|continue reading]]) * '''Diff blogs''' – The UCoC facilitators wrote several blog posts based on interesting findings and insights from each community during local project consultation that took place in the 1st quarter of 2021. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec5|continue reading]])</div> --[[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 23:05, 11 Зургаадугаар сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:SOyeyele (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SOyeyele_(WMF)/Announcements/Other_languages&oldid=21578291 --> == Wikimania 2021: Individual Program Submissions == [[File:Wikimania logo with text 2.svg|right|200px]] Dear all, Wikimania 2021 will be [[:wikimania:2021:Save the date and the Core Organizing Team|hosted virtually]] for the first time in the event's 15-year history. Since there is no in-person host, the event is being organized by a diverse group of Wikimedia volunteers that form the [[:wikimania:2021:Organizers|Core Organizing Team]] (COT) for Wikimania 2021. '''Event Program''' - Individuals or a group of individuals can submit their session proposals to be a part of the program. There will be translation support for sessions provided in a number of languages. See more information [[:wikimania:2021:Submissions/Guidelines#Language Accessibility|here]]. Below are some links to guide you through; * [[:wikimania:2021:Submissions|Program Submissions]] * [[:wikimania:2021:Submissions/Guidelines|Session Submission Guidelines]] * [[:wikimania:2021:FAQ|FAQ]] Please note that the deadline for submission is 18th June 2021. '''Announcements'''- To keep up to date with the developments around Wikimania, the COT sends out weekly updates. You can view them in the Announcement section [[:wikimania:2021:Announcements|here]]. '''Office Hour''' - If you are left with questions, the COT will be hosting some office hours (in multiple languages), in multiple time-zones, to answer any programming questions that you might have. Details can be found [[:wikimania:2021:Organizers#Office hours schedule|here.]] Best regards, [[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 04:18, 16 Зургаадугаар сар 2021 (UTC) On behalf of Wikimania 2021 Core Organizing Team <!-- Message sent by User:Bodhisattwa@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=21597568 --> == Editing news 2021 #2 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> <em>[[m:Special:MyLanguage/VisualEditor/Newsletter/2021/June|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]</em> [[File:Reply Tool A-B test comment completion.png|alt=Junior contributors comment completion rate across all participating Wikipedias|thumb|296x296px|When newcomers had the Reply tool and tried to post on a talk page, they were more successful at posting a comment. ([https://wikimedia-research.github.io/Reply-tools-analysis-2021/ Source])]] Earlier this year, the Editing team ran a large study of [[mw:Talk pages project/Replying|the Reply Tool]]. The main goal was to find out whether the Reply Tool helped [[mw:Talk pages project/Glossary|newer editors]] communicate on wiki. The second goal was to see whether the comments that newer editors made using the tool needed to be reverted more frequently than comments newer editors made with the existing wikitext page editor. The key results were: * Newer editors who had automatic ("default on") access to the Reply tool were [https://wikimedia-research.github.io/Reply-tools-analysis-2021/ more likely] to post a comment on a talk page. * The comments that newer editors made with the Reply Tool were also [https://wikimedia-research.github.io/Reply-tools-analysis-2021/ less likely] to be reverted than the comments that newer editors made with page editing. These results give the Editing team confidence that the tool is helpful. <strong>Looking ahead</strong> The team is planning to make the Reply tool available to everyone as an opt-out preference in the coming months. This has already happened at the Arabic, Czech, and Hungarian Wikipedias. The next step is to [[phab:T280599|resolve a technical challenge]]. Then, they will deploy the Reply tool first to the [[phab:T267379|Wikipedias that participated in the study]]. After that, they will deploy it, in stages, to the other Wikipedias and all WMF-hosted wikis. You can turn on "{{int:discussiontools-preference-label}}" [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|in Beta Features]] now. After you get the Reply tool, you can change your preferences at any time in [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion]]. –[[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[User talk:Whatamidoing (WMF)|talk]]) </div> 14:14, 24 Зургаадугаар сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=21624491 --> == Server switch == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch 2020|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch+2020&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] tests the switch between its first and secondary data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. <!-- They will switch all traffic back to the primary data center on '''Tuesday, October 27 2020'''. --> Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. '''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.''' *You will not be able to edit for up to an hour on Tuesday, 29 June 2021. The test will start at [https://zonestamp.toolforge.org/1624975200 14:00 UTC] (07:00 PDT, 10:00 EDT, 15:00 WEST/BST, 16:00 CEST, 19:30 IST, 23:00 JST, and in New Zealand at 02:00 NZST on Wednesday 30 June). *If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case. ''Other effects'': *Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped. *There will be code freezes for the week of June 28. Non-essential code deployments will not happen. This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch_Datacenter#Schedule_for_2021_switch|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''</div></div> [[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] 01:19, 27 Зургаадугаар сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=21463754 --> == New Wikipedia Library collections and design update (August 2021) == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Hello Wikimedians! [[File:Wikipedia_Library_owl.svg|thumb|upright|The TWL OWL says log in today!]] [https://wikipedialibrary.wmflabs.org/users/my_library/ The Wikipedia Library] is pleased to announce the addition of new collections, alongside a new interface design. New collections include: * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/107/ Cabells]''' – Scholarly and predatory journal database * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/108/ Taaghche]''' - Persian language e-books * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/112/ Merkur]''', '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/111/ Musik & Ästhetik]''', and '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/110/ Psychologie, Psychotherapie, Psychoanalyse]''' - German language magazines and journals published by Klett-Cotta * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/117/ Art Archiv]''', '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/113/ Capital]''', '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/115/ Geo]''', '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/116/ Geo Epoche]''', and '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/114/ Stern]''' - German language newspapers and magazines published by Gruner + Jahr Additionally, '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/105/ De Gruyter]''' and '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/106/ Nomos]''' have been centralised from their previous on-wiki signup location on the German Wikipedia. Many other collections are freely available by simply logging in to [https://wikipedialibrary.wmflabs.org/ The Wikipedia Library] with your Wikimedia login! We are also excited to announce that the first version of a new design for My Library was deployed this week. We will be iterating on this design with more features over the coming weeks. Read more on the [[:m:Library Card platform/Design improvements|project page on Meta]]. Lastly, an Echo notification will begin rolling out soon to notify eligible editors about the library ([[Phab:T132084|T132084]]). If you can translate the notification please do so [https://translatewiki.net/w/i.php?title=Special:Translate&group=ext-thewikipedialibrary at TranslateWiki]! --The Wikipedia Library Team 13:23, 11 Наймдугаар сар 2021 (UTC) :<small>This message was delivered via the [https://meta.wikimedia.org/wiki/MassMessage#Global_message_delivery Global Mass Message] tool to [https://meta.wikimedia.org/wiki/Global_message_delivery/Targets/Wikipedia_Library The Wikipedia Library Global Delivery List].</small> </div> <!-- Message sent by User:Samwalton9@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikipedia_Library&oldid=21851699 --> == Universal Code of Conduct - Enforcement draft guidelines review == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="content"/>The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee#Phase_2|Universal Code of Conduct Phase 2 drafting committee]] would like comments about the '''[[:m:Universal Code of Conduct/Enforcement draft guidelines review|enforcement draft guidelines]]''' for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC). This review period is planned for 17 August 2021 through 17 October 2021. These guidelines are not final but you can help move the progress forward. The committee will revise the guidelines based upon community input. Comments can be shared in any language on the [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement draft guidelines review|draft review talk page]] and [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Discussions|multiple other venues]]. Community members are encouraged to organize conversations in their communities. There are planned live discussions about the UCoC enforcement draft guidelines: :[[wmania:2021:Submissions/Universal_Code_of_Conduct_Roundtable|Wikimania 2021 session]] (recorded 16 August) :[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/2021_consultations/Roundtable_discussions#Conversation hours|Conversation hours]] - 24 August, 31 August, 7 September @ 03:00 UTC & 14:00 UTC :[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/2021_consultations/Roundtable_discussions|Roundtable calls]] - 18 September @ 03:00 UTC & 15:00 UTC Summaries of discussions will be posted every two weeks [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee/Digests|here]]. Please let me know if you have any questions.<section end="content"/> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 23:19, 17 Наймдугаар сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/Wikipedia&oldid=21895766 --> == Wikimedia Foundation Board of Trustees election has come to an end == Thank you for participating in the [[:meta:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2021|2021 Wikimedia Foundation Board of Trustees election]]! Voting closed August 31 at 23:59. The official data, including the four most voted candidates, will be announced as soon as the [[:meta:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections_committee|Elections Committee]] completes their review of the ballots. The official announcement of the new trustees appointed will happen later, once the selected candidates have been confirmed by the Board. 6,946 community members from 216 wiki projects have voted. This makes 10.2% global participation, 1.1% higher than in the last Board elections. In 2017, 5167 people from 202 wiki projects cast their vote. A full analysis is planned to be published in a few days when the confirmed results are announced. In the meantime, you can check the [[:meta:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2021/Stats|data produced during the election]]. Diversity was an important goal with these elections. Messages about the Board election were translated into 61 languages. This outreach worked well. There were 70 communities with eligible voters voting in this election for the first time. With your help, next year’s Board of Trustees election will be even better. 10:03, 2 Есдүгээр сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/Wikipedia&oldid=21895840 --> == The 2022 Community Wishlist Survey will happen in January == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> Hello everyone, We hope all of you are as well and safe as possible during these trying times! We wanted to share some news about a change to the Community Wishlist Survey 2022. We would like to hear your opinions as well. Summary: <div style="font-style:italic;"> We will be running the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey|Community Wishlist Survey]] 2022 in January 2022. We need more time to work on the 2021 wishes. We also need time to prepare some changes to the Wishlist 2022. In the meantime, you can use a [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Sandbox|dedicated sandbox to leave early ideas for the 2022 wishes]]. </div> === Proposing and wish-fulfillment will happen during the same year === In the past, the [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech]] team has run the Community Wishlist Survey for the following year in November of the prior year. For example, we ran the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021|Wishlist for 2021]] in November 2020. That worked well a few years ago. At that time, we used to start working on the Wishlist soon after the results of the voting were published. However, in 2021, there was a delay between the voting and the time when we could start working on the new wishes. Until July 2021, we were working on wishes from the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2020|Wishlist for 2020]]. We hope having the Wishlist 2022 in January 2022 will be more intuitive. This will also give us time to fulfill more wishes from the 2021 Wishlist. === Encouraging wider participation from historically excluded communities === We are thinking how to make the Wishlist easier to participate in. We want to support more translations, and encourage under-resourced communities to be more active. We would like to have some time to make these changes. === A new space to talk to us about priorities and wishes not granted yet === We will have gone 365 days without a Wishlist. We encourage you to approach us. We hope to hear from you in the [[m:Special:MyLanguage/Talk:Community Wishlist Survey|talk page]], but we also hope to see you at our bi-monthly Talk to Us meetings! These will be hosted at two different times friendly to time zones around the globe. We will begin our first meeting '''September 15th at 23:00 UTC'''. More details about the agenda and format coming soon! === Brainstorm and draft proposals before the proposal phase === If you have early ideas for wishes, you can use the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Sandbox|new Community Wishlist Survey sandbox]]. This way, you will not forget about these before January 2022. You will be able to come back and refine your ideas. Remember, edits in the sandbox don't count as wishes! === Feedback === * What should we do to improve the Wishlist pages? * How would you like to use our new [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Sandbox|sandbox?]] * What, if any, risks do you foresee in our decision to change the date of the Wishlist 2022? * What will help more people participate in the Wishlist 2022? Answer on the [[m:Special:MyLanguage/Talk:Community Wishlist Survey|talk page]] (in any language you prefer) or at our Talk to Us meetings. </div> [[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[user talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 00:23, 7 Есдүгээр сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=21980442 --> == Call for Candidates for the Movement Charter Drafting Committee ending 14 September 2021 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content"/>Movement Strategy announces [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee|the Call for Candidates for the Movement Charter Drafting Committee]]. The Call opens August 2, 2021 and closes September 14, 2021. The Committee is expected to represent [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Diversity_and_Expertise_Matrices|diversity in the Movement]]. Diversity includes gender, language, geography, and experience. This comprises participation in projects, affiliates, and the Wikimedia Foundation. English fluency is not required to become a member. If needed, translation and interpretation support is provided. Members will receive an allowance to offset participation costs. It is US$100 every two months. We are looking for people who have some of the following [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee#Role_Requirements|skills]]: * Know how to write collaboratively. (demonstrated experience is a plus) * Are ready to find compromises. * Focus on inclusion and diversity. * Have knowledge of community consultations. * Have intercultural communication experience. * Have governance or organization experience in non-profits or communities. * Have experience negotiating with different parties. The Committee is expected to start with 15 people. If there are 20 or more candidates, a mixed election and selection process will happen. If there are 19 or fewer candidates, then the process of selection without election takes place. Will you help move Wikimedia forward in this important role? Submit your candidacy [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee#Candidate_Statements|here]]. Please contact strategy2030[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org with questions.<section end="announcement-content"/> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 17:01, 10 Есдүгээр сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/Wikipedia&oldid=22002240 --> == Server switch == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] tests the switch between its first and secondary data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. They will switch all traffic back to the primary data center on '''Tuesday, 14 September 2021'''. Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. '''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.''' *You will not be able to edit for up to an hour on Tuesday, 14 September 2021. The test will start at [https://zonestamp.toolforge.org/1631628049 14:00 UTC] (07:00 PDT, 10:00 EDT, 15:00 WEST/BST, 16:00 CEST, 19:30 IST, 23:00 JST, and in New Zealand at 02:00 NZST on Wednesday, 15 September). *If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case. ''Other effects'': *Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped. * We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards. This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch_Datacenter|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''</div></div> [[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[user talk:SGrabarczuk (WMF)|<span class="signature-talk">{{int:Talkpagelinktext}}</span>]]) 00:45, 11 Есдүгээр сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=21980442 --> == Talk to the Community Tech == [[File:Magic Wand Icon 229981 Color Flipped.svg|{{dir|{{pagelang}}|left|right}}|frameless|50px]] [[:m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates/2021-09 Talk to Us|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Community_Wishlist_Survey/Updates/2021-09_Talk_to_Us&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] Hello! As we have [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates|recently announced]], we, the team working on the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey|Community Wishlist Survey]], would like to invite you to an online meeting with us. It will take place on [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20210915T2300 '''September 15th, 23:00 UTC'''] on Zoom, and will last an hour. [https://wikimedia.zoom.us/j/89828615390 '''Click here to join''']. '''Agenda''' * [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Status report 1#Prioritization Process|How we prioritize the wishes to be granted]] * [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates|Why we decided to change the date]] from November 2021 to January 2022 * Update on the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Warn when linking to disambiguation pages|disambiguation]] and the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Real Time Preview for Wikitext|real-time preview]] wishes * Questions and answers '''Format''' The meeting will not be recorded or streamed. Notes without attribution will be taken and published on Meta-Wiki. The presentation (first three points in the agenda) will be given in English. We can answer questions asked in English, French, Polish, and Spanish. If you would like to ask questions in advance, add them [[m:Talk:Community Wishlist Survey|on the Community Wishlist Survey talk page]] or send to sgrabarczuk@wikimedia.org. [[m:Special:MyLanguage/User:NRodriguez (WMF)|Natalia Rodriguez]] (the [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech]] manager) will be hosting this meeting. '''Invitation link''' * [https://wikimedia.zoom.us/j/89828615390 Join online] * Meeting ID: 898 2861 5390 * One tap mobile ** +16465588656,,89828615390# US (New York) ** +16699006833,,89828615390# US (San Jose) * [https://wikimedia.zoom.us/u/kctR45AI8o Dial by your location] See you! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|<span class="signature-talk">{{int:Talkpagelinktext}}</span>]]) 03:03, 11 Есдүгээр сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=21980442 --> == Select You the question statements for candidates of Drafting Committee Movement Charter == Into 2021-10-04 11:59:59 UTC you can select [[:m:Movement Charter/Drafting Committee/Election Compass Statements|question statements]] for the [[:m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates|candidates]] of [[:m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee|Drafting Committee]] [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter|Movement Charter]]. ✍️ [[Хэрэглэгч:Dušan Kreheľ|Dušan Kreheľ]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Dušan Kreheľ|talk]]) 02:17, 30 Есдүгээр сар 2021 (UTC) == Voting for the election for the members for the Movement Charter drafting committee is now open == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content"/> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/MCDC Voter Email short 12-10-2021|{{int:otherlanguages}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/MCDC Voter Email short 12-10-2021}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Voting for the election for the members for the Movement Charter drafting committee is now open. In total, 70 Wikimedians from around the world are running for 7 seats in these elections. '''Voting is open from October 12 to October 24, 2021.''' The committee will consist of 15 members in total: The online communities vote for 7 members, 6 members will be selected by the Wikimedia affiliates through a parallel process, and 2 members will be appointed by the Wikimedia Foundation. The plan is to assemble the committee by November 1, 2021. Learn about each candidate to inform your vote in the language that you prefer: <https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates> Learn about the Drafting Committee: <https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee> We are piloting a voting advice application for this election. Click yourself through the tool and you will see which candidate is closest to you! Check at <https://mcdc-election-compass.toolforge.org/> Read the full announcement: <https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Elections> '''Go vote at SecurePoll on:''' <https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Elections> Best, Movement Strategy & Governance Team, Wikimedia Foundation <section end="announcement-content"/> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 02:25, 14 Аравдугаар сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/Wikipedia&oldid=22185710 --> == Learn how Movement Strategy Implementation Grants can support your Movement Strategy plans == <section begin="announcement-content"/>Movement Strategy Implementation grants now provide more than $2,000 USD to put Movement Strategy plans into action. Find out more about [[:m:Special:MyLanguage/Grants:MSIG/About|Movement Strategy Implementation grants, the criteria, and how to apply]].<section end="annoumcent-content"/> [[User:MNadzikiewicz (WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] ([[User talk:MNadzikiewicz (WMF)#top|talk]]) 13:30, 29 October 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:MNadzikiewicz_(WMF)/Delivery&oldid=22247589 --> == Meet the new Movement Charter Drafting Committee members == <section begin="announcement-content"/> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' The Movement Charter Drafting Committee election and selection processes are complete. * The [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results|election results have been published]]. 1018 participants voted to elect seven members to the committee: '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Richard_Knipel_(Pharos)|Richard Knipel (Pharos)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Anne_Clin_(Risker)|Anne Clin (Risker)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Alice_Wiegand_(lyzzy)|Alice Wiegand (Lyzzy)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Micha%C5%82_Buczy%C5%84ski_(Aegis_Maelstrom)|Michał Buczyński (Aegis Maelstrom)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Richard_(Nosebagbear)|Richard (Nosebagbear)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Ravan_J_Al-Taie_(Ravan)|Ravan J Al-Taie (Ravan)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Ciell_(Ciell)|Ciell (Ciell)]]'''. * The [[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Affiliate-chosen_members|affiliate process]] has selected six members: '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Anass_Sedrati_(Anass_Sedrati)|Anass Sedrati (Anass Sedrati)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#%C3%89rica_Azzellini_(EricaAzzellini)|Érica Azzellini (EricaAzzellini)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Jamie_Li-Yun_Lin_(Li-Yun_Lin)|Jamie Li-Yun Lin (Li-Yun Lin)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Georges_Fodouop_(Geugeor)|Georges Fodouop (Geugeor)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Manavpreet_Kaur_(Manavpreet_Kaur)|Manavpreet Kaur (Manavpreet Kaur)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Pepe_Flores_(Padaguan)|Pepe Flores (Padaguan)]]'''. * The Wikimedia Foundation has [[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Wikimedia_Foundation-chosen_members|appointed]] two members: '''[[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Runa_Bhattacharjee_(Runab_WMF)|Runa Bhattacharjee (Runab WMF)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Jorge_Vargas_(JVargas_(WMF))|Jorge Vargas (JVargas (WMF))]]'''. The committee will convene soon to start its work. The committee can appoint up to three more members to bridge diversity and expertise gaps. If you are interested in engaging with [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|Movement Charter]] drafting process, follow the updates [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee|on Meta]] and join the [https://t.me/joinchat/U-4hhWtndBjhzmSf Telegram group]. With thanks from the Movement Strategy and Governance team<section end="announcement-content"/> 15:53, 5 Арваннэгдүгээр сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:MNadzikiewicz_(WMF)/Delivery&oldid=22300322 --> == Global ban proposal for Musée Annam == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Apologies for writing in English. {{int:Please-translate}} There is an on-going discussion about a proposal that Musée Annam be globally banned from editing all Wikimedia projects. You are invited to participate at [[:m:Requests for comment/Global ban for Musée Annam|Requests for comment/Global ban for Musée Annam]] on Meta-Wiki. {{int:Feedback-thanks-title}} [[User:NguoiDungKhongDinhDanh|NguoiDungKhongDinhDanh]] ([[User talk:NguoiDungKhongDinhDanh|<span class="signature-talk">{{int:Talkpagelinktext}}</span>]]) 14:22, 27 Арванхоёрдугаар сар 2021 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:1234qwer1234qwer4@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Requests_for_comment/Global_ban_for_Mus%C3%A9e_Annam/Invitations/AN&oldid=22500565 --> == Upcoming Call for Feedback about the Board of Trustees elections == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content /> :''You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback:2022 Board of Trustees election/Upcoming Call for Feedback about the Board of Trustees elections|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback:2022 Board of Trustees election/Upcoming Call for Feedback about the Board of Trustees elections}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' The Board of Trustees is preparing a call for feedback about the upcoming Board Elections, from January 7 - February 10, 2022. While details will be finalized the week before the call, we have confirmed at least two questions that will be asked during this call for feedback: * What is the best way to ensure fair representation of emerging communities among the Board? * What involvement should candidates have during the election? While additional questions may be added, the Movement Strategy and Governance team wants to provide time for community members and affiliates to consider and prepare ideas on the confirmed questions before the call opens. We apologize for not having a complete list of questions at this time. The list of questions should only grow by one or two questions. The intention is to not overwhelm the community with requests, but provide notice and welcome feedback on these important questions. '''Do you want to help organize local conversation during this Call?''' Contact the [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance|Movement Strategy and Governance team]] on Meta, on [https://t.me/wmboardgovernancechat Telegram], or via email at msg[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org. Reach out if you have any questions or concerns. The Movement Strategy and Governance team will be minimally staffed until January 3. Please excuse any delayed response during this time. We also recognize some community members and affiliates are offline during the December holidays. We apologize if our message has reached you while you are on holiday. Best, Movement Strategy and Governance<section end="announcement-content" /> </div> {{int:thank-you}} [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 17:56, 27 Арванхоёрдугаар сар 2021 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&oldid=22502754 --> == Wiki Loves Folklore is back! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]] You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|Wiki Loves Folklore 2022]]''' an international photography contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the '''1st till the 28th''' of February. You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&campaign=wlf_2022 submitting] them in this commons contest. You can also [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Organize|organize a local contest]] in your country and support us in translating the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Translations|project pages]] to help us spread the word in your native language. Feel free to contact us on our [[:c:Commons talk:Wiki Loves Folklore 2022|project Talk page]] if you need any assistance. '''Kind regards,''' '''Wiki loves Folklore International Team''' --[[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 13:15, 9 Нэгдүгээр сар 2022 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlf&oldid=22560402 --> == Feminism and Folklore 2022 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} Greetings! You are invited to participate in '''[[:m:Feminism and Folklore 2022|Feminism and Folklore 2022]]''' writing competion. This year Feminism and Folklore will focus on feminism, women biographies and gender-focused topics for the project in league with Wiki Loves Folklore gender gap focus with folk culture theme on Wikipedia. You can help us in enriching the folklore documentation on Wikipedia from your region by creating or improving articles focused on folklore around the world, including, but not limited to folk festivals, folk dances, folk music, women and queer personalities in folklore, folk culture (folk artists, folk dancers, folk singers, folk musicians, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales and more. You can contribute to new articles or translate from the list of suggested articles [[:m:Feminism and Folklore 2022/List of Articles|here]]. You can also support us in organizing the contest on your local Wikipedia by signing up your community to participate in this project and also translating the [[m:Feminism and Folklore 2022|project page]] and help us spread the word in your native language. Learn more about the contest and prizes from our project page. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2022|talk page]] or via Email if you need any assistance... Thank you. '''Feminism and Folklore Team''', [[User:Tiven2240|Tiven2240]] --05:49, 11 Нэгдүгээр сар 2022 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlf&oldid=22574381 --> == Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" />:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' The Call for Feedback: Board of Trustees elections is now open and will close on 7 February 2022. With this Call for Feedback, the Movement Strategy and Governance team is taking a different approach. This approach incorporates community feedback from 2021. Instead of leading with proposals, the Call is framed around key questions from the Board of Trustees. The key questions came from the feedback about the 2021 Board of Trustees election. The intention is to inspire collective conversation and collaborative proposal development about these key questions. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections|Join the conversation.]] Best, Movement Strategy and Governance<section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 01:04, 15 Нэгдүгээр сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&oldid=22610145 --> == Subscribe to the This Month in Education newsletter - learn from others and share your stories == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Dear community members, Greetings from the EWOC Newsletter team and the education team at Wikimedia Foundation. We are very excited to share that we on tenth years of Education Newsletter ([[m:Education/News|This Month in Education]]) invite you to join us by [[m:Global message delivery/Targets/This Month in Education|subscribing to the newsletter on your talk page]] or by [[m:Education/News/Newsroom|sharing your activities in the upcoming newsletters]]. The Wikimedia Education newsletter is a monthly newsletter that collects articles written by community members using Wikimedia projects in education around the world, and it is published by the EWOC Newsletter team in collaboration with the Education team. These stories can bring you new ideas to try, valuable insights about the success and challenges of our community members in running education programs in their context. If your affiliate/language project is developing its own education initiatives, please remember to take advantage of this newsletter to publish your stories with the wider movement that shares your passion for education. You can submit newsletter articles in your own language or submit bilingual articles for the education newsletter. For the month of January the deadline to submit articles is on the 20th January. We look forward to reading your stories. Older versions of this newsletter can be found in the [[outreach:Education/Newsletter/Archives|complete archive]]. More information about the newsletter can be found at [[m:Education/News/Publication Guidelines|Education/Newsletter/About]]. For more information, please contact spatnaik{{@}}wikimedia.org. ------ <div style="text-align: center;"><div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[m:Education/Newsletter/About|About ''This Month in Education'']] · [[m:Global message delivery/Targets/This Month in Education|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]] · For the team: [[User:ZI Jony|<span style="color:#8B0000">'''ZI Jony'''</span>]] [[User talk:ZI Jony|^{<span style="color:Green"><i>(Talk)</i></span>}]], {{<includeonly>subst:</includeonly>#time:l G:i, d F Y|}} (UTC)</div></div> </div> <!-- Message sent by User:ZI Jony@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:ZI_Jony/MassMessage/Awareness_of_Education_Newsletter/List_of_Village_Pumps&oldid=21244129 --> == Movement Strategy and Governance News – Issue 5 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="ucoc-newsletter"/> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' <span style="font-size:200%;">'''Movement Strategy and Governance News'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Issue 5, January 2022'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5|'''Read the full newsletter''']]</span> ---- Welcome to the fifth issue of Movement Strategy and Governance News (formerly known as Universal Code of Conduct News)! This revamped newsletter distributes relevant news and events about the Movement Charter, Universal Code of Conduct, Movement Strategy Implementation grants, Board elections and other relevant MSG topics. This Newsletter will be distributed quarterly, while more frequent Updates will also be delivered weekly or bi-weekly to subscribers. Please remember to subscribe [[:m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive these updates. <div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> *'''Call for Feedback about the Board elections''' - We invite you to give your feedback on the upcoming WMF Board of Trustees election. This call for feedback went live on 10th January 2022 and will be concluded on 16th February 2022. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Call for Feedback about the Board elections|continue reading]]) *'''Universal Code of Conduct Ratification''' - In 2021, the WMF asked communities about how to enforce the Universal Code of Conduct policy text. The revised draft of the enforcement guidelines should be ready for community vote in March. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Universal Code of Conduct Ratification|continue reading]]) *'''Movement Strategy Implementation Grants''' - As we continue to review several interesting proposals, we encourage and welcome more proposals and ideas that target a specific initiative from the Movement Strategy recommendations. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Movement Strategy Implementation Grants|continue reading]]) *'''The New Direction for the Newsletter''' - As the UCoC Newsletter transitions into MSG Newsletter, join the facilitation team in envisioning and deciding on the new directions for this newsletter. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#The New Direction for the Newsletter|continue reading]]) *'''Diff Blogs''' - Check out the most recent publications about MSG on Wikimedia Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Diff Blogs|continue reading]])</div><section end="ucoc-newsletter"/> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 03:27, 29 Нэгдүгээр сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&oldid=22704115 --> == Updates on the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines Review == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello everyone, The Wikimedia Foundation Board of Trustees released a [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board noticeboard/January 2022 - Board of Trustees on Community ratification of enforcement guidelines of UCoC|statement on the ratification process]] for the '''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines]]'''. The [[m:Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) provides a baseline of acceptable behavior for the entire movement. The UCoC and the Enforcement Guidelines were written by [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|volunteer-staff drafting committees]] following community consultations. The revised guidelines were published 24 January 2022 as a proposed way to apply the policy across the movement. There is a [[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Changes|list of changes made]] to the guidelines after the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement draft guidelines review|enforcement draft guidelines review]]. '''Comments about the guidelines can be shared [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|on the Enforcement Guidelines talk page on Meta-wiki]].''' To help to understand the guidelines and process, the [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance|Movement Strategy and Governance]] (MSG) team will be hosting Conversation Hours on 4 February 2022 at 15:00 UTC, 25 February 2022 at 12:00 UTC, and 4 March 2022 at 15:00 UTC. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Conversations|Join the conversation hours to speak with the UCoC project team and drafting committee members about the updated guidelines and voting process]].''' The [[m:Universal Code of Conduct/Project#Timeline|timeline is available on Meta-wiki]]. The voting period is March 7 to 21. All eligible voters will have an opportunity to support or oppose the adoption of the Enforcement guidelines, and share why. '''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting|See the voting information page for more details]].''' Many participants from across the movement have provided valuable input in these ongoing conversations. The UCoC and MSG teams want to thank the Drafting Committee and the community members for their contributions to this process. Sincerely, Movement Strategy and Governance<br/> Wikimedia Foundation<section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 03:55, 4 Хоёрдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&oldid=22704115 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Leadership Development Task Force: Your feedback is appreciated</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" />:''[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' The Community Development team at the Wikimedia Foundation is supporting the creation of a global, community-driven Leadership Development Task Force. The purpose of the task force is to advise leadership development work. The team is looking for feedback about the responsibilities of the Leadership Development Task Force. This Meta page shares the proposal for a [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force|Leadership Development Task Force]] and how [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Participate|you can help.]] Feedback on the proposal will be collected from 7 to 25 February 2022.<section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 02:35, 9 Хоёрдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&oldid=22796821 --> == Enabling Section Translation: a new mobile translation experience == {{int:Hello}} Mongolian Wikipedians! Apologies as this message is not in Mongolian language, {{Int:Please-translate}}. The [https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Language_engineering WMF Language team] is pleased to let you know that we will like to enable the [[mw:Content_translation/Section_translation|Section translation]] tool in Mongolian Wikipedia. For this, our team will love you to read about the tool and test it so you can: *Give us your feedback *Ask us questions *Tell us how to improve it. Below is background information about Section translation, why we have chosen your community, and how to test it. '''Background information''' [[mw:Content_translation|Content Translation]] has been a successful tool for editors to create content in their language. More than one million articles have been created across all languages since the tool was released in 2015. The Wikimedia Foundation Language team has improved the translation experience further with the Section Translation. The WMF Language team enabled the early version of the tool in February in Bengali Wikipedia. Through their feedback, the tool was improved and ready for your community to test and help us with feedback to make it better. [https://design.wikimedia.org/strategy/section-translation.html Section Translation] extends the capabilities of Content Translation to support mobile devices. On mobile, the tool will: *Guide you to translate one section at a time in order to expand existing articles or create new ones. *Make it easy to transfer knowledge across languages anytime from your mobile device. Mongolian Wikipedia seems an ideal candidate to enjoy this new tool since data shows significant mobile editing activity. We plan to enable the tool on Mongolian Wikipedia in the coming weeks if there are no objections from your community. After it is enabled, we’ll monitor the content created with the tool and process all the feedback. In any case, feel free to raise any concerns or questions you may already have in any of the following formats: *As a reply to this message *On [[mw:Talk:Content_translation/Section_translation|the project talk page]]. *Through [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSfnZrzSdkP_208mIVCIS_oYUwG6Sh6RCEbm6wF1lAnAOebyIA/viewform?usp=sf_link this feedback form] '''Try the tool''' Before the enablement, you can try the current implementation of the tool in [https://test.m.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation our testing instance]. Once it is enabled on Mongolian Wikipedia, you’ll have access to https://mn.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation with your mobile device. You can select an article to translate, and machine translation will be provided as a starting point for editors to improve. '''Provide feedback''' Please provide feedback about Section translation in any of the formats you are most comfortable with. We want to hear about your impressions on: *The tool *What you think about our plans to enable it *Your ideas for improving the tool. Thanks, and we look forward to your feedback and questions. [[Хэрэглэгч:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:UOzurumba (WMF)|talk]]) 11:19, 15 Хоёрдугаар сар 2022 (UTC) On behalf of the WMF Language team '''PS''': Sending your feedback or questions in English is particularly appreciated. But, you can still send them in the language of your choice. ==Section Translation tool enabled in Mongolian Wikipedia== Hello Friends! The Language team is pleased to let you know that the [https://www.mediawiki.org/wiki/Content_translation/Section_translation Section Translation] tool is [https://mn.m.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation?from=en&to=ig&sx=true#/ now enabled in Mongolian Wikipedia]. It means you can translate real content one section at a time using your mobile devices with ease. Now you can also start translating an article on your mobile device right when you notice it is missing in Mongolian. From a Wikipedia article in any language, switch languages and search for Mongolian. If the article does not exist, an option to translate it will appear, as shown in the image below. [[File:Sx-language-selector-invite-th.png|thumb|center|Image of the entry point]] We have enabled this tool in your Wikipedia based on your interest and feedback about the tool. This tool will be useful for your community since data shows significant mobile device activity in Mongolian Wikipedia. Content created with the tool will be marked [https://mn.wikipedia.org/wiki/Special:RecentChanges?limit=500&days=30&urlversion=2 with the “sectiontranslation” tag] for the community to review. We’ll monitor the content created, but we are very interested in hearing about your experience using the tool and reviewing the content created with it. So, [https://mn.m.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation enjoy the tool] and [https://www.mediawiki.org/wiki/Talk:Content_translation/Section_translation provide feedback] on improving it. Thank you! [[Хэрэглэгч:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:UOzurumba (WMF)|talk]]) 05:03, 15 Гуравдугаар сар 2022 (UTC) == Wiki Loves Folklore is extended till 15th March == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">{{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]] Greetings from Wiki Loves Folklore International Team, We are pleased to inform you that [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore|Wiki Loves Folklore]] an international photographic contest on Wikimedia Commons has been extended till the '''15th of March 2022'''. The scope of the contest is focused on folk culture of different regions on categories, such as, but not limited to, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, etc. We would like to have your immense participation in the photographic contest to document your local Folk culture on Wikipedia. You can also help with the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Translations|translation]] of project pages and share a word in your local language. Best wishes, '''International Team'''<br /> '''Wiki Loves Folklore''' [[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 04:50, 22 Хоёрдугаар сар 2022 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Rockpeterson@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=22754428 --> == Coming soon == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> === Several improvements around templates === Hello, from March 9, several improvements around templates will become available on your wiki: * Fundamental improvements of the [[Mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|VisualEditor template dialog]] ([[m:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|1]], [[m:WMDE Technical Wishes/Removing a template from a page using the VisualEditor|2]]), * Improvements to make it easier to put a template on a page ([[m:WMDE Technical Wishes/Finding and inserting templates|3]]) (for the template dialogs in [[Mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|VisualEditor]], [[Mw:Special:MyLanguage/Extension:WikiEditor#/media/File:VectorEditorBasic-en.png|2010 Wikitext]] and [[Mw:Special:MyLanguage/2017 wikitext editor|New Wikitext Mode]]), * and improvements in the syntax highlighting extension [[Mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|CodeMirror]] ([[m:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting|4]], [[m:WMDE Technical Wishes/Bracket Matching|5]]) (which is available on wikis with writing direction left-to-right). All these changes are part of the “[[m:WMDE Technical Wishes/Templates|Templates]]” project by [[m:WMDE Technical Wishes|WMDE Technical Wishes]]. We hope they will help you in your work, and we would love to hear your feedback on the talk pages of these projects. </div> - [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] 12:38, 28 Хоёрдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=22907463 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Remember to Participate in the UCoC Conversations and Ratification Vote!</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello everyone, A [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voting|'''vote in SecurePoll from 7 to 21 March 2022''']] is scheduled as part of the ratification process for the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement guidelines. Eligible voters are invited to answer a poll question and share comments. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voter_information|Read voter information and eligibility details.]] During the poll, voters will be asked if they support the enforcement of the Universal Code of Conduct based on the proposed guidelines. The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) provides a baseline of acceptable behavior for the entire movement. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|revised enforcement guidelines]] were published 24 January 2022 as a proposed way to apply the policy across the movement. A [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_Board_noticeboard/January_2022_-_Board_of_Trustees_on_Community_ratification_of_enforcement_guidelines_of_UCoC|Wikimedia Foundation Board statement]] calls for a [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voting|ratification process]] where eligible voters will have an opportunity to support or oppose the adoption of the UCoC Enforcement guidelines in a vote. Wikimedians are invited to [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voter_information/Volunteer|translate and share important information]]. For more information about the UCoC, please see the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|project page]] and [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/FAQ|frequently asked questions]] on Meta-wiki. There are events scheduled to learn more and discuss: * A [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Conversations/Panel_Q&A|community panel]] recorded on 18 February 2022 shares perspectives from small- and medium-sized community participants. * The [[m:Movement Strategy and Governance|Movement Strategy and Governance]] (MSG) team is hosting Conversation Hours on 4 March 2022 at 15:00 UTC. Please [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Conversations|'''sign-up''']] to interact with the project team and the drafting committee about the updated enforcement guidelines and the ratification process. See the [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/2022_conversation_hour_summaries|Conversation Hour summaries]] for notes from 4 February 2022 and 25 February 2022. You can comment on Meta-wiki talk pages in any language. You may also contact either team by email: msg[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org or ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org Sincerely, Movement Strategy and Governance <br /> Wikimedia Foundation <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 02:17, 2 Гуравдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=22916674 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Universal Code of Conduct Enforcement guidelines ratification voting open from 7 to 21 March 2022</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello everyone, The ratification voting process for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|revised enforcement guidelines]] of the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) is now open! '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting|Voting commenced on SecurePoll]]''' on 7 March 2022 and will conclude on 21 March 2022. Please [[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information|read more on the voter information and eligibility details]]. The Universal Code of Conduct (UCoC) provides a baseline of acceptable behavior for the entire movement. The revised enforcement guidelines were published 24 January 2022 as a proposed way to apply the policy across the movement. You can [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|read more about the UCoC project]]. You can also comment on Meta-wiki talk pages in any language. You may also contact the team by email: ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org Sincerely, Movement Strategy and Governance Wikimedia Foundation<section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 00:52, 8 Гуравдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=22962850 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Invitation to Hubs event: Global Conversation on 2022-03-12 at 13:00 UTC</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" />Hello! The Movement Strategy and Governance team of the Wikimedia Foundation would like to invite you to the next event about "Regional and Thematic Hubs". The Wikimedia Movement is in the process of understanding what Regional and Thematic Hubs should be. Our workshop in November was a good start ([[m:Special:MyLanguage/Hubs/Documentation/27 November Workshop|read the report]]), but we're not finished yet. Over the last weeks we conducted about 16 interviews with groups working on establishing a Hub in their context ([[m:Special:MyLanguage/Hubs/Dialogue|see Hubs Dialogue]]). These interviews informed a report that will serve as a foundation for discussion on March 12. The report is planned to be published on March 9. The event will take place on March 12, 13:00 to 16:00 UTC on Zoom. Interpretation will be provided in French, Spanish, Arabic, Russian, and Portuguese. Registration is open, and will close on March 10. Anyone interested in the topic is invited to join us. '''[[m:Special:MyLanguage/Hubs/Global Conversations March 12, 2022|More information on the event on Meta-wiki]]'''. Best regards, [[m:User:KVaidla (WMF)|Kaarel Vaidla]]<br />Movement Strategy <section end="announcement-content" /> </div> 01:31, 10 Гуравдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=22974079 --> == Wiki Loves Folklore 2022 ends tomorrow == [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]] International photographic contest [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022| Wiki Loves Folklore 2022]] ends on 15th March 2022 23:59:59 UTC. This is the last chance of the year to upload images about local folk culture, festival, cuisine, costume, folklore etc on Wikimedia Commons. Watch out our social media handles for regular updates and declaration of Winners. ([https://www.facebook.com/WikiLovesFolklore/ Facebook] , [https://twitter.com/WikiFolklore Twitter ] , [https://www.instagram.com/wikilovesfolklore/ Instagram]) The writing competition Feminism and Folklore will run till 31st of March 2022 23:59:59 UTC. Write about your local folk tradition, women, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, folklore, and tradition, including ballads, folktales, fairy tales, legends, traditional song and dance, folk plays, games, seasonal events, calendar customs, folk arts, folk religion, mythology etc. on your local Wikipedia. Check if your [[:m:Feminism and Folklore 2022/Project Page|local Wikipedia is participating]] A special competition called '''Wiki Loves Falles''' is organised in Spain and the world during 15th March 2022 till 15th April 2022 to document local folk culture and [[:en:Falles|Falles]] in Valencia, Spain. Learn more about it on [[:ca:Viquiprojecte:Falles 2022|Catalan Wikipedia project page]]. We look forward for your immense co-operation. Thanks Wiki Loves Folklore international Team [[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 14:40, 14 Гуравдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Rockpeterson@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=22754428 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Leadership Development Working Group: Apply to join! (14 March to 10 April 2022)</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate/Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Leadership Development Working Group/Participate/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello everyone, Thank you to everyone who participated in the feedback period for the [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group|Leadership Development Working Group]] initiative. A [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate#5. Summary of Call for Feedback|summary of the feedback]] can be found on Meta-wiki. This feedback will be shared with the working group to inform their work. The application period to join the Working Group is now open and will close on April 10, 2022. Please [[m:Special:MyLanguage/Leadership_Development_Working_Group/Purpose_and_Structure#3._How_is_the_working_group_formed_and_structured?|review the information about the working group]], share with community members who might be interested, and '''[[m:Special:MyLanguage/Leadership_Development_Working_Group/Participate#1._How_to_participate|apply if you are interested]]'''. Thank you, From the Community Development team<br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 02:20, 18 Гуравдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=22974079 --> == Feminism and Folklore 2022 ends soon == [[File:Feminism and Folklore 2022 logo.svg|right|frameless|250px]] [[:m:Feminism and Folklore 2022|Feminism and Folklore 2022]] which is an international writing contest organized at Wikipedia ends soon that is on <b>31 March 2022 11:59 UTC</b>. This is the last chance of the year to write about feminism, women biographies and gender-focused topics such as <i>folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, fairy tales, folk plays, folk arts, folk religion, mythology, folk artists, folk dancers, folk singers, folk musicians, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales and more</i> Keep an eye on the project page for declaration of Winners. We look forward for your immense co-operation. Thanks Wiki Loves Folklore international Team [[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 14:29, 26 Гуравдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Rockpeterson@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Rockpeterson/fnf&oldid=23060054 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Universal Code of Conduct Enforcement guidelines ratification voting is now closed</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Greetings, The ratification voting process for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|revised enforcement guidelines]] of the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) came to a close on 21 March 2022. Over {{#expr:2300}} Wikimedians voted across different regions of our movement. Thank you to everyone who participated in this process! The scrutinizing group is now reviewing the vote for accuracy, so please allow up to two weeks for them to finish their work. The final results from the voting process will be announced [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Results|here]], along with the relevant statistics and a summary of comments as soon as they are available. Please check out [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information|the voter information page]] to learn about the next steps. You can comment on the project talk page [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|on Meta-wiki]] in any language. You may also contact the UCoC project team by email: ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org Best regards, Movement Strategy and Governance<br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 01:53, 30 Гуравдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23079949 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Movement Strategy and Governance News – Issue 6</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="msg-newsletter"/> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size:200%;">'''Movement Strategy and Governance News'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Issue 6, April 2022'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6|'''Read the full newsletter''']]</span> ---- Welcome to the sixth issue of Movement Strategy and Governance News! This revamped newsletter distributes relevant news and events about the Movement Charter, Universal Code of Conduct, Movement Strategy Implementation grants, Board of trustees elections and other relevant MSG topics. This Newsletter will be distributed quarterly, while the more frequent Updates will also be delivered weekly. Please remember to subscribe [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive future issues of this newsletter. </div><div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> *'''Leadership Development -''' A Working Group is Forming! - The application to join the Leadership Development Working Group closed on April 10th, 2022, and up to 12 community members will be selected to participate in the working group. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A1|continue reading]]) *'''Universal Code of Conduct Ratification Results are out! -''' The global decision process on the enforcement of the UCoC via SecurePoll was held from 7 to 21 March. Over 2,300 eligible voters from at least 128 different home projects submitted their opinions and comments. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A2|continue reading]]) *'''Movement Discussions on Hubs -''' The Global Conversation event on Regional and Thematic Hubs was held on Saturday, March 12, and was attended by 84 diverse Wikimedians from across the movement. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A3|continue reading]]) *'''Movement Strategy Grants Remain Open! -''' Since the start of the year, six proposals with a total value of about $80,000 USD have been approved. Do you have a movement strategy project idea? Reach out to us! ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A4|continue reading]]) *'''The Movement Charter Drafting Committee is All Set! -''' The Committee of fifteen members which was elected in October 2021, has agreed on the essential values and methods for its work, and has started to create the outline of the Movement Charter draft. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A5|continue reading]]) *'''Introducing Movement Strategy Weekly -''' Contribute and Subscribe! - The MSG team have just launched the updates portal, which is connected to the various Movement Strategy pages on Meta-wiki. Subscriber to get up-to-date news about the various ongoing projects. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A6|continue reading]]) *'''Diff Blogs -''' Check out the most recent publications about Movement Strategy on Wikimedia Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A7|continue reading]]) </div><section end="msg-newsletter"/> </div> Also, a draft of the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/draft|'''2022-23 Wikimedia Foundation Annual Plan''']] has been published. Input is being sought on-wiki and during [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations|'''several conversations''' with Wikimedia Foundation CEO Maryana Iskander]]. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement|See full announcement on Meta-wiki]]. [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 01:45, 22 Дөрөвдүгээр сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23184989 --> == New Wikipedia Library Collections Available Now - April 2022 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Hello Wikimedians! [[File:Wikipedia_Library_owl.svg|thumb|upright|The TWL owl says sign up today!]] [[m:The Wikipedia Library|The Wikipedia Library]] has free access to new paywalled reliable sources. You can these and dozens more collections at https://wikipedialibrary.wmflabs.org/: * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/128/ Wiley]''' – journals, books, and research resources, covering life, health, social, and physical sciences * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/125/ OECD]''' – OECD iLibrary, Data, and Multimedia​​ published by the Organisation for Economic Cooperation and Development * '''[https://wikipedialibrary.wmflabs.org/partners/129/ SPIE Digital Library]''' – journals and eBooks on optics and photonics applied research Many other sources are freely available for experienced editors, including collections which recently became accessible to all eligible editors: Cambridge University Press, BMJ, AAAS, Érudit and more. Do better research and help expand the use of high quality references across Wikipedia projects: log in today! <br>--The Wikipedia Library Team 13:17, 26 Дөрөвдүгээр сар 2022 (UTC) :<small>This message was delivered via the [https://meta.wikimedia.org/wiki/MassMessage#Global_message_delivery Global Mass Message] tool to [https://meta.wikimedia.org/wiki/Global_message_delivery/Targets/Wikipedia_Library The Wikipedia Library Global Delivery List].</small> </div> <!-- Message sent by User:Samwalton9@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Wikipedia_Library&oldid=23036656 --> == Coming soon: Improvements for templates == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> <!--T:11--> [[File:Overview of changes in the VisualEditor template dialog by WMDE Technical Wishes.webm|thumb|Fundamental changes in the template dialog.]] Hello, more changes around templates are coming to your wiki soon: The [[mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User guide#Editing templates|'''template dialog''' in VisualEditor]] and in the [[mw:Special:MyLanguage/2017 wikitext editor|2017 Wikitext Editor]] (beta) will be '''improved fundamentally''': This should help users understand better what the template expects, how to navigate the template, and how to add parameters. * [[metawiki:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|project page]], [[metawiki:Talk:WMDE Technical Wishes/VisualEditor template dialog improvements|talk page]] In '''syntax highlighting''' ([[mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|CodeMirror]] extension), you can activate a '''colorblind-friendly''' color scheme with a user setting. * [[metawiki:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting#Color-blind_mode|project page]], [[metawiki:Talk:WMDE Technical Wishes/Improved Color Scheme of Syntax Highlighting|talk page]] Deployment is planned for May 10. This is the last set of improvements from [[m:WMDE Technical Wishes|WMDE Technical Wishes']] focus area “[[m:WMDE Technical Wishes/Templates|Templates]]”. We would love to hear your feedback on our talk pages! </div> -- [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]] 11:13, 29 Дөрөвдүгээр сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=23222263 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Editing news 2022 #1</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="message"/><i>[[metawiki:VisualEditor/Newsletter/2022/April|Read this in another language]] • [[m:VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]</i> [[File:Junior Contributor New Topic Tool Completion Rate.png|thumb|New editors were more successful with this new tool.]] The [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools#New discussion tool|New topic tool]] helps editors create new ==Sections== on discussion pages. New editors are more successful with this new tool. You can [[mw:Talk pages project/New topic#21 April 2022|read the report]]. Soon, the Editing team will offer this to all editors at the 20 Wikipedias that participated in the test. You will be able to turn it off at [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion]].<section end="message"/> </div> [[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] 18:55, 2 Тавдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=22019984 --> == 2022 Board of Trustees Call for Candidates == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' The Board of Trustees seeks candidates for the 2022 Board of Trustees election. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Announcement/Call_for_Candidates|'''Read more on Meta-wiki.''']] The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] is here! Please consider submitting your candidacy to serve on the Board of Trustees. The Wikimedia Foundation Board of Trustees oversees the Wikimedia Foundation's operations. Community-and-affiliate selected trustees and Board-appointed trustees make up the Board of Trustees. Each trustee serves a three year term. The Wikimedia community has the opportunity to vote for community-and-affiliate selected trustees. The Wikimedia community will vote to fill two seats on the Board in 2022. This is an opportunity to improve the representation, diversity, and expertise of the Board as a team. ;Who are potential candidates? Are you a potential candidate? Find out more on the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Apply to be a Candidate|Apply to be a Candidate page]]. Thank you for your support, Movement Strategy and Governance on behalf of the Elections Committee and the Board of Trustees<br /><section end="announcement-content" /> 10:39, 10 Тавдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct. After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself. Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments! The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals. On behalf of the UCoC project team <br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 Зургаадугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == Results of Wiki Loves Folklore 2022 is out! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]] Hi, Greetings The winners for '''[[c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|Wiki Loves Folklore 2022]]''' is announced! We are happy to share with you winning images for this year's edition. This year saw over 8,584 images represented on commons in over 92 countries. Kindly see images '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Winners|here]]''' Our profound gratitude to all the people who participated and organized local contests and photo walks for this project. We hope to have you contribute to the campaign next year. '''Thank you,''' '''Wiki Loves Folklore International Team''' --[[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 16:12, 4 Долоодугаар сар 2022 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=23454230 --> == Propose statements for the 2022 Election Compass == :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hi all, Community members in the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] are invited to [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass|propose statements to use in the Election Compass.]] An Election Compass is a tool to help voters select the candidates that best align with their beliefs and views. The community members will propose statements for the candidates to answer using a Lickert scale (agree/neutral/disagree). The candidates’ answers to the statements will be loaded into the Election Compass tool. Voters will use the tool by entering in their answer to the statements (agree/disagree/neutral). The results will show the candidates that best align with the voter’s beliefs and views. ;Here is the timeline for the Election Compass: * July 8 - 20: Community members propose statements for the Election Compass * July 21 - 22: Elections Committee reviews statements for clarity and removes off-topic statements * July 23 - August 1: Volunteers vote on the statements * August 2 - 4: Elections Committee selects the top 15 statements * August 5 - 12: candidates align themselves with the statements * August 15: The Election Compass opens for voters to use to help guide their voting decision The Elections Committee will select the top 15 statements at the beginning of August. The Elections Committee will oversee the process, supported by the Movement Strategy and Governance team. MSG will check that the questions are clear, there are no duplicates, no typos, and so on. Best, Movement Strategy and Governance ''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee''<br /><section end="announcement-content" /> [[User:MNadzikiewicz (WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] ([[User talk:MNadzikiewicz (WMF)|talk]]) 11:34, 14 Долоодугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23215441 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Movement Strategy and Governance News – Issue 7</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="msg-newsletter"/> <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size:200%;">'''Movement Strategy and Governance News'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Issue 7, July-September 2022'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7|'''Read the full newsletter''']]</span> ---- Welcome to the 7th issue of Movement Strategy and Governance News! The newsletter distributes relevant news and events about the implementation of Wikimedia's [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Initiatives|Movement Strategy recommendations]], other relevant topics regarding Movement governance, as well as different projects and activities supported by the Movement Strategy and Governance (MSG) team of the Wikimedia Foundation. The MSG Newsletter is delivered quarterly, while the more frequent [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Updates|Movement Strategy Weekly]] will be delivered weekly. Please remember to subscribe [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive future issues of this newsletter. </div><div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> * '''Movement sustainability''': Wikimedia Foundation's annual sustainability report has been published. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A1|continue reading]]) * '''Improving user experience''': recent improvements on the desktop interface for Wikimedia projects. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A2|continue reading]]) * '''Safety and inclusion''': updates on the revision process of the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A3|continue reading]]) * '''Equity in decisionmaking''': reports from Hubs pilots conversations, recent progress from the Movement Charter Drafting Committee, and a new white paper for futures of participation in the Wikimedia movement. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A4|continue reading]]) * '''Stakeholders coordination''': launch of a helpdesk for Affiliates and volunteer communities working on content partnership. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A5|continue reading]]) * '''Leadership development''': updates on leadership projects by Wikimedia movement organizers in Brazil and Cape Verde. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A6|continue reading]]) * '''Internal knowledge management''': launch of a new portal for technical documentation and community resources. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A7|continue reading]]) * '''Innovate in free knowledge''': high-quality audiovisual resources for scientific experiments and a new toolkit to record oral transcripts. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A8|continue reading]]) * '''Evaluate, iterate, and adapt''': results from the Equity Landscape project pilot ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A9|continue reading]]) * '''Other news and updates''': a new forum to discuss Movement Strategy implementation, upcoming Wikimedia Foundation Board of Trustees election, a new podcast to discuss Movement Strategy, and change of personnel for the Foundation's Movement Strategy and Governance team. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A10|continue reading]]) </div><section end="msg-newsletter"/> </div> Thank you for reading! [[User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 01:37, 18 Долоодугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23529147 --> == Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election == <section begin="announcement-content"/> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hi everyone, '''The Affiliate voting process has concluded.''' Representatives from each Affiliate organization learned about the candidates by reading candidates’ statements, reviewing candidates’ answers to questions, and considering the candidates’ ratings provided by the Analysis Committee. The selected 2022 Board of Trustees candidates are: * Tobechukwu Precious Friday ([[:m:User:Tochiprecious|Tochiprecious]]) * Farah Jack Mustaklem ([[:m:User:Fjmustak|Fjmustak]]) * Shani Evenstein Sigalov ([[:m:User:Esh77|Esh77]]) * Kunal Mehta ([[:m:User:Legoktm|Legoktm]]) * Michał Buczyński ([[:m:User:Aegis Maelstrom|Aegis Maelstrom]]) * Mike Peel ([[:m:User:Mike Peel|Mike Peel]]) You may see more information about the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|Results]] and [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Stats|Statistics]] of this Board election. Please take a moment to appreciate the Affiliate Representatives and Analysis Committee members for taking part in this process and helping to grow the Board of Trustees in capacity and diversity. These hours of volunteer work connect us across understanding and perspective. Thank you for your participation. Thank you to the community members who put themselves forward as candidates for the Board of Trustees. Considering joining the Board of Trustees is no small decision. The time and dedication candidates have shown to this point speaks to their commitment to this movement. Congratulations to those candidates who have been selected. A great amount of appreciation and gratitude for those candidates not selected. Please continue to share your leadership with Wikimedia. Thank you to those who followed the Affiliate process for this Board election. You may review the results of the Affiliate selection process. '''The next part of the Board election process is the community voting period.''' [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022#Timeline|You may view the Board election timeline here]]. To prepare for the community voting period, there are several things community members can engage with in the following ways: * [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|Read candidates’ statements]] and read the candidates’ answers to the questions posed by the Affiliate Representatives. * [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Questions_for_Candidates|Propose and select the 6 questions for candidates to answer during their video Q&A]]. * See the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|Analysis Committee’s ratings of candidates on each candidate’s statement]]. * [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Community Voting/Election Compass|Propose statements for the Election Compass]] voters can use to find which candidates best fit their principles. * Encourage others in your community to take part in the election. Best, Movement Strategy and Governance ''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee'' </div><section end="announcement-content"/> [[User:MNadzikiewicz (WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] 14:03, 27 Долоодугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23530132 --> == Vote for Election Compass Statements == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hi all, Volunteers in the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] are invited to [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass/Statements|vote for statements to use in the Election Compass]]. You can vote for the statements you would like to see included in the Election Compass on Meta-wiki. An Election Compass is a tool to help voters select the candidates that best align with their beliefs and views. The community members will propose statements for the candidates to answer using a Lickert scale (agree/neutral/disagree). The candidates’ answers to the statements will be loaded into the Election Compass tool. Voters will use the tool by entering in their answer to the statements (agree/disagree/neutral). The results will show the candidates that best align with the voter’s beliefs and views. Here is the timeline for the Election Compass: *<s>July 8 - 20: Volunteers propose statements for the Election Compass</s> *<s>July 21 - 22: Elections Committee reviews statements for clarity and removes off-topic statements</s> *July 23 - August 1: Volunteers vote on the statements *August 2 - 4: Elections Committee selects the top 15 statements *August 5 - 12: candidates align themselves with the statements *August 15: The Election Compass opens for voters to use to help guide their voting decision The Elections Committee will select the top 15 statements at the beginning of August Best, Movement Strategy and Governance ''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee'' </div><section end="announcement-content" /> [[User:MNadzikiewicz (WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] 21:01, 27 Долоодугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23530132 --> == The 2022 Board of Trustees election Community Voting period is now open == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/The 2022 Board of Trustees election Community Voting period is now open| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/The 2022 Board of Trustees election Community Voting period is now open|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/The 2022 Board of Trustees election Community Voting period is now open}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hi everyone, The Community Voting period for the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] is now open. Here are some helpful links to get you the information you need to vote: * Try the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Community_Voting/Election_Compass|Election Compass]], showing how candidates stand on 15 different topics. * Read the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|candidate statements]] and [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Affiliate_Organization_Participation/Candidate_Questions|answers to Affiliate questions]] * [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Apply to be a Candidate|Learn more about the skills the Board seeks]] and how the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|Analysis Committee found candidates align with those skills]] If you are ready to vote, you may go to [[Special:SecurePoll/vote/Wikimedia_Foundation_Board_Elections_2022|SecurePoll voting page]] to vote now. '''You may vote from August 23 at 00:00 UTC to September 6 at 23:59 UTC.''' To see about your voter eligibility, please visit the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Voter_eligibility_guidelines|voter eligibility page]]. Best, Movement Strategy and Governance ''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee''<br /><section end="announcement-content" /> [[User:MNadzikiewicz_(WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23708360 --> f4fcqvybxp22w88y8f6g0zenebx7ffp 0 48458 709644 679690 2022-08-26T11:17:36Z Sebastian Wallroth 43089 Elgin Baylor Night program-(cropped).jpg wikitext text/x-wiki {{НБА2 тоглогч | Нэр = Элжин Бэйлор | Англиар = Elgin Baylor | Зураг = Elgin Baylor Night program-(cropped).jpg | Хэмжээ = 220px | Тайлбар = Элжин Бэйлор 1969 онд | Хоч = Mr. Inside | Байрлал = [[Жижиг довтлогч]] | Өндөр = 196 [[см]] | Жин = 102 [[кг]] | Баг = Зодог тайлсан | Дугаар = 22 | Иргэншил = {{USA}} | Мэндэлсэн огноо = [[1934 он]]ы [[9 сарын 16]] | Мэндэлсэн газар = [[Вашингтон хот|Колумбын тойрог]], [[Вашингтон хот|Вашингтон]] | Бага сургууль = Спингарн (Колумбын тойрог, Вашингтон) | Ахлах сургууль = Айдахо (1954—1955) <br /> Сиэтл (1956—1958) | Драфт = 1 | Драфтын жил = 1958 | Сонгогдсон баг = [[Хьюстон Рокетс|Сан-Диего Рокетс]] | Тоглолт = 846 | Оноо = 23149 | Дамжуулалт = 3650 | Авалт = 11463 | Багууд = <nowiki></nowiki> * [[Лос-Анжелес Лейкерс|Миннеаполис/Лос-Анжелес Лейкерс]] (1958—1971) | Дасгалжуулагчийн замнал = <nowiki></nowiki> * [[Юта Жаз|Нью-Орлеан Жаз]] (1974, 1976—1979) | Алдар цол = <nowiki></nowiki> * [[НБА-гийн бүх оддын тоглолт|НБА-гийн бүх оддын тоглогч]] (1959—1965, 1967—1970) * [[НБА-гийн бүх тоглолтын MVP]] (1959) * [[НБА-гийн бүх оддын шигшээ|НБА-гийн бүх оддын I шигшээ]] (1959—1965, 1967—1969) * [[НБА-гийн оны шинэ тоглогч]] (1959) * НБА-гийн шилдэг 35 тоглогч (1980) * [[НБА-гийн домогт 50 тоглогч]] (1996) * Los Angeles Memorial Coliseum Court of Honor Plaque (2009) * НБА-гийн шилдэг менежер (2006) * Шилдэг оюутан тоглогч (Helms Foundation) (1958) * NCAA-гийн шилдэг тоглогч (1958) * NCAA-гийн бэлгэдлийн I шигшээ (1958) * NCAA-гийн бэлгэдлийн II шигшээ (1957) * «Лейкерст» 22 дугаараа мөнхлүүлсэн | Алдрын танхим = http://www.hoophall.com/hall-of-famers/tag/elgin-baylor (1977) }} '''Элжин Гэй Бэйлор'''<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=_jfmoUT6lXs NBA at 50: Elgin Baylor (Biography)] {{ref-en}}</ref> ({{lang-en|Elgin Gay Baylor}}; [[1934]] оны [[9 сарын 16|есдүгээр сарын 16]], [[Вашингтон хот|Колумбын тойрог]], [[Вашингтон хот|Вашингтон]]) — [[АНУ|Америкийн]] зодог тайлсан мэргэжлийн [[сагсан бөмбөг]]чин. ==Замнал== Замналынхаа туршид [[Үндэсний сагсан бөмбөгийн холбоо|НБА-гийн]] «[[Лос-Анжелес Лейкерс|Миннеаполис/Лос-Анжелес Лейкерс]]» багт драфтын №1-ээр элсэж зүтгэхдээ [[НБА-гийн бүх оддын тоглолт|Бүх оддын тоглогчоор]] 11, [[НБА-гийн бүх оддын тоглолтын MVP|Үнэ цэнэтэй тоглогчоор]] 1, [[НБА-гийн бүх оддын шигшээ|Бүх оддын I шигшээд]] 10, [[НБА-гийн оны шинэ тоглогч|Оны шинэ тоглогчоор]] тус тус шалгарсан. 24.9 оноо, 15.0 самбар дунджилж өмнөх жилд бүсийн сүүл мушгисан багаа шувтаргад шалгаруулахад үнэмлэхүй тусалсан «рүүкигийн» хувьд шагшим үзүүлэлт. [[1960]] оны [[11 сарын 15|арваннэгдүгээр сарын 15-нд]] «[[Нью-Йорк Никс|Нью-Йорк Никсийн]]» эсрэг 71 оноо, [[1958]] оны [[11 сарын 6|арваннэгдүгээр сарын 6-нд]] «[[Голден Стэйт Уорриорз|Филадельфи Уорриорзийн]]» эсрэг 31 бөмбөг авалт хийж хувийн дээд үзүүлэлтээ тогтоож байв. Зодог тайлаад [[1974]], [[1976]]—[[1979]] онд «[[Юта Жаз|Нью-Орлеан Жазыг]]» дасгалжуулсан бол [[1986]]—[[2008]] онд «[[Лос-Анжелес Клипперс|Лос-Анжелес Клипперсийн]]» ерөнхий менежерээр ажиллахаад [[2006]] оны «Шилдэг менежерээр» гялалзсан. == Лавлах холбоос == {{лавлах холбоос}} == Гадны холбоос == * [http://www.nba.com/history/players/baylor_bio.html Намтар — NBA.com] * [http://www.hoophall.com/halloffamers/bhof-elgin-baylor.html Профайл — Алдрын танхим] * [http://www.basketball-reference.com/players/b/bayloel01.html Үзүүлэлт — Basketball Reference] {{basket-bio-stub}} {{Хураангуй багц2 |гарчиг = Өгүүлэлтэй холбоотой |1958 оны НБА-гийн драфт |НБА-гийн драфтыг тэргүүлэгчид |НБА-гийн оны шилдэг шинэ тоглогч |НБА-гийн бүх оддын тоглолтын MVP |НБА-гийн домогт 50 тоглогч}} [[Ангилал:АНУ-ын сагсан бөмбөгчин]] [[Ангилал:НБА-гийн тоглогч]] [[Ангилал:Сагсан бөмбөгийн жижиг довтлогч]] [[Ангилал:Лос-Анжелес Лейкерс багийн тоглогч]] [[Ангилал:АНУ-ын сагсан бөмбөгийн дасгалжуулагч]] [[Ангилал:Сагсан бөмбөгийн алдрын танхимын гишүүн]] [[Ангилал:Америкчууд]] [[Ангилал:1934 онд төрсөн]] q31larksrknbaxl2ohj7pxs63lm0cd0 0 51326 709572 706828 2022-08-26T02:47:39Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Улаан хадны байлдаан | partof = [[Монгол-Хятадын дайнууд]] | image = | caption = | date = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6 | place = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]] | territory = | result = Орос-Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]<br />генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],<br />генерал [[Борис Резухин]],<br />генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],<br />хурандаа [[Торновский]] |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />генерал [[Ма]]<br /> [[Джа-У]]<br /> | commander3 = | strength1 = 2500 орчим морин цэрэг<br />8 пулемёт<br />4 их буу<ref>>Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [[Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн]]. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]</ref> | strength2 = 4000 явган цэрэг, <br /> 2000 Морин цэрэг, <br />30 пулемет,<br /> 15 их буу<ref>>Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [[Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн]]. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]</ref> | strength3 = | casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 <br /> шархадсан тодорхойгүй<ref>>Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [[Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн]]. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]</ref> | casualties2 = алагдсан 1000 гаруй, <br />, генерал [[Джа-у]]тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон<br /> 15 их буу, 6 пулемёт <br /> 14000 гаруй винтов буу, <br /> олон мянган сум,хүнс,хувцас,, <br /> асар олонхятад энгийн иргэд<ref>>Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [[Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн]]. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]</ref> | casualties3 = | notes = }} [[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]] '''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна. == Тулалдааны өмнө == Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна. Хүрээнээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Өглөө]]. Уран сайхны кино * [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино == Түүнчлэн үзэх == * [[Ардын хувьсгал]] * [[Монгол Ардын Нам]] * [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]] * [[Хиагтыг Барон Унгернээс хамгаалсан]] * [[Баруун замын цэргийн чөлөөлөх байлдаанууд]] * [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]] * [[Толбо нуурын бүслэлт]] * [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]] * [[Цагаантны үлдэгдэлтэй тэмцсэн нь]] * [[Барон Унгерн фон Штернберг]] * [[Борис Резухин]] * [[Азийн морин дивиз монголд нэвтэрсэн нь]] * [[Улаан хадны байлдаан]] * [[Чойр, Замын үүдийн чиглэлээр хийсэн байлдаан]] * [[Азийн морин дивизийн 1921 онд Зөвлөлтийн эсрэг хийсэн аян дайн]] * [[Азийн морин дивизийн Троицкосавск руу хийсэн дайралт]] * [[Азийн морин дивизд гарсан бослого]] * [[Азийн морин дивиз Манжуур луу гарсан нь]] == Эшлэл == {{reflist}} [[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Булган аймгийн түүх]] [[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]] [[Ангилал:Төв аймгийн түүх]] [[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]] am9ty91jtt168im0if1awtwlroqmr4e 709574 709572 2022-08-26T02:53:55Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Улаан хадны байлдаан | partof = [[Монгол-Хятадын дайнууд]] | image = | caption = | date = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6 | place = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]] | territory = | result = Орос-Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]<br />генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],<br />генерал [[Борис Резухин]],<br />генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],<br />хурандаа [[Торновский]] |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />генерал [[Ма]]<br /> [[Джа-У]]<br /> | commander3 = | strength1 = 2500 орчим морин цэрэг,<br />8 пулемёт,<br />4 их буу<ref name=":0">Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]</ref> | strength2 = 4000 явган цэрэг,<br /> 2000 Морин цэрэг,<br /> 30 пулемет,<br /> 15 их буу<ref name=":0" /> | casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 <br /> шархадсан тодорхойгүй<ref name=":0" /> | casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,<br /> генерал [[Джа-у]]тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон<br /> 15 их буу, 6 пулемёт,<br /> 14000 гаруй винтов буу,<br /> олон мянган сум, хүнс, хувцас,<br /> асар олонхятад энгийн иргэд<ref name=":0" /> | casualties3 = | notes = }} [[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]] '''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна. == Тулалдааны өмнө == Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна. Хүрээнээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Өглөө]]. Уран сайхны кино * [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино == Түүнчлэн үзэх == * [[Ардын хувьсгал]] * [[Монгол Ардын Нам]] * [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]] * [[Хиагтыг Барон Унгернээс хамгаалсан]] * [[Баруун замын цэргийн чөлөөлөх байлдаанууд]] * [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]] * [[Толбо нуурын бүслэлт]] * [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]] * [[Цагаантны үлдэгдэлтэй тэмцсэн нь]] * [[Барон Унгерн фон Штернберг]] * [[Борис Резухин]] * [[Азийн морин дивиз монголд нэвтэрсэн нь]] * [[Улаан хадны байлдаан]] * [[Чойр, Замын үүдийн чиглэлээр хийсэн байлдаан]] * [[Азийн морин дивизийн 1921 онд Зөвлөлтийн эсрэг хийсэн аян дайн]] * [[Азийн морин дивизийн Троицкосавск руу хийсэн дайралт]] * [[Азийн морин дивизд гарсан бослого]] * [[Азийн морин дивиз Манжуур луу гарсан нь]] == Эшлэл == {{reflist}} [[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Булган аймгийн түүх]] [[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]] [[Ангилал:Төв аймгийн түүх]] [[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]] qnd09ha3xr6nbv3uibythaalxe2kfr1 709636 709574 2022-08-26T10:32:52Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Улаан хадны байлдаан | partof = [[Монгол-Хятадын дайнууд]] | image = | caption = | date = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6 | place = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]] | territory = | result = Орос-Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]<br />генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],<br />генерал [[Борис Резухин]],<br />генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],<br />хурандаа [[Михаил Торновский]] |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />генерал [[Ма]]<br /> [[Джа-У]]<br /> | commander3 = | strength1 = 2500 орчим морин цэрэг,<br />8 пулемёт,<br />4 их буу<ref name=":0">Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]</ref> | strength2 = 4000 явган цэрэг,<br /> 2000 Морин цэрэг,<br /> 30 пулемет,<br /> 15 их буу<ref name=":0" /> | casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 <br /> шархадсан тодорхойгүй<ref name=":0" /> | casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,<br /> генерал [[Джа-у]]тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон<br /> 15 их буу, 6 пулемёт,<br /> 14000 гаруй винтов буу,<br /> олон мянган сум, хүнс, хувцас,<br /> асар олонхятад энгийн иргэд<ref name=":0" /> | casualties3 = | notes = }} [[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]] '''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна. == Тулалдааны өмнө == Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна. Хүрээнээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Өглөө]]. Уран сайхны кино * [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино == Түүнчлэн үзэх == * [[Ардын хувьсгал]] * [[Монгол Ардын Нам]] * [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]] * [[Хиагтыг Барон Унгернээс хамгаалсан]] * [[Баруун замын цэргийн чөлөөлөх байлдаанууд]] * [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]] * [[Толбо нуурын бүслэлт]] * [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]] * [[Цагаантны үлдэгдэлтэй тэмцсэн нь]] * [[Барон Унгерн фон Штернберг]] * [[Борис Резухин]] * [[Азийн морин дивиз монголд нэвтэрсэн нь]] * [[Улаан хадны байлдаан]] * [[Чойр, Замын үүдийн чиглэлээр хийсэн байлдаан]] * [[Азийн морин дивизийн 1921 онд Зөвлөлтийн эсрэг хийсэн аян дайн]] * [[Азийн морин дивизийн Троицкосавск руу хийсэн дайралт]] * [[Азийн морин дивизд гарсан бослого]] * [[Азийн морин дивиз Манжуур луу гарсан нь]] == Эшлэл == {{reflist}} [[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Булган аймгийн түүх]] [[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]] [[Ангилал:Төв аймгийн түүх]] [[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]] 76xjo7yg8l2k38uxxnt2zs8hsjzuu27 709645 709636 2022-08-26T11:42:04Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Улаан хадны байлдаан | partof = [[Монгол-Хятадын дайнууд]] | image = | caption = | date = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6 | place = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]] | territory = | result = Орос-Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]<br />генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],<br />генерал [[Борис Резухин]],<br />генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],<br />хурандаа [[Михаил Торновский]] |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br /> генерал [[Джа-У]]<br /> Ма Хуапай {{surrender}} <small>(ротын командлагч)</small><br /> Шэн Чэнцзай {{surrender}} <small>(батальоны командлагч)</small> | commander3 = | strength1 = 2500 орчим морин цэрэг,<br />8 пулемёт,<br />4 их буу<ref name=":0">Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]</ref> | strength2 = 4000 явган цэрэг,<br /> 2000 Морин цэрэг,<br /> 30 пулемет,<br /> 15 их буу<ref name=":0" /> | casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 <br /> шархадсан тодорхойгүй<ref name=":0" /> | casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,<br /> генерал [[Джа-у]]тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон<br /> 15 их буу, 6 пулемёт,<br /> 14000 гаруй винтов буу,<br /> олон мянган сум, хүнс, хувцас,<br /> асар олонхятад энгийн иргэд<ref name=":0" /> | casualties3 = | notes = }} [[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]] '''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна. == Тулалдааны өмнө == Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна. Хүрээнээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Өглөө]]. Уран сайхны кино * [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино == Түүнчлэн үзэх == * [[Ардын хувьсгал]] * [[Монгол Ардын Нам]] * [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]] * [[Хиагтыг Барон Унгернээс хамгаалсан]] * [[Баруун замын цэргийн чөлөөлөх байлдаанууд]] * [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]] * [[Толбо нуурын бүслэлт]] * [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]] * [[Цагаантны үлдэгдэлтэй тэмцсэн нь]] * [[Барон Унгерн фон Штернберг]] * [[Борис Резухин]] * [[Азийн морин дивиз монголд нэвтэрсэн нь]] * [[Улаан хадны байлдаан]] * [[Чойр, Замын үүдийн чиглэлээр хийсэн байлдаан]] * [[Азийн морин дивизийн 1921 онд Зөвлөлтийн эсрэг хийсэн аян дайн]] * [[Азийн морин дивизийн Троицкосавск руу хийсэн дайралт]] * [[Азийн морин дивизд гарсан бослого]] * [[Азийн морин дивиз Манжуур луу гарсан нь]] == Эшлэл == {{reflist}} [[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Булган аймгийн түүх]] [[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]] [[Ангилал:Төв аймгийн түүх]] [[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]] 5k1qukj0ufzu6zwl0txz0v240yt5fr0 0 53520 709592 709502 2022-08-26T04:03:41Z 66.181.161.43 wikitext text/x-wiki '''Боорчи''' (бас '''Боорчу''' гэж бичсэн нь бий) (XII зууны сүүл - XIII зууны эхний хагас) - [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хувийн хамгаалалтын цэргийн захирагч нарын нэг. == Намтар == Боорчи нь [[Арулад|арулад]] овгийн Наху баяны хүү байв. Тэрээр хархан залуу насандаа Тэмүжинтэй танилцсан: залуу Тэмүжин адуугаа хулгайд алдсан ба тэрээр адууны хулгайчдыг хайж яваад аян замынхаа гурав дахь өдөр аавынхаа адууг хариулж явсан Боорчитой таарчээ. Боорчи Тэмүжинтэй нийлж хулгайлагдсан адуугаа буцааж авахад нь туслав. Тэмүжин мандан бадарч эхлэхэд Боорчи түүний анхны нөхөр болсон бөгөөд түүний бүхий л үйл хэрэгт дэргэд нь байсан. 1199 онд Тэмүжин [[Тоорил хан|Ван хан]], [[Жамуха]] нарын хамт [[Буйруг хан|Буйруг ханыг]] нэгдсэн хүчээр довтолж, түүнийг бут цохив. Гэр орондоо буцахад нь найманы цэргийн анги зам хаажээ. Өглөө тулалдахаар шийдсэн боловч шөнө нь Ван хан, Жамуха хоёр найманууд түүнийг дуусгана хэмээн найдаж Тэмүжинг ганцааранг нь үлдээн зугтав. Харин өглөө болоход Тэмүжин энэ тухай олж мэдсэн ба тулалдаанд оролгүй ухарлаа. Найманууд Тэмүжинг биш, Ван ханыг хөөж эхлэв. Хэрэйдүүд наймануудтай хүнд тулаанд орсон бөгөөд сөнөх мөхөхийн ирмэгт тулсан тул Ван хан Тэмүжинд элч илгээж тусламж гуйжээ. Тэмүжин өөрийн нөхдийг илгээсэн ба тэдний дундаас Боорчи, [[Мухулай]], [[Борохул]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нар тулалдаанд онцгойрч байв. Өөрийг нь аварсны төлөө Ван хан ханлиг улсаа Тэмүжинд гэрээслэн үлдээжээ. 1203/1204 оны өвөл Тэмүжин хувийн харуул буюу [[Хишигтэн|хишигтэн]] цэргийг байгуулав. Энэ нь дөрвөн хэсэгт хуваагдаж, нэгнийх нь толгойд Боорчийг тавьсан ажээ. Домогт өгүүлснээр 1206 оны Их хуралдайн үеэр Тэмүжин Чингис хаан хэмээн өргөмжлөгдсөн бөгөөд тэр өөрийн хамтрагчдад албан тушаал, эрх дарх хуваарилж эхлэхдээ Боорчийг мартсан дүр үзүүлжээ. Орой нь Тэмүжиний эхнэр [[Бөртэ үжин|Бөртэ]] түүнийг мартамхай байдлынх нь төлөө зэмлэхэд Тэмүжин Боорчид атаархагчдыг төөрөгдүүлэхийн тулд ийм үйлдэл хийсэн, Боорчи одоо ч хааны талаар муу үг хэлэхгүй гэж мэдэгдэв. Боорчийн өргөөнд илгээсэн тагнуулууд Боорчийн эхнэр хааны ач мэдэхгүй байгаад гомдоллоход нөхөр нь би хаанд зүтгэдэг нь талархлын төлөө биш, тэр ч байтугай надад өчүүхэн бага амь зуух хэрэгсэл өгсөн ч зүтгэх болно гэж хариулсныг нотолжээ. Дараагийн өдөр нь хуралдай дээр Тэмүжин Боорчийг бүгдийн дээр тавьж, баруун гарын цэргүүдийн удирдагч болгосноо зарлан тунхагласан байна. Боорчи баруун гарын цэргүүдийн удирдагчийн хувьд дараа нь Чингис хааны бүх аян дайнд оролцсон. Хорезмыг байлдан дагуулах үеэр, 1220/1221 оны өвөл Монголын цэрэг [[Самарканд|Самаркандаас]] өмнө зүгт өвөлжих үед Боорчийг Чингис хааны хөвгүүдийн хамт [[Ургенч|Ургенчийг]] эзлүүлэхээр илгээж байв. == Соёл урлагт == Боорчи [[Исай Калистратович Калашников|И.С.Калашниковын]] "[[Догшин жаран]]" ("Жестокий век") (1978) романы дүр болжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]] * [[Мухулай]] * [[Борохул]] * [[Чулуун баатар|Чулуун]] [[Ангилал:Монголын жанжин]] [[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]] rm2vpyf4fnupbfdspkt0xby0h6mr1st 0 53521 709557 709251 2022-08-25T23:25:21Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki Сорхон шар бол Чингис хааны есөн сайдын нэг, Чупанидчуудын өвөг. Тэрээр Тайчиудын Сулдус овогт харьяалагддаг бөгөөд анх Тайчюдын ахлагч Тодоене-Гиртэгийн үед тариаланч байжээ. [[Ангилал:Их Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]] jcwh9mb6odyv22hkae1nc9fkesygrlj 0 53523 709549 667254 2022-08-25T18:08:53Z 150.129.140.215 wikitext text/x-wiki '''Хөхчү бөө''' (''ᠬᠡᠣᠬᠡᠴᠦ, Тэв тэнгэр'') - Их Монгол улсыг байгуулахад голлон оролцож, зохион байгуулагчдын нэг юм. Хөхчү нь төрийн их зайран буюу Чингис хааны бөө байсан хүн юм. Чингис хаан түүний зөвөлгөөг байнга авч өөрийн ажил хэрэгт тусгадаг байсан төдийгүй Хөхчү бөөгийн олон түмэнд алдаршсан байдлыг чадварлаг ашигладаг байжээ. Гэвч Хөхчү бөөгийн нэр нөлөө өргөжин түгсэн нь улмаар Чингис хааны хаан ширээнд ноцтой байдлыг үүсгэсэн тул түүнийг ялихгүй зүйлээр шалтаглан цаазалсан байна. dmffiewbv37i90owrnfmovzhb2rnvrq 709556 709549 2022-08-25T23:25:01Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki '''Хөхчү бөө''' (''ᠬᠡᠣᠬᠡᠴᠦ, Тэв тэнгэр'') - Их Монгол улсыг байгуулахад голлон оролцож, зохион байгуулагчдын нэг юм. Хөхчү нь төрийн их зайран буюу Чингис хааны бөө байсан хүн юм. Чингис хаан түүний зөвөлгөөг байнга авч өөрийн ажил хэрэгт тусгадаг байсан төдийгүй Хөхчү бөөгийн олон түмэнд алдаршсан байдлыг чадварлаг ашигладаг байжээ. Гэвч Хөхчү бөөгийн нэр нөлөө өргөжин түгсэн нь улмаар Чингис хааны хаан ширээнд ноцтой байдлыг үүсгэсэн тул түүнийг ялихгүй зүйлээр шалтаглан цаазалсан байна. [[Ангилал:Их Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]] 4dnhzuzg7b2z7jdn251e3iinlt8msnq 0 53524 709551 444537 2022-08-25T18:14:54Z 150.129.140.215 wikitext text/x-wiki Наяа бол Чингис хааны шадар жанжин юм. Наяа нь олон удаагийн дайн тулааныг биечлэн төлөвлөж, зохион байгуулан тухай бүртээ ялалт байгуулж чадсан Монголын цэргийн гарамгай зүтгэлтэн билээ. an60w1xdq8ygkpt10gwmsqksvgmgxq4 0 53525 709530 709504 2022-08-25T14:44:48Z 150.129.140.215 wikitext text/x-wiki '''Борохул''' (бас '''Борагул-нойон''' гэж бичсэн нь бий) (? - 1217) - [[Монголчууд|монгол]] жанжин, Чингис хааны есөн [[Нөхөр (цэрэг)|нөхөр]] ба ерэн таван мянгатын ноёдын нэг. == Намтар == === Гарал үүсэл ба амьдралын эхний жилүүд === "[[Судрын чуулган|Судрын чуулган]]"-ыхаар бол Борохул [[Үшин (овог)|Үшин]] (Хүшин) овгоос гаралтай. [[1197 он|1197]] оны орчим [[Жүрхин|жүрхин]] нарын ялагдлын дараа хүүхдээрээ байсан түүнийг нүүдэлчдийн нэгэн отгоос олсон бөгөөд [[Жалайр|жалайрын]] ноён Тэргэт баяны хүү [[Жэбгэ]] Чингис хаанд авчирчээ. Хүүг Чингисийн эх [[Өэлүн]] өргөж авч, хүмүүжүүлсэн. Өэлүн Борохулаас гадна [[Мэргид|мэргид]] овгийн [[Хүчү (ноён)|Хүчү]], [[Бэсүд|бэсүд]] овгийн [[Хөхөчү (бэсүд)|Хөхөчү]], [[Татар|татарын]] [[Шихихутуг]] гэсэн гурван өргөмөл хүүхэд өсгөж хүмүүжүүлсэн байдаг. === Чингис хааны албанд === Рашид ад-Динийн хэлснээр Борохул Чингис хааны албанд эхлээд букаул (хааны зоог шүүсийг амсан шалгагч) ба [[Буурч|буурч]] (даамал), дараа нь бие хамгаалагч [[Хишигтэн|хишигтэн]] болжээ. Борохул [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нарын хамт хишигтэн харуулын анхны дөрвөн хэсгийг удирдаж байсан Чингис хааны хүлэг баатрууд болох "дөрвөн баатар"-ын тоонд орсон. Ойролцоогоор [[1198 он|1198]]-[[1199 он|1199]] онд [[Найман|наймануудтай]] хийсэн тулалдаанд Чингис хааны бусад [[Нөхөр (цэрэг)|нөхөд]] болох [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нарын хамт Борохул онцгойрсон байна. Чингис хаан, [[Жамуха]], [[Тоорил хан|Ван хан]] нар нэгдсэн хүчээр [[Буйруг хан|Буйруг ханыг]] довтолсон бөгөөд түүний цэргүүдийг Кишил-Баш нуурын дэргэд бут цохисон, гэр орондоо буцах үед нь Найманы жанжин [[Хүгсэү Сабраг баатар|Хүгсэү Сабрагийн]] тэргүүлсэн цэргийн анги зам хаав; өглөө тулалдахаар шийдсэн ч шөнө нь Ван хан, Жамуха хоёр найманууд түүнийг дуусгана хэмээн найдаж, Чингис хааныг ганцааранг нь үлдээн зугтжээ. Өглөө болоход Чингис хаан энэ тухай олж мэдээд тулалдаанд оролгүй ухрав. Найманууд Чингис хааныг биш, Ван ханыг хөөж эхэлсэн. Сөнөх мөхөх нь тодорхой болсон тул Ван хан Чингис хаанд элч илгээж тусламж гуйжээ. Чингис хааны нөхөд ирж хэрэйдийн цэргүүдийг ялагдлаас аварсан ба наймануудад олзлогдсон Ван ханы өмч, хүмүүсийг буцаан авахад туслав. [[1203 он|1203]] онд [[Хар халзан элээтийн тулалдаан|Хар халзан элээтэд]] (Халахалжит-элэт) [[Хэрэйд|хэрэйдүүдтэй]] хийсэн тулалдааны үеэр Борохул хүзүүгээрээ суманд шархадсан Чингис хааны хүү [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйн]] амийг аварчээ. Борохул шархнаас нь цусыг сороод, Өгэдэйг төв байранд эсэн мэнд авчирсан байна. [[1204 он|1204]] оны намар Чингис хаан [[Тогтоа бэхи|Тогтоа бэхийн]] [[Мэргид|мэргидүүдийн]] эсрэг хөдлөв. Замдаа монголын цэргүүд мэргид овгуудын нэг увас мэргидүүдтэй таарахад тэд монголчуудад тулалдаангүйгээр дагаар орсон; гэвч Чингис хааныг явмагц увас мэргидүүд бослого гаргаж, монголын тэрэг ачааг дээрэмджээ. Ачааны хамт үлдсэн Чингис хааны хүмүүс мэргидүүдтэй тулалдаанд орж, олзыг нь булааж аваад, тэднийг зугтаалгав; босогчдыг дарахын тулд Чингис хаан Борохул, [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]] нарын тэргүүлсэн цэргүүдийг илгээсэн байна. [[1206 он|1206]] оны хуралдай дээр Чингис хаан Борохулд мянгатын ноёны албан тушаал олгов. Чингис хаан улсаа хоёр "жигүүр"-т хуваагаад баруун жигүүрийн тэргүүнд Боорчийг тавьсан; Борохулыг түүний орлогчоор (суткусун) томилжээ. === Борохулын үхэл === [[1217 он|1217]] онд боссон [[Хорь түмэд|хорь түмэдүүдийг]] номхотгохын тулд Борохулыг цэргийн хамт илгээжээ. Түмэдийн нутагт хүрээд Борохул хэдэн хүний хамт цэргүүдээсээ түрүүлэн явав. Ой дундуур явж байхдаа тэрээр түмэдүүдийн зохион байгуулсан отолтод орж, алагджээ. Рашид ад-Дин Борохулын үхлийг арай өөрөөр дүрсэлсэн байдаг: "Судрын чуулган"-д бичсэнээр Борохул түмэдүүдийн зохион байгуулалттай отолтод биш, харин [[Наяа]] ноёны оронд илгээгдэн тэдэнтэй тулалдаж байгаад амь үрэгдсэн аж. Чингис хааны илгээсэн [[Дөрбэй догшин]] түмэд овгийг эзлэн авсны дараа олзлогдсон зуун түмэдийг Борохулын гэр бүлд түүний үхлийн нөхөн төлбөр болгож өгчээ. == Гэр бүл ба үр удам == Борохулын эхнэр [[Алтани]] нь Чингис хааны хүү [[Тулуй|Толуйн]] аврагч гэж үздэг. [[Татар|Татарын]] Харгил шар [[Өэлүн|Өэлүний]] өргөөнд хууран мэхэлж ороод хүүхдийг алахыг завдахад Алтани хашгирчээ; түүний дуугаар гүйж ирсэн [[Жэдэй]], [[Зэлмэ]] хоёр Харгил шарыг алсан байна. Жек Уэзерфордын хэлснээр Алтани Өэлүний өргөмөл охин юм уу ач/зээ охин байж магадгүй юм. Рашид ад-Динийн бичсэнээр Борохулын хүү Жүбүхүр-Хубилай Өгэдэйн хаанчлалын үед эцгийнхээ мянгатыг захирч байв. Борохулын охин Баяужин хатан (Үшчин) их хаан [[Хубилай хаан|Хубилайн]] эхнэрүүдийн нэг байсан бөгөөд түүний хөвгүүд Аячи, [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон]] нарыг төрүүлжээ (Өөр нэг мэдээллээр бол Хубилай хааны гэргий нарын нэг Хүшижин хатан (Hüshijin Khatun) (түүний нэрийг бас "Хүшинжин хатан" гэж бичсэн нь бий) нь Борохулын охин байсан ба түүнээс Аячи (Ayachi), Хөхөчү (Kököchü) гэх хоёр хөвгүүн төрсөн байна). "Алтан товч"-д бичсэнээр Борохулын удам нь [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орны]] Үншинд ([[Үүшин хошуу]]) амьдарч буй чидагутын табунангууд ([[Тавнан овог|тавнангууд]]) юм. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]] * [[Боорчи]] * [[Мухулай]] * [[Чулуун баатар|Чулуун]] [[Ангилал:Иx Монгол Улсын жанжин]] [[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]] [[Ангилал:Хүн амины хэргийн хохирогч]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1182 онд төрсөн]] [[Ангилал:1217 онд өнгөрсөн]] cmmkte2k9entixa7dldfc27ssw3dnv4 709543 709530 2022-08-25T17:53:50Z 150.129.140.215 /* Намтар */ wikitext text/x-wiki '''Борохул''' (бас '''Борагул-нойон''' гэж бичсэн нь бий) (? - 1217) - [[Монголчууд|монгол]] жанжин, Чингис хааны есөн [[Нөхөр (цэрэг)|нөхөр]] ба ерэн таван мянгатын ноёдын нэг. == Намтар == === Гарал үүсэл ба амьдралын эхний жилүүд === "[[Судрын чуулган|Судрын чуулган]]"-ыхаар бол Борохул [[Үшин (овог)|Үшин]] (Хүшин) овгоос гаралтай. [[1197 он|1197]] оны орчим [[Жүрхин|жүрхин]] нарын ялагдлын дараа хүүхдээрээ байсан түүнийг нүүдэлчдийн нэгэн отгоос олсон бөгөөд [[Жалайр|жалайрын]] ноён Тэргэт баяны хүү [[Жэбгэ]] Чингис хаанд авчирчээ. Хүүг Чингисийн эх [[Өэлүн]] өргөж авч, хүмүүжүүлсэн. Өэлүн Борохулаас гадна [[Мэргид|мэргид]] овгийн [[Хүчү (ноён)|Хүчү]], [[Бэсүд|бэсүд]] овгийн [[Хөхөчү (бэсүд)|Хөхөчү]], [[Татар|татарын]] [[Шихихутуг]] гэсэн гурван өргөмөл хүүхэд өсгөж хүмүүжүүлсэн байдаг. === Чингис хааны албанд === Рашид ад-Динийн хэлснээр Борохул Чингис хааны албанд эхлээд букаул (хааны зоог шүүсийг амсан шалгагч) ба [[Буурч|буурч]] (даамал), дараа нь бие хамгаалагч [[Хишигтэн|хишигтэн]] болжээ. Борохул [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нарын хамт хишигтэн харуулын анхны дөрвөн хэсгийг удирдаж байсан Чингис хааны хүлэг баатрууд болох "дөрвөн баатар"-ын тоонд орсон. Ойролцоогоор [[1198 он|1198]]-[[1199 он|1199]] онд [[Найман|наймануудтай]] хийсэн тулалдаанд Чингис хааны бусад [[Нөхөр (цэрэг)|нөхөд]] болох [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нарын хамт Борохул онцгойрсон байна. Чингис хаан, [[Жамуха]], [[Тоорил хан|Ван хан]] нар нэгдсэн хүчээр [[Буйруг хан|Буйруг ханыг]] довтолсон бөгөөд түүний цэргүүдийг Кишил-Баш нуурын дэргэд бут цохисон, гэр орондоо буцах үед нь Найманы жанжин [[Хүгсэү Сабраг баатар|Хүгсэү Сабрагийн]] тэргүүлсэн цэргийн анги зам хаав; өглөө тулалдахаар шийдсэн ч шөнө нь Ван хан, Жамуха хоёр найманууд түүнийг дуусгана хэмээн найдаж, Чингис хааныг ганцааранг нь үлдээн зугтжээ. Өглөө болоход Чингис хаан энэ тухай олж мэдээд тулалдаанд оролгүй ухрав. Найманууд Чингис хааныг биш, Ван ханыг хөөж эхэлсэн. Сөнөх мөхөх нь тодорхой болсон тул Ван хан Чингис хаанд элч илгээж тусламж гуйжээ. Чингис хааны нөхөд ирж хэрэйдийн цэргүүдийг ялагдлаас аварсан ба наймануудад олзлогдсон Ван ханы хүмүүс, өмч хөрөнгийг буцаан авахад туслав. [[1203 он|1203]] онд [[Хар халзан элээтийн тулалдаан|Хар халзан элээтэд]] (Халахалжит-элэт) [[Хэрэйд|хэрэйдүүдтэй]] хийсэн тулалдааны үеэр Борохул хүзүүгээрээ суманд шархадсан Чингис хааны хүү [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйн]] амийг аварчээ. Борохул шархнаас нь цусыг сороод, Өгэдэйг төв байранд эсэн мэнд авчирсан байна. [[1204 он|1204]] оны намар Чингис хаан [[Тогтоа бэхи|Тогтоа бэхийн]] [[Мэргид|мэргидүүдийн]] эсрэг хөдлөв. Замдаа монголын цэргүүд мэргид овгуудын нэг увас мэргидүүдтэй таарахад тэд монголчуудад тулалдаангүйгээр дагаар орсон; гэвч Чингис хааныг явмагц увас мэргидүүд бослого гаргаж, монголын тэрэг ачааг дээрэмджээ. Ачааны хамт үлдсэн Чингис хааны хүмүүс мэргидүүдтэй тулалдаанд орж, олзыг нь булааж аваад, тэднийг зугтаалгав; босогчдыг дарахын тулд Чингис хаан Борохул, [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]] нарын тэргүүлсэн цэргүүдийг илгээсэн байна. [[1206 он|1206]] оны хуралдай дээр Чингис хаан Борохулд мянгатын ноёны албан тушаал олгов. Чингис хаан улсаа хоёр "жигүүр"-т хуваагаад баруун жигүүрийн тэргүүнд Боорчийг тавьсан; Борохулыг түүний орлогчоор (суткусун) томилжээ. === Борохулын үхэл === [[1217 он|1217]] онд боссон [[Хорь түмэд|хорь түмэдүүдийг]] номхотгохын тулд Борохулыг цэргийн хамт илгээжээ. Түмэдийн нутагт хүрээд Борохул хэдэн хүний хамт цэргүүдээсээ түрүүлэн явав. Ой дундуур явж байхдаа тэрээр түмэдүүдийн зохион байгуулсан отолтод орж, алагджээ. Рашид ад-Дин Борохулын үхлийг арай өөрөөр дүрсэлсэн байдаг: "Судрын чуулган"-д бичсэнээр Борохул түмэдүүдийн зохион байгуулалттай отолтод биш, харин [[Наяа]] ноёны оронд илгээгдэн тэдэнтэй тулалдаж байгаад амь үрэгдсэн аж. Чингис хааны илгээсэн [[Дөрбэй догшин]] түмэд овгийг эзлэн авсны дараа олзлогдсон зуун түмэдийг Борохулын гэр бүлд түүний үхлийн нөхөн төлбөр болгож өгчээ. == Гэр бүл ба үр удам == Борохулын эхнэр [[Алтани]] нь Чингис хааны хүү [[Тулуй|Толуйн]] аврагч гэж үздэг. [[Татар|Татарын]] Харгил шар [[Өэлүн|Өэлүний]] өргөөнд хууран мэхэлж ороод хүүхдийг алахыг завдахад Алтани хашгирчээ; түүний дуугаар гүйж ирсэн [[Жэдэй]], [[Зэлмэ]] хоёр Харгил шарыг алсан байна. Жек Уэзерфордын хэлснээр Алтани Өэлүний өргөмөл охин юм уу ач/зээ охин байж магадгүй юм. Рашид ад-Динийн бичсэнээр Борохулын хүү Жүбүхүр-Хубилай Өгэдэйн хаанчлалын үед эцгийнхээ мянгатыг захирч байв. Борохулын охин Баяужин хатан (Үшчин) их хаан [[Хубилай хаан|Хубилайн]] эхнэрүүдийн нэг байсан бөгөөд түүний хөвгүүд Аячи, [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон]] нарыг төрүүлжээ (Өөр нэг мэдээллээр бол Хубилай хааны гэргий нарын нэг Хүшижин хатан (Hüshijin Khatun) (түүний нэрийг бас "Хүшинжин хатан" гэж бичсэн нь бий) нь Борохулын охин байсан ба түүнээс Аячи (Ayachi), Хөхөчү (Kököchü) гэх хоёр хөвгүүн төрсөн байна). "Алтан товч"-д бичсэнээр Борохулын удам нь [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орны]] Үншинд ([[Үүшин хошуу]]) амьдарч буй чидагутын табунангууд ([[Тавнан овог|тавнангууд]]) юм. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]] * [[Боорчи]] * [[Мухулай]] * [[Чулуун баатар|Чулуун]] [[Ангилал:Иx Монгол Улсын жанжин]] [[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]] [[Ангилал:Хүн амины хэргийн хохирогч]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1182 онд төрсөн]] [[Ангилал:1217 онд өнгөрсөн]] qee8zd7dvlpeonqeexkjl221xm8nyl8 0 56409 709553 709461 2022-08-25T18:31:06Z 150.129.140.215 /* Намтар */ wikitext text/x-wiki '''Хадан''' (нэрийн өөр нэг хэлбэр нь '''Хадаан''' юм) (? - 1261?) - [[Их Монгол Улс|монгол]] цэргийн жанжин; [[Чингис хаан|Чингис хааны]] ач, [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйн]] хүү, [[Гүюг хаан|Гүюгийн]] дүү. Монголчуудын Өрнө зүгт хийсэн [[Монголчуудын Европ дахь байлдан дагуулалт|аян дайны]] удирдагчдын нэг. ==Намтар== Рашид ад-Динийн мэдээлснээр бол тэр Өгэдэйн зургаа дахь хүү байсан; түүний эх нь татвар эм Эргинэ байв. Хаданыг [[Цагадай|Цагадайн]] ордонд хүмүүжүүлсэн. [[1237 он|1237]] онд тэрээр [[Башкирууд|башкир]], [[Ижилийн Булгар улс|Ижил мөрний Булгар]] ба [[Мордва үндэстэн|мордовчуудын]] эсрэг хийсэн аян дайнд оролцож, [[1237 он|1237]]-[[1238 он|1238]] оны өвөл Орос руу хийсэн [[Монголчуудын Русь руу хийсэн довтолгоо|анхны аян дайнд]] оролцжээ. [[Новгородын газар|Новгородын нутгаас]] тал хээр рүү буцах замдаа Хадан, [[Бүри (Цагадайн ач хүү)|Бүри]] нарын цэрэг үндсэн хүчнээсээ зүүн тийш хөдөлж, аян дайны үеэр [[Рязанийн Их Вант Улс|Рязанийн нутгийг]] хоёр дахь удаагаа дайран өнгөрөв. 1238 оны 5-р сарын эхээр тэд үндсэн хүчнийхээ долоон долоо хоног бүслээд байсан [[Козельск]] хотод ойртсон ба тэднийг ирснээс хойш гурван хоногийн дараа хотыг [[Козельскийн бүслэлт (1238)|авчээ]]. 1238 оны сүүлээр Хойд Кавказын баруун хэсэгт [[Черкес үндэстэн|черкесүүдийг]] байлдан дагуулах үеэр Хаданы нэр [[Мөнх хаан|Мөнхийн]] хамт дурдагддаг. [[1239 он|1239]]-[[1240 он|1240]] оны өвөл Хадан Мөнх, Гүюг, [[Бүри (Цагадайн ач хүү)|Бүри]] нарын хамт Минкас (М.к.с, Ме-це-сы) хотыг гурван сарын турш бүслэхэд оролцсон ба энэ нь хэдэн өдөр үргэлжилсэн ерөнхий дайралт, оршин суугчдын эсрэг хийсэн хэлмэгдүүлэлтээр дуусчээ. Өрнө зүгийн аян дайны [[Монголчуудын Европ дахь байлдан дагуулалт|сүүл хэсэгт]] Хаданы цэргүүд [[Киев|Киевийг]] [[Киевийн бүслэлт (1240)|эзлэхэд]] оролцож, [[Волыны Вант Улс|Волынд]] цэргээ (Бат хааны удирдлага доор дайтаж байсан бүх цэрэг) хуваасны дараа Гүюг эцгийнхээ тушаалаар Монгол руу явах үед Хадан [[Бат хаан|Бат]], [[Сүбээдэй|Сүбээдэйн]] хамт [[Галич (Ивано-Франковск муж)|Галич]] хотыг гурван хоногийн дотор эзлэн авав. Үүний дараа Хаданы энэхүү цэргийн бүлэг Бат, Сүбээдэй нарын хүчнээс салж, [[Болоховчууд|болоховчуудын]] нутгаар (түүний оршин суугчид үр тариагаар алба гувчуур өгөхийг зөвшөөрсөн) дайран өнгөрч, [[Карпатын нуруу|Карпатыг]] давж, Унгар руу довтолж, хамгийн өмнөд замаар хөдөлж, зөвхөн унгарын цэргүүд бут цохигдсон [[Мохийн тулалдаан|Шайо гол дээрх тулалдаанд]] ([[1241 он|1241]] он) оролцохын тулд хойд зүг рүү явжээ. Дараа нь Хадан Варадин, Арад, Перег, Егрес, Темешвар, Дьюлафехерварыг эзлэн авах ажиллагааг удирджээ. [[1242 он|1242]] оны 4-р сард Хаданы бүлэг цэрэг Монголын "сүүлчийн тэнгис" болох [[Адриатын тэнгис|Адриатикт]] хүрч, дараа нь зүүн тийш буцаж ирэв. [[1251 он|1251]] онд Хадан [[Мөнх хаан|Мөнхийг]] хааны сэнтийд нэр дэвшихэд нь дэмжиж, [[Аригбуха хаан|Аригбөх]] ба [[Хубилай хаан|Хубилай]] нарын тэмцлийн үед сүүлчийнх нь талд орсон аж. [[1260 он|1260]] оны сүүлээр Хадан баруун хойд Хятад дахь Силянд Аландарын (Алямдар) удирдсан Аригбөхийг дэмжигчдийн армийг бут цохисон бөгөөд Аландарыг цаазаар авчээ. == Домгийн мэдээлэл == Быховын он тооллын бичигт Минскээс 30 км-ийн зайд орших [[Дзержинск (Минск муж)|Крутогорьегийн]] ойролцоох тулалдаанд Хадан (Койдан) амь үрэгдсэн тухай домог байдаг. ==Гэр бүл== *Эцэг: [[Өгэдэй хаан]] *Эх: '''Эргинэ'''<ref>Рашидаддин Фазлуллах "Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.</ref> татвар эм ===Хүүхэд=== # '''Дорж'''<ref>Рашидаддин Фазлуллах "Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.</ref> # '''Ясагур'''<ref>Рашидаддин Фазлуллах "Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.</ref> # '''Кипчак''' (Хайдугийн дэргэд байсан): Хурил гэдэг хүүтэй байсан. # '''Эбүгэн''' [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Лу ван]] # '''Есөнт''' # '''Хуримаши'''<ref>Рашидаддин Фазлуллах "Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.</ref> # '''Ебэ'''<ref>Рашидаддин Фазлуллах "Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.</ref> # [[Ажиги]]<ref>Рашидаддин Фазлуллах "Шашдирын чуулган. УБ., 2015. Дэд боть. 466 дахь тал Англи хэлнээс орчуулж, уялга үг бичиж, тайлбар зүүлт үйлдсэн Г.Аким.</ref> ван ==Мөн үзэх== * '''[[Өгэдэй хаан]]''' * '''[[Аригбөх-Хубилайн хаан ширээний төлөөх тэмцэл]]''' * '''[[Легницийн тулалдаан]]''' ==Эх сурвалж== [[Ангилал:Иx Монгол Улсын жанжин]] [[Ангилал:Өгэдэйн удам]] [[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]] [[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]] kstxyoahy0vdk73o0uttlly252b7c78 0 66484 709590 707152 2022-08-26T04:01:16Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн | нэр = Баяр | зураг = [[Файл:陶克陶胡与巴雅尔公在哲布尊丹巴的库伦冬宫 (1913).jpg|150px]] | тайлбар = [[Тогтох гүн]] ба Борхонуудын Баяр<ref>[https://alkhanabold.blogspot.com/p/1.html Зураг дээр: Богд Хаант Монгол Улсын Зоригт Баатар Энхбилэгтийн Тогтох Тайж/1863-1922.9.01/ ба Богд Хаант Монгол Улсын Түрэмгий Баатар Борхонуудын Баяр гүн/1877- 1921.6.06/. Өвөр Монгол дахь Жирэмийн Чуулганы Дархан хошууны Манидын сүмд. 1911]</ref> | төрсөн_он_сар_өдөр = 1877 он | нас барсан_он_сар_өдөр= 1921 он | оршуулсан_газар_нэр = | төрсөн_газар = [[Чин улс]], Цахар найман хошууны Шулуун хөх хошуу | нас барсан_газар = [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]], [[Алтанбулаг сум (Сэлэнгэ)|Алтанбулаг]] | алдаршсан_нэр = Түрэмгий Баатар | бүтэн_нэр = Борхонуудын Баяр | эх_орон = Монгол улс | салбар = Морин цэрэг | албан_он_жилүүд = 1910-1931 он | цол_хэргэм = Түрэмгий баатар цол | ажиллагааны_тоо = | нэгж = | албан_тушаал = Азийн морин диюизийн Манлай анги Цахарын морин хорооны захирагч | тулалдаанууд = [[Таван замын байлдаан]]<br>[[Улаан хадны байлдаан]]<br>Хиагтыг эзлэхээр Азийн морин дивизийн тулалдаан болон бусад тулалдаанууд<br>[[Ардын хувьсгал]] | тулалдааны_нэр = | шагналууд = | харилцаа = | бусад_үйл = }} '''Борхонуудын Баяр''' Түрэмгий баатар нь Монгол үндэстний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч Баяр 1907 оноос Өвөр монголын [[Жиримийн чуулган]]ы тайж Тогтохын удирдсан үндэсний эрх чөлөөний төлөө зэвсэгт тэмцэлд идэвхтэй оролцож, 1906-1910 оны хооронд Жирэмийн чуулганы Горлос, Дархан, Түшээт, Засагт, Жалайд болон [[Шилийн голын чуулган]]ы зүүн Үзэмчин, Баарин хошуудын нутагт Чин улсын их цэрэгтэй явуулсан 100 гаруй удаагийн тулалдааныг Тогтохын хамт удирджээ. Гэвч тэд олон жилийн тэмцэл тулалдааны явцад ихээхэн хохирол үзэж, 1910 оны хавар Халхын Сэцэн хан аймгийн нутгаар дамжин Орост дүрвэн гарав. Баяр Монгол Улс тусгаар тогтнолоо сэргээсэн мэдээг аваад 1912 оны зун Нийслэл Хүрээнд ирж, Монголын төрд хүчин зүтгэхээ мэдэгдэв. == Тусгаар тогтнолын төлөөх түүний тэмцэл == Богд хааны зарлигаар 1912 оны намар Баярыг харьяат цэргийнх нь хамт баруун хязгаарт илгээж, Баруун хязгаарыг тохинуулах хэргийг хавсран туслах түшмэлийн албанд томилжээ. Тайж Баярын удирдсан цэрэг 1913 оны 7 дугаар сарын 8, 10, 20, 30-ны өдрүүдэд Цагаан Түнгэд байсан хятад цэрэгтэй байлдаж, Монгол улсын нутагт цөмрөн орох хэмээсэн хятад цэрэгт цохилт өгөв. Тайж Баярын гавьяаг үнэлж Богд хааны зарлигаар 1913 онд гүнгийн зэрэг, 1914 онд Түрэмгий баатар цолоор тус тус шагнажээ. Хиагтын гэрээний дараа Баяр Нийслэл Хүрээнээ үлдэж, Монголын төрд хүчин зүтгэхээр шийдвэрлэжээ. Түрэмгий баатар Баяр 1916 онд Өмнө хязгаарт, 1917 онд Зүүн хязгаарт тус тус томилогдон хил хязгаарыг сэргийлэн тохинуулах үйлсэд хүчин зүтгэж байжээ. Тэрбээр 1919 оноос эх орныхоо тусгаар тогтнолыг сэргээх нууц хөдөлгөөнд оролцож, Консулын дэнжийн бүлэгт ажиллаж байв. 1921 оны хавар барон Баяр харьяат цэргээ удирдан Нийслэл Хүрээнд ирж, Унгернтэй холбоо тогтоон монгол, цахар ангийн морин цэргийг захирах жанжнаар томилогджээ. Түүний удирдсан цэрэг 1921 оны 4 дүгээр сард Хүрээнээс баруун зүгт гэмин цэргийг нэхэн байлдаж, мөн оны тавдугаар сард Унгерний тушаалаар умар зүгт хөдөлжээ. Түрэмгий баатар Баярын удирдсан цэрэг 1921 оны 6 дугаар сарын 6-нд Алтанбулагийг эзлэхээр довтолж ялагдал хүлээн Баяр тулалдааны үед хүнд шархдан нас баржээ. Түрэмгий баатар Баяр амьдралынхаа сүүлчийн мөчид барон Унгерний тушаалаар Ардын Журамт Цэрэгтэй тулалдсан буруу алхмыг хийсэн учраас түүний тухай түүх судлалд тодорхой бичиж тэмдэглэлгүй явж ирсэн юм. ==Мөн үзэх== * [[Таван замын байлдаан]] * [[Ардын хувьсгал]] ==Урлагын бүтээлүүд== * "[[Сүхбаатар]]" Уран сайхны кино. 19421 он. * [http://www.wikimon.mn/content/78831.shtml Түрэмгий баатар Баяр гүн гэгч хэн бэ?] * [[Баабар]]. Нүүдэл суудал. ==Эх сурвалж== [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч]] [[Ангилал:Монголын жанжин]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] [[Ангилал:Монголын жанжин]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:19-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1921 онд өнгөрсөн]] 5gjd7kq0mvhxt723s3abwbrtylbra7l 0 117899 709544 680994 2022-08-25T17:55:34Z 150.129.140.215 wikitext text/x-wiki '''Хишилиг дархан''' бол [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] мянгатын ноён, [[Чингис хаан|Чингис хааны]] зарлигаар [[Бадай]]н хамт дархлагдсан ноён юм. Тэрбээр [[Уряут-Килингут]] овогтон. Өмнө нь Хэрэйдийн Их Чэрэн ноёны адуучин байсан. 1203 онд [[Чингис хаан|Тэмүүжин ханыг]] [[Тоорил хан]], нялх [[Сэнгүм]] нар багалзуур ид гэж урих замд нь түүний эсрэг хуйвалдаан зохиогдож байгааг адуучин Бадайн хамт хэл хүргэж, тус хүргэсэн нэгэн юм. == Товч == 1203 онд Чингис хаан Хэрэйдийн Тоорил ханы цэргийг ялж, Хэрэйдийн ханлигийг эзэлсний дараа "...Ван ханы суудаг алтан асар, хэрэглэдэг алтан завьяа аяга ба асарч явсан ард сэлт, вангийн хажууд бараа бологч хэрэйд цөмийг Бадай Хишилиг хоёрт олгож :Хувьдаа зарцалж :Худагаа бариулж :Хоромсгоо зүүлгэж :Ургийн урагт хүртэл :Удтал дархлан жаргатугай. :Алалдах дайнд явж, :Авсан олзоо цөмийг :Аминдаа ашиглаж байгтун. :Ан авд явж :Алсан гөрөөсөө цөмийг :Хувьдаа хэрэглэж байгтун". гээд Чингис хаан бас зарлиг болруун: "Бадай Хишилиг хоёр, миний амийг аварч тус хүргэсний тул Мөнх Тэнгэрт ивээгдэж, Хэрэйд улсыг доройтуулж, өндөр сууринд хүрэв, би. Одоо ба ирээдүйд ургийн ураг хүртэл миний суурийг залгамжлагчид, энэ хоёрын хүргэсэн тусыг үүрд санаж явтугай" гэж зарлиг болов..."<ref>"Монголын Нууц Товчоо" орос хэлнээс монгол хэлэнд орчуулж тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Дамдинсүрэн. УБ., 1947 он. 187-р зүйл </ref> хэмээн Монголын нууц товчоонд өгүүлсэн байдаг. Мөн МНТ-ны 219-р зүйлд өгүүлсэн нь "... Бас "[[Сорхон-шира|Сорхон шар]], [[Бадай]], Хишилиг та гурван дархан, :Олон дайсанд довтолж :Олз юм олбол :Олсноо бүрэн автугай! :Аян ав хийж :Ан гөрөөс албал :Алснаа бүрэн автугай!" гэж зарлиг болов. Сорхан-шар бол [[тайчууд]]ын [[Түдэгэ]]гийн гэрийн хүн. Бадай Хишилиг хоёр бол Чэрэнгийн адуучин хүн билээ. Одоо миний шадар хорчи (нум сум агсагч) болж, хуримд хундага дэвшүүлж, дархан эрхтэйгээр жаргаж явтугай!..."<ref>"Монголын Нууц Товчоо" орос хэлнээс монгол хэлэнд орчуулж тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Дамдинсүрэн. УБ., 1947 он. 219-р зүйл </ref> гэж зарлигдсан. Хишилиг нь дархан ноён болсноор алба татвараас чөлөөлөгдөх, ан ав, аян дайны олзоо шууд өөрөө авах, эзэн хааны өргөөнд орж гарч, хаантай хамт хурим найрт саатаж зоог хүртэх, нутаг дархлан эзэмших, эзэн хааны дэргэд шадарлан нүүр тулж ярилцан, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхтэй болжээ. ==Үр удам== Түүний удмын дотроос хамгийн алдартай нь жич хүү нь [[Юань улс|Юань Улсын]] зүүн гарын чинсан [[Хархасун]] юм. Хархасун нь [[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт хааныг]] нас барсны дараа [[Хайсан хүлэг хаан|Хайсан ванг]] [[Монгол хаад|Монголын хаан]] болгосон хүчирхэг нэгэн байсан. Хархасун нь '''Тогоон''' гэх нэгэн хүүтэй байсан. == Эшлэл == <references /> bx5kiiqd055qx32m3pdnkosl2hfh0jv 709545 709544 2022-08-25T17:59:13Z 150.129.140.215 /* Товч */ wikitext text/x-wiki '''Хишилиг дархан''' бол [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] мянгатын ноён, [[Чингис хаан|Чингис хааны]] зарлигаар [[Бадай]]н хамт дархлагдсан ноён юм. Тэрбээр [[Уряут-Килингут]] овогтон. Өмнө нь Хэрэйдийн Их Чэрэн ноёны адуучин байсан. 1203 онд [[Чингис хаан|Тэмүүжин ханыг]] [[Тоорил хан]], нялх [[Сэнгүм]] нар багалзуур ид гэж урих замд нь түүний эсрэг хуйвалдаан зохиогдож байгааг адуучин Бадайн хамт хэл хүргэж, тус хүргэсэн нэгэн юм. == Товч == 1203 онд Чингис хаан Хэрэйдийн Тоорил ханы цэргийг ялж, Хэрэйдийн ханлигийг эзэлсний дараа "...Ван ханы суудаг алтан асар, хэрэглэдэг алтан завьяа аяга ба асарч явсан ард сэлт, вангийн хажууд бараа бологч хэрэйд цөмийг Бадай, Хишилиг хоёрт олгож :Хувьдаа зарцалж :Худагаа бариулж :Хоромсгоо зүүлгэж :Ургийн урагт хүртэл :Удтал дархлан жаргатугай. :Алалдах дайнд явж, :Авсан олзоо цөмийг :Аминдаа ашиглаж байгтун. :Ан авд явж :Алсан гөрөөсөө цөмийг :Хувьдаа хэрэглэж байгтун". гээд Чингис хаан бас зарлиг болруун: "Бадай, Хишилиг хоёр миний амийг аварч тус хүргэсний тул Мөнх Тэнгэрт ивээгдэж, Хэрэйд улсыг доройтуулж, өндөр сууринд хүрэв, би. Одоо ба ирээдүйд ургийн ураг хүртэл миний суурийг залгамжлагчид, энэ хоёрын хүргэсэн тусыг үүрд санаж явтугай" гэж зарлиг болов..."<ref>"Монголын Нууц Товчоо" орос хэлнээс монгол хэлэнд орчуулж тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Дамдинсүрэн. УБ., 1947 он. 187-р зүйл </ref> хэмээн Монголын нууц товчоонд өгүүлсэн байдаг. Мөн МНТ-ны 219-р зүйлд өгүүлсэн нь "... Бас "[[Сорхон шар]], [[Бадай]], Хишилиг та гурван дархан :Олон дайсанд довтолж :Олз юм олбол :Олсноо бүрэн автугай! :Аян ав хийж :Ан гөрөөс албал :Алснаа бүрэн автугай!" гэж зарлиг болов. Сорхан шар бол [[Тайчууд|тайчуудын]][[Тодойн Гиртэ|Түдэгэгийн]] гэрийн хүн. Бадай Хишилиг хоёр бол Чэрэнгийн адуучин хүн билээ. Одоо миний шадар хорчи (нум сум агсагч) болж, хуримд хундага дэвшүүлж, дархан эрхтэйгээр жаргаж явтугай!..."<ref>"Монголын Нууц Товчоо" орос хэлнээс монгол хэлэнд орчуулж тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Дамдинсүрэн. УБ., 1947 он. 219-р зүйл </ref> гэж зарлигдсан. Хишилиг нь дархан ноён болсноор алба татвараас чөлөөлөгдөх, ан ав, аян дайны олзоо шууд өөрөө авах, эзэн хааны өргөөнд орж гарч, хаантай хамт хурим найрт саатаж зоог хүртэх, нутаг дархлан эзэмших, эзэн хааны дэргэд шадарлан нүүр тулж ярилцан, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхтэй болжээ. ==Үр удам== Түүний удмын дотроос хамгийн алдартай нь жич хүү нь [[Юань улс|Юань Улсын]] зүүн гарын чинсан [[Хархасун]] юм. Хархасун нь [[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт хааныг]] нас барсны дараа [[Хайсан хүлэг хаан|Хайсан ванг]] [[Монгол хаад|Монголын хаан]] болгосон хүчирхэг нэгэн байсан. Хархасун нь '''Тогоон''' гэх нэгэн хүүтэй байсан. == Эшлэл == <references /> gd6d9lhixyf8y2k2oft8vd9ie0rb1ym 709547 709545 2022-08-25T18:02:59Z 150.129.140.215 /* Товч */ wikitext text/x-wiki '''Хишилиг дархан''' бол [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] мянгатын ноён, [[Чингис хаан|Чингис хааны]] зарлигаар [[Бадай]]н хамт дархлагдсан ноён юм. Тэрбээр [[Уряут-Килингут]] овогтон. Өмнө нь Хэрэйдийн Их Чэрэн ноёны адуучин байсан. 1203 онд [[Чингис хаан|Тэмүүжин ханыг]] [[Тоорил хан]], нялх [[Сэнгүм]] нар багалзуур ид гэж урих замд нь түүний эсрэг хуйвалдаан зохиогдож байгааг адуучин Бадайн хамт хэл хүргэж, тус хүргэсэн нэгэн юм. == Товч == 1203 онд Чингис хаан Хэрэйдийн Тоорил ханы цэргийг ялж, Хэрэйдийн ханлигийг эзэлсний дараа "...Ван ханы суудаг алтан асар, хэрэглэдэг алтан завьяа аяга ба асарч явсан ард сэлт, вангийн хажууд бараа бологч хэрэйд цөмийг Бадай, Хишилиг хоёрт олгож :Хувьдаа зарцалж :Худагаа бариулж :Хоромсгоо зүүлгэж :Ургийн урагт хүртэл :Удтал дархлан жаргатугай. :Алалдах дайнд явж, :Авсан олзоо цөмийг :Аминдаа ашиглаж байгтун. :Ан авд явж :Алсан гөрөөсөө цөмийг :Хувьдаа хэрэглэж байгтун". гээд Чингис хаан бас зарлиг болруун: "Бадай, Хишилиг хоёр миний амийг аварч тус хүргэсний тул Мөнх Тэнгэрт ивээгдэж, Хэрэйд улсыг доройтуулж, өндөр сууринд хүрэв, би. Одоо ба ирээдүйд ургийн ураг хүртэл миний суурийг залгамжлагчид, энэ хоёрын хүргэсэн тусыг үүрд санаж явтугай" гэж зарлиг болов..."<ref>"Монголын Нууц Товчоо" орос хэлнээс монгол хэлэнд орчуулж тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Дамдинсүрэн. УБ., 1947 он. 187-р зүйл </ref> хэмээн Монголын нууц товчоонд өгүүлсэн байдаг. Мөн МНТ-ны 219-р зүйлд өгүүлсэн нь "... Бас "[[Сорхон шар]], [[Бадай]], Хишилиг та гурван дархан :Олон дайсанд довтолж :Олз юм олбол :Олсноо бүрэн автугай! :Аян ав хийж :Ан гөрөөс албал :Алснаа бүрэн автугай!" гэж зарлиг болов. Сорхан шар бол [[Тайчууд|тайчуудын]] [[Төдөгэн Гиртэ|Түдэгэгийн]] гэрийн хүн. Бадай Хишилиг хоёр бол Чэрэнгийн адуучин хүн билээ. Одоо миний шадар хорчи (нум сум агсагч) болж, хуримд хундага дэвшүүлж, дархан эрхтэйгээр жаргаж явтугай!..."<ref>"Монголын Нууц Товчоо" орос хэлнээс монгол хэлэнд орчуулж тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Дамдинсүрэн. УБ., 1947 он. 219-р зүйл </ref> гэж зарлигдсан. Хишилиг нь дархан ноён болсноор алба татвараас чөлөөлөгдөх, ан ав, аян дайны олзоо шууд өөрөө авах, эзэн хааны өргөөнд орж гарч, хаантай хамт хурим найрт саатаж зоог хүртэх, нутаг дархлан эзэмших, эзэн хааны дэргэд шадарлан нүүр тулж ярилцан, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхтэй болжээ. ==Үр удам== Түүний удмын дотроос хамгийн алдартай нь жич хүү нь [[Юань улс|Юань Улсын]] зүүн гарын чинсан [[Хархасун]] юм. Хархасун нь [[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт хааныг]] нас барсны дараа [[Хайсан хүлэг хаан|Хайсан ванг]] [[Монгол хаад|Монголын хаан]] болгосон хүчирхэг нэгэн байсан. Хархасун нь '''Тогоон''' гэх нэгэн хүүтэй байсан. == Эшлэл == <references /> d2mily122uk80dj9qy3iuyeyphxibbq 0 120998 709548 705623 2022-08-25T18:04:15Z 150.129.140.215 /* Намтар */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс хувь хүн|нэр='''Таргудай Хирилтуг'''|нас_барсан_огноо=1201 он|нас_барсан_газар=|яс_үндэс=Тайчууд|үндэстэн=[[Монгол]]|хэргэм=[[Тайчууд]] аймгийн ноён|шүтлэг=Бөө мөргөл|эцэг_эх=[[Амбагай хан]] эсвэл [[Адалхан]]|хамаатан=[[Аучу баатар]], [[Ходун орчан]], [[Худудар]]}} '''Таргудай Хирилтуг''' ({{lang-mn|<big>ᠲᠠᠷᠭᠣᠳᠠᠢ ᠬᠢᠷᠢᠯᠳᠣᠭ</big>}}) бол XII зууны сүүлчээс 1201 он хүртэл [[Тайчууд]] аймгийг захирч байсан ноён төдийгүй [[Хамаг Монгол|Хамаг Монголын]] [[Амбагай хан|Амбагай ханы]] хүү [[Адалхан|Адалханы]] хүү юм. Тэрээр Хамаг Монголын хан суудлын төлөө [[Есүхэй баатар]], [[Чингис хаан|Тэмүүжин]] нартай өрсөлдөж байсан. Есүхэйг үхсэний дараа түүний бүх харьяат аймаг, ард иргэд, эд хөрөнгө сэлтийг булаан авч 1201 он хүртэл Хамаг Монголын ихэнхийг захирсан ноён байжээ. == Намтар == Таргудайн нэр [[Есүхэй баатар|Есүхэйг]] 1171 онд нас барсан үеэс эхлэн түүхэнд тэмдэглэгдэж эхэлснийг [[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоо]], [[Судрын чуулган]], [[Богд Баатар Биеэр Дайлсан Тэмдэглэл|Богд баатар биеэр дайлсан тэмдэглэл]], [[Юань улсын судар]], [[Алтан товч]] зэрэг сурвалж бичигт он цагийн зөрүүгүй бичсэн байдаг. Таргудай гэдэг нэрийг морь унаж үл чадах, тэргэн дээр сууж явдаг тарган гэсэнтэй холбож тайлбарладаг, Хирилтуг гэдэг нь харамч, атаархуу гэсэн утгатай.<ref>Рашид аддин. Судрын чуулган. Орос хэлнээс орчуулсан Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. т. 137</ref> Түүний угсаа гарлыг Амбагай ханы хүү Адалханы хүү гэж бичсэн байдаг. Оросын судлаач [[Палладий Кафаров]] өөрийн судалгаандаа Таргудайг Амбагай ханы хүү байсан гэж үзсэн<ref>Старинное монгольское сказание о Чингисхане // Труды членов российской духовной миссии в Пекине. — 1866. — Т. 4.; см. прим. 85.</ref> хэдий ч Судрын чуулганы баримтаар нотлогдоогүй юм. 1171 онд Есүхэй баатар өөд болсны дараа Хамаг Монголын ихэнх овог аймгийг өөрийн Тайчууд аймагтаа дагуулж, Есүхэй баатрын бэлэвсэн хатад [[Өэлүн]], [[Сочигэл]] нарыг хөвгүүдтэй нь цуг ганц гэрээр нь хаяж, эд хөрөнгийг нь булааж, Хамаг Монголын олонх аймгийг захирсан өргөмжлөгдөөгүй хан болжээ. Тэгж байтал Есүхэйн өнчин хөвгүүд тэнхжирч ирэхэд Таргудай Хирилтуг турхаг цэргээ удирдаж "Хурганы үс гуужив, Төлөгний бие төлжив" хэмээн довтлон ирж, Тэмүүжинийг барин авч явж улс иргэддээ засаглан шийтгүүлж, гарт нь гав, хүзүүнд нь дөнгө зүүлгэж, айл бүрт нэг хонуулан хэсүүлж байжээ. Гэвч Тэмүүжин Тайчуудаас [[Сорхон шар|Сорхон шарын]] тусламжтай оргож зугтав. Түүнээс хойно Тэмүүжинийг хан болсны дараа 1192 онд [[Далан Балжуд|Далан балжудын]] тулалдаанд [[Жамуха|Жамухын]] талд, 1201 онд [[Хүйтэний тулаанд]] Жамухыг гүр хан өргөмжлөн Тэмүүжиний эсрэг олон удаа байлдаж байсан. == Эшлэл == <references /> [[Ангилал:12-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:13-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Монгол хан]] [[Ангилал:Чингис хаан]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1201 онд өнгөрсөн]] 0ldarosuaq7k2uya5qfzvox235mmxlx 0 121365 709587 696882 2022-08-26T03:29:35Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki '''Андрей Вадимович Макаревич''' (1953 оны 12-р сарын 11-нд ЗХУ-ын [[Москва|Москва хот]]<nowiki/>од төрсөн) -Зөвлөлтийн болон оросын рок-хөгжимчин, дуучин, яруу найрагч, хөгжмийн зохиолч, продюсер, телевизийн хөтлөгч, «Машина времени» /Цаг хугацааны машин/ рок хамтлагийг үүсгэн байгуулагч болон удирдагч. ЗСБНХОУ-ын Гавьяат жүжигчин (1991), ОХУ-ын Ардын жүжигчин (1999). [[Файл:02 Andrey Makarevich.jpg|thumb|257x257px|Андрей Макаревич]] == Намтар == Тэрээр 1953 оны 12-р сарын 11-нд Москва хотод Москвагийн Архитектурын дээд сургуулийн багш, архитектор Вадим Григорьевич Макаревич (1924-1996), сүрьэгийн эмч, анагаахын шинжлэх ухааны доктор Нина Марковна Макаревич (1926-1989) нарын гэр бүлд төрсөн. Түүний эцэг Эх орны дайнд оролцогч, 1943 оны 12-р сард [[Карелийн хүзүүвч|Карел]]<nowiki/>ийн фронтод хөлөө алдаж, 1945 оны 9-р сард эдгэрснийхээ дараа Зөвлөлтийн армийн цэргээс халагдаж, дэслэгч Макаревич Эх орны дайны одон, "Москваг хамгаалсны төлөө", "Германыг ялсны төлөө" болон бусад медалиар шагнуулж байжээ. 1956 оноос - Москвагийн Архитектурын дээд сургуулийн Барилгын физикийн тэнхимийн багш (1977-1988 онд), дэд профессор, дараа нь профессор байж байгаад 1993 онд өвчний улмаас тэтгэвэртээ суужээ. Эцгийн талын өвөг эцэг нь тосгоны багш Григорий Андреевич Макаревич (1886-1947), өнөөгийн Белорусийн Гродно мужийн Павловичи тосгоноос гаралтай. Эцгийн талын эмэг эх ЗСБНХОУ-ын гавьяат багш, биологич Лидия Антоновна Макаревич (Уссаковская, 1891-1973), Гродно мужийн Блюден тосгоноос гаралтай. 1915 онд тэд Москва руу нүүж ирсэний дараа хөгжимчний эцэг төржээ. Андрейгийн бага нас Москва хотын Волхонка дахь хоёр давхар байшингийн нийтийн орон сууцанд өнгөрсөн байна. Дараа нь тэдний гэр бүл 1961 онд "Комсомольскийн проспект" руу нүүж тусдаа байранд орж Андрейгаас 9 насаар дүү охин нь төрсөн байна. Эцгийнхээ ачаар Андрей Макаревич гэртээ байнга хөгжим сонсох боломжтой болсон. Архитектор, сонирхогч хөгжимчин эцгийнхээ удирдлаган дор бага наснаасаа төгөлдөр хуур тоглодог болсон. Тэрээр хөгжмийн сургуульд төгөлдөр хуурын ангид орсон боловч эцэг эхтэйгээ зөрөөд сургуулиа орхисон байна. Андрей Макаревич 1960-1970 онд Москвагийн англи хэлний тусгай 19-р сургуульд суралцсан. 12 настайдаа Макаревич бие дааж гитар тоглож эхэлсэн. Бага наснаасаа тэрээр [[Булат Окуджава]], [[Владимир Высоцкий]] нарын дуу, хөгжимд дуртай байжээ. 1966 онд тэрээр [[The Beatles]] хамтлагийн хөгжимтэй танилцаж, өөрийнх нь хэлснээр үе тэнгийнхнийхээ адил [[Битлз]]<nowiki/>ийн шүтэн бишрэгч болсон нь түүний ирээдүйн хувь заяаг ихэд өөрчилсөн байна. Энэ тухай тэрээр "Чихнээс бөглөөс аваад хаях шиг л болсон. Битлзийг өдөр шөнгүй сонсдог байсан..." гэж дурссан байна. 1971 онд сургуулиа төгсөөд Москвагийн Архитектурын дээд сургуульд элсэн орж, 1974 онд сургуулиасаа хөөгдөж (албан ёсоор - "хүнсний ногооны баазын ажлаа цаг тухайд нь орхиж рок хөгжмийг зөвшөөрөөгүй тоглосоны улмаас), дараа нь тэрээр архитекторчоор "Гипротеатр архитектор" ("Театр, зугаа цэнгэлийн байгууламжийн зураг төсөл боловсруулах улсын хүрээлэн") 1979 он хүртэл архитектор В.А. Сомовын удирдлаган дор ажиллажээ. 1975 онд Москвагийн Архитектурын дээд сургуулийн оройн тэнхимд сэргээн орж 1977 онд график урлаг, архитектурын дипломтой төгссөн. Тэрээр хэд хэдэн архитектурын төсөл хэрэгжүүлсний нэг нь цирк юм. Гэсэн хэдий ч энэ бүх хугацаанд гол ажил бол "Цаг хугацааны машин" байжээ. 1979 онд ЗХУ-ын Союзконцерт "Цаг хугацааны машин"-тай гэрээ байгуулж, тус хамтлагт хууль ёсны статустай болсон тул тэр цагаас хойш Макаревич "Гипротеатр"-аас гарч, албан ёсоор хөгжимчин, жүжигчин болжээ. Түүнээс хойш тэрээр хамтлагийн бүрэлдэхүүнд олон удаа ЗХУ-аар аялан тоглолт хийсэн байна. [[Файл:Андрей Макаревич - Atlas Weekend 2016 - 231725.jpg|thumb|Андрей Макаревич]] == Үзэл бодол == 1967 онд Андрей Макаревич "ЗХУ-ын Коммунист Залуучуудын эвлэл" /Комсомол/-д элссэн бөгөөд 1980-аад он хүртэл албан ёсоор гишүүн байсан. 1970-аад оноос хойш тэрээр ЗСБНХУ-ын улс төрийн тогтолцоонд сөрөг хандлагатай байсан хэдий ч тэр хэзээ ч тэрс үзэлтэн байгаагүй, коммунист дэглэмийн эсрэг нээлттэй үг хэллэгт оролцдоггүй байсан тухайгаа ярилцлага, номондоо олон удаа дурдсан байдаг. Макаревичийн бичсэн олон дууны үгийг тус хамтлагийн шүтэн бишрэгчид улс төрийн өнгө аястай гэж ойлгодог байсан ("Утсан хүүхэлдэйнүүд", "Та хэнийг гайхшруулахыг хүссэн бэ?", "Эргэлт", "Саад" болон бусад). Фэнүүд нь тэнд байдаггүй, хэзээ ч байгаагүй дэд текстийг ихэвчлэн олдог гэж өөрөө үргэлж хэлдэг байсан, үүнээс гадна заримдаа дуунууд тухайн үеийн сэтгэлийн хөдөлгөний нөлөөн дор бичигддэг бөгөөд зохиолчийн ертөнцийг үзэх үзлийг "бүхэлдээ" огт тусгадаггүй байсан" гэжээ. 1991 оны 8-р сарын 20-нд болсон 8-р сарын төрийн эргэлтийн өдрүүдэд "Цаг хугацааны машин" Оросын Цагаан ордны хамгаалалтад гарсан, үүнийхээ төлөө хамтлагийн бүх гишүүдийг "Чөлөөт Оросыг хамгаалагч" одонгоор шагнасан байна. Ихэнхдээ Макаревич улс төрөөс зайлсхийж, улс төрийн чухал үйл явдлуудад бараг оролцдоггүй боловч 1991-2011 онуудад тэрээр Оросын засгийн газар: эхлээд [[Борис Ельцин]], дараа нь [[Владимир Путин]], [[Дмитрий Медведев]] нарыг тууштай дэмжиж байсан. 2003 оны 5-р сарын 24-нд Москвад [[Пол Маккартни]]<nowiki/>гийн концерт дээр Макаревич ерөнхийлөгч Путины хажууд хамт сууж байсан. Хожим нь эргэн дурсахдаа тэрээр ерөнхийлөгчтэй харилцахдаа ямар ч буруу зүйл олж хараагүй, түүнд өрөвдөх сэтгэлээр хандсан, үүнээс гадна Андрей өөрөө Путины хажууд суухыг эрэлхийлээгүй, харин тэнд уригдаж суусан гэдэг. Олон нийтийн тодорхой хэсгийн ийм байр суурь нь Макаревичийг "эрх баригчидтай тохиролцсон" гэж буруутгах шалтгаан болж байсан. 2010 оны арванхоёрдугаар сард тэрээр [[Борис Гребенщиков]], Владимир Шахрин, Александр Ф.Скляр, Константин Кинчев, Евгений Федоров нартай хамтран Михаил Ходорковскийн хэргийг шударгаар шийдвэрлэхийг уриалсан захидалд ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Дмитрий Медведевт гарын үсэг зурж илгээсэн. "Московский комсомолец"-ийн сурвалжлагчийн асуултад Макаревич хариулахдаа, түүний бодлоор [[Михаил Ходорковский]]<nowiki/>н хэргийг "Оросын сунжирсан гутамшиг" гэж үзэж, "цагаан утсаар оёсон" бөгөөд шударга шүүхээр асуудлыг хянан шийдвэрлэх ёстой гэж мэдэгдсэн юм. 21-р зууны хоёрдугаар арван жилийн эхэн үеэс эхлэн Макаревич Оросын эрх баригчдад хандах тайван, ерөнхийдөө эерэг хандлага шүүмжлэлтэй болж өөрчлөгдсөн. Макаревичийн сүүлчийн («Улетай», «Пой», «Простите», «Рассмеши меня, Петросян», «К нам в Холуёво приезжает Путин») дуунуудаас олон нийтийн амьдралд сэтгэл дундуур байгааг харж болно. 2012 оны есдүгээр сарын 20-нд Ерөнхийлөгч [[Владимир Путин|В.Путин]] Макаревичийг ОХУ-ын Төрийн Соёл, урлагийн зөвлөлийн гишүүнээс хасжээ. Хөгжимчин өөрөө энэ албан тушаалыг алдсандаа харамсдаггүй, учир нь түүний хэлснээр Соёлын зөвлөл үнэхээр чухал зүйлийг шийддэггүй. 2012 оны 10-р сарын 27-нд болсон "Иргэний платформ" улс төрийн намын их хурлаар А.Макаревич холбооны иргэний хорооны гишүүнээр сонгогдов. 2014 оны 2-р сард тэрээр Крымын үйл явдлын үеэр Оросын цэргүүд Украины нутаг дэвсгэрт нэвтэрч болзошгүйг эсэргүүцсэн анхны хүмүүсийн нэг байв. Мөн оны 3-р сард тэрээр Энхтайвны жагсаалд оролцож, ОХУ-ын ерөнхийлөгч В.В.Путины Украины талаар баримталж буй бодлогыг эсэргүүцсэн Оросын соёлын зүтгэлтнүүдийн уриалгад гарын үсэг зуржээ. 2019 оны 4-р сард Макаревич ерөнхийлөгч Путины өөрийгөө тунхагласан Донбасс, Луганск-ын оршин суугчдад Оросын паспорт олгох шийдвэрийг буруушааж: "Донбассын оршин суугчдын иргэншилд анхаарал тавих нь мэдээжийн хэрэг сэтгэл хөдөлгөм. Би зүгээр л бодож байна - магадгүй юун түрүүнд зам, эмнэлэг, сургуульгүй, хашаандаа жорлонтой эх орныхоо уудам нутагт оршин буй олон зуун мянган иргэдийнхээ амьдралыг эхлээд засах ёстой болов уу? Нэн тэргүүнд тавих дарааллаар, өөрөөр хэлбэл. Тэрээр [[Беларусь|Беларус]]<nowiki/>ийн эрх баригч дэглэмийг шүүмжилдэг. 2020 оны есдүгээр сард тэрээр Беларусь дахь эсэргүүцлийн жагсаалыг дэмжсэн захидалд гарын үсэг зурсан байна. 2022 оны 2-р сард (Оросын Украин руу довтлохоос өмнө) Макаревич: "Биднийг бүх соёл иргэншсэн ертөнцтэй хэрэлдүүлж, дайны ирмэгт тулсан, тэд бидний өмнөөс бусад ертөнцөд бүдүүлэг ханддаг, тэд бидний өмнөөс худал хэлдэг, хууль гууль боллоо - яагаад? гэжээ. Тэрээр энэ үйл явдлаас хойш Израиль руу гарсан байна. 81zte4iszbv06m1did343hnbvq0wsww 0 123112 709591 709501 2022-08-26T04:01:35Z 66.181.161.43 wikitext text/x-wiki '''Хубилай ноён''' (бас '''Кубилай-нойон''' гэж бичсэн нь бий) - монгол жанжин, [[Чингис хаан|Чингис хааны]] [[Нөхөр (цэрэг)|нөхдийн]] нэг. [[Зэв ноён|Зэв]], [[Зэлмэ]], [[Сүбээдэй]] нарын хамт Чингис хааны "дөрвөн нохой" гэж нэрлэгддэг байсан. == Намтар == Хубилай [[Барлас|Барулас]] овгоос гаралтай. Тэмүжин өөрийн улсыг байгуулахаар шийдсэний дараа [[Монголчууд|монголын]] олон овог ба ураг төрлийн хүмүүс залуу ноён руу очсон; нэгдсэн хүмүүсийн дунд Хубилай болон түүний ах байв. Хожим Хубилай Чингисийн өмнө өөрийн авьяаслаг, үнэнч цэргийн удирдагч гэдгээ харуулсан: [[Татар|Татаруудын]] эсрэг хийсэн аян дайны ([[1202 он|1202]] он) дараа тэр Зэвийн хамт тулалдаан дуустал олз авахгүй гэсэн хааны зарлигийг зөрчиж дээрэм хийсэн Чингис хааны дүрвэсэн төрөл төрөгсөд болох [[Алтан]], [[Даридай отчигин|Даридай]], [[Хучар]] нарыг мөшгих тушаал авав. Хоёр жилийн дараа Хубилай [[Найман|наймануудтай]] хийсэн дайнд онцгойрч, эхлээд хайгуулд явж, дараа нь Наху гүнийн ууланд [[Таян хан|Таян ханы]] цэргүүдтэй хийсэн тулалдаанд оролцсон ба Чингис хааны цэргүүд бүрэн ялалт байгуулжээ. [[1206 он|1206]] оны бүх Монголын [[Их Хуралдай|хуралдайгаас]] Хубилай цэргийн гавьяаныхаа төлөө Чингис хаанаас мянгатын [[Ноён|ноёны]] албан тушаал олгосон ерэн таван хүний тоонд орж, түүнчлэн [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрний]] бүх цэргийн хэргийг удирдах эрхийг хүлээн авав. Үүний дараа Хубилай [[Харлуг|карлукуудыг]] дарах үүрэг хүлээжээ. Хубилай карлукын захирагч Арслан ханыг дагуулан авч, түүнийг Чингис хаанд бараалхуулав. Чингис хаан Арслангийн дуулгавартай байдлыг үнэлж, түүнд өөрийн охидын нэгийг өгөхөөр амласан байна. Чингис хаан цэргээ зохион байгуулах үед Хубилайн мянгат Чингисийн бага хүү [[Хүлгэн|Хүлгэнд]] харьяалагдав. [[Рашид ад-Дин|Рашид ад-Динийн]] хэлснээр бол Хубилайн хөвгүүд ч бас монголын хаадад алба хааж байжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн нохой]] * [[Зэв ноён|Зэв]] * [[Зэлмэ]] * [[Сүбээдэй]] ofbwkec3qrqiox215scxp99xzu2pz8h 10 123198 709573 709202 2022-08-26T02:53:30Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{main other|{{#invoke:Settlement short description|main}}|}}{{Infobox | child = {{yesno|{{{embed|}}}}} | templatestyles = Инфобокс суурин/styles.css | bodyclass = ib-settlement vcard <!--** names, type, and transliterations ** --> | above = <div class="fn org">{{if empty|<center>{{{name|}}}|{{{official_name|}}}|{{PAGENAMEBASE}}</center>}}</div> {{#if:{{{native_name|}}}|<div class="nickname ib-settlement-native" {{#if:{{{native_name_lang|}}}|lang="{{{native_name_lang}}}"}}><center>{{{native_name}}}</center></div>}}{{#if:{{{other_name|}}}|<div class="nickname ib-settlement-other-name"><center>{{{other_name}}}</center></div>}} | subheader = {{#if:{{{settlement_type|{{{type|}}}}}}|<div class="category"><center>{{{settlement_type|{{{type}}}}}}</center></div>}} | rowclass1 = mergedtoprow ib-settlement-official | data1 = {{#if:{{{name|}}}|<div class="center">{{{official_name|}}</div>}}} <!-- ***Transliteration language 1*** --> | rowclass2 = mergedtoprow | header2 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{{translit_lang1}}}&nbsp;галиглал}} | rowclass3 = {{#if:{{{translit_lang1_type1|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label3 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type}}} | data3 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type|}}}|{{{translit_lang1_info|}}}}}}} | rowclass4 = {{#if:{{{translit_lang1_type2|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label4 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type1}}} | data4 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type1|}}}|{{{translit_lang1_info1|}}}}}}} | rowclass5 = {{#if:{{{translit_lang1_type3|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label5 =&nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type2}}} | data5 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type2|}}}|{{{translit_lang1_info2|}}}}}}} | rowclass6 = {{#if:{{{translit_lang1_type4|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label6 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type3}}} | data6 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type3|}}}|{{{translit_lang1_info3|}}}}}}} | rowclass7 = {{#if:{{{translit_lang1_type5|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label7 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type4}}} | data7 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type4|}}}|{{{translit_lang1_info4|}}}}}}} | rowclass8 = {{#if:{{{translit_lang1_type6|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label8 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type5}}} | data8 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type5|}}}|{{{translit_lang1_info5|}}}}}}} | rowclass9 = mergedbottomrow | label9 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type6}}} | data9 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type6|}}}|{{{translit_lang1_info6|}}}}}}} <!-- ***Transliteration language 2*** --> | rowclass10 = mergedtoprow | header10 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{{translit_lang2}}}&nbsp;transcription(s)}} | rowclass11 = {{#if:{{{translit_lang2_type1|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label11 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type}}} | data11 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type|}}}|{{{translit_lang2_info|}}}}}}} | rowclass12 = {{#if:{{{translit_lang2_type2|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label12 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type1}}} | data12 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type1|}}}|{{{translit_lang2_info1|}}}}}}} | rowclass13 = {{#if:{{{translit_lang2_type3|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label13 =&nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type2}}} | data13 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type2|}}}|{{{translit_lang2_info2|}}}}}}} | rowclass14 = {{#if:{{{translit_lang2_type4|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label14 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type3}}} | data14 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type3|}}}|{{{translit_lang2_info3|}}}}}}} | rowclass15 = {{#if:{{{translit_lang2_type5|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label15 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type4}}} | data15 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type4|}}}|{{{translit_lang2_info4|}}}}}}} | rowclass16 = {{#if:{{{translit_lang2_type6|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label16 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type5}}} | data16 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type5|}}}|{{{translit_lang2_info5|}}}}}}} | rowclass17 = mergedbottomrow | label17 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type6}}} | data17 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type6|}}}|{{{translit_lang2_info6|}}}}}}} <!-- end ** names, type, and transliterations ** --> <!-- ***Skyline Image*** --> | rowclass18 = mergedtoprow | data18 = {{#if:{{{image_skyline|}}}|<!-- --><center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage<!-- -->|image={{{image_skyline|}}}<!-- -->|size={{if empty|{{{image_size|}}}|{{{imagesize|}}}}}|sizedefault=250px<!-- -->|alt={{if empty|{{{image_alt|}}}|{{{alt|}}}}}<!-- -->|title={{if empty|{{{image_caption|}}}|{{{caption|}}}|{{{image_alt|}}}|{{{alt|}}}}}</center>}}<!-- -->{{#if:{{{image_caption|}}}{{{caption|}}}|<div class="ib-settlement-caption"><center>{{if empty|{{{image_caption|}}}|{{{caption|}}}}}</center></div>}} }} <!-- ***Flag, Seal, Shield and Coat of arms*** --> | rowclass19 = mergedtoprow | class19 = maptable | data19 = {{#if:{{{image_flag|}}}{{{image_seal|}}}{{{image_shield|}}}{{{image_blank_emblem|}}}{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}} |{{Инфобокс суурин/columns | 1 = {{#if:{{{image_flag|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_flag}}}|size={{{flag_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|125px|100x100px}}|border={{yesno |{{{flag_border|}}}|yes=yes|blank=yes}}|alt={{{flag_alt|}}}|title=Flag of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type=Туг|link={{{flag_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 2 = {{#if:{{{image_seal|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_seal|}}}|size={{{seal_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100x100px}}|alt={{{seal_alt|}}}|title=Official seal of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type={{#if:{{{seal_type|}}}|{{{seal_type}}}|Сүлд}}|link={{{seal_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 3 = {{#if:{{{image_shield|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_shield|}}}||size={{{shield_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100x100px}}|alt={{{shield_alt|}}}|title={{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}} Сүлд}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type=Сүлд|link={{{shield_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 4 = {{#if:{{{image_blank_emblem|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_blank_emblem|}}}|size={{{blank_emblem_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100x100px}}|alt={{{blank_emblem_alt|}}}|title=Official logo of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type={{#if:{{{blank_emblem_type|}}}|{{{blank_emblem_type}}}}}|link={{{blank_emblem_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 5 = {{#if:{{{image_map|}}}|<center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_map}}}|size={{{mapsize|}}}|sizedefault=100x100px|alt={{{map_alt|}}}|title={{{map_caption|Location of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}}}}{{#if:{{{map_caption|}}}|<div class="ib-settlement-caption-link">{{{map_caption}}}</div>}}</center>}} | 0 = {{#if:{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{#if:{{both| {{{pushpin_map|}}} | {{{coordinates|}}} }}| {{location map|{{{pushpin_map|}}} |border = infobox |alt = {{{pushpin_map_alt|}}} |caption ={{#if:{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{#if:{{{pushpin_map_caption|}}}|{{{pushpin_map_caption}}}|{{#if:{{{map_caption|}}}|{{{map_caption}}}}}}}}} |float = center |width = {{#if:{{{pushpin_mapsize|}}}|{{{pushpin_mapsize}}}|150}} |default_width = 250 |relief= {{{pushpin_relief|}}} |AlternativeMap = {{{pushpin_image|}}} |overlay_image = {{{pushpin_overlay|}}} |coordinates = {{{coordinates|}}} |label = {{#ifeq: {{lc: {{{pushpin_label_position|}}} }} | none | | {{#if:{{{pushpin_label|}}}|{{{pushpin_label}}}|{{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name|}}}}}}} }} |marksize =6 |outside = {{{pushpin_outside|}}}<!-- pin is outside the map --> |position = {{{pushpin_label_position|}}} }} }} }} }} }} <!-- ***Etymology*** --> | rowclass20 = mergedtoprow | data20 = {{#if:{{{etymology|}}}|<center>Этимологи: {{{etymology}}}</center> }} <!-- ***Nickname*** --> | rowclass21 = {{#if:{{{etymology|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | data21 = {{#if:{{{nickname|}}}|<center>{{#if:{{{nickname_link|}}}|[[{{{nickname_link|}}}|Хоч:]]|Хоч:}}|{{#if:{{{nicknames|}}}|{{#if:{{{nickname_link|}}}|[[{{{nickname_link|}}}|Хоч:]]|Nicknames:}}}}}}{{#if:{{{nickname|}}}{{{nicknames|}}}|&nbsp;<div class="ib-settlement-nickname nickname">{{if empty|{{{nickname|}}}|{{{nicknames|}}}}}</div></center>}}{{Main other|{{Pluralize from text|parse_links=1|no_and=1|{{{nickname|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible nickname list]]}}}} <!-- ***Motto*** --> | rowclass22 = {{#if:{{{etymology|}}}{{{nickname|}}}{{{nicknames|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | data22 = {{#if:{{{motto|}}}|<center>{{#if:{{{motto_link|}}}|[[{{{motto_link|}}}|Уриа:]]|Уриа:}}|{{#if:{{{mottoes|}}}|{{#if:{{{motto_link|}}}|<center>[[{{{motto_link|}}}|Уриа:]]</center>|<center>Уриа:</center>}}}}}}{{#if:{{{motto|}}}{{{mottoes|}}}|&nbsp;<div class="ib-settlement-nickname nickname">{{if empty|{{{motto|}}}|{{{mottoes|}}}}}</div></center>}}{{Main other|{{Pluralize from text|{{{motto|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible motto list]]|no_and=1|no_comma=1}}}} <!-- ***Anthem*** --> | rowclass23 = {{#if:{{{etymology|}}}{{{nickname|}}}{{{nicknames|}}}{{{motto|}}}{{{mottoes|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | data23 = {{#if:{{{anthem|}}}|{{#if:{{{anthem_link|}}}|[[{{{anthem_link|}}}|Anthem:]]|Anthem:}} {{{anthem}}}}} <!-- ***Map*** --> | rowclass24 = mergedtoprow | data24 = {{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}||{{#if:{{{image_map|}}} |<center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_map}}}|size={{{mapsize|}}}|sizedefault=250px|alt={{{map_alt|}}}|title={{{map_caption|Location of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}}}}{{#if:{{{map_caption|}}}|<div class="ib-settlement-caption">{{{map_caption}}}</div></center>}} }}}} | rowclass25 = mergedrow | data25 = {{#if:{{{image_map1|}}}|<center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_map1}}}|size={{{mapsize1|}}}|sizedefault=250px|alt={{{map_alt1|}}}|title={{{map_caption1|Location of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}}}}{{#if:{{{map_caption1|}}}|<div class="ib-settlement-caption">{{{map_caption1}}}</div>}} </center>}} <!-- ***Pushpin Map*** --> | rowclass26 = mergedtoprow | data26 = {{#if:{{{pushpin_map_narrow|}}}||{{#if:{{both| {{{pushpin_map|}}} | {{{coordinates|}}} }}| {{location map|{{{pushpin_map|}}} |border = infobox |alt = {{{pushpin_map_alt|}}} |caption ={{#if:{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{#if:{{{pushpin_map_caption|}}}|{{{pushpin_map_caption}}}|{{#if:{{{map_caption|}}}|{{#if:{{{image_map|}}}||{{{map_caption}}}}}}}}}}} |float = center |width = {{{pushpin_mapsize|}}} |default_width = 250 |relief= {{{pushpin_relief|}}} |AlternativeMap = {{{pushpin_image|}}} |overlay_image = {{{pushpin_overlay|}}} |coordinates = {{{coordinates|}}} |label = {{#ifeq: {{lc: {{{pushpin_label_position|}}} }} | none | | {{#if:{{{pushpin_label|}}}|{{{pushpin_label}}}|{{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name|}}}}}}} }} |marksize =6 |outside = {{{pushpin_outside|}}}<!-- pin is outside the map --> |position = {{{pushpin_label_position|}}} }} }} }} <!-- ***Coordinates*** --> | rowclass27 = {{#if:{{{image_map|}}}{{{image_map1|}}}{{{pushpin_map|}}}|{{#if:{{{grid_position|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}}}} | data27 = {{#if:{{{coordinates|}}} |<center>Солбицол{{#if:{{{coor_pinpoint|{{{coor_type|}}}}}}|&#32;({{{coor_pinpoint|{{{coor_type|}}}}}})}}: {{#invoke:ISO 3166|geocoordinsert|nocat=true|1={{{coordinates|}}}|country={{{subdivision_name|}}}|subdivision1={{{subdivision_name1|}}}|subdivision2={{{subdivision_name2|}}}|subdivision3={{{subdivision_name3|}}}|type=city{{#if:{{{population_total|}}}|{{#iferror:{{#expr:{{formatnum:{{{population_total}}}|R}}+1}}||({{formatnum:{{replace|{{{population_total}}}|,|}}|R}})}}}} }}{{{coordinates_footnotes|}}} </center>}} | rowclass28 = {{#if:{{{image_map|}}}{{{image_map1|}}}{{{pushpin_map|}}}|mergedbottomrow|mergedrow}} | label28 = {{if empty|{{{grid_name|}}}|Grid&nbsp;position}} | data28 = {{{grid_position|}}} <!-- ***Subdivisions*** --> | rowclass29 = mergedtoprow | label29 = {{{subdivision_type}}} | data29 = {{#if:{{{subdivision_type|}}}|{{{subdivision_name|}}} }} | rowclass30 = mergedrow | label30 = {{{subdivision_type1}}} | data30 = {{#if:{{{subdivision_type1|}}}|{{{subdivision_name1|}}} }} | rowclass31 = mergedrow | label31 = {{{subdivision_type2}}} | data31 = {{#if:{{{subdivision_type2|}}}|{{{subdivision_name2|}}} }} | rowclass32 = mergedrow | label32 = {{{subdivision_type3}}} | data32 = {{#if:{{{subdivision_type3|}}}|{{{subdivision_name3|}}} }} | rowclass33 = mergedrow | label33 = {{{subdivision_type4}}} | data33 = {{#if:{{{subdivision_type4|}}}|{{{subdivision_name4|}}} }} | rowclass34 = mergedrow | label34 = {{{subdivision_type5}}} | data34 = {{#if:{{{subdivision_type5|}}}|{{{subdivision_name5|}}} }} | rowclass35 = mergedrow | label35 = {{{subdivision_type6}}} | data35 = {{#if:{{{subdivision_type6|}}}|{{{subdivision_name6|}}} }} <!--***Established*** --> | rowclass36 = mergedtoprow | label36 = {{{established_title}}} | data36 = {{#if:{{{established_title|}}}|{{{established_date|}}} }} | rowclass37 = mergedrow | label37 = {{{established_title1}}} | data37 = {{#if:{{{established_title1|}}}|{{{established_date1|}}} }} | rowclass38 = mergedrow | label38 = {{{established_title2}}} | data38 = {{#if:{{{established_title2|}}}|{{{established_date2|}}} }} | rowclass39 = mergedrow | label39 = {{{established_title3}}} | data39 = {{#if:{{{established_title3|}}}|{{{established_date3|}}} }} | rowclass40 = mergedrow | label40 = {{{established_title4}}} | data40 = {{#if:{{{established_title4|}}}|{{{established_date4|}}} }} | rowclass41 = mergedrow | label41 = {{{established_title5}}} | data41 = {{#if:{{{established_title5|}}}|{{{established_date5|}}} }} | rowclass42 = mergedrow | label42 = {{{established_title6}}} | data42 = {{#if:{{{established_title6|}}}|{{{established_date6|}}} }} | rowclass43 = mergedrow | label43 = {{{established_title7}}} | data43 = {{#if:{{{established_title7|}}}|{{{established_date7|}}} }} | rowclass44 = mergedrow | label44 = {{{extinct_title}}} | data44 = {{#if:{{{extinct_title|}}}|{{{extinct_date|}}} }} | rowclass45 = mergedrow | label45 = Founded by | data45 = {{{founder|}}} | rowclass46 = mergedrow | label46 = [[Namesake|Named for]] | data46 = {{{named_for|}}} <!-- ***Seat of government and subdivisions within the settlement*** --> | rowclass47 = mergedtoprow | label47 = {{#if:{{{seat_type|}}}|{{{seat_type}}}|Seat}} | data47 = {{{seat|}}} | rowclass48 = mergedrow | label48 = {{#if:{{{seat1_type|}}}|{{{seat1_type}}}|Former seat}} | data48 = {{{seat1|}}} | rowclass49 = mergedrow | label49 = {{#if:{{{seat2_type|}}}|{{{seat2_type}}}|Former seat}} | data49 = {{{seat2|}}} | rowclass51 = {{#if:{{{seat|}}}{{{seat1|}}}{{{seat2|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label51 = {{#if:{{{parts_type|}}}|{{{parts_type}}}|Boroughs}} | data51 = {{#if:{{{parts|}}}{{{p1|}}} |{{#ifeq:{{{parts_style|}}}|para |<b>{{{parts|}}}{{#if:{{both|{{{parts|}}}|{{{p1|}}}}}|&#58;&nbsp;|}}</b>{{comma separated entries|{{{p1|}}}|{{{p2|}}}|{{{p3|}}}|{{{p4|}}}|{{{p5|}}}|{{{p6|}}}|{{{p7|}}}|{{{p8|}}}|{{{p9|}}}|{{{p10|}}}|{{{p11|}}}|{{{p12|}}}|{{{p13|}}}|{{{p14|}}}|{{{p15|}}}|{{{p16|}}}|{{{p17|}}}|{{{p18|}}}|{{{p19|}}}|{{{p20|}}}|{{{p21|}}}|{{{p22|}}}|{{{p23|}}}|{{{p24|}}}|{{{p25|}}}|{{{p26|}}}|{{{p27|}}}|{{{p28|}}}|{{{p29|}}}|{{{p30|}}}|{{{p31|}}}|{{{p32|}}}|{{{p33|}}}|{{{p34|}}}|{{{p35|}}}|{{{p36|}}}|{{{p37|}}}|{{{p38|}}}|{{{p39|}}}|{{{p40|}}}|{{{p41|}}}|{{{p42|}}}|{{{p43|}}}|{{{p44|}}}|{{{p45|}}}|{{{p46|}}}|{{{p47|}}}|{{{p48|}}}|{{{p49|}}}|{{{p50|}}}}} |{{#if:{{{p1|}}}|{{Collapsible list|title={{{parts|}}}|expand={{#switch:{{{parts_style|}}}|coll=|list=y|{{#if:{{{p6|}}}||y}}}}|1={{{p1|}}}|2={{{p2|}}}|3={{{p3|}}}|4={{{p4|}}}|5={{{p5|}}}|6={{{p6|}}}|7={{{p7|}}}|8={{{p8|}}}|9={{{p9|}}}|10={{{p10|}}}|11={{{p11|}}}|12={{{p12|}}}|13={{{p13|}}}|14={{{p14|}}}|15={{{p15|}}}|16={{{p16|}}}|17={{{p17|}}}|18={{{p18|}}}|19={{{p19|}}}|20={{{p20|}}}|21={{{p21|}}}|22={{{p22|}}}|23={{{p23|}}}|24={{{p24|}}}|25={{{p25|}}}|26={{{p26|}}}|27={{{p27|}}}|28={{{p28|}}}|29={{{p29|}}}|30={{{p30|}}}|31={{{p31|}}}|32={{{p32|}}}|33={{{p33|}}}|34={{{p34|}}}|35={{{p35|}}}|36={{{p36|}}}|37={{{p37|}}}|38={{{p38|}}}|39={{{p39|}}}|40={{{p40|}}}|41={{{p41|}}}|42={{{p42|}}}|43={{{p43|}}}|44={{{p44|}}}|45={{{p45|}}}|46={{{p46|}}}|47={{{p47|}}}|48={{{p48|}}}|49={{{p49|}}}|50={{{p50|}}}}} |{{{parts}}} }} }} }} <!-- ***Government type and Leader*** --> | rowclass52 = mergedtoprow | header52 = {{#if:{{{government_type|}}}{{{governing_body|}}}{{{leader_name|}}}{{{leader_name1|}}}{{{leader_name2|}}}{{{leader_name3|}}}{{{leader_name4|}}}|Засаг захиргаа<div class="ib-settlement-fn">{{{government_footnotes|}}}</div>}} <!-- ***Government*** --> | rowclass53 = mergedrow | label53 = &nbsp;•&nbsp;Төрөл | data53 = {{{government_type|}}} | rowclass54 = mergedrow | label54 = &nbsp;•&nbsp;Биет | class54 = agent | data54 = {{{governing_body|}}} | rowclass55 = mergedrow | label55 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title}}} | data55 = {{#if:{{{leader_title|}}}|{{{leader_name|}}} {{#if:{{{leader_party|}}}|({{Polparty|{{{subdivision_name}}}|{{{leader_party}}}}})}}}} | rowclass56 = mergedrow | label56 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title1}}} | data56 = {{#if:{{{leader_title1|}}}|{{{leader_name1|}}}}} | rowclass57 = mergedrow | label57 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title2}}} | data57 = {{#if:{{{leader_title2|}}}|{{{leader_name2|}}}}} | rowclass58 = mergedrow | label58 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title3}}} | data58 = {{#if:{{{leader_title3|}}}|{{{leader_name3|}}}}} | rowclass59 = mergedrow | label59 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title4}}} | data59 = {{#if:{{{leader_title4|}}}|{{{leader_name4|}}}}} | rowclass60 = mergedrow | label60 = {{{government_blank1_title}}} | data60 = {{#if:{{{government_blank1|}}}|{{{government_blank1|}}}}} | rowclass61 = mergedrow | label61 = {{{government_blank2_title}}} | data61 = {{#if:{{{government_blank2|}}}|{{{government_blank2|}}}}} | rowclass62 = mergedrow | label62 = {{{government_blank3_title}}} | data62 = {{#if:{{{government_blank3|}}}|{{{government_blank3|}}}}} | rowclass63 = mergedrow | label63 = {{{government_blank4_title}}} | data63 = {{#if:{{{government_blank4|}}}|{{{government_blank4|}}}}} | rowclass64 = mergedrow | label64 = {{{government_blank5_title}}} | data64 = {{#if:{{{government_blank5|}}}|{{{government_blank5|}}}}} | rowclass65 = mergedrow | label65 = {{{government_blank6_title}}} | data65 = {{#if:{{{government_blank6|}}}|{{{government_blank6|}}}}} <!-- ***Geographical characteristics*** --> <!-- ***Area*** --> | rowclass66 = mergedtoprow | header66 = {{#if:{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}{{{area_land_km2|}}}{{{area_land_ha|}}}{{{area_land_acre|}}}{{{area_land_sq_mi|}}}{{{area_water_km2|}}}{{{area_water_ha|}}}{{{area_water_acre|}}}{{{area_water_sq_mi|}}}{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_ha|}}}{{{area_urban_acre|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}{{{area_rural_ha|}}}{{{area_rural_acre|}}}{{{area_rural_km2|}}}{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_ha|}}}{{{area_metro_acre|}}}{{{area_blank1_km2|}}}{{{area_blank1_ha|}}}{{{area_blank1_acre|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_blank1_sq_mi|}}} |{{#if:{{both|{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp;|1}}|{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}}} |<!-- displayed below --> |Газар нутаг<div class="ib-settlement-fn">{{{area_footnotes|}}}</div> }} }} | rowclass67 = {{#if:{{both|{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp;|1}}|{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}}}|mergedtoprow|mergedrow}} | label67 = {{#if:{{both|{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp;|1}}|{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}}} |Area<div class="ib-settlement-fn">{{{area_footnotes|}}}</div> |&nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{total_type|}}}|{{{total_type}}}|{{#if:{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_rural_km2|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}{{{population_metro|}}}{{{population_urban|}}}{{{population_rural|}}}|{{#if:{{{settlement_type|{{{type|}}}}}}|{{{settlement_type|{{{type}}}}}}|Хот}}|Нийт}}}} }} | data67 = {{#if:{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_total_km2|}}} |ha ={{{area_total_ha|}}} |acre ={{{area_total_acre|}}} |sqmi ={{{area_total_sq_mi|}}} |dunam={{{area_total_dunam|}}} |link ={{#switch:{{{dunam_link|}}}||on|total=on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass68 = mergedrow | label68 = &nbsp;•&nbsp;Газар | data68 = {{#if:{{{area_land_km2|}}}{{{area_land_ha|}}}{{{area_land_acre|}}}{{{area_land_sq_mi|}}}{{{area_land_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_land_km2|}}} |ha ={{{area_land_ha|}}} |acre ={{{area_land_acre|}}} |sqmi ={{{area_land_sq_mi|}}} |dunam={{{area_land_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|land|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass69 = mergedrow | label69 = &nbsp;•&nbsp;Ус | data69 = {{#if:{{{area_water_km2|}}}{{{area_water_ha|}}}{{{area_water_acre|}}}{{{area_water_sq_mi|}}}{{{area_water_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_water_km2|}}} |ha ={{{area_water_ha|}}} |acre ={{{area_water_acre|}}} |sqmi ={{{area_water_sq_mi|}}} |dunam={{{area_water_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|water|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }} {{#if:{{{area_water_percent|}}}| &nbsp;{{{area_water_percent}}}%}}}} | rowclass70 = mergedrow | label70 = &nbsp;•&nbsp;Хотын нутаг<div class="ib-settlement-fn">{{{area_urban_footnotes|}}}</div> | data70 = {{#if:{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_ha|}}}{{{area_urban_acre|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_urban_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_urban_km2|}}} |ha ={{{area_urban_ha|}}} |acre ={{{area_urban_acre|}}} |sqmi ={{{area_urban_sq_mi|}}} |dunam={{{area_urban_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|urban|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass71 = mergedrow | label71 = &nbsp;•&nbsp;Rural<div class="ib-settlement-fn">{{{area_rural_footnotes|}}}</div> | data71 = {{#if:{{{area_rural_km2|}}}{{{area_rural_ha|}}}{{{area_rural_acre|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}{{{area_rural_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_rural_km2|}}} |ha ={{{area_rural_ha|}}} |acre ={{{area_rural_acre|}}} |sqmi ={{{area_rural_sq_mi|}}} |dunam={{{area_rural_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|rural|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass72 = mergedrow | label72 =&nbsp;•&nbsp;Бөөгнөрөл<div class="ib-settlement-fn">{{{area_metro_footnotes|}}}</div> | data72 = {{#if:{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_ha|}}}{{{area_metro_acre|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_metro_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_metro_km2|}}} |ha ={{{area_metro_ha|}}} |acre ={{{area_metro_acre|}}} |sqmi ={{{area_metro_sq_mi|}}} |dunam={{{area_metro_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|metro|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} <!-- ***Area rank*** --> | rowclass73 = mergedrow | label73 = &nbsp;•&nbsp;Байр | data73 = {{{area_rank|}}} | rowclass74 = mergedrow | label74 = &nbsp;•&nbsp;{{{area_blank1_title}}} | data74 = {{#if:{{{area_blank1_km2|}}}{{{area_blank1_ha|}}}{{{area_blank1_acre|}}}{{{area_blank1_sq_mi|}}}{{{area_blank1_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_blank1_km2|}}} |ha ={{{area_blank1_ha|}}} |acre ={{{area_blank1_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank1_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank1_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|blank1|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass75 = mergedrow | label75 = &nbsp;•&nbsp;{{{area_blank2_title}}} | data75 = {{#if:{{{area_blank2_km2|}}}{{{area_blank2_ha|}}}{{{area_blank2_acre|}}}{{{area_blank2_sq_mi|}}}{{{area_blank2_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_blank2_km2|}}} |ha ={{{area_blank2_ha|}}} |acre ={{{area_blank2_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank2_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank2_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|blank2|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass76 = mergedrow | label76 = &nbsp; | data76 = {{{area_note|}}} <!-- ***Dimensions*** --> | rowclass77 = mergedtoprow | header77 = {{#if:{{{length_km|}}}{{{length_mi|}}}{{{width_km|}}}{{{width_mi|}}}|Dimensions<div class="ib-settlement-fn">{{{dimensions_footnotes|}}}</div>}} | rowclass78 = mergedrow | label78 = &nbsp;•&nbsp;Length | data78 = {{#if:{{{length_km|}}}{{{length_mi|}}} | {{infobox_settlement/lengthdisp |km ={{{length_km|}}} |mi ={{{length_mi|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} | rowclass79 = mergedrow | label79 = &nbsp;•&nbsp;Width | data79 = {{#if:{{{width_km|}}}{{{width_mi|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |km ={{{width_km|}}} |mi ={{{width_mi|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} <!-- ***Elevation*** --> | rowclass80 = mergedtoprow | label80 = {{#if:{{{elevation_link|}}}|[[{{{elevation_link|}}}|Өндөр]]|Өндөр}}<div class="ib-settlement-fn">{{{elevation_footnotes|}}}{{#if:{{{elevation_point|}}}|&#32;({{{elevation_point}}})}}</div> | data80 = {{#if:{{{elevation_m|}}}{{{elevation_ft|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |m ={{{elevation_m|}}} |ft ={{{elevation_ft|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} | rowclass81 = {{#if:{{{elevation_m|}}}{{{elevation_ft|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label81 = Highest&nbsp;elevation<div class="ib-settlement-fn">{{{elevation_max_footnotes|}}}{{#if:{{{elevation_max_point|}}}|&#32;({{{elevation_max_point}}})}}</div> | data81 = {{#if:{{{elevation_max_m|}}}{{{elevation_max_ft|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |m ={{{elevation_max_m|}}} |ft ={{{elevation_max_ft|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} <!-- ***Elevation max rank*** --> | rowclass82 = mergedrow | label82 = &nbsp;•&nbsp;Байр | data82 = {{#if:{{{elevation_max_m|}}}{{{elevation_max_ft|}}}| {{{elevation_max_rank|}}} }} | rowclass83 = {{#if:{{{elevation_min_rank|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label83 = Lowest&nbsp;elevation<div class="ib-settlement-fn">{{{elevation_min_footnotes|}}}{{#if:{{{elevation_min_point|}}}|&#32;({{{elevation_min_point}}})}}</div> | data83 = {{#if:{{{elevation_min_m|}}}{{{elevation_min_ft|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |m ={{{elevation_min_m|}}} |ft ={{{elevation_min_ft|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} <!-- ***Elevation min rank*** --> | rowclass84 = mergedrow | label84 = &nbsp;•&nbsp;Байр | data84 = {{#if:{{{elevation_min_m|}}}{{{elevation_min_ft|}}}|{{{elevation_min_rank|}}}}} <!-- ***Population*** --> | rowclass85 = mergedtoprow | label85 = Хүн ам<div class="ib-settlement-fn">{{#if:{{{population_as_of|}}}|{{nbsp}}({{{population_as_of}}})}}{{{population_footnotes|}}}</div> | data85 = {{#if:{{{population|}}} | {{formatnum:{{replace|{{{population}}}|,|}}}} | {{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp; | {{#if:{{{population_total|}}} | {{formatnum:{{replace|{{{population_total}}}|,|}}}} }} }} }} | rowclass86 = mergedtoprow | header86 = {{#if:{{{population|}}} | |{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp; | |{{#if:{{{population_total|}}}{{{population_urban|}}}{{{population_rural|}}}{{{population_metro|}}}{{{population_blank1|}}}{{{population_blank2|}}}{{{population_est|}}} |Хүн ам<div class="ib-settlement-fn">{{#if:{{{population_as_of|}}}|{{nbsp}}({{{population_as_of}}})}}{{{population_footnotes|}}}</div> }} }} }} | rowclass87 = mergedrow | label87 = &nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{total_type|}}}|{{{total_type}}}|{{#if:{{{population_metro|}}}{{{population_urban|}}}{{{population_rural|}}}{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_rural_km2|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}|{{#if:{{{settlement_type|{{{type|}}}}}}|{{{settlement_type|{{{type}}}}}}|Хот}}|Нийт}}}} | data87 = {{#if:{{{population|}}} | |{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp; | |{{#if:{{{population_total|}}} | {{formatnum:{{replace|{{{population_total}}}|,|}}}} }} }} }} | rowclass88 = mergedrow | label88 = &nbsp;•&nbsp;Тооцоо&nbsp;<div class="ib-settlement-fn">({{{pop_est_as_of}}}){{{pop_est_footnotes|}}}</div> | data88 = {{#if:{{{population_est|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_est}}}|,|}}}} }} <!-- ***Population rank*** --> | rowclass89 = mergedrow | label89 =&nbsp;•&nbsp;Байр | data89 = {{{population_rank|}}} | rowclass90 = mergedrow | label90 = &nbsp;•&nbsp;Нягтрал | data90 = {{#if:{{{population_density_km2|}}}{{{population_density_sq_mi|}}}{{{population_total|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_km2|}}} |/sqmi2={{{population_density_sq_mi|}}} |pop ={{{population_total|}}} |dunam={{{area_total_dunam|}}} |ha ={{{area_total_ha|}}} |km2 ={{{area_total_km2|}}} |acre ={{{area_total_acre|}}} |sqmi ={{{area_total_sq_mi|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} <!-- ***Population density rank*** --> | rowclass91 = mergedrow | label91 = &nbsp;&nbsp;•&nbsp;Байр | data91 = {{{population_density_rank|}}} | rowclass92 = mergedrow | label92 = &nbsp;•&nbsp;[[Хотын бүс|Хотын нутаг]]<div class="ib-settlement-fn">{{{population_urban_footnotes|}}}</div> | data92 = {{#if:{{{population_urban|}}}| {{formatnum:{{replace|{{{population_urban}}}|,|}}}} }} | rowclass93 = mergedrow | label93 = &nbsp;•&nbsp;Нягтрал | data93 = {{#if:{{{population_density_urban_km2|}}}{{{population_density_urban_sq_mi|}}}{{{population_urban|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_urban_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_urban_sq_mi|}}} |pop ={{{population_urban|}}} |ha ={{{area_urban_ha|}}} |km2 ={{{area_urban_km2|}}} |acre ={{{area_urban_acre|}}} |sqmi ={{{area_urban_sq_mi|}}} |dunam={{{area_urban_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass94 = mergedrow | label94 = &nbsp;•&nbsp;[[Rural area|Rural]]<div class="ib-settlement-fn">{{{population_rural_footnotes|}}}</div> | data94 = {{#if:{{{population_rural|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_rural}}}|,|}}}}}} | rowclass95 = mergedrow | label95 = &nbsp;•&nbsp;Rural&nbsp;density | data95 = {{#if:{{{population_density_rural_km2|}}}{{{population_density_rural_sq_mi|}}}{{{population_rural|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_rural_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_rural_sq_mi|}}} |pop ={{{population_rural|}}} |ha ={{{area_rural_ha|}}} |km2 ={{{area_rural_km2|}}} |acre ={{{area_rural_acre|}}} |sqmi ={{{area_rural_sq_mi|}}} |dunam={{{area_rural_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass96 = mergedrow | label96 =&nbsp;•&nbsp;[[Хотын бөөгнөрлийн бүс|Бөөгнөрөл]]<div class="ib-settlement-fn">{{{population_metro_footnotes|}}}</div> | data96 = {{#if:{{{population_metro|}}}| {{formatnum:{{replace|{{{population_metro}}}|,|}}}} }} | rowclass97 = mergedrow | label97 = &nbsp;•&nbsp;Нягтрал | data97 = {{#if:{{{population_density_metro_km2|}}}{{{population_density_metro_sq_mi|}}}{{{population_metro|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_metro_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_metro_sq_mi|}}} |pop ={{{population_metro|}}} |ha ={{{area_metro_ha|}}} |km2 ={{{area_metro_km2|}}} |acre ={{{area_metro_acre|}}} |sqmi ={{{area_metro_sq_mi|}}} |dunam={{{area_metro_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass98 = mergedrow | label98 = &nbsp;•&nbsp;{{{population_blank1_title|}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{population_blank1_footnotes|}}}</div> | data98 = {{#if:{{{population_blank1|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_blank1}}}|,|}}}}}} | rowclass99 = mergedrow | label99 = &nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{population_blank1_title|}}}|{{{population_blank1_title}}} density|Density}} | data99 = {{#if:{{{population_density_blank1_km2|}}}{{{population_density_blank1_sq_mi|}}}{{{population_blank1|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_blank1_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_blank1_sq_mi|}}} |pop ={{{population_blank1|}}} |ha ={{{area_blank1_ha|}}} |km2 ={{{area_blank1_km2|}}} |acre ={{{area_blank1_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank1_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank1_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass100 = mergedrow | label100 = &nbsp;•&nbsp;{{{population_blank2_title|}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{population_blank2_footnotes|}}}</div> | data100 = {{#if:{{{population_blank2|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_blank2}}}|,|}}}}}} | rowclass101 = mergedrow | label101 = &nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{population_blank2_title|}}}|{{{population_blank2_title}}} density|Density}} | data101 = {{#if:{{{population_density_blank2_km2|}}}{{{population_density_blank2_sq_mi|}}}{{{population_blank2|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_blank2_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_blank2_sq_mi|}}} |pop ={{{population_blank2|}}} |ha ={{{area_blank2_ha|}}} |km2 ={{{area_blank2_km2|}}} |acre ={{{area_blank2_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank2_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank2_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass102 = mergedrow | label102 = &nbsp; | data102 = {{{population_note|}}} | rowclass103 = mergedtoprow | label103 = {{#if:{{{population_demonym|}}}|[[Ард түмний нэр|Иргэдийн нэршил]]|{{#if:{{{population_demonyms|}}}|[[Ард түмний нэр|Иргэдийн нэршил]]}}}} | data103 = {{if empty|{{{population_demonym|}}}|{{{population_demonyms|}}}}}{{Main other|{{Pluralize from text|{{{population_demonym|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible demonym list]]}}}} <!-- ***Demographics 1*** --> | rowclass104 = mergedtoprow | header104 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{{demographics_type1}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{demographics1_footnotes|}}}</div>}} | rowclass105 = mergedrow | label105 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title1}}} | data105 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title1|}}}|{{{demographics1_info1|}}}}}}} | rowclass106 = mergedrow | label106 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title2}}} | data106 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title2|}}}|{{{demographics1_info2|}}}}}}} | rowclass107 = mergedrow | label107 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title3}}} | data107 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title3|}}}|{{{demographics1_info3|}}}}}}} | rowclass108 = mergedrow | label108 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title4}}} | data108 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title4|}}}|{{{demographics1_info4|}}}}}}} | rowclass109 = mergedrow | label109 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title5}}} | data109 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title5|}}}|{{{demographics1_info5|}}}}}}} | rowclass110 = mergedrow | label110 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title6}}} | data110 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title6|}}}|{{{demographics1_info6|}}}}}}} | rowclass111 = mergedrow | label111 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title7}}} | data111 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title7|}}}|{{{demographics1_info7|}}}}}}} | rowclass112 = mergedrow | label112 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title8}}} | data112 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title8|}}}|{{{demographics1_info8|}}}}}}} | rowclass113 = mergedrow | label113 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title9}}} | data113 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title9|}}}|{{{demographics1_info9|}}}}}}} | rowclass114 = mergedrow | label114 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title10}}} | data114 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title10|}}}|{{{demographics1_info10|}}}}}}} <!-- ***Demographics 2*** --> | rowclass115 = mergedtoprow | header115 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{{demographics_type2}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{demographics2_footnotes|}}}</div>}} | rowclass116 = mergedrow | label116 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title1}}} | data116 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title1|}}}|{{{demographics2_info1|}}}}}}} | rowclass117 = mergedrow | label117 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title2}}} | data117 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title2|}}}|{{{demographics2_info2|}}}}}}} | rowclass118 = mergedrow | label118 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title3}}} | data118 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title3|}}}|{{{demographics2_info3|}}}}}}} | rowclass119 = mergedrow | label119 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title4}}} | data119 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title4|}}}|{{{demographics2_info4|}}}}}}} | rowclass120 = mergedrow | label120 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title5}}} | data120 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title5|}}}|{{{demographics2_info5|}}}}}}} | rowclass121 = mergedrow | label121 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title6}}} | data121 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title6|}}}|{{{demographics2_info6|}}}}}}} | rowclass122 = mergedrow | label122 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title7}}} | data122 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title7|}}}|{{{demographics2_info7|}}}}}}} | rowclass123 = mergedrow | label123 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title8}}} | data123 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title8|}}}|{{{demographics2_info8|}}}}}}} | rowclass124 = mergedrow | label124 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title9}}} | data124 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title9|}}}|{{{demographics2_info9|}}}}}}} | rowclass125 = mergedrow | label125 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title10}}} | data125 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title10|}}}|{{{demographics2_info10|}}}}}}} <!-- ***Time Zones*** --> | rowclass126 = mergedtoprow | header126 = {{#if:{{{timezone1_location|}}}|{{#if:{{{timezone2|}}}|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]}}|}} | rowclass127 = {{#if:{{{timezone1_location|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label127 = {{#if:{{{timezone1_location|}}}|{{{timezone1_location}}}|{{#if:{{{timezone2_location|}}}|{{{timezone2_location}}}|{{#if:{{{timezone2|}}}|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]}}}}}} | data127 = {{#if:{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset1|{{{utc_offset}}}}}}]] {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}|({{{timezone1|{{{timezone}}}}}})}} |{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}} }} | rowclass128 = mergedrow | label128 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Зун ([[Зуны цаг|ЗЦ]])</span> | data128 = {{#if:{{{utc_offset1_DST|{{{utc_offset_DST|}}}}}} |[[UTC{{{utc_offset1_DST|{{{utc_offset_DST|}}}}}}]] {{#if:{{{timezone1_DST|{{{timezone_DST|}}}}}}|({{{timezone1_DST|{{{timezone_DST}}}}}})}} |{{{timezone1_DST|{{{timezone_DST|}}}}}} }} | rowclass129 = mergedrow | label129 = {{#if:{{{timezone2_location|}}}| {{{timezone2_location|}}}|<nowiki />}} | data129 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset2|{{{utc_offset2|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset2|{{{utc_offset2}}}}}}]] {{#if:{{{timezone2|}}}|({{{timezone2}}})}} |{{{timezone2|}}} }} }} | rowclass130 = mergedrow | label130 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data130 = {{#if:{{{utc_offset2_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset2_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone2_DST|}}}|({{{timezone2_DST|}}})}} |{{{timezone2_DST|}}} }} | rowclass131 = mergedrow | label131 = {{#if:{{{timezone3_location|}}}| {{{timezone3_location|}}}|<nowiki />}} | data131 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset3|{{{utc_offset3|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset3|{{{utc_offset3}}}}}}]] {{#if:{{{timezone3|}}}|({{{timezone3}}})}} |{{{timezone3|}}} }} }} | rowclass132 = mergedrow | label132 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data132 = {{#if:{{{utc_offset3_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset3_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone3_DST|}}}|({{{timezone3_DST|}}})}} |{{{timezone3_DST|}}} }} | rowclass133 = mergedrow | label133 = {{#if:{{{timezone4_location|}}}| {{{timezone4_location|}}}|<nowiki />}} | data133 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset4|{{{utc_offset4|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset4|{{{utc_offset4}}}}}}]] {{#if:{{{timezone4|}}}|({{{timezone4}}})}} |{{{timezone4|}}} }} }} | rowclass134 = mergedrow | label134 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data134 = {{#if:{{{utc_offset4_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset4_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone4_DST|}}}|({{{timezone4_DST|}}})}} |{{{timezone4_DST|}}} }} | rowclass135 = mergedrow | label135 = {{#if:{{{timezone5_location|}}}| {{{timezone5_location|}}}|<nowiki />}} | data135 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset5|{{{utc_offset5|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset5|{{{utc_offset5}}}}}}]] {{#if:{{{timezone5|}}}|({{{timezone5}}})}} |{{{timezone5|}}} }} }} | rowclass136 = mergedrow | label136 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data136 = {{#if:{{{utc_offset5_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset5_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone5_DST|}}}|({{{timezone5_DST|}}})}} |{{{timezone5_DST|}}} }} <!-- ***Postal Code(s)*** --> | rowclass137 = mergedtoprow | label137 = {{{postal_code_type}}} | class137 = adr | data137 = {{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|<div class="postal-code">{{{postal_code}}}</div>}}}} | rowclass138 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}|mergedbottomrow|mergedtoprow}} | label138 = {{{postal2_code_type}}} | class138 = adr | data138 = {{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|<div class="postal-code">{{{postal2_code}}}</div>}} }} }} <!-- ***Area Code(s)*** --> | rowclass139 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label139 = {{#if:{{{area_code_type|}}}|{{{area_code_type}}}|{{#if:{{{area_code|}}}|[[Утасны дугаарлалтын төлөвлөгөө|Бүсийн дугаар]]|{{#if:{{{area_codes|}}}|[[Утасны дугаарлалтын төлөвлөгөө|Бүсийн дугаар]]}}}}}} | data139 = {{if empty|{{{area_code|}}}|{{{area_codes|}}}}}{{#if:{{{area_code_type|}}}{{{area_codes|}}}||{{Main other|{{Pluralize from text|any_comma=1|parse_links=1|{{{area_code|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible area code list]]}}}}}} <!-- Geocode--> | rowclass140 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label140 = [[Геодугаар]] | class140 = nickname | data140 = {{{geocode|}}} <!-- ISO Code--> | rowclass141 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label141 = [[ISO 3166|ISO 3166 код]] | class141 = nickname | data141 = {{{iso_code|}}} <!-- Vehicle registration plate--> | rowclass142 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}{{{iso_code|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label142 = {{#if:{{{registration_plate_type|}}}|{{{registration_plate_type}}}|[[Тээврийн хэрэгслийн улсын дугаар|Улсын дугаар]]}} | data142 = {{{registration_plate|}}} <!-- Other codes --> | rowclass143 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}{{{iso_code|}}}|{{{registration_plate|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label143 = {{{code1_name|}}} | class143 = nickname | data143 = {{#if:{{{code1_name|}}}|{{{code1_info|}}}}} | rowclass144 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}{{{iso_code|}}}|{{{registration_plate|}}}|{{{code1_name|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label144 = {{{code2_name|}}} | class144 = nickname | data144 = {{#if:{{{code2_name|}}}|{{{code2_info|}}}}} <!-- ***Blank Fields (two sections)*** --> | rowclass145 = mergedtoprow | label145 = {{{blank_name_sec1|{{{blank_name|}}}}}} | data145 = {{#if:{{{blank_name_sec1|{{{blank_name|}}}}}}|{{{blank_info_sec1|{{{blank_info|}}}}}}}} | rowclass146 = mergedrow | label146 = {{{blank1_name_sec1|{{{blank1_name|}}}}}} | data146 = {{#if:{{{blank1_name_sec1|{{{blank1_name|}}}}}}|{{{blank1_info_sec1|{{{blank1_info|}}}}}}}} | rowclass147 = mergedrow | label147 = {{{blank2_name_sec1|{{{blank2_name|}}}}}} | data147 = {{#if:{{{blank2_name_sec1|{{{blank2_name|}}}}}}|{{{blank2_info_sec1|{{{blank2_info|}}}}}}}} | rowclass148 = mergedrow | label148 = {{{blank3_name_sec1|{{{blank3_name|}}}}}} | data148 = {{#if:{{{blank3_name_sec1|{{{blank3_name|}}}}}}|{{{blank3_info_sec1|{{{blank3_info|}}}}}}}} | rowclass149 = mergedrow | label149 = {{{blank4_name_sec1|{{{blank4_name|}}}}}} | data149 = {{#if:{{{blank4_name_sec1|{{{blank4_name|}}}}}}|{{{blank4_info_sec1|{{{blank4_info|}}}}}}}} | rowclass150 = mergedrow | label150 = {{{blank5_name_sec1|{{{blank5_name|}}}}}} | data150 = {{#if:{{{blank5_name_sec1|{{{blank5_name|}}}}}}|{{{blank5_info_sec1|{{{blank5_info|}}}}}}}} | rowclass151 = mergedrow | label151 = {{{blank6_name_sec1|{{{blank6_name|}}}}}} | data151 = {{#if:{{{blank6_name_sec1|{{{blank6_name|}}}}}}|{{{blank6_info_sec1|{{{blank6_info|}}}}}}}} | rowclass152 = mergedrow | label152 = {{{blank7_name_sec1|{{{blank7_name|}}}}}} | data152 = {{#if:{{{blank7_name_sec1|{{{blank7_name|}}}}}}|{{{blank7_info_sec1|{{{blank7_info|}}}}}}}} | rowclass153 = mergedtoprow | label153 = {{{blank_name_sec2}}} | data153 = {{#if:{{{blank_name_sec2|}}}|{{{blank_info_sec2|}}}}} | rowclass154 = mergedrow | label154 = {{{blank1_name_sec2}}} | data154 = {{#if:{{{blank1_name_sec2|}}}|{{{blank1_info_sec2|}}}}} | rowclass155 = mergedrow | label155 = {{{blank2_name_sec2}}} | data155 = {{#if:{{{blank2_name_sec2|}}}|{{{blank2_info_sec2|}}}}} | rowclass156 = mergedrow | label156 = {{{blank3_name_sec2}}} | data156 = {{#if:{{{blank3_name_sec2|}}}|{{{blank3_info_sec2|}}}}} | rowclass157 = mergedrow | label157 = {{{blank4_name_sec2}}} | data157 = {{#if:{{{blank4_name_sec2|}}}|{{{blank4_info_sec2|}}}}} | rowclass158 = mergedrow | label158 = {{{blank5_name_sec2}}} | data158 = {{#if:{{{blank5_name_sec2|}}}|{{{blank5_info_sec2|}}}}} | rowclass159 = mergedrow | label159 = {{{blank6_name_sec2}}} | data159 = {{#if:{{{blank6_name_sec2|}}}|{{{blank6_info_sec2|}}}}} | rowclass160 = mergedrow | label160 = {{{blank7_name_sec2}}} | data160 = {{#if:{{{blank7_name_sec2|}}}|{{{blank7_info_sec2|}}}}} <!-- ***Website*** --> | rowclass161 = mergedtoprow | label161 = Вэб сайт | data161 = {{#if:{{{website|}}}|{{{website}}}}} | class162 = maptable | data162 = {{#if:{{{module|}}}|{{{module}}}}} <!-- ***Footnotes*** --> | belowrowclass = mergedtoprow | below = {{{footnotes|}}} }}<!-- Check for unknowns -->{{#invoke:Check for unknown parameters|check|unknown={{main other|[[Category:Pages using infobox settlement with unknown parameters|_VALUE_{{PAGENAME}}]]}}|preview=Page using [[Template:Infobox settlement]] with unknown parameter "_VALUE_"|ignoreblank=y | alt | anthem | anthem_link | area_blank1_acre | area_blank1_dunam | area_blank1_ha | area_blank1_km2 | area_blank1_sq_mi | area_blank1_title | area_blank2_acre | area_blank2_dunam | area_blank2_ha | area_blank2_km2 | area_blank2_sq_mi | area_blank2_title | area_code | area_code_type | area_codes | area_footnotes | area_land_acre | area_land_dunam | area_land_ha | area_land_km2 | area_land_sq_mi | area_metro_acre | area_metro_dunam | area_metro_footnotes | area_metro_ha | area_metro_km2 | area_metro_sq_mi | area_note | area_rank | area_rural_acre | area_rural_dunam | area_rural_footnotes | area_rural_ha | area_rural_km2 | area_rural_sq_mi | area_total_acre | area_total_dunam | area_total_ha | area_total_km2 | area_total_sq_mi | area_urban_acre | area_urban_dunam | area_urban_footnotes | area_urban_ha | area_urban_km2 | area_urban_sq_mi | area_water_acre | area_water_dunam | area_water_ha | area_water_km2 | area_water_percent | area_water_sq_mi | blank_emblem_alt | blank_emblem_link | blank_emblem_size | blank_emblem_type | blank_info | blank_info_sec1 | blank_info_sec2 | blank_name | blank_name_sec1 | blank_name_sec2 | blank1_info | blank1_info_sec1 | blank1_info_sec2 | blank1_name | blank1_name_sec1 | blank1_name_sec2 | blank2_info | blank2_info_sec1 | blank2_info_sec2 | blank2_name | blank2_name_sec1 | blank2_name_sec2 | blank3_info | blank3_info_sec1 | blank3_info_sec2 | blank3_name | blank3_name_sec1 | blank3_name_sec2 | blank4_info | blank4_info_sec1 | blank4_info_sec2 | blank4_name | blank4_name_sec1 | blank4_name_sec2 | blank5_info | blank5_info_sec1 | blank5_info_sec2 | blank5_name | blank5_name_sec1 | blank5_name_sec2 | blank6_info | blank6_info_sec1 | blank6_info_sec2 | blank6_name | blank6_name_sec1 | blank6_name_sec2 | blank7_info | blank7_info_sec1 | blank7_info_sec2 | blank7_name | blank7_name_sec1 | blank7_name_sec2 | caption | code1_info | code1_name | code2_info | code2_name | coor_pinpoint | coor_type | coordinates | coordinates_footnotes | demographics_type1 | demographics_type2 | demographics1_footnotes | demographics1_info1 | demographics1_info10 | demographics1_info2 | demographics1_info3 | demographics1_info4 | demographics1_info5 | demographics1_info6 | demographics1_info7 | demographics1_info8 | demographics1_info9 | demographics1_title1 | demographics1_title10 | demographics1_title2 | demographics1_title3 | demographics1_title4 | demographics1_title5 | demographics1_title6 | demographics1_title7 | demographics1_title8 | demographics1_title9 | demographics2_footnotes | demographics2_info1 | demographics2_info10 | demographics2_info2 | demographics2_info3 | demographics2_info4 | demographics2_info5 | demographics2_info6 | demographics2_info7 | demographics2_info8 | demographics2_info9 | demographics2_title1 | demographics2_title10 | demographics2_title2 | demographics2_title3 | demographics2_title4 | demographics2_title5 | demographics2_title6 | demographics2_title7 | demographics2_title8 | demographics2_title9 | dimensions_footnotes | dunam_link | elevation_footnotes | elevation_ft | elevation_link | elevation_m | elevation_max_footnotes | elevation_max_ft | elevation_max_m | elevation_max_point | elevation_max_rank | elevation_min_footnotes | elevation_min_ft | elevation_min_m | elevation_min_point | elevation_min_rank | elevation_point | embed | established_date | established_date1 | established_date2 | established_date3 | established_date4 | established_date5 | established_date6 | established_date7 | established_title | established_title1 | established_title2 | established_title3 | established_title4 | established_title5 | established_title6 | established_title7 | etymology | extinct_date | extinct_title | flag_alt | flag_border | flag_link | flag_size | footnotes | founder | geocode | governing_body | government_footnotes | government_type | government_blank1_title | government_blank1 | government_blank2_title | government_blank2 | government_blank2_title | government_blank3 | government_blank3_title | government_blank3 | government_blank4_title | government_blank4 | government_blank5_title | government_blank5 | government_blank6_title | government_blank6 | grid_name | grid_position | image_alt | image_blank_emblem | image_caption | image_flag | image_map | image_map1 | image_seal | image_shield | image_size | image_skyline | imagesize | iso_code | leader_name | leader_name1 | leader_name2 | leader_name3 | leader_name4 | leader_party | leader_title | leader_title1 | leader_title2 | leader_title3 | leader_title4 | length_km | length_mi | map_alt | map_alt1 | map_caption | map_caption1 | mapsize | mapsize1 | module | motto | motto_link | mottoes | name | named_for | native_name | native_name_lang | nickname | nickname_link | nicknames | official_name | other_name | p1 | p10 | p11 | p12 | p13 | p14 | p15 | p16 | p17 | p18 | p19 | p2 | p20 | p21 | p22 | p23 | p24 | p25 | p26 | p27 | p28 | p29 | p3 | p30 | p31 | p32 | p33 | p34 | p35 | p36 | p37 | p38 | p39 | p4 | p40 | p41 | p42 | p43 | p44 | p45 | p46 | p47 | p48 | p49 | p5 | p50 | p6 | p7 | p8 | p9 | parts | parts_style | parts_type | pop_est_as_of | pop_est_footnotes | population | population_as_of | population_blank1 | population_blank1_footnotes | population_blank1_title | population_blank2 | population_blank2_footnotes | population_blank2_title | population_demonym | population_demonyms | population_density_blank1_km2 | population_density_blank1_sq_mi | population_density_blank2_km2 | population_density_blank2_sq_mi | population_density_km2 | population_density_metro_km2 | population_density_metro_sq_mi | population_density_rank | population_density_rural_km2 | population_density_rural_sq_mi | population_density_sq_mi | population_density_urban_km2 | population_density_urban_sq_mi | population_est | population_footnotes | population_metro | population_metro_footnotes | population_note | population_rank | population_rural | population_rural_footnotes | population_total | population_urban | population_urban_footnotes | postal_code | postal_code_type | postal2_code | postal2_code_type | pushpin_image | pushpin_label | pushpin_label_position | pushpin_map | pushpin_map_alt | pushpin_map_caption | pushpin_map_caption_notsmall | pushpin_map_narrow | pushpin_mapsize | pushpin_outside | pushpin_overlay | pushpin_relief | registration_plate | registration_plate_type | seal_alt | seal_link | seal_size | seal_type | seat | seat_type | seat1 | seat1_type | seat2 | seat2_type | settlement_type | shield_alt | shield_link | shield_size | short_description | subdivision_name | subdivision_name1 | subdivision_name2 | subdivision_name3 | subdivision_name4 | subdivision_name5 | subdivision_name6 | subdivision_type | subdivision_type1 | subdivision_type2 | subdivision_type3 | subdivision_type4 | subdivision_type5 | subdivision_type6 | timezone | timezone_DST | timezone_link | timezone1 | timezone1_DST | timezone1_location | timezone2 | timezone2_DST | timezone2_location | timezone3 | timezone3_DST | timezone3_location | timezone4 | timezone4_DST | timezone4_location | timezone5 | timezone5_DST | timezone5_location | total_type | translit_lang1 | translit_lang1_info | translit_lang1_info1 | translit_lang1_info2 | translit_lang1_info3 | translit_lang1_info4 | translit_lang1_info5 | translit_lang1_info6 | translit_lang1_type | translit_lang1_type1 | translit_lang1_type2 | translit_lang1_type3 | translit_lang1_type4 | translit_lang1_type5 | translit_lang1_type6 | translit_lang2 | translit_lang2_info | translit_lang2_info1 | translit_lang2_info2 | translit_lang2_info3 | translit_lang2_info4 | translit_lang2_info5 | translit_lang2_info6 | translit_lang2_type | translit_lang2_type1 | translit_lang2_type2 | translit_lang2_type3 | translit_lang2_type4 | translit_lang2_type5 | translit_lang2_type6 | type | unit_pref | utc_offset | utc_offset_DST | utc_offset1 | utc_offset1_DST | utc_offset2 | utc_offset2_DST | utc_offset3 | utc_offset3_DST | utc_offset4 | utc_offset4_DST | utc_offset5 | utc_offset5_DST | website | width_km | width_mi }}<!-- -->{{#invoke:Check for clobbered parameters|check | template = Инфобокс суурин | cat = {{main other|Category:Pages using infobox settlement with conflicting parameters}} | population; population_total | image_size; imagesize | image_alt; alt | image_caption; caption }}<!-- Wikidata -->{{#if:{{{coordinates_wikidata|}}}{{{wikidata|}}} |[[Category:Pages using infobox settlement with the wikidata parameter]] }}{{main other|<!-- Missing country -->{{#if:{{{subdivision_name|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with missing country]]}}<!-- No map -->{{#if:{{{pushpin_map|}}}{{{image_map|}}}{{{image_map1|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with no map]]}}<!-- Image_map1 without image_map -->{{#if:{{{image_map1|}}}|{{#if:{{{image_map|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with image_map1 but not image_map]]}}}}<!-- No coordinates -->{{#if:{{{coordinates|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with no coordinates]]}}<!-- -->{{#if:{{{type|}}}|{{#ifeq:{{{settlement_type|a}}}|{{{settlement_type|b}}}|[[Category:Pages using infobox settlement with ignored type]]|}}|}}<!-- Ignored type parameter -->{{#if:{{{embed|}}}|[[Category:Pages using infobox settlement with embed]]}} }}</includeonly><noinclude> {{documentation}} <!--Please add this template's categories to the /doc subpage, not here - thanks!--> </noinclude> abmuvlol1k94bdhe1ueff38mrqaejjt 709575 709573 2022-08-26T02:54:01Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{main other|{{#invoke:Settlement short description|main}}|}}{{Infobox | child = {{yesno|{{{embed|}}}}} | templatestyles = Инфобокс суурин/styles.css | bodyclass = ib-settlement vcard <!--** names, type, and transliterations ** --> | above = <div class="fn org">{{if empty|<center>{{{name|}}}|{{{official_name|}}}|{{PAGENAMEBASE}}</center>}}</div> {{#if:{{{native_name|}}}|<div class="nickname ib-settlement-native" {{#if:{{{native_name_lang|}}}|lang="{{{native_name_lang}}}"}}><center>{{{native_name}}}</center></div>}}{{#if:{{{other_name|}}}|<div class="nickname ib-settlement-other-name"><center>{{{other_name}}}</center></div>}} | subheader = {{#if:{{{settlement_type|{{{type|}}}}}}|<div class="category"><center>{{{settlement_type|{{{type}}}}}}</center></div>}} | rowclass1 = mergedtoprow ib-settlement-official | data1 = {{#if:{{{name|}}}|<div class="center">{{{official_name|}}}</div>}} <!-- ***Transliteration language 1*** --> | rowclass2 = mergedtoprow | header2 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{{translit_lang1}}}&nbsp;галиглал}} | rowclass3 = {{#if:{{{translit_lang1_type1|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label3 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type}}} | data3 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type|}}}|{{{translit_lang1_info|}}}}}}} | rowclass4 = {{#if:{{{translit_lang1_type2|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label4 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type1}}} | data4 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type1|}}}|{{{translit_lang1_info1|}}}}}}} | rowclass5 = {{#if:{{{translit_lang1_type3|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label5 =&nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type2}}} | data5 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type2|}}}|{{{translit_lang1_info2|}}}}}}} | rowclass6 = {{#if:{{{translit_lang1_type4|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label6 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type3}}} | data6 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type3|}}}|{{{translit_lang1_info3|}}}}}}} | rowclass7 = {{#if:{{{translit_lang1_type5|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label7 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type4}}} | data7 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type4|}}}|{{{translit_lang1_info4|}}}}}}} | rowclass8 = {{#if:{{{translit_lang1_type6|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label8 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type5}}} | data8 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type5|}}}|{{{translit_lang1_info5|}}}}}}} | rowclass9 = mergedbottomrow | label9 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type6}}} | data9 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type6|}}}|{{{translit_lang1_info6|}}}}}}} <!-- ***Transliteration language 2*** --> | rowclass10 = mergedtoprow | header10 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{{translit_lang2}}}&nbsp;transcription(s)}} | rowclass11 = {{#if:{{{translit_lang2_type1|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label11 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type}}} | data11 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type|}}}|{{{translit_lang2_info|}}}}}}} | rowclass12 = {{#if:{{{translit_lang2_type2|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label12 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type1}}} | data12 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type1|}}}|{{{translit_lang2_info1|}}}}}}} | rowclass13 = {{#if:{{{translit_lang2_type3|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label13 =&nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type2}}} | data13 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type2|}}}|{{{translit_lang2_info2|}}}}}}} | rowclass14 = {{#if:{{{translit_lang2_type4|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label14 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type3}}} | data14 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type3|}}}|{{{translit_lang2_info3|}}}}}}} | rowclass15 = {{#if:{{{translit_lang2_type5|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label15 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type4}}} | data15 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type4|}}}|{{{translit_lang2_info4|}}}}}}} | rowclass16 = {{#if:{{{translit_lang2_type6|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label16 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type5}}} | data16 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type5|}}}|{{{translit_lang2_info5|}}}}}}} | rowclass17 = mergedbottomrow | label17 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type6}}} | data17 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type6|}}}|{{{translit_lang2_info6|}}}}}}} <!-- end ** names, type, and transliterations ** --> <!-- ***Skyline Image*** --> | rowclass18 = mergedtoprow | data18 = {{#if:{{{image_skyline|}}}|<!-- --><center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage<!-- -->|image={{{image_skyline|}}}<!-- -->|size={{if empty|{{{image_size|}}}|{{{imagesize|}}}}}|sizedefault=250px<!-- -->|alt={{if empty|{{{image_alt|}}}|{{{alt|}}}}}<!-- -->|title={{if empty|{{{image_caption|}}}|{{{caption|}}}|{{{image_alt|}}}|{{{alt|}}}}}</center>}}<!-- -->{{#if:{{{image_caption|}}}{{{caption|}}}|<div class="ib-settlement-caption"><center>{{if empty|{{{image_caption|}}}|{{{caption|}}}}}</center></div>}} }} <!-- ***Flag, Seal, Shield and Coat of arms*** --> | rowclass19 = mergedtoprow | class19 = maptable | data19 = {{#if:{{{image_flag|}}}{{{image_seal|}}}{{{image_shield|}}}{{{image_blank_emblem|}}}{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}} |{{Инфобокс суурин/columns | 1 = {{#if:{{{image_flag|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_flag}}}|size={{{flag_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|125px|100x100px}}|border={{yesno |{{{flag_border|}}}|yes=yes|blank=yes}}|alt={{{flag_alt|}}}|title=Flag of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type=Туг|link={{{flag_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 2 = {{#if:{{{image_seal|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_seal|}}}|size={{{seal_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100x100px}}|alt={{{seal_alt|}}}|title=Official seal of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type={{#if:{{{seal_type|}}}|{{{seal_type}}}|Сүлд}}|link={{{seal_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 3 = {{#if:{{{image_shield|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_shield|}}}||size={{{shield_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100x100px}}|alt={{{shield_alt|}}}|title={{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}} Сүлд}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type=Сүлд|link={{{shield_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 4 = {{#if:{{{image_blank_emblem|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_blank_emblem|}}}|size={{{blank_emblem_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100x100px}}|alt={{{blank_emblem_alt|}}}|title=Official logo of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type={{#if:{{{blank_emblem_type|}}}|{{{blank_emblem_type}}}}}|link={{{blank_emblem_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 5 = {{#if:{{{image_map|}}}|<center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_map}}}|size={{{mapsize|}}}|sizedefault=100x100px|alt={{{map_alt|}}}|title={{{map_caption|Location of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}}}}{{#if:{{{map_caption|}}}|<div class="ib-settlement-caption-link">{{{map_caption}}}</div>}}</center>}} | 0 = {{#if:{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{#if:{{both| {{{pushpin_map|}}} | {{{coordinates|}}} }}| {{location map|{{{pushpin_map|}}} |border = infobox |alt = {{{pushpin_map_alt|}}} |caption ={{#if:{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{#if:{{{pushpin_map_caption|}}}|{{{pushpin_map_caption}}}|{{#if:{{{map_caption|}}}|{{{map_caption}}}}}}}}} |float = center |width = {{#if:{{{pushpin_mapsize|}}}|{{{pushpin_mapsize}}}|150}} |default_width = 250 |relief= {{{pushpin_relief|}}} |AlternativeMap = {{{pushpin_image|}}} |overlay_image = {{{pushpin_overlay|}}} |coordinates = {{{coordinates|}}} |label = {{#ifeq: {{lc: {{{pushpin_label_position|}}} }} | none | | {{#if:{{{pushpin_label|}}}|{{{pushpin_label}}}|{{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name|}}}}}}} }} |marksize =6 |outside = {{{pushpin_outside|}}}<!-- pin is outside the map --> |position = {{{pushpin_label_position|}}} }} }} }} }} }} <!-- ***Etymology*** --> | rowclass20 = mergedtoprow | data20 = {{#if:{{{etymology|}}}|<center>Этимологи: {{{etymology}}}</center> }} <!-- ***Nickname*** --> | rowclass21 = {{#if:{{{etymology|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | data21 = {{#if:{{{nickname|}}}|<center>{{#if:{{{nickname_link|}}}|[[{{{nickname_link|}}}|Хоч:]]|Хоч:}}|{{#if:{{{nicknames|}}}|{{#if:{{{nickname_link|}}}|[[{{{nickname_link|}}}|Хоч:]]|Nicknames:}}}}}}{{#if:{{{nickname|}}}{{{nicknames|}}}|&nbsp;<div class="ib-settlement-nickname nickname">{{if empty|{{{nickname|}}}|{{{nicknames|}}}}}</div></center>}}{{Main other|{{Pluralize from text|parse_links=1|no_and=1|{{{nickname|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible nickname list]]}}}} <!-- ***Motto*** --> | rowclass22 = {{#if:{{{etymology|}}}{{{nickname|}}}{{{nicknames|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | data22 = {{#if:{{{motto|}}}|<center>{{#if:{{{motto_link|}}}|[[{{{motto_link|}}}|Уриа:]]|Уриа:}}|{{#if:{{{mottoes|}}}|{{#if:{{{motto_link|}}}|<center>[[{{{motto_link|}}}|Уриа:]]</center>|<center>Уриа:</center>}}}}}}{{#if:{{{motto|}}}{{{mottoes|}}}|&nbsp;<div class="ib-settlement-nickname nickname">{{if empty|{{{motto|}}}|{{{mottoes|}}}}}</div></center>}}{{Main other|{{Pluralize from text|{{{motto|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible motto list]]|no_and=1|no_comma=1}}}} <!-- ***Anthem*** --> | rowclass23 = {{#if:{{{etymology|}}}{{{nickname|}}}{{{nicknames|}}}{{{motto|}}}{{{mottoes|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | data23 = {{#if:{{{anthem|}}}|{{#if:{{{anthem_link|}}}|[[{{{anthem_link|}}}|Anthem:]]|Anthem:}} {{{anthem}}}}} <!-- ***Map*** --> | rowclass24 = mergedtoprow | data24 = {{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}||{{#if:{{{image_map|}}} |<center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_map}}}|size={{{mapsize|}}}|sizedefault=250px|alt={{{map_alt|}}}|title={{{map_caption|Location of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}}}}{{#if:{{{map_caption|}}}|<div class="ib-settlement-caption">{{{map_caption}}}</div></center>}} }}}} | rowclass25 = mergedrow | data25 = {{#if:{{{image_map1|}}}|<center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_map1}}}|size={{{mapsize1|}}}|sizedefault=250px|alt={{{map_alt1|}}}|title={{{map_caption1|Location of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}}}}{{#if:{{{map_caption1|}}}|<div class="ib-settlement-caption">{{{map_caption1}}}</div>}} </center>}} <!-- ***Pushpin Map*** --> | rowclass26 = mergedtoprow | data26 = {{#if:{{{pushpin_map_narrow|}}}||{{#if:{{both| {{{pushpin_map|}}} | {{{coordinates|}}} }}| {{location map|{{{pushpin_map|}}} |border = infobox |alt = {{{pushpin_map_alt|}}} |caption ={{#if:{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{#if:{{{pushpin_map_caption|}}}|{{{pushpin_map_caption}}}|{{#if:{{{map_caption|}}}|{{#if:{{{image_map|}}}||{{{map_caption}}}}}}}}}}} |float = center |width = {{{pushpin_mapsize|}}} |default_width = 250 |relief= {{{pushpin_relief|}}} |AlternativeMap = {{{pushpin_image|}}} |overlay_image = {{{pushpin_overlay|}}} |coordinates = {{{coordinates|}}} |label = {{#ifeq: {{lc: {{{pushpin_label_position|}}} }} | none | | {{#if:{{{pushpin_label|}}}|{{{pushpin_label}}}|{{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name|}}}}}}} }} |marksize =6 |outside = {{{pushpin_outside|}}}<!-- pin is outside the map --> |position = {{{pushpin_label_position|}}} }} }} }} <!-- ***Coordinates*** --> | rowclass27 = {{#if:{{{image_map|}}}{{{image_map1|}}}{{{pushpin_map|}}}|{{#if:{{{grid_position|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}}}} | data27 = {{#if:{{{coordinates|}}} |<center>Солбицол{{#if:{{{coor_pinpoint|{{{coor_type|}}}}}}|&#32;({{{coor_pinpoint|{{{coor_type|}}}}}})}}: {{#invoke:ISO 3166|geocoordinsert|nocat=true|1={{{coordinates|}}}|country={{{subdivision_name|}}}|subdivision1={{{subdivision_name1|}}}|subdivision2={{{subdivision_name2|}}}|subdivision3={{{subdivision_name3|}}}|type=city{{#if:{{{population_total|}}}|{{#iferror:{{#expr:{{formatnum:{{{population_total}}}|R}}+1}}||({{formatnum:{{replace|{{{population_total}}}|,|}}|R}})}}}} }}{{{coordinates_footnotes|}}} </center>}} | rowclass28 = {{#if:{{{image_map|}}}{{{image_map1|}}}{{{pushpin_map|}}}|mergedbottomrow|mergedrow}} | label28 = {{if empty|{{{grid_name|}}}|Grid&nbsp;position}} | data28 = {{{grid_position|}}} <!-- ***Subdivisions*** --> | rowclass29 = mergedtoprow | label29 = {{{subdivision_type}}} | data29 = {{#if:{{{subdivision_type|}}}|{{{subdivision_name|}}} }} | rowclass30 = mergedrow | label30 = {{{subdivision_type1}}} | data30 = {{#if:{{{subdivision_type1|}}}|{{{subdivision_name1|}}} }} | rowclass31 = mergedrow | label31 = {{{subdivision_type2}}} | data31 = {{#if:{{{subdivision_type2|}}}|{{{subdivision_name2|}}} }} | rowclass32 = mergedrow | label32 = {{{subdivision_type3}}} | data32 = {{#if:{{{subdivision_type3|}}}|{{{subdivision_name3|}}} }} | rowclass33 = mergedrow | label33 = {{{subdivision_type4}}} | data33 = {{#if:{{{subdivision_type4|}}}|{{{subdivision_name4|}}} }} | rowclass34 = mergedrow | label34 = {{{subdivision_type5}}} | data34 = {{#if:{{{subdivision_type5|}}}|{{{subdivision_name5|}}} }} | rowclass35 = mergedrow | label35 = {{{subdivision_type6}}} | data35 = {{#if:{{{subdivision_type6|}}}|{{{subdivision_name6|}}} }} <!--***Established*** --> | rowclass36 = mergedtoprow | label36 = {{{established_title}}} | data36 = {{#if:{{{established_title|}}}|{{{established_date|}}} }} | rowclass37 = mergedrow | label37 = {{{established_title1}}} | data37 = {{#if:{{{established_title1|}}}|{{{established_date1|}}} }} | rowclass38 = mergedrow | label38 = {{{established_title2}}} | data38 = {{#if:{{{established_title2|}}}|{{{established_date2|}}} }} | rowclass39 = mergedrow | label39 = {{{established_title3}}} | data39 = {{#if:{{{established_title3|}}}|{{{established_date3|}}} }} | rowclass40 = mergedrow | label40 = {{{established_title4}}} | data40 = {{#if:{{{established_title4|}}}|{{{established_date4|}}} }} | rowclass41 = mergedrow | label41 = {{{established_title5}}} | data41 = {{#if:{{{established_title5|}}}|{{{established_date5|}}} }} | rowclass42 = mergedrow | label42 = {{{established_title6}}} | data42 = {{#if:{{{established_title6|}}}|{{{established_date6|}}} }} | rowclass43 = mergedrow | label43 = {{{established_title7}}} | data43 = {{#if:{{{established_title7|}}}|{{{established_date7|}}} }} | rowclass44 = mergedrow | label44 = {{{extinct_title}}} | data44 = {{#if:{{{extinct_title|}}}|{{{extinct_date|}}} }} | rowclass45 = mergedrow | label45 = Founded by | data45 = {{{founder|}}} | rowclass46 = mergedrow | label46 = [[Namesake|Named for]] | data46 = {{{named_for|}}} <!-- ***Seat of government and subdivisions within the settlement*** --> | rowclass47 = mergedtoprow | label47 = {{#if:{{{seat_type|}}}|{{{seat_type}}}|Seat}} | data47 = {{{seat|}}} | rowclass48 = mergedrow | label48 = {{#if:{{{seat1_type|}}}|{{{seat1_type}}}|Former seat}} | data48 = {{{seat1|}}} | rowclass49 = mergedrow | label49 = {{#if:{{{seat2_type|}}}|{{{seat2_type}}}|Former seat}} | data49 = {{{seat2|}}} | rowclass51 = {{#if:{{{seat|}}}{{{seat1|}}}{{{seat2|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label51 = {{#if:{{{parts_type|}}}|{{{parts_type}}}|Boroughs}} | data51 = {{#if:{{{parts|}}}{{{p1|}}} |{{#ifeq:{{{parts_style|}}}|para |<b>{{{parts|}}}{{#if:{{both|{{{parts|}}}|{{{p1|}}}}}|&#58;&nbsp;|}}</b>{{comma separated entries|{{{p1|}}}|{{{p2|}}}|{{{p3|}}}|{{{p4|}}}|{{{p5|}}}|{{{p6|}}}|{{{p7|}}}|{{{p8|}}}|{{{p9|}}}|{{{p10|}}}|{{{p11|}}}|{{{p12|}}}|{{{p13|}}}|{{{p14|}}}|{{{p15|}}}|{{{p16|}}}|{{{p17|}}}|{{{p18|}}}|{{{p19|}}}|{{{p20|}}}|{{{p21|}}}|{{{p22|}}}|{{{p23|}}}|{{{p24|}}}|{{{p25|}}}|{{{p26|}}}|{{{p27|}}}|{{{p28|}}}|{{{p29|}}}|{{{p30|}}}|{{{p31|}}}|{{{p32|}}}|{{{p33|}}}|{{{p34|}}}|{{{p35|}}}|{{{p36|}}}|{{{p37|}}}|{{{p38|}}}|{{{p39|}}}|{{{p40|}}}|{{{p41|}}}|{{{p42|}}}|{{{p43|}}}|{{{p44|}}}|{{{p45|}}}|{{{p46|}}}|{{{p47|}}}|{{{p48|}}}|{{{p49|}}}|{{{p50|}}}}} |{{#if:{{{p1|}}}|{{Collapsible list|title={{{parts|}}}|expand={{#switch:{{{parts_style|}}}|coll=|list=y|{{#if:{{{p6|}}}||y}}}}|1={{{p1|}}}|2={{{p2|}}}|3={{{p3|}}}|4={{{p4|}}}|5={{{p5|}}}|6={{{p6|}}}|7={{{p7|}}}|8={{{p8|}}}|9={{{p9|}}}|10={{{p10|}}}|11={{{p11|}}}|12={{{p12|}}}|13={{{p13|}}}|14={{{p14|}}}|15={{{p15|}}}|16={{{p16|}}}|17={{{p17|}}}|18={{{p18|}}}|19={{{p19|}}}|20={{{p20|}}}|21={{{p21|}}}|22={{{p22|}}}|23={{{p23|}}}|24={{{p24|}}}|25={{{p25|}}}|26={{{p26|}}}|27={{{p27|}}}|28={{{p28|}}}|29={{{p29|}}}|30={{{p30|}}}|31={{{p31|}}}|32={{{p32|}}}|33={{{p33|}}}|34={{{p34|}}}|35={{{p35|}}}|36={{{p36|}}}|37={{{p37|}}}|38={{{p38|}}}|39={{{p39|}}}|40={{{p40|}}}|41={{{p41|}}}|42={{{p42|}}}|43={{{p43|}}}|44={{{p44|}}}|45={{{p45|}}}|46={{{p46|}}}|47={{{p47|}}}|48={{{p48|}}}|49={{{p49|}}}|50={{{p50|}}}}} |{{{parts}}} }} }} }} <!-- ***Government type and Leader*** --> | rowclass52 = mergedtoprow | header52 = {{#if:{{{government_type|}}}{{{governing_body|}}}{{{leader_name|}}}{{{leader_name1|}}}{{{leader_name2|}}}{{{leader_name3|}}}{{{leader_name4|}}}|Засаг захиргаа<div class="ib-settlement-fn">{{{government_footnotes|}}}</div>}} <!-- ***Government*** --> | rowclass53 = mergedrow | label53 = &nbsp;•&nbsp;Төрөл | data53 = {{{government_type|}}} | rowclass54 = mergedrow | label54 = &nbsp;•&nbsp;Биет | class54 = agent | data54 = {{{governing_body|}}} | rowclass55 = mergedrow | label55 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title}}} | data55 = {{#if:{{{leader_title|}}}|{{{leader_name|}}} {{#if:{{{leader_party|}}}|({{Polparty|{{{subdivision_name}}}|{{{leader_party}}}}})}}}} | rowclass56 = mergedrow | label56 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title1}}} | data56 = {{#if:{{{leader_title1|}}}|{{{leader_name1|}}}}} | rowclass57 = mergedrow | label57 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title2}}} | data57 = {{#if:{{{leader_title2|}}}|{{{leader_name2|}}}}} | rowclass58 = mergedrow | label58 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title3}}} | data58 = {{#if:{{{leader_title3|}}}|{{{leader_name3|}}}}} | rowclass59 = mergedrow | label59 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title4}}} | data59 = {{#if:{{{leader_title4|}}}|{{{leader_name4|}}}}} | rowclass60 = mergedrow | label60 = {{{government_blank1_title}}} | data60 = {{#if:{{{government_blank1|}}}|{{{government_blank1|}}}}} | rowclass61 = mergedrow | label61 = {{{government_blank2_title}}} | data61 = {{#if:{{{government_blank2|}}}|{{{government_blank2|}}}}} | rowclass62 = mergedrow | label62 = {{{government_blank3_title}}} | data62 = {{#if:{{{government_blank3|}}}|{{{government_blank3|}}}}} | rowclass63 = mergedrow | label63 = {{{government_blank4_title}}} | data63 = {{#if:{{{government_blank4|}}}|{{{government_blank4|}}}}} | rowclass64 = mergedrow | label64 = {{{government_blank5_title}}} | data64 = {{#if:{{{government_blank5|}}}|{{{government_blank5|}}}}} | rowclass65 = mergedrow | label65 = {{{government_blank6_title}}} | data65 = {{#if:{{{government_blank6|}}}|{{{government_blank6|}}}}} <!-- ***Geographical characteristics*** --> <!-- ***Area*** --> | rowclass66 = mergedtoprow | header66 = {{#if:{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}{{{area_land_km2|}}}{{{area_land_ha|}}}{{{area_land_acre|}}}{{{area_land_sq_mi|}}}{{{area_water_km2|}}}{{{area_water_ha|}}}{{{area_water_acre|}}}{{{area_water_sq_mi|}}}{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_ha|}}}{{{area_urban_acre|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}{{{area_rural_ha|}}}{{{area_rural_acre|}}}{{{area_rural_km2|}}}{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_ha|}}}{{{area_metro_acre|}}}{{{area_blank1_km2|}}}{{{area_blank1_ha|}}}{{{area_blank1_acre|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_blank1_sq_mi|}}} |{{#if:{{both|{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp;|1}}|{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}}} |<!-- displayed below --> |Газар нутаг<div class="ib-settlement-fn">{{{area_footnotes|}}}</div> }} }} | rowclass67 = {{#if:{{both|{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp;|1}}|{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}}}|mergedtoprow|mergedrow}} | label67 = {{#if:{{both|{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp;|1}}|{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}}} |Area<div class="ib-settlement-fn">{{{area_footnotes|}}}</div> |&nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{total_type|}}}|{{{total_type}}}|{{#if:{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_rural_km2|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}{{{population_metro|}}}{{{population_urban|}}}{{{population_rural|}}}|{{#if:{{{settlement_type|{{{type|}}}}}}|{{{settlement_type|{{{type}}}}}}|Хот}}|Нийт}}}} }} | data67 = {{#if:{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_total_km2|}}} |ha ={{{area_total_ha|}}} |acre ={{{area_total_acre|}}} |sqmi ={{{area_total_sq_mi|}}} |dunam={{{area_total_dunam|}}} |link ={{#switch:{{{dunam_link|}}}||on|total=on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass68 = mergedrow | label68 = &nbsp;•&nbsp;Газар | data68 = {{#if:{{{area_land_km2|}}}{{{area_land_ha|}}}{{{area_land_acre|}}}{{{area_land_sq_mi|}}}{{{area_land_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_land_km2|}}} |ha ={{{area_land_ha|}}} |acre ={{{area_land_acre|}}} |sqmi ={{{area_land_sq_mi|}}} |dunam={{{area_land_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|land|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass69 = mergedrow | label69 = &nbsp;•&nbsp;Ус | data69 = {{#if:{{{area_water_km2|}}}{{{area_water_ha|}}}{{{area_water_acre|}}}{{{area_water_sq_mi|}}}{{{area_water_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_water_km2|}}} |ha ={{{area_water_ha|}}} |acre ={{{area_water_acre|}}} |sqmi ={{{area_water_sq_mi|}}} |dunam={{{area_water_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|water|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }} {{#if:{{{area_water_percent|}}}| &nbsp;{{{area_water_percent}}}%}}}} | rowclass70 = mergedrow | label70 = &nbsp;•&nbsp;Хотын нутаг<div class="ib-settlement-fn">{{{area_urban_footnotes|}}}</div> | data70 = {{#if:{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_ha|}}}{{{area_urban_acre|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_urban_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_urban_km2|}}} |ha ={{{area_urban_ha|}}} |acre ={{{area_urban_acre|}}} |sqmi ={{{area_urban_sq_mi|}}} |dunam={{{area_urban_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|urban|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass71 = mergedrow | label71 = &nbsp;•&nbsp;Rural<div class="ib-settlement-fn">{{{area_rural_footnotes|}}}</div> | data71 = {{#if:{{{area_rural_km2|}}}{{{area_rural_ha|}}}{{{area_rural_acre|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}{{{area_rural_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_rural_km2|}}} |ha ={{{area_rural_ha|}}} |acre ={{{area_rural_acre|}}} |sqmi ={{{area_rural_sq_mi|}}} |dunam={{{area_rural_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|rural|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass72 = mergedrow | label72 =&nbsp;•&nbsp;Бөөгнөрөл<div class="ib-settlement-fn">{{{area_metro_footnotes|}}}</div> | data72 = {{#if:{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_ha|}}}{{{area_metro_acre|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_metro_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_metro_km2|}}} |ha ={{{area_metro_ha|}}} |acre ={{{area_metro_acre|}}} |sqmi ={{{area_metro_sq_mi|}}} |dunam={{{area_metro_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|metro|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} <!-- ***Area rank*** --> | rowclass73 = mergedrow | label73 = &nbsp;•&nbsp;Байр | data73 = {{{area_rank|}}} | rowclass74 = mergedrow | label74 = &nbsp;•&nbsp;{{{area_blank1_title}}} | data74 = {{#if:{{{area_blank1_km2|}}}{{{area_blank1_ha|}}}{{{area_blank1_acre|}}}{{{area_blank1_sq_mi|}}}{{{area_blank1_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_blank1_km2|}}} |ha ={{{area_blank1_ha|}}} |acre ={{{area_blank1_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank1_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank1_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|blank1|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass75 = mergedrow | label75 = &nbsp;•&nbsp;{{{area_blank2_title}}} | data75 = {{#if:{{{area_blank2_km2|}}}{{{area_blank2_ha|}}}{{{area_blank2_acre|}}}{{{area_blank2_sq_mi|}}}{{{area_blank2_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_blank2_km2|}}} |ha ={{{area_blank2_ha|}}} |acre ={{{area_blank2_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank2_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank2_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|blank2|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass76 = mergedrow | label76 = &nbsp; | data76 = {{{area_note|}}} <!-- ***Dimensions*** --> | rowclass77 = mergedtoprow | header77 = {{#if:{{{length_km|}}}{{{length_mi|}}}{{{width_km|}}}{{{width_mi|}}}|Dimensions<div class="ib-settlement-fn">{{{dimensions_footnotes|}}}</div>}} | rowclass78 = mergedrow | label78 = &nbsp;•&nbsp;Length | data78 = {{#if:{{{length_km|}}}{{{length_mi|}}} | {{infobox_settlement/lengthdisp |km ={{{length_km|}}} |mi ={{{length_mi|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} | rowclass79 = mergedrow | label79 = &nbsp;•&nbsp;Width | data79 = {{#if:{{{width_km|}}}{{{width_mi|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |km ={{{width_km|}}} |mi ={{{width_mi|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} <!-- ***Elevation*** --> | rowclass80 = mergedtoprow | label80 = {{#if:{{{elevation_link|}}}|[[{{{elevation_link|}}}|Өндөр]]|Өндөр}}<div class="ib-settlement-fn">{{{elevation_footnotes|}}}{{#if:{{{elevation_point|}}}|&#32;({{{elevation_point}}})}}</div> | data80 = {{#if:{{{elevation_m|}}}{{{elevation_ft|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |m ={{{elevation_m|}}} |ft ={{{elevation_ft|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} | rowclass81 = {{#if:{{{elevation_m|}}}{{{elevation_ft|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label81 = Highest&nbsp;elevation<div class="ib-settlement-fn">{{{elevation_max_footnotes|}}}{{#if:{{{elevation_max_point|}}}|&#32;({{{elevation_max_point}}})}}</div> | data81 = {{#if:{{{elevation_max_m|}}}{{{elevation_max_ft|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |m ={{{elevation_max_m|}}} |ft ={{{elevation_max_ft|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} <!-- ***Elevation max rank*** --> | rowclass82 = mergedrow | label82 = &nbsp;•&nbsp;Байр | data82 = {{#if:{{{elevation_max_m|}}}{{{elevation_max_ft|}}}| {{{elevation_max_rank|}}} }} | rowclass83 = {{#if:{{{elevation_min_rank|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label83 = Lowest&nbsp;elevation<div class="ib-settlement-fn">{{{elevation_min_footnotes|}}}{{#if:{{{elevation_min_point|}}}|&#32;({{{elevation_min_point}}})}}</div> | data83 = {{#if:{{{elevation_min_m|}}}{{{elevation_min_ft|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |m ={{{elevation_min_m|}}} |ft ={{{elevation_min_ft|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} <!-- ***Elevation min rank*** --> | rowclass84 = mergedrow | label84 = &nbsp;•&nbsp;Байр | data84 = {{#if:{{{elevation_min_m|}}}{{{elevation_min_ft|}}}|{{{elevation_min_rank|}}}}} <!-- ***Population*** --> | rowclass85 = mergedtoprow | label85 = Хүн ам<div class="ib-settlement-fn">{{#if:{{{population_as_of|}}}|{{nbsp}}({{{population_as_of}}})}}{{{population_footnotes|}}}</div> | data85 = {{#if:{{{population|}}} | {{formatnum:{{replace|{{{population}}}|,|}}}} | {{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp; | {{#if:{{{population_total|}}} | {{formatnum:{{replace|{{{population_total}}}|,|}}}} }} }} }} | rowclass86 = mergedtoprow | header86 = {{#if:{{{population|}}} | |{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp; | |{{#if:{{{population_total|}}}{{{population_urban|}}}{{{population_rural|}}}{{{population_metro|}}}{{{population_blank1|}}}{{{population_blank2|}}}{{{population_est|}}} |Хүн ам<div class="ib-settlement-fn">{{#if:{{{population_as_of|}}}|{{nbsp}}({{{population_as_of}}})}}{{{population_footnotes|}}}</div> }} }} }} | rowclass87 = mergedrow | label87 = &nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{total_type|}}}|{{{total_type}}}|{{#if:{{{population_metro|}}}{{{population_urban|}}}{{{population_rural|}}}{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_rural_km2|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}|{{#if:{{{settlement_type|{{{type|}}}}}}|{{{settlement_type|{{{type}}}}}}|Хот}}|Нийт}}}} | data87 = {{#if:{{{population|}}} | |{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp; | |{{#if:{{{population_total|}}} | {{formatnum:{{replace|{{{population_total}}}|,|}}}} }} }} }} | rowclass88 = mergedrow | label88 = &nbsp;•&nbsp;Тооцоо&nbsp;<div class="ib-settlement-fn">({{{pop_est_as_of}}}){{{pop_est_footnotes|}}}</div> | data88 = {{#if:{{{population_est|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_est}}}|,|}}}} }} <!-- ***Population rank*** --> | rowclass89 = mergedrow | label89 =&nbsp;•&nbsp;Байр | data89 = {{{population_rank|}}} | rowclass90 = mergedrow | label90 = &nbsp;•&nbsp;Нягтрал | data90 = {{#if:{{{population_density_km2|}}}{{{population_density_sq_mi|}}}{{{population_total|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_km2|}}} |/sqmi2={{{population_density_sq_mi|}}} |pop ={{{population_total|}}} |dunam={{{area_total_dunam|}}} |ha ={{{area_total_ha|}}} |km2 ={{{area_total_km2|}}} |acre ={{{area_total_acre|}}} |sqmi ={{{area_total_sq_mi|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} <!-- ***Population density rank*** --> | rowclass91 = mergedrow | label91 = &nbsp;&nbsp;•&nbsp;Байр | data91 = {{{population_density_rank|}}} | rowclass92 = mergedrow | label92 = &nbsp;•&nbsp;[[Хотын бүс|Хотын нутаг]]<div class="ib-settlement-fn">{{{population_urban_footnotes|}}}</div> | data92 = {{#if:{{{population_urban|}}}| {{formatnum:{{replace|{{{population_urban}}}|,|}}}} }} | rowclass93 = mergedrow | label93 = &nbsp;•&nbsp;Нягтрал | data93 = {{#if:{{{population_density_urban_km2|}}}{{{population_density_urban_sq_mi|}}}{{{population_urban|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_urban_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_urban_sq_mi|}}} |pop ={{{population_urban|}}} |ha ={{{area_urban_ha|}}} |km2 ={{{area_urban_km2|}}} |acre ={{{area_urban_acre|}}} |sqmi ={{{area_urban_sq_mi|}}} |dunam={{{area_urban_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass94 = mergedrow | label94 = &nbsp;•&nbsp;[[Rural area|Rural]]<div class="ib-settlement-fn">{{{population_rural_footnotes|}}}</div> | data94 = {{#if:{{{population_rural|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_rural}}}|,|}}}}}} | rowclass95 = mergedrow | label95 = &nbsp;•&nbsp;Rural&nbsp;density | data95 = {{#if:{{{population_density_rural_km2|}}}{{{population_density_rural_sq_mi|}}}{{{population_rural|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_rural_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_rural_sq_mi|}}} |pop ={{{population_rural|}}} |ha ={{{area_rural_ha|}}} |km2 ={{{area_rural_km2|}}} |acre ={{{area_rural_acre|}}} |sqmi ={{{area_rural_sq_mi|}}} |dunam={{{area_rural_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass96 = mergedrow | label96 =&nbsp;•&nbsp;[[Хотын бөөгнөрлийн бүс|Бөөгнөрөл]]<div class="ib-settlement-fn">{{{population_metro_footnotes|}}}</div> | data96 = {{#if:{{{population_metro|}}}| {{formatnum:{{replace|{{{population_metro}}}|,|}}}} }} | rowclass97 = mergedrow | label97 = &nbsp;•&nbsp;Нягтрал | data97 = {{#if:{{{population_density_metro_km2|}}}{{{population_density_metro_sq_mi|}}}{{{population_metro|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_metro_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_metro_sq_mi|}}} |pop ={{{population_metro|}}} |ha ={{{area_metro_ha|}}} |km2 ={{{area_metro_km2|}}} |acre ={{{area_metro_acre|}}} |sqmi ={{{area_metro_sq_mi|}}} |dunam={{{area_metro_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass98 = mergedrow | label98 = &nbsp;•&nbsp;{{{population_blank1_title|}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{population_blank1_footnotes|}}}</div> | data98 = {{#if:{{{population_blank1|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_blank1}}}|,|}}}}}} | rowclass99 = mergedrow | label99 = &nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{population_blank1_title|}}}|{{{population_blank1_title}}} density|Density}} | data99 = {{#if:{{{population_density_blank1_km2|}}}{{{population_density_blank1_sq_mi|}}}{{{population_blank1|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_blank1_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_blank1_sq_mi|}}} |pop ={{{population_blank1|}}} |ha ={{{area_blank1_ha|}}} |km2 ={{{area_blank1_km2|}}} |acre ={{{area_blank1_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank1_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank1_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass100 = mergedrow | label100 = &nbsp;•&nbsp;{{{population_blank2_title|}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{population_blank2_footnotes|}}}</div> | data100 = {{#if:{{{population_blank2|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_blank2}}}|,|}}}}}} | rowclass101 = mergedrow | label101 = &nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{population_blank2_title|}}}|{{{population_blank2_title}}} density|Density}} | data101 = {{#if:{{{population_density_blank2_km2|}}}{{{population_density_blank2_sq_mi|}}}{{{population_blank2|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_blank2_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_blank2_sq_mi|}}} |pop ={{{population_blank2|}}} |ha ={{{area_blank2_ha|}}} |km2 ={{{area_blank2_km2|}}} |acre ={{{area_blank2_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank2_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank2_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass102 = mergedrow | label102 = &nbsp; | data102 = {{{population_note|}}} | rowclass103 = mergedtoprow | label103 = {{#if:{{{population_demonym|}}}|[[Ард түмний нэр|Иргэдийн нэршил]]|{{#if:{{{population_demonyms|}}}|[[Ард түмний нэр|Иргэдийн нэршил]]}}}} | data103 = {{if empty|{{{population_demonym|}}}|{{{population_demonyms|}}}}}{{Main other|{{Pluralize from text|{{{population_demonym|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible demonym list]]}}}} <!-- ***Demographics 1*** --> | rowclass104 = mergedtoprow | header104 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{{demographics_type1}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{demographics1_footnotes|}}}</div>}} | rowclass105 = mergedrow | label105 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title1}}} | data105 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title1|}}}|{{{demographics1_info1|}}}}}}} | rowclass106 = mergedrow | label106 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title2}}} | data106 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title2|}}}|{{{demographics1_info2|}}}}}}} | rowclass107 = mergedrow | label107 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title3}}} | data107 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title3|}}}|{{{demographics1_info3|}}}}}}} | rowclass108 = mergedrow | label108 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title4}}} | data108 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title4|}}}|{{{demographics1_info4|}}}}}}} | rowclass109 = mergedrow | label109 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title5}}} | data109 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title5|}}}|{{{demographics1_info5|}}}}}}} | rowclass110 = mergedrow | label110 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title6}}} | data110 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title6|}}}|{{{demographics1_info6|}}}}}}} | rowclass111 = mergedrow | label111 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title7}}} | data111 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title7|}}}|{{{demographics1_info7|}}}}}}} | rowclass112 = mergedrow | label112 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title8}}} | data112 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title8|}}}|{{{demographics1_info8|}}}}}}} | rowclass113 = mergedrow | label113 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title9}}} | data113 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title9|}}}|{{{demographics1_info9|}}}}}}} | rowclass114 = mergedrow | label114 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title10}}} | data114 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title10|}}}|{{{demographics1_info10|}}}}}}} <!-- ***Demographics 2*** --> | rowclass115 = mergedtoprow | header115 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{{demographics_type2}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{demographics2_footnotes|}}}</div>}} | rowclass116 = mergedrow | label116 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title1}}} | data116 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title1|}}}|{{{demographics2_info1|}}}}}}} | rowclass117 = mergedrow | label117 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title2}}} | data117 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title2|}}}|{{{demographics2_info2|}}}}}}} | rowclass118 = mergedrow | label118 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title3}}} | data118 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title3|}}}|{{{demographics2_info3|}}}}}}} | rowclass119 = mergedrow | label119 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title4}}} | data119 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title4|}}}|{{{demographics2_info4|}}}}}}} | rowclass120 = mergedrow | label120 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title5}}} | data120 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title5|}}}|{{{demographics2_info5|}}}}}}} | rowclass121 = mergedrow | label121 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title6}}} | data121 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title6|}}}|{{{demographics2_info6|}}}}}}} | rowclass122 = mergedrow | label122 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title7}}} | data122 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title7|}}}|{{{demographics2_info7|}}}}}}} | rowclass123 = mergedrow | label123 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title8}}} | data123 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title8|}}}|{{{demographics2_info8|}}}}}}} | rowclass124 = mergedrow | label124 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title9}}} | data124 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title9|}}}|{{{demographics2_info9|}}}}}}} | rowclass125 = mergedrow | label125 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title10}}} | data125 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title10|}}}|{{{demographics2_info10|}}}}}}} <!-- ***Time Zones*** --> | rowclass126 = mergedtoprow | header126 = {{#if:{{{timezone1_location|}}}|{{#if:{{{timezone2|}}}|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]}}|}} | rowclass127 = {{#if:{{{timezone1_location|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label127 = {{#if:{{{timezone1_location|}}}|{{{timezone1_location}}}|{{#if:{{{timezone2_location|}}}|{{{timezone2_location}}}|{{#if:{{{timezone2|}}}|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]}}}}}} | data127 = {{#if:{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset1|{{{utc_offset}}}}}}]] {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}|({{{timezone1|{{{timezone}}}}}})}} |{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}} }} | rowclass128 = mergedrow | label128 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Зун ([[Зуны цаг|ЗЦ]])</span> | data128 = {{#if:{{{utc_offset1_DST|{{{utc_offset_DST|}}}}}} |[[UTC{{{utc_offset1_DST|{{{utc_offset_DST|}}}}}}]] {{#if:{{{timezone1_DST|{{{timezone_DST|}}}}}}|({{{timezone1_DST|{{{timezone_DST}}}}}})}} |{{{timezone1_DST|{{{timezone_DST|}}}}}} }} | rowclass129 = mergedrow | label129 = {{#if:{{{timezone2_location|}}}| {{{timezone2_location|}}}|<nowiki />}} | data129 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset2|{{{utc_offset2|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset2|{{{utc_offset2}}}}}}]] {{#if:{{{timezone2|}}}|({{{timezone2}}})}} |{{{timezone2|}}} }} }} | rowclass130 = mergedrow | label130 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data130 = {{#if:{{{utc_offset2_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset2_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone2_DST|}}}|({{{timezone2_DST|}}})}} |{{{timezone2_DST|}}} }} | rowclass131 = mergedrow | label131 = {{#if:{{{timezone3_location|}}}| {{{timezone3_location|}}}|<nowiki />}} | data131 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset3|{{{utc_offset3|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset3|{{{utc_offset3}}}}}}]] {{#if:{{{timezone3|}}}|({{{timezone3}}})}} |{{{timezone3|}}} }} }} | rowclass132 = mergedrow | label132 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data132 = {{#if:{{{utc_offset3_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset3_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone3_DST|}}}|({{{timezone3_DST|}}})}} |{{{timezone3_DST|}}} }} | rowclass133 = mergedrow | label133 = {{#if:{{{timezone4_location|}}}| {{{timezone4_location|}}}|<nowiki />}} | data133 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset4|{{{utc_offset4|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset4|{{{utc_offset4}}}}}}]] {{#if:{{{timezone4|}}}|({{{timezone4}}})}} |{{{timezone4|}}} }} }} | rowclass134 = mergedrow | label134 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data134 = {{#if:{{{utc_offset4_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset4_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone4_DST|}}}|({{{timezone4_DST|}}})}} |{{{timezone4_DST|}}} }} | rowclass135 = mergedrow | label135 = {{#if:{{{timezone5_location|}}}| {{{timezone5_location|}}}|<nowiki />}} | data135 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset5|{{{utc_offset5|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset5|{{{utc_offset5}}}}}}]] {{#if:{{{timezone5|}}}|({{{timezone5}}})}} |{{{timezone5|}}} }} }} | rowclass136 = mergedrow | label136 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data136 = {{#if:{{{utc_offset5_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset5_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone5_DST|}}}|({{{timezone5_DST|}}})}} |{{{timezone5_DST|}}} }} <!-- ***Postal Code(s)*** --> | rowclass137 = mergedtoprow | label137 = {{{postal_code_type}}} | class137 = adr | data137 = {{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|<div class="postal-code">{{{postal_code}}}</div>}}}} | rowclass138 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}|mergedbottomrow|mergedtoprow}} | label138 = {{{postal2_code_type}}} | class138 = adr | data138 = {{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|<div class="postal-code">{{{postal2_code}}}</div>}} }} }} <!-- ***Area Code(s)*** --> | rowclass139 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label139 = {{#if:{{{area_code_type|}}}|{{{area_code_type}}}|{{#if:{{{area_code|}}}|[[Утасны дугаарлалтын төлөвлөгөө|Бүсийн дугаар]]|{{#if:{{{area_codes|}}}|[[Утасны дугаарлалтын төлөвлөгөө|Бүсийн дугаар]]}}}}}} | data139 = {{if empty|{{{area_code|}}}|{{{area_codes|}}}}}{{#if:{{{area_code_type|}}}{{{area_codes|}}}||{{Main other|{{Pluralize from text|any_comma=1|parse_links=1|{{{area_code|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible area code list]]}}}}}} <!-- Geocode--> | rowclass140 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label140 = [[Геодугаар]] | class140 = nickname | data140 = {{{geocode|}}} <!-- ISO Code--> | rowclass141 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label141 = [[ISO 3166|ISO 3166 код]] | class141 = nickname | data141 = {{{iso_code|}}} <!-- Vehicle registration plate--> | rowclass142 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}{{{iso_code|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label142 = {{#if:{{{registration_plate_type|}}}|{{{registration_plate_type}}}|[[Тээврийн хэрэгслийн улсын дугаар|Улсын дугаар]]}} | data142 = {{{registration_plate|}}} <!-- Other codes --> | rowclass143 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}{{{iso_code|}}}|{{{registration_plate|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label143 = {{{code1_name|}}} | class143 = nickname | data143 = {{#if:{{{code1_name|}}}|{{{code1_info|}}}}} | rowclass144 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}{{{iso_code|}}}|{{{registration_plate|}}}|{{{code1_name|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label144 = {{{code2_name|}}} | class144 = nickname | data144 = {{#if:{{{code2_name|}}}|{{{code2_info|}}}}} <!-- ***Blank Fields (two sections)*** --> | rowclass145 = mergedtoprow | label145 = {{{blank_name_sec1|{{{blank_name|}}}}}} | data145 = {{#if:{{{blank_name_sec1|{{{blank_name|}}}}}}|{{{blank_info_sec1|{{{blank_info|}}}}}}}} | rowclass146 = mergedrow | label146 = {{{blank1_name_sec1|{{{blank1_name|}}}}}} | data146 = {{#if:{{{blank1_name_sec1|{{{blank1_name|}}}}}}|{{{blank1_info_sec1|{{{blank1_info|}}}}}}}} | rowclass147 = mergedrow | label147 = {{{blank2_name_sec1|{{{blank2_name|}}}}}} | data147 = {{#if:{{{blank2_name_sec1|{{{blank2_name|}}}}}}|{{{blank2_info_sec1|{{{blank2_info|}}}}}}}} | rowclass148 = mergedrow | label148 = {{{blank3_name_sec1|{{{blank3_name|}}}}}} | data148 = {{#if:{{{blank3_name_sec1|{{{blank3_name|}}}}}}|{{{blank3_info_sec1|{{{blank3_info|}}}}}}}} | rowclass149 = mergedrow | label149 = {{{blank4_name_sec1|{{{blank4_name|}}}}}} | data149 = {{#if:{{{blank4_name_sec1|{{{blank4_name|}}}}}}|{{{blank4_info_sec1|{{{blank4_info|}}}}}}}} | rowclass150 = mergedrow | label150 = {{{blank5_name_sec1|{{{blank5_name|}}}}}} | data150 = {{#if:{{{blank5_name_sec1|{{{blank5_name|}}}}}}|{{{blank5_info_sec1|{{{blank5_info|}}}}}}}} | rowclass151 = mergedrow | label151 = {{{blank6_name_sec1|{{{blank6_name|}}}}}} | data151 = {{#if:{{{blank6_name_sec1|{{{blank6_name|}}}}}}|{{{blank6_info_sec1|{{{blank6_info|}}}}}}}} | rowclass152 = mergedrow | label152 = {{{blank7_name_sec1|{{{blank7_name|}}}}}} | data152 = {{#if:{{{blank7_name_sec1|{{{blank7_name|}}}}}}|{{{blank7_info_sec1|{{{blank7_info|}}}}}}}} | rowclass153 = mergedtoprow | label153 = {{{blank_name_sec2}}} | data153 = {{#if:{{{blank_name_sec2|}}}|{{{blank_info_sec2|}}}}} | rowclass154 = mergedrow | label154 = {{{blank1_name_sec2}}} | data154 = {{#if:{{{blank1_name_sec2|}}}|{{{blank1_info_sec2|}}}}} | rowclass155 = mergedrow | label155 = {{{blank2_name_sec2}}} | data155 = {{#if:{{{blank2_name_sec2|}}}|{{{blank2_info_sec2|}}}}} | rowclass156 = mergedrow | label156 = {{{blank3_name_sec2}}} | data156 = {{#if:{{{blank3_name_sec2|}}}|{{{blank3_info_sec2|}}}}} | rowclass157 = mergedrow | label157 = {{{blank4_name_sec2}}} | data157 = {{#if:{{{blank4_name_sec2|}}}|{{{blank4_info_sec2|}}}}} | rowclass158 = mergedrow | label158 = {{{blank5_name_sec2}}} | data158 = {{#if:{{{blank5_name_sec2|}}}|{{{blank5_info_sec2|}}}}} | rowclass159 = mergedrow | label159 = {{{blank6_name_sec2}}} | data159 = {{#if:{{{blank6_name_sec2|}}}|{{{blank6_info_sec2|}}}}} | rowclass160 = mergedrow | label160 = {{{blank7_name_sec2}}} | data160 = {{#if:{{{blank7_name_sec2|}}}|{{{blank7_info_sec2|}}}}} <!-- ***Website*** --> | rowclass161 = mergedtoprow | label161 = Вэб сайт | data161 = {{#if:{{{website|}}}|{{{website}}}}} | class162 = maptable | data162 = {{#if:{{{module|}}}|{{{module}}}}} <!-- ***Footnotes*** --> | belowrowclass = mergedtoprow | below = {{{footnotes|}}} }}<!-- Check for unknowns -->{{#invoke:Check for unknown parameters|check|unknown={{main other|[[Category:Pages using infobox settlement with unknown parameters|_VALUE_{{PAGENAME}}]]}}|preview=Page using [[Template:Infobox settlement]] with unknown parameter "_VALUE_"|ignoreblank=y | alt | anthem | anthem_link | area_blank1_acre | area_blank1_dunam | area_blank1_ha | area_blank1_km2 | area_blank1_sq_mi | area_blank1_title | area_blank2_acre | area_blank2_dunam | area_blank2_ha | area_blank2_km2 | area_blank2_sq_mi | area_blank2_title | area_code | area_code_type | area_codes | area_footnotes | area_land_acre | area_land_dunam | area_land_ha | area_land_km2 | area_land_sq_mi | area_metro_acre | area_metro_dunam | area_metro_footnotes | area_metro_ha | area_metro_km2 | area_metro_sq_mi | area_note | area_rank | area_rural_acre | area_rural_dunam | area_rural_footnotes | area_rural_ha | area_rural_km2 | area_rural_sq_mi | area_total_acre | area_total_dunam | area_total_ha | area_total_km2 | area_total_sq_mi | area_urban_acre | area_urban_dunam | area_urban_footnotes | area_urban_ha | area_urban_km2 | area_urban_sq_mi | area_water_acre | area_water_dunam | area_water_ha | area_water_km2 | area_water_percent | area_water_sq_mi | blank_emblem_alt | blank_emblem_link | blank_emblem_size | blank_emblem_type | blank_info | blank_info_sec1 | blank_info_sec2 | blank_name | blank_name_sec1 | blank_name_sec2 | blank1_info | blank1_info_sec1 | blank1_info_sec2 | blank1_name | blank1_name_sec1 | blank1_name_sec2 | blank2_info | blank2_info_sec1 | blank2_info_sec2 | blank2_name | blank2_name_sec1 | blank2_name_sec2 | blank3_info | blank3_info_sec1 | blank3_info_sec2 | blank3_name | blank3_name_sec1 | blank3_name_sec2 | blank4_info | blank4_info_sec1 | blank4_info_sec2 | blank4_name | blank4_name_sec1 | blank4_name_sec2 | blank5_info | blank5_info_sec1 | blank5_info_sec2 | blank5_name | blank5_name_sec1 | blank5_name_sec2 | blank6_info | blank6_info_sec1 | blank6_info_sec2 | blank6_name | blank6_name_sec1 | blank6_name_sec2 | blank7_info | blank7_info_sec1 | blank7_info_sec2 | blank7_name | blank7_name_sec1 | blank7_name_sec2 | caption | code1_info | code1_name | code2_info | code2_name | coor_pinpoint | coor_type | coordinates | coordinates_footnotes | demographics_type1 | demographics_type2 | demographics1_footnotes | demographics1_info1 | demographics1_info10 | demographics1_info2 | demographics1_info3 | demographics1_info4 | demographics1_info5 | demographics1_info6 | demographics1_info7 | demographics1_info8 | demographics1_info9 | demographics1_title1 | demographics1_title10 | demographics1_title2 | demographics1_title3 | demographics1_title4 | demographics1_title5 | demographics1_title6 | demographics1_title7 | demographics1_title8 | demographics1_title9 | demographics2_footnotes | demographics2_info1 | demographics2_info10 | demographics2_info2 | demographics2_info3 | demographics2_info4 | demographics2_info5 | demographics2_info6 | demographics2_info7 | demographics2_info8 | demographics2_info9 | demographics2_title1 | demographics2_title10 | demographics2_title2 | demographics2_title3 | demographics2_title4 | demographics2_title5 | demographics2_title6 | demographics2_title7 | demographics2_title8 | demographics2_title9 | dimensions_footnotes | dunam_link | elevation_footnotes | elevation_ft | elevation_link | elevation_m | elevation_max_footnotes | elevation_max_ft | elevation_max_m | elevation_max_point | elevation_max_rank | elevation_min_footnotes | elevation_min_ft | elevation_min_m | elevation_min_point | elevation_min_rank | elevation_point | embed | established_date | established_date1 | established_date2 | established_date3 | established_date4 | established_date5 | established_date6 | established_date7 | established_title | established_title1 | established_title2 | established_title3 | established_title4 | established_title5 | established_title6 | established_title7 | etymology | extinct_date | extinct_title | flag_alt | flag_border | flag_link | flag_size | footnotes | founder | geocode | governing_body | government_footnotes | government_type | government_blank1_title | government_blank1 | government_blank2_title | government_blank2 | government_blank2_title | government_blank3 | government_blank3_title | government_blank3 | government_blank4_title | government_blank4 | government_blank5_title | government_blank5 | government_blank6_title | government_blank6 | grid_name | grid_position | image_alt | image_blank_emblem | image_caption | image_flag | image_map | image_map1 | image_seal | image_shield | image_size | image_skyline | imagesize | iso_code | leader_name | leader_name1 | leader_name2 | leader_name3 | leader_name4 | leader_party | leader_title | leader_title1 | leader_title2 | leader_title3 | leader_title4 | length_km | length_mi | map_alt | map_alt1 | map_caption | map_caption1 | mapsize | mapsize1 | module | motto | motto_link | mottoes | name | named_for | native_name | native_name_lang | nickname | nickname_link | nicknames | official_name | other_name | p1 | p10 | p11 | p12 | p13 | p14 | p15 | p16 | p17 | p18 | p19 | p2 | p20 | p21 | p22 | p23 | p24 | p25 | p26 | p27 | p28 | p29 | p3 | p30 | p31 | p32 | p33 | p34 | p35 | p36 | p37 | p38 | p39 | p4 | p40 | p41 | p42 | p43 | p44 | p45 | p46 | p47 | p48 | p49 | p5 | p50 | p6 | p7 | p8 | p9 | parts | parts_style | parts_type | pop_est_as_of | pop_est_footnotes | population | population_as_of | population_blank1 | population_blank1_footnotes | population_blank1_title | population_blank2 | population_blank2_footnotes | population_blank2_title | population_demonym | population_demonyms | population_density_blank1_km2 | population_density_blank1_sq_mi | population_density_blank2_km2 | population_density_blank2_sq_mi | population_density_km2 | population_density_metro_km2 | population_density_metro_sq_mi | population_density_rank | population_density_rural_km2 | population_density_rural_sq_mi | population_density_sq_mi | population_density_urban_km2 | population_density_urban_sq_mi | population_est | population_footnotes | population_metro | population_metro_footnotes | population_note | population_rank | population_rural | population_rural_footnotes | population_total | population_urban | population_urban_footnotes | postal_code | postal_code_type | postal2_code | postal2_code_type | pushpin_image | pushpin_label | pushpin_label_position | pushpin_map | pushpin_map_alt | pushpin_map_caption | pushpin_map_caption_notsmall | pushpin_map_narrow | pushpin_mapsize | pushpin_outside | pushpin_overlay | pushpin_relief | registration_plate | registration_plate_type | seal_alt | seal_link | seal_size | seal_type | seat | seat_type | seat1 | seat1_type | seat2 | seat2_type | settlement_type | shield_alt | shield_link | shield_size | short_description | subdivision_name | subdivision_name1 | subdivision_name2 | subdivision_name3 | subdivision_name4 | subdivision_name5 | subdivision_name6 | subdivision_type | subdivision_type1 | subdivision_type2 | subdivision_type3 | subdivision_type4 | subdivision_type5 | subdivision_type6 | timezone | timezone_DST | timezone_link | timezone1 | timezone1_DST | timezone1_location | timezone2 | timezone2_DST | timezone2_location | timezone3 | timezone3_DST | timezone3_location | timezone4 | timezone4_DST | timezone4_location | timezone5 | timezone5_DST | timezone5_location | total_type | translit_lang1 | translit_lang1_info | translit_lang1_info1 | translit_lang1_info2 | translit_lang1_info3 | translit_lang1_info4 | translit_lang1_info5 | translit_lang1_info6 | translit_lang1_type | translit_lang1_type1 | translit_lang1_type2 | translit_lang1_type3 | translit_lang1_type4 | translit_lang1_type5 | translit_lang1_type6 | translit_lang2 | translit_lang2_info | translit_lang2_info1 | translit_lang2_info2 | translit_lang2_info3 | translit_lang2_info4 | translit_lang2_info5 | translit_lang2_info6 | translit_lang2_type | translit_lang2_type1 | translit_lang2_type2 | translit_lang2_type3 | translit_lang2_type4 | translit_lang2_type5 | translit_lang2_type6 | type | unit_pref | utc_offset | utc_offset_DST | utc_offset1 | utc_offset1_DST | utc_offset2 | utc_offset2_DST | utc_offset3 | utc_offset3_DST | utc_offset4 | utc_offset4_DST | utc_offset5 | utc_offset5_DST | website | width_km | width_mi }}<!-- -->{{#invoke:Check for clobbered parameters|check | template = Инфобокс суурин | cat = {{main other|Category:Pages using infobox settlement with conflicting parameters}} | population; population_total | image_size; imagesize | image_alt; alt | image_caption; caption }}<!-- Wikidata -->{{#if:{{{coordinates_wikidata|}}}{{{wikidata|}}} |[[Category:Pages using infobox settlement with the wikidata parameter]] }}{{main other|<!-- Missing country -->{{#if:{{{subdivision_name|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with missing country]]}}<!-- No map -->{{#if:{{{pushpin_map|}}}{{{image_map|}}}{{{image_map1|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with no map]]}}<!-- Image_map1 without image_map -->{{#if:{{{image_map1|}}}|{{#if:{{{image_map|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with image_map1 but not image_map]]}}}}<!-- No coordinates -->{{#if:{{{coordinates|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with no coordinates]]}}<!-- -->{{#if:{{{type|}}}|{{#ifeq:{{{settlement_type|a}}}|{{{settlement_type|b}}}|[[Category:Pages using infobox settlement with ignored type]]|}}|}}<!-- Ignored type parameter -->{{#if:{{{embed|}}}|[[Category:Pages using infobox settlement with embed]]}} }}</includeonly><noinclude> {{documentation}} <!--Please add this template's categories to the /doc subpage, not here - thanks!--> </noinclude> texsf2uklgjqp6ys6t58238c9qlrg8n 709576 709575 2022-08-26T02:55:01Z Enkhsaihan2005 64429 [[Special:Contributions/Enkhsaihan2005|Enkhsaihan2005]] ([[User talk:Enkhsaihan2005|Яриа]]) хэрэглэгчийн 709575 засварыг цуцлах wikitext text/x-wiki <includeonly>{{main other|{{#invoke:Settlement short description|main}}|}}{{Infobox | child = {{yesno|{{{embed|}}}}} | templatestyles = Инфобокс суурин/styles.css | bodyclass = ib-settlement vcard <!--** names, type, and transliterations ** --> | above = <div class="fn org">{{if empty|<center>{{{name|}}}|{{{official_name|}}}|{{PAGENAMEBASE}}</center>}}</div> {{#if:{{{native_name|}}}|<div class="nickname ib-settlement-native" {{#if:{{{native_name_lang|}}}|lang="{{{native_name_lang}}}"}}><center>{{{native_name}}}</center></div>}}{{#if:{{{other_name|}}}|<div class="nickname ib-settlement-other-name"><center>{{{other_name}}}</center></div>}} | subheader = {{#if:{{{settlement_type|{{{type|}}}}}}|<div class="category"><center>{{{settlement_type|{{{type}}}}}}</center></div>}} | rowclass1 = mergedtoprow ib-settlement-official | data1 = {{#if:{{{name|}}}|<div class="center">{{{official_name|}}</div>}}} <!-- ***Transliteration language 1*** --> | rowclass2 = mergedtoprow | header2 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{{translit_lang1}}}&nbsp;галиглал}} | rowclass3 = {{#if:{{{translit_lang1_type1|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label3 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type}}} | data3 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type|}}}|{{{translit_lang1_info|}}}}}}} | rowclass4 = {{#if:{{{translit_lang1_type2|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label4 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type1}}} | data4 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type1|}}}|{{{translit_lang1_info1|}}}}}}} | rowclass5 = {{#if:{{{translit_lang1_type3|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label5 =&nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type2}}} | data5 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type2|}}}|{{{translit_lang1_info2|}}}}}}} | rowclass6 = {{#if:{{{translit_lang1_type4|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label6 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type3}}} | data6 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type3|}}}|{{{translit_lang1_info3|}}}}}}} | rowclass7 = {{#if:{{{translit_lang1_type5|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label7 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type4}}} | data7 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type4|}}}|{{{translit_lang1_info4|}}}}}}} | rowclass8 = {{#if:{{{translit_lang1_type6|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label8 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type5}}} | data8 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type5|}}}|{{{translit_lang1_info5|}}}}}}} | rowclass9 = mergedbottomrow | label9 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type6}}} | data9 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type6|}}}|{{{translit_lang1_info6|}}}}}}} <!-- ***Transliteration language 2*** --> | rowclass10 = mergedtoprow | header10 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{{translit_lang2}}}&nbsp;transcription(s)}} | rowclass11 = {{#if:{{{translit_lang2_type1|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label11 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type}}} | data11 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type|}}}|{{{translit_lang2_info|}}}}}}} | rowclass12 = {{#if:{{{translit_lang2_type2|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label12 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type1}}} | data12 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type1|}}}|{{{translit_lang2_info1|}}}}}}} | rowclass13 = {{#if:{{{translit_lang2_type3|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label13 =&nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type2}}} | data13 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type2|}}}|{{{translit_lang2_info2|}}}}}}} | rowclass14 = {{#if:{{{translit_lang2_type4|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label14 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type3}}} | data14 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type3|}}}|{{{translit_lang2_info3|}}}}}}} | rowclass15 = {{#if:{{{translit_lang2_type5|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label15 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type4}}} | data15 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type4|}}}|{{{translit_lang2_info4|}}}}}}} | rowclass16 = {{#if:{{{translit_lang2_type6|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label16 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type5}}} | data16 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type5|}}}|{{{translit_lang2_info5|}}}}}}} | rowclass17 = mergedbottomrow | label17 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type6}}} | data17 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type6|}}}|{{{translit_lang2_info6|}}}}}}} <!-- end ** names, type, and transliterations ** --> <!-- ***Skyline Image*** --> | rowclass18 = mergedtoprow | data18 = {{#if:{{{image_skyline|}}}|<!-- --><center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage<!-- -->|image={{{image_skyline|}}}<!-- -->|size={{if empty|{{{image_size|}}}|{{{imagesize|}}}}}|sizedefault=250px<!-- -->|alt={{if empty|{{{image_alt|}}}|{{{alt|}}}}}<!-- -->|title={{if empty|{{{image_caption|}}}|{{{caption|}}}|{{{image_alt|}}}|{{{alt|}}}}}</center>}}<!-- -->{{#if:{{{image_caption|}}}{{{caption|}}}|<div class="ib-settlement-caption"><center>{{if empty|{{{image_caption|}}}|{{{caption|}}}}}</center></div>}} }} <!-- ***Flag, Seal, Shield and Coat of arms*** --> | rowclass19 = mergedtoprow | class19 = maptable | data19 = {{#if:{{{image_flag|}}}{{{image_seal|}}}{{{image_shield|}}}{{{image_blank_emblem|}}}{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}} |{{Инфобокс суурин/columns | 1 = {{#if:{{{image_flag|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_flag}}}|size={{{flag_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|125px|100x100px}}|border={{yesno |{{{flag_border|}}}|yes=yes|blank=yes}}|alt={{{flag_alt|}}}|title=Flag of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type=Туг|link={{{flag_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 2 = {{#if:{{{image_seal|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_seal|}}}|size={{{seal_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100x100px}}|alt={{{seal_alt|}}}|title=Official seal of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type={{#if:{{{seal_type|}}}|{{{seal_type}}}|Сүлд}}|link={{{seal_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 3 = {{#if:{{{image_shield|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_shield|}}}||size={{{shield_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100x100px}}|alt={{{shield_alt|}}}|title={{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}} Сүлд}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type=Сүлд|link={{{shield_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 4 = {{#if:{{{image_blank_emblem|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_blank_emblem|}}}|size={{{blank_emblem_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100x100px}}|alt={{{blank_emblem_alt|}}}|title=Official logo of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type={{#if:{{{blank_emblem_type|}}}|{{{blank_emblem_type}}}}}|link={{{blank_emblem_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 5 = {{#if:{{{image_map|}}}|<center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_map}}}|size={{{mapsize|}}}|sizedefault=100x100px|alt={{{map_alt|}}}|title={{{map_caption|Location of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}}}}{{#if:{{{map_caption|}}}|<div class="ib-settlement-caption-link">{{{map_caption}}}</div>}}</center>}} | 0 = {{#if:{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{#if:{{both| {{{pushpin_map|}}} | {{{coordinates|}}} }}| {{location map|{{{pushpin_map|}}} |border = infobox |alt = {{{pushpin_map_alt|}}} |caption ={{#if:{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{#if:{{{pushpin_map_caption|}}}|{{{pushpin_map_caption}}}|{{#if:{{{map_caption|}}}|{{{map_caption}}}}}}}}} |float = center |width = {{#if:{{{pushpin_mapsize|}}}|{{{pushpin_mapsize}}}|150}} |default_width = 250 |relief= {{{pushpin_relief|}}} |AlternativeMap = {{{pushpin_image|}}} |overlay_image = {{{pushpin_overlay|}}} |coordinates = {{{coordinates|}}} |label = {{#ifeq: {{lc: {{{pushpin_label_position|}}} }} | none | | {{#if:{{{pushpin_label|}}}|{{{pushpin_label}}}|{{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name|}}}}}}} }} |marksize =6 |outside = {{{pushpin_outside|}}}<!-- pin is outside the map --> |position = {{{pushpin_label_position|}}} }} }} }} }} }} <!-- ***Etymology*** --> | rowclass20 = mergedtoprow | data20 = {{#if:{{{etymology|}}}|<center>Этимологи: {{{etymology}}}</center> }} <!-- ***Nickname*** --> | rowclass21 = {{#if:{{{etymology|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | data21 = {{#if:{{{nickname|}}}|<center>{{#if:{{{nickname_link|}}}|[[{{{nickname_link|}}}|Хоч:]]|Хоч:}}|{{#if:{{{nicknames|}}}|{{#if:{{{nickname_link|}}}|[[{{{nickname_link|}}}|Хоч:]]|Nicknames:}}}}}}{{#if:{{{nickname|}}}{{{nicknames|}}}|&nbsp;<div class="ib-settlement-nickname nickname">{{if empty|{{{nickname|}}}|{{{nicknames|}}}}}</div></center>}}{{Main other|{{Pluralize from text|parse_links=1|no_and=1|{{{nickname|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible nickname list]]}}}} <!-- ***Motto*** --> | rowclass22 = {{#if:{{{etymology|}}}{{{nickname|}}}{{{nicknames|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | data22 = {{#if:{{{motto|}}}|<center>{{#if:{{{motto_link|}}}|[[{{{motto_link|}}}|Уриа:]]|Уриа:}}|{{#if:{{{mottoes|}}}|{{#if:{{{motto_link|}}}|<center>[[{{{motto_link|}}}|Уриа:]]</center>|<center>Уриа:</center>}}}}}}{{#if:{{{motto|}}}{{{mottoes|}}}|&nbsp;<div class="ib-settlement-nickname nickname">{{if empty|{{{motto|}}}|{{{mottoes|}}}}}</div></center>}}{{Main other|{{Pluralize from text|{{{motto|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible motto list]]|no_and=1|no_comma=1}}}} <!-- ***Anthem*** --> | rowclass23 = {{#if:{{{etymology|}}}{{{nickname|}}}{{{nicknames|}}}{{{motto|}}}{{{mottoes|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | data23 = {{#if:{{{anthem|}}}|{{#if:{{{anthem_link|}}}|[[{{{anthem_link|}}}|Anthem:]]|Anthem:}} {{{anthem}}}}} <!-- ***Map*** --> | rowclass24 = mergedtoprow | data24 = {{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}||{{#if:{{{image_map|}}} |<center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_map}}}|size={{{mapsize|}}}|sizedefault=250px|alt={{{map_alt|}}}|title={{{map_caption|Location of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}}}}{{#if:{{{map_caption|}}}|<div class="ib-settlement-caption">{{{map_caption}}}</div></center>}} }}}} | rowclass25 = mergedrow | data25 = {{#if:{{{image_map1|}}}|<center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_map1}}}|size={{{mapsize1|}}}|sizedefault=250px|alt={{{map_alt1|}}}|title={{{map_caption1|Location of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}}}}{{#if:{{{map_caption1|}}}|<div class="ib-settlement-caption">{{{map_caption1}}}</div>}} </center>}} <!-- ***Pushpin Map*** --> | rowclass26 = mergedtoprow | data26 = {{#if:{{{pushpin_map_narrow|}}}||{{#if:{{both| {{{pushpin_map|}}} | {{{coordinates|}}} }}| {{location map|{{{pushpin_map|}}} |border = infobox |alt = {{{pushpin_map_alt|}}} |caption ={{#if:{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{#if:{{{pushpin_map_caption|}}}|{{{pushpin_map_caption}}}|{{#if:{{{map_caption|}}}|{{#if:{{{image_map|}}}||{{{map_caption}}}}}}}}}}} |float = center |width = {{{pushpin_mapsize|}}} |default_width = 250 |relief= {{{pushpin_relief|}}} |AlternativeMap = {{{pushpin_image|}}} |overlay_image = {{{pushpin_overlay|}}} |coordinates = {{{coordinates|}}} |label = {{#ifeq: {{lc: {{{pushpin_label_position|}}} }} | none | | {{#if:{{{pushpin_label|}}}|{{{pushpin_label}}}|{{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name|}}}}}}} }} |marksize =6 |outside = {{{pushpin_outside|}}}<!-- pin is outside the map --> |position = {{{pushpin_label_position|}}} }} }} }} <!-- ***Coordinates*** --> | rowclass27 = {{#if:{{{image_map|}}}{{{image_map1|}}}{{{pushpin_map|}}}|{{#if:{{{grid_position|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}}}} | data27 = {{#if:{{{coordinates|}}} |<center>Солбицол{{#if:{{{coor_pinpoint|{{{coor_type|}}}}}}|&#32;({{{coor_pinpoint|{{{coor_type|}}}}}})}}: {{#invoke:ISO 3166|geocoordinsert|nocat=true|1={{{coordinates|}}}|country={{{subdivision_name|}}}|subdivision1={{{subdivision_name1|}}}|subdivision2={{{subdivision_name2|}}}|subdivision3={{{subdivision_name3|}}}|type=city{{#if:{{{population_total|}}}|{{#iferror:{{#expr:{{formatnum:{{{population_total}}}|R}}+1}}||({{formatnum:{{replace|{{{population_total}}}|,|}}|R}})}}}} }}{{{coordinates_footnotes|}}} </center>}} | rowclass28 = {{#if:{{{image_map|}}}{{{image_map1|}}}{{{pushpin_map|}}}|mergedbottomrow|mergedrow}} | label28 = {{if empty|{{{grid_name|}}}|Grid&nbsp;position}} | data28 = {{{grid_position|}}} <!-- ***Subdivisions*** --> | rowclass29 = mergedtoprow | label29 = {{{subdivision_type}}} | data29 = {{#if:{{{subdivision_type|}}}|{{{subdivision_name|}}} }} | rowclass30 = mergedrow | label30 = {{{subdivision_type1}}} | data30 = {{#if:{{{subdivision_type1|}}}|{{{subdivision_name1|}}} }} | rowclass31 = mergedrow | label31 = {{{subdivision_type2}}} | data31 = {{#if:{{{subdivision_type2|}}}|{{{subdivision_name2|}}} }} | rowclass32 = mergedrow | label32 = {{{subdivision_type3}}} | data32 = {{#if:{{{subdivision_type3|}}}|{{{subdivision_name3|}}} }} | rowclass33 = mergedrow | label33 = {{{subdivision_type4}}} | data33 = {{#if:{{{subdivision_type4|}}}|{{{subdivision_name4|}}} }} | rowclass34 = mergedrow | label34 = {{{subdivision_type5}}} | data34 = {{#if:{{{subdivision_type5|}}}|{{{subdivision_name5|}}} }} | rowclass35 = mergedrow | label35 = {{{subdivision_type6}}} | data35 = {{#if:{{{subdivision_type6|}}}|{{{subdivision_name6|}}} }} <!--***Established*** --> | rowclass36 = mergedtoprow | label36 = {{{established_title}}} | data36 = {{#if:{{{established_title|}}}|{{{established_date|}}} }} | rowclass37 = mergedrow | label37 = {{{established_title1}}} | data37 = {{#if:{{{established_title1|}}}|{{{established_date1|}}} }} | rowclass38 = mergedrow | label38 = {{{established_title2}}} | data38 = {{#if:{{{established_title2|}}}|{{{established_date2|}}} }} | rowclass39 = mergedrow | label39 = {{{established_title3}}} | data39 = {{#if:{{{established_title3|}}}|{{{established_date3|}}} }} | rowclass40 = mergedrow | label40 = {{{established_title4}}} | data40 = {{#if:{{{established_title4|}}}|{{{established_date4|}}} }} | rowclass41 = mergedrow | label41 = {{{established_title5}}} | data41 = {{#if:{{{established_title5|}}}|{{{established_date5|}}} }} | rowclass42 = mergedrow | label42 = {{{established_title6}}} | data42 = {{#if:{{{established_title6|}}}|{{{established_date6|}}} }} | rowclass43 = mergedrow | label43 = {{{established_title7}}} | data43 = {{#if:{{{established_title7|}}}|{{{established_date7|}}} }} | rowclass44 = mergedrow | label44 = {{{extinct_title}}} | data44 = {{#if:{{{extinct_title|}}}|{{{extinct_date|}}} }} | rowclass45 = mergedrow | label45 = Founded by | data45 = {{{founder|}}} | rowclass46 = mergedrow | label46 = [[Namesake|Named for]] | data46 = {{{named_for|}}} <!-- ***Seat of government and subdivisions within the settlement*** --> | rowclass47 = mergedtoprow | label47 = {{#if:{{{seat_type|}}}|{{{seat_type}}}|Seat}} | data47 = {{{seat|}}} | rowclass48 = mergedrow | label48 = {{#if:{{{seat1_type|}}}|{{{seat1_type}}}|Former seat}} | data48 = {{{seat1|}}} | rowclass49 = mergedrow | label49 = {{#if:{{{seat2_type|}}}|{{{seat2_type}}}|Former seat}} | data49 = {{{seat2|}}} | rowclass51 = {{#if:{{{seat|}}}{{{seat1|}}}{{{seat2|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label51 = {{#if:{{{parts_type|}}}|{{{parts_type}}}|Boroughs}} | data51 = {{#if:{{{parts|}}}{{{p1|}}} |{{#ifeq:{{{parts_style|}}}|para |<b>{{{parts|}}}{{#if:{{both|{{{parts|}}}|{{{p1|}}}}}|&#58;&nbsp;|}}</b>{{comma separated entries|{{{p1|}}}|{{{p2|}}}|{{{p3|}}}|{{{p4|}}}|{{{p5|}}}|{{{p6|}}}|{{{p7|}}}|{{{p8|}}}|{{{p9|}}}|{{{p10|}}}|{{{p11|}}}|{{{p12|}}}|{{{p13|}}}|{{{p14|}}}|{{{p15|}}}|{{{p16|}}}|{{{p17|}}}|{{{p18|}}}|{{{p19|}}}|{{{p20|}}}|{{{p21|}}}|{{{p22|}}}|{{{p23|}}}|{{{p24|}}}|{{{p25|}}}|{{{p26|}}}|{{{p27|}}}|{{{p28|}}}|{{{p29|}}}|{{{p30|}}}|{{{p31|}}}|{{{p32|}}}|{{{p33|}}}|{{{p34|}}}|{{{p35|}}}|{{{p36|}}}|{{{p37|}}}|{{{p38|}}}|{{{p39|}}}|{{{p40|}}}|{{{p41|}}}|{{{p42|}}}|{{{p43|}}}|{{{p44|}}}|{{{p45|}}}|{{{p46|}}}|{{{p47|}}}|{{{p48|}}}|{{{p49|}}}|{{{p50|}}}}} |{{#if:{{{p1|}}}|{{Collapsible list|title={{{parts|}}}|expand={{#switch:{{{parts_style|}}}|coll=|list=y|{{#if:{{{p6|}}}||y}}}}|1={{{p1|}}}|2={{{p2|}}}|3={{{p3|}}}|4={{{p4|}}}|5={{{p5|}}}|6={{{p6|}}}|7={{{p7|}}}|8={{{p8|}}}|9={{{p9|}}}|10={{{p10|}}}|11={{{p11|}}}|12={{{p12|}}}|13={{{p13|}}}|14={{{p14|}}}|15={{{p15|}}}|16={{{p16|}}}|17={{{p17|}}}|18={{{p18|}}}|19={{{p19|}}}|20={{{p20|}}}|21={{{p21|}}}|22={{{p22|}}}|23={{{p23|}}}|24={{{p24|}}}|25={{{p25|}}}|26={{{p26|}}}|27={{{p27|}}}|28={{{p28|}}}|29={{{p29|}}}|30={{{p30|}}}|31={{{p31|}}}|32={{{p32|}}}|33={{{p33|}}}|34={{{p34|}}}|35={{{p35|}}}|36={{{p36|}}}|37={{{p37|}}}|38={{{p38|}}}|39={{{p39|}}}|40={{{p40|}}}|41={{{p41|}}}|42={{{p42|}}}|43={{{p43|}}}|44={{{p44|}}}|45={{{p45|}}}|46={{{p46|}}}|47={{{p47|}}}|48={{{p48|}}}|49={{{p49|}}}|50={{{p50|}}}}} |{{{parts}}} }} }} }} <!-- ***Government type and Leader*** --> | rowclass52 = mergedtoprow | header52 = {{#if:{{{government_type|}}}{{{governing_body|}}}{{{leader_name|}}}{{{leader_name1|}}}{{{leader_name2|}}}{{{leader_name3|}}}{{{leader_name4|}}}|Засаг захиргаа<div class="ib-settlement-fn">{{{government_footnotes|}}}</div>}} <!-- ***Government*** --> | rowclass53 = mergedrow | label53 = &nbsp;•&nbsp;Төрөл | data53 = {{{government_type|}}} | rowclass54 = mergedrow | label54 = &nbsp;•&nbsp;Биет | class54 = agent | data54 = {{{governing_body|}}} | rowclass55 = mergedrow | label55 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title}}} | data55 = {{#if:{{{leader_title|}}}|{{{leader_name|}}} {{#if:{{{leader_party|}}}|({{Polparty|{{{subdivision_name}}}|{{{leader_party}}}}})}}}} | rowclass56 = mergedrow | label56 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title1}}} | data56 = {{#if:{{{leader_title1|}}}|{{{leader_name1|}}}}} | rowclass57 = mergedrow | label57 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title2}}} | data57 = {{#if:{{{leader_title2|}}}|{{{leader_name2|}}}}} | rowclass58 = mergedrow | label58 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title3}}} | data58 = {{#if:{{{leader_title3|}}}|{{{leader_name3|}}}}} | rowclass59 = mergedrow | label59 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title4}}} | data59 = {{#if:{{{leader_title4|}}}|{{{leader_name4|}}}}} | rowclass60 = mergedrow | label60 = {{{government_blank1_title}}} | data60 = {{#if:{{{government_blank1|}}}|{{{government_blank1|}}}}} | rowclass61 = mergedrow | label61 = {{{government_blank2_title}}} | data61 = {{#if:{{{government_blank2|}}}|{{{government_blank2|}}}}} | rowclass62 = mergedrow | label62 = {{{government_blank3_title}}} | data62 = {{#if:{{{government_blank3|}}}|{{{government_blank3|}}}}} | rowclass63 = mergedrow | label63 = {{{government_blank4_title}}} | data63 = {{#if:{{{government_blank4|}}}|{{{government_blank4|}}}}} | rowclass64 = mergedrow | label64 = {{{government_blank5_title}}} | data64 = {{#if:{{{government_blank5|}}}|{{{government_blank5|}}}}} | rowclass65 = mergedrow | label65 = {{{government_blank6_title}}} | data65 = {{#if:{{{government_blank6|}}}|{{{government_blank6|}}}}} <!-- ***Geographical characteristics*** --> <!-- ***Area*** --> | rowclass66 = mergedtoprow | header66 = {{#if:{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}{{{area_land_km2|}}}{{{area_land_ha|}}}{{{area_land_acre|}}}{{{area_land_sq_mi|}}}{{{area_water_km2|}}}{{{area_water_ha|}}}{{{area_water_acre|}}}{{{area_water_sq_mi|}}}{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_ha|}}}{{{area_urban_acre|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}{{{area_rural_ha|}}}{{{area_rural_acre|}}}{{{area_rural_km2|}}}{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_ha|}}}{{{area_metro_acre|}}}{{{area_blank1_km2|}}}{{{area_blank1_ha|}}}{{{area_blank1_acre|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_blank1_sq_mi|}}} |{{#if:{{both|{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp;|1}}|{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}}} |<!-- displayed below --> |Газар нутаг<div class="ib-settlement-fn">{{{area_footnotes|}}}</div> }} }} | rowclass67 = {{#if:{{both|{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp;|1}}|{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}}}|mergedtoprow|mergedrow}} | label67 = {{#if:{{both|{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp;|1}}|{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}}} |Area<div class="ib-settlement-fn">{{{area_footnotes|}}}</div> |&nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{total_type|}}}|{{{total_type}}}|{{#if:{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_rural_km2|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}{{{population_metro|}}}{{{population_urban|}}}{{{population_rural|}}}|{{#if:{{{settlement_type|{{{type|}}}}}}|{{{settlement_type|{{{type}}}}}}|Хот}}|Нийт}}}} }} | data67 = {{#if:{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_total_km2|}}} |ha ={{{area_total_ha|}}} |acre ={{{area_total_acre|}}} |sqmi ={{{area_total_sq_mi|}}} |dunam={{{area_total_dunam|}}} |link ={{#switch:{{{dunam_link|}}}||on|total=on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass68 = mergedrow | label68 = &nbsp;•&nbsp;Газар | data68 = {{#if:{{{area_land_km2|}}}{{{area_land_ha|}}}{{{area_land_acre|}}}{{{area_land_sq_mi|}}}{{{area_land_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_land_km2|}}} |ha ={{{area_land_ha|}}} |acre ={{{area_land_acre|}}} |sqmi ={{{area_land_sq_mi|}}} |dunam={{{area_land_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|land|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass69 = mergedrow | label69 = &nbsp;•&nbsp;Ус | data69 = {{#if:{{{area_water_km2|}}}{{{area_water_ha|}}}{{{area_water_acre|}}}{{{area_water_sq_mi|}}}{{{area_water_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_water_km2|}}} |ha ={{{area_water_ha|}}} |acre ={{{area_water_acre|}}} |sqmi ={{{area_water_sq_mi|}}} |dunam={{{area_water_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|water|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }} {{#if:{{{area_water_percent|}}}| &nbsp;{{{area_water_percent}}}%}}}} | rowclass70 = mergedrow | label70 = &nbsp;•&nbsp;Хотын нутаг<div class="ib-settlement-fn">{{{area_urban_footnotes|}}}</div> | data70 = {{#if:{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_ha|}}}{{{area_urban_acre|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_urban_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_urban_km2|}}} |ha ={{{area_urban_ha|}}} |acre ={{{area_urban_acre|}}} |sqmi ={{{area_urban_sq_mi|}}} |dunam={{{area_urban_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|urban|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass71 = mergedrow | label71 = &nbsp;•&nbsp;Rural<div class="ib-settlement-fn">{{{area_rural_footnotes|}}}</div> | data71 = {{#if:{{{area_rural_km2|}}}{{{area_rural_ha|}}}{{{area_rural_acre|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}{{{area_rural_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_rural_km2|}}} |ha ={{{area_rural_ha|}}} |acre ={{{area_rural_acre|}}} |sqmi ={{{area_rural_sq_mi|}}} |dunam={{{area_rural_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|rural|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass72 = mergedrow | label72 =&nbsp;•&nbsp;Бөөгнөрөл<div class="ib-settlement-fn">{{{area_metro_footnotes|}}}</div> | data72 = {{#if:{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_ha|}}}{{{area_metro_acre|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_metro_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_metro_km2|}}} |ha ={{{area_metro_ha|}}} |acre ={{{area_metro_acre|}}} |sqmi ={{{area_metro_sq_mi|}}} |dunam={{{area_metro_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|metro|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} <!-- ***Area rank*** --> | rowclass73 = mergedrow | label73 = &nbsp;•&nbsp;Байр | data73 = {{{area_rank|}}} | rowclass74 = mergedrow | label74 = &nbsp;•&nbsp;{{{area_blank1_title}}} | data74 = {{#if:{{{area_blank1_km2|}}}{{{area_blank1_ha|}}}{{{area_blank1_acre|}}}{{{area_blank1_sq_mi|}}}{{{area_blank1_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_blank1_km2|}}} |ha ={{{area_blank1_ha|}}} |acre ={{{area_blank1_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank1_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank1_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|blank1|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass75 = mergedrow | label75 = &nbsp;•&nbsp;{{{area_blank2_title}}} | data75 = {{#if:{{{area_blank2_km2|}}}{{{area_blank2_ha|}}}{{{area_blank2_acre|}}}{{{area_blank2_sq_mi|}}}{{{area_blank2_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_blank2_km2|}}} |ha ={{{area_blank2_ha|}}} |acre ={{{area_blank2_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank2_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank2_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|blank2|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass76 = mergedrow | label76 = &nbsp; | data76 = {{{area_note|}}} <!-- ***Dimensions*** --> | rowclass77 = mergedtoprow | header77 = {{#if:{{{length_km|}}}{{{length_mi|}}}{{{width_km|}}}{{{width_mi|}}}|Dimensions<div class="ib-settlement-fn">{{{dimensions_footnotes|}}}</div>}} | rowclass78 = mergedrow | label78 = &nbsp;•&nbsp;Length | data78 = {{#if:{{{length_km|}}}{{{length_mi|}}} | {{infobox_settlement/lengthdisp |km ={{{length_km|}}} |mi ={{{length_mi|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} | rowclass79 = mergedrow | label79 = &nbsp;•&nbsp;Width | data79 = {{#if:{{{width_km|}}}{{{width_mi|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |km ={{{width_km|}}} |mi ={{{width_mi|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} <!-- ***Elevation*** --> | rowclass80 = mergedtoprow | label80 = {{#if:{{{elevation_link|}}}|[[{{{elevation_link|}}}|Өндөр]]|Өндөр}}<div class="ib-settlement-fn">{{{elevation_footnotes|}}}{{#if:{{{elevation_point|}}}|&#32;({{{elevation_point}}})}}</div> | data80 = {{#if:{{{elevation_m|}}}{{{elevation_ft|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |m ={{{elevation_m|}}} |ft ={{{elevation_ft|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} | rowclass81 = {{#if:{{{elevation_m|}}}{{{elevation_ft|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label81 = Highest&nbsp;elevation<div class="ib-settlement-fn">{{{elevation_max_footnotes|}}}{{#if:{{{elevation_max_point|}}}|&#32;({{{elevation_max_point}}})}}</div> | data81 = {{#if:{{{elevation_max_m|}}}{{{elevation_max_ft|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |m ={{{elevation_max_m|}}} |ft ={{{elevation_max_ft|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} <!-- ***Elevation max rank*** --> | rowclass82 = mergedrow | label82 = &nbsp;•&nbsp;Байр | data82 = {{#if:{{{elevation_max_m|}}}{{{elevation_max_ft|}}}| {{{elevation_max_rank|}}} }} | rowclass83 = {{#if:{{{elevation_min_rank|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label83 = Lowest&nbsp;elevation<div class="ib-settlement-fn">{{{elevation_min_footnotes|}}}{{#if:{{{elevation_min_point|}}}|&#32;({{{elevation_min_point}}})}}</div> | data83 = {{#if:{{{elevation_min_m|}}}{{{elevation_min_ft|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |m ={{{elevation_min_m|}}} |ft ={{{elevation_min_ft|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} <!-- ***Elevation min rank*** --> | rowclass84 = mergedrow | label84 = &nbsp;•&nbsp;Байр | data84 = {{#if:{{{elevation_min_m|}}}{{{elevation_min_ft|}}}|{{{elevation_min_rank|}}}}} <!-- ***Population*** --> | rowclass85 = mergedtoprow | label85 = Хүн ам<div class="ib-settlement-fn">{{#if:{{{population_as_of|}}}|{{nbsp}}({{{population_as_of}}})}}{{{population_footnotes|}}}</div> | data85 = {{#if:{{{population|}}} | {{formatnum:{{replace|{{{population}}}|,|}}}} | {{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp; | {{#if:{{{population_total|}}} | {{formatnum:{{replace|{{{population_total}}}|,|}}}} }} }} }} | rowclass86 = mergedtoprow | header86 = {{#if:{{{population|}}} | |{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp; | |{{#if:{{{population_total|}}}{{{population_urban|}}}{{{population_rural|}}}{{{population_metro|}}}{{{population_blank1|}}}{{{population_blank2|}}}{{{population_est|}}} |Хүн ам<div class="ib-settlement-fn">{{#if:{{{population_as_of|}}}|{{nbsp}}({{{population_as_of}}})}}{{{population_footnotes|}}}</div> }} }} }} | rowclass87 = mergedrow | label87 = &nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{total_type|}}}|{{{total_type}}}|{{#if:{{{population_metro|}}}{{{population_urban|}}}{{{population_rural|}}}{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_rural_km2|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}|{{#if:{{{settlement_type|{{{type|}}}}}}|{{{settlement_type|{{{type}}}}}}|Хот}}|Нийт}}}} | data87 = {{#if:{{{population|}}} | |{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp; | |{{#if:{{{population_total|}}} | {{formatnum:{{replace|{{{population_total}}}|,|}}}} }} }} }} | rowclass88 = mergedrow | label88 = &nbsp;•&nbsp;Тооцоо&nbsp;<div class="ib-settlement-fn">({{{pop_est_as_of}}}){{{pop_est_footnotes|}}}</div> | data88 = {{#if:{{{population_est|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_est}}}|,|}}}} }} <!-- ***Population rank*** --> | rowclass89 = mergedrow | label89 =&nbsp;•&nbsp;Байр | data89 = {{{population_rank|}}} | rowclass90 = mergedrow | label90 = &nbsp;•&nbsp;Нягтрал | data90 = {{#if:{{{population_density_km2|}}}{{{population_density_sq_mi|}}}{{{population_total|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_km2|}}} |/sqmi2={{{population_density_sq_mi|}}} |pop ={{{population_total|}}} |dunam={{{area_total_dunam|}}} |ha ={{{area_total_ha|}}} |km2 ={{{area_total_km2|}}} |acre ={{{area_total_acre|}}} |sqmi ={{{area_total_sq_mi|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} <!-- ***Population density rank*** --> | rowclass91 = mergedrow | label91 = &nbsp;&nbsp;•&nbsp;Байр | data91 = {{{population_density_rank|}}} | rowclass92 = mergedrow | label92 = &nbsp;•&nbsp;[[Хотын бүс|Хотын нутаг]]<div class="ib-settlement-fn">{{{population_urban_footnotes|}}}</div> | data92 = {{#if:{{{population_urban|}}}| {{formatnum:{{replace|{{{population_urban}}}|,|}}}} }} | rowclass93 = mergedrow | label93 = &nbsp;•&nbsp;Нягтрал | data93 = {{#if:{{{population_density_urban_km2|}}}{{{population_density_urban_sq_mi|}}}{{{population_urban|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_urban_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_urban_sq_mi|}}} |pop ={{{population_urban|}}} |ha ={{{area_urban_ha|}}} |km2 ={{{area_urban_km2|}}} |acre ={{{area_urban_acre|}}} |sqmi ={{{area_urban_sq_mi|}}} |dunam={{{area_urban_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass94 = mergedrow | label94 = &nbsp;•&nbsp;[[Rural area|Rural]]<div class="ib-settlement-fn">{{{population_rural_footnotes|}}}</div> | data94 = {{#if:{{{population_rural|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_rural}}}|,|}}}}}} | rowclass95 = mergedrow | label95 = &nbsp;•&nbsp;Rural&nbsp;density | data95 = {{#if:{{{population_density_rural_km2|}}}{{{population_density_rural_sq_mi|}}}{{{population_rural|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_rural_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_rural_sq_mi|}}} |pop ={{{population_rural|}}} |ha ={{{area_rural_ha|}}} |km2 ={{{area_rural_km2|}}} |acre ={{{area_rural_acre|}}} |sqmi ={{{area_rural_sq_mi|}}} |dunam={{{area_rural_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass96 = mergedrow | label96 =&nbsp;•&nbsp;[[Хотын бөөгнөрлийн бүс|Бөөгнөрөл]]<div class="ib-settlement-fn">{{{population_metro_footnotes|}}}</div> | data96 = {{#if:{{{population_metro|}}}| {{formatnum:{{replace|{{{population_metro}}}|,|}}}} }} | rowclass97 = mergedrow | label97 = &nbsp;•&nbsp;Нягтрал | data97 = {{#if:{{{population_density_metro_km2|}}}{{{population_density_metro_sq_mi|}}}{{{population_metro|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_metro_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_metro_sq_mi|}}} |pop ={{{population_metro|}}} |ha ={{{area_metro_ha|}}} |km2 ={{{area_metro_km2|}}} |acre ={{{area_metro_acre|}}} |sqmi ={{{area_metro_sq_mi|}}} |dunam={{{area_metro_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass98 = mergedrow | label98 = &nbsp;•&nbsp;{{{population_blank1_title|}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{population_blank1_footnotes|}}}</div> | data98 = {{#if:{{{population_blank1|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_blank1}}}|,|}}}}}} | rowclass99 = mergedrow | label99 = &nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{population_blank1_title|}}}|{{{population_blank1_title}}} density|Density}} | data99 = {{#if:{{{population_density_blank1_km2|}}}{{{population_density_blank1_sq_mi|}}}{{{population_blank1|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_blank1_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_blank1_sq_mi|}}} |pop ={{{population_blank1|}}} |ha ={{{area_blank1_ha|}}} |km2 ={{{area_blank1_km2|}}} |acre ={{{area_blank1_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank1_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank1_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass100 = mergedrow | label100 = &nbsp;•&nbsp;{{{population_blank2_title|}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{population_blank2_footnotes|}}}</div> | data100 = {{#if:{{{population_blank2|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_blank2}}}|,|}}}}}} | rowclass101 = mergedrow | label101 = &nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{population_blank2_title|}}}|{{{population_blank2_title}}} density|Density}} | data101 = {{#if:{{{population_density_blank2_km2|}}}{{{population_density_blank2_sq_mi|}}}{{{population_blank2|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_blank2_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_blank2_sq_mi|}}} |pop ={{{population_blank2|}}} |ha ={{{area_blank2_ha|}}} |km2 ={{{area_blank2_km2|}}} |acre ={{{area_blank2_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank2_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank2_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass102 = mergedrow | label102 = &nbsp; | data102 = {{{population_note|}}} | rowclass103 = mergedtoprow | label103 = {{#if:{{{population_demonym|}}}|[[Ард түмний нэр|Иргэдийн нэршил]]|{{#if:{{{population_demonyms|}}}|[[Ард түмний нэр|Иргэдийн нэршил]]}}}} | data103 = {{if empty|{{{population_demonym|}}}|{{{population_demonyms|}}}}}{{Main other|{{Pluralize from text|{{{population_demonym|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible demonym list]]}}}} <!-- ***Demographics 1*** --> | rowclass104 = mergedtoprow | header104 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{{demographics_type1}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{demographics1_footnotes|}}}</div>}} | rowclass105 = mergedrow | label105 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title1}}} | data105 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title1|}}}|{{{demographics1_info1|}}}}}}} | rowclass106 = mergedrow | label106 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title2}}} | data106 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title2|}}}|{{{demographics1_info2|}}}}}}} | rowclass107 = mergedrow | label107 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title3}}} | data107 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title3|}}}|{{{demographics1_info3|}}}}}}} | rowclass108 = mergedrow | label108 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title4}}} | data108 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title4|}}}|{{{demographics1_info4|}}}}}}} | rowclass109 = mergedrow | label109 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title5}}} | data109 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title5|}}}|{{{demographics1_info5|}}}}}}} | rowclass110 = mergedrow | label110 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title6}}} | data110 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title6|}}}|{{{demographics1_info6|}}}}}}} | rowclass111 = mergedrow | label111 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title7}}} | data111 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title7|}}}|{{{demographics1_info7|}}}}}}} | rowclass112 = mergedrow | label112 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title8}}} | data112 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title8|}}}|{{{demographics1_info8|}}}}}}} | rowclass113 = mergedrow | label113 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title9}}} | data113 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title9|}}}|{{{demographics1_info9|}}}}}}} | rowclass114 = mergedrow | label114 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title10}}} | data114 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title10|}}}|{{{demographics1_info10|}}}}}}} <!-- ***Demographics 2*** --> | rowclass115 = mergedtoprow | header115 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{{demographics_type2}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{demographics2_footnotes|}}}</div>}} | rowclass116 = mergedrow | label116 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title1}}} | data116 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title1|}}}|{{{demographics2_info1|}}}}}}} | rowclass117 = mergedrow | label117 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title2}}} | data117 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title2|}}}|{{{demographics2_info2|}}}}}}} | rowclass118 = mergedrow | label118 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title3}}} | data118 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title3|}}}|{{{demographics2_info3|}}}}}}} | rowclass119 = mergedrow | label119 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title4}}} | data119 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title4|}}}|{{{demographics2_info4|}}}}}}} | rowclass120 = mergedrow | label120 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title5}}} | data120 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title5|}}}|{{{demographics2_info5|}}}}}}} | rowclass121 = mergedrow | label121 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title6}}} | data121 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title6|}}}|{{{demographics2_info6|}}}}}}} | rowclass122 = mergedrow | label122 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title7}}} | data122 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title7|}}}|{{{demographics2_info7|}}}}}}} | rowclass123 = mergedrow | label123 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title8}}} | data123 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title8|}}}|{{{demographics2_info8|}}}}}}} | rowclass124 = mergedrow | label124 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title9}}} | data124 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title9|}}}|{{{demographics2_info9|}}}}}}} | rowclass125 = mergedrow | label125 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title10}}} | data125 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title10|}}}|{{{demographics2_info10|}}}}}}} <!-- ***Time Zones*** --> | rowclass126 = mergedtoprow | header126 = {{#if:{{{timezone1_location|}}}|{{#if:{{{timezone2|}}}|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]}}|}} | rowclass127 = {{#if:{{{timezone1_location|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label127 = {{#if:{{{timezone1_location|}}}|{{{timezone1_location}}}|{{#if:{{{timezone2_location|}}}|{{{timezone2_location}}}|{{#if:{{{timezone2|}}}|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]}}}}}} | data127 = {{#if:{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset1|{{{utc_offset}}}}}}]] {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}|({{{timezone1|{{{timezone}}}}}})}} |{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}} }} | rowclass128 = mergedrow | label128 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Зун ([[Зуны цаг|ЗЦ]])</span> | data128 = {{#if:{{{utc_offset1_DST|{{{utc_offset_DST|}}}}}} |[[UTC{{{utc_offset1_DST|{{{utc_offset_DST|}}}}}}]] {{#if:{{{timezone1_DST|{{{timezone_DST|}}}}}}|({{{timezone1_DST|{{{timezone_DST}}}}}})}} |{{{timezone1_DST|{{{timezone_DST|}}}}}} }} | rowclass129 = mergedrow | label129 = {{#if:{{{timezone2_location|}}}| {{{timezone2_location|}}}|<nowiki />}} | data129 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset2|{{{utc_offset2|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset2|{{{utc_offset2}}}}}}]] {{#if:{{{timezone2|}}}|({{{timezone2}}})}} |{{{timezone2|}}} }} }} | rowclass130 = mergedrow | label130 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data130 = {{#if:{{{utc_offset2_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset2_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone2_DST|}}}|({{{timezone2_DST|}}})}} |{{{timezone2_DST|}}} }} | rowclass131 = mergedrow | label131 = {{#if:{{{timezone3_location|}}}| {{{timezone3_location|}}}|<nowiki />}} | data131 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset3|{{{utc_offset3|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset3|{{{utc_offset3}}}}}}]] {{#if:{{{timezone3|}}}|({{{timezone3}}})}} |{{{timezone3|}}} }} }} | rowclass132 = mergedrow | label132 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data132 = {{#if:{{{utc_offset3_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset3_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone3_DST|}}}|({{{timezone3_DST|}}})}} |{{{timezone3_DST|}}} }} | rowclass133 = mergedrow | label133 = {{#if:{{{timezone4_location|}}}| {{{timezone4_location|}}}|<nowiki />}} | data133 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset4|{{{utc_offset4|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset4|{{{utc_offset4}}}}}}]] {{#if:{{{timezone4|}}}|({{{timezone4}}})}} |{{{timezone4|}}} }} }} | rowclass134 = mergedrow | label134 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data134 = {{#if:{{{utc_offset4_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset4_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone4_DST|}}}|({{{timezone4_DST|}}})}} |{{{timezone4_DST|}}} }} | rowclass135 = mergedrow | label135 = {{#if:{{{timezone5_location|}}}| {{{timezone5_location|}}}|<nowiki />}} | data135 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset5|{{{utc_offset5|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset5|{{{utc_offset5}}}}}}]] {{#if:{{{timezone5|}}}|({{{timezone5}}})}} |{{{timezone5|}}} }} }} | rowclass136 = mergedrow | label136 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data136 = {{#if:{{{utc_offset5_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset5_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone5_DST|}}}|({{{timezone5_DST|}}})}} |{{{timezone5_DST|}}} }} <!-- ***Postal Code(s)*** --> | rowclass137 = mergedtoprow | label137 = {{{postal_code_type}}} | class137 = adr | data137 = {{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|<div class="postal-code">{{{postal_code}}}</div>}}}} | rowclass138 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}|mergedbottomrow|mergedtoprow}} | label138 = {{{postal2_code_type}}} | class138 = adr | data138 = {{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|<div class="postal-code">{{{postal2_code}}}</div>}} }} }} <!-- ***Area Code(s)*** --> | rowclass139 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label139 = {{#if:{{{area_code_type|}}}|{{{area_code_type}}}|{{#if:{{{area_code|}}}|[[Утасны дугаарлалтын төлөвлөгөө|Бүсийн дугаар]]|{{#if:{{{area_codes|}}}|[[Утасны дугаарлалтын төлөвлөгөө|Бүсийн дугаар]]}}}}}} | data139 = {{if empty|{{{area_code|}}}|{{{area_codes|}}}}}{{#if:{{{area_code_type|}}}{{{area_codes|}}}||{{Main other|{{Pluralize from text|any_comma=1|parse_links=1|{{{area_code|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible area code list]]}}}}}} <!-- Geocode--> | rowclass140 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label140 = [[Геодугаар]] | class140 = nickname | data140 = {{{geocode|}}} <!-- ISO Code--> | rowclass141 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label141 = [[ISO 3166|ISO 3166 код]] | class141 = nickname | data141 = {{{iso_code|}}} <!-- Vehicle registration plate--> | rowclass142 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}{{{iso_code|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label142 = {{#if:{{{registration_plate_type|}}}|{{{registration_plate_type}}}|[[Тээврийн хэрэгслийн улсын дугаар|Улсын дугаар]]}} | data142 = {{{registration_plate|}}} <!-- Other codes --> | rowclass143 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}{{{iso_code|}}}|{{{registration_plate|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label143 = {{{code1_name|}}} | class143 = nickname | data143 = {{#if:{{{code1_name|}}}|{{{code1_info|}}}}} | rowclass144 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}{{{iso_code|}}}|{{{registration_plate|}}}|{{{code1_name|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label144 = {{{code2_name|}}} | class144 = nickname | data144 = {{#if:{{{code2_name|}}}|{{{code2_info|}}}}} <!-- ***Blank Fields (two sections)*** --> | rowclass145 = mergedtoprow | label145 = {{{blank_name_sec1|{{{blank_name|}}}}}} | data145 = {{#if:{{{blank_name_sec1|{{{blank_name|}}}}}}|{{{blank_info_sec1|{{{blank_info|}}}}}}}} | rowclass146 = mergedrow | label146 = {{{blank1_name_sec1|{{{blank1_name|}}}}}} | data146 = {{#if:{{{blank1_name_sec1|{{{blank1_name|}}}}}}|{{{blank1_info_sec1|{{{blank1_info|}}}}}}}} | rowclass147 = mergedrow | label147 = {{{blank2_name_sec1|{{{blank2_name|}}}}}} | data147 = {{#if:{{{blank2_name_sec1|{{{blank2_name|}}}}}}|{{{blank2_info_sec1|{{{blank2_info|}}}}}}}} | rowclass148 = mergedrow | label148 = {{{blank3_name_sec1|{{{blank3_name|}}}}}} | data148 = {{#if:{{{blank3_name_sec1|{{{blank3_name|}}}}}}|{{{blank3_info_sec1|{{{blank3_info|}}}}}}}} | rowclass149 = mergedrow | label149 = {{{blank4_name_sec1|{{{blank4_name|}}}}}} | data149 = {{#if:{{{blank4_name_sec1|{{{blank4_name|}}}}}}|{{{blank4_info_sec1|{{{blank4_info|}}}}}}}} | rowclass150 = mergedrow | label150 = {{{blank5_name_sec1|{{{blank5_name|}}}}}} | data150 = {{#if:{{{blank5_name_sec1|{{{blank5_name|}}}}}}|{{{blank5_info_sec1|{{{blank5_info|}}}}}}}} | rowclass151 = mergedrow | label151 = {{{blank6_name_sec1|{{{blank6_name|}}}}}} | data151 = {{#if:{{{blank6_name_sec1|{{{blank6_name|}}}}}}|{{{blank6_info_sec1|{{{blank6_info|}}}}}}}} | rowclass152 = mergedrow | label152 = {{{blank7_name_sec1|{{{blank7_name|}}}}}} | data152 = {{#if:{{{blank7_name_sec1|{{{blank7_name|}}}}}}|{{{blank7_info_sec1|{{{blank7_info|}}}}}}}} | rowclass153 = mergedtoprow | label153 = {{{blank_name_sec2}}} | data153 = {{#if:{{{blank_name_sec2|}}}|{{{blank_info_sec2|}}}}} | rowclass154 = mergedrow | label154 = {{{blank1_name_sec2}}} | data154 = {{#if:{{{blank1_name_sec2|}}}|{{{blank1_info_sec2|}}}}} | rowclass155 = mergedrow | label155 = {{{blank2_name_sec2}}} | data155 = {{#if:{{{blank2_name_sec2|}}}|{{{blank2_info_sec2|}}}}} | rowclass156 = mergedrow | label156 = {{{blank3_name_sec2}}} | data156 = {{#if:{{{blank3_name_sec2|}}}|{{{blank3_info_sec2|}}}}} | rowclass157 = mergedrow | label157 = {{{blank4_name_sec2}}} | data157 = {{#if:{{{blank4_name_sec2|}}}|{{{blank4_info_sec2|}}}}} | rowclass158 = mergedrow | label158 = {{{blank5_name_sec2}}} | data158 = {{#if:{{{blank5_name_sec2|}}}|{{{blank5_info_sec2|}}}}} | rowclass159 = mergedrow | label159 = {{{blank6_name_sec2}}} | data159 = {{#if:{{{blank6_name_sec2|}}}|{{{blank6_info_sec2|}}}}} | rowclass160 = mergedrow | label160 = {{{blank7_name_sec2}}} | data160 = {{#if:{{{blank7_name_sec2|}}}|{{{blank7_info_sec2|}}}}} <!-- ***Website*** --> | rowclass161 = mergedtoprow | label161 = Вэб сайт | data161 = {{#if:{{{website|}}}|{{{website}}}}} | class162 = maptable | data162 = {{#if:{{{module|}}}|{{{module}}}}} <!-- ***Footnotes*** --> | belowrowclass = mergedtoprow | below = {{{footnotes|}}} }}<!-- Check for unknowns -->{{#invoke:Check for unknown parameters|check|unknown={{main other|[[Category:Pages using infobox settlement with unknown parameters|_VALUE_{{PAGENAME}}]]}}|preview=Page using [[Template:Infobox settlement]] with unknown parameter "_VALUE_"|ignoreblank=y | alt | anthem | anthem_link | area_blank1_acre | area_blank1_dunam | area_blank1_ha | area_blank1_km2 | area_blank1_sq_mi | area_blank1_title | area_blank2_acre | area_blank2_dunam | area_blank2_ha | area_blank2_km2 | area_blank2_sq_mi | area_blank2_title | area_code | area_code_type | area_codes | area_footnotes | area_land_acre | area_land_dunam | area_land_ha | area_land_km2 | area_land_sq_mi | area_metro_acre | area_metro_dunam | area_metro_footnotes | area_metro_ha | area_metro_km2 | area_metro_sq_mi | area_note | area_rank | area_rural_acre | area_rural_dunam | area_rural_footnotes | area_rural_ha | area_rural_km2 | area_rural_sq_mi | area_total_acre | area_total_dunam | area_total_ha | area_total_km2 | area_total_sq_mi | area_urban_acre | area_urban_dunam | area_urban_footnotes | area_urban_ha | area_urban_km2 | area_urban_sq_mi | area_water_acre | area_water_dunam | area_water_ha | area_water_km2 | area_water_percent | area_water_sq_mi | blank_emblem_alt | blank_emblem_link | blank_emblem_size | blank_emblem_type | blank_info | blank_info_sec1 | blank_info_sec2 | blank_name | blank_name_sec1 | blank_name_sec2 | blank1_info | blank1_info_sec1 | blank1_info_sec2 | blank1_name | blank1_name_sec1 | blank1_name_sec2 | blank2_info | blank2_info_sec1 | blank2_info_sec2 | blank2_name | blank2_name_sec1 | blank2_name_sec2 | blank3_info | blank3_info_sec1 | blank3_info_sec2 | blank3_name | blank3_name_sec1 | blank3_name_sec2 | blank4_info | blank4_info_sec1 | blank4_info_sec2 | blank4_name | blank4_name_sec1 | blank4_name_sec2 | blank5_info | blank5_info_sec1 | blank5_info_sec2 | blank5_name | blank5_name_sec1 | blank5_name_sec2 | blank6_info | blank6_info_sec1 | blank6_info_sec2 | blank6_name | blank6_name_sec1 | blank6_name_sec2 | blank7_info | blank7_info_sec1 | blank7_info_sec2 | blank7_name | blank7_name_sec1 | blank7_name_sec2 | caption | code1_info | code1_name | code2_info | code2_name | coor_pinpoint | coor_type | coordinates | coordinates_footnotes | demographics_type1 | demographics_type2 | demographics1_footnotes | demographics1_info1 | demographics1_info10 | demographics1_info2 | demographics1_info3 | demographics1_info4 | demographics1_info5 | demographics1_info6 | demographics1_info7 | demographics1_info8 | demographics1_info9 | demographics1_title1 | demographics1_title10 | demographics1_title2 | demographics1_title3 | demographics1_title4 | demographics1_title5 | demographics1_title6 | demographics1_title7 | demographics1_title8 | demographics1_title9 | demographics2_footnotes | demographics2_info1 | demographics2_info10 | demographics2_info2 | demographics2_info3 | demographics2_info4 | demographics2_info5 | demographics2_info6 | demographics2_info7 | demographics2_info8 | demographics2_info9 | demographics2_title1 | demographics2_title10 | demographics2_title2 | demographics2_title3 | demographics2_title4 | demographics2_title5 | demographics2_title6 | demographics2_title7 | demographics2_title8 | demographics2_title9 | dimensions_footnotes | dunam_link | elevation_footnotes | elevation_ft | elevation_link | elevation_m | elevation_max_footnotes | elevation_max_ft | elevation_max_m | elevation_max_point | elevation_max_rank | elevation_min_footnotes | elevation_min_ft | elevation_min_m | elevation_min_point | elevation_min_rank | elevation_point | embed | established_date | established_date1 | established_date2 | established_date3 | established_date4 | established_date5 | established_date6 | established_date7 | established_title | established_title1 | established_title2 | established_title3 | established_title4 | established_title5 | established_title6 | established_title7 | etymology | extinct_date | extinct_title | flag_alt | flag_border | flag_link | flag_size | footnotes | founder | geocode | governing_body | government_footnotes | government_type | government_blank1_title | government_blank1 | government_blank2_title | government_blank2 | government_blank2_title | government_blank3 | government_blank3_title | government_blank3 | government_blank4_title | government_blank4 | government_blank5_title | government_blank5 | government_blank6_title | government_blank6 | grid_name | grid_position | image_alt | image_blank_emblem | image_caption | image_flag | image_map | image_map1 | image_seal | image_shield | image_size | image_skyline | imagesize | iso_code | leader_name | leader_name1 | leader_name2 | leader_name3 | leader_name4 | leader_party | leader_title | leader_title1 | leader_title2 | leader_title3 | leader_title4 | length_km | length_mi | map_alt | map_alt1 | map_caption | map_caption1 | mapsize | mapsize1 | module | motto | motto_link | mottoes | name | named_for | native_name | native_name_lang | nickname | nickname_link | nicknames | official_name | other_name | p1 | p10 | p11 | p12 | p13 | p14 | p15 | p16 | p17 | p18 | p19 | p2 | p20 | p21 | p22 | p23 | p24 | p25 | p26 | p27 | p28 | p29 | p3 | p30 | p31 | p32 | p33 | p34 | p35 | p36 | p37 | p38 | p39 | p4 | p40 | p41 | p42 | p43 | p44 | p45 | p46 | p47 | p48 | p49 | p5 | p50 | p6 | p7 | p8 | p9 | parts | parts_style | parts_type | pop_est_as_of | pop_est_footnotes | population | population_as_of | population_blank1 | population_blank1_footnotes | population_blank1_title | population_blank2 | population_blank2_footnotes | population_blank2_title | population_demonym | population_demonyms | population_density_blank1_km2 | population_density_blank1_sq_mi | population_density_blank2_km2 | population_density_blank2_sq_mi | population_density_km2 | population_density_metro_km2 | population_density_metro_sq_mi | population_density_rank | population_density_rural_km2 | population_density_rural_sq_mi | population_density_sq_mi | population_density_urban_km2 | population_density_urban_sq_mi | population_est | population_footnotes | population_metro | population_metro_footnotes | population_note | population_rank | population_rural | population_rural_footnotes | population_total | population_urban | population_urban_footnotes | postal_code | postal_code_type | postal2_code | postal2_code_type | pushpin_image | pushpin_label | pushpin_label_position | pushpin_map | pushpin_map_alt | pushpin_map_caption | pushpin_map_caption_notsmall | pushpin_map_narrow | pushpin_mapsize | pushpin_outside | pushpin_overlay | pushpin_relief | registration_plate | registration_plate_type | seal_alt | seal_link | seal_size | seal_type | seat | seat_type | seat1 | seat1_type | seat2 | seat2_type | settlement_type | shield_alt | shield_link | shield_size | short_description | subdivision_name | subdivision_name1 | subdivision_name2 | subdivision_name3 | subdivision_name4 | subdivision_name5 | subdivision_name6 | subdivision_type | subdivision_type1 | subdivision_type2 | subdivision_type3 | subdivision_type4 | subdivision_type5 | subdivision_type6 | timezone | timezone_DST | timezone_link | timezone1 | timezone1_DST | timezone1_location | timezone2 | timezone2_DST | timezone2_location | timezone3 | timezone3_DST | timezone3_location | timezone4 | timezone4_DST | timezone4_location | timezone5 | timezone5_DST | timezone5_location | total_type | translit_lang1 | translit_lang1_info | translit_lang1_info1 | translit_lang1_info2 | translit_lang1_info3 | translit_lang1_info4 | translit_lang1_info5 | translit_lang1_info6 | translit_lang1_type | translit_lang1_type1 | translit_lang1_type2 | translit_lang1_type3 | translit_lang1_type4 | translit_lang1_type5 | translit_lang1_type6 | translit_lang2 | translit_lang2_info | translit_lang2_info1 | translit_lang2_info2 | translit_lang2_info3 | translit_lang2_info4 | translit_lang2_info5 | translit_lang2_info6 | translit_lang2_type | translit_lang2_type1 | translit_lang2_type2 | translit_lang2_type3 | translit_lang2_type4 | translit_lang2_type5 | translit_lang2_type6 | type | unit_pref | utc_offset | utc_offset_DST | utc_offset1 | utc_offset1_DST | utc_offset2 | utc_offset2_DST | utc_offset3 | utc_offset3_DST | utc_offset4 | utc_offset4_DST | utc_offset5 | utc_offset5_DST | website | width_km | width_mi }}<!-- -->{{#invoke:Check for clobbered parameters|check | template = Инфобокс суурин | cat = {{main other|Category:Pages using infobox settlement with conflicting parameters}} | population; population_total | image_size; imagesize | image_alt; alt | image_caption; caption }}<!-- Wikidata -->{{#if:{{{coordinates_wikidata|}}}{{{wikidata|}}} |[[Category:Pages using infobox settlement with the wikidata parameter]] }}{{main other|<!-- Missing country -->{{#if:{{{subdivision_name|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with missing country]]}}<!-- No map -->{{#if:{{{pushpin_map|}}}{{{image_map|}}}{{{image_map1|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with no map]]}}<!-- Image_map1 without image_map -->{{#if:{{{image_map1|}}}|{{#if:{{{image_map|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with image_map1 but not image_map]]}}}}<!-- No coordinates -->{{#if:{{{coordinates|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with no coordinates]]}}<!-- -->{{#if:{{{type|}}}|{{#ifeq:{{{settlement_type|a}}}|{{{settlement_type|b}}}|[[Category:Pages using infobox settlement with ignored type]]|}}|}}<!-- Ignored type parameter -->{{#if:{{{embed|}}}|[[Category:Pages using infobox settlement with embed]]}} }}</includeonly><noinclude> {{documentation}} <!--Please add this template's categories to the /doc subpage, not here - thanks!--> </noinclude> abmuvlol1k94bdhe1ueff38mrqaejjt 709577 709576 2022-08-26T02:55:18Z Enkhsaihan2005 64429 [[Special:Contributions/Enkhsaihan2005|Enkhsaihan2005]] ([[User talk:Enkhsaihan2005|Яриа]]) хэрэглэгчийн 709573 засварыг цуцлах wikitext text/x-wiki <includeonly>{{main other|{{#invoke:Settlement short description|main}}|}}{{Infobox | child = {{yesno|{{{embed|}}}}} | templatestyles = Инфобокс суурин/styles.css | bodyclass = ib-settlement vcard <!--** names, type, and transliterations ** --> | above = <div class="fn org">{{if empty|<center>{{{name|}}}|{{{official_name|}}}|{{PAGENAMEBASE}}</center>}}</div> {{#if:{{{native_name|}}}|<div class="nickname ib-settlement-native" {{#if:{{{native_name_lang|}}}|lang="{{{native_name_lang}}}"}}><center>{{{native_name}}}</center></div>}}{{#if:{{{other_name|}}}|<div class="nickname ib-settlement-other-name"><center>{{{other_name}}}</center></div>}} | subheader = {{#if:{{{settlement_type|{{{type|}}}}}}|<div class="category"><center>{{{settlement_type|{{{type}}}}}}</center></div>}} | rowclass1 = mergedtoprow ib-settlement-official | data1 = {{#if:{{{name|}}}|{{{official_name|}}}}} <!-- ***Transliteration language 1*** --> | rowclass2 = mergedtoprow | header2 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{{translit_lang1}}}&nbsp;галиглал}} | rowclass3 = {{#if:{{{translit_lang1_type1|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label3 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type}}} | data3 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type|}}}|{{{translit_lang1_info|}}}}}}} | rowclass4 = {{#if:{{{translit_lang1_type2|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label4 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type1}}} | data4 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type1|}}}|{{{translit_lang1_info1|}}}}}}} | rowclass5 = {{#if:{{{translit_lang1_type3|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label5 =&nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type2}}} | data5 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type2|}}}|{{{translit_lang1_info2|}}}}}}} | rowclass6 = {{#if:{{{translit_lang1_type4|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label6 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type3}}} | data6 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type3|}}}|{{{translit_lang1_info3|}}}}}}} | rowclass7 = {{#if:{{{translit_lang1_type5|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label7 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type4}}} | data7 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type4|}}}|{{{translit_lang1_info4|}}}}}}} | rowclass8 = {{#if:{{{translit_lang1_type6|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label8 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type5}}} | data8 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type5|}}}|{{{translit_lang1_info5|}}}}}}} | rowclass9 = mergedbottomrow | label9 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type6}}} | data9 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type6|}}}|{{{translit_lang1_info6|}}}}}}} <!-- ***Transliteration language 2*** --> | rowclass10 = mergedtoprow | header10 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{{translit_lang2}}}&nbsp;transcription(s)}} | rowclass11 = {{#if:{{{translit_lang2_type1|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label11 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type}}} | data11 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type|}}}|{{{translit_lang2_info|}}}}}}} | rowclass12 = {{#if:{{{translit_lang2_type2|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label12 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type1}}} | data12 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type1|}}}|{{{translit_lang2_info1|}}}}}}} | rowclass13 = {{#if:{{{translit_lang2_type3|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label13 =&nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type2}}} | data13 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type2|}}}|{{{translit_lang2_info2|}}}}}}} | rowclass14 = {{#if:{{{translit_lang2_type4|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label14 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type3}}} | data14 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type3|}}}|{{{translit_lang2_info3|}}}}}}} | rowclass15 = {{#if:{{{translit_lang2_type5|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label15 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type4}}} | data15 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type4|}}}|{{{translit_lang2_info4|}}}}}}} | rowclass16 = {{#if:{{{translit_lang2_type6|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label16 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type5}}} | data16 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type5|}}}|{{{translit_lang2_info5|}}}}}}} | rowclass17 = mergedbottomrow | label17 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type6}}} | data17 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type6|}}}|{{{translit_lang2_info6|}}}}}}} <!-- end ** names, type, and transliterations ** --> <!-- ***Skyline Image*** --> | rowclass18 = mergedtoprow | data18 = {{#if:{{{image_skyline|}}}|<!-- --><center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage<!-- -->|image={{{image_skyline|}}}<!-- -->|size={{if empty|{{{image_size|}}}|{{{imagesize|}}}}}|sizedefault=250px<!-- -->|alt={{if empty|{{{image_alt|}}}|{{{alt|}}}}}<!-- -->|title={{if empty|{{{image_caption|}}}|{{{caption|}}}|{{{image_alt|}}}|{{{alt|}}}}}</center>}}<!-- -->{{#if:{{{image_caption|}}}{{{caption|}}}|<div class="ib-settlement-caption"><center>{{if empty|{{{image_caption|}}}|{{{caption|}}}}}</center></div>}} }} <!-- ***Flag, Seal, Shield and Coat of arms*** --> | rowclass19 = mergedtoprow | class19 = maptable | data19 = {{#if:{{{image_flag|}}}{{{image_seal|}}}{{{image_shield|}}}{{{image_blank_emblem|}}}{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}} |{{Инфобокс суурин/columns | 1 = {{#if:{{{image_flag|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_flag}}}|size={{{flag_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|125px|100x100px}}|border={{yesno |{{{flag_border|}}}|yes=yes|blank=yes}}|alt={{{flag_alt|}}}|title=Flag of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type=Туг|link={{{flag_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 2 = {{#if:{{{image_seal|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_seal|}}}|size={{{seal_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100x100px}}|alt={{{seal_alt|}}}|title=Official seal of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type={{#if:{{{seal_type|}}}|{{{seal_type}}}|Сүлд}}|link={{{seal_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 3 = {{#if:{{{image_shield|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_shield|}}}||size={{{shield_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100x100px}}|alt={{{shield_alt|}}}|title={{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}} Сүлд}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type=Сүлд|link={{{shield_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 4 = {{#if:{{{image_blank_emblem|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_blank_emblem|}}}|size={{{blank_emblem_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100x100px}}|alt={{{blank_emblem_alt|}}}|title=Official logo of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type={{#if:{{{blank_emblem_type|}}}|{{{blank_emblem_type}}}}}|link={{{blank_emblem_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 5 = {{#if:{{{image_map|}}}|<center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_map}}}|size={{{mapsize|}}}|sizedefault=100x100px|alt={{{map_alt|}}}|title={{{map_caption|Location of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}}}}{{#if:{{{map_caption|}}}|<div class="ib-settlement-caption-link">{{{map_caption}}}</div>}}</center>}} | 0 = {{#if:{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{#if:{{both| {{{pushpin_map|}}} | {{{coordinates|}}} }}| {{location map|{{{pushpin_map|}}} |border = infobox |alt = {{{pushpin_map_alt|}}} |caption ={{#if:{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{#if:{{{pushpin_map_caption|}}}|{{{pushpin_map_caption}}}|{{#if:{{{map_caption|}}}|{{{map_caption}}}}}}}}} |float = center |width = {{#if:{{{pushpin_mapsize|}}}|{{{pushpin_mapsize}}}|150}} |default_width = 250 |relief= {{{pushpin_relief|}}} |AlternativeMap = {{{pushpin_image|}}} |overlay_image = {{{pushpin_overlay|}}} |coordinates = {{{coordinates|}}} |label = {{#ifeq: {{lc: {{{pushpin_label_position|}}} }} | none | | {{#if:{{{pushpin_label|}}}|{{{pushpin_label}}}|{{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name|}}}}}}} }} |marksize =6 |outside = {{{pushpin_outside|}}}<!-- pin is outside the map --> |position = {{{pushpin_label_position|}}} }} }} }} }} }} <!-- ***Etymology*** --> | rowclass20 = mergedtoprow | data20 = {{#if:{{{etymology|}}}|<center>Этимологи: {{{etymology}}}</center> }} <!-- ***Nickname*** --> | rowclass21 = {{#if:{{{etymology|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | data21 = {{#if:{{{nickname|}}}|<center>{{#if:{{{nickname_link|}}}|[[{{{nickname_link|}}}|Хоч:]]|Хоч:}}|{{#if:{{{nicknames|}}}|{{#if:{{{nickname_link|}}}|[[{{{nickname_link|}}}|Хоч:]]|Nicknames:}}}}}}{{#if:{{{nickname|}}}{{{nicknames|}}}|&nbsp;<div class="ib-settlement-nickname nickname">{{if empty|{{{nickname|}}}|{{{nicknames|}}}}}</div></center>}}{{Main other|{{Pluralize from text|parse_links=1|no_and=1|{{{nickname|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible nickname list]]}}}} <!-- ***Motto*** --> | rowclass22 = {{#if:{{{etymology|}}}{{{nickname|}}}{{{nicknames|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | data22 = {{#if:{{{motto|}}}|<center>{{#if:{{{motto_link|}}}|[[{{{motto_link|}}}|Уриа:]]|Уриа:}}|{{#if:{{{mottoes|}}}|{{#if:{{{motto_link|}}}|<center>[[{{{motto_link|}}}|Уриа:]]</center>|<center>Уриа:</center>}}}}}}{{#if:{{{motto|}}}{{{mottoes|}}}|&nbsp;<div class="ib-settlement-nickname nickname">{{if empty|{{{motto|}}}|{{{mottoes|}}}}}</div></center>}}{{Main other|{{Pluralize from text|{{{motto|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible motto list]]|no_and=1|no_comma=1}}}} <!-- ***Anthem*** --> | rowclass23 = {{#if:{{{etymology|}}}{{{nickname|}}}{{{nicknames|}}}{{{motto|}}}{{{mottoes|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | data23 = {{#if:{{{anthem|}}}|{{#if:{{{anthem_link|}}}|[[{{{anthem_link|}}}|Anthem:]]|Anthem:}} {{{anthem}}}}} <!-- ***Map*** --> | rowclass24 = mergedtoprow | data24 = {{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}||{{#if:{{{image_map|}}} |<center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_map}}}|size={{{mapsize|}}}|sizedefault=250px|alt={{{map_alt|}}}|title={{{map_caption|Location of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}}}}{{#if:{{{map_caption|}}}|<div class="ib-settlement-caption">{{{map_caption}}}</div></center>}} }}}} | rowclass25 = mergedrow | data25 = {{#if:{{{image_map1|}}}|<center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_map1}}}|size={{{mapsize1|}}}|sizedefault=250px|alt={{{map_alt1|}}}|title={{{map_caption1|Location of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}}}}{{#if:{{{map_caption1|}}}|<div class="ib-settlement-caption">{{{map_caption1}}}</div>}} </center>}} <!-- ***Pushpin Map*** --> | rowclass26 = mergedtoprow | data26 = {{#if:{{{pushpin_map_narrow|}}}||{{#if:{{both| {{{pushpin_map|}}} | {{{coordinates|}}} }}| {{location map|{{{pushpin_map|}}} |border = infobox |alt = {{{pushpin_map_alt|}}} |caption ={{#if:{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{#if:{{{pushpin_map_caption|}}}|{{{pushpin_map_caption}}}|{{#if:{{{map_caption|}}}|{{#if:{{{image_map|}}}||{{{map_caption}}}}}}}}}}} |float = center |width = {{{pushpin_mapsize|}}} |default_width = 250 |relief= {{{pushpin_relief|}}} |AlternativeMap = {{{pushpin_image|}}} |overlay_image = {{{pushpin_overlay|}}} |coordinates = {{{coordinates|}}} |label = {{#ifeq: {{lc: {{{pushpin_label_position|}}} }} | none | | {{#if:{{{pushpin_label|}}}|{{{pushpin_label}}}|{{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name|}}}}}}} }} |marksize =6 |outside = {{{pushpin_outside|}}}<!-- pin is outside the map --> |position = {{{pushpin_label_position|}}} }} }} }} <!-- ***Coordinates*** --> | rowclass27 = {{#if:{{{image_map|}}}{{{image_map1|}}}{{{pushpin_map|}}}|{{#if:{{{grid_position|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}}}} | data27 = {{#if:{{{coordinates|}}} |<center>Солбицол{{#if:{{{coor_pinpoint|{{{coor_type|}}}}}}|&#32;({{{coor_pinpoint|{{{coor_type|}}}}}})}}: {{#invoke:ISO 3166|geocoordinsert|nocat=true|1={{{coordinates|}}}|country={{{subdivision_name|}}}|subdivision1={{{subdivision_name1|}}}|subdivision2={{{subdivision_name2|}}}|subdivision3={{{subdivision_name3|}}}|type=city{{#if:{{{population_total|}}}|{{#iferror:{{#expr:{{formatnum:{{{population_total}}}|R}}+1}}||({{formatnum:{{replace|{{{population_total}}}|,|}}|R}})}}}} }}{{{coordinates_footnotes|}}} </center>}} | rowclass28 = {{#if:{{{image_map|}}}{{{image_map1|}}}{{{pushpin_map|}}}|mergedbottomrow|mergedrow}} | label28 = {{if empty|{{{grid_name|}}}|Grid&nbsp;position}} | data28 = {{{grid_position|}}} <!-- ***Subdivisions*** --> | rowclass29 = mergedtoprow | label29 = {{{subdivision_type}}} | data29 = {{#if:{{{subdivision_type|}}}|{{{subdivision_name|}}} }} | rowclass30 = mergedrow | label30 = {{{subdivision_type1}}} | data30 = {{#if:{{{subdivision_type1|}}}|{{{subdivision_name1|}}} }} | rowclass31 = mergedrow | label31 = {{{subdivision_type2}}} | data31 = {{#if:{{{subdivision_type2|}}}|{{{subdivision_name2|}}} }} | rowclass32 = mergedrow | label32 = {{{subdivision_type3}}} | data32 = {{#if:{{{subdivision_type3|}}}|{{{subdivision_name3|}}} }} | rowclass33 = mergedrow | label33 = {{{subdivision_type4}}} | data33 = {{#if:{{{subdivision_type4|}}}|{{{subdivision_name4|}}} }} | rowclass34 = mergedrow | label34 = {{{subdivision_type5}}} | data34 = {{#if:{{{subdivision_type5|}}}|{{{subdivision_name5|}}} }} | rowclass35 = mergedrow | label35 = {{{subdivision_type6}}} | data35 = {{#if:{{{subdivision_type6|}}}|{{{subdivision_name6|}}} }} <!--***Established*** --> | rowclass36 = mergedtoprow | label36 = {{{established_title}}} | data36 = {{#if:{{{established_title|}}}|{{{established_date|}}} }} | rowclass37 = mergedrow | label37 = {{{established_title1}}} | data37 = {{#if:{{{established_title1|}}}|{{{established_date1|}}} }} | rowclass38 = mergedrow | label38 = {{{established_title2}}} | data38 = {{#if:{{{established_title2|}}}|{{{established_date2|}}} }} | rowclass39 = mergedrow | label39 = {{{established_title3}}} | data39 = {{#if:{{{established_title3|}}}|{{{established_date3|}}} }} | rowclass40 = mergedrow | label40 = {{{established_title4}}} | data40 = {{#if:{{{established_title4|}}}|{{{established_date4|}}} }} | rowclass41 = mergedrow | label41 = {{{established_title5}}} | data41 = {{#if:{{{established_title5|}}}|{{{established_date5|}}} }} | rowclass42 = mergedrow | label42 = {{{established_title6}}} | data42 = {{#if:{{{established_title6|}}}|{{{established_date6|}}} }} | rowclass43 = mergedrow | label43 = {{{established_title7}}} | data43 = {{#if:{{{established_title7|}}}|{{{established_date7|}}} }} | rowclass44 = mergedrow | label44 = {{{extinct_title}}} | data44 = {{#if:{{{extinct_title|}}}|{{{extinct_date|}}} }} | rowclass45 = mergedrow | label45 = Founded by | data45 = {{{founder|}}} | rowclass46 = mergedrow | label46 = [[Namesake|Named for]] | data46 = {{{named_for|}}} <!-- ***Seat of government and subdivisions within the settlement*** --> | rowclass47 = mergedtoprow | label47 = {{#if:{{{seat_type|}}}|{{{seat_type}}}|Seat}} | data47 = {{{seat|}}} | rowclass48 = mergedrow | label48 = {{#if:{{{seat1_type|}}}|{{{seat1_type}}}|Former seat}} | data48 = {{{seat1|}}} | rowclass49 = mergedrow | label49 = {{#if:{{{seat2_type|}}}|{{{seat2_type}}}|Former seat}} | data49 = {{{seat2|}}} | rowclass51 = {{#if:{{{seat|}}}{{{seat1|}}}{{{seat2|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label51 = {{#if:{{{parts_type|}}}|{{{parts_type}}}|Boroughs}} | data51 = {{#if:{{{parts|}}}{{{p1|}}} |{{#ifeq:{{{parts_style|}}}|para |<b>{{{parts|}}}{{#if:{{both|{{{parts|}}}|{{{p1|}}}}}|&#58;&nbsp;|}}</b>{{comma separated entries|{{{p1|}}}|{{{p2|}}}|{{{p3|}}}|{{{p4|}}}|{{{p5|}}}|{{{p6|}}}|{{{p7|}}}|{{{p8|}}}|{{{p9|}}}|{{{p10|}}}|{{{p11|}}}|{{{p12|}}}|{{{p13|}}}|{{{p14|}}}|{{{p15|}}}|{{{p16|}}}|{{{p17|}}}|{{{p18|}}}|{{{p19|}}}|{{{p20|}}}|{{{p21|}}}|{{{p22|}}}|{{{p23|}}}|{{{p24|}}}|{{{p25|}}}|{{{p26|}}}|{{{p27|}}}|{{{p28|}}}|{{{p29|}}}|{{{p30|}}}|{{{p31|}}}|{{{p32|}}}|{{{p33|}}}|{{{p34|}}}|{{{p35|}}}|{{{p36|}}}|{{{p37|}}}|{{{p38|}}}|{{{p39|}}}|{{{p40|}}}|{{{p41|}}}|{{{p42|}}}|{{{p43|}}}|{{{p44|}}}|{{{p45|}}}|{{{p46|}}}|{{{p47|}}}|{{{p48|}}}|{{{p49|}}}|{{{p50|}}}}} |{{#if:{{{p1|}}}|{{Collapsible list|title={{{parts|}}}|expand={{#switch:{{{parts_style|}}}|coll=|list=y|{{#if:{{{p6|}}}||y}}}}|1={{{p1|}}}|2={{{p2|}}}|3={{{p3|}}}|4={{{p4|}}}|5={{{p5|}}}|6={{{p6|}}}|7={{{p7|}}}|8={{{p8|}}}|9={{{p9|}}}|10={{{p10|}}}|11={{{p11|}}}|12={{{p12|}}}|13={{{p13|}}}|14={{{p14|}}}|15={{{p15|}}}|16={{{p16|}}}|17={{{p17|}}}|18={{{p18|}}}|19={{{p19|}}}|20={{{p20|}}}|21={{{p21|}}}|22={{{p22|}}}|23={{{p23|}}}|24={{{p24|}}}|25={{{p25|}}}|26={{{p26|}}}|27={{{p27|}}}|28={{{p28|}}}|29={{{p29|}}}|30={{{p30|}}}|31={{{p31|}}}|32={{{p32|}}}|33={{{p33|}}}|34={{{p34|}}}|35={{{p35|}}}|36={{{p36|}}}|37={{{p37|}}}|38={{{p38|}}}|39={{{p39|}}}|40={{{p40|}}}|41={{{p41|}}}|42={{{p42|}}}|43={{{p43|}}}|44={{{p44|}}}|45={{{p45|}}}|46={{{p46|}}}|47={{{p47|}}}|48={{{p48|}}}|49={{{p49|}}}|50={{{p50|}}}}} |{{{parts}}} }} }} }} <!-- ***Government type and Leader*** --> | rowclass52 = mergedtoprow | header52 = {{#if:{{{government_type|}}}{{{governing_body|}}}{{{leader_name|}}}{{{leader_name1|}}}{{{leader_name2|}}}{{{leader_name3|}}}{{{leader_name4|}}}|Засаг захиргаа<div class="ib-settlement-fn">{{{government_footnotes|}}}</div>}} <!-- ***Government*** --> | rowclass53 = mergedrow | label53 = &nbsp;•&nbsp;Төрөл | data53 = {{{government_type|}}} | rowclass54 = mergedrow | label54 = &nbsp;•&nbsp;Биет | class54 = agent | data54 = {{{governing_body|}}} | rowclass55 = mergedrow | label55 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title}}} | data55 = {{#if:{{{leader_title|}}}|{{{leader_name|}}} {{#if:{{{leader_party|}}}|({{Polparty|{{{subdivision_name}}}|{{{leader_party}}}}})}}}} | rowclass56 = mergedrow | label56 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title1}}} | data56 = {{#if:{{{leader_title1|}}}|{{{leader_name1|}}}}} | rowclass57 = mergedrow | label57 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title2}}} | data57 = {{#if:{{{leader_title2|}}}|{{{leader_name2|}}}}} | rowclass58 = mergedrow | label58 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title3}}} | data58 = {{#if:{{{leader_title3|}}}|{{{leader_name3|}}}}} | rowclass59 = mergedrow | label59 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title4}}} | data59 = {{#if:{{{leader_title4|}}}|{{{leader_name4|}}}}} | rowclass60 = mergedrow | label60 = {{{government_blank1_title}}} | data60 = {{#if:{{{government_blank1|}}}|{{{government_blank1|}}}}} | rowclass61 = mergedrow | label61 = {{{government_blank2_title}}} | data61 = {{#if:{{{government_blank2|}}}|{{{government_blank2|}}}}} | rowclass62 = mergedrow | label62 = {{{government_blank3_title}}} | data62 = {{#if:{{{government_blank3|}}}|{{{government_blank3|}}}}} | rowclass63 = mergedrow | label63 = {{{government_blank4_title}}} | data63 = {{#if:{{{government_blank4|}}}|{{{government_blank4|}}}}} | rowclass64 = mergedrow | label64 = {{{government_blank5_title}}} | data64 = {{#if:{{{government_blank5|}}}|{{{government_blank5|}}}}} | rowclass65 = mergedrow | label65 = {{{government_blank6_title}}} | data65 = {{#if:{{{government_blank6|}}}|{{{government_blank6|}}}}} <!-- ***Geographical characteristics*** --> <!-- ***Area*** --> | rowclass66 = mergedtoprow | header66 = {{#if:{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}{{{area_land_km2|}}}{{{area_land_ha|}}}{{{area_land_acre|}}}{{{area_land_sq_mi|}}}{{{area_water_km2|}}}{{{area_water_ha|}}}{{{area_water_acre|}}}{{{area_water_sq_mi|}}}{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_ha|}}}{{{area_urban_acre|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}{{{area_rural_ha|}}}{{{area_rural_acre|}}}{{{area_rural_km2|}}}{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_ha|}}}{{{area_metro_acre|}}}{{{area_blank1_km2|}}}{{{area_blank1_ha|}}}{{{area_blank1_acre|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_blank1_sq_mi|}}} |{{#if:{{both|{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp;|1}}|{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}}} |<!-- displayed below --> |Газар нутаг<div class="ib-settlement-fn">{{{area_footnotes|}}}</div> }} }} | rowclass67 = {{#if:{{both|{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp;|1}}|{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}}}|mergedtoprow|mergedrow}} | label67 = {{#if:{{both|{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp;|1}}|{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}}} |Area<div class="ib-settlement-fn">{{{area_footnotes|}}}</div> |&nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{total_type|}}}|{{{total_type}}}|{{#if:{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_rural_km2|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}{{{population_metro|}}}{{{population_urban|}}}{{{population_rural|}}}|{{#if:{{{settlement_type|{{{type|}}}}}}|{{{settlement_type|{{{type}}}}}}|Хот}}|Нийт}}}} }} | data67 = {{#if:{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_total_km2|}}} |ha ={{{area_total_ha|}}} |acre ={{{area_total_acre|}}} |sqmi ={{{area_total_sq_mi|}}} |dunam={{{area_total_dunam|}}} |link ={{#switch:{{{dunam_link|}}}||on|total=on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass68 = mergedrow | label68 = &nbsp;•&nbsp;Газар | data68 = {{#if:{{{area_land_km2|}}}{{{area_land_ha|}}}{{{area_land_acre|}}}{{{area_land_sq_mi|}}}{{{area_land_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_land_km2|}}} |ha ={{{area_land_ha|}}} |acre ={{{area_land_acre|}}} |sqmi ={{{area_land_sq_mi|}}} |dunam={{{area_land_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|land|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass69 = mergedrow | label69 = &nbsp;•&nbsp;Ус | data69 = {{#if:{{{area_water_km2|}}}{{{area_water_ha|}}}{{{area_water_acre|}}}{{{area_water_sq_mi|}}}{{{area_water_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_water_km2|}}} |ha ={{{area_water_ha|}}} |acre ={{{area_water_acre|}}} |sqmi ={{{area_water_sq_mi|}}} |dunam={{{area_water_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|water|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }} {{#if:{{{area_water_percent|}}}| &nbsp;{{{area_water_percent}}}%}}}} | rowclass70 = mergedrow | label70 = &nbsp;•&nbsp;Хотын нутаг<div class="ib-settlement-fn">{{{area_urban_footnotes|}}}</div> | data70 = {{#if:{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_ha|}}}{{{area_urban_acre|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_urban_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_urban_km2|}}} |ha ={{{area_urban_ha|}}} |acre ={{{area_urban_acre|}}} |sqmi ={{{area_urban_sq_mi|}}} |dunam={{{area_urban_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|urban|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass71 = mergedrow | label71 = &nbsp;•&nbsp;Rural<div class="ib-settlement-fn">{{{area_rural_footnotes|}}}</div> | data71 = {{#if:{{{area_rural_km2|}}}{{{area_rural_ha|}}}{{{area_rural_acre|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}{{{area_rural_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_rural_km2|}}} |ha ={{{area_rural_ha|}}} |acre ={{{area_rural_acre|}}} |sqmi ={{{area_rural_sq_mi|}}} |dunam={{{area_rural_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|rural|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass72 = mergedrow | label72 =&nbsp;•&nbsp;Бөөгнөрөл<div class="ib-settlement-fn">{{{area_metro_footnotes|}}}</div> | data72 = {{#if:{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_ha|}}}{{{area_metro_acre|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_metro_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_metro_km2|}}} |ha ={{{area_metro_ha|}}} |acre ={{{area_metro_acre|}}} |sqmi ={{{area_metro_sq_mi|}}} |dunam={{{area_metro_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|metro|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} <!-- ***Area rank*** --> | rowclass73 = mergedrow | label73 = &nbsp;•&nbsp;Байр | data73 = {{{area_rank|}}} | rowclass74 = mergedrow | label74 = &nbsp;•&nbsp;{{{area_blank1_title}}} | data74 = {{#if:{{{area_blank1_km2|}}}{{{area_blank1_ha|}}}{{{area_blank1_acre|}}}{{{area_blank1_sq_mi|}}}{{{area_blank1_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_blank1_km2|}}} |ha ={{{area_blank1_ha|}}} |acre ={{{area_blank1_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank1_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank1_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|blank1|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass75 = mergedrow | label75 = &nbsp;•&nbsp;{{{area_blank2_title}}} | data75 = {{#if:{{{area_blank2_km2|}}}{{{area_blank2_ha|}}}{{{area_blank2_acre|}}}{{{area_blank2_sq_mi|}}}{{{area_blank2_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_blank2_km2|}}} |ha ={{{area_blank2_ha|}}} |acre ={{{area_blank2_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank2_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank2_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|blank2|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass76 = mergedrow | label76 = &nbsp; | data76 = {{{area_note|}}} <!-- ***Dimensions*** --> | rowclass77 = mergedtoprow | header77 = {{#if:{{{length_km|}}}{{{length_mi|}}}{{{width_km|}}}{{{width_mi|}}}|Dimensions<div class="ib-settlement-fn">{{{dimensions_footnotes|}}}</div>}} | rowclass78 = mergedrow | label78 = &nbsp;•&nbsp;Length | data78 = {{#if:{{{length_km|}}}{{{length_mi|}}} | {{infobox_settlement/lengthdisp |km ={{{length_km|}}} |mi ={{{length_mi|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} | rowclass79 = mergedrow | label79 = &nbsp;•&nbsp;Width | data79 = {{#if:{{{width_km|}}}{{{width_mi|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |km ={{{width_km|}}} |mi ={{{width_mi|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} <!-- ***Elevation*** --> | rowclass80 = mergedtoprow | label80 = {{#if:{{{elevation_link|}}}|[[{{{elevation_link|}}}|Өндөр]]|Өндөр}}<div class="ib-settlement-fn">{{{elevation_footnotes|}}}{{#if:{{{elevation_point|}}}|&#32;({{{elevation_point}}})}}</div> | data80 = {{#if:{{{elevation_m|}}}{{{elevation_ft|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |m ={{{elevation_m|}}} |ft ={{{elevation_ft|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} | rowclass81 = {{#if:{{{elevation_m|}}}{{{elevation_ft|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label81 = Highest&nbsp;elevation<div class="ib-settlement-fn">{{{elevation_max_footnotes|}}}{{#if:{{{elevation_max_point|}}}|&#32;({{{elevation_max_point}}})}}</div> | data81 = {{#if:{{{elevation_max_m|}}}{{{elevation_max_ft|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |m ={{{elevation_max_m|}}} |ft ={{{elevation_max_ft|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} <!-- ***Elevation max rank*** --> | rowclass82 = mergedrow | label82 = &nbsp;•&nbsp;Байр | data82 = {{#if:{{{elevation_max_m|}}}{{{elevation_max_ft|}}}| {{{elevation_max_rank|}}} }} | rowclass83 = {{#if:{{{elevation_min_rank|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label83 = Lowest&nbsp;elevation<div class="ib-settlement-fn">{{{elevation_min_footnotes|}}}{{#if:{{{elevation_min_point|}}}|&#32;({{{elevation_min_point}}})}}</div> | data83 = {{#if:{{{elevation_min_m|}}}{{{elevation_min_ft|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |m ={{{elevation_min_m|}}} |ft ={{{elevation_min_ft|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} <!-- ***Elevation min rank*** --> | rowclass84 = mergedrow | label84 = &nbsp;•&nbsp;Байр | data84 = {{#if:{{{elevation_min_m|}}}{{{elevation_min_ft|}}}|{{{elevation_min_rank|}}}}} <!-- ***Population*** --> | rowclass85 = mergedtoprow | label85 = Хүн ам<div class="ib-settlement-fn">{{#if:{{{population_as_of|}}}|{{nbsp}}({{{population_as_of}}})}}{{{population_footnotes|}}}</div> | data85 = {{#if:{{{population|}}} | {{formatnum:{{replace|{{{population}}}|,|}}}} | {{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp; | {{#if:{{{population_total|}}} | {{formatnum:{{replace|{{{population_total}}}|,|}}}} }} }} }} | rowclass86 = mergedtoprow | header86 = {{#if:{{{population|}}} | |{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp; | |{{#if:{{{population_total|}}}{{{population_urban|}}}{{{population_rural|}}}{{{population_metro|}}}{{{population_blank1|}}}{{{population_blank2|}}}{{{population_est|}}} |Хүн ам<div class="ib-settlement-fn">{{#if:{{{population_as_of|}}}|{{nbsp}}({{{population_as_of}}})}}{{{population_footnotes|}}}</div> }} }} }} | rowclass87 = mergedrow | label87 = &nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{total_type|}}}|{{{total_type}}}|{{#if:{{{population_metro|}}}{{{population_urban|}}}{{{population_rural|}}}{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_rural_km2|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}|{{#if:{{{settlement_type|{{{type|}}}}}}|{{{settlement_type|{{{type}}}}}}|Хот}}|Нийт}}}} | data87 = {{#if:{{{population|}}} | |{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp; | |{{#if:{{{population_total|}}} | {{formatnum:{{replace|{{{population_total}}}|,|}}}} }} }} }} | rowclass88 = mergedrow | label88 = &nbsp;•&nbsp;Тооцоо&nbsp;<div class="ib-settlement-fn">({{{pop_est_as_of}}}){{{pop_est_footnotes|}}}</div> | data88 = {{#if:{{{population_est|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_est}}}|,|}}}} }} <!-- ***Population rank*** --> | rowclass89 = mergedrow | label89 =&nbsp;•&nbsp;Байр | data89 = {{{population_rank|}}} | rowclass90 = mergedrow | label90 = &nbsp;•&nbsp;Нягтрал | data90 = {{#if:{{{population_density_km2|}}}{{{population_density_sq_mi|}}}{{{population_total|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_km2|}}} |/sqmi2={{{population_density_sq_mi|}}} |pop ={{{population_total|}}} |dunam={{{area_total_dunam|}}} |ha ={{{area_total_ha|}}} |km2 ={{{area_total_km2|}}} |acre ={{{area_total_acre|}}} |sqmi ={{{area_total_sq_mi|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} <!-- ***Population density rank*** --> | rowclass91 = mergedrow | label91 = &nbsp;&nbsp;•&nbsp;Байр | data91 = {{{population_density_rank|}}} | rowclass92 = mergedrow | label92 = &nbsp;•&nbsp;[[Хотын бүс|Хотын нутаг]]<div class="ib-settlement-fn">{{{population_urban_footnotes|}}}</div> | data92 = {{#if:{{{population_urban|}}}| {{formatnum:{{replace|{{{population_urban}}}|,|}}}} }} | rowclass93 = mergedrow | label93 = &nbsp;•&nbsp;Нягтрал | data93 = {{#if:{{{population_density_urban_km2|}}}{{{population_density_urban_sq_mi|}}}{{{population_urban|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_urban_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_urban_sq_mi|}}} |pop ={{{population_urban|}}} |ha ={{{area_urban_ha|}}} |km2 ={{{area_urban_km2|}}} |acre ={{{area_urban_acre|}}} |sqmi ={{{area_urban_sq_mi|}}} |dunam={{{area_urban_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass94 = mergedrow | label94 = &nbsp;•&nbsp;[[Rural area|Rural]]<div class="ib-settlement-fn">{{{population_rural_footnotes|}}}</div> | data94 = {{#if:{{{population_rural|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_rural}}}|,|}}}}}} | rowclass95 = mergedrow | label95 = &nbsp;•&nbsp;Rural&nbsp;density | data95 = {{#if:{{{population_density_rural_km2|}}}{{{population_density_rural_sq_mi|}}}{{{population_rural|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_rural_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_rural_sq_mi|}}} |pop ={{{population_rural|}}} |ha ={{{area_rural_ha|}}} |km2 ={{{area_rural_km2|}}} |acre ={{{area_rural_acre|}}} |sqmi ={{{area_rural_sq_mi|}}} |dunam={{{area_rural_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass96 = mergedrow | label96 =&nbsp;•&nbsp;[[Хотын бөөгнөрлийн бүс|Бөөгнөрөл]]<div class="ib-settlement-fn">{{{population_metro_footnotes|}}}</div> | data96 = {{#if:{{{population_metro|}}}| {{formatnum:{{replace|{{{population_metro}}}|,|}}}} }} | rowclass97 = mergedrow | label97 = &nbsp;•&nbsp;Нягтрал | data97 = {{#if:{{{population_density_metro_km2|}}}{{{population_density_metro_sq_mi|}}}{{{population_metro|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_metro_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_metro_sq_mi|}}} |pop ={{{population_metro|}}} |ha ={{{area_metro_ha|}}} |km2 ={{{area_metro_km2|}}} |acre ={{{area_metro_acre|}}} |sqmi ={{{area_metro_sq_mi|}}} |dunam={{{area_metro_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass98 = mergedrow | label98 = &nbsp;•&nbsp;{{{population_blank1_title|}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{population_blank1_footnotes|}}}</div> | data98 = {{#if:{{{population_blank1|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_blank1}}}|,|}}}}}} | rowclass99 = mergedrow | label99 = &nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{population_blank1_title|}}}|{{{population_blank1_title}}} density|Density}} | data99 = {{#if:{{{population_density_blank1_km2|}}}{{{population_density_blank1_sq_mi|}}}{{{population_blank1|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_blank1_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_blank1_sq_mi|}}} |pop ={{{population_blank1|}}} |ha ={{{area_blank1_ha|}}} |km2 ={{{area_blank1_km2|}}} |acre ={{{area_blank1_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank1_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank1_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass100 = mergedrow | label100 = &nbsp;•&nbsp;{{{population_blank2_title|}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{population_blank2_footnotes|}}}</div> | data100 = {{#if:{{{population_blank2|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_blank2}}}|,|}}}}}} | rowclass101 = mergedrow | label101 = &nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{population_blank2_title|}}}|{{{population_blank2_title}}} density|Density}} | data101 = {{#if:{{{population_density_blank2_km2|}}}{{{population_density_blank2_sq_mi|}}}{{{population_blank2|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_blank2_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_blank2_sq_mi|}}} |pop ={{{population_blank2|}}} |ha ={{{area_blank2_ha|}}} |km2 ={{{area_blank2_km2|}}} |acre ={{{area_blank2_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank2_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank2_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass102 = mergedrow | label102 = &nbsp; | data102 = {{{population_note|}}} | rowclass103 = mergedtoprow | label103 = {{#if:{{{population_demonym|}}}|[[Ард түмний нэр|Иргэдийн нэршил]]|{{#if:{{{population_demonyms|}}}|[[Ард түмний нэр|Иргэдийн нэршил]]}}}} | data103 = {{if empty|{{{population_demonym|}}}|{{{population_demonyms|}}}}}{{Main other|{{Pluralize from text|{{{population_demonym|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible demonym list]]}}}} <!-- ***Demographics 1*** --> | rowclass104 = mergedtoprow | header104 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{{demographics_type1}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{demographics1_footnotes|}}}</div>}} | rowclass105 = mergedrow | label105 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title1}}} | data105 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title1|}}}|{{{demographics1_info1|}}}}}}} | rowclass106 = mergedrow | label106 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title2}}} | data106 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title2|}}}|{{{demographics1_info2|}}}}}}} | rowclass107 = mergedrow | label107 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title3}}} | data107 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title3|}}}|{{{demographics1_info3|}}}}}}} | rowclass108 = mergedrow | label108 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title4}}} | data108 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title4|}}}|{{{demographics1_info4|}}}}}}} | rowclass109 = mergedrow | label109 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title5}}} | data109 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title5|}}}|{{{demographics1_info5|}}}}}}} | rowclass110 = mergedrow | label110 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title6}}} | data110 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title6|}}}|{{{demographics1_info6|}}}}}}} | rowclass111 = mergedrow | label111 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title7}}} | data111 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title7|}}}|{{{demographics1_info7|}}}}}}} | rowclass112 = mergedrow | label112 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title8}}} | data112 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title8|}}}|{{{demographics1_info8|}}}}}}} | rowclass113 = mergedrow | label113 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title9}}} | data113 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title9|}}}|{{{demographics1_info9|}}}}}}} | rowclass114 = mergedrow | label114 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title10}}} | data114 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title10|}}}|{{{demographics1_info10|}}}}}}} <!-- ***Demographics 2*** --> | rowclass115 = mergedtoprow | header115 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{{demographics_type2}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{demographics2_footnotes|}}}</div>}} | rowclass116 = mergedrow | label116 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title1}}} | data116 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title1|}}}|{{{demographics2_info1|}}}}}}} | rowclass117 = mergedrow | label117 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title2}}} | data117 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title2|}}}|{{{demographics2_info2|}}}}}}} | rowclass118 = mergedrow | label118 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title3}}} | data118 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title3|}}}|{{{demographics2_info3|}}}}}}} | rowclass119 = mergedrow | label119 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title4}}} | data119 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title4|}}}|{{{demographics2_info4|}}}}}}} | rowclass120 = mergedrow | label120 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title5}}} | data120 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title5|}}}|{{{demographics2_info5|}}}}}}} | rowclass121 = mergedrow | label121 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title6}}} | data121 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title6|}}}|{{{demographics2_info6|}}}}}}} | rowclass122 = mergedrow | label122 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title7}}} | data122 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title7|}}}|{{{demographics2_info7|}}}}}}} | rowclass123 = mergedrow | label123 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title8}}} | data123 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title8|}}}|{{{demographics2_info8|}}}}}}} | rowclass124 = mergedrow | label124 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title9}}} | data124 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title9|}}}|{{{demographics2_info9|}}}}}}} | rowclass125 = mergedrow | label125 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title10}}} | data125 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title10|}}}|{{{demographics2_info10|}}}}}}} <!-- ***Time Zones*** --> | rowclass126 = mergedtoprow | header126 = {{#if:{{{timezone1_location|}}}|{{#if:{{{timezone2|}}}|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]}}|}} | rowclass127 = {{#if:{{{timezone1_location|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label127 = {{#if:{{{timezone1_location|}}}|{{{timezone1_location}}}|{{#if:{{{timezone2_location|}}}|{{{timezone2_location}}}|{{#if:{{{timezone2|}}}|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]}}}}}} | data127 = {{#if:{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset1|{{{utc_offset}}}}}}]] {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}|({{{timezone1|{{{timezone}}}}}})}} |{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}} }} | rowclass128 = mergedrow | label128 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Зун ([[Зуны цаг|ЗЦ]])</span> | data128 = {{#if:{{{utc_offset1_DST|{{{utc_offset_DST|}}}}}} |[[UTC{{{utc_offset1_DST|{{{utc_offset_DST|}}}}}}]] {{#if:{{{timezone1_DST|{{{timezone_DST|}}}}}}|({{{timezone1_DST|{{{timezone_DST}}}}}})}} |{{{timezone1_DST|{{{timezone_DST|}}}}}} }} | rowclass129 = mergedrow | label129 = {{#if:{{{timezone2_location|}}}| {{{timezone2_location|}}}|<nowiki />}} | data129 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset2|{{{utc_offset2|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset2|{{{utc_offset2}}}}}}]] {{#if:{{{timezone2|}}}|({{{timezone2}}})}} |{{{timezone2|}}} }} }} | rowclass130 = mergedrow | label130 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data130 = {{#if:{{{utc_offset2_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset2_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone2_DST|}}}|({{{timezone2_DST|}}})}} |{{{timezone2_DST|}}} }} | rowclass131 = mergedrow | label131 = {{#if:{{{timezone3_location|}}}| {{{timezone3_location|}}}|<nowiki />}} | data131 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset3|{{{utc_offset3|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset3|{{{utc_offset3}}}}}}]] {{#if:{{{timezone3|}}}|({{{timezone3}}})}} |{{{timezone3|}}} }} }} | rowclass132 = mergedrow | label132 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data132 = {{#if:{{{utc_offset3_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset3_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone3_DST|}}}|({{{timezone3_DST|}}})}} |{{{timezone3_DST|}}} }} | rowclass133 = mergedrow | label133 = {{#if:{{{timezone4_location|}}}| {{{timezone4_location|}}}|<nowiki />}} | data133 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset4|{{{utc_offset4|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset4|{{{utc_offset4}}}}}}]] {{#if:{{{timezone4|}}}|({{{timezone4}}})}} |{{{timezone4|}}} }} }} | rowclass134 = mergedrow | label134 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data134 = {{#if:{{{utc_offset4_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset4_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone4_DST|}}}|({{{timezone4_DST|}}})}} |{{{timezone4_DST|}}} }} | rowclass135 = mergedrow | label135 = {{#if:{{{timezone5_location|}}}| {{{timezone5_location|}}}|<nowiki />}} | data135 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset5|{{{utc_offset5|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset5|{{{utc_offset5}}}}}}]] {{#if:{{{timezone5|}}}|({{{timezone5}}})}} |{{{timezone5|}}} }} }} | rowclass136 = mergedrow | label136 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data136 = {{#if:{{{utc_offset5_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset5_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone5_DST|}}}|({{{timezone5_DST|}}})}} |{{{timezone5_DST|}}} }} <!-- ***Postal Code(s)*** --> | rowclass137 = mergedtoprow | label137 = {{{postal_code_type}}} | class137 = adr | data137 = {{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|<div class="postal-code">{{{postal_code}}}</div>}}}} | rowclass138 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}|mergedbottomrow|mergedtoprow}} | label138 = {{{postal2_code_type}}} | class138 = adr | data138 = {{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|<div class="postal-code">{{{postal2_code}}}</div>}} }} }} <!-- ***Area Code(s)*** --> | rowclass139 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label139 = {{#if:{{{area_code_type|}}}|{{{area_code_type}}}|{{#if:{{{area_code|}}}|[[Утасны дугаарлалтын төлөвлөгөө|Бүсийн дугаар]]|{{#if:{{{area_codes|}}}|[[Утасны дугаарлалтын төлөвлөгөө|Бүсийн дугаар]]}}}}}} | data139 = {{if empty|{{{area_code|}}}|{{{area_codes|}}}}}{{#if:{{{area_code_type|}}}{{{area_codes|}}}||{{Main other|{{Pluralize from text|any_comma=1|parse_links=1|{{{area_code|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible area code list]]}}}}}} <!-- Geocode--> | rowclass140 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label140 = [[Геодугаар]] | class140 = nickname | data140 = {{{geocode|}}} <!-- ISO Code--> | rowclass141 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label141 = [[ISO 3166|ISO 3166 код]] | class141 = nickname | data141 = {{{iso_code|}}} <!-- Vehicle registration plate--> | rowclass142 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}{{{iso_code|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label142 = {{#if:{{{registration_plate_type|}}}|{{{registration_plate_type}}}|[[Тээврийн хэрэгслийн улсын дугаар|Улсын дугаар]]}} | data142 = {{{registration_plate|}}} <!-- Other codes --> | rowclass143 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}{{{iso_code|}}}|{{{registration_plate|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label143 = {{{code1_name|}}} | class143 = nickname | data143 = {{#if:{{{code1_name|}}}|{{{code1_info|}}}}} | rowclass144 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}{{{iso_code|}}}|{{{registration_plate|}}}|{{{code1_name|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label144 = {{{code2_name|}}} | class144 = nickname | data144 = {{#if:{{{code2_name|}}}|{{{code2_info|}}}}} <!-- ***Blank Fields (two sections)*** --> | rowclass145 = mergedtoprow | label145 = {{{blank_name_sec1|{{{blank_name|}}}}}} | data145 = {{#if:{{{blank_name_sec1|{{{blank_name|}}}}}}|{{{blank_info_sec1|{{{blank_info|}}}}}}}} | rowclass146 = mergedrow | label146 = {{{blank1_name_sec1|{{{blank1_name|}}}}}} | data146 = {{#if:{{{blank1_name_sec1|{{{blank1_name|}}}}}}|{{{blank1_info_sec1|{{{blank1_info|}}}}}}}} | rowclass147 = mergedrow | label147 = {{{blank2_name_sec1|{{{blank2_name|}}}}}} | data147 = {{#if:{{{blank2_name_sec1|{{{blank2_name|}}}}}}|{{{blank2_info_sec1|{{{blank2_info|}}}}}}}} | rowclass148 = mergedrow | label148 = {{{blank3_name_sec1|{{{blank3_name|}}}}}} | data148 = {{#if:{{{blank3_name_sec1|{{{blank3_name|}}}}}}|{{{blank3_info_sec1|{{{blank3_info|}}}}}}}} | rowclass149 = mergedrow | label149 = {{{blank4_name_sec1|{{{blank4_name|}}}}}} | data149 = {{#if:{{{blank4_name_sec1|{{{blank4_name|}}}}}}|{{{blank4_info_sec1|{{{blank4_info|}}}}}}}} | rowclass150 = mergedrow | label150 = {{{blank5_name_sec1|{{{blank5_name|}}}}}} | data150 = {{#if:{{{blank5_name_sec1|{{{blank5_name|}}}}}}|{{{blank5_info_sec1|{{{blank5_info|}}}}}}}} | rowclass151 = mergedrow | label151 = {{{blank6_name_sec1|{{{blank6_name|}}}}}} | data151 = {{#if:{{{blank6_name_sec1|{{{blank6_name|}}}}}}|{{{blank6_info_sec1|{{{blank6_info|}}}}}}}} | rowclass152 = mergedrow | label152 = {{{blank7_name_sec1|{{{blank7_name|}}}}}} | data152 = {{#if:{{{blank7_name_sec1|{{{blank7_name|}}}}}}|{{{blank7_info_sec1|{{{blank7_info|}}}}}}}} | rowclass153 = mergedtoprow | label153 = {{{blank_name_sec2}}} | data153 = {{#if:{{{blank_name_sec2|}}}|{{{blank_info_sec2|}}}}} | rowclass154 = mergedrow | label154 = {{{blank1_name_sec2}}} | data154 = {{#if:{{{blank1_name_sec2|}}}|{{{blank1_info_sec2|}}}}} | rowclass155 = mergedrow | label155 = {{{blank2_name_sec2}}} | data155 = {{#if:{{{blank2_name_sec2|}}}|{{{blank2_info_sec2|}}}}} | rowclass156 = mergedrow | label156 = {{{blank3_name_sec2}}} | data156 = {{#if:{{{blank3_name_sec2|}}}|{{{blank3_info_sec2|}}}}} | rowclass157 = mergedrow | label157 = {{{blank4_name_sec2}}} | data157 = {{#if:{{{blank4_name_sec2|}}}|{{{blank4_info_sec2|}}}}} | rowclass158 = mergedrow | label158 = {{{blank5_name_sec2}}} | data158 = {{#if:{{{blank5_name_sec2|}}}|{{{blank5_info_sec2|}}}}} | rowclass159 = mergedrow | label159 = {{{blank6_name_sec2}}} | data159 = {{#if:{{{blank6_name_sec2|}}}|{{{blank6_info_sec2|}}}}} | rowclass160 = mergedrow | label160 = {{{blank7_name_sec2}}} | data160 = {{#if:{{{blank7_name_sec2|}}}|{{{blank7_info_sec2|}}}}} <!-- ***Website*** --> | rowclass161 = mergedtoprow | label161 = Вэб сайт | data161 = {{#if:{{{website|}}}|{{{website}}}}} | class162 = maptable | data162 = {{#if:{{{module|}}}|{{{module}}}}} <!-- ***Footnotes*** --> | belowrowclass = mergedtoprow | below = {{{footnotes|}}} }}<!-- Check for unknowns -->{{#invoke:Check for unknown parameters|check|unknown={{main other|[[Category:Pages using infobox settlement with unknown parameters|_VALUE_{{PAGENAME}}]]}}|preview=Page using [[Template:Infobox settlement]] with unknown parameter "_VALUE_"|ignoreblank=y | alt | anthem | anthem_link | area_blank1_acre | area_blank1_dunam | area_blank1_ha | area_blank1_km2 | area_blank1_sq_mi | area_blank1_title | area_blank2_acre | area_blank2_dunam | area_blank2_ha | area_blank2_km2 | area_blank2_sq_mi | area_blank2_title | area_code | area_code_type | area_codes | area_footnotes | area_land_acre | area_land_dunam | area_land_ha | area_land_km2 | area_land_sq_mi | area_metro_acre | area_metro_dunam | area_metro_footnotes | area_metro_ha | area_metro_km2 | area_metro_sq_mi | area_note | area_rank | area_rural_acre | area_rural_dunam | area_rural_footnotes | area_rural_ha | area_rural_km2 | area_rural_sq_mi | area_total_acre | area_total_dunam | area_total_ha | area_total_km2 | area_total_sq_mi | area_urban_acre | area_urban_dunam | area_urban_footnotes | area_urban_ha | area_urban_km2 | area_urban_sq_mi | area_water_acre | area_water_dunam | area_water_ha | area_water_km2 | area_water_percent | area_water_sq_mi | blank_emblem_alt | blank_emblem_link | blank_emblem_size | blank_emblem_type | blank_info | blank_info_sec1 | blank_info_sec2 | blank_name | blank_name_sec1 | blank_name_sec2 | blank1_info | blank1_info_sec1 | blank1_info_sec2 | blank1_name | blank1_name_sec1 | blank1_name_sec2 | blank2_info | blank2_info_sec1 | blank2_info_sec2 | blank2_name | blank2_name_sec1 | blank2_name_sec2 | blank3_info | blank3_info_sec1 | blank3_info_sec2 | blank3_name | blank3_name_sec1 | blank3_name_sec2 | blank4_info | blank4_info_sec1 | blank4_info_sec2 | blank4_name | blank4_name_sec1 | blank4_name_sec2 | blank5_info | blank5_info_sec1 | blank5_info_sec2 | blank5_name | blank5_name_sec1 | blank5_name_sec2 | blank6_info | blank6_info_sec1 | blank6_info_sec2 | blank6_name | blank6_name_sec1 | blank6_name_sec2 | blank7_info | blank7_info_sec1 | blank7_info_sec2 | blank7_name | blank7_name_sec1 | blank7_name_sec2 | caption | code1_info | code1_name | code2_info | code2_name | coor_pinpoint | coor_type | coordinates | coordinates_footnotes | demographics_type1 | demographics_type2 | demographics1_footnotes | demographics1_info1 | demographics1_info10 | demographics1_info2 | demographics1_info3 | demographics1_info4 | demographics1_info5 | demographics1_info6 | demographics1_info7 | demographics1_info8 | demographics1_info9 | demographics1_title1 | demographics1_title10 | demographics1_title2 | demographics1_title3 | demographics1_title4 | demographics1_title5 | demographics1_title6 | demographics1_title7 | demographics1_title8 | demographics1_title9 | demographics2_footnotes | demographics2_info1 | demographics2_info10 | demographics2_info2 | demographics2_info3 | demographics2_info4 | demographics2_info5 | demographics2_info6 | demographics2_info7 | demographics2_info8 | demographics2_info9 | demographics2_title1 | demographics2_title10 | demographics2_title2 | demographics2_title3 | demographics2_title4 | demographics2_title5 | demographics2_title6 | demographics2_title7 | demographics2_title8 | demographics2_title9 | dimensions_footnotes | dunam_link | elevation_footnotes | elevation_ft | elevation_link | elevation_m | elevation_max_footnotes | elevation_max_ft | elevation_max_m | elevation_max_point | elevation_max_rank | elevation_min_footnotes | elevation_min_ft | elevation_min_m | elevation_min_point | elevation_min_rank | elevation_point | embed | established_date | established_date1 | established_date2 | established_date3 | established_date4 | established_date5 | established_date6 | established_date7 | established_title | established_title1 | established_title2 | established_title3 | established_title4 | established_title5 | established_title6 | established_title7 | etymology | extinct_date | extinct_title | flag_alt | flag_border | flag_link | flag_size | footnotes | founder | geocode | governing_body | government_footnotes | government_type | government_blank1_title | government_blank1 | government_blank2_title | government_blank2 | government_blank2_title | government_blank3 | government_blank3_title | government_blank3 | government_blank4_title | government_blank4 | government_blank5_title | government_blank5 | government_blank6_title | government_blank6 | grid_name | grid_position | image_alt | image_blank_emblem | image_caption | image_flag | image_map | image_map1 | image_seal | image_shield | image_size | image_skyline | imagesize | iso_code | leader_name | leader_name1 | leader_name2 | leader_name3 | leader_name4 | leader_party | leader_title | leader_title1 | leader_title2 | leader_title3 | leader_title4 | length_km | length_mi | map_alt | map_alt1 | map_caption | map_caption1 | mapsize | mapsize1 | module | motto | motto_link | mottoes | name | named_for | native_name | native_name_lang | nickname | nickname_link | nicknames | official_name | other_name | p1 | p10 | p11 | p12 | p13 | p14 | p15 | p16 | p17 | p18 | p19 | p2 | p20 | p21 | p22 | p23 | p24 | p25 | p26 | p27 | p28 | p29 | p3 | p30 | p31 | p32 | p33 | p34 | p35 | p36 | p37 | p38 | p39 | p4 | p40 | p41 | p42 | p43 | p44 | p45 | p46 | p47 | p48 | p49 | p5 | p50 | p6 | p7 | p8 | p9 | parts | parts_style | parts_type | pop_est_as_of | pop_est_footnotes | population | population_as_of | population_blank1 | population_blank1_footnotes | population_blank1_title | population_blank2 | population_blank2_footnotes | population_blank2_title | population_demonym | population_demonyms | population_density_blank1_km2 | population_density_blank1_sq_mi | population_density_blank2_km2 | population_density_blank2_sq_mi | population_density_km2 | population_density_metro_km2 | population_density_metro_sq_mi | population_density_rank | population_density_rural_km2 | population_density_rural_sq_mi | population_density_sq_mi | population_density_urban_km2 | population_density_urban_sq_mi | population_est | population_footnotes | population_metro | population_metro_footnotes | population_note | population_rank | population_rural | population_rural_footnotes | population_total | population_urban | population_urban_footnotes | postal_code | postal_code_type | postal2_code | postal2_code_type | pushpin_image | pushpin_label | pushpin_label_position | pushpin_map | pushpin_map_alt | pushpin_map_caption | pushpin_map_caption_notsmall | pushpin_map_narrow | pushpin_mapsize | pushpin_outside | pushpin_overlay | pushpin_relief | registration_plate | registration_plate_type | seal_alt | seal_link | seal_size | seal_type | seat | seat_type | seat1 | seat1_type | seat2 | seat2_type | settlement_type | shield_alt | shield_link | shield_size | short_description | subdivision_name | subdivision_name1 | subdivision_name2 | subdivision_name3 | subdivision_name4 | subdivision_name5 | subdivision_name6 | subdivision_type | subdivision_type1 | subdivision_type2 | subdivision_type3 | subdivision_type4 | subdivision_type5 | subdivision_type6 | timezone | timezone_DST | timezone_link | timezone1 | timezone1_DST | timezone1_location | timezone2 | timezone2_DST | timezone2_location | timezone3 | timezone3_DST | timezone3_location | timezone4 | timezone4_DST | timezone4_location | timezone5 | timezone5_DST | timezone5_location | total_type | translit_lang1 | translit_lang1_info | translit_lang1_info1 | translit_lang1_info2 | translit_lang1_info3 | translit_lang1_info4 | translit_lang1_info5 | translit_lang1_info6 | translit_lang1_type | translit_lang1_type1 | translit_lang1_type2 | translit_lang1_type3 | translit_lang1_type4 | translit_lang1_type5 | translit_lang1_type6 | translit_lang2 | translit_lang2_info | translit_lang2_info1 | translit_lang2_info2 | translit_lang2_info3 | translit_lang2_info4 | translit_lang2_info5 | translit_lang2_info6 | translit_lang2_type | translit_lang2_type1 | translit_lang2_type2 | translit_lang2_type3 | translit_lang2_type4 | translit_lang2_type5 | translit_lang2_type6 | type | unit_pref | utc_offset | utc_offset_DST | utc_offset1 | utc_offset1_DST | utc_offset2 | utc_offset2_DST | utc_offset3 | utc_offset3_DST | utc_offset4 | utc_offset4_DST | utc_offset5 | utc_offset5_DST | website | width_km | width_mi }}<!-- -->{{#invoke:Check for clobbered parameters|check | template = Инфобокс суурин | cat = {{main other|Category:Pages using infobox settlement with conflicting parameters}} | population; population_total | image_size; imagesize | image_alt; alt | image_caption; caption }}<!-- Wikidata -->{{#if:{{{coordinates_wikidata|}}}{{{wikidata|}}} |[[Category:Pages using infobox settlement with the wikidata parameter]] }}{{main other|<!-- Missing country -->{{#if:{{{subdivision_name|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with missing country]]}}<!-- No map -->{{#if:{{{pushpin_map|}}}{{{image_map|}}}{{{image_map1|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with no map]]}}<!-- Image_map1 without image_map -->{{#if:{{{image_map1|}}}|{{#if:{{{image_map|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with image_map1 but not image_map]]}}}}<!-- No coordinates -->{{#if:{{{coordinates|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with no coordinates]]}}<!-- -->{{#if:{{{type|}}}|{{#ifeq:{{{settlement_type|a}}}|{{{settlement_type|b}}}|[[Category:Pages using infobox settlement with ignored type]]|}}|}}<!-- Ignored type parameter -->{{#if:{{{embed|}}}|[[Category:Pages using infobox settlement with embed]]}} }}</includeonly><noinclude> {{documentation}} <!--Please add this template's categories to the /doc subpage, not here - thanks!--> </noinclude> 59dxk5nw5gal5fo3xxav1jp0hx39rao 709580 709577 2022-08-26T03:03:16Z Enkhsaihan2005 64429 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{main other|{{#invoke:Settlement short description|main}}|}}{{Infobox | child = {{yesno|{{{embed|}}}}} | templatestyles = Инфобокс суурин/styles.css | bodyclass = ib-settlement vcard <!--** names, type, and transliterations ** --> | above = <div class="fn org">{{if empty|<center>{{{name|}}}|{{{official_name|}}}|{{PAGENAMEBASE}}</center>}}</div> {{#if:{{{native_name|}}}|<div class="nickname ib-settlement-native" {{#if:{{{native_name_lang|}}}|lang="{{{native_name_lang}}}"}}><center>{{{native_name}}}</center></div>}}{{#if:{{{other_name|}}}|<div class="nickname ib-settlement-other-name"><center>{{{other_name}}}</center></div>}} | subheader = {{#if:{{{settlement_type|{{{type|}}}}}}|<div class="category"><center>{{{settlement_type|{{{type}}}}}}</center></div>}} | rowclass1 = mergedtoprow ib-settlement-official | data1 = {{#if:{{{name|}}}|{{{official_name|}}}}} <!-- ***Transliteration language 1*** --> | rowclass2 = mergedtoprow | header2 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{{translit_lang1}}}&nbsp;галиглал}} | rowclass3 = {{#if:{{{translit_lang1_type1|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label3 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type}}} | data3 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type|}}}|{{{translit_lang1_info|}}}}}}} | rowclass4 = {{#if:{{{translit_lang1_type2|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label4 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type1}}} | data4 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type1|}}}|{{{translit_lang1_info1|}}}}}}} | rowclass5 = {{#if:{{{translit_lang1_type3|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label5 =&nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type2}}} | data5 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type2|}}}|{{{translit_lang1_info2|}}}}}}} | rowclass6 = {{#if:{{{translit_lang1_type4|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label6 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type3}}} | data6 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type3|}}}|{{{translit_lang1_info3|}}}}}}} | rowclass7 = {{#if:{{{translit_lang1_type5|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label7 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type4}}} | data7 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type4|}}}|{{{translit_lang1_info4|}}}}}}} | rowclass8 = {{#if:{{{translit_lang1_type6|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label8 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type5}}} | data8 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type5|}}}|{{{translit_lang1_info5|}}}}}}} | rowclass9 = mergedbottomrow | label9 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang1_type6}}} | data9 = {{#if:{{{translit_lang1|}}}|{{#if:{{{translit_lang1_type6|}}}|{{{translit_lang1_info6|}}}}}}} <!-- ***Transliteration language 2*** --> | rowclass10 = mergedtoprow | header10 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{{translit_lang2}}}&nbsp;transcription(s)}} | rowclass11 = {{#if:{{{translit_lang2_type1|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label11 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type}}} | data11 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type|}}}|{{{translit_lang2_info|}}}}}}} | rowclass12 = {{#if:{{{translit_lang2_type2|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label12 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type1}}} | data12 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type1|}}}|{{{translit_lang2_info1|}}}}}}} | rowclass13 = {{#if:{{{translit_lang2_type3|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label13 =&nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type2}}} | data13 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type2|}}}|{{{translit_lang2_info2|}}}}}}} | rowclass14 = {{#if:{{{translit_lang2_type4|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label14 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type3}}} | data14 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type3|}}}|{{{translit_lang2_info3|}}}}}}} | rowclass15 = {{#if:{{{translit_lang2_type5|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label15 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type4}}} | data15 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type4|}}}|{{{translit_lang2_info4|}}}}}}} | rowclass16 = {{#if:{{{translit_lang2_type6|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label16 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type5}}} | data16 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type5|}}}|{{{translit_lang2_info5|}}}}}}} | rowclass17 = mergedbottomrow | label17 = &nbsp;•&nbsp;{{{translit_lang2_type6}}} | data17 = {{#if:{{{translit_lang2|}}}|{{#if:{{{translit_lang2_type6|}}}|{{{translit_lang2_info6|}}}}}}} <!-- end ** names, type, and transliterations ** --> <!-- ***Skyline Image*** --> | rowclass18 = mergedtoprow | data18 = {{#if:{{{image_skyline|}}}|<!-- --><center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage<!-- -->|image={{{image_skyline|}}}<!-- -->|size={{if empty|{{{image_size|}}}|{{{imagesize|}}}}}|sizedefault=250px<!-- -->|alt={{if empty|{{{image_alt|}}}|{{{alt|}}}}}<!-- -->|title={{if empty|{{{image_caption|}}}|{{{caption|}}}|{{{image_alt|}}}|{{{alt|}}}}}</center>}}<!-- -->{{#if:{{{image_caption|}}}{{{caption|}}}|<div class="ib-settlement-caption"><center>{{if empty|{{{image_caption|}}}|{{{caption|}}}}}</center></div>}} }} <!-- ***Flag, Seal, Shield and Coat of arms*** --> | rowclass19 = mergedtoprow | class19 = maptable | data19 = {{#if:{{{image_flag|}}}{{{image_seal|}}}{{{image_shield|}}}{{{image_blank_emblem|}}}{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}} |{{Инфобокс суурин/columns | 1 = {{#if:{{{image_flag|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_flag}}}|size={{{flag_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|125px|100x100px}}|border={{yesno |{{{flag_border|}}}|yes=yes|blank=yes}}|alt={{{flag_alt|}}}|title=Flag of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type=Туг|link={{{flag_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 2 = {{#if:{{{image_seal|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_seal|}}}|size={{{seal_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100x100px}}|alt={{{seal_alt|}}}|title=Official seal of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type={{#if:{{{seal_type|}}}|{{{seal_type}}}|Сүлд}}|link={{{seal_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 3 = {{#if:{{{image_shield|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_shield|}}}||size={{{shield_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100x100px}}|alt={{{shield_alt|}}}|title={{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}} Сүлд}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type=Сүлд|link={{{shield_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 4 = {{#if:{{{image_blank_emblem|}}}|{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_blank_emblem|}}}|size={{{blank_emblem_size|}}}|sizedefault={{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}|85px|100x100px}}|alt={{{blank_emblem_alt|}}}|title=Official logo of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}<div class="ib-settlement-caption-link">{{Инфобокс суурин/link|type={{#if:{{{blank_emblem_type|}}}|{{{blank_emblem_type}}}}}|link={{{blank_emblem_link|}}}|name={{{official_name}}}}}</div>}} | 5 = {{#if:{{{image_map|}}}|<center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_map}}}|size={{{mapsize|}}}|sizedefault=100x100px|alt={{{map_alt|}}}|title={{{map_caption|Location of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}}}}{{#if:{{{map_caption|}}}|<div class="ib-settlement-caption-link">{{{map_caption}}}</div>}}</center>}} | 0 = {{#if:{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{#if:{{both| {{{pushpin_map|}}} | {{{coordinates|}}} }}| {{location map|{{{pushpin_map|}}} |border = infobox |alt = {{{pushpin_map_alt|}}} |caption ={{#if:{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{#if:{{{pushpin_map_caption|}}}|{{{pushpin_map_caption}}}|{{#if:{{{map_caption|}}}|{{{map_caption}}}}}}}}} |float = center |width = {{#if:{{{pushpin_mapsize|}}}|{{{pushpin_mapsize}}}|150}} |default_width = 250 |relief= {{{pushpin_relief|}}} |AlternativeMap = {{{pushpin_image|}}} |overlay_image = {{{pushpin_overlay|}}} |coordinates = {{{coordinates|}}} |label = {{#ifeq: {{lc: {{{pushpin_label_position|}}} }} | none | | {{#if:{{{pushpin_label|}}}|{{{pushpin_label}}}|{{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name|}}}}}}} }} |marksize =6 |outside = {{{pushpin_outside|}}}<!-- pin is outside the map --> |position = {{{pushpin_label_position|}}} }} }} }} }} }} <!-- ***Etymology*** --> | rowclass20 = mergedtoprow | data20 = {{#if:{{{etymology|}}}|<center>Этимологи: {{{etymology}}}</center> }} <!-- ***Nickname*** --> | rowclass21 = {{#if:{{{etymology|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | data21 = {{#if:{{{nickname|}}}|<center>{{#if:{{{nickname_link|}}}|[[{{{nickname_link|}}}|Хоч:]]|Хоч:}}|{{#if:{{{nicknames|}}}|{{#if:{{{nickname_link|}}}|[[{{{nickname_link|}}}|Хоч:]]|Хоч:}}}}}}{{#if:{{{nickname|}}}{{{nicknames|}}}|&nbsp;<div class="ib-settlement-nickname nickname">{{if empty|{{{nickname|}}}|{{{nicknames|}}}}}</div></center>}}{{Main other|{{Pluralize from text|parse_links=1|no_and=1|{{{nickname|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible nickname list]]}}}} <!-- ***Motto*** --> | rowclass22 = {{#if:{{{etymology|}}}{{{nickname|}}}{{{nicknames|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | data22 = {{#if:{{{motto|}}}|<center>{{#if:{{{motto_link|}}}|[[{{{motto_link|}}}|Уриа:]]|Уриа:}}|{{#if:{{{mottoes|}}}|{{#if:{{{motto_link|}}}|<center>[[{{{motto_link|}}}|Уриа:]]</center>|<center>Уриа:</center>}}}}}}{{#if:{{{motto|}}}{{{mottoes|}}}|&nbsp;<div class="ib-settlement-nickname nickname">{{if empty|{{{motto|}}}|{{{mottoes|}}}}}</div></center>}}{{Main other|{{Pluralize from text|{{{motto|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible motto list]]|no_and=1|no_comma=1}}}} <!-- ***Anthem*** --> | rowclass23 = {{#if:{{{etymology|}}}{{{nickname|}}}{{{nicknames|}}}{{{motto|}}}{{{mottoes|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | data23 = {{#if:{{{anthem|}}}|{{#if:{{{anthem_link|}}}|[[{{{anthem_link|}}}|Anthem:]]|Anthem:}} {{{anthem}}}}} <!-- ***Map*** --> | rowclass24 = mergedtoprow | data24 = {{#if:{{both|{{{pushpin_map_narrow|}}}|{{{pushpin_map|}}}}}||{{#if:{{{image_map|}}} |<center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_map}}}|size={{{mapsize|}}}|sizedefault=250px|alt={{{map_alt|}}}|title={{{map_caption|Location of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}}}}{{#if:{{{map_caption|}}}|<div class="ib-settlement-caption">{{{map_caption}}}</div></center>}} }}}} | rowclass25 = mergedrow | data25 = {{#if:{{{image_map1|}}}|<center>{{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image_map1}}}|size={{{mapsize1|}}}|sizedefault=250px|alt={{{map_alt1|}}}|title={{{map_caption1|Location of {{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name}}}}}}}}}}{{#if:{{{map_caption1|}}}|<div class="ib-settlement-caption">{{{map_caption1}}}</div>}} </center>}} <!-- ***Pushpin Map*** --> | rowclass26 = mergedtoprow | data26 = {{#if:{{{pushpin_map_narrow|}}}||{{#if:{{both| {{{pushpin_map|}}} | {{{coordinates|}}} }}| {{location map|{{{pushpin_map|}}} |border = infobox |alt = {{{pushpin_map_alt|}}} |caption ={{#if:{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{{pushpin_map_caption_notsmall|}}}|{{#if:{{{pushpin_map_caption|}}}|{{{pushpin_map_caption}}}|{{#if:{{{map_caption|}}}|{{#if:{{{image_map|}}}||{{{map_caption}}}}}}}}}}} |float = center |width = {{{pushpin_mapsize|}}} |default_width = 250 |relief= {{{pushpin_relief|}}} |AlternativeMap = {{{pushpin_image|}}} |overlay_image = {{{pushpin_overlay|}}} |coordinates = {{{coordinates|}}} |label = {{#ifeq: {{lc: {{{pushpin_label_position|}}} }} | none | | {{#if:{{{pushpin_label|}}}|{{{pushpin_label}}}|{{#if:{{{name|}}}|{{{name}}}|{{{official_name|}}}}}}} }} |marksize =6 |outside = {{{pushpin_outside|}}}<!-- pin is outside the map --> |position = {{{pushpin_label_position|}}} }} }} }} <!-- ***Coordinates*** --> | rowclass27 = {{#if:{{{image_map|}}}{{{image_map1|}}}{{{pushpin_map|}}}|{{#if:{{{grid_position|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}}}} | data27 = {{#if:{{{coordinates|}}} |<center>Солбицол{{#if:{{{coor_pinpoint|{{{coor_type|}}}}}}|&#32;({{{coor_pinpoint|{{{coor_type|}}}}}})}}: {{#invoke:ISO 3166|geocoordinsert|nocat=true|1={{{coordinates|}}}|country={{{subdivision_name|}}}|subdivision1={{{subdivision_name1|}}}|subdivision2={{{subdivision_name2|}}}|subdivision3={{{subdivision_name3|}}}|type=city{{#if:{{{population_total|}}}|{{#iferror:{{#expr:{{formatnum:{{{population_total}}}|R}}+1}}||({{formatnum:{{replace|{{{population_total}}}|,|}}|R}})}}}} }}{{{coordinates_footnotes|}}} </center>}} | rowclass28 = {{#if:{{{image_map|}}}{{{image_map1|}}}{{{pushpin_map|}}}|mergedbottomrow|mergedrow}} | label28 = {{if empty|{{{grid_name|}}}|Grid&nbsp;position}} | data28 = {{{grid_position|}}} <!-- ***Subdivisions*** --> | rowclass29 = mergedtoprow | label29 = {{{subdivision_type}}} | data29 = {{#if:{{{subdivision_type|}}}|{{{subdivision_name|}}} }} | rowclass30 = mergedrow | label30 = {{{subdivision_type1}}} | data30 = {{#if:{{{subdivision_type1|}}}|{{{subdivision_name1|}}} }} | rowclass31 = mergedrow | label31 = {{{subdivision_type2}}} | data31 = {{#if:{{{subdivision_type2|}}}|{{{subdivision_name2|}}} }} | rowclass32 = mergedrow | label32 = {{{subdivision_type3}}} | data32 = {{#if:{{{subdivision_type3|}}}|{{{subdivision_name3|}}} }} | rowclass33 = mergedrow | label33 = {{{subdivision_type4}}} | data33 = {{#if:{{{subdivision_type4|}}}|{{{subdivision_name4|}}} }} | rowclass34 = mergedrow | label34 = {{{subdivision_type5}}} | data34 = {{#if:{{{subdivision_type5|}}}|{{{subdivision_name5|}}} }} | rowclass35 = mergedrow | label35 = {{{subdivision_type6}}} | data35 = {{#if:{{{subdivision_type6|}}}|{{{subdivision_name6|}}} }} <!--***Established*** --> | rowclass36 = mergedtoprow | label36 = {{{established_title}}} | data36 = {{#if:{{{established_title|}}}|{{{established_date|}}} }} | rowclass37 = mergedrow | label37 = {{{established_title1}}} | data37 = {{#if:{{{established_title1|}}}|{{{established_date1|}}} }} | rowclass38 = mergedrow | label38 = {{{established_title2}}} | data38 = {{#if:{{{established_title2|}}}|{{{established_date2|}}} }} | rowclass39 = mergedrow | label39 = {{{established_title3}}} | data39 = {{#if:{{{established_title3|}}}|{{{established_date3|}}} }} | rowclass40 = mergedrow | label40 = {{{established_title4}}} | data40 = {{#if:{{{established_title4|}}}|{{{established_date4|}}} }} | rowclass41 = mergedrow | label41 = {{{established_title5}}} | data41 = {{#if:{{{established_title5|}}}|{{{established_date5|}}} }} | rowclass42 = mergedrow | label42 = {{{established_title6}}} | data42 = {{#if:{{{established_title6|}}}|{{{established_date6|}}} }} | rowclass43 = mergedrow | label43 = {{{established_title7}}} | data43 = {{#if:{{{established_title7|}}}|{{{established_date7|}}} }} | rowclass44 = mergedrow | label44 = {{{extinct_title}}} | data44 = {{#if:{{{extinct_title|}}}|{{{extinct_date|}}} }} | rowclass45 = mergedrow | label45 = Founded by | data45 = {{{founder|}}} | rowclass46 = mergedrow | label46 = [[Namesake|Named for]] | data46 = {{{named_for|}}} <!-- ***Seat of government and subdivisions within the settlement*** --> | rowclass47 = mergedtoprow | label47 = {{#if:{{{seat_type|}}}|{{{seat_type}}}|Seat}} | data47 = {{{seat|}}} | rowclass48 = mergedrow | label48 = {{#if:{{{seat1_type|}}}|{{{seat1_type}}}|Former seat}} | data48 = {{{seat1|}}} | rowclass49 = mergedrow | label49 = {{#if:{{{seat2_type|}}}|{{{seat2_type}}}|Former seat}} | data49 = {{{seat2|}}} | rowclass51 = {{#if:{{{seat|}}}{{{seat1|}}}{{{seat2|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label51 = {{#if:{{{parts_type|}}}|{{{parts_type}}}|Boroughs}} | data51 = {{#if:{{{parts|}}}{{{p1|}}} |{{#ifeq:{{{parts_style|}}}|para |<b>{{{parts|}}}{{#if:{{both|{{{parts|}}}|{{{p1|}}}}}|&#58;&nbsp;|}}</b>{{comma separated entries|{{{p1|}}}|{{{p2|}}}|{{{p3|}}}|{{{p4|}}}|{{{p5|}}}|{{{p6|}}}|{{{p7|}}}|{{{p8|}}}|{{{p9|}}}|{{{p10|}}}|{{{p11|}}}|{{{p12|}}}|{{{p13|}}}|{{{p14|}}}|{{{p15|}}}|{{{p16|}}}|{{{p17|}}}|{{{p18|}}}|{{{p19|}}}|{{{p20|}}}|{{{p21|}}}|{{{p22|}}}|{{{p23|}}}|{{{p24|}}}|{{{p25|}}}|{{{p26|}}}|{{{p27|}}}|{{{p28|}}}|{{{p29|}}}|{{{p30|}}}|{{{p31|}}}|{{{p32|}}}|{{{p33|}}}|{{{p34|}}}|{{{p35|}}}|{{{p36|}}}|{{{p37|}}}|{{{p38|}}}|{{{p39|}}}|{{{p40|}}}|{{{p41|}}}|{{{p42|}}}|{{{p43|}}}|{{{p44|}}}|{{{p45|}}}|{{{p46|}}}|{{{p47|}}}|{{{p48|}}}|{{{p49|}}}|{{{p50|}}}}} |{{#if:{{{p1|}}}|{{Collapsible list|title={{{parts|}}}|expand={{#switch:{{{parts_style|}}}|coll=|list=y|{{#if:{{{p6|}}}||y}}}}|1={{{p1|}}}|2={{{p2|}}}|3={{{p3|}}}|4={{{p4|}}}|5={{{p5|}}}|6={{{p6|}}}|7={{{p7|}}}|8={{{p8|}}}|9={{{p9|}}}|10={{{p10|}}}|11={{{p11|}}}|12={{{p12|}}}|13={{{p13|}}}|14={{{p14|}}}|15={{{p15|}}}|16={{{p16|}}}|17={{{p17|}}}|18={{{p18|}}}|19={{{p19|}}}|20={{{p20|}}}|21={{{p21|}}}|22={{{p22|}}}|23={{{p23|}}}|24={{{p24|}}}|25={{{p25|}}}|26={{{p26|}}}|27={{{p27|}}}|28={{{p28|}}}|29={{{p29|}}}|30={{{p30|}}}|31={{{p31|}}}|32={{{p32|}}}|33={{{p33|}}}|34={{{p34|}}}|35={{{p35|}}}|36={{{p36|}}}|37={{{p37|}}}|38={{{p38|}}}|39={{{p39|}}}|40={{{p40|}}}|41={{{p41|}}}|42={{{p42|}}}|43={{{p43|}}}|44={{{p44|}}}|45={{{p45|}}}|46={{{p46|}}}|47={{{p47|}}}|48={{{p48|}}}|49={{{p49|}}}|50={{{p50|}}}}} |{{{parts}}} }} }} }} <!-- ***Government type and Leader*** --> | rowclass52 = mergedtoprow | header52 = {{#if:{{{government_type|}}}{{{governing_body|}}}{{{leader_name|}}}{{{leader_name1|}}}{{{leader_name2|}}}{{{leader_name3|}}}{{{leader_name4|}}}|Засаг захиргаа<div class="ib-settlement-fn">{{{government_footnotes|}}}</div>}} <!-- ***Government*** --> | rowclass53 = mergedrow | label53 = &nbsp;•&nbsp;Төрөл | data53 = {{{government_type|}}} | rowclass54 = mergedrow | label54 = &nbsp;•&nbsp;Биет | class54 = agent | data54 = {{{governing_body|}}} | rowclass55 = mergedrow | label55 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title}}} | data55 = {{#if:{{{leader_title|}}}|{{{leader_name|}}} {{#if:{{{leader_party|}}}|({{Polparty|{{{subdivision_name}}}|{{{leader_party}}}}})}}}} | rowclass56 = mergedrow | label56 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title1}}} | data56 = {{#if:{{{leader_title1|}}}|{{{leader_name1|}}}}} | rowclass57 = mergedrow | label57 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title2}}} | data57 = {{#if:{{{leader_title2|}}}|{{{leader_name2|}}}}} | rowclass58 = mergedrow | label58 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title3}}} | data58 = {{#if:{{{leader_title3|}}}|{{{leader_name3|}}}}} | rowclass59 = mergedrow | label59 = &nbsp;•&nbsp;{{{leader_title4}}} | data59 = {{#if:{{{leader_title4|}}}|{{{leader_name4|}}}}} | rowclass60 = mergedrow | label60 = {{{government_blank1_title}}} | data60 = {{#if:{{{government_blank1|}}}|{{{government_blank1|}}}}} | rowclass61 = mergedrow | label61 = {{{government_blank2_title}}} | data61 = {{#if:{{{government_blank2|}}}|{{{government_blank2|}}}}} | rowclass62 = mergedrow | label62 = {{{government_blank3_title}}} | data62 = {{#if:{{{government_blank3|}}}|{{{government_blank3|}}}}} | rowclass63 = mergedrow | label63 = {{{government_blank4_title}}} | data63 = {{#if:{{{government_blank4|}}}|{{{government_blank4|}}}}} | rowclass64 = mergedrow | label64 = {{{government_blank5_title}}} | data64 = {{#if:{{{government_blank5|}}}|{{{government_blank5|}}}}} | rowclass65 = mergedrow | label65 = {{{government_blank6_title}}} | data65 = {{#if:{{{government_blank6|}}}|{{{government_blank6|}}}}} <!-- ***Geographical characteristics*** --> <!-- ***Area*** --> | rowclass66 = mergedtoprow | header66 = {{#if:{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}{{{area_land_km2|}}}{{{area_land_ha|}}}{{{area_land_acre|}}}{{{area_land_sq_mi|}}}{{{area_water_km2|}}}{{{area_water_ha|}}}{{{area_water_acre|}}}{{{area_water_sq_mi|}}}{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_ha|}}}{{{area_urban_acre|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}{{{area_rural_ha|}}}{{{area_rural_acre|}}}{{{area_rural_km2|}}}{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_ha|}}}{{{area_metro_acre|}}}{{{area_blank1_km2|}}}{{{area_blank1_ha|}}}{{{area_blank1_acre|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_blank1_sq_mi|}}} |{{#if:{{both|{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp;|1}}|{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}}} |<!-- displayed below --> |Газар нутаг<div class="ib-settlement-fn">{{{area_footnotes|}}}</div> }} }} | rowclass67 = {{#if:{{both|{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp;|1}}|{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}}}|mergedtoprow|mergedrow}} | label67 = {{#if:{{both|{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp;|1}}|{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}}}} |Area<div class="ib-settlement-fn">{{{area_footnotes|}}}</div> |&nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{total_type|}}}|{{{total_type}}}|{{#if:{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_rural_km2|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}{{{population_metro|}}}{{{population_urban|}}}{{{population_rural|}}}|{{#if:{{{settlement_type|{{{type|}}}}}}|{{{settlement_type|{{{type}}}}}}|Хот}}|Нийт}}}} }} | data67 = {{#if:{{{area_total_km2|}}}{{{area_total_ha|}}}{{{area_total_acre|}}}{{{area_total_sq_mi|}}}{{{area_total_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_total_km2|}}} |ha ={{{area_total_ha|}}} |acre ={{{area_total_acre|}}} |sqmi ={{{area_total_sq_mi|}}} |dunam={{{area_total_dunam|}}} |link ={{#switch:{{{dunam_link|}}}||on|total=on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass68 = mergedrow | label68 = &nbsp;•&nbsp;Газар | data68 = {{#if:{{{area_land_km2|}}}{{{area_land_ha|}}}{{{area_land_acre|}}}{{{area_land_sq_mi|}}}{{{area_land_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_land_km2|}}} |ha ={{{area_land_ha|}}} |acre ={{{area_land_acre|}}} |sqmi ={{{area_land_sq_mi|}}} |dunam={{{area_land_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|land|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass69 = mergedrow | label69 = &nbsp;•&nbsp;Ус | data69 = {{#if:{{{area_water_km2|}}}{{{area_water_ha|}}}{{{area_water_acre|}}}{{{area_water_sq_mi|}}}{{{area_water_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_water_km2|}}} |ha ={{{area_water_ha|}}} |acre ={{{area_water_acre|}}} |sqmi ={{{area_water_sq_mi|}}} |dunam={{{area_water_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|water|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }} {{#if:{{{area_water_percent|}}}| &nbsp;{{{area_water_percent}}}%}}}} | rowclass70 = mergedrow | label70 = &nbsp;•&nbsp;Хотын нутаг<div class="ib-settlement-fn">{{{area_urban_footnotes|}}}</div> | data70 = {{#if:{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_ha|}}}{{{area_urban_acre|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_urban_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_urban_km2|}}} |ha ={{{area_urban_ha|}}} |acre ={{{area_urban_acre|}}} |sqmi ={{{area_urban_sq_mi|}}} |dunam={{{area_urban_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|urban|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass71 = mergedrow | label71 = &nbsp;•&nbsp;Rural<div class="ib-settlement-fn">{{{area_rural_footnotes|}}}</div> | data71 = {{#if:{{{area_rural_km2|}}}{{{area_rural_ha|}}}{{{area_rural_acre|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}{{{area_rural_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_rural_km2|}}} |ha ={{{area_rural_ha|}}} |acre ={{{area_rural_acre|}}} |sqmi ={{{area_rural_sq_mi|}}} |dunam={{{area_rural_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|rural|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass72 = mergedrow | label72 =&nbsp;•&nbsp;Бөөгнөрөл<div class="ib-settlement-fn">{{{area_metro_footnotes|}}}</div> | data72 = {{#if:{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_ha|}}}{{{area_metro_acre|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_metro_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_metro_km2|}}} |ha ={{{area_metro_ha|}}} |acre ={{{area_metro_acre|}}} |sqmi ={{{area_metro_sq_mi|}}} |dunam={{{area_metro_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|metro|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} <!-- ***Area rank*** --> | rowclass73 = mergedrow | label73 = &nbsp;•&nbsp;Байр | data73 = {{{area_rank|}}} | rowclass74 = mergedrow | label74 = &nbsp;•&nbsp;{{{area_blank1_title}}} | data74 = {{#if:{{{area_blank1_km2|}}}{{{area_blank1_ha|}}}{{{area_blank1_acre|}}}{{{area_blank1_sq_mi|}}}{{{area_blank1_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_blank1_km2|}}} |ha ={{{area_blank1_ha|}}} |acre ={{{area_blank1_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank1_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank1_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|blank1|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass75 = mergedrow | label75 = &nbsp;•&nbsp;{{{area_blank2_title}}} | data75 = {{#if:{{{area_blank2_km2|}}}{{{area_blank2_ha|}}}{{{area_blank2_acre|}}}{{{area_blank2_sq_mi|}}}{{{area_blank2_dunam|}}} |{{infobox_settlement/areadisp |km2 ={{{area_blank2_km2|}}} |ha ={{{area_blank2_ha|}}} |acre ={{{area_blank2_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank2_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank2_dunam|}}} |link ={{#ifeq:{{{dunam_link|}}}|blank2|on}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass76 = mergedrow | label76 = &nbsp; | data76 = {{{area_note|}}} <!-- ***Dimensions*** --> | rowclass77 = mergedtoprow | header77 = {{#if:{{{length_km|}}}{{{length_mi|}}}{{{width_km|}}}{{{width_mi|}}}|Dimensions<div class="ib-settlement-fn">{{{dimensions_footnotes|}}}</div>}} | rowclass78 = mergedrow | label78 = &nbsp;•&nbsp;Length | data78 = {{#if:{{{length_km|}}}{{{length_mi|}}} | {{infobox_settlement/lengthdisp |km ={{{length_km|}}} |mi ={{{length_mi|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} | rowclass79 = mergedrow | label79 = &nbsp;•&nbsp;Width | data79 = {{#if:{{{width_km|}}}{{{width_mi|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |km ={{{width_km|}}} |mi ={{{width_mi|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} <!-- ***Elevation*** --> | rowclass80 = mergedtoprow | label80 = {{#if:{{{elevation_link|}}}|[[{{{elevation_link|}}}|Өндөр]]|Өндөр}}<div class="ib-settlement-fn">{{{elevation_footnotes|}}}{{#if:{{{elevation_point|}}}|&#32;({{{elevation_point}}})}}</div> | data80 = {{#if:{{{elevation_m|}}}{{{elevation_ft|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |m ={{{elevation_m|}}} |ft ={{{elevation_ft|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} | rowclass81 = {{#if:{{{elevation_m|}}}{{{elevation_ft|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label81 = Highest&nbsp;elevation<div class="ib-settlement-fn">{{{elevation_max_footnotes|}}}{{#if:{{{elevation_max_point|}}}|&#32;({{{elevation_max_point}}})}}</div> | data81 = {{#if:{{{elevation_max_m|}}}{{{elevation_max_ft|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |m ={{{elevation_max_m|}}} |ft ={{{elevation_max_ft|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} <!-- ***Elevation max rank*** --> | rowclass82 = mergedrow | label82 = &nbsp;•&nbsp;Байр | data82 = {{#if:{{{elevation_max_m|}}}{{{elevation_max_ft|}}}| {{{elevation_max_rank|}}} }} | rowclass83 = {{#if:{{{elevation_min_rank|}}}|mergedrow|mergedbottomrow}} | label83 = Lowest&nbsp;elevation<div class="ib-settlement-fn">{{{elevation_min_footnotes|}}}{{#if:{{{elevation_min_point|}}}|&#32;({{{elevation_min_point}}})}}</div> | data83 = {{#if:{{{elevation_min_m|}}}{{{elevation_min_ft|}}} |{{infobox_settlement/lengthdisp |m ={{{elevation_min_m|}}} |ft ={{{elevation_min_ft|}}} |pref={{{unit_pref}}} |name={{{subdivision_name}}} }} }} <!-- ***Elevation min rank*** --> | rowclass84 = mergedrow | label84 = &nbsp;•&nbsp;Байр | data84 = {{#if:{{{elevation_min_m|}}}{{{elevation_min_ft|}}}|{{{elevation_min_rank|}}}}} <!-- ***Population*** --> | rowclass85 = mergedtoprow | label85 = Хүн ам<div class="ib-settlement-fn">{{#if:{{{population_as_of|}}}|{{nbsp}}({{{population_as_of}}})}}{{{population_footnotes|}}}</div> | data85 = {{#if:{{{population|}}} | {{formatnum:{{replace|{{{population}}}|,|}}}} | {{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp; | {{#if:{{{population_total|}}} | {{formatnum:{{replace|{{{population_total}}}|,|}}}} }} }} }} | rowclass86 = mergedtoprow | header86 = {{#if:{{{population|}}} | |{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp; | |{{#if:{{{population_total|}}}{{{population_urban|}}}{{{population_rural|}}}{{{population_metro|}}}{{{population_blank1|}}}{{{population_blank2|}}}{{{population_est|}}} |Хүн ам<div class="ib-settlement-fn">{{#if:{{{population_as_of|}}}|{{nbsp}}({{{population_as_of}}})}}{{{population_footnotes|}}}</div> }} }} }} | rowclass87 = mergedrow | label87 = &nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{total_type|}}}|{{{total_type}}}|{{#if:{{{population_metro|}}}{{{population_urban|}}}{{{population_rural|}}}{{{area_metro_km2|}}}{{{area_metro_sq_mi|}}}{{{area_urban_km2|}}}{{{area_urban_sq_mi|}}}{{{area_rural_km2|}}}{{{area_rural_sq_mi|}}}|{{#if:{{{settlement_type|{{{type|}}}}}}|{{{settlement_type|{{{type}}}}}}|Хот}}|Нийт}}}} | data87 = {{#if:{{{population|}}} | |{{#ifeq:{{{total_type}}}|&nbsp; | |{{#if:{{{population_total|}}} | {{formatnum:{{replace|{{{population_total}}}|,|}}}} }} }} }} | rowclass88 = mergedrow | label88 = &nbsp;•&nbsp;Тооцоо&nbsp;<div class="ib-settlement-fn">({{{pop_est_as_of}}}){{{pop_est_footnotes|}}}</div> | data88 = {{#if:{{{population_est|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_est}}}|,|}}}} }} <!-- ***Population rank*** --> | rowclass89 = mergedrow | label89 =&nbsp;•&nbsp;Байр | data89 = {{{population_rank|}}} | rowclass90 = mergedrow | label90 = &nbsp;•&nbsp;Нягтрал | data90 = {{#if:{{{population_density_km2|}}}{{{population_density_sq_mi|}}}{{{population_total|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_km2|}}} |/sqmi2={{{population_density_sq_mi|}}} |pop ={{{population_total|}}} |dunam={{{area_total_dunam|}}} |ha ={{{area_total_ha|}}} |km2 ={{{area_total_km2|}}} |acre ={{{area_total_acre|}}} |sqmi ={{{area_total_sq_mi|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} <!-- ***Population density rank*** --> | rowclass91 = mergedrow | label91 = &nbsp;&nbsp;•&nbsp;Байр | data91 = {{{population_density_rank|}}} | rowclass92 = mergedrow | label92 = &nbsp;•&nbsp;[[Хотын бүс|Хотын нутаг]]<div class="ib-settlement-fn">{{{population_urban_footnotes|}}}</div> | data92 = {{#if:{{{population_urban|}}}| {{formatnum:{{replace|{{{population_urban}}}|,|}}}} }} | rowclass93 = mergedrow | label93 = &nbsp;•&nbsp;Нягтрал | data93 = {{#if:{{{population_density_urban_km2|}}}{{{population_density_urban_sq_mi|}}}{{{population_urban|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_urban_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_urban_sq_mi|}}} |pop ={{{population_urban|}}} |ha ={{{area_urban_ha|}}} |km2 ={{{area_urban_km2|}}} |acre ={{{area_urban_acre|}}} |sqmi ={{{area_urban_sq_mi|}}} |dunam={{{area_urban_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass94 = mergedrow | label94 = &nbsp;•&nbsp;[[Rural area|Rural]]<div class="ib-settlement-fn">{{{population_rural_footnotes|}}}</div> | data94 = {{#if:{{{population_rural|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_rural}}}|,|}}}}}} | rowclass95 = mergedrow | label95 = &nbsp;•&nbsp;Rural&nbsp;density | data95 = {{#if:{{{population_density_rural_km2|}}}{{{population_density_rural_sq_mi|}}}{{{population_rural|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_rural_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_rural_sq_mi|}}} |pop ={{{population_rural|}}} |ha ={{{area_rural_ha|}}} |km2 ={{{area_rural_km2|}}} |acre ={{{area_rural_acre|}}} |sqmi ={{{area_rural_sq_mi|}}} |dunam={{{area_rural_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass96 = mergedrow | label96 =&nbsp;•&nbsp;[[Хотын бөөгнөрлийн бүс|Бөөгнөрөл]]<div class="ib-settlement-fn">{{{population_metro_footnotes|}}}</div> | data96 = {{#if:{{{population_metro|}}}| {{formatnum:{{replace|{{{population_metro}}}|,|}}}} }} | rowclass97 = mergedrow | label97 = &nbsp;•&nbsp;Нягтрал | data97 = {{#if:{{{population_density_metro_km2|}}}{{{population_density_metro_sq_mi|}}}{{{population_metro|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_metro_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_metro_sq_mi|}}} |pop ={{{population_metro|}}} |ha ={{{area_metro_ha|}}} |km2 ={{{area_metro_km2|}}} |acre ={{{area_metro_acre|}}} |sqmi ={{{area_metro_sq_mi|}}} |dunam={{{area_metro_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass98 = mergedrow | label98 = &nbsp;•&nbsp;{{{population_blank1_title|}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{population_blank1_footnotes|}}}</div> | data98 = {{#if:{{{population_blank1|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_blank1}}}|,|}}}}}} | rowclass99 = mergedrow | label99 = &nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{population_blank1_title|}}}|{{{population_blank1_title}}} density|Density}} | data99 = {{#if:{{{population_density_blank1_km2|}}}{{{population_density_blank1_sq_mi|}}}{{{population_blank1|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_blank1_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_blank1_sq_mi|}}} |pop ={{{population_blank1|}}} |ha ={{{area_blank1_ha|}}} |km2 ={{{area_blank1_km2|}}} |acre ={{{area_blank1_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank1_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank1_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass100 = mergedrow | label100 = &nbsp;•&nbsp;{{{population_blank2_title|}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{population_blank2_footnotes|}}}</div> | data100 = {{#if:{{{population_blank2|}}}|{{formatnum:{{replace|{{{population_blank2}}}|,|}}}}}} | rowclass101 = mergedrow | label101 = &nbsp;•&nbsp;{{#if:{{{population_blank2_title|}}}|{{{population_blank2_title}}} density|Density}} | data101 = {{#if:{{{population_density_blank2_km2|}}}{{{population_density_blank2_sq_mi|}}}{{{population_blank2|}}} |{{infobox_settlement/densdisp |/km2 ={{{population_density_blank2_km2|}}} |/sqmi={{{population_density_blank2_sq_mi|}}} |pop ={{{population_blank2|}}} |ha ={{{area_blank2_ha|}}} |km2 ={{{area_blank2_km2|}}} |acre ={{{area_blank2_acre|}}} |sqmi ={{{area_blank2_sq_mi|}}} |dunam={{{area_blank2_dunam|}}} |pref ={{{unit_pref}}} |name ={{{subdivision_name}}} }}}} | rowclass102 = mergedrow | label102 = &nbsp; | data102 = {{{population_note|}}} | rowclass103 = mergedtoprow | label103 = {{#if:{{{population_demonym|}}}|[[Ард түмний нэр|Иргэдийн нэршил]]|{{#if:{{{population_demonyms|}}}|[[Ард түмний нэр|Иргэдийн нэршил]]}}}} | data103 = {{if empty|{{{population_demonym|}}}|{{{population_demonyms|}}}}}{{Main other|{{Pluralize from text|{{{population_demonym|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible demonym list]]}}}} <!-- ***Demographics 1*** --> | rowclass104 = mergedtoprow | header104 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{{demographics_type1}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{demographics1_footnotes|}}}</div>}} | rowclass105 = mergedrow | label105 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title1}}} | data105 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title1|}}}|{{{demographics1_info1|}}}}}}} | rowclass106 = mergedrow | label106 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title2}}} | data106 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title2|}}}|{{{demographics1_info2|}}}}}}} | rowclass107 = mergedrow | label107 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title3}}} | data107 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title3|}}}|{{{demographics1_info3|}}}}}}} | rowclass108 = mergedrow | label108 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title4}}} | data108 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title4|}}}|{{{demographics1_info4|}}}}}}} | rowclass109 = mergedrow | label109 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title5}}} | data109 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title5|}}}|{{{demographics1_info5|}}}}}}} | rowclass110 = mergedrow | label110 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title6}}} | data110 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title6|}}}|{{{demographics1_info6|}}}}}}} | rowclass111 = mergedrow | label111 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title7}}} | data111 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title7|}}}|{{{demographics1_info7|}}}}}}} | rowclass112 = mergedrow | label112 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title8}}} | data112 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title8|}}}|{{{demographics1_info8|}}}}}}} | rowclass113 = mergedrow | label113 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title9}}} | data113 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title9|}}}|{{{demographics1_info9|}}}}}}} | rowclass114 = mergedrow | label114 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics1_title10}}} | data114 = {{#if:{{{demographics_type1|}}} |{{#if:{{{demographics1_title10|}}}|{{{demographics1_info10|}}}}}}} <!-- ***Demographics 2*** --> | rowclass115 = mergedtoprow | header115 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{{demographics_type2}}}<div class="ib-settlement-fn">{{{demographics2_footnotes|}}}</div>}} | rowclass116 = mergedrow | label116 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title1}}} | data116 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title1|}}}|{{{demographics2_info1|}}}}}}} | rowclass117 = mergedrow | label117 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title2}}} | data117 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title2|}}}|{{{demographics2_info2|}}}}}}} | rowclass118 = mergedrow | label118 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title3}}} | data118 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title3|}}}|{{{demographics2_info3|}}}}}}} | rowclass119 = mergedrow | label119 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title4}}} | data119 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title4|}}}|{{{demographics2_info4|}}}}}}} | rowclass120 = mergedrow | label120 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title5}}} | data120 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title5|}}}|{{{demographics2_info5|}}}}}}} | rowclass121 = mergedrow | label121 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title6}}} | data121 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title6|}}}|{{{demographics2_info6|}}}}}}} | rowclass122 = mergedrow | label122 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title7}}} | data122 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title7|}}}|{{{demographics2_info7|}}}}}}} | rowclass123 = mergedrow | label123 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title8}}} | data123 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title8|}}}|{{{demographics2_info8|}}}}}}} | rowclass124 = mergedrow | label124 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title9}}} | data124 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title9|}}}|{{{demographics2_info9|}}}}}}} | rowclass125 = mergedrow | label125 = &nbsp;•&nbsp;{{{demographics2_title10}}} | data125 = {{#if:{{{demographics_type2|}}} |{{#if:{{{demographics2_title10|}}}|{{{demographics2_info10|}}}}}}} <!-- ***Time Zones*** --> | rowclass126 = mergedtoprow | header126 = {{#if:{{{timezone1_location|}}}|{{#if:{{{timezone2|}}}|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]}}|}} | rowclass127 = {{#if:{{{timezone1_location|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label127 = {{#if:{{{timezone1_location|}}}|{{{timezone1_location}}}|{{#if:{{{timezone2_location|}}}|{{{timezone2_location}}}|{{#if:{{{timezone2|}}}|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]|[[{{#if:{{{timezone_link|}}}|{{{timezone_link}}}|Цагийн бүс}}|Цагийн бүс]]}}}}}} | data127 = {{#if:{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset1|{{{utc_offset}}}}}}]] {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}|({{{timezone1|{{{timezone}}}}}})}} |{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}} }} | rowclass128 = mergedrow | label128 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Зун ([[Зуны цаг|ЗЦ]])</span> | data128 = {{#if:{{{utc_offset1_DST|{{{utc_offset_DST|}}}}}} |[[UTC{{{utc_offset1_DST|{{{utc_offset_DST|}}}}}}]] {{#if:{{{timezone1_DST|{{{timezone_DST|}}}}}}|({{{timezone1_DST|{{{timezone_DST}}}}}})}} |{{{timezone1_DST|{{{timezone_DST|}}}}}} }} | rowclass129 = mergedrow | label129 = {{#if:{{{timezone2_location|}}}| {{{timezone2_location|}}}|<nowiki />}} | data129 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset2|{{{utc_offset2|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset2|{{{utc_offset2}}}}}}]] {{#if:{{{timezone2|}}}|({{{timezone2}}})}} |{{{timezone2|}}} }} }} | rowclass130 = mergedrow | label130 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data130 = {{#if:{{{utc_offset2_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset2_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone2_DST|}}}|({{{timezone2_DST|}}})}} |{{{timezone2_DST|}}} }} | rowclass131 = mergedrow | label131 = {{#if:{{{timezone3_location|}}}| {{{timezone3_location|}}}|<nowiki />}} | data131 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset3|{{{utc_offset3|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset3|{{{utc_offset3}}}}}}]] {{#if:{{{timezone3|}}}|({{{timezone3}}})}} |{{{timezone3|}}} }} }} | rowclass132 = mergedrow | label132 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data132 = {{#if:{{{utc_offset3_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset3_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone3_DST|}}}|({{{timezone3_DST|}}})}} |{{{timezone3_DST|}}} }} | rowclass133 = mergedrow | label133 = {{#if:{{{timezone4_location|}}}| {{{timezone4_location|}}}|<nowiki />}} | data133 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset4|{{{utc_offset4|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset4|{{{utc_offset4}}}}}}]] {{#if:{{{timezone4|}}}|({{{timezone4}}})}} |{{{timezone4|}}} }} }} | rowclass134 = mergedrow | label134 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data134 = {{#if:{{{utc_offset4_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset4_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone4_DST|}}}|({{{timezone4_DST|}}})}} |{{{timezone4_DST|}}} }} | rowclass135 = mergedrow | label135 = {{#if:{{{timezone5_location|}}}| {{{timezone5_location|}}}|<nowiki />}} | data135 = {{#if:{{{timezone1|{{{timezone|}}}}}}{{{utc_offset1|{{{utc_offset|}}}}}} |{{#if:{{{utc_offset5|{{{utc_offset5|}}} }}} |[[UTC{{{utc_offset5|{{{utc_offset5}}}}}}]] {{#if:{{{timezone5|}}}|({{{timezone5}}})}} |{{{timezone5|}}} }} }} | rowclass136 = mergedrow | label136 = <span class="nowrap">&nbsp;•&nbsp;Summer ([[Daylight saving time|DST]])</span> | data136 = {{#if:{{{utc_offset5_DST|}}}|[[UTC{{{utc_offset5_DST|}}}]] {{#if:{{{timezone5_DST|}}}|({{{timezone5_DST|}}})}} |{{{timezone5_DST|}}} }} <!-- ***Postal Code(s)*** --> | rowclass137 = mergedtoprow | label137 = {{{postal_code_type}}} | class137 = adr | data137 = {{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|<div class="postal-code">{{{postal_code}}}</div>}}}} | rowclass138 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}|mergedbottomrow|mergedtoprow}} | label138 = {{{postal2_code_type}}} | class138 = adr | data138 = {{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|<div class="postal-code">{{{postal2_code}}}</div>}} }} }} <!-- ***Area Code(s)*** --> | rowclass139 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label139 = {{#if:{{{area_code_type|}}}|{{{area_code_type}}}|{{#if:{{{area_code|}}}|[[Утасны дугаарлалтын төлөвлөгөө|Бүсийн дугаар]]|{{#if:{{{area_codes|}}}|[[Утасны дугаарлалтын төлөвлөгөө|Бүсийн дугаар]]}}}}}} | data139 = {{if empty|{{{area_code|}}}|{{{area_codes|}}}}}{{#if:{{{area_code_type|}}}{{{area_codes|}}}||{{Main other|{{Pluralize from text|any_comma=1|parse_links=1|{{{area_code|}}}|||[[Category:Pages using infobox settlement with possible area code list]]}}}}}} <!-- Geocode--> | rowclass140 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label140 = [[Геодугаар]] | class140 = nickname | data140 = {{{geocode|}}} <!-- ISO Code--> | rowclass141 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label141 = [[ISO 3166|ISO 3166 код]] | class141 = nickname | data141 = {{{iso_code|}}} <!-- Vehicle registration plate--> | rowclass142 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}{{{iso_code|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label142 = {{#if:{{{registration_plate_type|}}}|{{{registration_plate_type}}}|[[Тээврийн хэрэгслийн улсын дугаар|Улсын дугаар]]}} | data142 = {{{registration_plate|}}} <!-- Other codes --> | rowclass143 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}{{{iso_code|}}}|{{{registration_plate|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label143 = {{{code1_name|}}} | class143 = nickname | data143 = {{#if:{{{code1_name|}}}|{{{code1_info|}}}}} | rowclass144 = {{#if:{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal_code|}}}|1}}}}{{#if:{{{postal_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code_type|}}}|{{#if:{{{postal2_code|}}}|1}}}}}}{{{area_code|}}}{{{geocode|}}}{{{iso_code|}}}|{{{registration_plate|}}}|{{{code1_name|}}}|mergedrow|mergedtoprow}} | label144 = {{{code2_name|}}} | class144 = nickname | data144 = {{#if:{{{code2_name|}}}|{{{code2_info|}}}}} <!-- ***Blank Fields (two sections)*** --> | rowclass145 = mergedtoprow | label145 = {{{blank_name_sec1|{{{blank_name|}}}}}} | data145 = {{#if:{{{blank_name_sec1|{{{blank_name|}}}}}}|{{{blank_info_sec1|{{{blank_info|}}}}}}}} | rowclass146 = mergedrow | label146 = {{{blank1_name_sec1|{{{blank1_name|}}}}}} | data146 = {{#if:{{{blank1_name_sec1|{{{blank1_name|}}}}}}|{{{blank1_info_sec1|{{{blank1_info|}}}}}}}} | rowclass147 = mergedrow | label147 = {{{blank2_name_sec1|{{{blank2_name|}}}}}} | data147 = {{#if:{{{blank2_name_sec1|{{{blank2_name|}}}}}}|{{{blank2_info_sec1|{{{blank2_info|}}}}}}}} | rowclass148 = mergedrow | label148 = {{{blank3_name_sec1|{{{blank3_name|}}}}}} | data148 = {{#if:{{{blank3_name_sec1|{{{blank3_name|}}}}}}|{{{blank3_info_sec1|{{{blank3_info|}}}}}}}} | rowclass149 = mergedrow | label149 = {{{blank4_name_sec1|{{{blank4_name|}}}}}} | data149 = {{#if:{{{blank4_name_sec1|{{{blank4_name|}}}}}}|{{{blank4_info_sec1|{{{blank4_info|}}}}}}}} | rowclass150 = mergedrow | label150 = {{{blank5_name_sec1|{{{blank5_name|}}}}}} | data150 = {{#if:{{{blank5_name_sec1|{{{blank5_name|}}}}}}|{{{blank5_info_sec1|{{{blank5_info|}}}}}}}} | rowclass151 = mergedrow | label151 = {{{blank6_name_sec1|{{{blank6_name|}}}}}} | data151 = {{#if:{{{blank6_name_sec1|{{{blank6_name|}}}}}}|{{{blank6_info_sec1|{{{blank6_info|}}}}}}}} | rowclass152 = mergedrow | label152 = {{{blank7_name_sec1|{{{blank7_name|}}}}}} | data152 = {{#if:{{{blank7_name_sec1|{{{blank7_name|}}}}}}|{{{blank7_info_sec1|{{{blank7_info|}}}}}}}} | rowclass153 = mergedtoprow | label153 = {{{blank_name_sec2}}} | data153 = {{#if:{{{blank_name_sec2|}}}|{{{blank_info_sec2|}}}}} | rowclass154 = mergedrow | label154 = {{{blank1_name_sec2}}} | data154 = {{#if:{{{blank1_name_sec2|}}}|{{{blank1_info_sec2|}}}}} | rowclass155 = mergedrow | label155 = {{{blank2_name_sec2}}} | data155 = {{#if:{{{blank2_name_sec2|}}}|{{{blank2_info_sec2|}}}}} | rowclass156 = mergedrow | label156 = {{{blank3_name_sec2}}} | data156 = {{#if:{{{blank3_name_sec2|}}}|{{{blank3_info_sec2|}}}}} | rowclass157 = mergedrow | label157 = {{{blank4_name_sec2}}} | data157 = {{#if:{{{blank4_name_sec2|}}}|{{{blank4_info_sec2|}}}}} | rowclass158 = mergedrow | label158 = {{{blank5_name_sec2}}} | data158 = {{#if:{{{blank5_name_sec2|}}}|{{{blank5_info_sec2|}}}}} | rowclass159 = mergedrow | label159 = {{{blank6_name_sec2}}} | data159 = {{#if:{{{blank6_name_sec2|}}}|{{{blank6_info_sec2|}}}}} | rowclass160 = mergedrow | label160 = {{{blank7_name_sec2}}} | data160 = {{#if:{{{blank7_name_sec2|}}}|{{{blank7_info_sec2|}}}}} <!-- ***Website*** --> | rowclass161 = mergedtoprow | label161 = Вэб сайт | data161 = {{#if:{{{website|}}}|{{{website}}}}} | class162 = maptable | data162 = {{#if:{{{module|}}}|{{{module}}}}} <!-- ***Footnotes*** --> | belowrowclass = mergedtoprow | below = {{{footnotes|}}} }}<!-- Check for unknowns -->{{#invoke:Check for unknown parameters|check|unknown={{main other|[[Category:Pages using infobox settlement with unknown parameters|_VALUE_{{PAGENAME}}]]}}|preview=Page using [[Template:Infobox settlement]] with unknown parameter "_VALUE_"|ignoreblank=y | alt | anthem | anthem_link | area_blank1_acre | area_blank1_dunam | area_blank1_ha | area_blank1_km2 | area_blank1_sq_mi | area_blank1_title | area_blank2_acre | area_blank2_dunam | area_blank2_ha | area_blank2_km2 | area_blank2_sq_mi | area_blank2_title | area_code | area_code_type | area_codes | area_footnotes | area_land_acre | area_land_dunam | area_land_ha | area_land_km2 | area_land_sq_mi | area_metro_acre | area_metro_dunam | area_metro_footnotes | area_metro_ha | area_metro_km2 | area_metro_sq_mi | area_note | area_rank | area_rural_acre | area_rural_dunam | area_rural_footnotes | area_rural_ha | area_rural_km2 | area_rural_sq_mi | area_total_acre | area_total_dunam | area_total_ha | area_total_km2 | area_total_sq_mi | area_urban_acre | area_urban_dunam | area_urban_footnotes | area_urban_ha | area_urban_km2 | area_urban_sq_mi | area_water_acre | area_water_dunam | area_water_ha | area_water_km2 | area_water_percent | area_water_sq_mi | blank_emblem_alt | blank_emblem_link | blank_emblem_size | blank_emblem_type | blank_info | blank_info_sec1 | blank_info_sec2 | blank_name | blank_name_sec1 | blank_name_sec2 | blank1_info | blank1_info_sec1 | blank1_info_sec2 | blank1_name | blank1_name_sec1 | blank1_name_sec2 | blank2_info | blank2_info_sec1 | blank2_info_sec2 | blank2_name | blank2_name_sec1 | blank2_name_sec2 | blank3_info | blank3_info_sec1 | blank3_info_sec2 | blank3_name | blank3_name_sec1 | blank3_name_sec2 | blank4_info | blank4_info_sec1 | blank4_info_sec2 | blank4_name | blank4_name_sec1 | blank4_name_sec2 | blank5_info | blank5_info_sec1 | blank5_info_sec2 | blank5_name | blank5_name_sec1 | blank5_name_sec2 | blank6_info | blank6_info_sec1 | blank6_info_sec2 | blank6_name | blank6_name_sec1 | blank6_name_sec2 | blank7_info | blank7_info_sec1 | blank7_info_sec2 | blank7_name | blank7_name_sec1 | blank7_name_sec2 | caption | code1_info | code1_name | code2_info | code2_name | coor_pinpoint | coor_type | coordinates | coordinates_footnotes | demographics_type1 | demographics_type2 | demographics1_footnotes | demographics1_info1 | demographics1_info10 | demographics1_info2 | demographics1_info3 | demographics1_info4 | demographics1_info5 | demographics1_info6 | demographics1_info7 | demographics1_info8 | demographics1_info9 | demographics1_title1 | demographics1_title10 | demographics1_title2 | demographics1_title3 | demographics1_title4 | demographics1_title5 | demographics1_title6 | demographics1_title7 | demographics1_title8 | demographics1_title9 | demographics2_footnotes | demographics2_info1 | demographics2_info10 | demographics2_info2 | demographics2_info3 | demographics2_info4 | demographics2_info5 | demographics2_info6 | demographics2_info7 | demographics2_info8 | demographics2_info9 | demographics2_title1 | demographics2_title10 | demographics2_title2 | demographics2_title3 | demographics2_title4 | demographics2_title5 | demographics2_title6 | demographics2_title7 | demographics2_title8 | demographics2_title9 | dimensions_footnotes | dunam_link | elevation_footnotes | elevation_ft | elevation_link | elevation_m | elevation_max_footnotes | elevation_max_ft | elevation_max_m | elevation_max_point | elevation_max_rank | elevation_min_footnotes | elevation_min_ft | elevation_min_m | elevation_min_point | elevation_min_rank | elevation_point | embed | established_date | established_date1 | established_date2 | established_date3 | established_date4 | established_date5 | established_date6 | established_date7 | established_title | established_title1 | established_title2 | established_title3 | established_title4 | established_title5 | established_title6 | established_title7 | etymology | extinct_date | extinct_title | flag_alt | flag_border | flag_link | flag_size | footnotes | founder | geocode | governing_body | government_footnotes | government_type | government_blank1_title | government_blank1 | government_blank2_title | government_blank2 | government_blank2_title | government_blank3 | government_blank3_title | government_blank3 | government_blank4_title | government_blank4 | government_blank5_title | government_blank5 | government_blank6_title | government_blank6 | grid_name | grid_position | image_alt | image_blank_emblem | image_caption | image_flag | image_map | image_map1 | image_seal | image_shield | image_size | image_skyline | imagesize | iso_code | leader_name | leader_name1 | leader_name2 | leader_name3 | leader_name4 | leader_party | leader_title | leader_title1 | leader_title2 | leader_title3 | leader_title4 | length_km | length_mi | map_alt | map_alt1 | map_caption | map_caption1 | mapsize | mapsize1 | module | motto | motto_link | mottoes | name | named_for | native_name | native_name_lang | nickname | nickname_link | nicknames | official_name | other_name | p1 | p10 | p11 | p12 | p13 | p14 | p15 | p16 | p17 | p18 | p19 | p2 | p20 | p21 | p22 | p23 | p24 | p25 | p26 | p27 | p28 | p29 | p3 | p30 | p31 | p32 | p33 | p34 | p35 | p36 | p37 | p38 | p39 | p4 | p40 | p41 | p42 | p43 | p44 | p45 | p46 | p47 | p48 | p49 | p5 | p50 | p6 | p7 | p8 | p9 | parts | parts_style | parts_type | pop_est_as_of | pop_est_footnotes | population | population_as_of | population_blank1 | population_blank1_footnotes | population_blank1_title | population_blank2 | population_blank2_footnotes | population_blank2_title | population_demonym | population_demonyms | population_density_blank1_km2 | population_density_blank1_sq_mi | population_density_blank2_km2 | population_density_blank2_sq_mi | population_density_km2 | population_density_metro_km2 | population_density_metro_sq_mi | population_density_rank | population_density_rural_km2 | population_density_rural_sq_mi | population_density_sq_mi | population_density_urban_km2 | population_density_urban_sq_mi | population_est | population_footnotes | population_metro | population_metro_footnotes | population_note | population_rank | population_rural | population_rural_footnotes | population_total | population_urban | population_urban_footnotes | postal_code | postal_code_type | postal2_code | postal2_code_type | pushpin_image | pushpin_label | pushpin_label_position | pushpin_map | pushpin_map_alt | pushpin_map_caption | pushpin_map_caption_notsmall | pushpin_map_narrow | pushpin_mapsize | pushpin_outside | pushpin_overlay | pushpin_relief | registration_plate | registration_plate_type | seal_alt | seal_link | seal_size | seal_type | seat | seat_type | seat1 | seat1_type | seat2 | seat2_type | settlement_type | shield_alt | shield_link | shield_size | short_description | subdivision_name | subdivision_name1 | subdivision_name2 | subdivision_name3 | subdivision_name4 | subdivision_name5 | subdivision_name6 | subdivision_type | subdivision_type1 | subdivision_type2 | subdivision_type3 | subdivision_type4 | subdivision_type5 | subdivision_type6 | timezone | timezone_DST | timezone_link | timezone1 | timezone1_DST | timezone1_location | timezone2 | timezone2_DST | timezone2_location | timezone3 | timezone3_DST | timezone3_location | timezone4 | timezone4_DST | timezone4_location | timezone5 | timezone5_DST | timezone5_location | total_type | translit_lang1 | translit_lang1_info | translit_lang1_info1 | translit_lang1_info2 | translit_lang1_info3 | translit_lang1_info4 | translit_lang1_info5 | translit_lang1_info6 | translit_lang1_type | translit_lang1_type1 | translit_lang1_type2 | translit_lang1_type3 | translit_lang1_type4 | translit_lang1_type5 | translit_lang1_type6 | translit_lang2 | translit_lang2_info | translit_lang2_info1 | translit_lang2_info2 | translit_lang2_info3 | translit_lang2_info4 | translit_lang2_info5 | translit_lang2_info6 | translit_lang2_type | translit_lang2_type1 | translit_lang2_type2 | translit_lang2_type3 | translit_lang2_type4 | translit_lang2_type5 | translit_lang2_type6 | type | unit_pref | utc_offset | utc_offset_DST | utc_offset1 | utc_offset1_DST | utc_offset2 | utc_offset2_DST | utc_offset3 | utc_offset3_DST | utc_offset4 | utc_offset4_DST | utc_offset5 | utc_offset5_DST | website | width_km | width_mi }}<!-- -->{{#invoke:Check for clobbered parameters|check | template = Инфобокс суурин | cat = {{main other|Category:Pages using infobox settlement with conflicting parameters}} | population; population_total | image_size; imagesize | image_alt; alt | image_caption; caption }}<!-- Wikidata -->{{#if:{{{coordinates_wikidata|}}}{{{wikidata|}}} |[[Category:Pages using infobox settlement with the wikidata parameter]] }}{{main other|<!-- Missing country -->{{#if:{{{subdivision_name|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with missing country]]}}<!-- No map -->{{#if:{{{pushpin_map|}}}{{{image_map|}}}{{{image_map1|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with no map]]}}<!-- Image_map1 without image_map -->{{#if:{{{image_map1|}}}|{{#if:{{{image_map|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with image_map1 but not image_map]]}}}}<!-- No coordinates -->{{#if:{{{coordinates|}}}||[[Category:Pages using infobox settlement with no coordinates]]}}<!-- -->{{#if:{{{type|}}}|{{#ifeq:{{{settlement_type|a}}}|{{{settlement_type|b}}}|[[Category:Pages using infobox settlement with ignored type]]|}}|}}<!-- Ignored type parameter -->{{#if:{{{embed|}}}|[[Category:Pages using infobox settlement with embed]]}} }}</includeonly><noinclude> {{documentation}} <!--Please add this template's categories to the /doc subpage, not here - thanks!--> </noinclude> tsgqgo1xt7ew02wrx6n1wff5aa4q8ac 0 123498 709531 709505 2022-08-25T16:02:47Z 150.129.140.215 wikitext text/x-wiki '''Чулуун баатар''' ([[12-р зуун|XII зууны]] сүүл - [[13-р зуун|XIII зууны]] эхний хагас) - [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хувийн хамгаалалтын цэргийн захирагч нарын нэг. == Намтар == Чулуун бол [[Тайчууд|Тайчуудын]] харьяат [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгийн [[Сорхон шар|Сорхон шарын]] хүү байв. Залуу Тэмүжин тайчуудын олзноос зугтсан, дараа нь түүнийг эрж хайх үеэр Сорхон шар оргодол голд нуугдаж байгааг илрүүлсэн ч түгшүүр зарлалгүй, харин түүнд байрандаа үлдэхийг зөвлөж, барьж өгөхгүй гэж амлажээ. Эрэл хайгуул өнгөрөхөд Тэмүжин Сорхон шарын гэрт сэмхэн очив. Энэ нь Сорхон шард таалагдаагүй (оргон зайлсан этгээдийг "анхаарахгүй" байх нь нэг хэрэг, илт хамсаатан болох нь өөр хэрэг) ч түүний хөвгүүд [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]], Чулуун нар Тэмүжинг хаацайлсан. Зугтах боломж гарч иртэл Тэмүжин Сорхон шарынд нуугджээ. 1199 онд Тэмүжин [[Тоорил хан|Ван хан]], [[Жамуха]] нарын хамт найманы хан [[Буйруг хан|Буйруг]] руу нэгдсэн хүчээр довтолж, Кишил-Баш нуурын орчимд бут цохив. Амьд үлдсэн найманы цэргийн ангиудын нэг нь ялагчдын гэртээ харих замыг хаасан, шөнө нь Ван хан, Жамуха нар найманууд Тэмүжинг дуусгана гэж найдан зугтав; маргааш өглөө болоход найманууд Ван ханы хүлээлтээс эсрэгээр Тэмүжинг биш, өөрийг нь мөшгиж эхэлсэн, тэрээр мөхөх сөнөх нь тодорхой болсон тул монголын хаанд элч илгээж тусламж гуйжээ. Тэмүжин өөрийн нөхдийг илгээж, тэднээс [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Борохул]], Чулуун дөрөв нь тулалдаанд онцгой эр зориг үзүүлэв. Мөн Чулуун [[Тайчууд|тайчууд]] овогтой хийсэн дайны жилүүдэд тайчуудын удирдагч, Тэмүжиний заналт дайсан [[Таргудай Хирилтуг|Таргудай Хирилтугийг]] алснаараа ялгарч байлаа. 1203-1204 оны өвөл Тэмүжин хувийн харуул буюу [[Хишигтэн|хишигтэн]] цэргийг байгуулжээ. Энэ нь дөрвөн хэсэгт хуваагдаж, нэгнийх нь толгойд Чулууныг тавьсан байна. 1206 оны Их хуралдайн үеэр Тэмүжин "Чингис хаан" хэмээн өргөмжлөгдсөн бөгөөд тэр өөрийн хамтрагчдад албан тушаал, эрх дарх хуваарилж эхлэхэд Чулуун, Чимбай нар дайн, ан гөрөөнөөс олсон бүхнээ авч үлдэх онцгой эрхийг хүлээн авав. Чулууны үр удам [[Чобаны улс|Чобаныхны]] угсаа залгамжлалыг үндэслэж, төлөөлөгчид нь [[Хүлэгү|Хүлэгүгийн]] улсад өндөр албан тушаал хашиж, улмаар Ираны Азербайжаны нутаг дэвсгэрт өөрсдийн улсыг байгуулжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]] * [[Боорчи]] * [[Мухулай]] * [[Борохул]] 2kldy9vwruxrsx05syaot543fznzbwa 709539 709531 2022-08-25T17:44:13Z 150.129.140.215 /* Намтар */ wikitext text/x-wiki '''Чулуун баатар''' ([[12-р зуун|XII зууны]] сүүл - [[13-р зуун|XIII зууны]] эхний хагас) - [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хувийн хамгаалалтын цэргийн захирагч нарын нэг. == Намтар == Чулуун бол [[Тайчууд|Тайчуудын]] харьяат [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгийн [[Сорхон шар|Сорхон шарын]] хүү байв. Залуу Тэмүжин тайчуудын олзноос зугтсан, дараа нь түүнийг эрж хайх үеэр Сорхон шар оргодол голд нуугдаж байгааг илрүүлсэн ч түгшүүр зарлалгүй, харин түүнд байрандаа үлдэхийг зөвлөж, барьж өгөхгүй гэж амлажээ. Эрэл хайгуул өнгөрөхөд Тэмүжин Сорхон шарын гэрт сэмхэн очив. Энэ нь Сорхон шард таалагдаагүй (оргон зайлсан этгээдийг "анхаарахгүй" байх нь нэг хэрэг, илт хамсаатан болох нь өөр хэрэг) ч түүний хөвгүүд [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]], Чулуун нар Тэмүжинг хаацайлсан. Зугтах боломж гарч иртэл Тэмүжин Сорхон шарынд нуугджээ. 1199 онд Тэмүжин [[Тоорил хан|Ван хан]], [[Жамуха]] нарын хамт найманы хан [[Буйруг хан|Буйруг]] руу нэгдсэн хүчээр довтолж, Кишил-Баш нуурын орчимд бут цохив. Амьд үлдсэн найманы цэргийн ангиудын нэг нь ялагчдын гэртээ харих замыг хаасан, шөнө нь Ван хан, Жамуха нар найманууд Тэмүжинг дуусгана гэж найдан зугтав; маргааш өглөө болоход найманууд Ван ханы хүлээлтээс эсрэгээр Тэмүжинг биш, өөрийг нь мөшгиж эхэлсэн, тэрээр мөхөх сөнөх нь тодорхой болсон тул монголын хаанд элч илгээж тусламж гуйжээ. Тэмүжин өөрийн нөхдийг илгээж, тэднээс [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Борохул]], Чулуун дөрөв нь тулалдаанд онцгой эр зориг үзүүлэв. Мөн Чулуун [[Тайчууд|тайчууд]] овогтой хийсэн дайны жилүүдэд тайчуудын удирдагч, Тэмүжиний заналт дайсан [[Таргудай Хирилтуг|Таргудай Хирилтугийг]] алснаараа ялгарч байлаа. 1203-1204 оны өвөл Тэмүжин хувийн харуул буюу [[Хишигтэн|хишигтэн]] цэргийг байгуулжээ. Энэ нь дөрвөн хэсэгт хуваагдаж, нэгнийх нь толгойд Чулууныг тавьсан байна. 1206 оны Их хуралдайн үеэр Тэмүжин "Чингис хаан" хэмээн өргөмжлөгдсөн бөгөөд тэр өөрийн хамтрагчдад албан тушаал, эрх дарх хуваарилж эхлэхэд Чулуун, Чимбай нар дайн, ан гөрөөнөөс олсон бүхнээ авч үлдэх онцгой эрхийг хүлээн авав. Чулууны үр удам [[Чобаны улс|Чобаныхны]] угсаа залгамжлалыг үндэслэж, төлөөлөгчид нь [[Ил Хаант Улс|Хүлэгүгийн улсад]] өндөр албан тушаал хашиж, улмаар Ираны Азербайжаны нутаг дэвсгэрт өөрсдийн улсыг байгуулжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]] * [[Боорчи]] * [[Мухулай]] * [[Борохул]] fb5247wohsp7blqg3ez5xu6i2cgi7cw 709559 709539 2022-08-25T23:45:19Z 150.129.140.215 /* Намтар */ wikitext text/x-wiki '''Чулуун баатар''' ([[12-р зуун|XII зууны]] сүүл - [[13-р зуун|XIII зууны]] эхний хагас) - [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хувийн хамгаалалтын цэргийн захирагч нарын нэг. == Намтар == Чулуун бол [[Тайчууд|Тайчуудын]] харьяат [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгийн [[Сорхон шар|Сорхон шарын]] хүү байв. Залуу Тэмүжин тайчуудын олзноос зугтсан, дараа нь түүнийг эрж хайх үеэр Сорхон шар голд нуугдсан оргодлыг олсон ч түгшүүр зарлалгүй, харин түүнд байрандаа үлдэхийг зөвлөж, барьж өгөхгүй гэж амлажээ. Эрэл хайгуул өнгөрөхөд Тэмүжин Сорхон шарын гэрт сэмхэн очив. Энэ нь Сорхон шард таалагдаагүй (оргон зайлсан этгээдийг "анхаарахгүй" байх нь нэг хэрэг, илт хамсаатан болох нь өөр хэрэг) ч түүний хөвгүүд [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]], Чулуун нар Тэмүжинг хаацайлсан. Зугтах боломж гарч иртэл Тэмүжин Сорхон шарынд нуугджээ. 1199 онд Тэмүжин [[Тоорил хан|Ван хан]], [[Жамуха]] нарын хамт найманы хан [[Буйруг хан|Буйруг]] руу нэгдсэн хүчээр довтолж, Кишил-Баш нуурын орчимд бут цохив. Амьд үлдсэн найманы цэргийн ангиудын нэг нь ялагчдын гэртээ харих замыг хаасан, шөнө нь Ван хан, Жамуха нар найманууд Тэмүжинг дуусгана гэж найдан зугтав; маргааш өглөө болоход найманууд Ван ханы хүлээлтээс эсрэгээр Тэмүжинг биш, өөрийг нь мөшгиж эхэлсэн, тэрээр мөхөх сөнөх нь тодорхой болсон тул монголын хаанд элч илгээж тусламж гуйжээ. Тэмүжин өөрийн нөхдийг илгээж, тэднээс [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Борохул]], Чулуун дөрөв нь тулалдаанд онцгой эр зориг үзүүлэв. Мөн Чулуун [[Тайчууд|тайчууд]] овогтой хийсэн дайны жилүүдэд тайчуудын удирдагч, Тэмүжиний заналт дайсан [[Таргудай Хирилтуг|Таргудай Хирилтугийг]] алснаараа ялгарч байлаа. 1203-1204 оны өвөл Тэмүжин хувийн харуул буюу [[Хишигтэн|хишигтэн]] цэргийг байгуулжээ. Энэ нь дөрвөн хэсэгт хуваагдаж, нэгнийх нь толгойд Чулууныг тавьсан байна. 1206 оны Их хуралдайн үеэр Тэмүжин "Чингис хаан" хэмээн өргөмжлөгдсөн бөгөөд тэр өөрийн хамтрагчдад албан тушаал, эрх дарх хуваарилж эхлэхэд Чулуун, Чимбай нар дайн, ан гөрөөнөөс олсон бүхнээ авч үлдэх онцгой эрхийг хүлээн авав. Чулууны үр удам [[Чобаны улс|Чобаныхны]] угсаа залгамжлалыг үндэслэж, төлөөлөгчид нь [[Ил Хаант Улс|Хүлэгүгийн улсад]] өндөр албан тушаал хашиж, улмаар Ираны Азербайжаны нутаг дэвсгэрт өөрсдийн улсыг байгуулжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]] * [[Боорчи]] * [[Мухулай]] * [[Борохул]] r95qm0u6eiwxjlw1sm1zadzr4gp8tb5 709589 709559 2022-08-26T03:58:55Z 66.181.161.43 /* Намтар */ wikitext text/x-wiki '''Чулуун баатар''' ([[12-р зуун|XII зууны]] сүүл - [[13-р зуун|XIII зууны]] эхний хагас) - [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хувийн хамгаалалтын цэргийн захирагч нарын нэг. == Намтар == Чулуун бол [[Тайчууд|Тайчуудын]] харьяат [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгийн [[Сорхон шар|Сорхон шарын]] хүү байв. Залуу Тэмүжин тайчуудын олзноос зугтсан, дараа нь түүнийг эрж хайх үеэр Сорхон шар оргодлыг голд нуугдаж байгааг илрүүлсэн ч түгшүүр зарлалгүй, харин түүнд байрандаа үлдэхийг зөвлөж, барьж өгөхгүй гэж амлажээ. Эрэл хайгуул өнгөрөхөд Тэмүжин Сорхон шарын гэрт сэмхэн очив. Энэ нь Сорхон шард таалагдаагүй (оргон зайлсан этгээдийг "анхаарахгүй" байх нь нэг хэрэг, илт хамсаатан болох нь өөр хэрэг) ч түүний хөвгүүд [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]], Чулуун нар Тэмүжинг хаацайлсан. Зугтах боломж гарч иртэл Тэмүжин Сорхон шарынд нуугджээ. 1199 онд Тэмүжин [[Тоорил хан|Ван хан]], [[Жамуха]] нарын хамт найманы хан [[Буйруг хан|Буйруг]] руу нэгдсэн хүчээр довтолж, Кишил-Баш нуурын орчимд бут цохив. Амьд үлдсэн найманы цэргийн ангиудын нэг нь ялагчдын гэртээ харих замыг хаасан, шөнө нь Ван хан, Жамуха нар найманууд Тэмүжинг дуусгана гэж найдан зугтав; маргааш өглөө болоход найманууд Ван ханы хүлээлтээс эсрэгээр Тэмүжинг биш, өөрийг нь мөшгиж эхэлсэн, тэрээр мөхөх сөнөх нь тодорхой болсон тул монголын хаанд элч илгээж тусламж гуйжээ. Тэмүжин өөрийн нөхдийг илгээж, тэднээс [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Борохул]], Чулуун дөрөв нь тулалдаанд онцгой эр зориг үзүүлэв. Мөн Чулуун [[Тайчууд|тайчууд]] овогтой хийсэн дайны жилүүдэд тайчуудын удирдагч, Тэмүжиний заналт дайсан [[Таргудай Хирилтуг|Таргудай Хирилтугийг]] алснаараа ялгарч байлаа. 1203-1204 оны өвөл Тэмүжин хувийн харуул буюу [[Хишигтэн|хишигтэн]] цэргийг байгуулжээ. Энэ нь дөрвөн хэсэгт хуваагдаж, нэгнийх нь толгойд Чулууныг тавьсан байна. 1206 оны Их хуралдайн үеэр Тэмүжин "Чингис хаан" хэмээн өргөмжлөгдсөн бөгөөд тэр өөрийн хамтрагчдад албан тушаал, эрх дарх хуваарилж эхлэхэд Чулуун, Чимбай нар дайн, ан гөрөөнөөс олсон бүхнээ авч үлдэх онцгой эрхийг хүлээн авав. Чулууны үр удам [[Чобаны улс|Чобаныхны]] угсаа залгамжлалыг үндэслэж, төлөөлөгчид нь [[Ил Хаант Улс|Хүлэгүгийн улсад]] өндөр албан тушаал хашиж, улмаар Ираны Азербайжаны нутаг дэвсгэрт өөрсдийн улсыг байгуулжээ. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]] * [[Боорчи]] * [[Мухулай]] * [[Борохул]] k71aq33ngw91esm7xj8z0gn53ejp1fs 0 123569 709526 709476 2022-08-25T13:05:35Z 150.129.140.215 wikitext text/x-wiki '''Чимбай''' (бас '''Чимбо''' гэж бичсэн нь бий) - [[Монголчууд|монгол]] цэргийн жанжин, [[Чингис хаан|Тэмүжин Чингис хааны]] хамтран зүтгэгчдийн нэг. == Намтар == Тэрээр [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгоос гаралтай, зарц [[Сорхон шар|Сорхон шарын]] хүү байв. Үүнээс гадна Чимбайд [[Чулуун баатар|Чулуун]] гэдэг ах, [[Хадаан]] гэдэг эгч байсан. Залуу Тэмүжин [[Тайчууд|тайчуудад]] олзлогдсон ба гэрээс гэрт албадуулан хонож байх үед Чимбай, Чулуун нарын хамт хонох ээлж болоход тэд түүний дөнгийг суллаж, хоригдлын зовлонг хөнгөвчилжээ. Тэмүжин зугтаж амжсанд Чимбай, Чулуун нарын эцэг Сорхон шар оргодлыг анзаарсан ч барьж өгөлгүй, мөрдөгчдийг түүнээс холдуулав. Эрэл зогсоход Тэмүжин цаашдын тусламжинд нь найдаж Сорхон шарын гэрт ирсэн. Сүүлийн энэ үйлдэл нь тийм ч их таалагдсангүй, тэр Тэмүжинг хөөх гэж байсан ч Чимбай, Чулуун нар эцгийгээ ятгаж чаджээ. Тэд Тэмүжинийг хорьсон байсан дөнгийг салгаж шатаагаад, түүнийг ноостой тэргэнд нуусан тул тайчууд нар оргодлыг олж чадаагүй байна. Тэмүжин гэртээ харих завшаан гартал Сорхон шарын өрх гэрт нуугдаж байв. Дараа нь Чимбай аав, ах хоёрын хамт Тэмүжинд зүтгэхээр ирсэн байна. Түүнийг [[1204 он|1204]]-[[1205 он|1205]] онд [[Мэргид|мэргидүүдийн]] эсрэг хийсэн аян дайнд оролцсон гэж дурдсан байдаг: Чимбай баруун жигүүрийн цэргийг удирдан мэргидийн бэхлэлт Тайхалыг бүсэлжээ. Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдсаны дараа өөрийн хамтран зүтгэгчдэд эрх дарх хуваарилахдаа Чингис хаан Чимбай ба түүний төрөл төрөгсдийг дархалж, [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ мөрний]] дагуух мэргидийн газрыг нүүдэллэх нутаг болгон бэлэглэсэн ажгуу. == Соёл урлагт == === Уран зохиол === * "Хар чоно" ("Чёрный волк") - немецийн зохиолч [[Курт Давид|Курт Давидын]] роман; * "[[Догшин жаран]]" ("Жестокий век") - зөвлөлтийн зохиолч [[Исай Калистратович Калашников|И.К.Калашниковын]] роман (1978); * "Чингис хааны зарлигаар" ("По велению Чингисхана") - оросын зохиолч [[Николай Алексеевич Лугинов|Н.А.Лугиновын]] гурвал зохиол. fupm36rqhalal2qtc7ue7o422ehvn6n 709534 709526 2022-08-25T16:40:48Z 150.129.140.215 wikitext text/x-wiki '''Чимбай''' (бас '''Чимбо''' гэж бичсэн нь бий) - [[Монголчууд|монгол]] цэргийн жанжин, [[Чингис хаан|Тэмүжин Чингис хааны]] хамтран зүтгэгчдийн нэг. == Намтар == Тэрээр [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгоос гаралтай, зарц [[Сорхон шар|Сорхон шарын]] хүү байв. Үүнээс гадна Чимбайд [[Чулуун баатар|Чулуун]] гэдэг ах, [[Хадаан]] гэдэг эгч байсан. Залуу Тэмүжин [[Тайчууд|тайчуудад]] олзлогдсон ба гэрээс гэрт албадуулан хонож байх үед Чимбай, Чулуун нарын хамт хонох ээлж болоход тэд түүний дөнгийг суллаж, хоригдлын зовлонг хөнгөвчилжээ. Тэмүжин зугтаж амжсанд Чимбай, Чулуун нарын эцэг Сорхон шар оргодлыг анзаарсан ч барьж өгөлгүй, мөрдөгчдийг түүнээс холдуулав. Эрэл зогсоход Тэмүжин цаашдын тусламжинд нь найдаж Сорхон шарын гэрт ирсэн. Сүүлийн энэ үйлдэл нь тийм ч их таалагдсангүй, тэр Тэмүжинг хөөх гэж байсан ч Чимбай, Чулуун нар эцгийгээ ятгаж чаджээ. Тэд Тэмүжинийг хорьсон байсан дөнгийг салгаж шатаагаад, түүнийг ноостой тэргэнд нуусан тул тайчууд нар оргодлыг олж чадаагүй байна. Тэмүжин гэртээ харих завшаан гартал Сорхон шарын өрх гэрт нуугдаж байв. Дараа нь Чимбай аав, ах хоёрын хамт Тэмүжинд зүтгэхээр ирсэн байна. Түүнийг [[1204 он|1204]]-[[1205 он|1205]] онд [[Мэргид|мэргидүүдийн]] эсрэг хийсэн аян дайнд оролцсон гэж дурдсан байдаг: Чимбай баруун жигүүрийн цэргийг удирдан мэргидийн бэхлэлт Тайхалыг бүсэлжээ. Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдсаны дараа өөрийн хамтран зүтгэгчдэд эрх дарх хуваарилахдаа Чингис хаан Чимбай ба түүний төрөл төрөгсдийг дархалж, [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ мөрний]] дагуух мэргидийн газрыг нүүдэллэх нутаг болгон бэлэглэсэн ажгуу. == Соёл урлагт == === Уран зохиол === * "Хар чоно" ("Der Schwarze Wolf") - немецийн зохиолч [[Курт Давид|Курт Давидын]] роман; * "[[Догшин жаран]]" ("Жестокий век") - зөвлөлтийн зохиолч [[Исай Калистратович Калашников|И.К.Калашниковын]] роман (1978); * "Чингис хааны зарлигаар" ("По велению Чингисхана") - оросын зохиолч [[Николай Алексеевич Лугинов|Н.А.Лугиновын]] гурвал зохиол. 1xevsm0ak83r2vz18du6t6lo7kkxpyn 709546 709534 2022-08-25T18:00:23Z 150.129.140.215 /* Соёл урлагт */ wikitext text/x-wiki '''Чимбай''' (бас '''Чимбо''' гэж бичсэн нь бий) - [[Монголчууд|монгол]] цэргийн жанжин, [[Чингис хаан|Тэмүжин Чингис хааны]] хамтран зүтгэгчдийн нэг. == Намтар == Тэрээр [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгоос гаралтай, зарц [[Сорхон шар|Сорхон шарын]] хүү байв. Үүнээс гадна Чимбайд [[Чулуун баатар|Чулуун]] гэдэг ах, [[Хадаан]] гэдэг эгч байсан. Залуу Тэмүжин [[Тайчууд|тайчуудад]] олзлогдсон ба гэрээс гэрт албадуулан хонож байх үед Чимбай, Чулуун нарын хамт хонох ээлж болоход тэд түүний дөнгийг суллаж, хоригдлын зовлонг хөнгөвчилжээ. Тэмүжин зугтаж амжсанд Чимбай, Чулуун нарын эцэг Сорхон шар оргодлыг анзаарсан ч барьж өгөлгүй, мөрдөгчдийг түүнээс холдуулав. Эрэл зогсоход Тэмүжин цаашдын тусламжинд нь найдаж Сорхон шарын гэрт ирсэн. Сүүлийн энэ үйлдэл нь тийм ч их таалагдсангүй, тэр Тэмүжинг хөөх гэж байсан ч Чимбай, Чулуун нар эцгийгээ ятгаж чаджээ. Тэд Тэмүжинийг хорьсон байсан дөнгийг салгаж шатаагаад, түүнийг ноостой тэргэнд нуусан тул тайчууд нар оргодлыг олж чадаагүй байна. Тэмүжин гэртээ харих завшаан гартал Сорхон шарын өрх гэрт нуугдаж байв. Дараа нь Чимбай аав, ах хоёрын хамт Тэмүжинд зүтгэхээр ирсэн байна. Түүнийг [[1204 он|1204]]-[[1205 он|1205]] онд [[Мэргид|мэргидүүдийн]] эсрэг хийсэн аян дайнд оролцсон гэж дурдсан байдаг: Чимбай баруун жигүүрийн цэргийг удирдан мэргидийн бэхлэлт Тайхалыг бүсэлжээ. Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдсаны дараа өөрийн хамтран зүтгэгчдэд эрх дарх хуваарилахдаа Чингис хаан Чимбай ба түүний төрөл төрөгсдийг дархалж, [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ мөрний]] дагуух мэргидийн газрыг нүүдэллэх нутаг болгон бэлэглэсэн ажгуу. == Соёл урлагт == === Уран зохиол === * "Хар чоно" ("Der Schwarze Wolf") - немецийн зохиолч [[Курт Давид|Курт Давидын]] роман; * "[[Догшин жаран]]" ("Жестокий век") - зөвлөлтийн зохиолч [[Исай Калистратович Калашников|И.К.Калашниковын]] роман (1978); * "Чингис хааны зарлигаар" ("По велению Чингисхана") - оросын зохиолч [[Николай Алексеевич Лугинов|Н.А.Лугиновын]] гурвалсан зохиол. 9nlurfct40z48ohmn68v595xkdjiy32 709593 709546 2022-08-26T04:09:16Z 66.181.161.43 /* Намтар */ wikitext text/x-wiki '''Чимбай''' (бас '''Чимбо''' гэж бичсэн нь бий) - [[Монголчууд|монгол]] цэргийн жанжин, [[Чингис хаан|Тэмүжин Чингис хааны]] хамтран зүтгэгчдийн нэг. == Намтар == Тэрээр [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгоос гаралтай, зарц [[Сорхон шар|Сорхон шарын]] хүү байв. Үүнээс гадна Чимбайд [[Чулуун баатар|Чулуун]] гэдэг ах, [[Хадаан]] гэдэг охин дүү байсан. Залуу Тэмүжин [[Тайчууд|тайчуудад]] олзлогдсон ба гэрээс гэрт албадуулан хонож байх үед Чимбай, Чулуун нарын хамт хонох ээлж болоход тэд түүний дөнгийг суллаж, хоригдлын зовлонг хөнгөвчилжээ. Тэмүжин зугтаж амжсанд Чимбай, Чулуун нарын эцэг Сорхон шар оргодлыг анзаарсан ч барьж өгөлгүй, мөрдөгчдийг түүнээс холдуулав. Эрэл зогсоход Тэмүжин цаашдын тусламжинд нь найдаж Сорхон шарын гэрт ирсэн. Сүүлийн энэ үйлдэл нь тийм ч их таалагдсангүй, тэр Тэмүжинг хөөх гэж байсан ч Чимбай, Чулуун нар эцгийгээ ятгаж чаджээ. Тэд Тэмүжинийг хорьсон байсан дөнгийг салгаж шатаагаад, түүнийг ноостой тэргэнд нуусан тул тайчууд нар оргодлыг олж чадаагүй байна. Тэмүжин гэртээ харих завшаан гартал Сорхон шарын өрх гэрт нуугдаж байв. Дараа нь Чимбай аав, ах хоёрын хамт Тэмүжинд зүтгэхээр ирсэн байна. Түүнийг [[1204 он|1204]]-[[1205 он|1205]] онд [[Мэргид|мэргидүүдийн]] эсрэг хийсэн аян дайнд оролцсон гэж дурдсан байдаг: Чимбай баруун жигүүрийн цэргийг удирдан мэргидийн бэхлэлт Тайхалыг бүсэлжээ. Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдсаны дараа өөрийн хамтран зүтгэгчдэд эрх дарх хуваарилахдаа Чингис хаан Чимбай ба түүний төрөл төрөгсдийг дархалж, [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ мөрний]] дагуух мэргидийн газрыг нүүдэллэх нутаг болгон бэлэглэсэн ажгуу. == Соёл урлагт == === Уран зохиол === * "Хар чоно" ("Der Schwarze Wolf") - немецийн зохиолч [[Курт Давид|Курт Давидын]] роман; * "[[Догшин жаран]]" ("Жестокий век") - зөвлөлтийн зохиолч [[Исай Калистратович Калашников|И.К.Калашниковын]] роман (1978); * "Чингис хааны зарлигаар" ("По велению Чингисхана") - оросын зохиолч [[Николай Алексеевич Лугинов|Н.А.Лугиновын]] гурвалсан зохиол. rhdgp9lljmkoilioxaph50cam1s0uui 0 123577 709532 2022-08-25T16:37:50Z 150.129.140.215 Хуудас үүсгэв: "Сорхон шар - Чингис хааны хамгийн ойрын хамтран зүтгэгчид болох есөн нөхрийн нэг, сүлдүс овгийн мянгатын ноён, монголын хаанд алба хаахаасаа өмнө тайчуудын удирдагчдын нэг Тодойн Гиртэгийн (Төдөгэн Гиртэ) доорх хөлсний зарц барлаг байсан. == Намтар == Сорх..." wikitext text/x-wiki Сорхон шар - Чингис хааны хамгийн ойрын хамтран зүтгэгчид болох есөн нөхрийн нэг, сүлдүс овгийн мянгатын ноён, монголын хаанд алба хаахаасаа өмнө тайчуудын удирдагчдын нэг Тодойн Гиртэгийн (Төдөгэн Гиртэ) доорх хөлсний зарц барлаг байсан. == Намтар == Сорхон шар анх "Монголын нууц товчоо"-д Тэмүжин тайчуудын олзноос зугтах үед гардаг. Сорхон шар хажуугаар нь өнгөрч явахдаа голын буланд (хариг) нуугдсан залууг олж харсан ч барьж өгөхгүй хэмээн амлаж тайвшруулав. Сорхон шар хэд хэдэн удаа мөрдөгчдөд оргодлыг өөр газраас хайж олохыг ятгасан. Тайчууд нар тармагц Тэмүжин цаашдын тусламжинд нь найдаж аврагчийнхаа гэрт очив. Сорхон шар илчлэгдэхвий хэмээн айж Тэмүжинг хөөх гэж байсан ч түүний хөвгүүд Чимбай, Чулуун нар залуугийн талд зогссон. Тэд Тэмүжинийг хорьсон байсан дөнгийг салгаж шатаагаад, түүнийг овоолсон хонины ноосонд нууж, охин дүү Хадаандаа оргодлыг харж хандахыг захижээ. Гурав дахь өдөр тайчууд нар өөрсдийнхнөөс нь хэн нэгэн Тэмүжинийг нууж байгаа гэж үзэн овгийнхноосоо хайж эхлэв; Сорхон шарын ээлж ирсэн. Эрэл хайгуул хийж байсан хүмүүс Тэмүжиний нуугдсан хонины ноосыг ялгаж эхлэхэд Сорхон шар тэднийг эрлээ зогсоохыг хүсэн дахин ятгаж ийм халуунд ноосон дор суух боломжгүй гэж тайлбарлав. Тайчууд нар зарцын үгэнд итгээд явж одсон. Эрлийн ажиллагаа дууссаны дараа Сорхон шар Тэмүжинийг хооллож, түүнд морь, зэвсэг өгөөд гэр рүү нь явуулжээ. 1201 онд Тэмүжин (тэр үед аль хэдийн "Чингис хаан" цолыг авсан байсан) тайчуудын эсрэг хөдлөв. Тулалдааны дараа маргааш өдөр нь тайчуудын цэргүүд дунд нь Сорхон шар гэр бүлтэйгээ байсан олон хүнийг орхин зугтжээ. Харваач Зургаадайтай (хожим алдарт цэргийн жанжин Зэв болжээ) хамт Сорхон шар Чингис хаанд ирсэн. Тайчууд нарын хувьд мөрдөн хөөх үйл ажиллагаа зохион байгуулсан байна; Рашид ад-Динийн хэлснээр Сорхон шарын хүү Чулуун энэ үеэр тайчуудын удирдагч Таргудай Хирилтугийг жадаар нэвт хатгаж алжээ. Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдсаныг зарлан тунхагласан 1206 оны бүх Монголын хуралдай дээр Чингис хаанаас мянгатын ноёны албан тушаал олгосон ерэн таван хүний тоонд Сорхон шар орсон. Хожим нь Сорхон шар болон түүний хөвгүүдэд өөрсдийнх нь гавьяаны төлөөх талархал болгон дайн тулаан юм уу ан гөрөөнөөс олсон бүх олзоо хэрэглэх зөвшөөрөл өгсөн байна. Сорхон шарын хөвгүүд Чимбай, Чулуун нар Чингис хааны хувийн харуул болох хишигтэн цэргийн захирагчид байв. Чулууны үр удам Чобаныхны угсаа залгамжлалыг үндэслэж, төлөөлөгчид нь Хүлэгүгийн улсад өндөр албан тушаал хашиж, улмаар Ираны Азербайжаны нутаг дэвсгэр дээр өөрсдийн улсыг байгуулжээ. == Үлгэр загвар == === Уран зохиол === * "Хар чоно" ("Чёрный волк") - немецийн зохиолч Курт Давидын роман (1966); * "Догшин жаран" ("Жестокий век") - зөвлөлтийн зохиолч И.К.Калашниковын роман (1978); * "Тал нутгийн чоно" ("Wolf of the Plains") - английн зохиолч Конн Иггульденийн роман (2007). === Кинематограф === * "Чингис хаан" (Гонконг; 1987 он); * "Чингис хаан" (Хятад; 2004 он); * "Монгол" (Орос, Герман, Казахстан; 2007 он); * "Чингис хааны нууц" ("Тайна Чингис Хаана") (Орос, Монгол, АНУ; 2009 он). b5rdx8074czjnpdhk46xp54z06oom2t 709533 709532 2022-08-25T16:40:03Z 150.129.140.215 wikitext text/x-wiki Сорхон шар - Чингис хааны хамгийн ойрын хамтран зүтгэгчид болох есөн нөхрийн нэг, сүлдүс овгийн мянгатын ноён, монголын хаанд алба хаахаасаа өмнө тайчуудын удирдагчдын нэг Тодойн Гиртэгийн (Төдөгэн Гиртэ) доорх хөлсний зарц барлаг байсан. == Намтар == Сорхон шар анх "Монголын нууц товчоо"-д Тэмүжин тайчуудын олзноос зугтах үед гардаг. Сорхон шар хажуугаар нь өнгөрч явахдаа голын буланд (хариг) нуугдсан залууг олж харсан ч барьж өгөхгүй хэмээн амлаж тайвшруулав. Сорхон шар хэд хэдэн удаа мөрдөгчдөд оргодлыг өөр газраас хайж олохыг ятгасан. Тайчууд нар тармагц Тэмүжин цаашдын тусламжинд нь найдаж аврагчийнхаа гэрт очив. Сорхон шар илчлэгдэхвий хэмээн айж Тэмүжинг хөөх гэж байсан ч түүний хөвгүүд Чимбай, Чулуун нар залуугийн талд зогссон. Тэд Тэмүжинийг хорьсон байсан дөнгийг салгаж шатаагаад, түүнийг овоолсон хонины ноосонд нууж, охин дүү Хадаандаа оргодлыг харж хандахыг захижээ. Гурав дахь өдөр тайчууд нар өөрсдийнхнөөс нь хэн нэгэн Тэмүжинийг нууж байгаа гэж үзэн овгийнхноосоо хайж эхлэв; Сорхон шарын ээлж ирсэн. Эрэл хайгуул хийж байсан хүмүүс Тэмүжиний нуугдсан хонины ноосыг ялгаж эхлэхэд Сорхон шар тэднийг эрлээ зогсоохыг хүсэн дахин ятгаж ийм халуунд ноосон дор суух боломжгүй гэж тайлбарлав. Тайчууд нар зарцын үгэнд итгээд явж одсон. Эрлийн ажиллагаа дууссаны дараа Сорхон шар Тэмүжинийг хооллож, түүнд морь, зэвсэг өгөөд гэр рүү нь явуулжээ. 1201 онд Тэмүжин (тэр үед аль хэдийн "Чингис хаан" цолыг авсан байсан) тайчуудын эсрэг хөдлөв. Тулалдааны дараа маргааш өдөр нь тайчуудын цэргүүд дунд нь Сорхон шар гэр бүлтэйгээ байсан олон хүнийг орхин зугтжээ. Харваач Зургаадайтай (хожим алдарт цэргийн жанжин Зэв болжээ) хамт Сорхон шар Чингис хаанд ирсэн. Тайчууд нарын хувьд мөрдөн хөөх үйл ажиллагаа зохион байгуулсан байна; Рашид ад-Динийн хэлснээр Сорхон шарын хүү Чулуун энэ үеэр тайчуудын удирдагч Таргудай Хирилтугийг жадаар нэвт хатгаж алжээ. Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдсаныг зарлан тунхагласан 1206 оны бүх Монголын хуралдай дээр Чингис хаанаас мянгатын ноёны албан тушаал олгосон ерэн таван хүний тоонд Сорхон шар орсон. Хожим нь Сорхон шар болон түүний хөвгүүдэд өөрсдийнх нь гавьяаны төлөөх талархал болгон дайн тулаан юм уу ан гөрөөнөөс олсон бүх олзоо хэрэглэх зөвшөөрөл өгсөн байна. Сорхон шарын хөвгүүд Чимбай, Чулуун нар Чингис хааны хувийн харуул болох хишигтэн цэргийн захирагчид байв. Чулууны үр удам Чобаныхны угсаа залгамжлалыг үндэслэж, төлөөлөгчид нь Хүлэгүгийн улсад өндөр албан тушаал хашиж, улмаар Ираны Азербайжаны нутаг дэвсгэр дээр өөрсдийн улсыг байгуулжээ. == Үлгэр загвар == === Уран зохиол === * "Хар чоно" ("Der Schwarze Wolf") - немецийн зохиолч Курт Давидын роман (1966); * "Догшин жаран" ("Жестокий век") - зөвлөлтийн зохиолч И.К.Калашниковын роман (1978); * "Тал нутгийн чоно" ("Wolf of the Plains") - английн зохиолч Конн Иггульденийн роман (2007). === Кинематограф === * "Чингис хаан" (Гонконг; 1987 он); * "Чингис хаан" (Хятад; 2004 он); * "Монгол" (Орос, Герман, Казахстан; 2007 он); * "Чингис хааны нууц" ("Тайна Чингис Хаана") (Орос, Монгол, АНУ; 2009 он). h29y5t39ve2mg8q3dyug53yxm51d7hm 709535 709533 2022-08-25T17:12:30Z 150.129.140.215 wikitext text/x-wiki Сорхон шар - Чингис хааны хамгийн ойрын хамтран зүтгэгчид болох есөн нөхрийн нэг, сүлдүс овгийн мянгатын ноён, монголын хаанд алба хаахаасаа өмнө тайчуудын удирдагчдын нэг Тодойн Гиртэгийн (Төдөгэн Гиртэ) доорх хөлсний зарц барлаг байсан. == Намтар == Сорхон шар анх "Монголын нууц товчоо"-д Тэмүжин тайчуудын олзноос зугтах үед гардаг. Сорхон шар хажуугаар нь өнгөрч явахдаа голын буланд (хариг) нуугдсан залууг олж харсан ч барьж өгөхгүй хэмээн амлаж тайвшруулав. Сорхон шар хэд хэдэн удаа мөрдөгчдөд оргодлыг өөр газраас хайж олохыг ятгасан. Тайчууд нар тармагц Тэмүжин цаашдын тусламжинд нь найдаж аврагчийнхаа гэрт очив. Сорхон шар илчлэгдэхвий хэмээн айж Тэмүжинг хөөх гэж байсан ч түүний хөвгүүд Чимбай, Чулуун нар залуугийн талд зогссон. Тэд Тэмүжинийг хорьсон байсан дөнгийг салгаж шатаагаад, түүнийг овоолсон хонины ноосонд нууж, охин дүү Хадаандаа оргодлыг харж хандахыг захижээ. Гурав дахь өдөр тайчууд нар өөрсдийнхнөөс нь хэн нэгэн Тэмүжинийг нууж байгаа гэж үзэн овгийнхноосоо хайж эхлэв; Сорхон шарын ээлж ирсэн. Эрэл хайгуул хийж байсан хүмүүс Тэмүжиний нуугдсан хонины ноосыг ялгаж эхлэхэд Сорхон шар тэднийг эрлээ зогсоохыг хүсэн дахин ятгаж ийм халуунд ноосон дор суух боломжгүй гэж тайлбарлав. Тайчууд нар зарцын үгэнд итгээд явж одсон. Эрлийн ажиллагаа дууссаны дараа Сорхон шар Тэмүжинийг хооллож, түүнд морь, зэвсэг өгөөд гэр рүү нь явуулжээ. 1201 онд Тэмүжин (тэр үед аль хэдийн "Чингис хаан" цолыг авсан байсан) тайчуудын эсрэг хөдлөв. Тулалдааны дараа маргааш өдөр нь тайчуудын цэргүүд дунд нь Сорхон шар гэр бүлтэйгээ байсан олон хүнийг орхин зугтжээ. Харваач Зургаадайтай (хожим алдарт цэргийн жанжин Зэв болжээ) хамт Сорхон шар Чингис хаанд ирсэн. Тайчууд нарын хувьд мөрдөн хөөх үйл ажиллагаа зохион байгуулсан байна; Рашид ад-Динийн хэлснээр Сорхон шарын хүү Чулуун энэ үеэр тайчуудын удирдагч Таргудай Хирилтугийг жадаар нэвт хатгаж алжээ. Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдсаныг зарлан тунхагласан 1206 оны бүх Монголын хуралдай дээр Чингис хаанаас мянгатын ноёны албан тушаал олгосон ерэн таван хүний тоонд Сорхон шар орсон. Хожим нь Сорхон шар болон түүний хөвгүүдэд өөрсдийнх нь гавьяаны төлөөх талархал болгон дайн тулаан юм уу ан гөрөөнөөс олсон бүх олзоо хэрэглэх зөвшөөрөл өгсөн байна. Сорхон шарын хөвгүүд Чимбай, Чулуун нар Чингис хааны хувийн харуул болох хишигтэн цэргийн захирагчид байв. Чулууны үр удам Чобаныхны угсаа залгамжлалыг үндэслэж, төлөөлөгчид нь Хүлэгүгийн улсад өндөр албан тушаал хашиж, улмаар Ираны Азербайжаны нутаг дэвсгэр дээр өөрсдийн улсыг байгуулжээ. == Дүрслэл == === Уран зохиол === * "Хар чоно" ("Der Schwarze Wolf") - немецийн зохиолч Курт Давидын роман (1966); * "Догшин жаран" ("Жестокий век") - зөвлөлтийн зохиолч И.К.Калашниковын роман (1978); * "Тал нутгийн чоно" ("Wolf of the Plains") - английн зохиолч Конн Иггульденийн роман (2007). === Кинематограф === * "Чингис хаан" (Гонконг; 1987 он); * "Чингис хаан" (Хятад; 2004 он); * "Монгол" (Орос, Герман, Казахстан; 2007 он); * "Чингис хааны нууц" ("Тайна Чингис Хаана") (Орос, Монгол, АНУ; 2009 он). arcffebpwxca4cnd19n3gxbgr0fyu4u 709536 709535 2022-08-25T17:21:36Z 150.129.140.215 wikitext text/x-wiki '''Сорхон шар''' (бас '''Сорган-Шира''', '''Соркан-Ширэ''', '''Сорган-Ширай''', '''Торган Шира''', '''Шорканшира''' гэх мэтээр бичсэн нь бий) - [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хамгийн ойрын хамтран зүтгэгчид болох есөн [[Нөхөр (цэрэг)|нөхрийн]] нэг, [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгийн мянгатын ноён, [[Монголчууд|монголын]] хаанд алба хаахаасаа өмнө [[Тайчууд|тайчуудын]] удирдагчдын нэг Тодойн Гиртэгийн (Төдөгэн Гиртэ) доорх хөлсний зарц барлаг байсан. == Намтар == Сорхон шар анх "Монголын нууц товчоо"-д Тэмүжин тайчуудын олзноос зугтах үед гардаг. Сорхон шар хажуугаар нь өнгөрч явахдаа голын буланд (хариг) нуугдсан залууг олж харсан ч барьж өгөхгүй хэмээн амлаж тайвшруулав. Сорхон шар хэд хэдэн удаа мөрдөгчдөд оргодлыг өөр газраас хайж олохыг ятгасан. Тайчууд нар тармагц Тэмүжин цаашдын тусламжинд нь найдаж аврагчийнхаа гэрт очив. Сорхон шар илчлэгдэхвий хэмээн айж Тэмүжинг хөөх гэж байсан ч түүний хөвгүүд Чимбай, Чулуун нар залуугийн талд зогссон. Тэд Тэмүжинийг хорьсон байсан дөнгийг салгаж шатаагаад, түүнийг овоолсон хонины ноосонд нууж, охин дүү Хадаандаа оргодлыг харж хандахыг захижээ. Гурав дахь өдөр тайчууд нар өөрсдийнхнөөс нь хэн нэгэн Тэмүжинийг нууж байгаа гэж үзэн овгийнхноосоо хайж эхлэв; Сорхон шарын ээлж ирсэн. Эрэл хайгуул хийж байсан хүмүүс Тэмүжиний нуугдсан хонины ноосыг ялгаж эхлэхэд Сорхон шар тэднийг эрлээ зогсоохыг хүсэн дахин ятгаж ийм халуунд ноосон дор суух боломжгүй гэж тайлбарлав. Тайчууд нар зарцын үгэнд итгээд явж одсон. Эрлийн ажиллагаа дууссаны дараа Сорхон шар Тэмүжинийг хооллож, түүнд морь, зэвсэг өгөөд гэр рүү нь явуулжээ. 1201 онд Тэмүжин (тэр үед аль хэдийн "Чингис хаан" цолыг авсан байсан) тайчуудын эсрэг хөдлөв. Тулалдааны дараа маргааш өдөр нь тайчуудын цэргүүд дунд нь Сорхон шар гэр бүлтэйгээ байсан олон хүнийг орхин зугтжээ. Харваач Зургаадайтай (хожим алдарт цэргийн жанжин Зэв болжээ) хамт Сорхон шар Чингис хаанд ирсэн. Тайчууд нарын хувьд мөрдөн хөөх үйл ажиллагаа зохион байгуулсан байна; Рашид ад-Динийн хэлснээр Сорхон шарын хүү Чулуун энэ үеэр тайчуудын удирдагч Таргудай Хирилтугийг жадаар нэвт хатгаж алжээ. Монголын эзэнт гүрэн байгуулагдсаныг зарлан тунхагласан 1206 оны бүх Монголын хуралдай дээр Чингис хаанаас мянгатын ноёны албан тушаал олгосон ерэн таван хүний тоонд Сорхон шар орсон. Хожим нь Сорхон шар болон түүний хөвгүүдэд өөрсдийнх нь гавьяаны төлөөх талархал болгон дайн тулаан юм уу ан гөрөөнөөс олсон бүх олзоо хэрэглэх зөвшөөрөл өгсөн байна. Сорхон шарын хөвгүүд Чимбай, Чулуун нар Чингис хааны хувийн харуул болох хишигтэн цэргийн захирагчид байв. Чулууны үр удам Чобаныхны угсаа залгамжлалыг үндэслэж, төлөөлөгчид нь Хүлэгүгийн улсад өндөр албан тушаал хашиж, улмаар Ираны Азербайжаны нутаг дэвсгэр дээр өөрсдийн улсыг байгуулжээ. == Дүрслэл == === Уран зохиол === * "Хар чоно" ("Der Schwarze Wolf") - немецийн зохиолч Курт Давидын роман (1966); * "Догшин жаран" ("Жестокий век") - зөвлөлтийн зохиолч И.К.Калашниковын роман (1978); * "Тал нутгийн чоно" ("Wolf of the Plains") - английн зохиолч Конн Иггульденийн роман (2007). === Кинематограф === * "Чингис хаан" (Гонконг; 1987 он); * "Чингис хаан" (Хятад; 2004 он); * "Монгол" (Орос, Герман, Казахстан; 2007 он); * "Чингис хааны нууц" ("Тайна Чингис Хаана") (Орос, Монгол, АНУ; 2009 он). qfci95f3fs94mbccuj8nf0rjp419c5k 709537 709536 2022-08-25T17:29:21Z 150.129.140.215 /* Намтар */ wikitext text/x-wiki '''Сорхон шар''' (бас '''Сорган-Шира''', '''Соркан-Ширэ''', '''Сорган-Ширай''', '''Торган Шира''', '''Шорканшира''' гэх мэтээр бичсэн нь бий) - [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хамгийн ойрын хамтран зүтгэгчид болох есөн [[Нөхөр (цэрэг)|нөхрийн]] нэг, [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгийн мянгатын ноён, [[Монголчууд|монголын]] хаанд алба хаахаасаа өмнө [[Тайчууд|тайчуудын]] удирдагчдын нэг Тодойн Гиртэгийн (Төдөгэн Гиртэ) доорх хөлсний зарц барлаг байсан. == Намтар == Сорхон шар анх "[[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоо]]"-д [[Чингис хаан|Тэмүжин]] [[Тайчууд|тайчуудын]] олзноос зугтах үед гардаг. Сорхон шар хажуугаар нь өнгөрч явахдаа голын буланд (хариг) нуугдсан залууг олж харсан ч барьж өгөхгүй хэмээн амлаж тайвшруулав. Сорхон шар хэд хэдэн удаа мөрдөгчдөд оргодлыг өөр газраас хайж олохыг ятгасан. Тайчууд нар тармагц Тэмүжин цаашдын тусламжинд нь найдаж аврагчийнхаа гэрт очив. Сорхон шар илчлэгдэхвий хэмээн айж Тэмүжинг хөөх гэж байсан ч түүний хөвгүүд [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нар залуугийн талд зогссон. Тэд Тэмүжинийг хорьсон байсан дөнгийг салгаж шатаагаад, түүнийг овоолсон хонины ноосонд нууж, охин дүү [[Хадаан|Хадаандаа]] оргодлыг харж хандахыг захижээ. Гурав дахь өдөр тайчууд нар өөрсдийнхнөөс нь хэн нэгэн Тэмүжинийг нууж байгаа гэж үзэн овгийнхноосоо хайж эхлэв; Сорхон шарын ээлж ирсэн. Эрэл хайгуул хийж байсан хүмүүс Тэмүжиний нуугдсан хонины ноосыг ялгаж эхлэхэд Сорхон шар тэднийг эрлээ зогсоохыг хүсэн дахин ятгаж ийм халуунд ноосон дор суух боломжгүй гэж тайлбарлав. Тайчууд нар зарцын үгэнд итгээд явж одсон. Эрлийн ажиллагаа дууссаны дараа Сорхон шар Тэмүжинийг хооллож, түүнд морь, зэвсэг өгөөд гэр рүү нь явуулжээ. [[1201 он|1201]] онд Тэмүжин (тэр үед аль хэдийн "Чингис хаан" цолыг авсан байсан) тайчуудын эсрэг хөдлөв. Тулалдааны дараа маргааш өдөр нь тайчуудын цэргүүд дунд нь Сорхон шар гэр бүлтэйгээ байсан олон хүнийг орхин зугтжээ. Харваач Зургаадайтай (хожим алдарт цэргийн жанжин [[Зэв ноён|Зэв]] болжээ) хамт Сорхон шар Чингис хаанд ирсэн. Тайчууд нарын хувьд мөрдөн хөөх үйл ажиллагаа зохион байгуулсан байна; Рашид ад-Динийн хэлснээр Сорхон шарын хүү Чулуун энэ үеэр тайчуудын удирдагч [[Таргудай Хирилтуг|Таргудай Хирилтугийг]] жадаар нэвт хатгаж алжээ. [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрэн]] байгуулагдсаныг зарлан тунхагласан [[1206 он|1206]] оны бүх Монголын [[Их Хуралдай|хуралдай]] дээр Чингис хаанаас мянгатын ноёны албан тушаал олгосон ерэн таван хүний тоонд Сорхон шар орсон. Хожим нь Сорхон шар болон түүний хөвгүүдэд өөрсдийнх нь гавьяаны төлөөх талархал болгон дайн тулаан юм уу ан гөрөөнөөс олсон бүх олзоо хэрэглэх зөвшөөрөл өгсөн байна. Сорхон шарын хөвгүүд Чимбай, Чулуун нар Чингис хааны хувийн харуул болох [[Хишигтэн|хишигтэн]] цэргийн захирагчид байв. Чулууны үр удам [[Чобаны улс|Чобаныхны]] угсаа залгамжлалыг үндэслэж, төлөөлөгчид нь [[Ил Хаант Улс|Хүлэгүгийн улсад]] өндөр албан тушаал хашиж, улмаар Ираны Азербайжаны нутаг дэвсгэр дээр өөрсдийн улсыг байгуулжээ. == Дүрслэл == === Уран зохиол === * "Хар чоно" ("Der Schwarze Wolf") - немецийн зохиолч Курт Давидын роман (1966); * "Догшин жаран" ("Жестокий век") - зөвлөлтийн зохиолч И.К.Калашниковын роман (1978); * "Тал нутгийн чоно" ("Wolf of the Plains") - английн зохиолч Конн Иггульденийн роман (2007). === Кинематограф === * "Чингис хаан" (Гонконг; 1987 он); * "Чингис хаан" (Хятад; 2004 он); * "Монгол" (Орос, Герман, Казахстан; 2007 он); * "Чингис хааны нууц" ("Тайна Чингис Хаана") (Орос, Монгол, АНУ; 2009 он). ettb2uu04n3jzaldlvbotdxupfm38u4 709538 709537 2022-08-25T17:40:17Z 150.129.140.215 /* Дүрслэл */ wikitext text/x-wiki '''Сорхон шар''' (бас '''Сорган-Шира''', '''Соркан-Ширэ''', '''Сорган-Ширай''', '''Торган Шира''', '''Шорканшира''' гэх мэтээр бичсэн нь бий) - [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хамгийн ойрын хамтран зүтгэгчид болох есөн [[Нөхөр (цэрэг)|нөхрийн]] нэг, [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгийн мянгатын ноён, [[Монголчууд|монголын]] хаанд алба хаахаасаа өмнө [[Тайчууд|тайчуудын]] удирдагчдын нэг Тодойн Гиртэгийн (Төдөгэн Гиртэ) доорх хөлсний зарц барлаг байсан. == Намтар == Сорхон шар анх "[[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоо]]"-д [[Чингис хаан|Тэмүжин]] [[Тайчууд|тайчуудын]] олзноос зугтах үед гардаг. Сорхон шар хажуугаар нь өнгөрч явахдаа голын буланд (хариг) нуугдсан залууг олж харсан ч барьж өгөхгүй хэмээн амлаж тайвшруулав. Сорхон шар хэд хэдэн удаа мөрдөгчдөд оргодлыг өөр газраас хайж олохыг ятгасан. Тайчууд нар тармагц Тэмүжин цаашдын тусламжинд нь найдаж аврагчийнхаа гэрт очив. Сорхон шар илчлэгдэхвий хэмээн айж Тэмүжинг хөөх гэж байсан ч түүний хөвгүүд [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нар залуугийн талд зогссон. Тэд Тэмүжинийг хорьсон байсан дөнгийг салгаж шатаагаад, түүнийг овоолсон хонины ноосонд нууж, охин дүү [[Хадаан|Хадаандаа]] оргодлыг харж хандахыг захижээ. Гурав дахь өдөр тайчууд нар өөрсдийнхнөөс нь хэн нэгэн Тэмүжинийг нууж байгаа гэж үзэн овгийнхноосоо хайж эхлэв; Сорхон шарын ээлж ирсэн. Эрэл хайгуул хийж байсан хүмүүс Тэмүжиний нуугдсан хонины ноосыг ялгаж эхлэхэд Сорхон шар тэднийг эрлээ зогсоохыг хүсэн дахин ятгаж ийм халуунд ноосон дор суух боломжгүй гэж тайлбарлав. Тайчууд нар зарцын үгэнд итгээд явж одсон. Эрлийн ажиллагаа дууссаны дараа Сорхон шар Тэмүжинийг хооллож, түүнд морь, зэвсэг өгөөд гэр рүү нь явуулжээ. [[1201 он|1201]] онд Тэмүжин (тэр үед аль хэдийн "Чингис хаан" цолыг авсан байсан) тайчуудын эсрэг хөдлөв. Тулалдааны дараа маргааш өдөр нь тайчуудын цэргүүд дунд нь Сорхон шар гэр бүлтэйгээ байсан олон хүнийг орхин зугтжээ. Харваач Зургаадайтай (хожим алдарт цэргийн жанжин [[Зэв ноён|Зэв]] болжээ) хамт Сорхон шар Чингис хаанд ирсэн. Тайчууд нарын хувьд мөрдөн хөөх үйл ажиллагаа зохион байгуулсан байна; Рашид ад-Динийн хэлснээр Сорхон шарын хүү Чулуун энэ үеэр тайчуудын удирдагч [[Таргудай Хирилтуг|Таргудай Хирилтугийг]] жадаар нэвт хатгаж алжээ. [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрэн]] байгуулагдсаныг зарлан тунхагласан [[1206 он|1206]] оны бүх Монголын [[Их Хуралдай|хуралдай]] дээр Чингис хаанаас мянгатын ноёны албан тушаал олгосон ерэн таван хүний тоонд Сорхон шар орсон. Хожим нь Сорхон шар болон түүний хөвгүүдэд өөрсдийнх нь гавьяаны төлөөх талархал болгон дайн тулаан юм уу ан гөрөөнөөс олсон бүх олзоо хэрэглэх зөвшөөрөл өгсөн байна. Сорхон шарын хөвгүүд Чимбай, Чулуун нар Чингис хааны хувийн харуул болох [[Хишигтэн|хишигтэн]] цэргийн захирагчид байв. Чулууны үр удам [[Чобаны улс|Чобаныхны]] угсаа залгамжлалыг үндэслэж, төлөөлөгчид нь [[Ил Хаант Улс|Хүлэгүгийн улсад]] өндөр албан тушаал хашиж, улмаар Ираны Азербайжаны нутаг дэвсгэр дээр өөрсдийн улсыг байгуулжээ. == Дүрслэл == === Уран зохиол === * "Хар чоно" ("Der Schwarze Wolf") - немецийн зохиолч [[Курт Давид|Курт Давидын]] роман ([[1966 он|1966]]); * "[[Догшин жаран]]" ("Жестокий век") - зөвлөлтийн зохиолч [[Исай Калистратович Калашников|И.К.Калашниковын]] роман ([[1978 он|1978]]); * "Тал нутгийн чоно" ("Wolf of the Plains") - английн зохиолч [[Конн Иггульден|Конн Иггульденийн]] роман (2007 он|2007]]). === Кинематограф === * "Чингис хаан" ([[Гонконгийн кинематограф|Гонконг]]; [[1987 он|1987]] он); * "Чингис хаан" ([[Хятадын кинематограф|Хятад]]; [[2004 он|2004]] он); * "Монгол" ([[Оросын кинематограф|Орос]], [[Германы кинематограф|Герман]], [[Казахстаны кинематограф|Казахстан]]; [[2007 он|2007]] он); * "Чингис хааны нууц" ("Тайна Чингис Хаана") (Орос, [[Монголын кинематограф|Монгол]], [[АНУ-ын кинематограф|АНУ]]; [[2009 он|2009]] он). lix3abhkomtqjnfoauasz206th0d4mz 709541 709538 2022-08-25T17:47:20Z 150.129.140.215 /* Дүрслэл */ wikitext text/x-wiki '''Сорхон шар''' (бас '''Сорган-Шира''', '''Соркан-Ширэ''', '''Сорган-Ширай''', '''Торган Шира''', '''Шорканшира''' гэх мэтээр бичсэн нь бий) - [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хамгийн ойрын хамтран зүтгэгчид болох есөн [[Нөхөр (цэрэг)|нөхрийн]] нэг, [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгийн мянгатын ноён, [[Монголчууд|монголын]] хаанд алба хаахаасаа өмнө [[Тайчууд|тайчуудын]] удирдагчдын нэг Тодойн Гиртэгийн (Төдөгэн Гиртэ) доорх хөлсний зарц барлаг байсан. == Намтар == Сорхон шар анх "[[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоо]]"-д [[Чингис хаан|Тэмүжин]] [[Тайчууд|тайчуудын]] олзноос зугтах үед гардаг. Сорхон шар хажуугаар нь өнгөрч явахдаа голын буланд (хариг) нуугдсан залууг олж харсан ч барьж өгөхгүй хэмээн амлаж тайвшруулав. Сорхон шар хэд хэдэн удаа мөрдөгчдөд оргодлыг өөр газраас хайж олохыг ятгасан. Тайчууд нар тармагц Тэмүжин цаашдын тусламжинд нь найдаж аврагчийнхаа гэрт очив. Сорхон шар илчлэгдэхвий хэмээн айж Тэмүжинг хөөх гэж байсан ч түүний хөвгүүд [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нар залуугийн талд зогссон. Тэд Тэмүжинийг хорьсон байсан дөнгийг салгаж шатаагаад, түүнийг овоолсон хонины ноосонд нууж, охин дүү [[Хадаан|Хадаандаа]] оргодлыг харж хандахыг захижээ. Гурав дахь өдөр тайчууд нар өөрсдийнхнөөс нь хэн нэгэн Тэмүжинийг нууж байгаа гэж үзэн овгийнхноосоо хайж эхлэв; Сорхон шарын ээлж ирсэн. Эрэл хайгуул хийж байсан хүмүүс Тэмүжиний нуугдсан хонины ноосыг ялгаж эхлэхэд Сорхон шар тэднийг эрлээ зогсоохыг хүсэн дахин ятгаж ийм халуунд ноосон дор суух боломжгүй гэж тайлбарлав. Тайчууд нар зарцын үгэнд итгээд явж одсон. Эрлийн ажиллагаа дууссаны дараа Сорхон шар Тэмүжинийг хооллож, түүнд морь, зэвсэг өгөөд гэр рүү нь явуулжээ. [[1201 он|1201]] онд Тэмүжин (тэр үед аль хэдийн "Чингис хаан" цолыг авсан байсан) тайчуудын эсрэг хөдлөв. Тулалдааны дараа маргааш өдөр нь тайчуудын цэргүүд дунд нь Сорхон шар гэр бүлтэйгээ байсан олон хүнийг орхин зугтжээ. Харваач Зургаадайтай (хожим алдарт цэргийн жанжин [[Зэв ноён|Зэв]] болжээ) хамт Сорхон шар Чингис хаанд ирсэн. Тайчууд нарын хувьд мөрдөн хөөх үйл ажиллагаа зохион байгуулсан байна; Рашид ад-Динийн хэлснээр Сорхон шарын хүү Чулуун энэ үеэр тайчуудын удирдагч [[Таргудай Хирилтуг|Таргудай Хирилтугийг]] жадаар нэвт хатгаж алжээ. [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрэн]] байгуулагдсаныг зарлан тунхагласан [[1206 он|1206]] оны бүх Монголын [[Их Хуралдай|хуралдай]] дээр Чингис хаанаас мянгатын ноёны албан тушаал олгосон ерэн таван хүний тоонд Сорхон шар орсон. Хожим нь Сорхон шар болон түүний хөвгүүдэд өөрсдийнх нь гавьяаны төлөөх талархал болгон дайн тулаан юм уу ан гөрөөнөөс олсон бүх олзоо хэрэглэх зөвшөөрөл өгсөн байна. Сорхон шарын хөвгүүд Чимбай, Чулуун нар Чингис хааны хувийн харуул болох [[Хишигтэн|хишигтэн]] цэргийн захирагчид байв. Чулууны үр удам [[Чобаны улс|Чобаныхны]] угсаа залгамжлалыг үндэслэж, төлөөлөгчид нь [[Ил Хаант Улс|Хүлэгүгийн улсад]] өндөр албан тушаал хашиж, улмаар Ираны Азербайжаны нутаг дэвсгэр дээр өөрсдийн улсыг байгуулжээ. == Дүрслэл == === Уран зохиол === * "Хар чоно" ("Der Schwarze Wolf") - немецийн зохиолч [[Курт Давид|Курт Давидын]] роман ([[1966 он|1966]]); * "[[Догшин жаран]]" ("Жестокий век") - зөвлөлтийн зохиолч [[Исай Калистратович Калашников|И.К.Калашниковын]] роман ([[1978 он|1978]]); * "Тал нутгийн чоно" ("Wolf of the Plains") - английн зохиолч [[Конн Иггульден|Конн Иггульденийн]] роман ([[2007 он|2007]]). === Кинематограф === * "Чингис хаан" ([[Гонконгийн кинематограф|Гонконг]]; [[1987 он|1987]] он); * "Чингис хаан" ([[Хятадын кинематограф|Хятад]]; [[2004 он|2004]] он); * "Монгол" ([[Оросын кинематограф|Орос]], [[Германы кинематограф|Герман]], [[Казахстаны кинематограф|Казахстан]]; [[2007 он|2007]] он); * "Чингис хааны нууц" ("Тайна Чингис Хаана") (Орос, [[Монголын кинематограф|Монгол]], [[АНУ-ын кинематограф|АНУ]]; [[2009 он|2009]] он). g0rusevhav3cctoqy8cmsq58vxu2969 709552 709541 2022-08-25T18:28:39Z 150.129.140.215 wikitext text/x-wiki '''Сорхон шар''' (бас '''Сорган-Шира''', '''Соркан-Ширэ''', '''Сорган-Ширай''', '''Торган Шира''', '''Шорканшира''' гэх мэтээр бичсэн нь бий) - [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хамгийн ойрын хамтран зүтгэгчид болох есөн [[Нөхөр (цэрэг)|нөхрийн]] нэг, [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгийн мянгатын ноён, [[Монголчууд|монголын]] хаанд алба хаахаасаа өмнө [[Тайчууд|тайчуудын]] удирдагчдын нэг Тодойн Гиртэгийн (Төдөгэн Гиртэ) доорх хөлсний зарц барлаг байсан. == Намтар == Сорхон шар анх "[[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоо]]"-д [[Чингис хаан|Тэмүжин]] [[Тайчууд|тайчуудын]] олзноос зугтах үед гардаг. Сорхон шар хажуугаар нь өнгөрч явахдаа голын буланд (хариг) нуугдсан залууг олж харсан ч барьж өгөхгүй хэмээн амлаж тайвшруулав. Сорхон шар хэд хэдэн удаа мөрдөгчдөд оргодлыг өөр газраас хайж олохыг ятгасан. Тайчууд нар тармагц Тэмүжин цаашдын тусламжинд нь найдаж аврагчийнхаа гэрт очив. Сорхон шар илчлэгдэхвий хэмээн айж Тэмүжинг хөөх гэж байсан ч түүний хөвгүүд [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нар залуугийн талд зогссон. Тэд Тэмүжинийг хорьсон байсан дөнгийг салгаж шатаагаад, түүнийг овоолсон хонины ноосонд нууж, охин дүү [[Хадаан|Хадаандаа]] оргодлыг харж хандахыг захижээ. Гурав дахь өдөр тайчууд нар өөрсдийнхнөөс нь хэн нэгэн Тэмүжинийг нууж байгаа гэж үзэн овгийнхноосоо хайж эхлэв; Сорхон шарын ээлж ирсэн. Эрэл хайгуул хийж байсан хүмүүс Тэмүжиний нуугдсан хонины ноосыг ялгаж эхлэхэд Сорхон шар тэднийг эрлээ зогсоохыг хүсэн дахин ятгаж ийм халуунд ноосон дор суух боломжгүй гэж тайлбарлав. Тайчууд нар зарцын үгэнд итгээд явж одсон. Эрлийн ажиллагаа дууссаны дараа Сорхон шар Тэмүжинийг хооллож, түүнд морь, зэвсэг өгөөд гэр рүү нь явуулжээ. [[1201 он|1201]] онд Тэмүжин (тэр үед аль хэдийн "Чингис хаан" цолыг авсан байсан) тайчуудын эсрэг хөдлөв. Тулалдааны дараа маргааш өдөр нь тайчуудын цэргүүд дунд нь Сорхон шар гэр бүлтэйгээ байсан олон хүнийг орхин зугтжээ. Харваач Зургаадайтай (хожим алдарт цэргийн жанжин [[Зэв ноён|Зэв]] болжээ) хамт Сорхон шар Чингис хаанд ирсэн. Тайчууд нарын хувьд мөрдөн хөөх үйл ажиллагаа зохион байгуулсан байна; Рашид ад-Динийн хэлснээр Сорхон шарын хүү Чулуун энэ үеэр тайчуудын удирдагч [[Таргудай Хирилтуг|Таргудай Хирилтугийг]] жадаар нэвт хатгаж алжээ. [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрэн]] байгуулагдсаныг зарлан тунхагласан [[1206 он|1206]] оны бүх Монголын [[Их Хуралдай|хуралдай]] дээр Чингис хаанаас мянгатын ноёны албан тушаал олгосон ерэн таван хүний тоонд Сорхон шар орсон. Хожим нь Сорхон шар болон түүний хөвгүүдэд өөрсдийнх нь гавьяаны төлөөх талархал болгон дайн тулаан юм уу ан гөрөөнөөс олсон бүх олзоо өөрсдөө хэрэглэх зөвшөөрөл өгсөн байна. Сорхон шарын хөвгүүд Чимбай, Чулуун нар Чингис хааны хувийн харуул болох [[Хишигтэн|хишигтэн]] цэргийн захирагчид байв. Чулууны үр удам [[Чобаны улс|Чобаныхны]] угсаа залгамжлалыг үндэслэж, төлөөлөгчид нь [[Ил Хаант Улс|Хүлэгүгийн улсад]] өндөр албан тушаал хашиж, улмаар Ираны Азербайжаны нутаг дэвсгэр дээр өөрсдийн улсыг байгуулжээ. == Дүрслэл == === Уран зохиол === * "Хар чоно" ("Der Schwarze Wolf") - немецийн зохиолч [[Курт Давид|Курт Давидын]] роман ([[1966 он|1966]]); * "[[Догшин жаран]]" ("Жестокий век") - зөвлөлтийн зохиолч [[Исай Калистратович Калашников|И.К.Калашниковын]] роман ([[1978 он|1978]]); * "Тал нутгийн чоно" ("Wolf of the Plains") - английн зохиолч [[Конн Иггульден|Конн Иггульденийн]] роман ([[2007 он|2007]]). === Кинематограф === * "Чингис хаан" ([[Гонконгийн кинематограф|Гонконг]]; [[1987 он|1987]] он); * "Чингис хаан" ([[Хятадын кинематограф|Хятад]]; [[2004 он|2004]] он); * "Монгол" ([[Оросын кинематограф|Орос]], [[Германы кинематограф|Герман]], [[Казахстаны кинематограф|Казахстан]]; [[2007 он|2007]] он); * "Чингис хааны нууц" ("Тайна Чингис Хаана") (Орос, [[Монголын кинематограф|Монгол]], [[АНУ-ын кинематограф|АНУ]]; [[2009 он|2009]] он). gze7eo4pt8902dia29ir5aewa9krzzc 709554 709552 2022-08-25T18:39:05Z 150.129.140.215 /* Намтар */ wikitext text/x-wiki '''Сорхон шар''' (бас '''Сорган-Шира''', '''Соркан-Ширэ''', '''Сорган-Ширай''', '''Торган Шира''', '''Шорканшира''' гэх мэтээр бичсэн нь бий) - [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хамгийн ойрын хамтран зүтгэгчид болох есөн [[Нөхөр (цэрэг)|нөхрийн]] нэг, [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгийн мянгатын ноён, [[Монголчууд|монголын]] хаанд алба хаахаасаа өмнө [[Тайчууд|тайчуудын]] удирдагчдын нэг Тодойн Гиртэгийн (Төдөгэн Гиртэ) доорх хөлсний зарц барлаг байсан. == Намтар == Сорхон шар анх "[[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоо]]"-д [[Чингис хаан|Тэмүжин]] [[Тайчууд|тайчуудын]] олзноос зугтах үед гардаг. Сорхон шар хажуугаар нь өнгөрч явахдаа голын буланд (хариг) нуугдсан залууг олж харсан ч барьж өгөхгүй хэмээн амлаж тайвшруулав. Сорхон шар хэд хэдэн удаа мөрдөгчдөд оргодлыг өөр газраас хайж олохыг ятгасан. Тайчууд нар тармагц Тэмүжин цаашдын тусламжинд нь найдаж аврагчийнхаа гэрт очив. Сорхон шар илчлэгдэхвий хэмээн айж Тэмүжинг хөөх гэж байсан ч түүний хөвгүүд [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нар залуугийн талд зогссон. Тэд Тэмүжинийг хорьсон байсан дөнгийг салгаж шатаагаад, түүнийг овоолсон хонины ноосонд нууж, охин дүү [[Хадаан|Хадаандаа]] оргодлыг харж хандахыг захижээ. Гурав дахь өдөр тайчууд нар өөрсдийнхнөөс нь хэн нэгэн Тэмүжинийг нууж байгаа гэж үзэн овгийнхноосоо хайж эхлэв; Сорхон шарын ээлж ирсэн. Эрэл хайгуул хийж байсан хүмүүс Тэмүжиний нуугдсан хонины ноосыг ялгаж эхлэхэд Сорхон шар тэднийг эрлээ зогсоохыг хүсэн дахин ятгаж ийм халуунд ноосон дор суух боломжгүй гэж тайлбарлав. Тайчууд нар зарцын үгэнд итгээд явж одсон. Эрлийн ажиллагаа дууссаны дараа Сорхон шар Тэмүжинийг хооллож, түүнд морь, зэвсэг өгөөд гэр рүү нь явуулжээ. [[1201 он|1201]] онд Тэмүжин (тэр үед аль хэдийн "Чингис хаан" цолыг авсан байсан) тайчуудын эсрэг хөдлөв. Тулалдааны дараа маргааш өдөр нь тайчуудын цэргүүд дунд нь Сорхон шар гэр бүлтэйгээ байсан олон хүнийг орхин зугтжээ. Харваач Зургаадайтай (хожим алдарт цэргийн жанжин [[Зэв ноён|Зэв]] болжээ) хамт Сорхон шар Чингис хаанд ирсэн. Тайчууд нарыг мөрдөн хөөх үйл ажиллагаа зохион байгуулав; Рашид ад-Динийн хэлснээр Сорхон шарын хүү Чулуун энэ үеэр тайчуудын удирдагч [[Таргудай Хирилтуг|Таргудай Хирилтугийг]] жадаар нэвт хатгаж алжээ. [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрэн]] байгуулагдсаныг зарлан тунхагласан [[1206 он|1206]] оны бүх Монголын [[Их Хуралдай|хуралдай]] дээр Чингис хаанаас мянгатын ноёны албан тушаал олгосон ерэн таван хүний тоонд Сорхон шар орсон. Хожим нь Сорхон шар болон түүний хөвгүүдэд өөрсдийнх нь гавьяаны төлөөх талархал болгон дайн тулаан юм уу ан гөрөөнөөс олсон бүх олзоо өөрсдөө хэрэглэх зөвшөөрөл өгсөн байна. Сорхон шарын хөвгүүд Чимбай, Чулуун нар Чингис хааны хувийн харуул болох [[Хишигтэн|хишигтэн]] цэргийн захирагчид байв. Чулууны үр удам [[Чобаны улс|Чобаныхны]] угсаа залгамжлалыг үндэслэж, төлөөлөгчид нь [[Ил Хаант Улс|Хүлэгүгийн улсад]] өндөр албан тушаал хашиж, улмаар Ираны Азербайжаны нутаг дэвсгэр дээр өөрсдийн улсыг байгуулжээ. == Дүрслэл == === Уран зохиол === * "Хар чоно" ("Der Schwarze Wolf") - немецийн зохиолч [[Курт Давид|Курт Давидын]] роман ([[1966 он|1966]]); * "[[Догшин жаран]]" ("Жестокий век") - зөвлөлтийн зохиолч [[Исай Калистратович Калашников|И.К.Калашниковын]] роман ([[1978 он|1978]]); * "Тал нутгийн чоно" ("Wolf of the Plains") - английн зохиолч [[Конн Иггульден|Конн Иггульденийн]] роман ([[2007 он|2007]]). === Кинематограф === * "Чингис хаан" ([[Гонконгийн кинематограф|Гонконг]]; [[1987 он|1987]] он); * "Чингис хаан" ([[Хятадын кинематограф|Хятад]]; [[2004 он|2004]] он); * "Монгол" ([[Оросын кинематограф|Орос]], [[Германы кинематограф|Герман]], [[Казахстаны кинематограф|Казахстан]]; [[2007 он|2007]] он); * "Чингис хааны нууц" ("Тайна Чингис Хаана") (Орос, [[Монголын кинематограф|Монгол]], [[АНУ-ын кинематограф|АНУ]]; [[2009 он|2009]] он). asai2zff949svip2auym2ewjif022kg 709595 709554 2022-08-26T04:12:48Z 66.181.161.43 /* Намтар */ wikitext text/x-wiki '''Сорхон шар''' (бас '''Сорган-Шира''', '''Соркан-Ширэ''', '''Сорган-Ширай''', '''Торган Шира''', '''Шорканшира''' гэх мэтээр бичсэн нь бий) - [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хамгийн ойрын хамтран зүтгэгчид болох есөн [[Нөхөр (цэрэг)|нөхрийн]] нэг, [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгийн мянгатын ноён, [[Монголчууд|монголын]] хаанд алба хаахаасаа өмнө [[Тайчууд|тайчуудын]] удирдагчдын нэг Тодойн Гиртэгийн (Төдөгэн Гиртэ) доорх хөлсний зарц барлаг байсан. == Намтар == Сорхон шар анх "[[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоо]]"-д [[Чингис хаан|Тэмүжин]] [[Тайчууд|тайчуудын]] олзноос зугтах үед гардаг. Сорхон шар хажуугаар нь өнгөрч явахдаа голын буланд (усны хариг) нуугдсан залууг олж харсан ч барьж өгөхгүй хэмээн амлаж тайвшруулав. Сорхон шар хэд хэдэн удаа мөрдөгчдөд оргодлыг өөр газраас хайж олохыг ятгасан. Тайчууд нар тармагц Тэмүжин цаашдын тусламжинд нь найдаж аврагчийнхаа гэрт очив. Сорхон шар илчлэгдэхвий хэмээн айж Тэмүжинг хөөх гэж байсан ч түүний хөвгүүд [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нар залуугийн талд зогссон. Тэд Тэмүжинийг хорьсон байсан дөнгийг салгаж шатаагаад, түүнийг овоолсон хонины ноосонд нууж, охин дүү [[Хадаан|Хадаандаа]] оргодлыг харж хандахыг захижээ. Гурав дахь өдөр тайчууд нар өөрсдийнхнөөс нь хэн нэгэн Тэмүжинийг нууж байгаа гэж үзэн овгийнхноосоо хайж эхлэв; Сорхон шарын ээлж ирсэн. Эрэл хайгуул хийж байсан хүмүүс Тэмүжиний нуугдсан хонины ноосыг ялгаж эхлэхэд Сорхон шар тэднийг эрлээ зогсоохыг хүсэн дахин ятгаж ийм халуунд ноосон дор суух боломжгүй гэж тайлбарлав. Тайчууд нар зарцын үгэнд итгээд явж одсон. Эрлийн ажиллагаа дууссаны дараа Сорхон шар Тэмүжинийг хооллож, түүнд морь, зэвсэг өгөөд гэр рүү нь явуулжээ. [[1201 он|1201]] онд Тэмүжин (тэр үед аль хэдийн "Чингис хаан" цолыг авсан байсан) тайчуудын эсрэг хөдлөв. Тулалдааны дараа маргааш өдөр нь тайчуудын цэргүүд дунд нь Сорхон шар гэр бүлтэйгээ байсан олон хүнийг орхин зугтжээ. Харваач Зургаадайтай (хожим алдарт цэргийн жанжин [[Зэв ноён|Зэв]] болжээ) хамт Сорхон шар Чингис хаанд ирсэн. Тайчууд нарыг мөрдөн хөөх үйл ажиллагаа зохион байгуулав; Рашид ад-Динийн хэлснээр Сорхон шарын хүү Чулуун энэ үеэр тайчуудын удирдагч [[Таргудай Хирилтуг|Таргудай Хирилтугийг]] жадаар нэвт хатгаж алжээ. [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрэн]] байгуулагдсаныг зарлан тунхагласан [[1206 он|1206]] оны бүх Монголын [[Их Хуралдай|хуралдай]] дээр Чингис хаанаас мянгатын ноёны албан тушаал олгосон ерэн таван хүний тоонд Сорхон шар орсон. Хожим нь Сорхон шар болон түүний хөвгүүдэд өөрсдийнх нь гавьяаны төлөөх талархал болгон дайн тулаан юм уу ан гөрөөнөөс олсон бүх олзоо өөрсдөө хэрэглэх зөвшөөрөл өгсөн байна. Сорхон шарын хөвгүүд Чимбай, Чулуун нар Чингис хааны хувийн харуул болох [[Хишигтэн|хишигтэн]] цэргийн захирагчид байв. Чулууны үр удам [[Чобаны улс|Чобаныхны]] угсаа залгамжлалыг үндэслэж, төлөөлөгчид нь [[Ил Хаант Улс|Хүлэгүгийн улсад]] өндөр албан тушаал хашиж, улмаар Ираны Азербайжаны нутаг дэвсгэр дээр өөрсдийн улсыг байгуулжээ. == Дүрслэл == === Уран зохиол === * "Хар чоно" ("Der Schwarze Wolf") - немецийн зохиолч [[Курт Давид|Курт Давидын]] роман ([[1966 он|1966]]); * "[[Догшин жаран]]" ("Жестокий век") - зөвлөлтийн зохиолч [[Исай Калистратович Калашников|И.К.Калашниковын]] роман ([[1978 он|1978]]); * "Тал нутгийн чоно" ("Wolf of the Plains") - английн зохиолч [[Конн Иггульден|Конн Иггульденийн]] роман ([[2007 он|2007]]). === Кинематограф === * "Чингис хаан" ([[Гонконгийн кинематограф|Гонконг]]; [[1987 он|1987]] он); * "Чингис хаан" ([[Хятадын кинематограф|Хятад]]; [[2004 он|2004]] он); * "Монгол" ([[Оросын кинематограф|Орос]], [[Германы кинематограф|Герман]], [[Казахстаны кинематограф|Казахстан]]; [[2007 он|2007]] он); * "Чингис хааны нууц" ("Тайна Чингис Хаана") (Орос, [[Монголын кинематограф|Монгол]], [[АНУ-ын кинематограф|АНУ]]; [[2009 он|2009]] он). cuefflbr0g9iz4wswkc1r8abao1zmbl 709596 709595 2022-08-26T04:14:44Z 66.181.161.43 /* Намтар */ wikitext text/x-wiki '''Сорхон шар''' (бас '''Сорган-Шира''', '''Соркан-Ширэ''', '''Сорган-Ширай''', '''Торган Шира''', '''Шорканшира''' гэх мэтээр бичсэн нь бий) - [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хамгийн ойрын хамтран зүтгэгчид болох есөн [[Нөхөр (цэрэг)|нөхрийн]] нэг, [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгийн мянгатын ноён, [[Монголчууд|монголын]] хаанд алба хаахаасаа өмнө [[Тайчууд|тайчуудын]] удирдагчдын нэг Тодойн Гиртэгийн (Төдөгэн Гиртэ) доорх хөлсний зарц барлаг байсан. == Намтар == Сорхон шар анх "[[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоо]]"-д [[Чингис хаан|Тэмүжин]] [[Тайчууд|тайчуудын]] олзноос зугтах үед гардаг. Сорхон шар хажуугаар нь өнгөрч явахдаа голын буланд (усны хариг) нуугдсан залууг олж харсан ч барьж өгөхгүй хэмээн амлаж тайвшруулав. Сорхон шар хэд хэдэн удаа мөрдөгчдөд оргодлыг өөр газраас хайж олохыг ятгасан. Тайчууд нар тармагц Тэмүжин цаашдын тусламжинд нь найдаж аврагчийнхаа гэрт очив. Сорхон шар илчлэгдэхвий хэмээн айж Тэмүжинг хөөх гэж байсан ч түүний хөвгүүд [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нар залуугийн талд зогссон. Тэд Тэмүжинийг хорьсон байсан дөнгийг салгаж шатаагаад, түүнийг овоолсон хонины ноосонд нууж, охин дүү [[Хадаан|Хадаандаа]] оргодлыг харж хандахыг захижээ. Гурав дахь өдөр тайчууд нар өөрсдийнхнөөс нь хэн нэгэн Тэмүжинийг нууж байгаа гэж үзэн овгийнхноосоо хайж эхлэв; Сорхон шарын ээлж ирсэн. Эрэл хайгуул хийж байсан хүмүүс Тэмүжиний нуугдсан хонины ноосыг ялгаж эхлэхэд Сорхон шар тэднийг эрлээ зогсоохыг хүсэн дахин ятгаж ийм халуунд ноосон дор суух боломжгүй гэж тайлбарлав. Тайчууд нар зарцын үгэнд итгээд явж одсон. Эрлийн ажиллагаа дууссаны дараа Сорхон шар Тэмүжинийг хооллож, түүнд морь, зэвсэг өгөөд гэр рүү нь явуулжээ. [[1201 он|1201]] онд Тэмүжин (тэр үед аль хэдийн "Чингис хаан" цолыг авсан байсан) тайчуудын эсрэг хөдлөв. Тулалдааны дараа маргааш өдөр нь тайчуудын цэргүүд дунд нь Сорхон шар гэр бүлтэйгээ байсан олон хүнийг орхин зугтсан. Харваач Зургаадайтай (хожим алдарт цэргийн жанжин [[Зэв ноён|Зэв]] болжээ) хамт Сорхон шар Чингис хаанд иржээ. Тайчууд нарыг мөрдөн хөөх үйл ажиллагаа зохион байгуулсан; Рашид ад-Динийн хэлснээр Сорхон шарын хүү Чулуун энэ үеэр тайчуудын удирдагч [[Таргудай Хирилтуг|Таргудай Хирилтугийг]] жадаар нэвт хатгаж алжээ. [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрэн]] байгуулагдсаныг зарлан тунхагласан [[1206 он|1206]] оны бүх Монголын [[Их Хуралдай|хуралдай]] дээр Чингис хаанаас мянгатын ноёны албан тушаал олгосон ерэн таван хүний тоонд Сорхон шар орсон. Хожим нь Сорхон шар болон түүний хөвгүүдэд өөрсдийнх нь гавьяаны төлөөх талархал болгон дайн тулаан юм уу ан гөрөөнөөс олсон бүх олзоо өөрсдөө хэрэглэх зөвшөөрөл өгсөн байна. Сорхон шарын хөвгүүд Чимбай, Чулуун нар Чингис хааны хувийн харуул болох [[Хишигтэн|хишигтэн]] цэргийн захирагчид байв. Чулууны үр удам [[Чобаны улс|Чобаныхны]] угсаа залгамжлалыг үндэслэж, төлөөлөгчид нь [[Ил Хаант Улс|Хүлэгүгийн улсад]] өндөр албан тушаал хашиж, улмаар Ираны Азербайжаны нутаг дэвсгэр дээр өөрсдийн улсыг байгуулжээ. == Дүрслэл == === Уран зохиол === * "Хар чоно" ("Der Schwarze Wolf") - немецийн зохиолч [[Курт Давид|Курт Давидын]] роман ([[1966 он|1966]]); * "[[Догшин жаран]]" ("Жестокий век") - зөвлөлтийн зохиолч [[Исай Калистратович Калашников|И.К.Калашниковын]] роман ([[1978 он|1978]]); * "Тал нутгийн чоно" ("Wolf of the Plains") - английн зохиолч [[Конн Иггульден|Конн Иггульденийн]] роман ([[2007 он|2007]]). === Кинематограф === * "Чингис хаан" ([[Гонконгийн кинематограф|Гонконг]]; [[1987 он|1987]] он); * "Чингис хаан" ([[Хятадын кинематограф|Хятад]]; [[2004 он|2004]] он); * "Монгол" ([[Оросын кинематограф|Орос]], [[Германы кинематограф|Герман]], [[Казахстаны кинематограф|Казахстан]]; [[2007 он|2007]] он); * "Чингис хааны нууц" ("Тайна Чингис Хаана") (Орос, [[Монголын кинематограф|Монгол]], [[АНУ-ын кинематограф|АНУ]]; [[2009 он|2009]] он). lr8or2s3bprlg1f9pxqqnfgbx3m2d69 709597 709596 2022-08-26T04:15:56Z 66.181.161.43 /* Намтар */ wikitext text/x-wiki '''Сорхон шар''' (бас '''Сорган-Шира''', '''Соркан-Ширэ''', '''Сорган-Ширай''', '''Торган Шира''', '''Шорканшира''' гэх мэтээр бичсэн нь бий) - [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хамгийн ойрын хамтран зүтгэгчид болох есөн [[Нөхөр (цэрэг)|нөхрийн]] нэг, [[Сүлдүс|сүлдүс]] овгийн мянгатын ноён, [[Монголчууд|монголын]] хаанд алба хаахаасаа өмнө [[Тайчууд|тайчуудын]] удирдагчдын нэг Тодойн Гиртэгийн (Төдөгэн Гиртэ) доорх хөлсний зарц барлаг байсан. == Намтар == Сорхон шар анх "[[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоо]]"-д [[Чингис хаан|Тэмүжин]] [[Тайчууд|тайчуудын]] олзноос зугтах үед гардаг. Сорхон шар хажуугаар нь өнгөрч явахдаа голын буланд (усны хариг) нуугдсан залууг олж харсан ч барьж өгөхгүй хэмээн амлаж тайвшруулав. Сорхон шар хэд хэдэн удаа мөрдөгчдөд оргодлыг өөр газраас хайж олохыг ятгасан. Тайчууд нар тармагц Тэмүжин цаашдын тусламжинд нь найдаж аврагчийнхаа гэрт очив. Сорхон шар илчлэгдэхвий хэмээн айж Тэмүжинг хөөх гэж байсан ч түүний хөвгүүд [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нар залуугийн талд зогссон. Тэд Тэмүжинийг хорьсон байсан дөнгийг салгаж шатаагаад, түүнийг овоолсон хонины ноосонд нууж, охин дүү [[Хадаан|Хадаандаа]] оргодлыг харж хандахыг захижээ. Гурав дахь өдөр тайчууд нар өөрсдийнхнөөс нь хэн нэгэн Тэмүжинийг нууж байгаа гэж үзэн овгийнхноосоо хайж эхлэв; Сорхон шарын ээлж ирсэн. Эрэл хайгуул хийж байсан хүмүүс Тэмүжиний нуугдсан хонины ноосыг ялгаж эхлэхэд Сорхон шар тэднийг эрлээ зогсоохыг хүсэн дахин ятгаж ийм халуунд ноосон дор суух боломжгүй гэж тайлбарлав. Тайчууд нар зарцын үгэнд итгээд явж одсон. Эрлийн ажиллагаа дууссаны дараа Сорхон шар Тэмүжинийг хооллож, түүнд морь, зэвсэг өгөөд гэр рүү нь явуулжээ. [[1201 он|1201]] онд Тэмүжин (тэр үед аль хэдийн "Чингис хаан" цолыг авсан байсан) тайчуудын эсрэг хөдлөв. Тулалдааны дараа маргааш өдөр нь тайчуудын цэргүүд дунд нь Сорхон шар гэр бүлтэйгээ байсан олон хүнийг орхин зугтсан. Харваач Зургаадайтай (хожим алдарт цэргийн жанжин [[Зэв ноён|Зэв]] болсон) хамт Сорхон шар Чингис хаанд иржээ. Тайчууд нарыг мөрдөн хөөх үйл ажиллагаа зохион байгуулсан; Рашид ад-Динийн хэлснээр Сорхон шарын хүү Чулуун энэ үеэр тайчуудын удирдагч [[Таргудай Хирилтуг|Таргудай Хирилтугийг]] жадаар нэвт хатгаж алжээ. [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрэн]] байгуулагдсаныг зарлан тунхагласан [[1206 он|1206]] оны бүх Монголын [[Их Хуралдай|хуралдай]] дээр Чингис хаанаас мянгатын ноёны албан тушаал олгосон ерэн таван хүний тоонд Сорхон шар орсон. Хожим нь Сорхон шар болон түүний хөвгүүдэд өөрсдийнх нь гавьяаны төлөөх талархал болгон дайн тулаан юм уу ан гөрөөнөөс олсон бүх олзоо өөрсдөө хэрэглэх зөвшөөрөл өгсөн байна. Сорхон шарын хөвгүүд Чимбай, Чулуун нар Чингис хааны хувийн харуул болох [[Хишигтэн|хишигтэн]] цэргийн захирагчид байв. Чулууны үр удам [[Чобаны улс|Чобаныхны]] угсаа залгамжлалыг үндэслэж, төлөөлөгчид нь [[Ил Хаант Улс|Хүлэгүгийн улсад]] өндөр албан тушаал хашиж, улмаар Ираны Азербайжаны нутаг дэвсгэр дээр өөрсдийн улсыг байгуулжээ. == Дүрслэл == === Уран зохиол === * "Хар чоно" ("Der Schwarze Wolf") - немецийн зохиолч [[Курт Давид|Курт Давидын]] роман ([[1966 он|1966]]); * "[[Догшин жаран]]" ("Жестокий век") - зөвлөлтийн зохиолч [[Исай Калистратович Калашников|И.К.Калашниковын]] роман ([[1978 он|1978]]); * "Тал нутгийн чоно" ("Wolf of the Plains") - английн зохиолч [[Конн Иггульден|Конн Иггульденийн]] роман ([[2007 он|2007]]). === Кинематограф === * "Чингис хаан" ([[Гонконгийн кинематограф|Гонконг]]; [[1987 он|1987]] он); * "Чингис хаан" ([[Хятадын кинематограф|Хятад]]; [[2004 он|2004]] он); * "Монгол" ([[Оросын кинематограф|Орос]], [[Германы кинематограф|Герман]], [[Казахстаны кинематограф|Казахстан]]; [[2007 он|2007]] он); * "Чингис хааны нууц" ("Тайна Чингис Хаана") (Орос, [[Монголын кинематограф|Монгол]], [[АНУ-ын кинематограф|АНУ]]; [[2009 он|2009]] он). 2hcclx0f73r8flr6o3f4qq9lyhtlajz 828 123578 709581 2022-08-26T03:07:31Z Enkhsaihan2005 64429 Хуудас үүсгэв: "return { name = 'Hungary', top = 48.8, bottom = 45.5, left = 15.7, right = 23.2, image = 'Hungary location map.svg', image1 = 'Hungary physical map.svg' }" Scribunto text/plain return { name = 'Hungary', top = 48.8, bottom = 45.5, left = 15.7, right = 23.2, image = 'Hungary location map.svg', image1 = 'Hungary physical map.svg' } 1ndepke1b2kicf0s9rp9jwtb1rfa15o 0 123579 709588 2022-08-26T03:46:17Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "[[Файл:5 лет на свободе - интервью с Ильей Жегулевым.webm|thumb|288x288px|Михаил Ходорковский]] '''Михаил Борисович Ходорковский''' (1963 оны 6-р сарын 26-нд ЗХУ-ын [[Москва]] хотод төрсөн) -оросын аж ахуй эрхлэгч, олон нийтийн болон улс төрийн зүтгэлтэн, нийтлэгч. 1995-2003 онд о..." wikitext text/x-wiki [[Файл:5 лет на свободе - интервью с Ильей Жегулевым.webm|thumb|288x288px|Михаил Ходорковский]] '''Михаил Борисович Ходорковский''' (1963 оны 6-р сарын 26-нд ЗХУ-ын [[Москва]] хотод төрсөн) -оросын аж ахуй эрхлэгч, олон нийтийн болон улс төрийн зүтгэлтэн, нийтлэгч. 1995-2003 онд оросын газрын тосны "[[ЮКОС]]" компанийн хамтран эзэмшигч бөгөөд тэргүүнээр ажиллаж байсан. 2003 оны 10-р сарын 25-нд [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]]-ын эрх баригчид мөнгө завшсан, татвараас зайлсхийсэн хэргээр баривчилсан байна. Баривчлагдах үедээ тэрээр дэлхийн хамгийн баян хүмүүсийн нэг байсан бөгөөд түүний хөрөнгө 15 тэрбум ам.доллараар үнэлэгдсэн байв. 2005 онд Оросын шүүх түүнийг залилан болон бусад гэмт хэрэгт буруутай гэж үзжээ. "ЮКОС" компани дампуурсан гэж албан ёсоор зарласан. 2010-2011 онд шинэ хэргээр түүнд 14 жилийн хорих ял; дараагийн давж заалдах гомдлыг харгалзан шүүхээс оноосон нийт хугацаа 10 жил 10 сар, бодит хугацаа нь 10 жил 2 сар байсан тул 2013 оны 12-р сард М.Ходорковскийд ОХУ-ын Ерөнхийлөгч [[Владимир Путин]] өршөөл үзүүлсэн байна. Михаил Ходорковскийг шүүсэн явдлыг Оросын болон олон улсын олон нийтийн дунд маргаантай хүлээж авсан: зарим нь түүнийг шударгаар ялласан гэж үздэг бол зарим нь улс төрийн шалтгаанаар хэлмэгдсэн "ухамсрын хоригдол" гэж үздэг байна. Суллагдсаныхаа дараа тэрээр гэр бүлийнхээ хамт [[Швейцар|Швейцарьт]] оршин суух зөвшөөрөл авч суурьшсан байна. Ходорковскийн нэр дээр хэд хэдэн компани Женевт бүртгэлтэй байдаг. [[Форбс (сэтгүүл)|Forbes сэтгүүл]] түүний хөрөнгийг 600 сая доллараар үнэлсэн байна. 2016 оны байдлаар тэрээр [[Лондон]]<nowiki/>д байнга амьдарч байгаа ажээ. bckt0lr8k8ewzwvn65eedtttiub1oob 0 123580 709594 2022-08-26T04:12:07Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "[[Файл:MIBF2013 img 02 Boris Akunin.jpg|thumb|294x294px|Борис Акунин]] '''Бориис Акунин''' (жинхэн нэр '''Григорий Шалвович Чхартишвили''', [[Гүрж хэл|гүрж]]. გრიგორი შალვას ძე ჩხარტიშვილი; 1956 оны 5-р сарын 20-нд ЗХУ-ын Гүржийн Зестафони-д төрсөн) -оросын зохилч, япон судлаач..." wikitext text/x-wiki [[Файл:MIBF2013 img 02 Boris Akunin.jpg|thumb|294x294px|Борис Акунин]] '''Бориис Акунин''' (жинхэн нэр '''Григорий Шалвович Чхартишвили''', [[Гүрж хэл|гүрж]]. გრიგორი შალვას ძე ჩხარტიშვილი; 1956 оны 5-р сарын 20-нд ЗХУ-ын Гүржийн Зестафони-д төрсөн) -оросын зохилч, япон судлаач эрдэмтэн, уран зохиол судлаач, орчуулагч, олон нийтийн зүтгэлтэн. Мөн ''Анна Борисова'' болон ''Анатолий Брусникин'' гэсэн нууц нэрээр номоо хэвлүүлж байсан. 2014 оноос Лондон хотод амьдарч байгаа. == Намтар == Тэрээр 1956 онд Эх орны дайнд оролцогч, цэргийн офицер Шалва Ноевич Чхартишвили (1919—1997), Берта Исааковна Бразинская (1921-2007) нарын гэрт Зөвлөлт Гүржид төрсөн бөгөөд 1958 онд тэднийх Москва руу нүүжээ. Тэрээр 1973 онд англи хэлний гүнзгийрүүлсэн сургалттай № 36 сургууль төгсөөд 1978 хүртэл Москвагийн Их сургуулийн дэргэдэх Ази, Африкийн Дээд сургуулийн түүх-хэлзүйн ангид сурч төгссөн байна. Япон, англи хэлнээс уран зохиол орчуулдаг байжээ. Түүний орчуулгаар японы Юкио Мишсима, Кэнзи Маруяма, Яшуши Иноуэ, Масахико Симада, Кобо Абэ, Синъити Хоси, Такэси Кайко, Сёхэй Оока нарын зохиолууд хэвлэгдэж байжээ. Мөн америк, английн уран зохиолууд хэвлэгдэж байжээ (Ти Си Бойл, Малкольм Брэдбери, Питер Устинов нар). 1994-2000 онд оросын "Гадаадын уран зохиол" /Иностранная литература/ сэтгүүлийн ерөнхий редакторын орлогчоор, 20 боть «Японы уран зохиолын Антологи» номны ерөнхий редактороор ажилласан байна. 1998 оноос хойш "Б. Акунин" гэж нууц нэрээр хэвлэгдэх болсон. Түүний "Очир эрдэнийн тэрэг" романы баатруудын нэг "акунин" (япон. 悪人) "аюултай муу санаатан" гэж орчуулагддаг байна. 2022 оны 3-р сард тэрээр Михаил Барышников, Сергей Гурьев нартай хамтран Украйны дүрвэгсдэд зориулсан хөрөнгө босгох зорилготой "Жинхэнэ Орос" буяны төслийг эхлүүлсэн байна. Тэрээр өнөөгийн Оросын эрх баригчдыг шүүмжилдэг гэдгээрээ алдартай ажээ. ryy5w47aalp8ixn6dol3h8pmgjo19sk 0 123581 709599 2022-08-26T04:36:06Z Bulganbayar Baatar 70256 Created by translating the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1095084343|Steppe Arena]]" wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэнгэлдэх хүрээлэн|name=Степпе Арена|nickname=Мөсөн Өргөө|fullname=|image=[[File:Steppe Arena Logo.png|100px]]|caption=|location=[[Ulaanbataar]], [[Mongolia]]|coordinates=|broke_ground=April 14, 2019|built=2021|opened=September 29, 2021|renovated=|expanded=|closed=|demolished=|owner=Steppe Arena LLC|operator=|surface=[[Artificial ice]]|scoreboard=|architect=Anagram LLC|project_manager=Steppe Arena LLC|structural engineer=|services engineer=|general_contractor=|main_contractors=|capacity=3,600|Suites=5|record_attendance=10,000|dimensions=|tenants=|former_names=Талын дэвжээ|construction_cost=US$15 million<ref>{{cite web |title=Meeting With The Ice Hockey Team Of Mongolia, Winner Of The Challenge Cup Of Asia Tournament |url=https://president.mn/en/2019/03/13/meeting-with-the-ice-hockey-team-of-mongolia-winner-of-the-challenge-cup-of-asia-tournament/ |website=President of Mongolia |accessdate=19 January 2020 |date=13 March 2019}}</ref>|seating_capacity=2600-5000|stadium_name=Steppe Arena}} Степпе Арена (монгол. '''Мөсөн өргөө''' ) нь [[Монгол Улс|Монгол улсын]] [[Улаанбаатар]] хотод байдаг битүү дээвэртэй, олон үйлдэлт цэнгэлдэх хүрээлэн юм. Уг төслийг “Ачит Ихт” ХХК-ийн үндсэн хөрөнгө оруулалт, үндэсний аж ахуйн нэгжүүд болох МАК ХХК, Юнайтед Прожект Корпораци ХХК, Степп Линк Холдингийн оролцоотойгоор хэрэгжүүлсэн. Мөн уг байгууламжийг барих ажлыг “Степп Арена” ХХК хариуцан ажилласан. Энэхүү төсөл нь Монголын үе үеийн залуучуудын мөрөөдлийг биелүүлэх зорилготой байгуулагдсан бөгөөд хоккей, уран гулгалт, шорт-трек зэрэг олон улсын наадмыг зохион байгуулахад онгцгойлон зориулагдсан. Мөн түүнчлэн тусгай зориулалтын материалаар гулгуурын талбайг бүрхсэн тусгай платформ нь сагсан бөмбөг, волейбол, бокс, гимнастик, бөхийн спортын төрлүүд болон бүжгийн тэмцээн зэрэг бусад олон төрлийн спортын уралдаан тэмцээн, наадам явуулах зориулалттай. Мөсөн гулгуурын талбай нь [[Олон Улсын Олимпын Хороо|Олон улсын олимпийн хорооны]] шаардлагад нийцсэн нь олон улсын болон тивийн наадмыг зохион байгуулах боломжийг олгодог. Мөсөн өргөөний анхны Гүйцэтгэх захиралаар нь Норовын Батмөнх ажиллаж байсан бол хоёр дахь Гүйцэтгэх захирлаар Баатарын Булганбаяр ажиллаж байна. == Барилга == Степп Аренагийн шав тавих ёслол 2019 оны 4-р сарын 14-ний өдөр болж "Степпе Арена" ХХК-ийн үүсгэн байгуулагч, ТУЗ-ийн дарга [[Пунцагийн Цагаан]], Монгол Улсын Ерөнхийлөгч [[Халтмаагийн Баттулга]] тэргүүтэй хүндэт зочид ёслолын ажиллагаанд оролцов. Барилгын ажлыг 16 сарын дотор дуусгахаар төлөвлөж байсан бөгөөд цар тахлын улмаас уг байгууламжийг 2021 оны 9-р сарын 29-нд ашиглалтад оруулж албан ёсоор нээлтээ хийв <ref name="construction">{{Cite news|title=‘Ice Palace’ construction starts|url=https://news.mn/en/787276/|accessdate=30 April 2019|work=News.MN|date=14 April 2019}}</ref> . == Архитектур, дизайн == Монголын спорт, соёл урлагийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг “Степпе Арена” ХХК нь 2018 онд эх орондоо битүү хоккейн талбай байгуулах төслийг эхлүүлсэн. <ref name="mn1">{{Cite news|title=Mongolia’s Olympic-standard ice arena coming soon|url=https://news.mn/en/784737/|accessdate=30 April 2019|work=News.MN|date=12 September 2018}}</ref> Тэд орон нутгийн “Анаграм” ХХК-д битүү талбайн архитектурын төлөвлөгөөг <ref name="montsame">{{Cite news|title=Mongolia's first indoor ice hockey rink to be built|url=https://montsame.mn/en/read/136734|accessdate=30 April 2019|work=Montsame|date=12 September 2019}}</ref> хийхийг даалгасан бөгөөд Канадын Монгол дахь Элчин сайдын яамнаас тусалж, үүнтэй төстэй томоохон спортын байгууламж барьж байсан туршлагатай Канад архитекторуудтай холбож өгчээ. Степпе Арена ХХК нь Канадын DA Architecture Limited болон HDR фирмүүдтэй хамтран ажиллах санамж бичигт гарын үсэг зурлаа | CEI Architecture Associates нь Канад дахь янз бүрийн цар хүрээтэй мөсөн гулгуурын талбайг судлах боломжийг дизайны багт олгох төсөл дээр ажиллахад нь туслаж байсан туршлагатай аж. <ref name="mn1" /> Ордны зураг төслийг төлөвлөхдөө анхаарч үзсэн нэг хүчин зүйл бол Монголын эрс тэс уур амьсгал бөгөөд өвлийн улиралд {{Convert|-40|C}} хүртэл хүйтрэх, зуны улиралд {{Convert|40|C}} хэм хүртэл халах боломжтой . <ref name="mn1" /> Степпе Арена нь 105 метр (344ft) урт, 85 метр (279ft) өргөн бөгөөд 2,600 хүний суудалтай. <ref name="mn1">{{Cite news|title=Mongolia’s Olympic-standard ice arena coming soon|url=https://news.mn/en/784737/|accessdate=30 April 2019|work=News.MN|date=12 September 2018}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[https://news.mn/en/784737/ "Mongolia's Olympic-standard ice arena coming soon"]. </cite></ref> Барилга дээр ажиллаж байсан Монголын архитекторууд дэвжээний орчин үеийн загварыг илүүд үзэж, тус улсын [[Гэр|өргөө]] гэх мэт түүхэн дурсгалт зүйлсээс санаа авсан ч загварын хувьд илүү шинэлэг байлгахыг илүүд үзжээ. <ref name="ns">{{Cite news|title=A new home for hockey: North Van architect designs Mongolia’s first indoor rink|url=https://www.nsnews.com/news/a-new-home-for-hockey-north-van-architect-designs-mongolia-s-first-indoor-rink-1.23403289|accessdate=30 April 2019|work=North Shore News|date=17 August 2018}}</ref> == Ашиглалт == Монголын анхны олон зориулалттай битүү мөсөн талбай болох Степпе Аренагийн ерөнхий зориулалт нь хоккей, уран гулгалт, керлинг, шорт трек зэрэг өвлийн спортын төрлүүд хэдий ч Монголын анхны олон зориулалтын ордон учраас өөр бусад ямар ч төрлийн спортын үйл ажиллагаа зохион явуулах бүрэн боломжтой. Мөсөн гулгуурын талбайг тусгай хучлагаар хучиж сагсан бөмбөг, бокс, гимнастик, таеквондо, волейбол, бөхийн тэмцээн, концерт, соёлын арга хэмжээ зэрэг бусад заалны спорт, соёл урлагийн арга хэмжээ, үзэсгэлэн, хурал зөвлөгөөн ч зохион байгуулах бүрэн боломжтой. <ref name="mn1">{{Cite news|title=Mongolia’s Olympic-standard ice arena coming soon|url=https://news.mn/en/784737/|accessdate=30 April 2019|work=News.MN|date=12 September 2018}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[https://news.mn/en/784737/ "Mongolia's Olympic-standard ice arena coming soon"]. </cite></ref> Мөн Монголын хоккейн шигшээ багуудын орон гэр болох төлөвтэй байна. <ref name="ns">{{Cite news|title=A new home for hockey: North Van architect designs Mongolia’s first indoor rink|url=https://www.nsnews.com/news/a-new-home-for-hockey-north-van-architect-designs-mongolia-s-first-indoor-rink-1.23403289|accessdate=30 April 2019|work=North Shore News|date=17 August 2018}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFRichter2018">Richter, Brent (17 August 2018). </cite></ref> == Эх сурвалж == {{Reflist}} == Гадаад холбоосууд == * {{Official website|https://steppearena.mn/el/}} [[Ангилал:Мөсөн өргөө]] [[Ангилал:Хоккейн ордон]] [[Ангилал:Гулгуурын талбай]] [[Ангилал:Уран гулгалт]] [[Ангилал:Олон зориулалтын ордон]] l42tcb036ig1mzrt9wcxaowbzil9ysf 0 123582 709613 2022-08-26T06:37:04Z Bulganbayar Baatar 70256 Чулуун Шастир ТББ-ын тухай wikitext text/x-wiki Чулуун Шастир ТББ байгууллага 2016 онд байгуулагдсан нийгэмд тустай, ашгийн бус олон нийтийн байгууллага юм. [[Файл:Chuluun Shastir NGO's logo.jpg|alt=П.Цагаан, Балар болон Өнө эртний судлалын Олон улсын нийгэмлэгийн гишүүн (UISPP), доктор Д.Цэвээндорж, ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэн, доктор, профессор Г.Батсүх, Оюутолгой ХК-ийн ТУЗ-ийн дарга С.Чулуун, ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэнгийн захирал, доктор Д.Цахилгаан, Дэлхийн монголчуудын чуулганы ЕНБД, доктор, профессор Н.Батболд, ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэнгийн судлаач, доктор Д.Сүхбаатар, Монголын үндэсний музейн захирал, доктор Б.Булганбаяр, Хадны зураг сонирхогч Б.Мөнххүж, Мэргэн нум ТББ-ын тэргүүн, хадны зураг сонирхогч Б.Баяр, Сэмүүн студийн захирал, найруулагч М.Сүхбаатар, Хадны зураг сонирхогч |thumb|Чулуун Шастир ТББ-ыг хадны зураг сонирхон судлаачид хамтран үүсгэн байгуулсан. Үүсгэн байгуулагчид: * П.Цагаан, Балар болон Өнө эртний судлалын Олон улсын нийгэмлэгийн гишүүн (UISPP), доктор * Д.Цэвээндорж, ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэн, доктор, профессор * Г.Батсүх, Оюутолгой ХК-ийн ТУЗ-ийн дарга * С.Чулуун, ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэнгийн захирал, доктор * Д.Цахилгаан, Дэлхийн монголчуудын чуулганы ЕНБД, доктор, профессор * Н.Батболд, ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэнгийн судлаач, доктор * Д.Сүхбаатар, Монголын үндэсний музейн захирал, доктор   * Б.Булганбаяр, Хадны зураг сонирхогч * Б.Мөнххүж, Мэргэн нум ТББ-ын тэргүүн, хадны зураг сонирхогч * Б.Баяр, Сэмүүн студийн захирал, найруулагч * М.Сүхбаатар, Хадны зураг сонирхогч ]] Анхны Ерөнхийлөгчиөөр нь Пунцагийн Цагаан ажилласан. == Үйл ажиллагааны чиглэл == * Монголын үндэсний соёлын бүрэлдэхүүн хэсэг, түүнд хамаарах дуу дүрсний бүх төрлийн бүтээлийг дэмжин хөгжүүлэх, хадгалах, хамгаалах, нийтэд түгээн таниулах; * Хадны зургийн дурсгалын бүх төрлийн салбарт ажилладаг мэргэжилтнүүдийн хоорондын уран бүтээлч хэлхээ холбоог бэхжүүлэн хөгжүүлэх, мэргэжлийн уялдааг сайжруулах; * ТББ-ын гишүүдийн оюуны ба хууль ёсны ашиг сонирхлыг иргэний, мэргэжлийн, хөдөлмөрийн, нийгмийн, зохиогчийн болон дагалдах бусад эрхийг Монгол Улсын болон олон улсын хууль эрх зүйн хүрээнд хамгаалах; * Оюуны эрхээ хамтын удирдлага дор хамгаалах үйл ажиллагаанд оролцох, хамтран ажиллах; * Соёлын өвийг хадгалан хамгаалах салбарт ажиллагсдын ажлын нөхцөлийг сайжруулах, тэдний мэдлэг чадварыг хөгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх; * Монголын хадны зураг судлаач, сонирхогч, уран бүтээлчид, мэргэжилтнүүдийн гадаад харилцаа холбоог өргөжүүлэн хөгжүүлэх, тэдний уран бүтээлийн ба мэдээлэл солилцооны харилцааг зохион байгуулах. == Менежментийн баг == * П.Цагаан, Ерөнхийлөгч * Д.Цахилгаан, Гадаад харилцаа хариуцсан дэд Ерөнхийлөгч * Г.Батсүх, Төсөв, санхүү хариуцсан дэд Ерөнхийлөгч * М.Сүхбаатар, Олон нийтийн харилцаа хариуцсан дэд Ерөнхийлөгч * Б.Баяр, Урлаг, уран сайхан хариуцсан дэд Ерөнхийлөгч * Г.Бодьбилгүүн, Гадаад харилцаа * Б.Булганбаяр, Ерөнхий нарийн бичгийн дарга == Хаданд мөнхөлсөн урлаг: Түүх, ойллого, ярилцаан == Эртний нүүдэлчдийн оюун санааны хувьсал, тухайн цагийн нийгэм, соёл, аж ахуйн бодит байдлыг тусгасан дурсгал бол хадны зураг билээ. Монгол орон хадны сийлмэл зургийн дурсгалаар баялаг орны нэг төдийгүй тэдгээрийн агуулга, зохиомж, түүх соёлын үнэ цэнэ зэргээрээ дэлхий дахины анхаарлыг зүй ёсоор татдаг юм. ЮНЕСКО-ийн Дэлхийн соёлын өвд Монголын гурван газар багтсаны нэг нь Монгол Алтайн нурууны Хадны зургийн цогцолбор дурсгал билээ. Иймээс Монгол Улс Алтайн нурууны болон бусад газрын хадны зургийн хадгалалт хамгаалалтад онцгой анхаарал хандуулах төдийгүй хадны зургийн судалгааг улам гүнзгийрүүлэх үүргийг хүн төрөлхтний өмнө хүлээсэн юм. Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар, ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэнтэй хамтран Монгол Улсын төдийгүй хүн төрөлхтөний соёлын өв- хадны зургийн дурсгалыг хадгалж хамгаалах, судалгааны ажлыг улам гүнзгийрүүлэх, залуу хойч үедээ өвлүүлэн үлдээх, сурталчлан таниулах ач холбогдолтой “Хадны зураг” төслийг эхлүүлэн ажиллаж байна. Төслийн хүрээнд “Хаданд мөнхөлсөн урлаг: Түүх, ойллого, ярилцаан” сэдэвт олон улсын эрдэм шинжилгээний бага хурлыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, ЮНЕСКО-ийн ивээл дор зохион байгуулж байна. Хуралд гадаадын 15, дотоодын 10 эрдэмтэд, 60 гаруй судлаач, сонирхогчид оролцож, дэлхийн өв болсон хадны зургийг судлах арга зүй, түүнийг тайлан тайлбарлах, хадгалж хамгаалах талаар бусад улс орнуудад явуулж байгаа туршлагаас хуваалцах бөгөөд Монгол орны нутаг дэвсгэрт байгаа хадны зургийг судлах, тайлах чиглэлээр явуулж байгаа эрдэм шинжилгээний ажлын үр дүнг хэлэлцэх юм. Энэхүү эрдэм шинжилгээний бага хурал нь Монголын хадны зургийг судлах ажилд дорвитой хувь нэмэр болж, улмаар олон улсын хүрээг хамарсан, ЮНЕСКО-гийн төсөл болгох зорилгын эхний алхам юм. Манай орны санаачилж буй энэ төслийг олон улсын байгууллагууд, тухайлбал, ЮНЕСКО, Олон улсын Философи, Хүмүүнлэгийн ухааны холбоо зэрэг байгууллагууд онцгой анхаарч байна. [[Файл:Rock art- History memory and dialogue conference. June 2016, Ulaanbaatar, Mongolia.jpg|thumb|ХАДАНД МӨНХӨЛСӨН УРЛАГ: Түүх, ойллого, ярилцаан сэдэвт олон улсын хурал, экспертүүдийн уулзалт, 2016 оны 5 дугаар сарын 30, Туушин зочид буудал, Улаанбаатар хот]] Бага хурлыг зохион байгуулахад санхүүгийн болон текник, зохион байгуулалтын туслалцаа үзүүлсэн “Соёлын харилцаа-нэгдмэл ертөнц” олон улсын сан, ШУТИС, Чулуун Шастир, Мэргэн нум зэрэг төрийн бус байгууллага, Монголын Үндэсний музей, Монголын үндэсний олон нийтийн телевиз, Малчин телевиз, Улсын дуурь бүжгийн эрдмийн театр, Соёл Урлагийн их сургууль болон санаачилгыг дэмжигч олон түмэнд гүн талархал илэрхийлье. “Хаданд мөнхөлсөн урлаг: Түүх, ойллого, ярилцаан” сэдэвт бага хурал олон орны эрдэмтдийн цаашдын хамтын ажиллагааг өргөтгөх, дэлхийн соёлын өв болсон хадны зургийн талаарх судалгааг улам гүнзгийрүүлэхэд дорвитой хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэлтэй байна. Төслийн удирдагч Пунцагийн Цагаан, Балар болон Өнө эртний судлалын Олон улсын нийгэмлэг UISPP-ийн гишүүн Хурлын хөтөлбөрийг дараах холбоосоор үзнэ үү: <nowiki>https://content.ikon.mn/raw/2016/5/23/4746/Hutulbur_mongol.pdf</nowiki> nhk62r9jsrab31izs35zqen5jx2bcn3 0 123583 709621 2022-08-26T07:38:02Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "'''Энхбатын Амартүвшин''' (1986 оны гуравдугаар сарын 23-нд Сүхбаатар аймагт төрсөн) Монголын дуурийн баритон хоолоотой дуучин. 2011 онд МУ-ын гавьяат жүжигчин, 2022 онд Монгол улсын Ардын жүжигч цол хүртсэн. == Намтар == Эцэг эхээс гурвуулаа. Айлын дундах хүү билээ...." wikitext text/x-wiki '''Энхбатын Амартүвшин''' (1986 оны гуравдугаар сарын 23-нд Сүхбаатар аймагт төрсөн) Монголын дуурийн баритон хоолоотой дуучин. 2011 онд МУ-ын гавьяат жүжигчин, 2022 онд Монгол улсын Ардын жүжигч цол хүртсэн. == Намтар == Эцэг эхээс гурвуулаа. Айлын дундах хүү билээ. Түүний өвөө Монгол Улсын манлай уяач хүн байжээ. Тэрбээр багадаа хурдан морь унаж, Сүхбаатар аймгийн Халзан суманд хөдөөгийн хүүхдүүдийн адил монгол ахуйтай ойрхон өсөж, хүмүүжсэн гэдэг. Мөн тэрбээр ичимхий хүүхэд байсан учир ганцаараа хонь хариулж явахдаа шавайгаа ханатал дуулчихдаг, онгорхой нүхтэй сав руу тонгойж цуурайтуулан дуулдаг байсан гэдэг. Дунд сургуулийн 9-р ангидаа “Дуулахуй” хэмээх уралдаанд орж, СУИС-ийн дуулаачийн ангийн урилгатай ирсэн. Тэгээд  аравдугаар анги төгсөх жилээ тайлан тоглолт хийж, Ц.Ерөө багшийн шавь болсон түүхтэй. 2004-2009 онд Соёл урлагийн их сургууль суралцаж МУГЖ Ц.Ерөө багшийн ангийг төгссөн. 2009-2016 онд оноос Дуурь бүжгийн Эрдмийн театраас сонгодог урлагийн ажлын гараагаа эхэлж театрын гоцлол дуучин болсон байна. 2016 оны тавдугаар сард анхны бие даасан "Энхбатын Амартүвшин" тоглолт хийсэн. Тэрбээр өдгөө дуурийн урлагийн эх орон Италид ажиллаж, амьдарч байна. == Шагналууд: == '''''2011 он.П.И.Чайковскийн нэрэмжит олон улсын уралдааны 2-р байр, /ОХУ-ын Санкт-Петербург хот/''''' '''''2012 оны зургадугаар сар. “The Placido Domingo’s Operalia” тэргүүн /БНХАУ-ын Бээжин/ байр''''' '''''2015 оны зургадугаар сар “Cardiff singer of the World” уралдаан''''' '''''Испанийн алдарт тенор Франческо Венасын нэрэмжит уралдаанаас мөнгөн медаль''''' '''''ВВС телевизээс жил бүр зохион байгуулдаг “Cardiff singer of the World” тэмцээнээс үзэгчдийн хүсэлтээр тусгай шагнал''''' '''''2017 оны нэгдүгээр сар. Италийн алдарт “Сан Карло” театрт''''' '''''2017 оны долдугаар сар. Италийн хамгийн эртний алдартай тайз болох Арена Ди Веронад''''' '''''2018 оны гуравдугаар сар. "Bravo" Хүндэт шагнал хүртлээ''''' '''''2018 оны долоодугаар сар. Ж.Вердийн “Набукко” дуурийн гол дүр Набуккод''''' '''''2018 оны аравдугаар сар. "Массимо" театрт''''' '''''2019 оны хоёрдугаар сар. Италийн Торино хотын “Театро Рэжио”-д''''' d320enkbb1wdo6jyvtab6bujwzjkjcj 709628 709621 2022-08-26T08:13:24Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki '''Энхбатын Амартүвшин''' (1986 оны гуравдугаар сарын 23-нд [[Сүхбаатар аймаг]]<nowiki/>т төрсөн) Монголын дуурийн баритон хоолоотой дуучин. 2011 онд МУ-ын гавьяат жүжигчин, 2022 оны 8-р сарын 26-нд д [[Ардын Жүжигчин|Монгол улсын Ардын жүжигчин]] цол хүртсэн. == Намтар == Эцэг эхээс гурвуулаа. Айлын дундах хүү билээ. Түүний өвөө Монгол Улсын манлай уяач хүн байжээ. Тэрбээр багадаа хурдан морь унаж, Сүхбаатар аймгийн Халзан суманд хөдөөгийн хүүхдүүдийн адил монгол ахуйтай ойрхон өсөж, хүмүүжсэн гэдэг. Мөн тэрбээр ичимхий хүүхэд байсан учир ганцаараа хонь хариулж явахдаа шавайгаа ханатал дуулчихдаг, онгорхой нүхтэй сав руу тонгойж цуурайтуулан дуулдаг байсан гэдэг. Дунд сургуулийн 9-р ангидаа “Дуулахуй” хэмээх уралдаанд орж, СУИС-ийн дуулаачийн ангийн урилгатай ирсэн. Тэгээд  аравдугаар анги төгсөх жилээ тайлан тоглолт хийж, Ц.Ерөө багшийн шавь болсон түүхтэй. 2004-2009 онд [[Соёл Урлагийн Их Сургууль|Соёл урлагийн их сургууль]] суралцаж МУГЖ Ц.Ерөө багшийн ангийг төгссөн. 2009-2016 онд оноос [[Дуурь Бүжгийн Эрдмийн Театр|Дуурь Бүжгийн Эрдмийн театр]]<nowiki/>аас сонгодог урлагийн ажлын гараагаа эхэлж театрын гоцлол дуучин болсон байна. 2016 оны тавдугаар сард анхны бие даасан "Энхбатын Амартүвшин" тоглолт хийсэн. Тэрбээр өдгөө дуурийн урлагийн эх орон [[Итали]]<nowiki/>д ажиллаж, амьдарч байна. == Шагналууд: == '''''2011 он.П.И.Чайковскийн нэрэмжит олон улсын уралдааны 2-р байр, /ОХУ-ын Санкт-Петербург хот/''''' '''''2012 оны зургадугаар сар. “The Placido Domingo’s Operalia” тэргүүн /БНХАУ-ын Бээжин/ байр''''' '''''2015 оны зургадугаар сар “Cardiff singer of the World” уралдаан''''' '''''Испанийн алдарт тенор Франческо Венасын нэрэмжит уралдаанаас мөнгөн медаль''''' '''''ВВС телевизээс жил бүр зохион байгуулдаг “Cardiff singer of the World” тэмцээнээс үзэгчдийн хүсэлтээр тусгай шагнал''''' '''''2017 оны нэгдүгээр сар. Италийн алдарт “Сан Карло” театрт''''' '''''2017 оны долдугаар сар. Италийн хамгийн эртний алдартай тайз болох Арена Ди Веронад''''' '''''2018 оны гуравдугаар сар. "Bravo" Хүндэт шагнал хүртлээ''''' '''''2018 оны долоодугаар сар. Ж.Вердийн “Набукко” дуурийн гол дүр Набуккод''''' '''''2018 оны аравдугаар сар. "Массимо" театрт''''' '''''2019 оны хоёрдугаар сар. Италийн Торино хотын “Театро Рэжио”-д''''' 9lltceylhachfe9amzv4wuscjsg4akn 0 123584 709625 2022-08-26T08:08:10Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "[[Файл:14-05-05-placido-domingo-RalfR-3.jpg|thumb|Пласидо Доминго]] '''Пласидо Доминго''' (бүтэн нэр нь '''Хосе Пласидо Доминго Эмбиль''' ([[Испани хэл|испани]]. ''José Plácido Domingo Embil''); 1941 оны 1-р сарын 21-нд Испаний Мадрид хотод төрсөн) -Испаний дуурийн дуучин бөгөөд хөгжмийн удирдаач. дра..." wikitext text/x-wiki [[Файл:14-05-05-placido-domingo-RalfR-3.jpg|thumb|Пласидо Доминго]] '''Пласидо Доминго''' (бүтэн нэр нь '''Хосе Пласидо Доминго Эмбиль''' ([[Испани хэл|испани]]. ''José Plácido Domingo Embil''); 1941 оны 1-р сарын 21-нд Испаний Мадрид хотод төрсөн) -Испаний дуурийн дуучин бөгөөд хөгжмийн удирдаач. драмын тенор, 2009 оноос тенор дуунаас гадна баритон холойтой уран бүтээл хийдэг, Лос-Анджелесын Дуурийн театрын ерөнхий захирал хийдэг. Хагас зуун гаруй жилийн турш дэлхийн тайзан дээр Доминго 150 гаруй дуурийн гол дүрийг бүтээсэн нь бусад дуурийн дуучдаас илүү үзүүлэлт юм. Доминго 300 гаруй үдшийг найрал хөгжмийн нүхэнд эсвэл удирдаачийн тавцан дээр өнгөрөөж, нийтдээ 3900 гаруй тоглолтод оролцсон байна. == Намтар == Пласидо Доминго 1941 оны 1-р сард Испанийн Мадрид хотын Ретиро хороололд төрсөн. Эцэг Пласидо Доминго, эх нь Пепита Эмбил (баск үндэстэн) нар Испани хөгжимт драмын төрөл болох [[сарзуэла]]<nowiki/>гийн одууд байв. Пласидо анх удаа 1957 онд Мексикийн төгөлдөр хуурч Ана Мария Гуэрра-тай гэрлэж, удалгүй тэдний хүү Хосе мэндэлжээ. 1962 онд Пласидо Доминго Мехико хотын консерваторид сурч байхдаа танилцсан Мексикийн дуучин Марта Орнеластай (сопрано) гэрлэжээ. Тэд хоёр хүүтэй болжээ - Бага Пласидо (1965 онд төрсөн) болон Альваро Маурицио (1968 онд төрсөн). 1949 онд найман настайдаа Пласидо гэр бүлийнхээ хамт Мексик рүү нүүж, эцэг эх нь өөрсдийн театрын багийг байгуулжээ. 13 жилийн турш Мексикийн нийслэл түүний гэр болжээ. Мехико хотод Пласидо 14 настайдаа Үндэсний консерваторид хөгжмийн чиглэлээр суралцаж эхэлжээ. Доминго хөгжмийн удирдаач, төгөлдөр хуураар хичээллэсэн байна. gdn8uc70c5im18z20b1720mk6rvpi6z 709626 709625 2022-08-26T08:11:10Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Файл:14-05-05-placido-domingo-RalfR-3.jpg|thumb|Пласидо Доминго]] '''Пласидо Доминго''' (бүтэн нэр нь '''Хосе Пласидо Доминго Эмбиль''' ([[Испани хэл|испани]]. ''José Plácido Domingo Embil''); 1941 оны 1-р сарын 21-нд Испаний [[Мадрид]] хотод төрсөн) -[[Испани]]<nowiki/>й дуурийн дуучин бөгөөд хөгжмийн удирдаач, драмын [[тенор]], 2009 оноос тенор дуунаас гадна [[баритон]] холойтой уран бүтээл хийдэг, Лос-Анджелесын Дуурийн театрын ерөнхий захирал хийдэг. Хагас зуун гаруй жилийн турш дэлхийн тайзан дээр Доминго 150 гаруй дуурийн гол дүрийг бүтээсэн нь бусад дуурийн дуучдаас илүү үзүүлэлт юм. Доминго 300 гаруй үдшийг найрал хөгжмийн нүхэнд эсвэл удирдаачийн тавцан дээр өнгөрөөж, нийтдээ 3900 гаруй тоглолтод оролцсон байна. == Намтар == Пласидо Доминго 1941 оны 1-р сард Испанийн Мадрид хотын Ретиро хороололд төрсөн. Эцэг Пласидо Доминго, эх нь Пепита Эмбил (баск үндэстэн) нар Испани хөгжимт драмын төрөл болох [[сарзуэла]]<nowiki/>гийн одууд байв. Пласидо анх удаа 1957 онд Мексикийн төгөлдөр хуурч Ана Мария Гуэрра-тай гэрлэж, удалгүй тэдний хүү Хосе мэндэлжээ. 1962 онд Пласидо Доминго [[Мехико]] хотын консерваторид сурч байхдаа танилцсан Мексикийн дуучин Марта Орнеластай (сопрано) гэрлэжээ. Тэд хоёр хүүтэй болжээ - бага Пласидо (1965 онд төрсөн) болон Альваро Маурицио (1968 онд төрсөн). 1949 онд найман настайдаа Пласидо гэр бүлийнхээ хамт Мексик рүү нүүж, эцэг эх нь өөрсдийн театрын багийг байгуулжээ. 13 жилийн турш Мексикийн нийслэл түүний гэр болжээ. Мехико хотод Пласидо 14 настайдаа Үндэсний консерваторид хөгжмийн чиглэлээр суралцаж эхэлжээ. Доминго хөгжмийн удирдаач, төгөлдөр хуураар хичээллэсэн байна. 94724xhffftf6o1efjijskrvii1qia1 0 123585 709631 2022-08-26T09:56:35Z Myagmardalai 77826 Хуудас үүсгэв: "{{Инфобокс нуур | lake_name = Баунт нуур | image_lake = Ozero Baunt.jpg | caption_lake = | image_bathymetry = | caption_bathymetry = | location = [[Становын өндөрлөг]]<br> {{RUS|2=Оросын Холбооны Улс}} | coords = {{Coord|53|30|N|108|0|E|region:RU-BU_type:waterbody_scale:5000000|display=inline,title}} | type =<br/> * Дэлхийн хамгийн гүн ба хамгийн эртний цэнгэг..." wikitext text/x-wiki {{Инфобокс нуур | lake_name = Баунт нуур | image_lake = Ozero Baunt.jpg | caption_lake = | image_bathymetry = | caption_bathymetry = | location = [[Становын өндөрлөг]]<br> {{RUS|2=Оросын Холбооны Улс}} | coords = {{Coord|53|30|N|108|0|E|region:RU-BU_type:waterbody_scale:5000000|display=inline,title}} | type =<br/> * Дэлхийн хамгийн гүн ба хамгийн эртний цэнгэг уст нуур * 1996 оноос хойш [[Дэлхийн өв|дэлхийн байгалийн өвд]] бүртгэгдсэн * Усан доор үзэгдэх зай: 40 м хүртэл | inflow = [[Сэлэнгэ мөрөн]], [[Дээд Ангар мөрөн]], [[Баргажин гол]], [[Снежная гол]], [[Турка гол]], [[Кичера гол]], [[Тыя гол (Байгал нуур)|Тыя гол]] | outflow = [[Ангар мөрөн]] | catchment = 571.000 км²<ref name="GwrRU">{{GVR|204728}}</ref> | basin_countries = {{RUS|2=Оросын Холбооны Улс}} | length = 673 км | width = 82 км | area = 31.722 км² (арлыг оруулаагүй)<ref name="INTAS" /> | depth = 758 м<ref name="Gatchina" /> | max-depth = 1642 м<ref name="INTAS" /> | volume = 23.615 км³ (хамгийн ихдээ)<ref name="INTAS" /> | residence_time = | shore = 2125 км | elevation = 455,5 [[Далайн түвшнээс дээш өндөр|м]] | islands = | frozen = 10-р сараас 5-р сар хүртэл | cities = [[Эрхүү]] | map_region = {{Location map |Russia | label=Байгал нуур | relief = y | caption = |mark=<!--dot-->Blue pog.svg |lat_deg=53|lat_min=30 |lon_deg=108|lon_min=0 |position=bottom |width=250 |float=center }} }} 4e34q6h54xr1piykq50n556f4ei1ul1 709632 709631 2022-08-26T10:20:23Z Myagmardalai 77826 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс нуур | lake_name = Баунт нуур | image_lake = Ozero Baunt.jpg | caption_lake = | image_bathymetry = | caption_bathymetry = | location = [[Становын өндөрлөг]]<br> {{RUS|2=Оросын Холбооны Улс}} | coords = {{Coord|55|10|54|N|113|0|36|E|region:RU_type:waterbody|display=inline,title}} | type = | inflow = [[Сэлэнгэ мөрөн]], [[Дээд Ангар мөрөн]], [[Баргажин гол]], [[Снежная гол]], [[Турка гол]], [[Кичера гол]], [[Тыя гол (Байгал нуур)|Тыя гол]] | outflow = [[Ангар мөрөн]] | catchment = 571.000 км²<ref name="GwrRU">{{GVR|204728}}</ref> | basin_countries = {{RUS|2=Оросын Холбооны Улс}} | length = 673 км | width = 82 км | area = 31.722 км² (арлыг оруулаагүй)<ref name="INTAS" /> | depth = 758 м<ref name="Gatchina" /> | max-depth = 1642 м<ref name="INTAS" /> | volume = 23.615 км³ (хамгийн ихдээ)<ref name="INTAS" /> | residence_time = | shore = 2125 км | elevation = 455,5 [[Далайн түвшнээс дээш өндөр|м]] | islands = | frozen = 10-р сараас 5-р сар хүртэл | cities = [[Эрхүү]] | map_region = }} svk138fjdgpmmvesef7b95hqidd0n27 709635 709632 2022-08-26T10:29:46Z Myagmardalai 77826 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс нуур | lake_name = Баунт нуур | image_lake = Ozero Baunt.jpg | caption_lake = | image_bathymetry = | caption_bathymetry = | location = [[Становын өндөрлөг]]<br> {{RUS|2=Оросын Холбооны Улс}} | coords = {{Coord|55|10|54|N|113|0|36|E|region:RU_type:waterbody|display=inline,title}} | type = | inflow = Дээд [[Ципа гол]], [[Ципикан гол]] | outflow = Доод [[Ципа гол]] | catchment = 571.000 км²<ref name="GwrRU">{{GVR|204728}}</ref> | basin_countries = {{RUS|2=Оросын Холбооны Улс}} | length = 673 км | width = 82 км | area = 31.722 км² (арлыг оруулаагүй)<ref name="INTAS" /> | depth = 758 м<ref name="Gatchina" /> | max-depth = 1642 м<ref name="INTAS" /> | volume = 23.615 км³ (хамгийн ихдээ)<ref name="INTAS" /> | residence_time = | shore = 2125 км | elevation = 455,5 [[Далайн түвшнээс дээш өндөр|м]] | islands = | frozen = 10-р сараас 5-р сар хүртэл | cities = [[Баунт (суурин)|Баунт]], [[Курорт Баунт]] | map_region = }} tvolps0oack6dt7huugqgu388e9jti8 709637 709635 2022-08-26T10:36:52Z Myagmardalai 77826 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс нуур | lake_name = Баунт нуур | image_lake = Ozero Baunt.jpg | caption_lake = | image_bathymetry = | caption_bathymetry = | location = [[Становын өндөрлөг]]<br> {{RUS|2=Оросын Холбооны Улс}} | coords = {{Coord|55|10|54|N|113|0|36|E|region:RU_type:waterbody|display=inline,title}} | type = | inflow = Дээд [[Ципа гол]], [[Ципикан гол]] | outflow = Доод [[Ципа гол]] | catchment = 10.300 км² | basin_countries = [[Буриад]], {{RUS|2=Оросын Холбооны Улс}} | length = 16,3 км | width = 9 км | area = 111 км²9 | depth = 17 м | max-depth = 33 м | volume = | residence_time = | shore = 55 км | elevation = 1060 [[Далайн түвшнээс дээш өндөр|м]] | islands = | frozen = | cities = [[Баунт (суурин)|Баунт]], [[Курорт Баунт]] | map_region = }} bkjyee9at52endh6s3kruvrobg1rc9w 709641 709637 2022-08-26T10:49:18Z Myagmardalai 77826 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс нуур | lake_name = Баунт нуур | image_lake = Ozero Baunt.jpg | caption_lake = | image_bathymetry = | caption_bathymetry = | location = [[Становын өндөрлөг]]<br> {{RUS|2=Оросын Холбооны Улс}} | coords = {{Coord|55|10|54|N|113|0|36|E|region:RU_type:waterbody|display=inline,title}} | type = | inflow = Дээд [[Ципа гол]], [[Ципикан гол]] | outflow = Доод [[Ципа гол]] | catchment = 10.300 км² | basin_countries = [[Буриад]], {{RUS|2=Оросын Холбооны Улс}} | length = 16,3 км | width = 9 км | area = 111 км²9 | depth = 17 м | max-depth = 33 м | volume = | residence_time = | shore = 55 км | elevation = 1060 [[Далайн түвшнээс дээш өндөр|м]] | islands = | frozen = | cities = [[Баунт (суурин)|Баунт]], [[Курорт Баунт]] | map_region = }} '''Баунт нуур''' ({{lang-ru|Баунт}}; {{lang-bxr|Баунт нуур}}, ''Baunt nuur'') нь [[Оросын Холбооны Улс|Орос Улсын]] [[Буриад|Бүгд Найрамдах Буриад Улсын]] [[Баунт аймаг|Баунт аймгийн]] нутагт орших цэнгэг уст [[нуур]] юм.<ref name=gvr>{{GVR|238719|Озеро Баунт}}</ref> == Цахим холбоос == {{Commons|Lake Baunt|Баунт нуур}} == Эшлэл == <references/> n8yminsmqfydc8li56n69r6prz0aple 0 123586 709646 2022-08-26T11:47:52Z 103.173.255.162 Хуудас үүсгэв: "'''Бууж өгөх''' гэдэг нь дайнд ялагдсан тал нь ялсан талд бууж өгөхийг хэлнэ. [[Ангилал:дайн]]" wikitext text/x-wiki '''Бууж өгөх''' гэдэг нь дайнд ялагдсан тал нь ялсан талд бууж өгөхийг хэлнэ. [[Ангилал:дайн]] o1h4rll2m0nkugsax0gihjn1qk4yjan