Хубилай хаан

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="mn">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедиа</sitename>
    <dbname>mnwiki</dbname>
    <base>https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.26</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Тусгай</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Хэрэглэгч</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Хэрэглэгчийн яриа</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipedia</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Wikipedia-н хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файлын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаВики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Загвар</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Загварын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Тусламж</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Тусламжийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Ангилал</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Ангиллын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Gadget</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Gadget talk</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Gadget definition</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Gadget definition talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Хубилай хаан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1267</id>
    <revision>
      <id>709742</id>
      <parentid>707612</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T05:29:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>122.201.31.33</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Охид */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="65982" xml:space="preserve">{{Хаан
|name            =Хубилай хаан&lt;br/&gt;{{mongolUnicode|ᠬᠤᠪᠢᠯᠠᠢ&lt;br&gt;ᠬᠠᠭᠠᠨ}}
|title           =Их Монгол Улс, Юань/&quot;Xөx&quot; гүрний хаан
|image           =[[Файл:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|200px]] 
|caption         =
|reign           =1260 оны 5 сарын 5 – 1271 оны 12 сарын 17 (Их Монгол Улс)&lt;br /&gt;1271 оны 12 сарын 18 - 1294 оны 2 сарын 18 (Юань улс)
|coronation      =1260
|given name= {{lang-mn|Хубилай}} ({{mongolUnicode|ᠬᠤᠪᠢᠯᠠᠢ}})
|temple name= {{lang-mn|Сэцэн хаан}}  ({{mongolUnicode|ᠰᠡᠴᠡᠨ ᠬᠠᠭᠠ}}) &lt;br&gt; {{lang-zh|元世祖}} (''Юань Шизу'')
|era name =[[Жунтун]], [[Жыюань]] 
|predecessor     =[[Мөнх хаан]]&lt;/br&gt;[[Аригбуха хаан]]
|successor       =[[Өлзийт Төмөр хаан]] 
|suc-type        =Юань гүрний хаан, Чингимийн хүү&lt;ref&gt;[http://origo.mn/index.php?z=/0/0/1887/142/ Origo.mn - Алтан ургийн ариун салаа]&lt;/ref&gt;
|heir            =Төмөр хаан
|queen           =[[Чаби хатан]]&lt;br/&gt; [[Намбуй хатан]]
|consort         =
|issue           =Дорж, Мангал, Чингим, Номгон
|royal house     =[[Боржигин]]
|dynasty         =[[Их Монгол Улс]], [[Юань улс]]
|father          =[[Тулуй]]
|mother          =[[Сорхагтани Бэхи]]
|date of birth   =1215 оны 9 сарын 23
|place of birth  =
|date of death   =1294 оны 2 сарын 18 (78 насандаа)
|place of death  =Дайду ([[Ханбалиг]])
|date of burial  =
|place of burial =
|}}
'''Хубилай хаан''' ({{mongolUnicode|ᠬᠤᠪᠢᠯᠠᠢ&lt;br&gt;ᠬᠠᠭᠠᠨ}}, * [[1215 он]]ы [[9 сарын 23|9-р сарын 23]]; † [[1294 он]]ы [[2 сарын 18|2-р сарын 18]]-нд [[Ханбалиг]]т) нь 1260-1294 онд [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] 6 дахь хаан байсан бөгөөд дорнод [[Ази]] дахь [[Юань улс|Юань гүрнийг]] үндэслэгч юм. Хубилай хаан нь [[Чингис хаан]]ы отгон хүү [[Тулуй]], [[Хэрэйд]]ийн [[Сорхагтани Бэхи]] нарын хүү байжээ. Хамгийн том ах [[Мөнх хаан]]ыг нас барсны дараа 1260 онд [[Их Монгол Улс]]ын хаан ширээг эзлэхийн төлөө өөрийн дүү [[Аригбөх]]тэй тэмцэлдсэн. 1264 онд Аригбөхийг ялсан бөгөөд түүний энэхүү ялалт нь эзэнт гүрний нэгдлийг үгүй болгосон гэж болно. Гэсэн хэдий ч Хубилай хаан Юань улсыг бий болгож, [[Алтан Орд|Алтан ордны улс]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]]ыг захиргаандаа оруулсан юм. Түүний энэ ноёрхолд [[Номхон далай]]гаас [[Дунай мөрөн]] хүртэл, [[Хойд мөсөн далай]]гаас [[Энэтхэгийн далай]] хүртэлх дэлхийн хуурай газрын тавны нэг хувь багтаж байв. 1271 онд Хубилай хаан Юань улсыг байгуулсан бөгөөд тухайн үед түүний захиргаанд Монгол, [[Төвөд]], [[Шинжаан]], [[Юньнань]] , умард Хятадын ихэнх хэсэг болон зарим нэгэн эзлэгдсэн газар нутаг оршиж байв. 1279 онд өмнөд [[Сүн улс]]ыг амжилттай устгасанаар Хубилай бүх [[Хятадууд|Хятад хүмүүс]]ыг эзлэн суусан анхны Хятад биш угсааны хаан болов. Тэрээр 1260 оноос хойш шинэ байлдан дагууллыг бий болгосон Монгол хаан байлаа. Монголын эзэнт гүрнээр аялсан [[Марко Поло]] Хятадад зочилсон бөгөөд түүний аяллын улмаас Хубилай хаан [[Европ]]т домог болсон юм.

==Залуу нас==

Хубилай (1215 оны 9 сарын 23 төрсөн) Тулуй ба Сорхагтани Бэхи нарын 2-р хүү юм. Өвөг эцэг Чингис хааны зөвлөснөөр Сорхагтани нь Буддын шашинтай [[Тангуд]] улсын, хүүгийн сувилагчаар сонгогдож хамгаалах болсон. Чингис хаан Хорезм улсыг байлдан дагуулсныхаа дараа Или голын ойролцоо том ав хомрого зохион байгуулсан бөгөөд Хубилай, Хүлэгү нар энэ ав хомрогонд оролцжээ. Тэр үед Хубилай 9 настай байсан бөгөөд Хубилай гөрөөс, [[Хүлэгү]] туулай агнасан байна. Чингис хаан Монголын уламжлалт ёсыг даган анхны анг нь мялааж, Хубилайн дунд хуруунд агнасан амьтных нь цусыг түрхсэн. 1232 онд Тулуй нас барсан тул 1236 онд Монгол, [[Алтан улс]]ын дайны дараа [[Өгэдэй хаан]] [[Хэбэй муж]]ийг Тулуйн гэр бүлд өгсөн байна. Энэ муж 80000 өрх гэртэй байжээ. Хубилай өөрийн байр сууриндаа эргэн ирсэн бөгөөд тэнд 1000 айл өрхтэй байв. Тэр туршлагагүй байсан учраас Хубилай тухайн газрыг өөрийн дураараа чөлөөтэй захирах болсон. Татвар, татаасын үйл ажиллагаа нь ялзралд орсны улмаас хятадын цагаачдын тоо өөрчлөгдөж татварын орлого буурч эхэлсэн. Хубилай Хэбэйд үүний улмаас маш хурдан ирж эмхлэн цэгцлэн, шинэчлэх ажилдаа орсон. Сорхогтани шинэ албат, түшмэдүүдийг түүнд туслуулахаар явуулж татварын хуулиудыг нь засаж залруулж өгсөн. Үүнд талархсанаа илэрхийлээд хүмүүсийг нь буцаан явуулжээ. Хубилай хааны залуу насны хамгийн сонирхолтой нэг зүйл нь тухайн үеийн хятадын соёлын судалгаа байсан юм. Хубилай Хайюуныг урьж, Монгол дахь ордондоо авчирсан бөгөөд тэр хүн нь хойд хятад дахь [[Буддын шашин|Буддын шашны]] лам байв. 1242 онд Хархорумд Хайюунтай уулзах үед Хубилай түүнд Буддын шашны филисофийн тухай асууж мэджээ. Хайюун нь 1243 онд төрсөн Хубилайн хүүд Жэнжин гэсэн (Хятад хэлэн дэх жинхэнэ алт гэсэн утгатай үг) нэр өгчээ. Хайюун нь Хубилай Таойстын үндэслэгч болон Лиу бингзонг хэмээх буддын ламыг танилцуулжээ. Лиу нь [[зураач]], бичээч, [[зохиолч]], [[математикч]] хүн байсан бөгөөд Хайюуныг орчин үеийн Бээжин дэх Сүмдээ эргэж ирэх үед нь Хубилайн зөвлөхөөр үлдэж ажилласан. Хубилай удалгүй Жао би хэмээх эрдэмтэнтэй танилцсан, Хубилай албандаа Монгол, Турк болон бусад улс үндэстэний хүмүүсыг сонирхлын журмаар ажиллуулж байжээ.

==Хойд Хятадын эзэн болсон нь==
[[Файл:元世祖忽必烈在庚申年（1260年）农历四月发布的即位诏书《皇帝登宝位诏》全文（节选自《大元圣政国朝典章》台北国立故宫博物院藏元刊本之影印本）.jpg|thumb|Хубилай хааны хаанчлалын тунхаглал]]
1251 онд Монголын эзэнт гүрний хаан суудалд түүний том ах [[Мөнх хаан|Мөнх]] суусан бөгөөд [[Хорезм]]ын Махмуд Ялавач болон Хубилай нарыг Хятад руу илгээжээ. Хубилай хойд Хятадын эрх мэдэлтэй түшмэлээр томилогдож ирсэн бөгөөд Монголоос ордонгоо нүүлгэн аваачсан байна. Хубилай захирч байсан нутагаа сайн удирдаж, Хэнаний газар тариалангийн бүрэлдэхүүнийг зохицуулан, Сяныг эргэж ирсний дараагаас нийгмийн тусламж дэмжлэгийг сайжруулсан байна. Үүгээрээ Хятадын удирдагчдын итгэлийг хүлээсэн нь хожим Юань гүрнийг байгуулахад нь чухал хувь нэмэр оруулжээ. 1252 онд Хубилай Махмуд ялавагийн ажилд шүүмжлэлтэй хандсан бөгөөд тэрээр Хятадын холбоонд тийм ч чухал үүрэг гүйцэтгэдэггүй байсан бөгөөд морин цэргийг удирдаж байсан ба Жао би нь Хаан ширээний төлөө тэмцэх болсон Хятадын Конфуцийн сургуулийн ажилтнуудын эсэргүүцлээр Мөнх хаан, Махмуд Ялавагийг ажлаас нь чөлөөлсөн. 1253 онд Хубилай Юаннан руу дайрч эрхэндээ оруулсан бөгөөд Далигийн хаант улсыг бууж өгөхийг шаардсан. Гао үүнийг эсэргүүцэж монголын элчийг хөнөөсөн. Монголчууд хүчээ 3 хуваан дайрсан. Нэг жигүүр нь Сичуаны сав газрын зүүн талруу чиглэсэн, 2 дахь хэсэг нь [[Сүбэдэй]]н хүү Урианхайндайн удирдлаган доор Сичуаны баруун өмнөд талын уул нуруудруу хэцүү замаар явахаар болов. Хубилай 1 хэсэгтээ урд урдаасаа тааралдаж уулзахаар чиглэлд явав. Урианхайдайг хойд талаар нуурын хажуугаар өнгөрч байхад Хубилай Далигийн нийслэлийг эзлэн авч тэндээ элч үлдээв. Монголчууд Дуан Син Чжиг захирагчаар томилон, зарим нэг дагалдагчдийг үлдээв. Үүний дараа Хубилай Хар Тан руу явав. 1256 онд Урианхайдай Юннанийг бүрэн эзэлсэн. Хубилай Төвдийн лам нарыг анагаах чадалтай хэмээн татагддаг байв. 1253 онд Сакяагийн Пагва ламыг өөрийн ордондоо чухал хүн хэмээн хүлээн авсан. Хубилай, Лянь Шишианийг (1231-1280) 1254 онд Номхон далайн хороог удирдуулахаар Уйгарт удирдагчаар томилсон. Зарим ноёд Хубилайн амжилтанд атаархаж байсан төдийгүй Мөнх хааны суудлыг эзлэхийг санаархаж байв. 1257 онд Хубилайн ажилд туслуулахаар их хаан Мөнх, Аламдар ба Люй Тайпин хэмээх 2 татварын зөвлөхийг явуулжээ. Тэд нийт 142 алдаа бүхий хууль дүрмийг жагсаан шүүж, Хятадын түшмэдүүдыг буруутган, Хубилайн шинэ хороог буулгасан. Хубилай 2 элчийг тэнд суулгахаар явуулсан. Хубилай 1258 оны эхээр Буддизм болон Бумөыын шашны төлөөлөгчдийг хуралд дуудсан. Хубилай 237 Сүм хийдийг Буддын сүм болгон өөрчилсөн байдаг. 1258 онд Мөнх хаан Хубилайд зүүн гарын цэргийг өгч Сычуань мужийг бүхлээр нь захируулав. Хубилай тэндээ үлдэхээр болж Мөнх хаанаас холдсон. Хубилай 1259 онд эргэн ирэхийн өмнө Мөнх хаан нас барсан байна. Хубилай үүнийг нууц хэвээр нь хадгалан үлдэхийг хүссэн  бөгөөд Вухан ба ойролцоох Янгце руу дайралтаа үргэлжлүүлж Сүбэдэйн хүү Урианхайтай хамтран Вуханыг эзэлсэн.

==Хаан ширээнд суусан нь ба иргэний дайн==
[[Файл:Kublai Khan (8367820003).jpg|thumb|263x263px|[[Төрийн ордон]]]]
Сангийн сайд Жиа Сидао Хубилайн хэлсэн үгий нь нууц хэвээр нь хадгалж, хилийн албан татвар болох 200000 мөнгөн гулдмай, 200000 боодол торыг Монголд төлсөн. Хубилай анх татгалзсан боловч Жиа Сидао тай багахан санал нийлж ,тохиролцоонд хүрсэн бөгөөд түүний эхнэрээс Аригбөх цэргийн хүчээ өсөн нэмэгдүүлж байна гэсэн мэдээ авчээ. Ийнхүү Монголдоо буцаж ирсэн. Тэрээр удалгүй дүү ариг бөхөөсөө Хархорумд хуралдай хийе гэсэн мэдээг хүлээн авсан бөгөөд Мөнхийн хуучин албатуудаас хаанаа болгоё гэж илэрхийлсэн байсан. Чингис хааны үр удам гэдгээрээ Аригбөх нь хаан болж болох боловч, түүний 2 ах Хубилай Хүлэгү эсрэг байр суурьтай байв. Хубилайн хятад дахь албатууд түүнийг хаан ширээнд суухыг нь дэмжиж, хятадын хойд талынхан болон манж нар нэр дэвшүүлсэн. Хубилай улсдаа эргэж ирээд Хуралдай зарласан. 1260 оны 4  сарын 12 нд [[Зүчи]], [[Боржигин]] овогийнхон, Хубилайн гэр бүлийн гишүүд Аригбөхийн саналыг харгалзан үзэж Хубилайг хаан Ширээнд өргөмжилсөн. 1260 онд Хубилайг Алтан ордныхныг оролцуулахгүйгээр Хуралдай дээр хаанаар сонгосон. Хубилай болон түүний дүү Аригбөхийн хооронд тэмцэл өрнөж монголын нийслэл хархорумд тархай бутархай байдал үүссэн. Шанхай болон Сычуань дахь [[Мөнх хаан]]ы армыг Ариг Бөх удирдаж байсан. Хубилай шанхай руу Лян Си Сяныг илгээж, [[Сычуань]] руу [[Аригбөх]]ийн иргэд рүү Лиу Тайпинийг явуулсан. Мөн Хархорумд Балгай сайдын дэмжлэгийг авсанаар Ариг бөх хаан болсноор Монголд нэгэн зэрэг 2 хаан суув. [[Хархорум]]д төвлөрсөн Аригбөх, Хубилай руу дайраад няцаагдсан бөгөөд Хархорум рүү очих бүх худалдааны замыг хааснаар монголд өлсгөлөн эхлэв. Аригбөхөөс түшмэдүүд нь урван Хубилайгийн талд оржээ. Удалгүй хүч нь суларсан [[Аригбөх]] 1264 оны 8 сарын 21 нд Хубилайд бууж өгсөн. Их хуралдай зарлаж [[Хүлэгү]], Алтан ордны эзэн [[Бэрх]], Аму нарыг дуудсан боловч ирж амжихгүй болсон учир Аригбөхийг хэрхэх талаар өөрөө шийд гэв. Гэхдээ ах дүү нарын дунд хутган үймүүлсэн хэргээр Аригбөхийн сайд нарыг хатуу шийтгэн ихэнхи хүнийг цаазаар авчээ. 1266 онд Аригбөх нас барснаар Өгөдэйн ач [[Хайду хан]], Хубилайн эсрэг тэмцэхээр болсон. Түүний нутаг нь Тарвагатайн нуруу орчмоор байсан бөгөөд Цагаадайн зарим түшмэдүүдийн дэмжлэгийг авсан.

==Байлдан дагуулалт ба гадаадтай тогтоосон харилцаа холбоо==
Хубилай хишигтэн цэргийн бүтэц үүргийг хязгаарласныг үл харгалзан бүрэлдэхүүнд нь эхлээд Хятадыг оруулсан байсан боловч сүүлдээ Кипчак, Алан нарыг Алтан ордоны улсаас авчруулж тус тус нэгжүүдийг шинээр улсын хишигтэн цэрэгт оруулсан байна. Өөрийн хишигтэн цэргийг 1263 онд байгуулсан бөгөөд Хубилай Чингис хааны 4 н албадын үр удам болох Борохула, Боорчи, Мухулай зэрэг 3-ыг оруулж байжээ. Хубилай хаан хишигтэн цэрэгт давуу эрх олгодог байв. Монгол болон Хятадын нэгжүүд нь аль аль нь Чингис хааныг ашиглаж байсан зохион байгуулалт 10 тын системээр явагддаг байв.Монголчууд шинэ их бууны анги болон янз бүрийн технологийн эхэн үедээ бусад улс орноос авч ашигладаг байсан. Хубилайн дүү болох Хүлэгү Персээс Исмайл болон Ал Аддинийг инженерээр авчирсан байна. 1282 онд дэлхийн хамгийн эртний их бууг монголын эзэмшилд байсан Манжураас олж бүртгэсэн байдаг. Хубилай болон түүний жанжидад эдийн засгийн ашиг тустай тул өмнөд хятадаас мөргөлдөөн гарахаас зайлсхийж байв. Хубилайн гадаадын албаныхан дипломат болон цэргийн бодлогын хувьд эзэнт улсын бодлоготой байв.  [[Хубилай хаан]] 1271 онд [[Вонжун ван|Вонжун ванг]] улс орныг нь удирдах эрх олгож, цэргээр хамгаалуулсан. 1272 онд Монголын эзлэн түрэмгийллийн дараа Солонгос нь Юань улсын эрх мэдэлд бүрэн оржээ. [[Гүрё]] дахь Монголын цэргийн бааз болсон. 1276 онд Монголын их цэрэг Өмнөд Сүн улсын нийслэлийг эзлэн авч залуу хаан, олон түшмэд, цэргийн хамт олзлон авсан. Гэвч 1279 он хүртэл Сүн улсын үлдсэн цэргүүд бууж өгөлгүй тэмцсээр байсан бөгөөд эцэстээ ялагдан [[Өмнөд Сүн улс]] мөхжээ.

===Япон руу довтолсон нь===
{{main|Монголчуудын Япон руу хийсэн довтолгоо}}
[[Файл:Khubilai’s failed invasion of Japan, painting from Japanese Imperial Collection. One third of the army was drowned when a typhoon struck the invading navy. (RM221).jpg|thumb|Хубилайн Япон руу хийсэн амжилтгүй довтолгоо, Японы эзэн хааны цуглуулгад буй зураг. Тэнгисийн цэргүүдийн гуравны нэгийг нь тайфунь живүүлжээ.]]
[[Файл:Mōko Shūrai Ekotoba Mongol Invasion Takezaki Suenaga 2 Page 5-7.jpg|thumb|right|240px|Самүрай Сүэнага Монголчуудын сум, бөмбөгтэй тулгарч байгаа нь. ''[[Мооко Шүүрай Экотоба]]'' (蒙古襲来絵詞), 1293 оны орчим.]]
Хубилай хаан Япон руу 2 удаа далайгаар дайран довтолсон хэдий ч завиных нь загвар болон цаг агаарын нөхцөл байдалд тохиромжгүй байж далайн шуурга учирч бүтэлгүйтсэн. Эхний дайралтаа '''1274''' онд 900 завьтайгаар хийсэн байна. 2 дахь дайралтаа '''1281''' онд хийсэн. Монголчууд энэ үед 2 тусдаа хүчийг илгээсэн бөгөөд эхнийх нь 40000 Хятад, Солонгос, Монгол цэргүүдийг Масачаас гарган 900 завиар явуулсан бөгөөд энэ үед хоорондоо 74 м уртын зайтай 3500 завинд өмнөд Хятадаас авсан 100000 далайчин бүхий томоохон хүчийг илгээжээ. Тухайн үед усан цэргүүдэд зэр зэвсэг тийм их ч байгаагүй. 10-р сард Солонгос, Японоос 110 мил зайд завиараа дөхөж очсон байсан. Солонгосчууд 1281 оны 6-р сарын 23-нд Хаката буланд усан завиараа хүрсэн байсан боловч Хятадаас гарсан завь нь энд хүрч чадаагүй байна. Самурай цэргүүд Монголын цэргүүдийг дахин ялсан. Монголчууд нэгдсэн хүчтэй байснаар дайнд ялдаг. Монголчууд галт сумаар дэлбэлж, нум сумаар тасралтгүй харваж, Самурайг бөмбөгдсөн байна. Гэвч Монголчууд японыг усан цэргээрээ ялаагүй байна. Усан цэргийн Археологич Доктор Кензо Хаяашида Такашимагын баруун эргийн дагуух 2 дахь дайралтын үед хэрэглэж байсан зарим зүйлсийг нээн илрүүлсэн байна. Түүний багийн олддвор нь Хубилай хааны дайралт Японыг сандаргаж байсныг гэрчилдэг. Хятадууд завийг маш ихээр хэрэглэдэг байжээ. Хубилай хааны хяналтан доор Хятадууд дайралтанд орох үед хэрэглэх завийг маш түргэн шуурхай олноор нь барьж байгуулж байжээ. Хаяашида Хубилайн стандарт, маш сайн бүтэц зохион байгуулалттай далай дээгүүр явдаг завинууд ашиглаж байсан гэдгийг томъёолсон. Япон руу дайрсан анхны дайралтын дараа Японы усан цэргүүд болох Вокоу нар Солонгос руу дайралт үзүүлсэн байдаг. Гэвч Монгол, Солонгосын хүч түүнийг буцаасан бөгөөд Вокоугын усан цэргүүд Горёо болон Камакура дахь цэргийн чадалд хүрэхээргүй сул байсан нь харагддаг. 1293 онд Юань улс Окинавагаас 100 японыг олзлон авсан байдаг.

====Вьетнам руу хийсэн довтолгоо====
{{main|Монголчуудын Вьетнам руу хийсэн довтолгоо}}

Хубилай хаан тухайн үеийн [[Дай Вьет]]ийг 2 удаа дайлаар морджээ. Хубилай 1260 онд Их Хаан болсны дараа Тран династи 3 жил тутам [[даргач]] хүлээн авч, [[өргөл]] өргөдөг байсан&lt;ref&gt;Matthew Bennett, Peter - The Hutchinson Dictionary of Ancient &amp; Medieval Warfare, p.332&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;Christopher Pratt Atwood - Encyclopedia of Mongolia and the Mongol empire, p.579&lt;/ref&gt;. Гэвч удалгүй тэдний хаан нь түүнээсээ татгалзжээ. Ийнхүү эхний аян дайн (Монголчуудын Дай Вьет рүү хийсэн 2 дахь довтолгоо) 1284 оны 12 сард хунтайж [[Тогоон(ханхүү)|Тогооноор]] удирдуулан хил даван орж, Ханой хотын зүүн хойд талд байх Вань Киепт [[Омар]]ын байгуулсан ялалтын дараа төд удалгүй Тан Лон (одоогийн [[Ханой]])-г эзлэв. Тэр үед [[Чампа|Чампа улс]] руу [[Согэту]] хойш хөдөлж, Нге Ан (одоогийн Вьетнамын төв-хойд бүс нутаг) руу хүрэлцэн ирэхэд Траны генерал Тран Киений удирдсан арми түүнд бууж өгөв. Гэвч [[Тран династи|Траны хаад]] болон дээд командлагч Тран Хун Дао тактикаа өөрчлөн, хамгаалалтаас довтолгоонд шилжиж, Монголчуудын эсрэг тэмцэж эхлэв. 4 сард генерал [[Тран Куан Хай]] Чүон Дүонд (одоогийн [[Ханой]]н хэсэг) [[Согэту]]г буулган авч, Тай Кетэд болсон томоохон тулалдааны үеэр Согэту алагдан, Траны хаад ялалт байгуулав. Удалгүй генерал [[Тран Нат Дуат]] ч  Хам Ту (одоогийн [[Хун Ен]]ий хэсэг)-д ялалт байгуулж, [[Тогоон(ханхүү)|Жэнь Нань ван Тогоон]] генерал [[Тран Хун Дао]]д ялагдсанаар Хубилай хааны [[Дай Вьет]]ийг эзлэх гэсэн анхны оролдлого амжилтгүй болжээ. Тогоон [[Дай Вьет]]ийн харваачдад алуулахаас сэргийлж хүрэл хоолойд нуугдсан бөгөөд энэ үйлдэл нь Их Монгол Улс болон Тогооны хувьд ичгүүртэй явдал болсон билээ.[[Файл:Mongols.jpg|thumb|right|240px|Монголын Юань улсын цэргүүд. ''[[Мооко Шүүрай Экотоба]]'' (蒙古襲来絵詞).]]Амжилтгүй оролдлогынхоо дараа Хубилай Нан Тонгийн ах, Аннамын хаан бөгөөд Монголчуудад урвасан Тран Ич Такийг илгээхээр төлөвлөсөн боловч, Юаний [[Хүнань]] дахь хангамжийн баазад асуудал гарч, дээрээс нь Хайдугийн довтолгоон нэрмэснээр төлөвлөгөөгөө цуцалжээ. 1285 онд Төвөдийн Бригун урсгалынхан бослого дэгдээж, Пагвагийн урсгалын хийдүүдийг довтолсон. Цагадайн хан [[Дува]] босогчдод туслахаар ирж, Таримын сав газарт Хубилайн нэгтгэлүүдийг ялаад, Хар-Хошууг бүслэв&lt;ref&gt;M.Kutlukov, Mongol rule in Eastern Turkestan. Article in collection Tataro-Mongols in Asia and Europe. Moscow, 1970&lt;/ref&gt;. Хайду Бешбаликт байсан армийг устгаад, дараа жил нь хотыг эзэлжээ. Ихэнх уйгурууд [[Кашгар]]ыг орхин, Юаний алс зүүн хэсэг дэх аюулгүй газар луу нүүж одов. Энэ бүхэн Хубилайн ач Бухтөмөр 1291 онд 10,000 Төвөдийг хороож, Бригунгийн бослогыг дарах хүртэл үргэлжлэн, Төвөдийн байдал арай гэж намжив.

Ийнхүү [[Дай Вьет]]эд анхаарал хандуулах боломжтой болсон Хубилай хаан 2 дахь довтолгоогоо 1287 онд, өмнөхөө бодвол том флот, хоол хүнсний арвин нөөцтэйгээр сайтар зохион байгуулалттайгаар эхлүүлэв. [[Тогоон (ханхүү)|Тогооны]] удирдсан монголчууд Ван Киеп рүү (баруун хойноос) хүрч очин, [[Омар]]ын явган болон морин цэргүүдтэй (Улаан голын дагуу өөр замаар очсон) нийлэн, тулалдаанд хялбар ялав. Тэнгисийн флот Ван Донд [[Ха Лон булан]]гийн ойролцоо) ялалт байгуулсан ч хүнсээ ачсан ачааны том онгоцоо орхисон байсныг нь генерал [[Тран Хан Ду]] олзолжээ. Ингээд Тан Лон (одоогийн [[Ханой]])-д байсан монголчууд хүнсний хомсдолд нэрвэгдэв. Хангамжийн талаар шинэ мэдээ ирэхгүй байсан тул Тогоон армиа Ван Киеп рүү ухраахаас өөр аргагүй боллоо. Тэр үед [[Дай Вьет]]ийн арми урагш давшин, Монголчуудад эзлэгдсэн байсан олон сууринг чөлөөлжээ. Явган цэргүүд нь Ван Киеп дэх Монголчуудыг довтлох тушаал авав. Тогоон армиа хоёр хувааж, ухарсан байна.

4 сарын эхээр Хубилайн Кипчак жанжин [[Омар]]аар удирдуулсан тэнгисийн цэргийн хүчин явган цэргээр дэмжүүлэн [[Бач Дангийн тулалдаан (1288)|Бач Дан голд]] хүрч очив. Гүүр, зам устгагдаж, Дай Вьетийн цэргүүд довтолж байсны улмаас Бач Данд явган цэргийн дэмжлэггүй болжээ. Дай Вьетийн жижиг флот уг тулалдаанд оролцож, ухарч байгаа дүр үзүүлсэн байна. Монголчууд Дай Вьетийн цэргүүдийг нэхэн хөөгөөд тэдний бэлдсэн талбарт очжээ. Тэнд хүлээж байсан мянга мянган жижиг завь хоёр эргээс гарч ирэн, дайсны эгнээг задалсан. Гэнэтийн хүчтэй дайралттай тулгарсан Монголчууд далай руу ухрахыг оролдсон ч Дай Вьетчүүдийн татсан уяанд тээглэн хөлөг онгоцнууд нь гацаж, олонх нь эвдэрч сүйдэн живжээ. Тэр үед нь олон тооны галт салнууд урсан ирж мөргөж байв. Айсан Монгол цэргүүд онгоцноосоо үсэрч буун, эрэг рүү гарсан бөгөөд тэнд тэднийг Траны хаан болон [[Тран Хун Дао]]гийн удирдсан арми хүлээж байлаа. Ингээд Монголын тэнгисийн флот бүрмөсөн сүйрч, Омар олзлогджээ. Тэр үед [[Дай Вьет]]ийн арми Лан Соны дагуу Тогооны армийг үлдэн хөөжээ. [[Тогоон(ханхүү)|Тогоон]] ширэнгэн ой дундуур дутаан нутаг буцсан аж. Гэсэн ч [[Дай Вьет]] болон [[Чампа]]гийн хаант улсууд цаашид зөрчилдөөн үүсэхээс сэргийлж, Хубилайн захиргааг хүлээн зөвшөөрсөн билээ&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;/&gt;&lt;ref&gt;René Grousset-The empire of the steppes, p.290&lt;/ref&gt;.

====Зүүн Өмнөд Ази, Өмнөд тэнгис ====
{{main|Монголчуудын Бирм рүү хийсэн довтолгоо|Монголчуудын Жава руу хийсэн довтолгоо}}
Бирмийн эсрэг хийсэн 3 аян дайнаар (1277, 1283, 1287) Монголчууд Ирраваддийн дельтэд хүрч, Бирм дэх [[Паганы хаант улс]]ын нийслэл [[Баган]]ыг эзлэн, өөрсдийн тоглоомын засгийн газар байгуулсан&lt;ref name=&quot;ReferenceB&quot;&gt;René Grousset-The empire of the steppes, p.291&lt;/ref&gt;. Хубилай албан ёсоор бол сюзерентет улсыг байгуулсан хэдий ч [[Бирм]]чүүд Монголын дагуул улс болж, тэднийг Хятадаас хөөгдөх хүртэл алба гувчуур өргөн барьсаар байв&lt;ref&gt;C.P.Atwood-Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, p.72&lt;/ref&gt;. [[Камбож]]ийн [[Кхмерийн хаант улс]] болон [[Малайз|Малай]], [[Өмнөд Энэтхэг]] дэх жижиг улсууд Хубилайн хаанчлалыг 1278-1294 онуудад хүлээн зөвшөөрч байв. Уг бүс нутаг дахь монголчуудын сонирхол нь цэвэр худалдааны болон алба гувчуурын харилцаа тогтооход оршиж байлаа. 

Хаанчлалынхаа сүүлийн жилүүдэд Хубилай [[Жава]] дахь [[Сингасари]]гийн вант улсын эсрэг 20-30,000 цэрэг хөдөлгөн, өшөө авах усан замын аян дайн (1293) хийсэн боловч Монголын хүч 3,000 дайчнаа алдаад, [[Мажапахит династи]]г эрхэндээ оруулж чадалгүй буцжээ. 1294 онд [[Тайланд|Тайландын]]  нутагт оршиж байсан 2 хаант улс болох [[Сухотайн хаант улс|Сухотай]], [[Чианмай улс|Чианмай]] Хубилайн эзэнт гүрний [[ивээлийн улс]] болсон&lt;ref name=&quot;ReferenceB&quot;/&gt;.

===Сахалиныг эзэлсэн нь===

Монголын цэргүүд [[Сахалин]] руу хэд хэдэн удаа дайрсан бөгөөд энэ нь 1264-1308 онд үргэлжилсэн юм&lt;ref&gt;Mark Hudson-Ruins of Identity, p.226&lt;/ref&gt;. Их Монгол Улс нь албан татвар дээр суурилдаг тул шинэ газар нутгийг эзлэн авбал эдийн засаг нь сайжирдаг байжээ. [[Нивх үндэстэн|Нивх]] ба [[Орок үндэстэн|Орокууд]] нь Монголд захирагдах болсон. Харин [[Айнү үндэстэн|Айнүгийн ард түмэн]] Монголын шууданг довтолж, Их Хаанд дагаар орсон Сахалины уугуул иргэдтэй тулалддаг байв&lt;ref&gt;Brett L. Walker-The Conquest of Ainu Lands, p.133&lt;/ref&gt;. Эцэстээ 1308 онд Айнүгийн овог аймгууд Монголчуудын захиргааг хүлээн зөвшөөрчээ.

==Европ==
[[Файл:Qubilai Setsen Khaan.JPG|thumb|270x270px|Хубилай хааны залуу үеийг дүрсэлсэн хөрөг]]
Хубилай хааны удирдлага дор Дорнод ази болон барууныхныг хооронд нь шууд холбоо тогтоох нь нээлттэй болж [[Төв Ази|Төв азийн]] худалдааны замуудад монголчууд хяналтаа тавьж өртөө шуудангийн үйлчилгээг үзүүлдэг байсан учир монголын эзэнт гүрэнд үзүүлэх ач холбогдол нь их байв. 13 р зууны эхээр европ болон төв азичууд мөргөл, аялал, жуулчлал, элч төлөөлөгчийн журмаар, Хятад руу явдаг замыг бий болгосон. Монголчууд хятадыг захирдаг байсан учир Монголын эзэнт гүрний ойролцоо хаана ч байсан бөгөөд Орос, Перс, Месопотами зэрэг улс руу бүхий л худалдааны зам чиглэдэг байв. Их хаан болон Пап ламын хооронд хэдэн удаа элч төлөөлөгчийг шууд сольж байжээ. 1266 онд Хубилай хаан Венецийн мөргөлчдөд зөвшөөрөл олгож, 100, 100-н христийн номтнууд болон инженерүүдэд Пологийн ах дүү нарт явах зөвшөөрөл олгожээ. 1263 онд ах дүү Поло нар Ромд эргэн ирсэн. Их хаан Хубилай ба [[Ил Хаант Улс|Ил хан]] [[Аргун|Аргуны]] сайд болох Раббн бар саума 1287-1288 оны үед өрнөдөд Ром, Парис, Бореукас ба дорнодод Дадугаар аялал хийж гол захирагчтай нь уулзсан байдаг. Никкологийн хүү Марко Поло энэхүү аялалдаа өөрийнхөө аавыг хамт дагуулан явж байсан нь Хятад болон Монголд хамгийн сайн танигдах жуулчин болохынх нь үндэс байсан байж болно. Тэрээр Хубилай хааны удирдлага дор 1275-1292 оны хооронд 17 жилийн турш [[Юньнань муж|Юннань]] ба [[Фужянь муж|Фужянь]] мужуудаар наймаа хийж, мөн элч тагнуулын үүрэг гүйцэтгэн оролцож байсан. Гэвч үүнийг дундад иргэн улсын үеийн түүхчдийн Хятадыг дүрсэлсэн хэсгээс гарч ирсэн дэлхийн дүрслэл хэмээх сэтгүүлээс авсан хэмээн европт дамжуулан үздэг байна. [[Раббан Саума]] дахь дорнод Азийн хэсэгт байсан Кистиорак гэдэг лам нь одоогийн Бээжингийн газар нутагт төрсөн. Тэрээр 1278 онд Иран дахь [[Ил Хаант Улс|Ил ханы]] засаглалд төв азиас орж ирсэн бөгөөд Монголчууд [[Ислам|Исламд]] байдаг христэд итгэгчдэдийн тусламжийг авахаар европ руу явсан байдаг. Энэ мэтчилэн тив газруудыг хэрэн хэсэж мэдээлэл түгээж байсан хүмүүс олон байв. Хубилай хааны удирдлага дор анх хязгаарлалттай боловч хятад болон өрнөдийнхний хооронд соёлын солилцоо болон харилцаа холбоог шууд тогтоож байжээ.

==Юань улсын эзэн хаан болсоны дараах засаглал==

Тэрээр хятадын улс төр болон соёлын загварчлалыг сайшаан дэмжсэн байдаг нь хятад дахь засаглалаа тогтмол барьж байхад анхаарч, хятадыг хятад аргаар захирах нь зөв гэж үзсэн.  Ингэхдээ энэ үүргийг зөвлөлийн түшмэл [[Хао Жин]], [[Лю Бинжун]] нарт тушааж, засаг захиргааны төсөл боловсруулсан нь монголын уламжлалт соёлын нөлөөг багасгаж  Тан улсын жишээг бага зэрэг өөрчилж хийсэн байдаг юм. Гэхдээ энэхүү засаг захиргаа нь монгол дахь мянгатын тогтолцоог халсан гэсэн үг биш юм. Хубилайн хаанчлалын 1260-1272 онуудын хооронд дээрх төрийн бүтцдээ гурваас дөрвөн удаа  өөрчлөлт оруулж байсан. Хубилай [[Пагва лам|Пагва  ламыг]] эзэнт гүрний шашны тэргүүн буюу [[Улсын багш|улсын багшаар]] томилжээ. Энэ нь монголчуудыг күнзийн сурталд шууд уусахаас сэргийлсэн байдаг. Мөн 1269 онд Пагва ламтан түвэд үсгээс сэдэвлэж, их хааны зарлигын дагуу дөрвөлжин үсгийг зохиосон байна. Хубилай Төвд болон хятадын лам нарыг Пагвагийн удирдлаганд оруулж дээд шүүхийн хяналтын хороог үндэслэсэн байна. Хаган нь 1270 онд дээд шүүхийн хажууд Мусалманы анагаахын төв, 1271 онд Исламаны одон орны судлалын удирдах төв, 1289 онд  эзэнт гүрний хөвгүүдэд зориулж Мусалманы сургууль байгуулсан байна.Лю Бинжун(1274)  [[Ши Тяньзи]] (1275)  [[Жао Би]] (1276) ба [[Дун Вэй Бин]] (1278) нарын Хятадын нөлөө бүхий түшмэд нь нас барж алга болсоны дараа хааны ордонд Ахмад ноёны нөлөө асар их болсон нь хятад түшмэдийн нөлөө нэг хэсэг суларчээ. Хубилай улсын байдлыг хянадаг удирдлагын ахлагчаар Ахмад Фанакатыг томилсон.

1286 онд хааны зарлигаар Жун шу шэний баруун гарын чинсангаар тангадын [[Санга ноён|Санга ноёныг]] томилсон нь дахин уйгур ноёдын нөлөөг идэвхжүүлжээ. Тухайн үед төрд Баарин аймгийн [[Баян жанжин]], [[Жалайр|Жалайрын]] [[Хантун|Хантун ноён]], [[Борохул|Борохулын]] үр удам болох [[Очичар]] нар, Аралудын [[Боорчи|Боорчийн]] удмын [[Иштөмөр]] зэргийн монгол ноёд их нөлөөтэй байсан. Хубилай хаан 1271 онд Их Монгол улсын нэрийг  сольж Да Юань гэж нэрлээд, дараа онд нь Жунду хотыг Даду гэж нэрэлсэн. Хуучин нийслэл нь Шанду байсан. Хубилай хаан 1274 онд өмнөд [[Сүн улс|Сүн улсын]] эсрэг дахин цэрэг мордуулж,  эцэст нь Сүн улсыг мөхөөснөөр хятадын түүхэнд анх удаа бүх нутгаа алдаж, тусгаар тогтнолоо алдсан. Хубилай хаан хойд өмнө хятадын дагуу эх сувгийг байгуулсанаар эдийн засгийг өсгөж, барилга байгууламжийг засварлаж, замуудаа өргөтгөж, дүрэм журмаа сайжруулж байсан нь улс орны алтан үеийг авчирсан байлаа. Хубилай хааны гэрийн сургууль нь хуучны монгол уламжлалуудыг зарим ойлголтуудыг  багтаасан байсан бөгөөд Хубилай хааны засаглалаар эдгээр уламжиллууд нь үргэлжлэн явагдсан бөгөөд зарим нэг уламжлалт хятад боловсролын  соёлын асуудал нэвтэрсэн байв. Хубилай монголын мөргөлчдийг 1263 онд татвар төлөх ёстой хэмээн зарлиг гаргасан бөгөөд 1268 онд татварын алба байгуулсан байна. 1286 онд далай эрэг орчмын худалдаанд зах зээлийн татварын хяналтыг тавьжээ. 1260 оны 8 сард Хубилай хугацаа нь дуусдаггүй цаасан мөнгө эргэлтэнд оруулж данс тооцоо бүхий цаасан мөнгийг  анх бий болгосон байна. Ийнхүү мөнгө нь алт, мөнгө болон хувирах боломжтой болсон бөгөөд засгийн газар татвар төлөгчдөөс цаасан мөнгө авдаг байв. Ийнхүү Чао хэмээн нэрлэгддэг цаасан мөнгөөр л татвараа төлөхийг шаарддаг болсон. Хубилайн засаглал гадны мөргөлчид юмуу энгийн иргэдээс алт мөнгөн хэлбэрээр татвараа хураан авч байсан. Гэвч наймаачид солилцоо хийж засгийн газраас авдаг болсон. Хубилай хаан анх яагаад фиат мөнгө үйлдвэрлэгчдийг бий болгосны учир нь ийм юм. Цаасан баримтууд нь цуглуулсан татварыг бий болгодог бөгөөд энэхүү том улс орны зоос тээвэрлэхэд зарцуулдаг байсан зардлыг бууруулсан. 1287 онд Хубилайн сайд Санга [[Жи Юаний цаасан мөнгө]] хэмээх  шинэ мөнгөн тэмдэгт бий болсон. Хубилай азийн урлагийг дэмждэг байсан бөгөөд шашны итгэлийг ч дэмждэг байжээ. Хубилай хаан Таоистын эсрэг үзэл баримтлалтай байсан. 1270 онд Марко Поло гэх мэтийн хэд хэдэн европчууд монгол гүрэнд зочилон ирсэн байдаг нь худалдаа наймаа маш сайн дэлгэрсэн нь харагдаж болмоор юм.

===Соёл, боловсрол===
Чингисийн ач хүү Хубилай, [[Чингис хаан|Чингис]] Өвөөгийнхөө мэлмий гийсний 120жилийн ойг тохиолдуулан, [[Монгол бичиг|монгол бичгээрээ]] Монголын анхны Нэвтэрхий толийг зохиолгож хэв сийлж 1282 онд тархаасан гэж хэлэх үгүйсгэшгүй бат үндэс эндээс соёолон гарч ирж байна гэж монголч эрдэмтэн [[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]] [[Юань улсын судар|&quot;Хөх Монгол Усын&quot;]] cударын 12р дэвтэрээс олж батлав. &lt;ref name=&quot;Хубилай_хаан&quot;&gt; [[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]], Чингис хааны мэндэлсний 120 жилийн ойд зориулан нэвтэрхий толь зохиож байжээ. 2020.01.03[http://maral-books.net/encyclopedia_120/]&lt;/ref&gt;

==Наяны бослого==
[[Файл:Liu-Kuan-Tao-Jagd.JPG|thumb|Ан агнуурын зураг]]
1274 онд Хубилай хаан [[Зүрчид]] дахь Монголын төлөөлөгчөөр Лянь Хихианыг томилсон. Чингис хааны дүү Бэлгүтэйгийн 4 дэх үеийн ач 1287 онд [[Наян]] нь өдөөн хатгажээ. Наян нь Төв Ази дахь Хубилайн өрсөлдөгч болох [[Хайду|Хайдутай]] холбоо тогтоожээ. Түүний харъяанд Зүрчид, [[Кидан үндэстэн|Кидан]], Монгол угсааны цэргүүд захирагдаж байсан. Хасарын хүү болох [[Шидур]] ба Хачиуны үр удам болох [[Хадаан ноён|Хаданы]] удирдлаган дор бослого гарчээ. Хубилай, Наяны эсрэг Баян жанжныг явуулсан. Хубилай хааны их цэргийн нэг хэсгийг жанжин [[Ли Тин|Ли Тингийн]] удилдлаган дор Наянгийн цэргийн эсрэг байлдуулсан. Эцэстээ Наянгийн талын Табутай нарын жанжин баатруудын цэрэг ухаран зугтахад тэднийг нэхэмжилэн хөөсөөр Шар мөрний орчимд нэхэн гүйцсэн. Наяныг хаан зарлигаар цус гаргалгүй нөгчүүлсэн.

Харин Хайдугийн цэргийн хүчин баруун талаас довтлоход Хубилай хаан, Гамала хан хөвүүн, Баян нарыг Хархорумд их цэргийг удирдуулж, түүний эсрэг хөдлөгсөн. Харин тэр хоёр ялагдах болохул Гүрёгийн Чүн Нёл вангийн цэргийг ардаас нь илгээсэн нь тус удаагийн зэвсэгт тэмцэл нь Хубилай хааны хувьд их чухал байсныг харуулж байна. 

Энэ үед Шидур вангийн цэрэг мөн Ляонин мужид бослого гаргасан боловч сарын дотор түүнийг няцааж, Шидур ван бууж өгсөн. Хайдугийн цэрэг энэ удаагийн дайнаас зугтаан хойд зүг рүү явсан. Хэдий тийм боловч Хайду Чингай балгас дахь Юань улсын гол цэргийн хүчийг буулган авсан бөгөөд 1289 онд маш богино хугацаанд Хархорумыг эзлэн суусан байна. 

Хайду Хубилай хаан цэргийн томоохон хүчээ хөдлөгөхөөс өмнө зугтаажээ. 1289 он хүртэл Наяныг дэмждэг хүмүүс байсан боловч аяндаа алга болсон. Бослого гаргасан тайжийн цэргийн хүчнийхэн гэр бүлийнхнийхээ хамт улс орон бүртээ буцсан байв. Хубилай Монгол Зүрчидэд гарсан бослогын үеэр зарим хүмүүсыг залхаан цээрлүүлсэн байна. Энэхүү бослогын улмаас 1287 оны 12-р сарын 4-нд Ляонингийн орон нутгийн төлөөний яамыг байгуулж, монгол вангуудын мэдлийн нутгийг хятад засаг захиргааны нэгжээр сольсон нь улс төрийн томоохон алдаа болжээ.

==Өтөл нас==

[[Чингим]] ааваасаа 9 жилийн өмнө буюу 1285 онд нас баржээ. Хубилай харамсан гашуудсан бөгөөд түүний эхнэр [[Хөхжин хатан]] дотно хэвээр үлджээ. Өөрөөр хэлбэл Хубилай хаан амьдралынхаа эцэст Тулай өвчин туссан байжээ. Тэрээр амьтны эд эрхтэн идэх дуртай болсон учир жин нь маш их нэмэгдсэн. Ийнхүү түүний цусан дахь бөөмийн хэмжээ томорсноор [[Тулай өвчин|тулай өвчинтэй]] болсон байна. Түүний үхэлтэй энэхүү өвчин холбоотой. Хубилай хаан [[Чингим]]ийн хүү [[Өлзийт Төмөр хаан|Төмөр]] шинэ титэм залгамжлагчаараа сонгогдсон бөгөөд Монголын эзэнт гүрний 6 дахь эзэн хаан болж Хубилай хааныг нас барсны дараа Юань гүрний 2 дах захирагч болжээ. Өвчний улмаас эцсийн эцэст түүнээс 30 насаар ах Баяныг ч цэргийн хүчний удирдлагаар сонгох боломжтой байжээ. Хубилай байнга бие нь суларсаар 1294 оны 2-р сарын 18-нд нас баржээ. Тус ондоо оршуулгын ёслолыг хийсэн бөгөөд монголын хаадын оршуулгын газар [[Чинянгу|Чинянгуд]] аваачсан байна.

==Өв хөрөнгө==                                 

1260 онд хаан ширээнд гарч ирсэн Хубилайн хүч чадал [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрнийг]] шинэ чиглэлд хандуулсан ажээ. Тэрээр маргаантай байдлаар хаан ширээнд суусан боловч түүний үед Монголчуудын хөгжил хурдасч дэлхийтэй харилцаж байсан төдийгүй [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрнийг]] [[Хятад|Хятадын]] соёл иргэншилтэй холбож өгсөнөөр эзэнт гүрний хүн ам сайн сайхан амьдрах нөхцлийг хангаж өгсөн байна. Хубилай болон түүний өмнөх хаадын байлдан дагуулал хүчирхэг [[Хятад|Хятадыг]] цэргийн хүчээр байлдан эзэлж, бүтээн байгуулалтанд дахин оруулснаараа эзэнт гүрний хөгжилд маш том үүрэг гүйцэтгэсэн. Одоо үеийн [[Бээжин]] хотын орчим төвлөрч байсан нийслэл хотоосоо Дотоод Азийн бүрэлдэхүүнд багтдаг [[Түвд]], Шинжаан ба Монголд жинхэнэ эзэнт гүрний хууль дүрмийг боловсруулахын зэрэгцээ энэ бүс нутагт Алтан улсын түрүүчийн хаадын барьж байсан дүрмүүдийг сахиулж чадсан байна.

==Гэр бүл==  

Хамгийн түрүүнд Хубилай хаан Тэгүлэнтэй гэрлэсэн бөгөөд Тэгүлэн маш эрт нас баржээ. Түүний дараа Хубилай хаан [[Хонгирад]] аймгийн Чаби хатантай гэрлэжээ. Чаби түүний хамгийн хайртай эхнэр байжээ. Чаби буюу Чимбай хатан төрийн бодлогод оролцож байсны зэрэгцээ Хятадын торгоны урлалыг шинэ түвшинд хөгжүүлэхэд их үүрэг гүйцэтгэжээ. 1286 онд Чаби хатныг нас барсных нь дараа Хубилай Намбуй хэмээх залуухан үеэл дүүтэйгээ Чабигийн хүслийн дагуу гэрлэжээ. Хубилай болон түүний эхнэрийн хүүхдүүдэд дараах хүмүүс багтана.
&lt;gallery widths=&quot;600&quot; heights=&quot;350&quot; perrow=&quot;1&quot;&gt;
Файл:Dschingis Khan und Kublai Khan Monument1.jpg|
&lt;/gallery&gt;

=== Хатад ===

*'''Тэгүлэн''' нь Хубилай хааны анхны хатан бөгөөд залуу байхдаа нас барсан. Тэрээр Дорж хэмээх хүү төрүүлсэн.
*[[Чаби хатан|'''Чаби хатан''']] нь (1216-1281) [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноён охин бөгөөд [[Хубилай хаан]]ы 2 дахь хатан. Тэрээр хэзээ Хубилай хаантай гэрлэсэн нь тодорхойгүй ч Их хаанд [[Чингим]], Мангала, [[Номуган]], Хөхэчи гэх 4 хүү төрүүлэн өгсөн. 
*[[Намбуй хатан|'''Намбуй хатан''']] нь 1283 онд Хубилай хаантай ураглан ганц хүү төрүүлж өгсөн. Түүний хэзээ төрсөн болоод хэзээ нас барсан зэрэг нь түүхэнд тэмдэглэгдээгүй.
*Дөрвөдийн [[Дөрбэжин хатан]]
*Дархай хатан
*Нуган хатан
*[[Бавужин хатан]]: Үүшин овгийн Борохул ноёны удмын хүн. Аячи тайж, Тогоон нарын эх.
*Хөхлүн хатан
*Сүхдаш хатан
*Бабахан хатан
*Сабуху хатан

=== Хөвүүд ===

*[[Дорж (Хубилайн хүү)|Дорж]] (?-1263) нь [[Хубилай хаан]]ы ахмад хөвүүн бөгөөд 1260 онд Хубилай хааныг хаан суухад хунтайжаар өргөмжилөгдөж, Төвлөн засах яамны эрхэлсэн сайд болсон. 1263 онд өвчнөөр тэнгэрт хальсан.
*[[Чингим|'''Чингим''']] (1243-1286) Хубилай хааны дэд хөвүүн. 1266 онд жинь ван, 1273 онд [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|янь ван]] бөгөөд [[хунтайж]] болсон. 1286 онд өвчин тусч өөд болсон. Күнзийн номлолд нэвтэрч, Хархорум хотод цэрэг захирч удаан хугацаагаар сууж байсан.
*[[Мангала]] бол [[Хубилай хаан]]ы гутгаар хөвүүн бөгөөд Чинь ван, Ань Си ван цол хүртэж, Ганьсу, Шааньси мужийн их цэргийг захирч, Хайду ханы эсрэг байлдаж байсан. 1280 оны орчимд нас барсан.
*[[Номуган]] Хубилай хааны дөтгөөр хөвүүн. Бэй Ань ван цол хүртэж, [[Хайду хан]]&lt;nowiki/&gt;ы эсрэг тэмцэж байсан бөгөөд сүүлд 1292 оны үед нас барсан.
*[[Хөхэчи]]  нь Юньнань ван цолтойгоор [[Юньнань муж]]ийг захирч байсан. Хятад зөвлөхдөө алуулсан. Түүний цол, албан тушаалыг үр удам нь залгамжлжээ.
*[[Аячи]] нь Хубилай хааны 6-р хөвүүн. Наян вангийн бослого дарах их цэргийн нэгэн хэсгийг удирдаж байсан.
*[[Агругчи]] нь Хубилай хааны 7-р хүү юм. Си Пин ван цолтойгоор Түвэдийг захирч байсан.
*[[Хөхчү (Нин ван)|Хөхчү]] нь Хубилай хааны 8-р хүү агаад Нин Юань ван цол хүртэж байсан. Хархорум хотын орчимд цэргийн захирагчын тушаалд удаан хугацаанд сууж, Хайду ханы цэрэгтэй тулалдаж байсан. 1298 онд цэргийн цааз зөрчөөд, Хайду ханы их цэрэгт ялагдсан тул эрх мэдэлээ хураалгаж, [[Гуулин улс|Гуулин улсад]] цөлөгдсөн. Хайсан хааны үед өршөөгдөж, суллагдсан.
*[[Тогоон(ханхүү)]] бол Хубилай хааны 9-р хүү. Өмнөдийг тохинуулагч Чжэнь Нань ван цолтойгоор [[Вьетнам]], [[Бирм]]ын эсрэг аян дайнд оролцож том ялагдал амсаж шийтгэл хүлээж, 1289 онд Янжоу хотын захирагчаар цөлөгдсөн.
*[[Хоталатөмөр|Хоталтөмөр]] нь Хубилайн 10-р хүү. [[Буянт хаан|Буянт хааны]] үе хүртэл амьдарч байсан.
*[[Тэмүчи]] нь [[Хубилай хаан]]ы Намбуй хатнаас төрсөн.&lt;ref&gt;Ч.Содбилэг, Монголын Юань улсын түүх. х.261 ISBN 99929-78-81-3&lt;/ref&gt; Багадаа эндсэн бололтой.

=== Охид ===

*Жао Гуо Да Жан гүнж '''[[Ерөө гүнж|Ильюэ]]''' нь [[Хонгирад|хонгирадын]] Жао У Сянь ван '''Айбухтай''' гэрлэв.
*Чан Гуо гүнж '''[[Улужин]]''' нь [[Ихирэс|ихирэсийн]] '''Бэйбухтай''' гэрлэв.
*Лу Гуо Да Жан гүнж '''[[Өлзий гүнж|Өлзий]]''' нь хонгирадын '''Уручинтай''' гэрлэв
*Чан Гуо Да Жан гүнж '''[[Чалун]]''' нь '''ихирэсийн Тажинхантай''' гэрлэв.
*
*Лу Гуо Да Жан гүнж '''[[Нангиажин]]''' нь эгч Өлзий гүнжийг нас барсны дараа '''хонгирадын Уручинтай''' гэрлэж, түүний нөхөр өөд болсны сүүлээр эртний ёсоор хадам дүү '''Төмөр, Манжидай''' нартай залгааагаар гэрлэв.&lt;ref&gt;[[Юань улсын судар]]&lt;/ref&gt;
*'''Чи Гуо Да Жан гүнж''' [[Хутулужин бэхи]] '''(1259-1297), ('''忽都魯揭里迷失''')''' нь Хубилай хааны охин бөгөөд [[Курё улс|Гүрё улсын]] [[Чүннёль ван|'''Чүн Нёл''']] вангийн хатан болсон.

==Хубилай Их Хааны намтар судлал==
Хубилай Их Хааны намтрыг анх бичсэн орон бол Солонгос улс ([[Гуулин улс]]), Солонгосын түүхчид юм. Хубилай Хааны Гуулин хүргэн Ван бичгийн түшмэлдээ &quot;Хубилай Хааны намтар&quot; ыг эмхлэн бичихийг тушаасан тухай түүхэн тэмдэглэл [[Гуулин улс]]ын сударт (1-31-484, 3-31-311) бий. Солонгос мэргэд, Хубилай Хааны намтарыг долоон сарын дотор бичин дуусгаж, 10 сарын билгийн тооллын хар нохой өдөр Монголд илгээсэн түүхэн тэмдэглэл нь [[Гуулин улс]]ын сударт (1-31-485, 3-31-314) толилуулсан байдаг.&lt;ref&gt;[[Б. Сумъяабаатар]], &quot;Хубилай Их Хааны үеийн Монгол Солонгосын харилцаа&quot;, 2015, p. V, Vi, ISBN 978-99973-3-025-3&lt;/ref&gt;

== Эшлэл ==
{{reflist|2}}
{{s-start}}
{{Залгамжлал 
|өмнө         =[[Аригбуха хаан]]&lt;/br&gt;[[Мөнх хаан]]
|албан_тушаал =[[Монгол хаад#Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын Далай Их Хаан]]
|он           =1260-1271
|дараа        =[[Өлзийт Төмөр хаан]]
}}
{{Залгамжлал 
|өмнө         =Шинээр байгуулагдсан
|албан_тушаал =[[Монгол хаад#Юань улс|Их Юань Улсын Их Хаан]]
|он           =1271-1294 
|дараа        =[[Өлзийт Төмөр хаан]]
}}
{{Залгамжлал 
|өмнө         =[[Сүн улс]]ын [[Бин хаан]]
|албан_тушаал =[[Хятад|Хятадын]] хаан
|он           =1279-1294 
|дараа        =[[Өлзийт Төмөр хаан]]
}}
{{end}}

==Нэмж унших==
* [[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]]: ''&quot;Хубилай Их Хааны үеийн Монгол Солонголын харилцаа&quot;,'' 2015, ISBN 978-99973-3-025-3

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Хубилай хаан| ]]
[[Ангилал:Алтан ураг]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Монголын их хаан]]
[[Ангилал:Их хаан]]
[[Ангилал:Юань улсын хаан]]
[[Ангилал:1215 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1294 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>ryz1mtu9w6puzynh6xc9guf2ypha3tt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709745</id>
      <parentid>709742</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T05:37:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>122.201.31.33</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Охид */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="65980" xml:space="preserve">{{Хаан
|name            =Хубилай хаан&lt;br/&gt;{{mongolUnicode|ᠬᠤᠪᠢᠯᠠᠢ&lt;br&gt;ᠬᠠᠭᠠᠨ}}
|title           =Их Монгол Улс, Юань/&quot;Xөx&quot; гүрний хаан
|image           =[[Файл:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|200px]] 
|caption         =
|reign           =1260 оны 5 сарын 5 – 1271 оны 12 сарын 17 (Их Монгол Улс)&lt;br /&gt;1271 оны 12 сарын 18 - 1294 оны 2 сарын 18 (Юань улс)
|coronation      =1260
|given name= {{lang-mn|Хубилай}} ({{mongolUnicode|ᠬᠤᠪᠢᠯᠠᠢ}})
|temple name= {{lang-mn|Сэцэн хаан}}  ({{mongolUnicode|ᠰᠡᠴᠡᠨ ᠬᠠᠭᠠ}}) &lt;br&gt; {{lang-zh|元世祖}} (''Юань Шизу'')
|era name =[[Жунтун]], [[Жыюань]] 
|predecessor     =[[Мөнх хаан]]&lt;/br&gt;[[Аригбуха хаан]]
|successor       =[[Өлзийт Төмөр хаан]] 
|suc-type        =Юань гүрний хаан, Чингимийн хүү&lt;ref&gt;[http://origo.mn/index.php?z=/0/0/1887/142/ Origo.mn - Алтан ургийн ариун салаа]&lt;/ref&gt;
|heir            =Төмөр хаан
|queen           =[[Чаби хатан]]&lt;br/&gt; [[Намбуй хатан]]
|consort         =
|issue           =Дорж, Мангал, Чингим, Номгон
|royal house     =[[Боржигин]]
|dynasty         =[[Их Монгол Улс]], [[Юань улс]]
|father          =[[Тулуй]]
|mother          =[[Сорхагтани Бэхи]]
|date of birth   =1215 оны 9 сарын 23
|place of birth  =
|date of death   =1294 оны 2 сарын 18 (78 насандаа)
|place of death  =Дайду ([[Ханбалиг]])
|date of burial  =
|place of burial =
|}}
'''Хубилай хаан''' ({{mongolUnicode|ᠬᠤᠪᠢᠯᠠᠢ&lt;br&gt;ᠬᠠᠭᠠᠨ}}, * [[1215 он]]ы [[9 сарын 23|9-р сарын 23]]; † [[1294 он]]ы [[2 сарын 18|2-р сарын 18]]-нд [[Ханбалиг]]т) нь 1260-1294 онд [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] 6 дахь хаан байсан бөгөөд дорнод [[Ази]] дахь [[Юань улс|Юань гүрнийг]] үндэслэгч юм. Хубилай хаан нь [[Чингис хаан]]ы отгон хүү [[Тулуй]], [[Хэрэйд]]ийн [[Сорхагтани Бэхи]] нарын хүү байжээ. Хамгийн том ах [[Мөнх хаан]]ыг нас барсны дараа 1260 онд [[Их Монгол Улс]]ын хаан ширээг эзлэхийн төлөө өөрийн дүү [[Аригбөх]]тэй тэмцэлдсэн. 1264 онд Аригбөхийг ялсан бөгөөд түүний энэхүү ялалт нь эзэнт гүрний нэгдлийг үгүй болгосон гэж болно. Гэсэн хэдий ч Хубилай хаан Юань улсыг бий болгож, [[Алтан Орд|Алтан ордны улс]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]]ыг захиргаандаа оруулсан юм. Түүний энэ ноёрхолд [[Номхон далай]]гаас [[Дунай мөрөн]] хүртэл, [[Хойд мөсөн далай]]гаас [[Энэтхэгийн далай]] хүртэлх дэлхийн хуурай газрын тавны нэг хувь багтаж байв. 1271 онд Хубилай хаан Юань улсыг байгуулсан бөгөөд тухайн үед түүний захиргаанд Монгол, [[Төвөд]], [[Шинжаан]], [[Юньнань]] , умард Хятадын ихэнх хэсэг болон зарим нэгэн эзлэгдсэн газар нутаг оршиж байв. 1279 онд өмнөд [[Сүн улс]]ыг амжилттай устгасанаар Хубилай бүх [[Хятадууд|Хятад хүмүүс]]ыг эзлэн суусан анхны Хятад биш угсааны хаан болов. Тэрээр 1260 оноос хойш шинэ байлдан дагууллыг бий болгосон Монгол хаан байлаа. Монголын эзэнт гүрнээр аялсан [[Марко Поло]] Хятадад зочилсон бөгөөд түүний аяллын улмаас Хубилай хаан [[Европ]]т домог болсон юм.

==Залуу нас==

Хубилай (1215 оны 9 сарын 23 төрсөн) Тулуй ба Сорхагтани Бэхи нарын 2-р хүү юм. Өвөг эцэг Чингис хааны зөвлөснөөр Сорхагтани нь Буддын шашинтай [[Тангуд]] улсын, хүүгийн сувилагчаар сонгогдож хамгаалах болсон. Чингис хаан Хорезм улсыг байлдан дагуулсныхаа дараа Или голын ойролцоо том ав хомрого зохион байгуулсан бөгөөд Хубилай, Хүлэгү нар энэ ав хомрогонд оролцжээ. Тэр үед Хубилай 9 настай байсан бөгөөд Хубилай гөрөөс, [[Хүлэгү]] туулай агнасан байна. Чингис хаан Монголын уламжлалт ёсыг даган анхны анг нь мялааж, Хубилайн дунд хуруунд агнасан амьтных нь цусыг түрхсэн. 1232 онд Тулуй нас барсан тул 1236 онд Монгол, [[Алтан улс]]ын дайны дараа [[Өгэдэй хаан]] [[Хэбэй муж]]ийг Тулуйн гэр бүлд өгсөн байна. Энэ муж 80000 өрх гэртэй байжээ. Хубилай өөрийн байр сууриндаа эргэн ирсэн бөгөөд тэнд 1000 айл өрхтэй байв. Тэр туршлагагүй байсан учраас Хубилай тухайн газрыг өөрийн дураараа чөлөөтэй захирах болсон. Татвар, татаасын үйл ажиллагаа нь ялзралд орсны улмаас хятадын цагаачдын тоо өөрчлөгдөж татварын орлого буурч эхэлсэн. Хубилай Хэбэйд үүний улмаас маш хурдан ирж эмхлэн цэгцлэн, шинэчлэх ажилдаа орсон. Сорхогтани шинэ албат, түшмэдүүдийг түүнд туслуулахаар явуулж татварын хуулиудыг нь засаж залруулж өгсөн. Үүнд талархсанаа илэрхийлээд хүмүүсийг нь буцаан явуулжээ. Хубилай хааны залуу насны хамгийн сонирхолтой нэг зүйл нь тухайн үеийн хятадын соёлын судалгаа байсан юм. Хубилай Хайюуныг урьж, Монгол дахь ордондоо авчирсан бөгөөд тэр хүн нь хойд хятад дахь [[Буддын шашин|Буддын шашны]] лам байв. 1242 онд Хархорумд Хайюунтай уулзах үед Хубилай түүнд Буддын шашны филисофийн тухай асууж мэджээ. Хайюун нь 1243 онд төрсөн Хубилайн хүүд Жэнжин гэсэн (Хятад хэлэн дэх жинхэнэ алт гэсэн утгатай үг) нэр өгчээ. Хайюун нь Хубилай Таойстын үндэслэгч болон Лиу бингзонг хэмээх буддын ламыг танилцуулжээ. Лиу нь [[зураач]], бичээч, [[зохиолч]], [[математикч]] хүн байсан бөгөөд Хайюуныг орчин үеийн Бээжин дэх Сүмдээ эргэж ирэх үед нь Хубилайн зөвлөхөөр үлдэж ажилласан. Хубилай удалгүй Жао би хэмээх эрдэмтэнтэй танилцсан, Хубилай албандаа Монгол, Турк болон бусад улс үндэстэний хүмүүсыг сонирхлын журмаар ажиллуулж байжээ.

==Хойд Хятадын эзэн болсон нь==
[[Файл:元世祖忽必烈在庚申年（1260年）农历四月发布的即位诏书《皇帝登宝位诏》全文（节选自《大元圣政国朝典章》台北国立故宫博物院藏元刊本之影印本）.jpg|thumb|Хубилай хааны хаанчлалын тунхаглал]]
1251 онд Монголын эзэнт гүрний хаан суудалд түүний том ах [[Мөнх хаан|Мөнх]] суусан бөгөөд [[Хорезм]]ын Махмуд Ялавач болон Хубилай нарыг Хятад руу илгээжээ. Хубилай хойд Хятадын эрх мэдэлтэй түшмэлээр томилогдож ирсэн бөгөөд Монголоос ордонгоо нүүлгэн аваачсан байна. Хубилай захирч байсан нутагаа сайн удирдаж, Хэнаний газар тариалангийн бүрэлдэхүүнийг зохицуулан, Сяныг эргэж ирсний дараагаас нийгмийн тусламж дэмжлэгийг сайжруулсан байна. Үүгээрээ Хятадын удирдагчдын итгэлийг хүлээсэн нь хожим Юань гүрнийг байгуулахад нь чухал хувь нэмэр оруулжээ. 1252 онд Хубилай Махмуд ялавагийн ажилд шүүмжлэлтэй хандсан бөгөөд тэрээр Хятадын холбоонд тийм ч чухал үүрэг гүйцэтгэдэггүй байсан бөгөөд морин цэргийг удирдаж байсан ба Жао би нь Хаан ширээний төлөө тэмцэх болсон Хятадын Конфуцийн сургуулийн ажилтнуудын эсэргүүцлээр Мөнх хаан, Махмуд Ялавагийг ажлаас нь чөлөөлсөн. 1253 онд Хубилай Юаннан руу дайрч эрхэндээ оруулсан бөгөөд Далигийн хаант улсыг бууж өгөхийг шаардсан. Гао үүнийг эсэргүүцэж монголын элчийг хөнөөсөн. Монголчууд хүчээ 3 хуваан дайрсан. Нэг жигүүр нь Сичуаны сав газрын зүүн талруу чиглэсэн, 2 дахь хэсэг нь [[Сүбэдэй]]н хүү Урианхайндайн удирдлаган доор Сичуаны баруун өмнөд талын уул нуруудруу хэцүү замаар явахаар болов. Хубилай 1 хэсэгтээ урд урдаасаа тааралдаж уулзахаар чиглэлд явав. Урианхайдайг хойд талаар нуурын хажуугаар өнгөрч байхад Хубилай Далигийн нийслэлийг эзлэн авч тэндээ элч үлдээв. Монголчууд Дуан Син Чжиг захирагчаар томилон, зарим нэг дагалдагчдийг үлдээв. Үүний дараа Хубилай Хар Тан руу явав. 1256 онд Урианхайдай Юннанийг бүрэн эзэлсэн. Хубилай Төвдийн лам нарыг анагаах чадалтай хэмээн татагддаг байв. 1253 онд Сакяагийн Пагва ламыг өөрийн ордондоо чухал хүн хэмээн хүлээн авсан. Хубилай, Лянь Шишианийг (1231-1280) 1254 онд Номхон далайн хороог удирдуулахаар Уйгарт удирдагчаар томилсон. Зарим ноёд Хубилайн амжилтанд атаархаж байсан төдийгүй Мөнх хааны суудлыг эзлэхийг санаархаж байв. 1257 онд Хубилайн ажилд туслуулахаар их хаан Мөнх, Аламдар ба Люй Тайпин хэмээх 2 татварын зөвлөхийг явуулжээ. Тэд нийт 142 алдаа бүхий хууль дүрмийг жагсаан шүүж, Хятадын түшмэдүүдыг буруутган, Хубилайн шинэ хороог буулгасан. Хубилай 2 элчийг тэнд суулгахаар явуулсан. Хубилай 1258 оны эхээр Буддизм болон Бумөыын шашны төлөөлөгчдийг хуралд дуудсан. Хубилай 237 Сүм хийдийг Буддын сүм болгон өөрчилсөн байдаг. 1258 онд Мөнх хаан Хубилайд зүүн гарын цэргийг өгч Сычуань мужийг бүхлээр нь захируулав. Хубилай тэндээ үлдэхээр болж Мөнх хаанаас холдсон. Хубилай 1259 онд эргэн ирэхийн өмнө Мөнх хаан нас барсан байна. Хубилай үүнийг нууц хэвээр нь хадгалан үлдэхийг хүссэн  бөгөөд Вухан ба ойролцоох Янгце руу дайралтаа үргэлжлүүлж Сүбэдэйн хүү Урианхайтай хамтран Вуханыг эзэлсэн.

==Хаан ширээнд суусан нь ба иргэний дайн==
[[Файл:Kublai Khan (8367820003).jpg|thumb|263x263px|[[Төрийн ордон]]]]
Сангийн сайд Жиа Сидао Хубилайн хэлсэн үгий нь нууц хэвээр нь хадгалж, хилийн албан татвар болох 200000 мөнгөн гулдмай, 200000 боодол торыг Монголд төлсөн. Хубилай анх татгалзсан боловч Жиа Сидао тай багахан санал нийлж ,тохиролцоонд хүрсэн бөгөөд түүний эхнэрээс Аригбөх цэргийн хүчээ өсөн нэмэгдүүлж байна гэсэн мэдээ авчээ. Ийнхүү Монголдоо буцаж ирсэн. Тэрээр удалгүй дүү ариг бөхөөсөө Хархорумд хуралдай хийе гэсэн мэдээг хүлээн авсан бөгөөд Мөнхийн хуучин албатуудаас хаанаа болгоё гэж илэрхийлсэн байсан. Чингис хааны үр удам гэдгээрээ Аригбөх нь хаан болж болох боловч, түүний 2 ах Хубилай Хүлэгү эсрэг байр суурьтай байв. Хубилайн хятад дахь албатууд түүнийг хаан ширээнд суухыг нь дэмжиж, хятадын хойд талынхан болон манж нар нэр дэвшүүлсэн. Хубилай улсдаа эргэж ирээд Хуралдай зарласан. 1260 оны 4  сарын 12 нд [[Зүчи]], [[Боржигин]] овогийнхон, Хубилайн гэр бүлийн гишүүд Аригбөхийн саналыг харгалзан үзэж Хубилайг хаан Ширээнд өргөмжилсөн. 1260 онд Хубилайг Алтан ордныхныг оролцуулахгүйгээр Хуралдай дээр хаанаар сонгосон. Хубилай болон түүний дүү Аригбөхийн хооронд тэмцэл өрнөж монголын нийслэл хархорумд тархай бутархай байдал үүссэн. Шанхай болон Сычуань дахь [[Мөнх хаан]]ы армыг Ариг Бөх удирдаж байсан. Хубилай шанхай руу Лян Си Сяныг илгээж, [[Сычуань]] руу [[Аригбөх]]ийн иргэд рүү Лиу Тайпинийг явуулсан. Мөн Хархорумд Балгай сайдын дэмжлэгийг авсанаар Ариг бөх хаан болсноор Монголд нэгэн зэрэг 2 хаан суув. [[Хархорум]]д төвлөрсөн Аригбөх, Хубилай руу дайраад няцаагдсан бөгөөд Хархорум рүү очих бүх худалдааны замыг хааснаар монголд өлсгөлөн эхлэв. Аригбөхөөс түшмэдүүд нь урван Хубилайгийн талд оржээ. Удалгүй хүч нь суларсан [[Аригбөх]] 1264 оны 8 сарын 21 нд Хубилайд бууж өгсөн. Их хуралдай зарлаж [[Хүлэгү]], Алтан ордны эзэн [[Бэрх]], Аму нарыг дуудсан боловч ирж амжихгүй болсон учир Аригбөхийг хэрхэх талаар өөрөө шийд гэв. Гэхдээ ах дүү нарын дунд хутган үймүүлсэн хэргээр Аригбөхийн сайд нарыг хатуу шийтгэн ихэнхи хүнийг цаазаар авчээ. 1266 онд Аригбөх нас барснаар Өгөдэйн ач [[Хайду хан]], Хубилайн эсрэг тэмцэхээр болсон. Түүний нутаг нь Тарвагатайн нуруу орчмоор байсан бөгөөд Цагаадайн зарим түшмэдүүдийн дэмжлэгийг авсан.

==Байлдан дагуулалт ба гадаадтай тогтоосон харилцаа холбоо==
Хубилай хишигтэн цэргийн бүтэц үүргийг хязгаарласныг үл харгалзан бүрэлдэхүүнд нь эхлээд Хятадыг оруулсан байсан боловч сүүлдээ Кипчак, Алан нарыг Алтан ордоны улсаас авчруулж тус тус нэгжүүдийг шинээр улсын хишигтэн цэрэгт оруулсан байна. Өөрийн хишигтэн цэргийг 1263 онд байгуулсан бөгөөд Хубилай Чингис хааны 4 н албадын үр удам болох Борохула, Боорчи, Мухулай зэрэг 3-ыг оруулж байжээ. Хубилай хаан хишигтэн цэрэгт давуу эрх олгодог байв. Монгол болон Хятадын нэгжүүд нь аль аль нь Чингис хааныг ашиглаж байсан зохион байгуулалт 10 тын системээр явагддаг байв.Монголчууд шинэ их бууны анги болон янз бүрийн технологийн эхэн үедээ бусад улс орноос авч ашигладаг байсан. Хубилайн дүү болох Хүлэгү Персээс Исмайл болон Ал Аддинийг инженерээр авчирсан байна. 1282 онд дэлхийн хамгийн эртний их бууг монголын эзэмшилд байсан Манжураас олж бүртгэсэн байдаг. Хубилай болон түүний жанжидад эдийн засгийн ашиг тустай тул өмнөд хятадаас мөргөлдөөн гарахаас зайлсхийж байв. Хубилайн гадаадын албаныхан дипломат болон цэргийн бодлогын хувьд эзэнт улсын бодлоготой байв.  [[Хубилай хаан]] 1271 онд [[Вонжун ван|Вонжун ванг]] улс орныг нь удирдах эрх олгож, цэргээр хамгаалуулсан. 1272 онд Монголын эзлэн түрэмгийллийн дараа Солонгос нь Юань улсын эрх мэдэлд бүрэн оржээ. [[Гүрё]] дахь Монголын цэргийн бааз болсон. 1276 онд Монголын их цэрэг Өмнөд Сүн улсын нийслэлийг эзлэн авч залуу хаан, олон түшмэд, цэргийн хамт олзлон авсан. Гэвч 1279 он хүртэл Сүн улсын үлдсэн цэргүүд бууж өгөлгүй тэмцсээр байсан бөгөөд эцэстээ ялагдан [[Өмнөд Сүн улс]] мөхжээ.

===Япон руу довтолсон нь===
{{main|Монголчуудын Япон руу хийсэн довтолгоо}}
[[Файл:Khubilai’s failed invasion of Japan, painting from Japanese Imperial Collection. One third of the army was drowned when a typhoon struck the invading navy. (RM221).jpg|thumb|Хубилайн Япон руу хийсэн амжилтгүй довтолгоо, Японы эзэн хааны цуглуулгад буй зураг. Тэнгисийн цэргүүдийн гуравны нэгийг нь тайфунь живүүлжээ.]]
[[Файл:Mōko Shūrai Ekotoba Mongol Invasion Takezaki Suenaga 2 Page 5-7.jpg|thumb|right|240px|Самүрай Сүэнага Монголчуудын сум, бөмбөгтэй тулгарч байгаа нь. ''[[Мооко Шүүрай Экотоба]]'' (蒙古襲来絵詞), 1293 оны орчим.]]
Хубилай хаан Япон руу 2 удаа далайгаар дайран довтолсон хэдий ч завиных нь загвар болон цаг агаарын нөхцөл байдалд тохиромжгүй байж далайн шуурга учирч бүтэлгүйтсэн. Эхний дайралтаа '''1274''' онд 900 завьтайгаар хийсэн байна. 2 дахь дайралтаа '''1281''' онд хийсэн. Монголчууд энэ үед 2 тусдаа хүчийг илгээсэн бөгөөд эхнийх нь 40000 Хятад, Солонгос, Монгол цэргүүдийг Масачаас гарган 900 завиар явуулсан бөгөөд энэ үед хоорондоо 74 м уртын зайтай 3500 завинд өмнөд Хятадаас авсан 100000 далайчин бүхий томоохон хүчийг илгээжээ. Тухайн үед усан цэргүүдэд зэр зэвсэг тийм их ч байгаагүй. 10-р сард Солонгос, Японоос 110 мил зайд завиараа дөхөж очсон байсан. Солонгосчууд 1281 оны 6-р сарын 23-нд Хаката буланд усан завиараа хүрсэн байсан боловч Хятадаас гарсан завь нь энд хүрч чадаагүй байна. Самурай цэргүүд Монголын цэргүүдийг дахин ялсан. Монголчууд нэгдсэн хүчтэй байснаар дайнд ялдаг. Монголчууд галт сумаар дэлбэлж, нум сумаар тасралтгүй харваж, Самурайг бөмбөгдсөн байна. Гэвч Монголчууд японыг усан цэргээрээ ялаагүй байна. Усан цэргийн Археологич Доктор Кензо Хаяашида Такашимагын баруун эргийн дагуух 2 дахь дайралтын үед хэрэглэж байсан зарим зүйлсийг нээн илрүүлсэн байна. Түүний багийн олддвор нь Хубилай хааны дайралт Японыг сандаргаж байсныг гэрчилдэг. Хятадууд завийг маш ихээр хэрэглэдэг байжээ. Хубилай хааны хяналтан доор Хятадууд дайралтанд орох үед хэрэглэх завийг маш түргэн шуурхай олноор нь барьж байгуулж байжээ. Хаяашида Хубилайн стандарт, маш сайн бүтэц зохион байгуулалттай далай дээгүүр явдаг завинууд ашиглаж байсан гэдгийг томъёолсон. Япон руу дайрсан анхны дайралтын дараа Японы усан цэргүүд болох Вокоу нар Солонгос руу дайралт үзүүлсэн байдаг. Гэвч Монгол, Солонгосын хүч түүнийг буцаасан бөгөөд Вокоугын усан цэргүүд Горёо болон Камакура дахь цэргийн чадалд хүрэхээргүй сул байсан нь харагддаг. 1293 онд Юань улс Окинавагаас 100 японыг олзлон авсан байдаг.

====Вьетнам руу хийсэн довтолгоо====
{{main|Монголчуудын Вьетнам руу хийсэн довтолгоо}}

Хубилай хаан тухайн үеийн [[Дай Вьет]]ийг 2 удаа дайлаар морджээ. Хубилай 1260 онд Их Хаан болсны дараа Тран династи 3 жил тутам [[даргач]] хүлээн авч, [[өргөл]] өргөдөг байсан&lt;ref&gt;Matthew Bennett, Peter - The Hutchinson Dictionary of Ancient &amp; Medieval Warfare, p.332&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;Christopher Pratt Atwood - Encyclopedia of Mongolia and the Mongol empire, p.579&lt;/ref&gt;. Гэвч удалгүй тэдний хаан нь түүнээсээ татгалзжээ. Ийнхүү эхний аян дайн (Монголчуудын Дай Вьет рүү хийсэн 2 дахь довтолгоо) 1284 оны 12 сард хунтайж [[Тогоон(ханхүү)|Тогооноор]] удирдуулан хил даван орж, Ханой хотын зүүн хойд талд байх Вань Киепт [[Омар]]ын байгуулсан ялалтын дараа төд удалгүй Тан Лон (одоогийн [[Ханой]])-г эзлэв. Тэр үед [[Чампа|Чампа улс]] руу [[Согэту]] хойш хөдөлж, Нге Ан (одоогийн Вьетнамын төв-хойд бүс нутаг) руу хүрэлцэн ирэхэд Траны генерал Тран Киений удирдсан арми түүнд бууж өгөв. Гэвч [[Тран династи|Траны хаад]] болон дээд командлагч Тран Хун Дао тактикаа өөрчлөн, хамгаалалтаас довтолгоонд шилжиж, Монголчуудын эсрэг тэмцэж эхлэв. 4 сард генерал [[Тран Куан Хай]] Чүон Дүонд (одоогийн [[Ханой]]н хэсэг) [[Согэту]]г буулган авч, Тай Кетэд болсон томоохон тулалдааны үеэр Согэту алагдан, Траны хаад ялалт байгуулав. Удалгүй генерал [[Тран Нат Дуат]] ч  Хам Ту (одоогийн [[Хун Ен]]ий хэсэг)-д ялалт байгуулж, [[Тогоон(ханхүү)|Жэнь Нань ван Тогоон]] генерал [[Тран Хун Дао]]д ялагдсанаар Хубилай хааны [[Дай Вьет]]ийг эзлэх гэсэн анхны оролдлого амжилтгүй болжээ. Тогоон [[Дай Вьет]]ийн харваачдад алуулахаас сэргийлж хүрэл хоолойд нуугдсан бөгөөд энэ үйлдэл нь Их Монгол Улс болон Тогооны хувьд ичгүүртэй явдал болсон билээ.[[Файл:Mongols.jpg|thumb|right|240px|Монголын Юань улсын цэргүүд. ''[[Мооко Шүүрай Экотоба]]'' (蒙古襲来絵詞).]]Амжилтгүй оролдлогынхоо дараа Хубилай Нан Тонгийн ах, Аннамын хаан бөгөөд Монголчуудад урвасан Тран Ич Такийг илгээхээр төлөвлөсөн боловч, Юаний [[Хүнань]] дахь хангамжийн баазад асуудал гарч, дээрээс нь Хайдугийн довтолгоон нэрмэснээр төлөвлөгөөгөө цуцалжээ. 1285 онд Төвөдийн Бригун урсгалынхан бослого дэгдээж, Пагвагийн урсгалын хийдүүдийг довтолсон. Цагадайн хан [[Дува]] босогчдод туслахаар ирж, Таримын сав газарт Хубилайн нэгтгэлүүдийг ялаад, Хар-Хошууг бүслэв&lt;ref&gt;M.Kutlukov, Mongol rule in Eastern Turkestan. Article in collection Tataro-Mongols in Asia and Europe. Moscow, 1970&lt;/ref&gt;. Хайду Бешбаликт байсан армийг устгаад, дараа жил нь хотыг эзэлжээ. Ихэнх уйгурууд [[Кашгар]]ыг орхин, Юаний алс зүүн хэсэг дэх аюулгүй газар луу нүүж одов. Энэ бүхэн Хубилайн ач Бухтөмөр 1291 онд 10,000 Төвөдийг хороож, Бригунгийн бослогыг дарах хүртэл үргэлжлэн, Төвөдийн байдал арай гэж намжив.

Ийнхүү [[Дай Вьет]]эд анхаарал хандуулах боломжтой болсон Хубилай хаан 2 дахь довтолгоогоо 1287 онд, өмнөхөө бодвол том флот, хоол хүнсний арвин нөөцтэйгээр сайтар зохион байгуулалттайгаар эхлүүлэв. [[Тогоон (ханхүү)|Тогооны]] удирдсан монголчууд Ван Киеп рүү (баруун хойноос) хүрч очин, [[Омар]]ын явган болон морин цэргүүдтэй (Улаан голын дагуу өөр замаар очсон) нийлэн, тулалдаанд хялбар ялав. Тэнгисийн флот Ван Донд [[Ха Лон булан]]гийн ойролцоо) ялалт байгуулсан ч хүнсээ ачсан ачааны том онгоцоо орхисон байсныг нь генерал [[Тран Хан Ду]] олзолжээ. Ингээд Тан Лон (одоогийн [[Ханой]])-д байсан монголчууд хүнсний хомсдолд нэрвэгдэв. Хангамжийн талаар шинэ мэдээ ирэхгүй байсан тул Тогоон армиа Ван Киеп рүү ухраахаас өөр аргагүй боллоо. Тэр үед [[Дай Вьет]]ийн арми урагш давшин, Монголчуудад эзлэгдсэн байсан олон сууринг чөлөөлжээ. Явган цэргүүд нь Ван Киеп дэх Монголчуудыг довтлох тушаал авав. Тогоон армиа хоёр хувааж, ухарсан байна.

4 сарын эхээр Хубилайн Кипчак жанжин [[Омар]]аар удирдуулсан тэнгисийн цэргийн хүчин явган цэргээр дэмжүүлэн [[Бач Дангийн тулалдаан (1288)|Бач Дан голд]] хүрч очив. Гүүр, зам устгагдаж, Дай Вьетийн цэргүүд довтолж байсны улмаас Бач Данд явган цэргийн дэмжлэггүй болжээ. Дай Вьетийн жижиг флот уг тулалдаанд оролцож, ухарч байгаа дүр үзүүлсэн байна. Монголчууд Дай Вьетийн цэргүүдийг нэхэн хөөгөөд тэдний бэлдсэн талбарт очжээ. Тэнд хүлээж байсан мянга мянган жижиг завь хоёр эргээс гарч ирэн, дайсны эгнээг задалсан. Гэнэтийн хүчтэй дайралттай тулгарсан Монголчууд далай руу ухрахыг оролдсон ч Дай Вьетчүүдийн татсан уяанд тээглэн хөлөг онгоцнууд нь гацаж, олонх нь эвдэрч сүйдэн живжээ. Тэр үед нь олон тооны галт салнууд урсан ирж мөргөж байв. Айсан Монгол цэргүүд онгоцноосоо үсэрч буун, эрэг рүү гарсан бөгөөд тэнд тэднийг Траны хаан болон [[Тран Хун Дао]]гийн удирдсан арми хүлээж байлаа. Ингээд Монголын тэнгисийн флот бүрмөсөн сүйрч, Омар олзлогджээ. Тэр үед [[Дай Вьет]]ийн арми Лан Соны дагуу Тогооны армийг үлдэн хөөжээ. [[Тогоон(ханхүү)|Тогоон]] ширэнгэн ой дундуур дутаан нутаг буцсан аж. Гэсэн ч [[Дай Вьет]] болон [[Чампа]]гийн хаант улсууд цаашид зөрчилдөөн үүсэхээс сэргийлж, Хубилайн захиргааг хүлээн зөвшөөрсөн билээ&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;/&gt;&lt;ref&gt;René Grousset-The empire of the steppes, p.290&lt;/ref&gt;.

====Зүүн Өмнөд Ази, Өмнөд тэнгис ====
{{main|Монголчуудын Бирм рүү хийсэн довтолгоо|Монголчуудын Жава руу хийсэн довтолгоо}}
Бирмийн эсрэг хийсэн 3 аян дайнаар (1277, 1283, 1287) Монголчууд Ирраваддийн дельтэд хүрч, Бирм дэх [[Паганы хаант улс]]ын нийслэл [[Баган]]ыг эзлэн, өөрсдийн тоглоомын засгийн газар байгуулсан&lt;ref name=&quot;ReferenceB&quot;&gt;René Grousset-The empire of the steppes, p.291&lt;/ref&gt;. Хубилай албан ёсоор бол сюзерентет улсыг байгуулсан хэдий ч [[Бирм]]чүүд Монголын дагуул улс болж, тэднийг Хятадаас хөөгдөх хүртэл алба гувчуур өргөн барьсаар байв&lt;ref&gt;C.P.Atwood-Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, p.72&lt;/ref&gt;. [[Камбож]]ийн [[Кхмерийн хаант улс]] болон [[Малайз|Малай]], [[Өмнөд Энэтхэг]] дэх жижиг улсууд Хубилайн хаанчлалыг 1278-1294 онуудад хүлээн зөвшөөрч байв. Уг бүс нутаг дахь монголчуудын сонирхол нь цэвэр худалдааны болон алба гувчуурын харилцаа тогтооход оршиж байлаа. 

Хаанчлалынхаа сүүлийн жилүүдэд Хубилай [[Жава]] дахь [[Сингасари]]гийн вант улсын эсрэг 20-30,000 цэрэг хөдөлгөн, өшөө авах усан замын аян дайн (1293) хийсэн боловч Монголын хүч 3,000 дайчнаа алдаад, [[Мажапахит династи]]г эрхэндээ оруулж чадалгүй буцжээ. 1294 онд [[Тайланд|Тайландын]]  нутагт оршиж байсан 2 хаант улс болох [[Сухотайн хаант улс|Сухотай]], [[Чианмай улс|Чианмай]] Хубилайн эзэнт гүрний [[ивээлийн улс]] болсон&lt;ref name=&quot;ReferenceB&quot;/&gt;.

===Сахалиныг эзэлсэн нь===

Монголын цэргүүд [[Сахалин]] руу хэд хэдэн удаа дайрсан бөгөөд энэ нь 1264-1308 онд үргэлжилсэн юм&lt;ref&gt;Mark Hudson-Ruins of Identity, p.226&lt;/ref&gt;. Их Монгол Улс нь албан татвар дээр суурилдаг тул шинэ газар нутгийг эзлэн авбал эдийн засаг нь сайжирдаг байжээ. [[Нивх үндэстэн|Нивх]] ба [[Орок үндэстэн|Орокууд]] нь Монголд захирагдах болсон. Харин [[Айнү үндэстэн|Айнүгийн ард түмэн]] Монголын шууданг довтолж, Их Хаанд дагаар орсон Сахалины уугуул иргэдтэй тулалддаг байв&lt;ref&gt;Brett L. Walker-The Conquest of Ainu Lands, p.133&lt;/ref&gt;. Эцэстээ 1308 онд Айнүгийн овог аймгууд Монголчуудын захиргааг хүлээн зөвшөөрчээ.

==Европ==
[[Файл:Qubilai Setsen Khaan.JPG|thumb|270x270px|Хубилай хааны залуу үеийг дүрсэлсэн хөрөг]]
Хубилай хааны удирдлага дор Дорнод ази болон барууныхныг хооронд нь шууд холбоо тогтоох нь нээлттэй болж [[Төв Ази|Төв азийн]] худалдааны замуудад монголчууд хяналтаа тавьж өртөө шуудангийн үйлчилгээг үзүүлдэг байсан учир монголын эзэнт гүрэнд үзүүлэх ач холбогдол нь их байв. 13 р зууны эхээр европ болон төв азичууд мөргөл, аялал, жуулчлал, элч төлөөлөгчийн журмаар, Хятад руу явдаг замыг бий болгосон. Монголчууд хятадыг захирдаг байсан учир Монголын эзэнт гүрний ойролцоо хаана ч байсан бөгөөд Орос, Перс, Месопотами зэрэг улс руу бүхий л худалдааны зам чиглэдэг байв. Их хаан болон Пап ламын хооронд хэдэн удаа элч төлөөлөгчийг шууд сольж байжээ. 1266 онд Хубилай хаан Венецийн мөргөлчдөд зөвшөөрөл олгож, 100, 100-н христийн номтнууд болон инженерүүдэд Пологийн ах дүү нарт явах зөвшөөрөл олгожээ. 1263 онд ах дүү Поло нар Ромд эргэн ирсэн. Их хаан Хубилай ба [[Ил Хаант Улс|Ил хан]] [[Аргун|Аргуны]] сайд болох Раббн бар саума 1287-1288 оны үед өрнөдөд Ром, Парис, Бореукас ба дорнодод Дадугаар аялал хийж гол захирагчтай нь уулзсан байдаг. Никкологийн хүү Марко Поло энэхүү аялалдаа өөрийнхөө аавыг хамт дагуулан явж байсан нь Хятад болон Монголд хамгийн сайн танигдах жуулчин болохынх нь үндэс байсан байж болно. Тэрээр Хубилай хааны удирдлага дор 1275-1292 оны хооронд 17 жилийн турш [[Юньнань муж|Юннань]] ба [[Фужянь муж|Фужянь]] мужуудаар наймаа хийж, мөн элч тагнуулын үүрэг гүйцэтгэн оролцож байсан. Гэвч үүнийг дундад иргэн улсын үеийн түүхчдийн Хятадыг дүрсэлсэн хэсгээс гарч ирсэн дэлхийн дүрслэл хэмээх сэтгүүлээс авсан хэмээн европт дамжуулан үздэг байна. [[Раббан Саума]] дахь дорнод Азийн хэсэгт байсан Кистиорак гэдэг лам нь одоогийн Бээжингийн газар нутагт төрсөн. Тэрээр 1278 онд Иран дахь [[Ил Хаант Улс|Ил ханы]] засаглалд төв азиас орж ирсэн бөгөөд Монголчууд [[Ислам|Исламд]] байдаг христэд итгэгчдэдийн тусламжийг авахаар европ руу явсан байдаг. Энэ мэтчилэн тив газруудыг хэрэн хэсэж мэдээлэл түгээж байсан хүмүүс олон байв. Хубилай хааны удирдлага дор анх хязгаарлалттай боловч хятад болон өрнөдийнхний хооронд соёлын солилцоо болон харилцаа холбоог шууд тогтоож байжээ.

==Юань улсын эзэн хаан болсоны дараах засаглал==

Тэрээр хятадын улс төр болон соёлын загварчлалыг сайшаан дэмжсэн байдаг нь хятад дахь засаглалаа тогтмол барьж байхад анхаарч, хятадыг хятад аргаар захирах нь зөв гэж үзсэн.  Ингэхдээ энэ үүргийг зөвлөлийн түшмэл [[Хао Жин]], [[Лю Бинжун]] нарт тушааж, засаг захиргааны төсөл боловсруулсан нь монголын уламжлалт соёлын нөлөөг багасгаж  Тан улсын жишээг бага зэрэг өөрчилж хийсэн байдаг юм. Гэхдээ энэхүү засаг захиргаа нь монгол дахь мянгатын тогтолцоог халсан гэсэн үг биш юм. Хубилайн хаанчлалын 1260-1272 онуудын хооронд дээрх төрийн бүтцдээ гурваас дөрвөн удаа  өөрчлөлт оруулж байсан. Хубилай [[Пагва лам|Пагва  ламыг]] эзэнт гүрний шашны тэргүүн буюу [[Улсын багш|улсын багшаар]] томилжээ. Энэ нь монголчуудыг күнзийн сурталд шууд уусахаас сэргийлсэн байдаг. Мөн 1269 онд Пагва ламтан түвэд үсгээс сэдэвлэж, их хааны зарлигын дагуу дөрвөлжин үсгийг зохиосон байна. Хубилай Төвд болон хятадын лам нарыг Пагвагийн удирдлаганд оруулж дээд шүүхийн хяналтын хороог үндэслэсэн байна. Хаган нь 1270 онд дээд шүүхийн хажууд Мусалманы анагаахын төв, 1271 онд Исламаны одон орны судлалын удирдах төв, 1289 онд  эзэнт гүрний хөвгүүдэд зориулж Мусалманы сургууль байгуулсан байна.Лю Бинжун(1274)  [[Ши Тяньзи]] (1275)  [[Жао Би]] (1276) ба [[Дун Вэй Бин]] (1278) нарын Хятадын нөлөө бүхий түшмэд нь нас барж алга болсоны дараа хааны ордонд Ахмад ноёны нөлөө асар их болсон нь хятад түшмэдийн нөлөө нэг хэсэг суларчээ. Хубилай улсын байдлыг хянадаг удирдлагын ахлагчаар Ахмад Фанакатыг томилсон.

1286 онд хааны зарлигаар Жун шу шэний баруун гарын чинсангаар тангадын [[Санга ноён|Санга ноёныг]] томилсон нь дахин уйгур ноёдын нөлөөг идэвхжүүлжээ. Тухайн үед төрд Баарин аймгийн [[Баян жанжин]], [[Жалайр|Жалайрын]] [[Хантун|Хантун ноён]], [[Борохул|Борохулын]] үр удам болох [[Очичар]] нар, Аралудын [[Боорчи|Боорчийн]] удмын [[Иштөмөр]] зэргийн монгол ноёд их нөлөөтэй байсан. Хубилай хаан 1271 онд Их Монгол улсын нэрийг  сольж Да Юань гэж нэрлээд, дараа онд нь Жунду хотыг Даду гэж нэрэлсэн. Хуучин нийслэл нь Шанду байсан. Хубилай хаан 1274 онд өмнөд [[Сүн улс|Сүн улсын]] эсрэг дахин цэрэг мордуулж,  эцэст нь Сүн улсыг мөхөөснөөр хятадын түүхэнд анх удаа бүх нутгаа алдаж, тусгаар тогтнолоо алдсан. Хубилай хаан хойд өмнө хятадын дагуу эх сувгийг байгуулсанаар эдийн засгийг өсгөж, барилга байгууламжийг засварлаж, замуудаа өргөтгөж, дүрэм журмаа сайжруулж байсан нь улс орны алтан үеийг авчирсан байлаа. Хубилай хааны гэрийн сургууль нь хуучны монгол уламжлалуудыг зарим ойлголтуудыг  багтаасан байсан бөгөөд Хубилай хааны засаглалаар эдгээр уламжиллууд нь үргэлжлэн явагдсан бөгөөд зарим нэг уламжлалт хятад боловсролын  соёлын асуудал нэвтэрсэн байв. Хубилай монголын мөргөлчдийг 1263 онд татвар төлөх ёстой хэмээн зарлиг гаргасан бөгөөд 1268 онд татварын алба байгуулсан байна. 1286 онд далай эрэг орчмын худалдаанд зах зээлийн татварын хяналтыг тавьжээ. 1260 оны 8 сард Хубилай хугацаа нь дуусдаггүй цаасан мөнгө эргэлтэнд оруулж данс тооцоо бүхий цаасан мөнгийг  анх бий болгосон байна. Ийнхүү мөнгө нь алт, мөнгө болон хувирах боломжтой болсон бөгөөд засгийн газар татвар төлөгчдөөс цаасан мөнгө авдаг байв. Ийнхүү Чао хэмээн нэрлэгддэг цаасан мөнгөөр л татвараа төлөхийг шаарддаг болсон. Хубилайн засаглал гадны мөргөлчид юмуу энгийн иргэдээс алт мөнгөн хэлбэрээр татвараа хураан авч байсан. Гэвч наймаачид солилцоо хийж засгийн газраас авдаг болсон. Хубилай хаан анх яагаад фиат мөнгө үйлдвэрлэгчдийг бий болгосны учир нь ийм юм. Цаасан баримтууд нь цуглуулсан татварыг бий болгодог бөгөөд энэхүү том улс орны зоос тээвэрлэхэд зарцуулдаг байсан зардлыг бууруулсан. 1287 онд Хубилайн сайд Санга [[Жи Юаний цаасан мөнгө]] хэмээх  шинэ мөнгөн тэмдэгт бий болсон. Хубилай азийн урлагийг дэмждэг байсан бөгөөд шашны итгэлийг ч дэмждэг байжээ. Хубилай хаан Таоистын эсрэг үзэл баримтлалтай байсан. 1270 онд Марко Поло гэх мэтийн хэд хэдэн европчууд монгол гүрэнд зочилон ирсэн байдаг нь худалдаа наймаа маш сайн дэлгэрсэн нь харагдаж болмоор юм.

===Соёл, боловсрол===
Чингисийн ач хүү Хубилай, [[Чингис хаан|Чингис]] Өвөөгийнхөө мэлмий гийсний 120жилийн ойг тохиолдуулан, [[Монгол бичиг|монгол бичгээрээ]] Монголын анхны Нэвтэрхий толийг зохиолгож хэв сийлж 1282 онд тархаасан гэж хэлэх үгүйсгэшгүй бат үндэс эндээс соёолон гарч ирж байна гэж монголч эрдэмтэн [[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]] [[Юань улсын судар|&quot;Хөх Монгол Усын&quot;]] cударын 12р дэвтэрээс олж батлав. &lt;ref name=&quot;Хубилай_хаан&quot;&gt; [[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]], Чингис хааны мэндэлсний 120 жилийн ойд зориулан нэвтэрхий толь зохиож байжээ. 2020.01.03[http://maral-books.net/encyclopedia_120/]&lt;/ref&gt;

==Наяны бослого==
[[Файл:Liu-Kuan-Tao-Jagd.JPG|thumb|Ан агнуурын зураг]]
1274 онд Хубилай хаан [[Зүрчид]] дахь Монголын төлөөлөгчөөр Лянь Хихианыг томилсон. Чингис хааны дүү Бэлгүтэйгийн 4 дэх үеийн ач 1287 онд [[Наян]] нь өдөөн хатгажээ. Наян нь Төв Ази дахь Хубилайн өрсөлдөгч болох [[Хайду|Хайдутай]] холбоо тогтоожээ. Түүний харъяанд Зүрчид, [[Кидан үндэстэн|Кидан]], Монгол угсааны цэргүүд захирагдаж байсан. Хасарын хүү болох [[Шидур]] ба Хачиуны үр удам болох [[Хадаан ноён|Хаданы]] удирдлаган дор бослого гарчээ. Хубилай, Наяны эсрэг Баян жанжныг явуулсан. Хубилай хааны их цэргийн нэг хэсгийг жанжин [[Ли Тин|Ли Тингийн]] удилдлаган дор Наянгийн цэргийн эсрэг байлдуулсан. Эцэстээ Наянгийн талын Табутай нарын жанжин баатруудын цэрэг ухаран зугтахад тэднийг нэхэмжилэн хөөсөөр Шар мөрний орчимд нэхэн гүйцсэн. Наяныг хаан зарлигаар цус гаргалгүй нөгчүүлсэн.

Харин Хайдугийн цэргийн хүчин баруун талаас довтлоход Хубилай хаан, Гамала хан хөвүүн, Баян нарыг Хархорумд их цэргийг удирдуулж, түүний эсрэг хөдлөгсөн. Харин тэр хоёр ялагдах болохул Гүрёгийн Чүн Нёл вангийн цэргийг ардаас нь илгээсэн нь тус удаагийн зэвсэгт тэмцэл нь Хубилай хааны хувьд их чухал байсныг харуулж байна. 

Энэ үед Шидур вангийн цэрэг мөн Ляонин мужид бослого гаргасан боловч сарын дотор түүнийг няцааж, Шидур ван бууж өгсөн. Хайдугийн цэрэг энэ удаагийн дайнаас зугтаан хойд зүг рүү явсан. Хэдий тийм боловч Хайду Чингай балгас дахь Юань улсын гол цэргийн хүчийг буулган авсан бөгөөд 1289 онд маш богино хугацаанд Хархорумыг эзлэн суусан байна. 

Хайду Хубилай хаан цэргийн томоохон хүчээ хөдлөгөхөөс өмнө зугтаажээ. 1289 он хүртэл Наяныг дэмждэг хүмүүс байсан боловч аяндаа алга болсон. Бослого гаргасан тайжийн цэргийн хүчнийхэн гэр бүлийнхнийхээ хамт улс орон бүртээ буцсан байв. Хубилай Монгол Зүрчидэд гарсан бослогын үеэр зарим хүмүүсыг залхаан цээрлүүлсэн байна. Энэхүү бослогын улмаас 1287 оны 12-р сарын 4-нд Ляонингийн орон нутгийн төлөөний яамыг байгуулж, монгол вангуудын мэдлийн нутгийг хятад засаг захиргааны нэгжээр сольсон нь улс төрийн томоохон алдаа болжээ.

==Өтөл нас==

[[Чингим]] ааваасаа 9 жилийн өмнө буюу 1285 онд нас баржээ. Хубилай харамсан гашуудсан бөгөөд түүний эхнэр [[Хөхжин хатан]] дотно хэвээр үлджээ. Өөрөөр хэлбэл Хубилай хаан амьдралынхаа эцэст Тулай өвчин туссан байжээ. Тэрээр амьтны эд эрхтэн идэх дуртай болсон учир жин нь маш их нэмэгдсэн. Ийнхүү түүний цусан дахь бөөмийн хэмжээ томорсноор [[Тулай өвчин|тулай өвчинтэй]] болсон байна. Түүний үхэлтэй энэхүү өвчин холбоотой. Хубилай хаан [[Чингим]]ийн хүү [[Өлзийт Төмөр хаан|Төмөр]] шинэ титэм залгамжлагчаараа сонгогдсон бөгөөд Монголын эзэнт гүрний 6 дахь эзэн хаан болж Хубилай хааныг нас барсны дараа Юань гүрний 2 дах захирагч болжээ. Өвчний улмаас эцсийн эцэст түүнээс 30 насаар ах Баяныг ч цэргийн хүчний удирдлагаар сонгох боломжтой байжээ. Хубилай байнга бие нь суларсаар 1294 оны 2-р сарын 18-нд нас баржээ. Тус ондоо оршуулгын ёслолыг хийсэн бөгөөд монголын хаадын оршуулгын газар [[Чинянгу|Чинянгуд]] аваачсан байна.

==Өв хөрөнгө==                                 

1260 онд хаан ширээнд гарч ирсэн Хубилайн хүч чадал [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрнийг]] шинэ чиглэлд хандуулсан ажээ. Тэрээр маргаантай байдлаар хаан ширээнд суусан боловч түүний үед Монголчуудын хөгжил хурдасч дэлхийтэй харилцаж байсан төдийгүй [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрнийг]] [[Хятад|Хятадын]] соёл иргэншилтэй холбож өгсөнөөр эзэнт гүрний хүн ам сайн сайхан амьдрах нөхцлийг хангаж өгсөн байна. Хубилай болон түүний өмнөх хаадын байлдан дагуулал хүчирхэг [[Хятад|Хятадыг]] цэргийн хүчээр байлдан эзэлж, бүтээн байгуулалтанд дахин оруулснаараа эзэнт гүрний хөгжилд маш том үүрэг гүйцэтгэсэн. Одоо үеийн [[Бээжин]] хотын орчим төвлөрч байсан нийслэл хотоосоо Дотоод Азийн бүрэлдэхүүнд багтдаг [[Түвд]], Шинжаан ба Монголд жинхэнэ эзэнт гүрний хууль дүрмийг боловсруулахын зэрэгцээ энэ бүс нутагт Алтан улсын түрүүчийн хаадын барьж байсан дүрмүүдийг сахиулж чадсан байна.

==Гэр бүл==  

Хамгийн түрүүнд Хубилай хаан Тэгүлэнтэй гэрлэсэн бөгөөд Тэгүлэн маш эрт нас баржээ. Түүний дараа Хубилай хаан [[Хонгирад]] аймгийн Чаби хатантай гэрлэжээ. Чаби түүний хамгийн хайртай эхнэр байжээ. Чаби буюу Чимбай хатан төрийн бодлогод оролцож байсны зэрэгцээ Хятадын торгоны урлалыг шинэ түвшинд хөгжүүлэхэд их үүрэг гүйцэтгэжээ. 1286 онд Чаби хатныг нас барсных нь дараа Хубилай Намбуй хэмээх залуухан үеэл дүүтэйгээ Чабигийн хүслийн дагуу гэрлэжээ. Хубилай болон түүний эхнэрийн хүүхдүүдэд дараах хүмүүс багтана.
&lt;gallery widths=&quot;600&quot; heights=&quot;350&quot; perrow=&quot;1&quot;&gt;
Файл:Dschingis Khan und Kublai Khan Monument1.jpg|
&lt;/gallery&gt;

=== Хатад ===

*'''Тэгүлэн''' нь Хубилай хааны анхны хатан бөгөөд залуу байхдаа нас барсан. Тэрээр Дорж хэмээх хүү төрүүлсэн.
*[[Чаби хатан|'''Чаби хатан''']] нь (1216-1281) [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноён охин бөгөөд [[Хубилай хаан]]ы 2 дахь хатан. Тэрээр хэзээ Хубилай хаантай гэрлэсэн нь тодорхойгүй ч Их хаанд [[Чингим]], Мангала, [[Номуган]], Хөхэчи гэх 4 хүү төрүүлэн өгсөн. 
*[[Намбуй хатан|'''Намбуй хатан''']] нь 1283 онд Хубилай хаантай ураглан ганц хүү төрүүлж өгсөн. Түүний хэзээ төрсөн болоод хэзээ нас барсан зэрэг нь түүхэнд тэмдэглэгдээгүй.
*Дөрвөдийн [[Дөрбэжин хатан]]
*Дархай хатан
*Нуган хатан
*[[Бавужин хатан]]: Үүшин овгийн Борохул ноёны удмын хүн. Аячи тайж, Тогоон нарын эх.
*Хөхлүн хатан
*Сүхдаш хатан
*Бабахан хатан
*Сабуху хатан

=== Хөвүүд ===

*[[Дорж (Хубилайн хүү)|Дорж]] (?-1263) нь [[Хубилай хаан]]ы ахмад хөвүүн бөгөөд 1260 онд Хубилай хааныг хаан суухад хунтайжаар өргөмжилөгдөж, Төвлөн засах яамны эрхэлсэн сайд болсон. 1263 онд өвчнөөр тэнгэрт хальсан.
*[[Чингим|'''Чингим''']] (1243-1286) Хубилай хааны дэд хөвүүн. 1266 онд жинь ван, 1273 онд [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|янь ван]] бөгөөд [[хунтайж]] болсон. 1286 онд өвчин тусч өөд болсон. Күнзийн номлолд нэвтэрч, Хархорум хотод цэрэг захирч удаан хугацаагаар сууж байсан.
*[[Мангала]] бол [[Хубилай хаан]]ы гутгаар хөвүүн бөгөөд Чинь ван, Ань Си ван цол хүртэж, Ганьсу, Шааньси мужийн их цэргийг захирч, Хайду ханы эсрэг байлдаж байсан. 1280 оны орчимд нас барсан.
*[[Номуган]] Хубилай хааны дөтгөөр хөвүүн. Бэй Ань ван цол хүртэж, [[Хайду хан]]&lt;nowiki/&gt;ы эсрэг тэмцэж байсан бөгөөд сүүлд 1292 оны үед нас барсан.
*[[Хөхэчи]]  нь Юньнань ван цолтойгоор [[Юньнань муж]]ийг захирч байсан. Хятад зөвлөхдөө алуулсан. Түүний цол, албан тушаалыг үр удам нь залгамжлжээ.
*[[Аячи]] нь Хубилай хааны 6-р хөвүүн. Наян вангийн бослого дарах их цэргийн нэгэн хэсгийг удирдаж байсан.
*[[Агругчи]] нь Хубилай хааны 7-р хүү юм. Си Пин ван цолтойгоор Түвэдийг захирч байсан.
*[[Хөхчү (Нин ван)|Хөхчү]] нь Хубилай хааны 8-р хүү агаад Нин Юань ван цол хүртэж байсан. Хархорум хотын орчимд цэргийн захирагчын тушаалд удаан хугацаанд сууж, Хайду ханы цэрэгтэй тулалдаж байсан. 1298 онд цэргийн цааз зөрчөөд, Хайду ханы их цэрэгт ялагдсан тул эрх мэдэлээ хураалгаж, [[Гуулин улс|Гуулин улсад]] цөлөгдсөн. Хайсан хааны үед өршөөгдөж, суллагдсан.
*[[Тогоон(ханхүү)]] бол Хубилай хааны 9-р хүү. Өмнөдийг тохинуулагч Чжэнь Нань ван цолтойгоор [[Вьетнам]], [[Бирм]]ын эсрэг аян дайнд оролцож том ялагдал амсаж шийтгэл хүлээж, 1289 онд Янжоу хотын захирагчаар цөлөгдсөн.
*[[Хоталатөмөр|Хоталтөмөр]] нь Хубилайн 10-р хүү. [[Буянт хаан|Буянт хааны]] үе хүртэл амьдарч байсан.
*[[Тэмүчи]] нь [[Хубилай хаан]]ы Намбуй хатнаас төрсөн.&lt;ref&gt;Ч.Содбилэг, Монголын Юань улсын түүх. х.261 ISBN 99929-78-81-3&lt;/ref&gt; Багадаа эндсэн бололтой.

=== Охид ===

*Жао Гуо Да Жан гүнж '''[[Ерөө гүнж|Ильюэ]]''' нь [[Хонгирад|хонгирадын]] Жао У Сянь ван '''Айбухтай''' гэрлэв.
*Чан Гуо гүнж '''[[Улужин]]''' нь [[Ихирэс|ихирэсийн]] '''Бэйбухтай''' гэрлэв.
*Чан Гуо Да Жан гүнж '''[[Чалун]]''' нь '''ихирэсийн Тажинхантай''' гэрлэв.
*Лу Гуо Да Жан гүнж '''[[Өлзий гүнж|Өлзий]]''' нь хонгирадын '''Уручинтай''' гэрлэв
*Лу Гуо Да Жан гүнж '''[[Нангиажин]]''' нь эгч Өлзий гүнжийг нас барсны дараа '''хонгирадын Уручинтай''' гэрлэж, түүний нөхөр өөд болсны сүүлээр эртний ёсоор хадам дүү '''Төмөр, Манжидай''' нартай залгааагаар гэрлэв.&lt;ref&gt;[[Юань улсын судар]]&lt;/ref&gt;
*'''Чи Гуо Да Жан гүнж''' [[Хутулужин бэхи]] '''(1259-1297), ('''忽都魯揭里迷失''')''' нь Хубилай хааны охин бөгөөд [[Курё улс|Гүрё улсын]] [[Чүннёль ван|'''Чүн Нёл''']] вангийн хатан болсон.

==Хубилай Их Хааны намтар судлал==
Хубилай Их Хааны намтрыг анх бичсэн орон бол Солонгос улс ([[Гуулин улс]]), Солонгосын түүхчид юм. Хубилай Хааны Гуулин хүргэн Ван бичгийн түшмэлдээ &quot;Хубилай Хааны намтар&quot; ыг эмхлэн бичихийг тушаасан тухай түүхэн тэмдэглэл [[Гуулин улс]]ын сударт (1-31-484, 3-31-311) бий. Солонгос мэргэд, Хубилай Хааны намтарыг долоон сарын дотор бичин дуусгаж, 10 сарын билгийн тооллын хар нохой өдөр Монголд илгээсэн түүхэн тэмдэглэл нь [[Гуулин улс]]ын сударт (1-31-485, 3-31-314) толилуулсан байдаг.&lt;ref&gt;[[Б. Сумъяабаатар]], &quot;Хубилай Их Хааны үеийн Монгол Солонгосын харилцаа&quot;, 2015, p. V, Vi, ISBN 978-99973-3-025-3&lt;/ref&gt;

== Эшлэл ==
{{reflist|2}}
{{s-start}}
{{Залгамжлал 
|өмнө         =[[Аригбуха хаан]]&lt;/br&gt;[[Мөнх хаан]]
|албан_тушаал =[[Монгол хаад#Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын Далай Их Хаан]]
|он           =1260-1271
|дараа        =[[Өлзийт Төмөр хаан]]
}}
{{Залгамжлал 
|өмнө         =Шинээр байгуулагдсан
|албан_тушаал =[[Монгол хаад#Юань улс|Их Юань Улсын Их Хаан]]
|он           =1271-1294 
|дараа        =[[Өлзийт Төмөр хаан]]
}}
{{Залгамжлал 
|өмнө         =[[Сүн улс]]ын [[Бин хаан]]
|албан_тушаал =[[Хятад|Хятадын]] хаан
|он           =1279-1294 
|дараа        =[[Өлзийт Төмөр хаан]]
}}
{{end}}

==Нэмж унших==
* [[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]]: ''&quot;Хубилай Их Хааны үеийн Монгол Солонголын харилцаа&quot;,'' 2015, ISBN 978-99973-3-025-3

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Хубилай хаан| ]]
[[Ангилал:Алтан ураг]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]]
[[Ангилал:Монголын их хаан]]
[[Ангилал:Их хаан]]
[[Ангилал:Юань улсын хаан]]
[[Ангилал:1215 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1294 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>prv9q14gfnr3we8oiku8r9u76qv851l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жузеппе Верди</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4220</id>
    <revision>
      <id>709716</id>
      <parentid>697642</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T04:25:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6241" xml:space="preserve">[[Файл:Giuseppe Verdi by Giovanni Boldini.jpg|thumb|200px|right]]
[[Файл:Giuseppe Verdi signature.jpg|thumb|200px|]]
'''Жузеппе Фортунато Верди''' ({{lang-it|Giuseppe Fortunino Francesco Verdi}}, [[1813]] оны [[11 сарын 9]] &lt;sup&gt;[[11 сарын 10|эсвэл 10]]&lt;/sup&gt; – [[1901]] оны [[1 сарын 27]]) нь [[Итали|Италийн]] [[хөгжмийн зохиолч]] байв.
{{listen|type=music
|title=&quot;La donna è mobile&quot;
|filename=La Donna E Mobile Rigoletto.ogg
|description=[[Enrico Caruso]] singing &quot;La donna è mobile&quot; (C. 1906
|title2=&quot;Bella figlia dell'amore&quot;
|filename2=Enrico Caruso, Bessie Abott, Louise Homer, Antonio Scotti, Giuseppe Verdi, Bella figlia dell' amore (Rigoletto).ogg
|description2=[[Enrico Caruso]], [[Bessie Abott]], [[Louise Homer]] and [[Antonio Scotti]]'s 1907 [[Victor Records]] recording
}}

== Намтар ==
Италийн хөгжмийн алдарт зохиолч Жузеппе Фортунато Верди бага залуу насаа гачигдал зовлонт амьдрал дунд өнгөрөөжээ. Тэр багаасааа хөгжимд дуртай болж, гоц авьяас нь тодорсон юм. Арван настайдаа нутгийнхаа сүмийн бадралт бишгүүрч, таван жилийн дараа зэргэлдээх хотынхоо [[найрал хөгжим|найрал хөгжмийн]] удирдаач болсон нь тохиолдол биш байлаа. Тэр үеээсээ хөгжмийн зохиол бичиж эхэлжээ.

Түүний &quot;[[Оберто]]&quot; хэмээх анхны [[дуурь|дуурийг]] [[1839]] онд [[Милан]] хотын “[[Ла Скала]]” театрт амжилттай тогложээ. [[1842]] онд зохиосон &quot;[[Набукко]]&quot; (Навуходоносор) гэдэг дуурь Вердийг Итали даяар хайр хүндтэй [[хөгжмийн зохиолч]] болгожээ. Энэ үеэс Италийн эх орончид үндэсний [[тусгаар тогтнол|тусгаар тогтнолын]] төлөө тэмцэлд ард олныг уриалж байсан цаг билээ. Верди, тэдний нэгэн адил Эх орноо [[Австри|Австрийн]] эзлэн түрэмгийлэгчдээс чөлөөлөхийг чин сэнтгэлээс хүсч байв. Иймээс ард түмнийхээ санаа хүслийг илэрхийлсэн &quot;Набукко&quot; болон энэ үед бичсэн бусад дуурь нь харийн бооллогчдын эсрэг тэмцлийн зэвсэг болсон юм. Тэдгээр дуурийн эрэмгий [[айзам]] бүхий найрал дуунууд нь эх орончдын сүлд дуулал болж түгжээ. Тиймээс италичууд Ж.Вердийг &quot;хөгжимч Гарибальди&quot;, &quot;хувьсгалын маестро&quot; гэж бахархан нэрлэх болжээ. [[1850]]-аад оныэхээр зохиогдсон &quot;[[Риголетто]]&quot;, &quot;[[Ерөөлч]]&quot;, &quot;[[Травиата]]&quot; зэрэг дууриуд нь түүний алдар нэрийг хилийн чанадад цуурайтуулав. [[Хөгжмийн зохиолч]] хэдийгээр түүхийн баатарлаг явдлыг дүрслэх явдлаас хөндийрсөн боловч уран бүтээлийнхээ үзэл санааны чиг баримжааг өчүүхэн ч өөрчилсөнгүй. Тэрээр хөрөнгөт нийгмийн бузар булай байдлыг уудлан илчилж байв. Ж. Верди дуурийн хэвшмэл уламжлалыг зоригтой эвдэн, зохиолын дүр, үг хэллэгт онцгой анхаарч, ардын дуунд ойр аялгуутай дуурь бүтээх болжээ. [[Ф.Шиллер]]&lt;nowiki/&gt;ийн уран бүтээлийн үйл явдалд үндэслэн хэд хэдэн дуурь бичсэний нэг нь &quot;[[Дон Карлиос]]&quot; юм. Театрт гоц тохирсон, хурц тод ангилал бүхий [[Виктор Гюго|В. Гюго]]&lt;nowiki/&gt;гийн жүжгийн зохиолууд түүнд онцгой ойр дотно байсан бөгөөд &quot;[[Эрнани]]&quot;, &quot;[[Риголетто]]&quot; гэдэг шилдэг дууриуд нь түүний жүжгээс үндэслэжээ.

[[1871]] онд Ж. Верди [[Суэцийн суваг|Суэцийн сувгийн]] нээлтэд зориулж &quot;[[Аида]]&quot; дуурь бичив. Дүрийг бүх талаар гүнзгий нээж, нийтлэг шинжийг реалист ёсоор гаргах аргыг тэр [[Уильям Шекспир|Шекспирээс]] сурчээ. &quot;[[Макбет]]&quot; ([[1847]]) хэмээх дуурь болон хөгжмийн ертөнцийг гайхуулсан &quot;[[Отелло]]&quot; (1887), &quot;[[Фальстаф]]&quot; ([[1893]]) дууриудад нь Шекспирийн зохиолын үзэл санаа, үйл явдал тусгагдсан байдаг. Ж. Вердийн бүтээлүүд нь ардач чанартай, хүнлэг энэрэнгүй үзэлтэй байдгаараа хүн төрөлхтний соёлын өвд хүндтэй байр эзэлдэг юм.

== Цахим холбоос ==
{{commons|Giuseppe Verdi|Жузеппе Верди}}

{{DEFAULTSORT:Верди, Жузеппе Фортунато}}
[[Ангилал:Жузеппе Верди| ]]
[[Ангилал:Италийн хөгжмийн зохиолч]]
[[Ангилал:Романтизм хөгжмийн зохиолч]]
[[Ангилал:Дуурийн хөгжмийн зохиолч]]
[[Ангилал:Сүмийн хөгжмийн зохиолч]]
[[Ангилал:Францын Дүрслэх Урлагийн Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:Хүндэт легионы гишүүн]]
[[Ангилал:Италичууд]]
[[Ангилал:1813 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1901 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>d5ef2tmxw7tbxcbbj4e64fi7gxu71z5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эрдэнэцогт сум</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5994</id>
    <revision>
      <id>709778</id>
      <parentid>640843</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T10:16:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.82.85.224</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Алдар гавьяатан */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6130" xml:space="preserve">{{Нутаг
|нэр                    = Эрдэнэцогт сум&lt;br&gt;{{mongolUnicode|ᠡᠷᠳᠡᠨᠢᠴᠣᠭᠲᠤ&lt;br&gt; ᠰᠤᠮᠤ}}
|ямар_янзын_нутаг       = [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|сум]]
|анхаарах_нэр           = 
|image_skyline          = 
|image_map              = 
|image_caption          = 
|imagesize              = 280px
|mapsize                = 280px
|улс_эсвэл                = [[Улс орнуудын жагсаалт|Улс]]
|аль_улс_эсвэл            = {{MGL2}}
|нэгдүгээр_зэргийн_нэгж   = [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|Аймаг]]
|нэгдүгээр_зэргийн_нутаг  = {{Flag|Баянхонгор|coa}}
|хоёрдугаар_зэргийн_нэгж  =  [[Баянхонгор аймаг#Сумд|Дотоод баг]] (‌5)
|хоёрдугаар_зэргийн_нутаг = 1. Сэнжит&lt;br&gt;2. Ямаат&lt;br&gt;3. Өвөржаргалант&lt;br&gt;4. Жанжин&lt;br&gt;5. Цагаан дэнж
|нутгийн_төвийг_юу_гэх    = Сумын төв
|нутгийн_төв              = Эрдэнэцогт
|газар_нутаг             = 4100 км²
|хүн_ам                  = 4,204 хүн 
|хүн_ам_он               = (2012)
|шуудангийн_томъёо       = 64020
|image_map2              = Mon-bayankhongorerdenetsogt.png
|mapsize2                = 280px
|хаяа_залгаа_нутаг       = ↖ [[Ихтамир сум|Ихтамир]], ↑ [[Булган сум (Архангай)|Булган]], ↗ [[Түвшрүүлэх сум|Түвшрүүлэх]],&lt;br&gt;← [[Галуут сум|Галуут]], → [[Бат-Өлзий сум|Бат-Өлзий]], → [[Уянга сум|Уянга]],&lt;br&gt;↙ [[Баян-Овоо сум (Баянхонгор)|Баян-Овоо]], ↙[[Баянхонгор хот|Баянхонгор]], ↓ [[Өлзийт сум (Баянхонгор)|Өлзийт]]
}}

'''Эрдэнэцогт''' ({{mongolUnicode|ᠡᠷᠳᠡᠨᠢᠴᠣᠭᠲᠤ|h}}) нь [[Баянхонгор]] аймгийн [[сум]] юм.

==Алдар гавьяатан==
;Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар
#Бямбын Дорж, Барилгачин (өрлөгчин) 1976 он
#Гомбосүрэнгийн Очирбат, Барилгачин (төмөрчин), 1991 он
;Монгол улсын төрийн соёрхолтон
#Г.Цэмбэл, Аж үйлдвэрийн комбинатын эсгүүрчин, 1957
#[[Гончигийн Бирваа]], 2006 он
#Бирваагийн Мөнхболд, 2009 он
;Монгол улсын ардын жүжигчин
#Бирваагийн Мөнхдорж, 2007 он
;Монгол улсын гавьяатнууд
#Гончигийн Бирваа, Урлагийн гавъяат зүтгэлтэн, 1967 он
#Гандолгорын Батсүх, БНМАУ-ын гавъяат тамирчин, 1974 он
#Ванчигийн Пүрвээ, БНМАУ-ын гавъяат нэгдэлчин, 1981 он
#Буян-Өлзийн Амгалан, БНМАУ-ын гавъяат багш, 1985 он
#Бирваагийн Мөнхдорж, Гавъяат жүжигчин, 1991 он
#Дожоогийн Цэдэв, Монгол Улсын соёлын гавъяат зүтгэлтэн, доктор, профессор
#Гонгорын Лхагвасүрэн, Монгол улсын гавъяат багш, 2010 он
#Лхагвын Ундралбат, Монгол Улсын гавъяат дасгалжуулагч, 2008
#Дагвасамбуугийн Сономдорж, Монгол улсын гавъяат тээвэрчин, 2012 он
#Гонгорын Даваасүрэн, Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан 2014 он
;Шашны зүтгэлтнүүд
#Лувсанданзанжанцан, ламын гэгээний анхдугаар дүр, одон зурхайч (1639- 1703 он)
#Лувсанпэрэнлэйванчинтогмэд, ламын гэгээний 5 дах буюу Тарган дүр (1862-1907он)
#Билэгтийн Цэрэндорж, ламын гэгээний сүүлчийн дүр, (1913-1937 он)
#Зундуйсодов, гавж, Паньдчойнхорлин хийдийн Чогчин их хамба(1866- 1929 он)
#Лувсанданзансамданлхүндэв, Дашгэмпэллин хийдийн хувилгаан лам (1876-1931он)
;Генералууд
#Ядамдоржийн Пүрэвдорж, хошууч генерал, 1996
#Загдсүрэнгийн Болдбаатар, хошууч генерал, 2013 он
;Зохиолч, яруу найрагчид
#Дожоогийн Цэдэв, Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч, яруу найрагч,
#Дондогдоржийн Халзан Монголын Зохиолчдийн Эвлэлийн гишүүн (1946- 2004 он)
#Цэнд-Аюушийн Ичинхорлоо, Монголын Зохиолчдийн Эвлэлийн гишүүн
#Дамдинсүрэнгийн Хүүхнээ,
#Долгорын Баатаржав,
#Доржготовын Жаргалбат
#Очирбатын Мишиг
#Дунжаагийн Батдамба
# Батдамбын Янжмаа
# Баяндалайн Жавзандулам
;Улсын цолтой бөхчүүд
#Цэдэнжавын Готов, Улсын заан, 1930 он
#Сүрьеэгийн Шагдар, Улсын начин, 1932 он
#Ламжавын Дамдин, Улсын начин, 1933 он
#Гандолгорын Батсүх Улсын начин, 1974, 1975 он

==Эх сурвалж==
*[http://erdenetsogt.bayankhongor.khural.mn/n/k3yy Эрдэнэцогт сумын ИТХ-н сайт]  

{{Хөтлөгч мөр Баянхонгорын сумууд}}
[[Ангилал:Баянхонгор аймгийн сум]]
[[Ангилал:Монголын сум]]</text>
      <sha1>8rucv7imrgyglx02qtlkvdhfzg6vpuw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төвөд</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6120</id>
    <revision>
      <id>709661</id>
      <parentid>705305</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T14:02:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7513" xml:space="preserve">{{Хадмал
|монгол_бичиг =[[Зураг:Töbed.PNG]]
|кирилл_буриад =түбэд
|кирилл_монгол =төвөд
|кирилл_халимаг =төвд
}}
[[Зураг:IMG 1800 Gyantze Kum Bum Palkhor Choide.jpg|thumb|Төвөд нь [[Буддын шашин|Буддын шашны]] нэгэн өлгий]]
'''Төвөд''' (({{lang-bo|བོད}} 2011 он хүртэл '''Төвд''' гэж бичиж байв)&lt;ref&gt;[https://de.slideshare.net/Munguuzb/2011-10-5 Кирил бичгийн бичлэгийн стандарт тогтоох тухай]&lt;/ref&gt; — [[Гималай|Хималай]]н ар дахь [[Төвөдүүд|Төвөд үндэстний]] өлгий нутаг болох өндөрлөг [[орон]].&lt;ref&gt;[http://savetibet.ru/img/2010/tibet-book-mong.pdf Кузьмин С.Л. Нууц Түвд орон. Тусгаар тогтнол ба эзэгнэлийн түүх. 2011. Улаанбаатар]&lt;/ref&gt; Газар зүйн тогтоцын хувьд [[Төвөдийн өндөрлөг]] (Хөхнуур-Төвөдийн өндөрлөг) хэмээх энэ газар орон дунджаар далайн төвшнөөс дээш 4900 метрт өндөрт 1,2 сая хавтгай дөрвөлжин газар нутаг юм. 

Төвөд хэл, төвөдийн Бурханы шашин гэсэн онцлогтой соёл, шашинаар нэгдсэн газар юм. Угуул иргэд нь төвөдүүд. 

[[File:Tibetan empire greatest extent 780s-790s CE.png|thumb|Төвдийн эзэнт гүрэн (618–841) 790-ээд он, хамгийн их өргөжсөн үедээ]]
[[Файл:Төвдийн нутаг-Төвдийн засгийн газрын тодорхойлсноор.jpg|thumb|Төвдийн нутаг- Төвөдийн засгийн газрын тодорхойлсноор. Шараар тэмдэглэсэн одоогийн [[Төвөд]]өөс бусад нутагт нь төвөдүүд хүн амыг олонхийг бүрдүүлж байгаагүй, Төвөдийн эзэнт гүрнээс бусад үед төдийлөн захирч байгаагүй]]

Төвөд орон өдгөө [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын харъяанд [[Төвөдийн өөртөө засах орон]], [[Сычуань муж|Сичуань]] муж, [[Хөхнуур муж|Хөхнуур]] мужид  хуваагддаг. Төвөдөөс гадна [[Хятад үндэстэн|Хятад]], Монба, [[Хотон үндэстэн|Хотон]], Чян, Лоба зэрэг яс үндэст хүмүүс амьдардаг. 

618 онд Төвөд Соронзон Гомбо хааны дор нэгтгэгдэж, 841 он хүртэл хүчирхэгээр оршсон нь түүхэнд '''Төвөдийн хаант улс''' гэж тэмдэглэжээ. Түүнээс хойш [[Лхас]], Шигацэ дахь Төвөд удирдлагад нэр төдий нэгддэг байсан ба түүнээс хойш зарим зуунуудад [[Монгол үндэстэн|Монгол]], [[Нанхиад]], [[Манж үндэстэн|Манж]]ын удирдлага, нөлөөлөл дор орж байв. 

1951 онд Төвөдийг өөрийн салшгүй хэсэг гэж үзсэн [[БНХАУ]] цэргийн хүчээр нэгтгэгдэж өдгөө Төвөдийн өөртөө засах орон, Хөхнуур болон Сичуань мужийн баруун биеээр 5.4 сая гаруй Төвөд хүн амьдран сууж байна. 1959 онд Төвөдөд гарсан бослогоос үүдэн [[Далай лам]] нутагтаа байх аргагүй байдалд хүрж [[Энэтхэг]] рүү дүрвэн гарсанаас хойш дахин эх нутагтаа очих боломжгүй байгаа юм.

Төвөдийн Засгийн газар Төвөдийн өөртөө засах орон, [[Цинхай]] муж бүхэлдээ, [[Сычуань муж]]ийн баруун хэсэг,  [[Юньнань]], [[Ганьсу]] мужийн зарим хэсгийг Төвөдийн нутаг гэж үздэг. Одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн өөртөө засах орон]]оос бусад төвөдүүд тархсан нутагт төвөдүүд хүн амыг олонхийг бүрдүүлж байгаагүй, Төвөдийн хаант улсын бусад үед төдийлөн захирч байгаагүй байна.&lt;ref&gt;[http://girishshahane.blogspot.com/2009/11/tibet-china-india-lies-and-facts.html Tibet, China, India: The Lies and the Facts]&lt;/ref&gt;

БНХАУ-ын эрх баригчид Төвөдийг дараах засаг захиргааны нэгжид хуваагаад байна. Үүнд:

# Төвөдийн автономит (өөртөө засах орон) дүүрэг;
# Цинхай (Хөхнуур) муж дахь Төвөдийн автономит тойргууд;
# Ганьсу муж дахь Төвөдийн автономит тойрог болон Төвөдийн автономит хэсэг;
# Сычуань муж дахьТөвөдийн автономит тойрог болон Төвөдийн автономит хэсэг;
# Юньнань муж дахь Төвөдийн автономит тойрог.

Цөллөгт буюу хилийн чандад байгаа Төвөд хүмүүс нийт 134 мянга орчим хүн байна: Энэтхэгт - 100,000 хүн, Балбад - 20,000, Бутанд - 1249, Швейцарт - 2000, Скандинавт - 100, Европын бусад орнуудад - 400, Австрали, Шинэ Зеландад. - 200, АНУ-д - 8000, Канадад - 1200.

== Боловсрол: ==
Төвөдөд бичиг үсэг тайлагдсан хүний үзүүлэлт 50% хүрдэггүй байна. БНХАУ-д эзлэгдэхээс өмнөх бичиг үсгийн түвшин тодорхойгүй байна. Маш олон ламтай бөгөөд бараг айл бүрд нэг лам байсан, лам нарын ихэнх нь бичиг үсэгтэй байв. 20-р зууны эхний хагаст иргэний боловсрол дэлгэрч эхэлсэн. 1951 онд тус улсад улсын болон хувийн 100-хан дунд сургууль л байсан байна.

==Зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Tibet ethnolinguistic 1967.png|Төвөдийн хэл аялгуу 
Файл:Tibet provinces.png|Төвөдийн түүхэн гурван муж 
Файл:Төвдийн түүхэн нутаг 2.jpeg|Төвөдийн түүхэн нутаг 
Файл:Hedin-First expedition.jpg|Төвөдийг Чин гүрэн захирч байжээ
Файл:Historic Tibet Map.png|Төвөдийн түүхэн нутаг
Файл:Төвдийн түүхэн нутаг 3 .gif|Төвөдийн түүхэн нутаг
&lt;/gallery&gt;

== Холбоотой утга ==
* [[Дээд монголчууд]]
* [[Төвөд үндэстэн]]
* [[Төвөдийн өөртөө засах орон]]
* [[Төвөдийн Буддын шашин]]

== Эх сурвалж ==
{{reflist}}

[[Ангилал:Төвөд| ]]
[[Ангилал:Хятадын түүхэн улс]]</text>
      <sha1>niougjlq3wkuwg7sk4pl1qbgytt5v4t</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709662</id>
      <parentid>709661</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T14:03:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7513" xml:space="preserve">{{Хадмал
|монгол_бичиг =[[Зураг:Töbed.PNG]]
|кирилл_буриад =түбэд
|кирилл_монгол =төвөд
|кирилл_халимаг =төвд
}}
[[Зураг:IMG 1800 Gyantze Kum Bum Palkhor Choide.jpg|thumb|Төвөд нь [[Буддын шашин|Буддын шашны]] нэгэн өлгий]]
'''Төвөд''' ({{lang-bo|བོད}}, 2011 он хүртэл '''Төвд''' гэж бичиж байв)&lt;ref&gt;[https://de.slideshare.net/Munguuzb/2011-10-5 Кирил бичгийн бичлэгийн стандарт тогтоох тухай]&lt;/ref&gt; — [[Гималай|Хималай]]н ар дахь [[Төвөдүүд|Төвөд үндэстний]] өлгий нутаг болох өндөрлөг [[орон]].&lt;ref&gt;[http://savetibet.ru/img/2010/tibet-book-mong.pdf Кузьмин С.Л. Нууц Түвд орон. Тусгаар тогтнол ба эзэгнэлийн түүх. 2011. Улаанбаатар]&lt;/ref&gt; Газар зүйн тогтоцын хувьд [[Төвөдийн өндөрлөг]] (Хөхнуур-Төвөдийн өндөрлөг) хэмээх энэ газар орон дунджаар далайн төвшнөөс дээш 4900 метрт өндөрт 1,2 сая хавтгай дөрвөлжин газар нутаг юм. 

Төвөд хэл, төвөдийн Бурханы шашин гэсэн онцлогтой соёл, шашинаар нэгдсэн газар юм. Угуул иргэд нь төвөдүүд. 

[[File:Tibetan empire greatest extent 780s-790s CE.png|thumb|Төвдийн эзэнт гүрэн (618–841) 790-ээд он, хамгийн их өргөжсөн үедээ]]
[[Файл:Төвдийн нутаг-Төвдийн засгийн газрын тодорхойлсноор.jpg|thumb|Төвдийн нутаг- Төвөдийн засгийн газрын тодорхойлсноор. Шараар тэмдэглэсэн одоогийн [[Төвөд]]өөс бусад нутагт нь төвөдүүд хүн амыг олонхийг бүрдүүлж байгаагүй, Төвөдийн эзэнт гүрнээс бусад үед төдийлөн захирч байгаагүй]]

Төвөд орон өдгөө [[Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын харъяанд [[Төвөдийн өөртөө засах орон]], [[Сычуань муж|Сичуань]] муж, [[Хөхнуур муж|Хөхнуур]] мужид  хуваагддаг. Төвөдөөс гадна [[Хятад үндэстэн|Хятад]], Монба, [[Хотон үндэстэн|Хотон]], Чян, Лоба зэрэг яс үндэст хүмүүс амьдардаг. 

618 онд Төвөд Соронзон Гомбо хааны дор нэгтгэгдэж, 841 он хүртэл хүчирхэгээр оршсон нь түүхэнд '''Төвөдийн хаант улс''' гэж тэмдэглэжээ. Түүнээс хойш [[Лхас]], Шигацэ дахь Төвөд удирдлагад нэр төдий нэгддэг байсан ба түүнээс хойш зарим зуунуудад [[Монгол үндэстэн|Монгол]], [[Нанхиад]], [[Манж үндэстэн|Манж]]ын удирдлага, нөлөөлөл дор орж байв. 

1951 онд Төвөдийг өөрийн салшгүй хэсэг гэж үзсэн [[БНХАУ]] цэргийн хүчээр нэгтгэгдэж өдгөө Төвөдийн өөртөө засах орон, Хөхнуур болон Сичуань мужийн баруун биеээр 5.4 сая гаруй Төвөд хүн амьдран сууж байна. 1959 онд Төвөдөд гарсан бослогоос үүдэн [[Далай лам]] нутагтаа байх аргагүй байдалд хүрж [[Энэтхэг]] рүү дүрвэн гарсанаас хойш дахин эх нутагтаа очих боломжгүй байгаа юм.

Төвөдийн Засгийн газар Төвөдийн өөртөө засах орон, [[Цинхай]] муж бүхэлдээ, [[Сычуань муж]]ийн баруун хэсэг,  [[Юньнань]], [[Ганьсу]] мужийн зарим хэсгийг Төвөдийн нутаг гэж үздэг. Одоогийн [[Төвөдийн өөртөө засах орон|Төвөдийн өөртөө засах орон]]оос бусад төвөдүүд тархсан нутагт төвөдүүд хүн амыг олонхийг бүрдүүлж байгаагүй, Төвөдийн хаант улсын бусад үед төдийлөн захирч байгаагүй байна.&lt;ref&gt;[http://girishshahane.blogspot.com/2009/11/tibet-china-india-lies-and-facts.html Tibet, China, India: The Lies and the Facts]&lt;/ref&gt;

БНХАУ-ын эрх баригчид Төвөдийг дараах засаг захиргааны нэгжид хуваагаад байна. Үүнд:

# Төвөдийн автономит (өөртөө засах орон) дүүрэг;
# Цинхай (Хөхнуур) муж дахь Төвөдийн автономит тойргууд;
# Ганьсу муж дахь Төвөдийн автономит тойрог болон Төвөдийн автономит хэсэг;
# Сычуань муж дахьТөвөдийн автономит тойрог болон Төвөдийн автономит хэсэг;
# Юньнань муж дахь Төвөдийн автономит тойрог.

Цөллөгт буюу хилийн чандад байгаа Төвөд хүмүүс нийт 134 мянга орчим хүн байна: Энэтхэгт - 100,000 хүн, Балбад - 20,000, Бутанд - 1249, Швейцарт - 2000, Скандинавт - 100, Европын бусад орнуудад - 400, Австрали, Шинэ Зеландад. - 200, АНУ-д - 8000, Канадад - 1200.

== Боловсрол: ==
Төвөдөд бичиг үсэг тайлагдсан хүний үзүүлэлт 50% хүрдэггүй байна. БНХАУ-д эзлэгдэхээс өмнөх бичиг үсгийн түвшин тодорхойгүй байна. Маш олон ламтай бөгөөд бараг айл бүрд нэг лам байсан, лам нарын ихэнх нь бичиг үсэгтэй байв. 20-р зууны эхний хагаст иргэний боловсрол дэлгэрч эхэлсэн. 1951 онд тус улсад улсын болон хувийн 100-хан дунд сургууль л байсан байна.

==Зураг==
&lt;gallery&gt;
Файл:Tibet ethnolinguistic 1967.png|Төвөдийн хэл аялгуу 
Файл:Tibet provinces.png|Төвөдийн түүхэн гурван муж 
Файл:Төвдийн түүхэн нутаг 2.jpeg|Төвөдийн түүхэн нутаг 
Файл:Hedin-First expedition.jpg|Төвөдийг Чин гүрэн захирч байжээ
Файл:Historic Tibet Map.png|Төвөдийн түүхэн нутаг
Файл:Төвдийн түүхэн нутаг 3 .gif|Төвөдийн түүхэн нутаг
&lt;/gallery&gt;

== Холбоотой утга ==
* [[Дээд монголчууд]]
* [[Төвөд үндэстэн]]
* [[Төвөдийн өөртөө засах орон]]
* [[Төвөдийн Буддын шашин]]

== Эх сурвалж ==
{{reflist}}

[[Ангилал:Төвөд| ]]
[[Ангилал:Хятадын түүхэн улс]]</text>
      <sha1>6b0vlzb67qhlrvjaqqyx3x9alvf8ncs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9957</id>
    <revision>
      <id>709665</id>
      <parentid>708176</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T15:41:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Эшлэл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6601" xml:space="preserve">[[Монгол Улс]]ын түүхэнд 200 гаруй [[жил]] үргэлжилсэн [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин гүрний]] ноёрхлыг эцэс болгон монгол төрийг сэргээн байгуулж, монголчуудын сэргэн мандлын эхийг тавьсан 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал нь төрт ёсны өнө эртний уламжлалтай Монголын ард түмний түүхийн онцгой хуудас, хойч үе нь бахархан дурсвал зохих түүхт үйл явдал мөн. Энэхүү Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал нь монголчуудын туурга тусгаар улсаа сэргээн байгуулах гэсэн олон арван жилийн мохошгүй хүсэл тэмүүлэл, тууштай тэмцлийн биелэл, үндэсний ухамсрын их сэргэлтийн эхлэл, 1921 оны Ардын хувьсгалын бодит хөрс болсон билээ. Ялалттай болсон эрх чөлөөний тэмцлийг хувьсгал, амжилтгүй болсон бол хөдөлгөөн гэж нэрлэдэг.
[[File:UB-Bogdo-kapu1.jpg|thumb|Богд хааны ордон дахь энэ ёслолын хаалгыг тусгаар тогтнолоо тунхагласанд зориулж хийжээ]]
1911 оны цагаагчин гахай жилийн шинийн 9 буюу 12 дугаар сарын 29-ний өдөр 11 цагт Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын ололтыг баталгаажуулан Монгол Улс тусгаар тогтнолоо тунхаглан зарлаж, [[Богд хаан|Богд Жавзандамба хутагт]]ыг хаан ширээнд залж, түүнд [[төрийн тамга]], [[Монгол улсын төрийн далбаа|далбаа]], өргөмжлөл, хүндэтгэлийг өргөж, таван [[Богд хааны Засгийн газар|яам]] бүхий Засгийн газрыг байгуулах түүхэн шийдвэр гаргасан юм.

==Хувьсгалаас өмнөх Ар Монголын байдал==
Энэхүү “[[Шинэ засгийн бодлого]]” нь Монгол нутагт хятадуудыг үй олноор нь шилжүүлэн суурьшуулах, Монголын хүн амыг хятадчилах, байгалийн баялгийг их гүрнүүдтэй нийлэн цөлмөх, Монголыг Манжийн ([[Хятад үндэстэн|Хятад]]ын) засаг захиргааны шууд нэг хэсэг, дотоод муж болгон хувиргах зэрэгт чиглэгдэж байв.&lt;ref&gt;[http://unuudur.mn/монголын-үндэсний-анхдугаар-хувьсгал/ МОНГОЛЫН ҮНДЭСНИЙ АНХДУГААР ХУВЬСГАЛ]&lt;/ref&gt;

==Сандо амбанг хөөв==
[[Файл:Qing Dynasty Mongolia map 1911.svg|thumb|Чин улсын Ар Монгол 1911.]]
Манжаас тусгаар болохын тулд эхлээд Хүрээнд байсан манжийн [[Сандо амбан]]г зайлуулах шаардлагатай болсон юм. Тиймээс халхын нутаг бүрээс сайн дурын цэрэг эрсийг цуглуулж, үүнээс зүрх алдан айсан Сандо зугтан оросын консулд хоргодон, 1911 оны 12 дугаар сарын 4-д орос цэргээр хамгаалуулан [[Хиагт]]аар дамжин Монгол нутгаас гарсан юм.

==Анхны яамд==
[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]ын яам нь 5 яамдаас бүрдэж байв. Гадаад хэргийг эрхлэн шийтгэх яам Чин ван [[Минжиддоржийн Ханддорж]] /Одоогийн гадаад хэргийн яам/, Цэргийн яам Эрдэнэ далай ван [[Ваанчигийн Гомбосүрэн]] /Одоогийн батлан хамгаалах яам/, Сангийн яам Түшээ гүн [[Гадинбалын Чагдаржав]] / Одоогийн сангийн яам/, Шүүх яам Эрдэнэ ван [[Мижиддоржийн Намсрай]], Дотоод явдлын яам [[Да лам Цэрэнчимэд]] /Одоогийн хууль зүй, дотоод хэргийн яам нарын сайдтайгаар байгуулагдав. Эдгээр сайд нарын эрх мэдлийн зөрчилдөөний улмаас тэдний дээр ерөнхий сайдаар [[Төгс-Очирын Намнансүрэн|Сайн Ноён хан Намнансүрэн]]г тавьжээ.

==100 жилийн ой==
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр “Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын 100 жилийн ой”-г тэмдэглэх тухай Зарлиг 2008 оны 12 дугаар сарын 28-нд гаргаж Арвантавдугаар жарны Цагаагчин гахай жилийн өвлийн дунд сарын шинийн есөн буюу аргын тооллын 1911 оны 12 дугаар сарын 29-ний өдөр Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын ололтыг баталгаажуулж Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг даяар олноо тунхаглан зарласан түүхэн үйл явдлыг тохиолдуулан Монгол Улсад Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал өрнөсний 100 жилийн ойг 2011 оны 12 дугаар сарын 29-ний өдөр /Үндэсний эрх чөлөөний өдөр/ орон даяар тэмдэглэхээр болсон.&lt;ref&gt;[http://www.legalinfo.mn/inpro/news.php?vnewsid=914]&lt;/ref&gt;

==Эшлэл==
{{Reflist}}
*Н.Магсаржав Монгол Улсын шинэ түүхээс УБ, 1994
{{Манжийн үеийн Монгол}}
{{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}}

[[Ангилал:Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал| ]]
[[Ангилал:20-р зууны хувьсгал]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]
[[Ангилал:Монголын хувьсгал]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]</text>
      <sha1>eyejuw5ss5k0t905j2zyhp84df8ugjr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Барон Унгерн фон Штернберг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10151</id>
    <revision>
      <id>709659</id>
      <parentid>709627</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T13:13:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Мөн үзэх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30537" xml:space="preserve">{{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн
| нэр                   = Унгерн
| зураг                 =[[Файл:Roman Ungern 1916 or 1917.jpg|250px|]]
| зургийн_тайлбар       = дэслэгч генерал Барон фон Унгерн-Штернберг
| төрсөн_он_сар_өдөр    = 1885 оны 12 сарын 29
| нас барсан_он_сар_өдөр= 1921 оны 9 сарын 15
| оршуулсан_газар_нэр   = ЗХУ. Новосибирск
| төрсөн_газар          = [[Австри-Унгар]]ын эзэнт улс, грац хот
| нас барсан_газар      = ЗХУ. Новосибирск
| алдаршсан_нэр         = 
| бүтэн_нэр             = Барон Ро́берт-Ни́колай-Максими́лиан Рома́н Фёдорович фон У́нгерн-Ште́рнберг
| эх_орон               = 
| салбар                = морин цэрэг
| албан_он_жилүүд       = 
| цол_хэргэм            = дэслэгч генерал
| ажиллагааны_тоо       =
| нэгж                  = дивиз
| албан_тушаал          = Азийн морин дивизийн дарга
| тулалдаанууд          = [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]],&lt;br&gt; [[Оросын иргэний дайн]]ы тулалдаанууд,&lt;br&gt; [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Нийслэл хүрээг чөлөөлсөн]],&lt;br&gt; [[Улаан хадны байлдаан]],&lt;br&gt; Чойрын байлдаан,&lt;br&gt; Орос руу хийсэн аян дайн,&lt;br&gt; Хиагтыг эзлэхийн төлөө тулалдаан
| шагналууд             =
| харилцаа              =
| бусад_үйл             = монархист
}}

&quot;Галзуу Барон&quot; хэмээн алдаршсан Балтийн [[герман]] гаралтай [[Орос]]ын армийн [[дэслэгч генерал]] [[Барон]] '''Унгерн фон Штернберг''' ([[1886]]-[[1921]]) нь [[Оросын иргэний дайн]]д  оролцож улмаар [[1920]]-оос 1921 онуудад [[Монгол улс|Монголд]]  Богд хаант монгол төрийг сэргээх зорилгоор хятадын гамин цэргийн эсрэг цэрэг дайны үйл ажиллагааг амжилттай  явуулж байжээ. [[Азийн морин дивиз]]ийг удирдан тухайн үед Хятадын цэргийн эрхшээлд байсан [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Монгол орныг чөлөөлөхөөр]]  1921 оны 2-р сарын 24-ний өвлийн хүйтэн өдөр өөрийн хүчнээс олон дахин илүү хүчтэй хятадын гамин цэрэгтэй эрэлхэг зоригтой байлдаж хүнд тулаан хийж хятад цэргийг ялж нийслэл Хүрээг эзлэн авч VIII Богд Жавзандамбыг хаан ширээнд нь буцаан залж ард түмний хүсэн хүлээсэн Монгол улсын  тусгаар тогтнолыг сэргээсэн гавьяатай. Барон жанжин 1921 оны 4-р сард хятадын гамин цэргийг Чойрт бут цохиж Монгол орныг гамин цэргээс бүрэн чөлөөлсөн. Барон жанжин нийслэл Хүрээнд монгол цэргийн сургууль нээж, цахилгаан станц, банк ажиллуулж нийслэл хотыг хур хогноос нь салгаж байжээ. Барон жанжин Оросын эзэн хаандаа өргөсөн тангарагтаа үнэнч байсан тул тэр  эзэн хаанаасаа урвасан хүмүүсийг  үздэггүй байсан. Тэр бээр Орос оронд эзэн хааныг хөнөөсөн улаантан большевикуудын эсрэг хатуу тэмцэж байсан. Барон жанжин удалгүй нийслэл Хүрээнд байсан цэргээ засаж нийслэл Хүрээнээс хөдөлж    [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Орос Улс]] руу довтлохоор хойд зүг хөдлөж яваад Оросын [[Улаан Арми]] болон [[Дамдины Сүхбаатар|Д.Сүхбаатарын]]  удирдсан [[Монголын Ардын Арми|Ардын цэрэг]]т гол хүчээ бут цохиулсан.  1921 оны 8-р сард хамт тулалдаж явсан Богд хаант төрийн монгол цэргүүдийн   урвалтын уршгаар баривчлагдан Оросын Улаан армид хүргэгдэн улмаар 1921 оны 9-р сарын 15-ны өдөр Новониколаевскд  цаазаар авахуулжээ.

== Уг гарал, бага идэр нас ==
[[Файл:Унгернъ.jpg|thumb|250px|left|Унгерны хүүхэд үеийн зураг]]
[[File:BaronUngernSternbergWappen.jpg|thumb|alt=Барон Унгерн фон Штернбергийн удмын сүлд]]
Унгерны удам угсаа нь герман, балти, унгар, славян, скандинав цус холилдсон маш эртний язгууртан гаралтай. Өөрөө миний цусанд Аттилын удам угсаа ч бий хэмээн ярьдаг байсан. Эцэг Теодор-Леонгард-Рудольф барон язгууртны гаралтай. Эх Софи-Шарлотта герман хүн. Унгерний гэр бүл Европоор их аялдаг байсан тул Барон Унгерн [[Австри]]д төржээ. 1896 онд Петербургийн тэнгисийн цэргийн сургуульд элсэн орж суралцсан боловч төгсөхөөс өмнө [[Орос-Японы дайн]]д цэрэгт явсан.  Гэсэн ч Манжуурт очиход дайн дууссан байжээ. 1906-аас 1908 онуудад Павловын цэргийн сургуульд суралцаж төгссөн. Тэр буддын шашныг эртнээс сонирхдог байжээ.

== Цэргийн албанд ==
[[Файл:Ungern-sternberg r.jpg|thumb|250px|right|Унгерн-цэргийн сургуулийн сонсогч]]
1908 оноос Байгаль нуурын чанад дахь казак цэргийн Аргуны 1-р хороонд хорунжий цолтой алба хаасан. 1913 онд [[Ховд хот]]од алба хааж байсан.Барон монголын Ховдод алба хааж байхдаа Богд хаант монгол төрийн цэргийн албанд ямар ч цалингүйгээр зүтгэе хэмээн хүсэлт гаргаж байжээ. Барон 1914 онд [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]] эхлэхэд Донын казакын 34-р хороонд алба хааж эхэлжээ. Эрэлхэг зоригтой байлдсаны төлөө удаа дараа гавьяа байгуулж олон тооны одон медалиар шагнуулж байсан. Сахилга алдсаны улмаас [[буриад]] хольцтой [[Атаман Семёнов|Семёновын]] (сүүлд Байгал нуурын чанад дахь казакуудын атаман) хороонд шилжсэн. Семёновыг дагаж 1917 оны 2-р сарын хувьсгалын дараа Байгал нуурын чанадад очиж ажиллах болжээ. 

== Иргэний дайн, Монголд ==
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|250px|right|Унгерн-Стернберг Улаан армийн штабын байцаалтад Иркутск хотод байцааж байна]]
Барон фон Унгерн-Штернберг нь Оросын иргэний дайнд [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагааны тал]]д [[Атаман Семёнов]]ын удирдлаган доор [[Азийн морин дивиз|Харийн дивиз]]ийг (сүүлд [[Азийн морин дивиз]]) удирдан [[Байгал нуур]]ын чанадад байлдаж байжээ. 1920 оны эхээр [[Эрхүү|Эрхүү хотод]] хотод цагаантны эсрэг бослого гарч [[Александр Колчак|адмирал Колчак]] амь үрэгдэж улмаар 3-р сард Семеновын арми [[Чит хот]] руу ухаржээ. 1920 оны 8-р сард Барон Унгерн [[Дагуур]]ыг орхиж тухайн үед Хятадын эрхшээлд орсон байсан Монголын нийслэл Их Хүрээг чөлөөлөхөөр хөдөлжээ.

Барон жанжин 1920 оны 10 сарын 26-нд Их Хүрээг довтолсон боловч Хятадын гамин цэргийн галын хүч илт давуу байсан тул эхний дайралт амжилтгүй болсон, тун удалгүй хоёр дахь дайралтыг 1920 оны 12-р сард харьцангуй амжилттай хийсэн ч эцэстээ сөрөг давшилтанд цохигдон [[Хэрлэн гол]]ын зүг ухаржээ. Монгол, [[буриад]] цэргүүд, түвдийн зуутаар хүчээ дахин зузаатган, дэг журмаа сайжруулсан Барон Унгерн гурав дахь дайралтыг өөрийн нэг мянга орчин цэргийн хүчээр хийж хэд дахин давуу хүч бүхий (ойролцоогоор 10 мянга) Хятадын цэргийн хамгаалалтыг бут цохиж 1921 оны 2-р сарын 3-нд нийслэл Хүрээг  эзлэн хятадын гамин цэргээс чөлөөлжээ. Дайралтын өмнө Хятадын цэргийн хорионд байсан Богд хааныг тусгай  цэрэг явуулж хятадын гараас  чөлөөлсөн ажээ.Барон жанжин Хүрээг довтлохын өмнөх шөнө Богд ууланд байгаа цэрэг бүрийг  &quot;нэг цэрэг гурван түүдэг гал түл&quot; хэмээн тушааж Чингис хааны тулааны тактикийг хэрэглэн гамин цэрэгт тэднийг олон цэрэг бүсэлсэн мэт харагдуулж гамин цэргийн санаа сэтгэлийг унагааж сэтгэл зүйн дайн хийж ялж байжээ.

Хотын иргэд Барон Унгернийг чөлөөлөгчөө хэмээн баярлан хүлээн авчээ.Барон жанжин Хүрээний шоронд байсан Богд хаант төрийн олон зүтгэлтнүүд, гамин цэргийн эсрэг тэмцэж байсан олон хүмүүсийг чөлөөлжээ.Шоронд байсан хүмүүсийн дотор Хатанбаатар Магсаржав байсан байна.  Хүрээ хотын дотор зарим нэг дээрэм тонуул гарсныг  Барон жанжин зогсоож хэрэг хийсэн цэргүүдийг цаазаар авав. Барон жанжин  [[буддын шашин|эртнээс буддын шашин]]д орохыг хүсдэг байсан тул энэ удаа тэр бээр Бурханы шашинтан болжээ. Барон жанжин Богд хааныг хаан ширээнд нь ёслол хийж залсан байна. Уг ёслолоор Богд хаан түүнд  [[чин ван]]гийн хэргэм, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол олгожээ.Мөн Сэлэнгийн Зэлтэрт эдлэн газар олгожээ. Их Хүрээний  Захирагч болсон тэр вээр большевик еврей оросын эсрэг хатуу бодлого явуулж, ялангуяа Эзэн хаанаа эсэргүүцдэг, хувьсгалч тэрс  үзэлтэй  еврей гаралтай болон зүүний үзэлтэй оросууд болон хэрэг хийсэн хятад иргэдийг баривчлан заримыг нь цаазаар авч байв. Хотыг түүний сөрөг тагнуулын албаны дарга дэд хурандаа Сипайло хатуу гараараа барьж байжээ. 1921 онд иргэний дайнд Зөвлөлт засаг ялах нь тодорхой болсон, монголчууд улаантны талд урвах нь ихэссэн  тул Барон Унгерн Оросын ард түмнийг Зөвлөлт засгийн эсрэг босгон Орост хаант засгийг дахин тогтоох,  Богд хаант Монгол улсын хойд хилийг улаантны аюулаас хамгаалах  төлөвлөгөө гарган Их Хүрээг орхин хойд зүгт цэргээ хөдөлгөжээ. Зөвлөлт Оросын явуулсан шинэ эдийн засгийн бодлого тариачдын дургүйцлийг ихээр төрүүлж, бослого хөдөлгөөн байнга гарч байсан нь энэ шийдвэр гарахад нөлөөлсөн байна.

== Хойд зүгийн аян, урвалт, цаазаар авалт ==
[[Файл:Унгернъ-Щетинкинъ.jpg|thumb|250px|left|Унгерн улаан цэрэгт олзлогдсоны дараа]]
1921 оны 5 сарын эцсээр Унгерн болон түүний туслах [[Борис Резухин|генерал Резухин]] хоёр чиглэлээр Оросын хилийн зүг аялжээ. Резухиний удирдсан 2-р бригад амжилттай байлдаж улаан армийн отрядуудыг бут цохисон боловч Унгерний өөрийн шууд удирдсан 1-р бригад [[Константин Рокоссовский|Рокоссовскийн]] (сүүлд [[ЗХУ]]-ын [[маршал]]) удирдсан Улаан армийн морин хороо болон Д.Сүхбаатарын удирдсан Ардын цэрэгт бут цохигдон [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн]] хөндийд Резухиний бригадтай нийлжээ. Улаан арми болон Ардын цэрэг нийслэл руу хөдлөн 1921 оны 7 сард Их Хүрээнд орж иржээ. 1921 оны 6-аас 8-р саруудад Зөвлөлт Оросын нутагт Барон Унгерн хэд хэдэн удаа амжилттай байлдааны үйл ажиллагаа явуулж Улаан армийн зарим хүчийг бут цохьжээ. Барон Унгерн олзлогдсон тариачин гаралтай  улаан орос цэргүүдийг суллан явуулж байжээ. Барон Унгерн улаан орос цэргийн илт давуу хүчийг сайн тооцоолоогүй байжээ. Хоёр гуравхан мянган цэрэгтэйгээр хорь гучин мянган улаан орос цэргийн эсрэг тулалдана гэдэг өөрөө өөрийгөө алахтай адил байлаа. Барон Унгерний цэрэг эцэстээ хүчээр хэд дахин илт давуу улаан орос цэрэгт ялагдав.  Ялагдлын дараа Барон Унгерн Түвд руу явахаар шийдсэн нь [[Манжуур]] луу аялан Атаман Семёновттой нийлэхийг илүүд үзэж байсан түүний цэрэг офицерүүдийн эсэргүүцлийг төрүүлэн эдгээр цэргүүд  8-р сарын 16-нд Резухинийг буудаж алсны дараагаар 6 сарын 18-нд Унгернийг буудаж алахыг оролдсон боловч тэрээр түүнийг дагасан [[Сундуй гүн]]ий Монгол цэргийн хороо руу зугтан зайлж амжжээ. Барон жанжин Бишрэлт гүн Сундуй дээр давхиж очиход харин тэр хоёр монгол цэргийн хамт түүнийг гэнэт баривчлан улаан орос цэргийн дарга  [[Пётр Щетинкин|Щетинкинд]] хүргэж өгчээ. Саяхан л улаантны эсрэг хамт тулалдаж явсан Богд хаант төрийн монгол цэргүүд  ийм амархан улаантны талд урвасанд Барон жанжин итгэж чадахгүй байсан гэдэг. Улаан Орос цэргийн дарга Щетинкин өөрийн талд орсон Сундуй гүнийг 2 монгол цэргийнх нь хамт энэ урвасан &quot;гавьяа&quot;-ных нь төлөө амьд үлдээж Монгол руу буцахыг зөвшөөрсөн ажээ. Харин Барон жанжныг улаан орос цэргүүд Новониколаевскад цаазаар авахаар хүргэжээ. 

1921 оны 8 сарын 26-нд [[Владимир Ленин|Ленин]] утсаар Барон Унгернийг яаралтай түргэн цаазлах үүрэг даалгавар өгчээ. 1921 оны 9-р сарын 15-нд Барон Унгерн фон Штернбергийг нээлттэй шүүх хурлаар шүүж  азийн их Монгол гүрэн байгуулах төлөвлөгөөтэйгээр [[Япон]]ы талд ажилласан, Орос оронд хаант засгийг сэргээх зорилгоор Зөвлөлт засгийн эсрэг тэмцсэн, алан хядах үйл ажиллагаа явуулсан гэсэн хэргээр цаазаар авах ял оноож, ялыг шуурхай гүйцэтгэсэн байна. Большевикуудын шүүх хурал гэгч жүжгийг Барон жанжин огт зөвшөөрөхгүй гэдгээ мэдэгдэж,   Орос орныг сүйрүүлсэн хэрэгт большевикуудыг буруутган эсэргүүцэж байгаагаа илэрхийлж байжээ. Түүнийг улаан оросууд цаазаар авсныг  сонссон Богд гэгээн монголын бүх буддын  сүм хийдэд ном хуруулж байжээ. Унгернийг Дилав хутагт Жамсранжавтай уулзахад Дилав хутагт Унгерний амьд явах хоногийнх нь тоог нь далны ясаар урьдчилан мэргэлж хэлсэн байдаг нь нас барсан өдөртэй нь яг таарч байсан гэдэг.

== Хэргийг нь дахин хянасан нь ==

Новосибирийн мужийн шүүхийн  1998 оны 9 сарын 25-ны хуралдаанаар Барон Унгерн фон Штернбергийг цагаатгахаас татгалзсан байна. &lt;ref&gt;Постановление Президиума Новосибирского областного суда от 25 сентября 1998 года (дело № 10с-98 год)&lt;/ref&gt;

== Гэр бүл ==
[[Файл:Барон Унгерн во время судебного процесса.jpg|thumb|Шүүх хурлын үеэр Барон Унгерн.]]
Барон Унгерн нь нэг удаа гэрлэж байсан ба энэ нь [[Манж]]ийн эзэн хааны [[Цзи гүнж]] юм. 
Барон Унгерн  1919 оны зун [[Бээжин]]д очсоны дараа Цзи гүнжтэй гэрлэж [[Орос]]ын [[Үнэн алдартны шашин]]ы дагуу гүнж өөрийн нэрийг слав гаралтай Елена Петровна нэрээр өөрчилсөн ажээ. Барон Унгерн нь 1920 онд Монгол руу хятад цэргийн эсрэг довтлохоос өмнө Цзи гүнжээс албан ёсоор салсан ба энэ тухайгаа эхнэртээ захиа бичиж мэдэгдэж, богинохон хугацаанд эхнэр нь байсан хүнийхээ цаашдын амьдралд нь зориулж үлэмж ихээхэн хэмжээний мөнгө дагалдуулан илгээж байжээ.
Энэ гүнжийн цаашдын амьдралын тухай мэдээлэл хомс байдаг юм. 
Барон Унгерн эмэгтэй хүнд сэтгэл алдардаггүй байсан. Энэхүү ганц удаагийн гэрлэлт нь хайр сэтгэлийн гэхээс илүү улс төрийн зорилготой байсан хэмээн зарим  судлаачид үздэг.Үнэхээр Барон Унгерн манж, монгол хоёр үндэстнийг дахин сэргээж дорно дахины хүчирхэг Их Монгол улс дахин сэргээн байгуулахыг мөрөөддөг байсан гэдэг. 
Барон Унгерн, Цзи нар үр хүүхэдгүй байсан. Барон жанжинд хувийн амьдрал гэж байгаагүй.Барон жанжин хамаг амьдрал, өмч хөрөнгөө цэргүүддээ зориулсан байдаг.

== Богд хаанаас Хан, Дархан хошой чин вангийн хэргэм шагнасан тухай зарлиг ==
'''Шашин төрийг хослон баригч, наран гэрэлт, түмэн наст Богд хааны зарлиг'''
Орос жанжин генарал Барон болбоос бидний Монголын өөрийн эзэрхэх засгийн газрыг дахин байгуулах хэрэгт тэргүүлэн чармайн зүтгэсэн гавъяа бүхий хүмүүн мөн.
Түүний бие анх цэрэг авч ирснээс инагш хүйтэн жихүүнд халшрал хийхгүй, олон ардыг өчүүхэн төдий гаслагсангүй, эцэстэл зоригийг хатуужин явсаар нэгэн өглөөний зуур Хүрээний газрыг байлдан авч гавъяа бүтээсэн ба шан хорыг тэгшлэн, цэргийн цаазыг явуулсанийг үзвээс үнэхээрийн тодорхой чанга хэмээвээс болмой.
Тиймийн тул би бээр их л сайшаан үзэж, генарал Баронд үе улиран ханы зэрэг, дархан хошой чин вангийн хэргэм, ногоон жууз, улбар шар хүрэм, шар жолоо, гурван нүдэт тогосын отог, улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнавай.
Хойч өдөр үе улиран тасрал үгүй залгамжлуулагтун. Иймийн тул шар торгоны өргөмжлөлд эрдэнэ дарж олговой.
Олноо Өргөгдсөний арваннэгдүгээр он

== Гавьяа шагнал ==
 
* Гэгээн Георгийн 4-р зэргийн одон (1914 он);
* Гэгээн Аннагийн 4-р зэргийн одон (1914 он);
* Гэгээн Владимирын 4-р зэргийн одон (1915 он);
* Гэгээн Станиславын 4-р зэргийн одон (1915 он);
* Гэгээн Аннагийн 3-р зэргийн одон (1916 он);
* Оросын армийн дэслэгч генерал цол (1920 он, маргаантай); 
* Монголын хошой чин вангийн зэрэг хэргэм (1921 он);
* Монгол улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол (1921 он).

==Мөн үзэх==
* [[Цзи гүнж]]
* [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]

== Утга зохиол ба урлагт ==

* Леонид Абрамович Юзефович өөрийн «Самодержец пустыни» номондоо Барон Унгерний захидлууд болон бусад сонирхолтой баримтуудыг оруулжээ.
* Польшийн аялагч зохиолч Антоний Фердинанд Оссендовский Барон Унгернтэй уулзаж, ажиллаж байсан бөгөөд түүний тухай «И звери, и люди, и боги» номоо бичжээ.
* Калинов Мост хамтлагийн «Вечное небо» дууг түүний дурсгалд зориулжээ.
* [[Жамьянгийн Бунтар]] ба А.Бобровскийн найруулсан Төгсгөл уран сайхны кинонд түүний Монгол дахь дайны үйл ажиллагааг харуулжээ.
* Сүхбаатар кинонд түүний Монгол дахь дайны үйл ажиллагааг харуулжээ.
* [http://www.youtube.com/watch?v=rjd2rzkpB10 &quot;Зөвхөн намайг үхсэний дараа&quot; scence Найруулагч Б.Баяр]

== Домог яриа, цуу яриа, онигоо ==
* 1921 онд улаантнуудад баригдахаасаа өмнө Барон Унгерн бүх алт эрдэнэсээ Сэлэнгийн Ингэт толгойд  нуусан гэсэн цуурхал тарж байжээ.
* 2005 онд “Гэр хорооллын барилгажилт” хадгаламж зээлийн хоршоо &quot;Барон Унгерн алтаа хаана нуусан бэ?&quot; гэсэн асуултаар зар сурталчилгаа өргөн хүрээтэй хийж байжээ. Уг хоршооны эзэн Ц.Түмэнгэрэл Санхүүгийн зохицуулах хорооны дарга [[Дашдоржийн Бадраа|Д.Бадраагийн]] амь насанд халдаж цаазаар авахуулсан бөгөөд, удалгүй дампуурсан тус хоршооны хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгө Барон Унгерний алт шиг алга болжээ.
* Онигоо: Барон Унгерн алтаа хаана нуусан бэ? – Оюутолгойд

==Цаашид унших==
*Bodisco Th. von, Dugin A., Evola J., Fernbach M., Freitag Y., Greiner A.W., Mutti C., Nesmelow A. 2007. ''Baron Ungern von Sternberg – der letzte Kriegsgott''. Straelen: Regin-Verlag.
*Hopkirk, Peter (1986) ''Setting the East Ablaze: on Secret Service in Bolshevik Asia''. Don Mills, Ont.
*[[Kamil Giżycki]] (1929). Przez Urjanchaj i Mongolje. Lwow – Warszawa: wyd. Zakladu Nar. im. Ossolinskich.
*Kuzmin, Sergei L. (2011). ''The History of Baron Ungern. An Experience of Reconstruction''. Moscow: KMK Sci. Press, ISBN 978-5-87317-692-2.
*Kuzmin, S.L. (compiler) (2004). ''Baron Ungern v Dokumentakh i Memuarakh''. Moscow: KMK Sci. Press, ISBN 5-87317-164-5.
*Kuzmin, S.L. (compiler) (2004). ''Legendarnyi Baron: Neizvestnye Stranitsy Grazhdanskoi Voiny''. Moscow: KMK Sci. Press, ISBN 5-87317-175-0.
*Maclean, Fitzroy (1974). ''To the Back of Beyond''. Little, Brown &amp; Co., Boston.
*Michalowski W.St. (1977). ''Testament Barona''. Warszawa: Ludowa Spoldzielnia Wyd.
*[[Ferdynand Antoni Ossendowski|Ossendowski, Ferdynand]] (1922) ''Beasts, Men and Gods''. New York.
*Palmer, James (2008) ''The Bloody White Baron''. London: Faber and Faber. ISBN 0-571-23023-7
*Pershin, D.P. (1999) ''Baron Ungern, Urga i Altanbulak''. Samara: Agni.
*Pozner, Vladimir (1938) ''Bloody Baron: the Story of Ungern–Sternberg''. New York.
*{{cite web|url=http://praiagrande.blogspot.com/2005/04/baron-roman-von-ungern-sternberg.html | title=Personal survey of some books |accessdate= 2009-04-01}}
*du Quenoy, Paul. “Perfecting the Show Trial: The Case of Baron von Ungern-Sternberg,” ''Revolutionary Russia'', 19: 1, June 2006.
*du Quenoy, Paul. “Warlordism à la russe: Baron von Ungern-Sternberg’s Anti-Bolshevik Crusade, 1917-1921,” ''Revolutionary Russia'', 16: 2, December 2003
*Sunderland, Willard. ''[http://www.cornellpress.cornell.edu/book/?GCOI=80140100805580 The Baron's Cloak: A History of the Russian Empire in War and Revolution]'', [[Cornell University Press]], 2014. ISBN 978-0-8014-5270-3
*[[Yuzefovich, Leonid]]. ''Le baron Ungern, khan des steppes''
*Znamenski, Andrei (2011) ''Red Shambhala: Magic, Prophecy, and Geopolitics in the Heart of Asia''. Wheaton, IL: Quest Books. ISBN 978-0-8356-0891-6

== Зүүлт, тайлбар ==
{{лавлах холбоос|2}}

{{DEFAULTSORT:Штернберг, Унгерн фон}}
[[Ангилал:Балтын Германчууд]]
[[Ангилал:Германчууд]]
[[Ангилал:Монголын улс төрч]]
[[Ангилал:Оросын Германчууд]]
[[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]]
[[Ангилал:Оросын генерал]]
[[Ангилал:Орост цаазлагдсан хүн]]
[[Ангилал:Ноёрхогч]]
[[Ангилал:Сурвалжит язгууртан]]
[[Ангилал:Цагаан армийн зэвсэгт хүчний хүн]]
[[Ангилал:Оросын Хаант Улсын зэвсэгт хүчний хүн]]
[[Ангилал:20-р зуунд цаазлагдсан хүн]]
[[Ангилал:1886 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1921 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>jjnfy5tcqnx36o54xxgg6kp0pjquize</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709783</id>
      <parentid>709659</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T11:00:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.237.59.237</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30553" xml:space="preserve">{{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн
| нэр                   = Унгерн
| зураг                 =[[Файл:Roman Ungern 1916 or 1917.jpg|250px|]]
| зургийн_тайлбар       = дэслэгч генерал Барон фон Унгерн-Штернберг
| төрсөн_он_сар_өдөр    = 1885 оны 12 сарын 29
| нас барсан_он_сар_өдөр= 1921 оны 9 сарын 15
| оршуулсан_газар_нэр   = ЗХУ. Новосибирск
| төрсөн_газар          = [[Австри-Унгар]]ын эзэнт улс, грац хот
| нас барсан_газар      = ЗХУ. Новосибирск
| алдаршсан_нэр         = 
| бүтэн_нэр             = Барон Ро́берт-Ни́колай-Максими́лиан Рома́н Фёдорович фон У́нгерн-Ште́рнберг
| эх_орон               = 
| салбар                = морин цэрэг
| албан_он_жилүүд       = 
| цол_хэргэм            = дэслэгч генерал
| ажиллагааны_тоо       =
| нэгж                  = дивиз
| албан_тушаал          = Азийн морин дивизийн дарга
| тулалдаанууд          = [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]],&lt;br&gt; [[Оросын иргэний дайн]]ы тулалдаанууд,&lt;br&gt; [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Нийслэл хүрээг чөлөөлсөн]],&lt;br&gt; [[Улаан хадны байлдаан]],&lt;br&gt; Чойрын байлдаан,&lt;br&gt; Орос руу хийсэн аян дайн,&lt;br&gt; Хиагтыг эзлэхийн төлөө тулалдаан
| шагналууд             =
| харилцаа              =
| бусад_үйл             = монархист
}}

&quot;Галзуу Барон&quot; хэмээн алдаршсан Балтийн [[герман]] гаралтай [[Орос]]ын армийн [[дэслэгч генерал]] [[wikt:барон|Барон]] '''Унгерн фон Штернберг''' ([[1886]]-[[1921]]) нь [[Оросын иргэний дайн]]д  оролцож улмаар [[1920]]-оос 1921 онуудад [[Монгол улс|Монголд]]  Богд хаант монгол төрийг сэргээх зорилгоор хятадын гамин цэргийн эсрэг цэрэг дайны үйл ажиллагааг амжилттай  явуулж байжээ. [[Азийн морин дивиз]]ийг удирдан тухайн үед Хятадын цэргийн эрхшээлд байсан [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Монгол орныг чөлөөлөхөөр]]  1921 оны 2-р сарын 24-ний өвлийн хүйтэн өдөр өөрийн хүчнээс олон дахин илүү хүчтэй хятадын гамин цэрэгтэй эрэлхэг зоригтой байлдаж хүнд тулаан хийж хятад цэргийг ялж нийслэл Хүрээг эзлэн авч VIII Богд Жавзандамбыг хаан ширээнд нь буцаан залж ард түмний хүсэн хүлээсэн Монгол улсын  тусгаар тогтнолыг сэргээсэн гавьяатай. Барон жанжин 1921 оны 4-р сард хятадын гамин цэргийг Чойрт бут цохиж Монгол орныг гамин цэргээс бүрэн чөлөөлсөн. Барон жанжин нийслэл Хүрээнд монгол цэргийн сургууль нээж, цахилгаан станц, банк ажиллуулж нийслэл хотыг хур хогноос нь салгаж байжээ. Барон жанжин Оросын эзэн хаандаа өргөсөн тангарагтаа үнэнч байсан тул тэр  эзэн хаанаасаа урвасан хүмүүсийг  үздэггүй байсан. Тэр бээр Орос оронд эзэн хааныг хөнөөсөн улаантан большевикуудын эсрэг хатуу тэмцэж байсан. Барон жанжин удалгүй нийслэл Хүрээнд байсан цэргээ засаж нийслэл Хүрээнээс хөдөлж    [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Орос Улс]] руу довтлохоор хойд зүг хөдлөж яваад Оросын [[Улаан Арми]] болон [[Дамдины Сүхбаатар|Д.Сүхбаатарын]]  удирдсан [[Монголын Ардын Арми|Ардын цэрэг]]т гол хүчээ бут цохиулсан.  1921 оны 8-р сард хамт тулалдаж явсан Богд хаант төрийн монгол цэргүүдийн   урвалтын уршгаар баривчлагдан Оросын Улаан армид хүргэгдэн улмаар 1921 оны 9-р сарын 15-ны өдөр Новониколаевскд  цаазаар авахуулжээ.

== Уг гарал, бага идэр нас ==
[[Файл:Унгернъ.jpg|thumb|250px|left|Унгерны хүүхэд үеийн зураг]]
[[File:BaronUngernSternbergWappen.jpg|thumb|alt=Барон Унгерн фон Штернбергийн удмын сүлд]]
Унгерны удам угсаа нь герман, балти, унгар, славян, скандинав цус холилдсон маш эртний язгууртан гаралтай. Өөрөө миний цусанд Аттилын удам угсаа ч бий хэмээн ярьдаг байсан. Эцэг Теодор-Леонгард-Рудольф барон язгууртны гаралтай. Эх Софи-Шарлотта герман хүн. Унгерний гэр бүл Европоор их аялдаг байсан тул Барон Унгерн [[Австри]]д төржээ. 1896 онд Петербургийн тэнгисийн цэргийн сургуульд элсэн орж суралцсан боловч төгсөхөөс өмнө [[Орос-Японы дайн]]д цэрэгт явсан.  Гэсэн ч Манжуурт очиход дайн дууссан байжээ. 1906-аас 1908 онуудад Павловын цэргийн сургуульд суралцаж төгссөн. Тэр буддын шашныг эртнээс сонирхдог байжээ.

== Цэргийн албанд ==
[[Файл:Ungern-sternberg r.jpg|thumb|250px|right|Унгерн-цэргийн сургуулийн сонсогч]]
1908 оноос Байгаль нуурын чанад дахь казак цэргийн Аргуны 1-р хороонд хорунжий цолтой алба хаасан. 1913 онд [[Ховд хот]]од алба хааж байсан.Барон монголын Ховдод алба хааж байхдаа Богд хаант монгол төрийн цэргийн албанд ямар ч цалингүйгээр зүтгэе хэмээн хүсэлт гаргаж байжээ. Барон 1914 онд [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]] эхлэхэд Донын казакын 34-р хороонд алба хааж эхэлжээ. Эрэлхэг зоригтой байлдсаны төлөө удаа дараа гавьяа байгуулж олон тооны одон медалиар шагнуулж байсан. Сахилга алдсаны улмаас [[буриад]] хольцтой [[Атаман Семёнов|Семёновын]] (сүүлд Байгал нуурын чанад дахь казакуудын атаман) хороонд шилжсэн. Семёновыг дагаж 1917 оны 2-р сарын хувьсгалын дараа Байгал нуурын чанадад очиж ажиллах болжээ. 

== Иргэний дайн, Монголд ==
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|250px|right|Унгерн-Стернберг Улаан армийн штабын байцаалтад Иркутск хотод байцааж байна]]
Барон фон Унгерн-Штернберг нь Оросын иргэний дайнд [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагааны тал]]д [[Атаман Семёнов]]ын удирдлаган доор [[Азийн морин дивиз|Харийн дивиз]]ийг (сүүлд [[Азийн морин дивиз]]) удирдан [[Байгал нуур]]ын чанадад байлдаж байжээ. 1920 оны эхээр [[Эрхүү|Эрхүү хотод]] хотод цагаантны эсрэг бослого гарч [[Александр Колчак|адмирал Колчак]] амь үрэгдэж улмаар 3-р сард Семеновын арми [[Чит хот]] руу ухаржээ. 1920 оны 8-р сард Барон Унгерн [[Дагуур]]ыг орхиж тухайн үед Хятадын эрхшээлд орсон байсан Монголын нийслэл Их Хүрээг чөлөөлөхөөр хөдөлжээ.

Барон жанжин 1920 оны 10 сарын 26-нд Их Хүрээг довтолсон боловч Хятадын гамин цэргийн галын хүч илт давуу байсан тул эхний дайралт амжилтгүй болсон, тун удалгүй хоёр дахь дайралтыг 1920 оны 12-р сард харьцангуй амжилттай хийсэн ч эцэстээ сөрөг давшилтанд цохигдон [[Хэрлэн гол]]ын зүг ухаржээ. Монгол, [[буриад]] цэргүүд, түвдийн зуутаар хүчээ дахин зузаатган, дэг журмаа сайжруулсан Барон Унгерн гурав дахь дайралтыг өөрийн нэг мянга орчин цэргийн хүчээр хийж хэд дахин давуу хүч бүхий (ойролцоогоор 10 мянга) Хятадын цэргийн хамгаалалтыг бут цохиж 1921 оны 2-р сарын 3-нд нийслэл Хүрээг  эзлэн хятадын гамин цэргээс чөлөөлжээ. Дайралтын өмнө Хятадын цэргийн хорионд байсан Богд хааныг тусгай  цэрэг явуулж хятадын гараас  чөлөөлсөн ажээ.Барон жанжин Хүрээг довтлохын өмнөх шөнө Богд ууланд байгаа цэрэг бүрийг  &quot;нэг цэрэг гурван түүдэг гал түл&quot; хэмээн тушааж Чингис хааны тулааны тактикийг хэрэглэн гамин цэрэгт тэднийг олон цэрэг бүсэлсэн мэт харагдуулж гамин цэргийн санаа сэтгэлийг унагааж сэтгэл зүйн дайн хийж ялж байжээ.

Хотын иргэд Барон Унгернийг чөлөөлөгчөө хэмээн баярлан хүлээн авчээ.Барон жанжин Хүрээний шоронд байсан Богд хаант төрийн олон зүтгэлтнүүд, гамин цэргийн эсрэг тэмцэж байсан олон хүмүүсийг чөлөөлжээ.Шоронд байсан хүмүүсийн дотор Хатанбаатар Магсаржав байсан байна.  Хүрээ хотын дотор зарим нэг дээрэм тонуул гарсныг  Барон жанжин зогсоож хэрэг хийсэн цэргүүдийг цаазаар авав. Барон жанжин  [[буддын шашин|эртнээс буддын шашин]]д орохыг хүсдэг байсан тул энэ удаа тэр бээр Бурханы шашинтан болжээ. Барон жанжин Богд хааныг хаан ширээнд нь ёслол хийж залсан байна. Уг ёслолоор Богд хаан түүнд  [[чин ван]]гийн хэргэм, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол олгожээ.Мөн Сэлэнгийн Зэлтэрт эдлэн газар олгожээ. Их Хүрээний  Захирагч болсон тэр вээр большевик еврей оросын эсрэг хатуу бодлого явуулж, ялангуяа Эзэн хаанаа эсэргүүцдэг, хувьсгалч тэрс  үзэлтэй  еврей гаралтай болон зүүний үзэлтэй оросууд болон хэрэг хийсэн хятад иргэдийг баривчлан заримыг нь цаазаар авч байв. Хотыг түүний сөрөг тагнуулын албаны дарга дэд хурандаа Сипайло хатуу гараараа барьж байжээ. 1921 онд иргэний дайнд Зөвлөлт засаг ялах нь тодорхой болсон, монголчууд улаантны талд урвах нь ихэссэн  тул Барон Унгерн Оросын ард түмнийг Зөвлөлт засгийн эсрэг босгон Орост хаант засгийг дахин тогтоох,  Богд хаант Монгол улсын хойд хилийг улаантны аюулаас хамгаалах  төлөвлөгөө гарган Их Хүрээг орхин хойд зүгт цэргээ хөдөлгөжээ. Зөвлөлт Оросын явуулсан шинэ эдийн засгийн бодлого тариачдын дургүйцлийг ихээр төрүүлж, бослого хөдөлгөөн байнга гарч байсан нь энэ шийдвэр гарахад нөлөөлсөн байна.

== Хойд зүгийн аян, урвалт, цаазаар авалт ==
[[Файл:Унгернъ-Щетинкинъ.jpg|thumb|250px|left|Унгерн улаан цэрэгт олзлогдсоны дараа]]
1921 оны 5 сарын эцсээр Унгерн болон түүний туслах [[Борис Резухин|генерал Резухин]] хоёр чиглэлээр Оросын хилийн зүг аялжээ. Резухиний удирдсан 2-р бригад амжилттай байлдаж улаан армийн отрядуудыг бут цохисон боловч Унгерний өөрийн шууд удирдсан 1-р бригад [[Константин Рокоссовский|Рокоссовскийн]] (сүүлд [[ЗХУ]]-ын [[маршал]]) удирдсан Улаан армийн морин хороо болон Д.Сүхбаатарын удирдсан Ардын цэрэгт бут цохигдон [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн]] хөндийд Резухиний бригадтай нийлжээ. Улаан арми болон Ардын цэрэг нийслэл руу хөдлөн 1921 оны 7 сард Их Хүрээнд орж иржээ. 1921 оны 6-аас 8-р саруудад Зөвлөлт Оросын нутагт Барон Унгерн хэд хэдэн удаа амжилттай байлдааны үйл ажиллагаа явуулж Улаан армийн зарим хүчийг бут цохьжээ. Барон Унгерн олзлогдсон тариачин гаралтай  улаан орос цэргүүдийг суллан явуулж байжээ. Барон Унгерн улаан орос цэргийн илт давуу хүчийг сайн тооцоолоогүй байжээ. Хоёр гуравхан мянган цэрэгтэйгээр хорь гучин мянган улаан орос цэргийн эсрэг тулалдана гэдэг өөрөө өөрийгөө алахтай адил байлаа. Барон Унгерний цэрэг эцэстээ хүчээр хэд дахин илт давуу улаан орос цэрэгт ялагдав.  Ялагдлын дараа Барон Унгерн Түвд руу явахаар шийдсэн нь [[Манжуур]] луу аялан Атаман Семёновттой нийлэхийг илүүд үзэж байсан түүний цэрэг офицерүүдийн эсэргүүцлийг төрүүлэн эдгээр цэргүүд  8-р сарын 16-нд Резухинийг буудаж алсны дараагаар 6 сарын 18-нд Унгернийг буудаж алахыг оролдсон боловч тэрээр түүнийг дагасан [[Сундуй гүн]]ий Монгол цэргийн хороо руу зугтан зайлж амжжээ. Барон жанжин Бишрэлт гүн Сундуй дээр давхиж очиход харин тэр хоёр монгол цэргийн хамт түүнийг гэнэт баривчлан улаан орос цэргийн дарга  [[Пётр Щетинкин|Щетинкинд]] хүргэж өгчээ. Саяхан л улаантны эсрэг хамт тулалдаж явсан Богд хаант төрийн монгол цэргүүд  ийм амархан улаантны талд урвасанд Барон жанжин итгэж чадахгүй байсан гэдэг. Улаан Орос цэргийн дарга Щетинкин өөрийн талд орсон Сундуй гүнийг 2 монгол цэргийнх нь хамт энэ урвасан &quot;гавьяа&quot;-ных нь төлөө амьд үлдээж Монгол руу буцахыг зөвшөөрсөн ажээ. Харин Барон жанжныг улаан орос цэргүүд Новониколаевскад цаазаар авахаар хүргэжээ. 

1921 оны 8 сарын 26-нд [[Владимир Ленин|Ленин]] утсаар Барон Унгернийг яаралтай түргэн цаазлах үүрэг даалгавар өгчээ. 1921 оны 9-р сарын 15-нд Барон Унгерн фон Штернбергийг нээлттэй шүүх хурлаар шүүж  азийн их Монгол гүрэн байгуулах төлөвлөгөөтэйгээр [[Япон]]ы талд ажилласан, Орос оронд хаант засгийг сэргээх зорилгоор Зөвлөлт засгийн эсрэг тэмцсэн, алан хядах үйл ажиллагаа явуулсан гэсэн хэргээр цаазаар авах ял оноож, ялыг шуурхай гүйцэтгэсэн байна. Большевикуудын шүүх хурал гэгч жүжгийг Барон жанжин огт зөвшөөрөхгүй гэдгээ мэдэгдэж,   Орос орныг сүйрүүлсэн хэрэгт большевикуудыг буруутган эсэргүүцэж байгаагаа илэрхийлж байжээ. Түүнийг улаан оросууд цаазаар авсныг  сонссон Богд гэгээн монголын бүх буддын  сүм хийдэд ном хуруулж байжээ. Унгернийг Дилав хутагт Жамсранжавтай уулзахад Дилав хутагт Унгерний амьд явах хоногийнх нь тоог нь далны ясаар урьдчилан мэргэлж хэлсэн байдаг нь нас барсан өдөртэй нь яг таарч байсан гэдэг.

== Хэргийг нь дахин хянасан нь ==

Новосибирийн мужийн шүүхийн  1998 оны 9 сарын 25-ны хуралдаанаар Барон Унгерн фон Штернбергийг цагаатгахаас татгалзсан байна. &lt;ref&gt;Постановление Президиума Новосибирского областного суда от 25 сентября 1998 года (дело № 10с-98 год)&lt;/ref&gt;

== Гэр бүл ==
[[Файл:Барон Унгерн во время судебного процесса.jpg|thumb|Шүүх хурлын үеэр Барон Унгерн.]]
Барон Унгерн нь нэг удаа гэрлэж байсан ба энэ нь [[Манж]]ийн эзэн хааны [[Цзи гүнж]] юм. 
Барон Унгерн  1919 оны зун [[Бээжин]]д очсоны дараа Цзи гүнжтэй гэрлэж [[Орос]]ын [[Үнэн алдартны шашин]]ы дагуу гүнж өөрийн нэрийг слав гаралтай Елена Петровна нэрээр өөрчилсөн ажээ. Барон Унгерн нь 1920 онд Монгол руу хятад цэргийн эсрэг довтлохоос өмнө Цзи гүнжээс албан ёсоор салсан ба энэ тухайгаа эхнэртээ захиа бичиж мэдэгдэж, богинохон хугацаанд эхнэр нь байсан хүнийхээ цаашдын амьдралд нь зориулж үлэмж ихээхэн хэмжээний мөнгө дагалдуулан илгээж байжээ.
Энэ гүнжийн цаашдын амьдралын тухай мэдээлэл хомс байдаг юм. 
Барон Унгерн эмэгтэй хүнд сэтгэл алдардаггүй байсан. Энэхүү ганц удаагийн гэрлэлт нь хайр сэтгэлийн гэхээс илүү улс төрийн зорилготой байсан хэмээн зарим  судлаачид үздэг.Үнэхээр Барон Унгерн манж, монгол хоёр үндэстнийг дахин сэргээж дорно дахины хүчирхэг Их Монгол улс дахин сэргээн байгуулахыг мөрөөддөг байсан гэдэг. 
Барон Унгерн, Цзи нар үр хүүхэдгүй байсан. Барон жанжинд хувийн амьдрал гэж байгаагүй.Барон жанжин хамаг амьдрал, өмч хөрөнгөө цэргүүддээ зориулсан байдаг.

== Богд хаанаас Хан, Дархан хошой чин вангийн хэргэм шагнасан тухай зарлиг ==
'''Шашин төрийг хослон баригч, наран гэрэлт, түмэн наст Богд хааны зарлиг'''
Орос жанжин генарал Барон болбоос бидний Монголын өөрийн эзэрхэх засгийн газрыг дахин байгуулах хэрэгт тэргүүлэн чармайн зүтгэсэн гавъяа бүхий хүмүүн мөн.
Түүний бие анх цэрэг авч ирснээс инагш хүйтэн жихүүнд халшрал хийхгүй, олон ардыг өчүүхэн төдий гаслагсангүй, эцэстэл зоригийг хатуужин явсаар нэгэн өглөөний зуур Хүрээний газрыг байлдан авч гавъяа бүтээсэн ба шан хорыг тэгшлэн, цэргийн цаазыг явуулсанийг үзвээс үнэхээрийн тодорхой чанга хэмээвээс болмой.
Тиймийн тул би бээр их л сайшаан үзэж, генарал Баронд үе улиран ханы зэрэг, дархан хошой чин вангийн хэргэм, ногоон жууз, улбар шар хүрэм, шар жолоо, гурван нүдэт тогосын отог, улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнавай.
Хойч өдөр үе улиран тасрал үгүй залгамжлуулагтун. Иймийн тул шар торгоны өргөмжлөлд эрдэнэ дарж олговой.
Олноо Өргөгдсөний арваннэгдүгээр он

== Гавьяа шагнал ==
 
* Гэгээн Георгийн 4-р зэргийн одон (1914 он);
* Гэгээн Аннагийн 4-р зэргийн одон (1914 он);
* Гэгээн Владимирын 4-р зэргийн одон (1915 он);
* Гэгээн Станиславын 4-р зэргийн одон (1915 он);
* Гэгээн Аннагийн 3-р зэргийн одон (1916 он);
* Оросын армийн дэслэгч генерал цол (1920 он, маргаантай); 
* Монголын хошой чин вангийн зэрэг хэргэм (1921 он);
* Монгол улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол (1921 он).

==Мөн үзэх==
* [[Цзи гүнж]]
* [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]

== Утга зохиол ба урлагт ==

* Леонид Абрамович Юзефович өөрийн «Самодержец пустыни» номондоо Барон Унгерний захидлууд болон бусад сонирхолтой баримтуудыг оруулжээ.
* Польшийн аялагч зохиолч Антоний Фердинанд Оссендовский Барон Унгернтэй уулзаж, ажиллаж байсан бөгөөд түүний тухай «И звери, и люди, и боги» номоо бичжээ.
* Калинов Мост хамтлагийн «Вечное небо» дууг түүний дурсгалд зориулжээ.
* [[Жамьянгийн Бунтар]] ба А.Бобровскийн найруулсан Төгсгөл уран сайхны кинонд түүний Монгол дахь дайны үйл ажиллагааг харуулжээ.
* Сүхбаатар кинонд түүний Монгол дахь дайны үйл ажиллагааг харуулжээ.
* [http://www.youtube.com/watch?v=rjd2rzkpB10 &quot;Зөвхөн намайг үхсэний дараа&quot; scence Найруулагч Б.Баяр]

== Домог яриа, цуу яриа, онигоо ==
* 1921 онд улаантнуудад баригдахаасаа өмнө Барон Унгерн бүх алт эрдэнэсээ Сэлэнгийн Ингэт толгойд  нуусан гэсэн цуурхал тарж байжээ.
* 2005 онд “Гэр хорооллын барилгажилт” хадгаламж зээлийн хоршоо &quot;Барон Унгерн алтаа хаана нуусан бэ?&quot; гэсэн асуултаар зар сурталчилгаа өргөн хүрээтэй хийж байжээ. Уг хоршооны эзэн Ц.Түмэнгэрэл Санхүүгийн зохицуулах хорооны дарга [[Дашдоржийн Бадраа|Д.Бадраагийн]] амь насанд халдаж цаазаар авахуулсан бөгөөд, удалгүй дампуурсан тус хоршооны хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгө Барон Унгерний алт шиг алга болжээ.
* Онигоо: Барон Унгерн алтаа хаана нуусан бэ? – Оюутолгойд

==Цаашид унших==
*Bodisco Th. von, Dugin A., Evola J., Fernbach M., Freitag Y., Greiner A.W., Mutti C., Nesmelow A. 2007. ''Baron Ungern von Sternberg – der letzte Kriegsgott''. Straelen: Regin-Verlag.
*Hopkirk, Peter (1986) ''Setting the East Ablaze: on Secret Service in Bolshevik Asia''. Don Mills, Ont.
*[[Kamil Giżycki]] (1929). Przez Urjanchaj i Mongolje. Lwow – Warszawa: wyd. Zakladu Nar. im. Ossolinskich.
*Kuzmin, Sergei L. (2011). ''The History of Baron Ungern. An Experience of Reconstruction''. Moscow: KMK Sci. Press, ISBN 978-5-87317-692-2.
*Kuzmin, S.L. (compiler) (2004). ''Baron Ungern v Dokumentakh i Memuarakh''. Moscow: KMK Sci. Press, ISBN 5-87317-164-5.
*Kuzmin, S.L. (compiler) (2004). ''Legendarnyi Baron: Neizvestnye Stranitsy Grazhdanskoi Voiny''. Moscow: KMK Sci. Press, ISBN 5-87317-175-0.
*Maclean, Fitzroy (1974). ''To the Back of Beyond''. Little, Brown &amp; Co., Boston.
*Michalowski W.St. (1977). ''Testament Barona''. Warszawa: Ludowa Spoldzielnia Wyd.
*[[Ferdynand Antoni Ossendowski|Ossendowski, Ferdynand]] (1922) ''Beasts, Men and Gods''. New York.
*Palmer, James (2008) ''The Bloody White Baron''. London: Faber and Faber. ISBN 0-571-23023-7
*Pershin, D.P. (1999) ''Baron Ungern, Urga i Altanbulak''. Samara: Agni.
*Pozner, Vladimir (1938) ''Bloody Baron: the Story of Ungern–Sternberg''. New York.
*{{cite web|url=http://praiagrande.blogspot.com/2005/04/baron-roman-von-ungern-sternberg.html | title=Personal survey of some books |accessdate= 2009-04-01}}
*du Quenoy, Paul. “Perfecting the Show Trial: The Case of Baron von Ungern-Sternberg,” ''Revolutionary Russia'', 19: 1, June 2006.
*du Quenoy, Paul. “Warlordism à la russe: Baron von Ungern-Sternberg’s Anti-Bolshevik Crusade, 1917-1921,” ''Revolutionary Russia'', 16: 2, December 2003
*Sunderland, Willard. ''[http://www.cornellpress.cornell.edu/book/?GCOI=80140100805580 The Baron's Cloak: A History of the Russian Empire in War and Revolution]'', [[Cornell University Press]], 2014. ISBN 978-0-8014-5270-3
*[[Yuzefovich, Leonid]]. ''Le baron Ungern, khan des steppes''
*Znamenski, Andrei (2011) ''Red Shambhala: Magic, Prophecy, and Geopolitics in the Heart of Asia''. Wheaton, IL: Quest Books. ISBN 978-0-8356-0891-6

== Зүүлт, тайлбар ==
{{лавлах холбоос|2}}

{{DEFAULTSORT:Штернберг, Унгерн фон}}
[[Ангилал:Балтын Германчууд]]
[[Ангилал:Германчууд]]
[[Ангилал:Монголын улс төрч]]
[[Ангилал:Оросын Германчууд]]
[[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]]
[[Ангилал:Оросын генерал]]
[[Ангилал:Орост цаазлагдсан хүн]]
[[Ангилал:Ноёрхогч]]
[[Ангилал:Сурвалжит язгууртан]]
[[Ангилал:Цагаан армийн зэвсэгт хүчний хүн]]
[[Ангилал:Оросын Хаант Улсын зэвсэгт хүчний хүн]]
[[Ангилал:20-р зуунд цаазлагдсан хүн]]
[[Ангилал:1886 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1921 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>bc5p4gq0lbi26m8eclk44dwfy5k4kg6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709784</id>
      <parentid>709783</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T11:02:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.237.59.237</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30559" xml:space="preserve">{{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн
| нэр                   = Унгерн
| зураг                 =[[Файл:Roman Ungern 1916 or 1917.jpg|250px|]]
| зургийн_тайлбар       = дэслэгч генерал Барон фон Унгерн-Штернберг
| төрсөн_он_сар_өдөр    = 1885 оны 12 сарын 29
| нас барсан_он_сар_өдөр= 1921 оны 9 сарын 15
| оршуулсан_газар_нэр   = ЗХУ. Новосибирск
| төрсөн_газар          = [[Австри-Унгар]]ын эзэнт улс, грац хот
| нас барсан_газар      = ЗХУ. Новосибирск
| алдаршсан_нэр         = 
| бүтэн_нэр             = Барон Ро́берт-Ни́колай-Максими́лиан Рома́н Фёдорович фон У́нгерн-Ште́рнберг
| эх_орон               = 
| салбар                = морин цэрэг
| албан_он_жилүүд       = 
| цол_хэргэм            = дэслэгч генерал
| ажиллагааны_тоо       =
| нэгж                  = дивиз
| албан_тушаал          = Азийн морин дивизийн дарга
| тулалдаанууд          = [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]],&lt;br&gt; [[Оросын иргэний дайн]]ы тулалдаанууд,&lt;br&gt; [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Нийслэл хүрээг чөлөөлсөн]],&lt;br&gt; [[Улаан хадны байлдаан]],&lt;br&gt; Чойрын байлдаан,&lt;br&gt; Орос руу хийсэн аян дайн,&lt;br&gt; Хиагтыг эзлэхийн төлөө тулалдаан
| шагналууд             =
| харилцаа              =
| бусад_үйл             = монархист
}}

&quot;Галзуу Барон&quot; хэмээн алдаршсан Балтийн [[герман]] гаралтай [[Орос]]ын армийн [[дэслэгч генерал]] [[wiktionary:барон|Барон]] '''Унгерн фон Штернберг''' ([[1886]]-[[1921]]) нь [[Оросын иргэний дайн]]д  оролцож улмаар [[1920]]-оос 1921 онуудад [[Монгол улс|Монголд]]  Богд хаант монгол төрийг сэргээх зорилгоор хятадын гамин цэргийн эсрэг цэрэг дайны үйл ажиллагааг амжилттай  явуулж байжээ. [[Азийн морин дивиз]]ийг удирдан тухайн үед Хятадын цэргийн эрхшээлд байсан [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Монгол орныг чөлөөлөхөөр]]  1921 оны 2-р сарын 24-ний өвлийн хүйтэн өдөр өөрийн хүчнээс олон дахин илүү хүчтэй хятадын гамин цэрэгтэй эрэлхэг зоригтой байлдаж хүнд тулаан хийж хятад цэргийг ялж нийслэл Хүрээг эзлэн авч VIII Богд Жавзандамбыг хаан ширээнд нь буцаан залж ард түмний хүсэн хүлээсэн Монгол улсын  тусгаар тогтнолыг сэргээсэн гавьяатай. Барон жанжин 1921 оны 4-р сард хятадын гамин цэргийг Чойрт бут цохиж Монгол орныг гамин цэргээс бүрэн чөлөөлсөн. Барон жанжин нийслэл Хүрээнд монгол цэргийн сургууль нээж, цахилгаан станц, банк ажиллуулж нийслэл хотыг хур хогноос нь салгаж байжээ. Барон жанжин Оросын эзэн хаандаа өргөсөн тангарагтаа үнэнч байсан тул тэр  эзэн хаанаасаа урвасан хүмүүсийг  үздэггүй байсан. Тэр бээр Орос оронд эзэн хааныг хөнөөсөн улаантан большевикуудын эсрэг хатуу тэмцэж байсан. Барон жанжин удалгүй нийслэл Хүрээнд байсан цэргээ засаж нийслэл Хүрээнээс хөдөлж    [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Орос Улс]] руу довтлохоор хойд зүг хөдлөж яваад Оросын [[Улаан Арми]] болон [[Дамдины Сүхбаатар|Д.Сүхбаатарын]]  удирдсан [[Монголын Ардын Арми|Ардын цэрэг]]т гол хүчээ бут цохиулсан.  1921 оны 8-р сард хамт тулалдаж явсан Богд хаант төрийн монгол цэргүүдийн   урвалтын уршгаар баривчлагдан Оросын Улаан армид хүргэгдэн улмаар 1921 оны 9-р сарын 15-ны өдөр Новониколаевскд  цаазаар авахуулжээ.

== Уг гарал, бага идэр нас ==
[[Файл:Унгернъ.jpg|thumb|250px|left|Унгерны хүүхэд үеийн зураг]]
[[File:BaronUngernSternbergWappen.jpg|thumb|alt=Барон Унгерн фон Штернбергийн удмын сүлд]]
Унгерны удам угсаа нь герман, балти, унгар, славян, скандинав цус холилдсон маш эртний язгууртан гаралтай. Өөрөө миний цусанд Аттилын удам угсаа ч бий хэмээн ярьдаг байсан. Эцэг Теодор-Леонгард-Рудольф барон язгууртны гаралтай. Эх Софи-Шарлотта герман хүн. Унгерний гэр бүл Европоор их аялдаг байсан тул Барон Унгерн [[Австри]]д төржээ. 1896 онд Петербургийн тэнгисийн цэргийн сургуульд элсэн орж суралцсан боловч төгсөхөөс өмнө [[Орос-Японы дайн]]д цэрэгт явсан.  Гэсэн ч Манжуурт очиход дайн дууссан байжээ. 1906-аас 1908 онуудад Павловын цэргийн сургуульд суралцаж төгссөн. Тэр буддын шашныг эртнээс сонирхдог байжээ.

== Цэргийн албанд ==
[[Файл:Ungern-sternberg r.jpg|thumb|250px|right|Унгерн-цэргийн сургуулийн сонсогч]]
1908 оноос Байгаль нуурын чанад дахь казак цэргийн Аргуны 1-р хороонд хорунжий цолтой алба хаасан. 1913 онд [[Ховд хот]]од алба хааж байсан.Барон монголын Ховдод алба хааж байхдаа Богд хаант монгол төрийн цэргийн албанд ямар ч цалингүйгээр зүтгэе хэмээн хүсэлт гаргаж байжээ. Барон 1914 онд [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]] эхлэхэд Донын казакын 34-р хороонд алба хааж эхэлжээ. Эрэлхэг зоригтой байлдсаны төлөө удаа дараа гавьяа байгуулж олон тооны одон медалиар шагнуулж байсан. Сахилга алдсаны улмаас [[буриад]] хольцтой [[Атаман Семёнов|Семёновын]] (сүүлд Байгал нуурын чанад дахь казакуудын атаман) хороонд шилжсэн. Семёновыг дагаж 1917 оны 2-р сарын хувьсгалын дараа Байгал нуурын чанадад очиж ажиллах болжээ. 

== Иргэний дайн, Монголд ==
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|250px|right|Унгерн-Стернберг Улаан армийн штабын байцаалтад Иркутск хотод байцааж байна]]
Барон фон Унгерн-Штернберг нь Оросын иргэний дайнд [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагааны тал]]д [[Атаман Семёнов]]ын удирдлаган доор [[Азийн морин дивиз|Харийн дивиз]]ийг (сүүлд [[Азийн морин дивиз]]) удирдан [[Байгал нуур]]ын чанадад байлдаж байжээ. 1920 оны эхээр [[Эрхүү|Эрхүү хотод]] хотод цагаантны эсрэг бослого гарч [[Александр Колчак|адмирал Колчак]] амь үрэгдэж улмаар 3-р сард Семеновын арми [[Чит хот]] руу ухаржээ. 1920 оны 8-р сард Барон Унгерн [[Дагуур]]ыг орхиж тухайн үед Хятадын эрхшээлд орсон байсан Монголын нийслэл Их Хүрээг чөлөөлөхөөр хөдөлжээ.

Барон жанжин 1920 оны 10 сарын 26-нд Их Хүрээг довтолсон боловч Хятадын гамин цэргийн галын хүч илт давуу байсан тул эхний дайралт амжилтгүй болсон, тун удалгүй хоёр дахь дайралтыг 1920 оны 12-р сард харьцангуй амжилттай хийсэн ч эцэстээ сөрөг давшилтанд цохигдон [[Хэрлэн гол]]ын зүг ухаржээ. Монгол, [[буриад]] цэргүүд, түвдийн зуутаар хүчээ дахин зузаатган, дэг журмаа сайжруулсан Барон Унгерн гурав дахь дайралтыг өөрийн нэг мянга орчин цэргийн хүчээр хийж хэд дахин давуу хүч бүхий (ойролцоогоор 10 мянга) Хятадын цэргийн хамгаалалтыг бут цохиж 1921 оны 2-р сарын 3-нд нийслэл Хүрээг  эзлэн хятадын гамин цэргээс чөлөөлжээ. Дайралтын өмнө Хятадын цэргийн хорионд байсан Богд хааныг тусгай  цэрэг явуулж хятадын гараас  чөлөөлсөн ажээ.Барон жанжин Хүрээг довтлохын өмнөх шөнө Богд ууланд байгаа цэрэг бүрийг  &quot;нэг цэрэг гурван түүдэг гал түл&quot; хэмээн тушааж Чингис хааны тулааны тактикийг хэрэглэн гамин цэрэгт тэднийг олон цэрэг бүсэлсэн мэт харагдуулж гамин цэргийн санаа сэтгэлийг унагааж сэтгэл зүйн дайн хийж ялж байжээ.

Хотын иргэд Барон Унгернийг чөлөөлөгчөө хэмээн баярлан хүлээн авчээ.Барон жанжин Хүрээний шоронд байсан Богд хаант төрийн олон зүтгэлтнүүд, гамин цэргийн эсрэг тэмцэж байсан олон хүмүүсийг чөлөөлжээ.Шоронд байсан хүмүүсийн дотор Хатанбаатар Магсаржав байсан байна.  Хүрээ хотын дотор зарим нэг дээрэм тонуул гарсныг  Барон жанжин зогсоож хэрэг хийсэн цэргүүдийг цаазаар авав. Барон жанжин  [[буддын шашин|эртнээс буддын шашин]]д орохыг хүсдэг байсан тул энэ удаа тэр бээр Бурханы шашинтан болжээ. Барон жанжин Богд хааныг хаан ширээнд нь ёслол хийж залсан байна. Уг ёслолоор Богд хаан түүнд  [[чин ван]]гийн хэргэм, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол олгожээ.Мөн Сэлэнгийн Зэлтэрт эдлэн газар олгожээ. Их Хүрээний  Захирагч болсон тэр вээр большевик еврей оросын эсрэг хатуу бодлого явуулж, ялангуяа Эзэн хаанаа эсэргүүцдэг, хувьсгалч тэрс  үзэлтэй  еврей гаралтай болон зүүний үзэлтэй оросууд болон хэрэг хийсэн хятад иргэдийг баривчлан заримыг нь цаазаар авч байв. Хотыг түүний сөрөг тагнуулын албаны дарга дэд хурандаа Сипайло хатуу гараараа барьж байжээ. 1921 онд иргэний дайнд Зөвлөлт засаг ялах нь тодорхой болсон, монголчууд улаантны талд урвах нь ихэссэн  тул Барон Унгерн Оросын ард түмнийг Зөвлөлт засгийн эсрэг босгон Орост хаант засгийг дахин тогтоох,  Богд хаант Монгол улсын хойд хилийг улаантны аюулаас хамгаалах  төлөвлөгөө гарган Их Хүрээг орхин хойд зүгт цэргээ хөдөлгөжээ. Зөвлөлт Оросын явуулсан шинэ эдийн засгийн бодлого тариачдын дургүйцлийг ихээр төрүүлж, бослого хөдөлгөөн байнга гарч байсан нь энэ шийдвэр гарахад нөлөөлсөн байна.

== Хойд зүгийн аян, урвалт, цаазаар авалт ==
[[Файл:Унгернъ-Щетинкинъ.jpg|thumb|250px|left|Унгерн улаан цэрэгт олзлогдсоны дараа]]
1921 оны 5 сарын эцсээр Унгерн болон түүний туслах [[Борис Резухин|генерал Резухин]] хоёр чиглэлээр Оросын хилийн зүг аялжээ. Резухиний удирдсан 2-р бригад амжилттай байлдаж улаан армийн отрядуудыг бут цохисон боловч Унгерний өөрийн шууд удирдсан 1-р бригад [[Константин Рокоссовский|Рокоссовскийн]] (сүүлд [[ЗХУ]]-ын [[маршал]]) удирдсан Улаан армийн морин хороо болон Д.Сүхбаатарын удирдсан Ардын цэрэгт бут цохигдон [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн]] хөндийд Резухиний бригадтай нийлжээ. Улаан арми болон Ардын цэрэг нийслэл руу хөдлөн 1921 оны 7 сард Их Хүрээнд орж иржээ. 1921 оны 6-аас 8-р саруудад Зөвлөлт Оросын нутагт Барон Унгерн хэд хэдэн удаа амжилттай байлдааны үйл ажиллагаа явуулж Улаан армийн зарим хүчийг бут цохьжээ. Барон Унгерн олзлогдсон тариачин гаралтай  улаан орос цэргүүдийг суллан явуулж байжээ. Барон Унгерн улаан орос цэргийн илт давуу хүчийг сайн тооцоолоогүй байжээ. Хоёр гуравхан мянган цэрэгтэйгээр хорь гучин мянган улаан орос цэргийн эсрэг тулалдана гэдэг өөрөө өөрийгөө алахтай адил байлаа. Барон Унгерний цэрэг эцэстээ хүчээр хэд дахин илт давуу улаан орос цэрэгт ялагдав.  Ялагдлын дараа Барон Унгерн Түвд руу явахаар шийдсэн нь [[Манжуур]] луу аялан Атаман Семёновттой нийлэхийг илүүд үзэж байсан түүний цэрэг офицерүүдийн эсэргүүцлийг төрүүлэн эдгээр цэргүүд  8-р сарын 16-нд Резухинийг буудаж алсны дараагаар 6 сарын 18-нд Унгернийг буудаж алахыг оролдсон боловч тэрээр түүнийг дагасан [[Сундуй гүн]]ий Монгол цэргийн хороо руу зугтан зайлж амжжээ. Барон жанжин Бишрэлт гүн Сундуй дээр давхиж очиход харин тэр хоёр монгол цэргийн хамт түүнийг гэнэт баривчлан улаан орос цэргийн дарга  [[Пётр Щетинкин|Щетинкинд]] хүргэж өгчээ. Саяхан л улаантны эсрэг хамт тулалдаж явсан Богд хаант төрийн монгол цэргүүд  ийм амархан улаантны талд урвасанд Барон жанжин итгэж чадахгүй байсан гэдэг. Улаан Орос цэргийн дарга Щетинкин өөрийн талд орсон Сундуй гүнийг 2 монгол цэргийнх нь хамт энэ урвасан &quot;гавьяа&quot;-ных нь төлөө амьд үлдээж Монгол руу буцахыг зөвшөөрсөн ажээ. Харин Барон жанжныг улаан орос цэргүүд Новониколаевскад цаазаар авахаар хүргэжээ. 

1921 оны 8 сарын 26-нд [[Владимир Ленин|Ленин]] утсаар Барон Унгернийг яаралтай түргэн цаазлах үүрэг даалгавар өгчээ. 1921 оны 9-р сарын 15-нд Барон Унгерн фон Штернбергийг нээлттэй шүүх хурлаар шүүж  азийн их Монгол гүрэн байгуулах төлөвлөгөөтэйгээр [[Япон]]ы талд ажилласан, Орос оронд хаант засгийг сэргээх зорилгоор Зөвлөлт засгийн эсрэг тэмцсэн, алан хядах үйл ажиллагаа явуулсан гэсэн хэргээр цаазаар авах ял оноож, ялыг шуурхай гүйцэтгэсэн байна. Большевикуудын шүүх хурал гэгч жүжгийг Барон жанжин огт зөвшөөрөхгүй гэдгээ мэдэгдэж,   Орос орныг сүйрүүлсэн хэрэгт большевикуудыг буруутган эсэргүүцэж байгаагаа илэрхийлж байжээ. Түүнийг улаан оросууд цаазаар авсныг  сонссон Богд гэгээн монголын бүх буддын  сүм хийдэд ном хуруулж байжээ. Унгернийг Дилав хутагт Жамсранжавтай уулзахад Дилав хутагт Унгерний амьд явах хоногийнх нь тоог нь далны ясаар урьдчилан мэргэлж хэлсэн байдаг нь нас барсан өдөртэй нь яг таарч байсан гэдэг.

== Хэргийг нь дахин хянасан нь ==

Новосибирийн мужийн шүүхийн  1998 оны 9 сарын 25-ны хуралдаанаар Барон Унгерн фон Штернбергийг цагаатгахаас татгалзсан байна. &lt;ref&gt;Постановление Президиума Новосибирского областного суда от 25 сентября 1998 года (дело № 10с-98 год)&lt;/ref&gt;

== Гэр бүл ==
[[Файл:Барон Унгерн во время судебного процесса.jpg|thumb|Шүүх хурлын үеэр Барон Унгерн.]]
Барон Унгерн нь нэг удаа гэрлэж байсан ба энэ нь [[Манж]]ийн эзэн хааны [[Цзи гүнж]] юм. 
Барон Унгерн  1919 оны зун [[Бээжин]]д очсоны дараа Цзи гүнжтэй гэрлэж [[Орос]]ын [[Үнэн алдартны шашин]]ы дагуу гүнж өөрийн нэрийг слав гаралтай Елена Петровна нэрээр өөрчилсөн ажээ. Барон Унгерн нь 1920 онд Монгол руу хятад цэргийн эсрэг довтлохоос өмнө Цзи гүнжээс албан ёсоор салсан ба энэ тухайгаа эхнэртээ захиа бичиж мэдэгдэж, богинохон хугацаанд эхнэр нь байсан хүнийхээ цаашдын амьдралд нь зориулж үлэмж ихээхэн хэмжээний мөнгө дагалдуулан илгээж байжээ.
Энэ гүнжийн цаашдын амьдралын тухай мэдээлэл хомс байдаг юм. 
Барон Унгерн эмэгтэй хүнд сэтгэл алдардаггүй байсан. Энэхүү ганц удаагийн гэрлэлт нь хайр сэтгэлийн гэхээс илүү улс төрийн зорилготой байсан хэмээн зарим  судлаачид үздэг.Үнэхээр Барон Унгерн манж, монгол хоёр үндэстнийг дахин сэргээж дорно дахины хүчирхэг Их Монгол улс дахин сэргээн байгуулахыг мөрөөддөг байсан гэдэг. 
Барон Унгерн, Цзи нар үр хүүхэдгүй байсан. Барон жанжинд хувийн амьдрал гэж байгаагүй.Барон жанжин хамаг амьдрал, өмч хөрөнгөө цэргүүддээ зориулсан байдаг.

== Богд хаанаас Хан, Дархан хошой чин вангийн хэргэм шагнасан тухай зарлиг ==
'''Шашин төрийг хослон баригч, наран гэрэлт, түмэн наст Богд хааны зарлиг'''
Орос жанжин генарал Барон болбоос бидний Монголын өөрийн эзэрхэх засгийн газрыг дахин байгуулах хэрэгт тэргүүлэн чармайн зүтгэсэн гавъяа бүхий хүмүүн мөн.
Түүний бие анх цэрэг авч ирснээс инагш хүйтэн жихүүнд халшрал хийхгүй, олон ардыг өчүүхэн төдий гаслагсангүй, эцэстэл зоригийг хатуужин явсаар нэгэн өглөөний зуур Хүрээний газрыг байлдан авч гавъяа бүтээсэн ба шан хорыг тэгшлэн, цэргийн цаазыг явуулсанийг үзвээс үнэхээрийн тодорхой чанга хэмээвээс болмой.
Тиймийн тул би бээр их л сайшаан үзэж, генарал Баронд үе улиран ханы зэрэг, дархан хошой чин вангийн хэргэм, ногоон жууз, улбар шар хүрэм, шар жолоо, гурван нүдэт тогосын отог, улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнавай.
Хойч өдөр үе улиран тасрал үгүй залгамжлуулагтун. Иймийн тул шар торгоны өргөмжлөлд эрдэнэ дарж олговой.
Олноо Өргөгдсөний арваннэгдүгээр он

== Гавьяа шагнал ==
 
* Гэгээн Георгийн 4-р зэргийн одон (1914 он);
* Гэгээн Аннагийн 4-р зэргийн одон (1914 он);
* Гэгээн Владимирын 4-р зэргийн одон (1915 он);
* Гэгээн Станиславын 4-р зэргийн одон (1915 он);
* Гэгээн Аннагийн 3-р зэргийн одон (1916 он);
* Оросын армийн дэслэгч генерал цол (1920 он, маргаантай); 
* Монголын хошой чин вангийн зэрэг хэргэм (1921 он);
* Монгол улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол (1921 он).

==Мөн үзэх==
* [[Цзи гүнж]]
* [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]

== Утга зохиол ба урлагт ==

* Леонид Абрамович Юзефович өөрийн «Самодержец пустыни» номондоо Барон Унгерний захидлууд болон бусад сонирхолтой баримтуудыг оруулжээ.
* Польшийн аялагч зохиолч Антоний Фердинанд Оссендовский Барон Унгернтэй уулзаж, ажиллаж байсан бөгөөд түүний тухай «И звери, и люди, и боги» номоо бичжээ.
* Калинов Мост хамтлагийн «Вечное небо» дууг түүний дурсгалд зориулжээ.
* [[Жамьянгийн Бунтар]] ба А.Бобровскийн найруулсан Төгсгөл уран сайхны кинонд түүний Монгол дахь дайны үйл ажиллагааг харуулжээ.
* Сүхбаатар кинонд түүний Монгол дахь дайны үйл ажиллагааг харуулжээ.
* [http://www.youtube.com/watch?v=rjd2rzkpB10 &quot;Зөвхөн намайг үхсэний дараа&quot; scence Найруулагч Б.Баяр]

== Домог яриа, цуу яриа, онигоо ==
* 1921 онд улаантнуудад баригдахаасаа өмнө Барон Унгерн бүх алт эрдэнэсээ Сэлэнгийн Ингэт толгойд  нуусан гэсэн цуурхал тарж байжээ.
* 2005 онд “Гэр хорооллын барилгажилт” хадгаламж зээлийн хоршоо &quot;Барон Унгерн алтаа хаана нуусан бэ?&quot; гэсэн асуултаар зар сурталчилгаа өргөн хүрээтэй хийж байжээ. Уг хоршооны эзэн Ц.Түмэнгэрэл Санхүүгийн зохицуулах хорооны дарга [[Дашдоржийн Бадраа|Д.Бадраагийн]] амь насанд халдаж цаазаар авахуулсан бөгөөд, удалгүй дампуурсан тус хоршооны хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгө Барон Унгерний алт шиг алга болжээ.
* Онигоо: Барон Унгерн алтаа хаана нуусан бэ? – Оюутолгойд

==Цаашид унших==
*Bodisco Th. von, Dugin A., Evola J., Fernbach M., Freitag Y., Greiner A.W., Mutti C., Nesmelow A. 2007. ''Baron Ungern von Sternberg – der letzte Kriegsgott''. Straelen: Regin-Verlag.
*Hopkirk, Peter (1986) ''Setting the East Ablaze: on Secret Service in Bolshevik Asia''. Don Mills, Ont.
*[[Kamil Giżycki]] (1929). Przez Urjanchaj i Mongolje. Lwow – Warszawa: wyd. Zakladu Nar. im. Ossolinskich.
*Kuzmin, Sergei L. (2011). ''The History of Baron Ungern. An Experience of Reconstruction''. Moscow: KMK Sci. Press, ISBN 978-5-87317-692-2.
*Kuzmin, S.L. (compiler) (2004). ''Baron Ungern v Dokumentakh i Memuarakh''. Moscow: KMK Sci. Press, ISBN 5-87317-164-5.
*Kuzmin, S.L. (compiler) (2004). ''Legendarnyi Baron: Neizvestnye Stranitsy Grazhdanskoi Voiny''. Moscow: KMK Sci. Press, ISBN 5-87317-175-0.
*Maclean, Fitzroy (1974). ''To the Back of Beyond''. Little, Brown &amp; Co., Boston.
*Michalowski W.St. (1977). ''Testament Barona''. Warszawa: Ludowa Spoldzielnia Wyd.
*[[Ferdynand Antoni Ossendowski|Ossendowski, Ferdynand]] (1922) ''Beasts, Men and Gods''. New York.
*Palmer, James (2008) ''The Bloody White Baron''. London: Faber and Faber. ISBN 0-571-23023-7
*Pershin, D.P. (1999) ''Baron Ungern, Urga i Altanbulak''. Samara: Agni.
*Pozner, Vladimir (1938) ''Bloody Baron: the Story of Ungern–Sternberg''. New York.
*{{cite web|url=http://praiagrande.blogspot.com/2005/04/baron-roman-von-ungern-sternberg.html | title=Personal survey of some books |accessdate= 2009-04-01}}
*du Quenoy, Paul. “Perfecting the Show Trial: The Case of Baron von Ungern-Sternberg,” ''Revolutionary Russia'', 19: 1, June 2006.
*du Quenoy, Paul. “Warlordism à la russe: Baron von Ungern-Sternberg’s Anti-Bolshevik Crusade, 1917-1921,” ''Revolutionary Russia'', 16: 2, December 2003
*Sunderland, Willard. ''[http://www.cornellpress.cornell.edu/book/?GCOI=80140100805580 The Baron's Cloak: A History of the Russian Empire in War and Revolution]'', [[Cornell University Press]], 2014. ISBN 978-0-8014-5270-3
*[[Yuzefovich, Leonid]]. ''Le baron Ungern, khan des steppes''
*Znamenski, Andrei (2011) ''Red Shambhala: Magic, Prophecy, and Geopolitics in the Heart of Asia''. Wheaton, IL: Quest Books. ISBN 978-0-8356-0891-6

== Зүүлт, тайлбар ==
{{лавлах холбоос|2}}

{{DEFAULTSORT:Штернберг, Унгерн фон}}
[[Ангилал:Балтын Германчууд]]
[[Ангилал:Германчууд]]
[[Ангилал:Монголын улс төрч]]
[[Ангилал:Оросын Германчууд]]
[[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]]
[[Ангилал:Оросын генерал]]
[[Ангилал:Орост цаазлагдсан хүн]]
[[Ангилал:Ноёрхогч]]
[[Ангилал:Сурвалжит язгууртан]]
[[Ангилал:Цагаан армийн зэвсэгт хүчний хүн]]
[[Ангилал:Оросын Хаант Улсын зэвсэгт хүчний хүн]]
[[Ангилал:20-р зуунд цаазлагдсан хүн]]
[[Ангилал:1886 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1921 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>rb5b34b5q481c8z1228kgkjf0gtyhd6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жакомо Пуччини</title>
    <ns>0</ns>
    <id>11524</id>
    <revision>
      <id>709719</id>
      <parentid>708880</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T04:31:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15916" xml:space="preserve">[[Файл:GiacomoPuccini.jpg|thumb|right|Жакомо Пуччини]]
'''Жакомо Антонио Доменико Мишел Секондо Мариа Пуччини''' ({{lang-it|Giacomo Antonio Domenico Michele Secondo Maria Puccini}}, 1858 оны 12 сарын 22 – 1924 оны 11 сарын 29) нь [[Итали]]йн хөгжмийн зохиолч бөгөөд түүний зохиосон ''[[Бохем (дуурь)|Бохем]]'', ''[[Тоска]]'', ''[[Хатагтай Эрвээхэй]]'' болон ''[[Турандут]]'' зэрэг [[Дуурь|дууриуд]] нь [[Чухал дууриудын жагсаалт|стандарт репертуар]]ууд дунд хамгийн ихээр тоглогддог билээ&lt;ref&gt;{{cite web | url=http://www.operaamerica.org/pressroom/quickfacts2006.html | title=Quick Opera Facts 2007 | publisher=OPERA America | date=2007 | accessyear=2009|accessdate=5 сарын 1}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web | url=http://opera.stanford.edu/misc/Dornic_survey.html | title=An Operatic Survey | publisher=Opera Glass | author=Alain P. Dornic | date=1995 |accessyear=2009| accessdate=5 сарын 1}}&lt;/ref&gt;. Түүний ''[[Жанни Скикки]]'' дуурийн &quot;[[O mio babbino caro]]&quot; (Хайрт аав мину зээ), ''Бохем'' дуурийн &quot;Che gelida manina&quot;, ''[[Турандут]]'' дуурийн &quot;[[Nessun dorma]]&quot; (Хэн ч унтаж үл болно) зэрэг [[ари]]нууд орчин үеийн соёлын нэгэн чухал элементүүд болсон байдаг.

== Өсвөр үе ==
[[Файл:Lucca, palazzo della casa natale di giacomo puccini, 01.jpg|thumb|Пуччинигийн төрсөн байр, 1984 он]]
Пуччини Тосканы их вант улсын [[Лукка]] хотод 5 үеэрээ хөгжимтэй холбогдолтой гэр бүлд төржээ. Хөгжмийн зохиолч [[Доменико Пуччини]] нь түүний өвөг эцэг юм. Жакомог 5 настай байхад аав нь нас барж, тэрээр авга ах [[Фортунато Маги]]гийнд амьдран, ном эрдэмд суралцах болсон боловч авга ах нь түүнийг юм сурахгүй хүүхэд гэж дүгнэдэг байжээ. Хожим Пуччини сүмд [[орган]] тоглодог болсон бөгөөд [[Жузеппе Верди]]гийн ''[[Айда]]'' дуурийг үзээд дуурийн зохиолч болохоор сэтгэл шулуудсан гэдэг. Тэр ах Мишелтэйгээ 30 км хол зайг явган туулж [[Пиза]] очиж дуурь үздэг байжээ. 

1880 онд хамаатныхаа хүний дэмжлэгээр Пуччини [[Миланы Консерватори]]д элсч, [[Амилкар Понкелли]], [[Антонио Баззини]] нарын хамт суралцаж байлаа. Тэр жил, 21 настайдаа тэрээр ''Месса'' хэмээх дууриа бичжээ.

Консерваторид суралцаж байхдаа Пуччини 1882 онд нэг үзэгдэлт дуурийн уралдаанд оролцсон байна. Хэдийгээр түүний зохиосон ''[[Le Villi]]'' нь уралдаанд байр эзлээгүй боловч 1884 онд [[Театро Дал Ферме]] театрт тоглогдсон нь [[Каса Рикорди|Ж.Рикорди &amp; Ко.]] хөгжмийн компанийн захирал [[Жулио Рикорди]]гийн анхаарлыг татжээ. Түүний дэмжлэгтэйгээр 1889 онд ''[[Эдгар (дуурь)|Эдгар]]'' дууриа тавьж чадсан байна.

== Торре дел Лагод ==
[[Файл:PucciniTosca.jpg|thumb|left|Пуччинигийн ''[[Тоска]]'' дуурийн эх постер]]
1891 оноос Пуччини ихэнх цагаа [[Тиррений тэнгис]], Массакукколи нуурын хооронд, Луккагаас 15 милийн зайд орших бяцхан тосгон Торре дел Лаго-д өнгөрөөх болов. Байшин түрээслэн авч, ан агнан цагаа өнгөрөөж байлаа. 1900-аад оны үед тэр газар худалдан авч, нуурын эрэг дээр тосгон байгуулсан нь өдгөө &quot;Музео Пуччини тосгон&quot; гэж нэрлэгддэг. Тэр тэндээ 1921 он хүртэл амьдарчээ. Түүнийг нас барсны дараа Пуччини тосгонд [[бунхан]] барьж хөгжмийн зохиолчийн чандарыг оршуулсан бөгөөд хожим тэнд түүний эхнэр, хүүг нь тэнд хамт оршуулжээ.

&quot;Музео Пуччини тосгон&quot; одоо түүний ач охин Симонетта Пуччинигийн эзэмшилд, олон нийтэд нээлттэй байдаг.

{|align=right
|{{Listen
|filename=Enrico Caruso, Donna non vidi mai (Manon Lescaut (Puccini)).ogg
|title=&quot;Donna non vidi mai&quot;
|description=''[[Манон Леско]]'' дуурийн I үзэгдэл. Энрико Карусо. 1913 он.
}}
|-
|{{Listen
|filename=Enrico Caruso - Nellie Melba - La bohème - O soave fanciulla (restored).ogg
|title=&quot;O soave fanciulla&quot;
|description=''[[Бохем (дуурь)|Бохем]]'' дуурийн I үзэгдэл. [[Энрико Карусо]], [[Нелли Мелба]] нар. 1906 он.
}}
|-
|{{Listen
|filename=Frances Alda, O mio babbino caro (Gianni Schicchi).ogg
|title=&quot;O mio babbino caro&quot;
|description=[[Жанни Скикки]] дуурийн хэсгээс. [[Франкес Алда]]. 1919 он.
}}
|}

1903 онд тэрээр автомашины осолд орж үхэх дөхсөн бөгөөд 1904 оноос бараг дуурь бичихээ больсон аж.

== Сүүлийн жилүүдэд ==
Архаг тамхичин тэрээр [[улаан хоолойн хорт хавдар]] тусч, эмчийн зөвлөгөөгөөр [[Брюссель]] хотод очиж шинээр туршигдаж байсан [[цацраг идэвхжлийн эмчилгээ]] хийлгэхээр болжээ.

Тэрээр 1924 оны 11 сарын 28-нд мэс засал хийлгэж, дараагийн өдөр нь цус харваж нас баржээ. Нью-Йорк хотод түүний ''Бохем'' дуурийг тоглож байх үед нас барсан тухай мэдээ очиход найрал хөгжимчид дууриа тоглохоо завсарлаж, түүний дурсгалыг хүндэтгэн [[Фредерик Шопен]]ий ''Оршуулгын марш''-ийг тоглосон гэдэг. Түүнийг [[Милан]] хотноо чандарласан бөгөөд 1926 онд хүү нь аавынхаа шарилыг Торре дел Лаго руу зөөсөн байна.   

Пуччини сүүлийн дуурь болох ''[[Турандут]]''-аа дуусгаж амжаагүй байсан бөгөөд сүүлийн 2 үзэгдлийг түүний ноорогт тулгуурлсан [[Франко Алфано]] гүйцээж дуусгасан ажээ.

[[Файл:Puccini7.jpg|right|230px]]
== Бүтээлүүд ==
=== Дууриуд ===
* ''[[Le Villi]]'', Фердинандо Фонтанагийн цомнол (1 үзэгдэлт – [[Театро Дал Ферме]]д тоглогдсон, 1884 оны 5 сарын 31)
** 2-р хувилбар (2 үзэгдэлт – Театро Режио, 1884 оны 12 сарын 26)
** 3-р хувилбар (2 үзэгдэлт – [[Театро алла Скала]], 1885 оны 1 сарын 24)
** 4-р хувилбар (2 үзэгдэлт – Театро Дал Ферме, 1889 оны 11 сарын 7)
* ''[[Эдгар (дуурь)|Эдгар]]'', Фердинандо Фонтанагийн цомнол (4 үзэгдэлт – Театро алла Скала, 1889 оны 4 сарын 1889)
** 2-р хувилбар (4 үзэгдэлт –Театро дел Гиглио, 1891 оны 9 сарын 5)
** 3-р хувилбар (3 үзэгдэлт – Театро Комунале, 1892 оны 1 сарын 28)
** 4-р хувилбар (3 үзэгдэлт – [[Театро Колон]] ди Буэнос Айрес, 1905 оны 7 сарын 8)
* ''[[Манон Леско]]'', [[Луйжи Иллика]], Марко Прага, Доменико Олива нарын цомнол (Театро Режио, 1893 оны 2 сарын 1)
** 2-р хувилбар (Театро Коккиа, 1893 оны 12 сарын 21)   
* ''[[Бохем (дуурь)|Бохем]]'', Луйжи Иллика, [[Жузеппе Жакоса]] нарын цомнол (Театро Режио, 1896 оны 2 сарын 1)
* ''[[Тоска]]'', Луйжи Иллика, Жузеппе Жакоса нарын цомнол (Театро Констанци, 1900 оны 1 сарын 14)
* ''[[Хатагтай Эрвээхэй]]'', Луйжи Иллика, Жузеппе Жакоса нарын цомнол (2 үзэгдэлт – Театро алла Скала, 1904 оны 2 сарын 17)
** 2-р хувилбар (2 үзэгдэлт – Театро Грандо ди Брешиа, 1904 оны 5 сарын 28)
** 3-р хувилбар ([[Эзэн хааны дуурийн театр]], Лондон, 1905 оны 7 сарын 10)
** 4-р хувилбар ([[Опера-комик]], Парис, 1906 оны 12 сарын 28)
** 5-р хувилбар (Театро Каркано, 1920 оны 12 сарын 9)
* ''[[Баруун нутгийн охин]]'', Желфо Кивинини, Карло Зангарини нарын цомнол ([[Метрополитан Опера]], 1910 оны 12 сарын 10)
** 2-р хувилбар (Театро алла Скала, 1912 оны 12 сарын 29)
* ''[[Хараацай (дуурь)|Хараацай]]'', [[Жузеппе Адами]]гийн цомнол (Монте-Карлогийн дуурийн театр, 1917 оны 3 сарын 27)
** 2-р хувилбар (Монте-Карлогийн дуурийн театр, 1920 оны 4 сарын 10)
** 3-р хувилбар (Театро Верди, 1924 оны 4 сарын 11)
* ''[[Триптих]]'' (Метрополитан Опера, 1918 оны 12 сарын 14)
:''[[Нөмрөг (дуурь)|Нөмрөг]]'', Жузеппе Адамигийн цомнол 
:''[[Анжелика эгч]]'', Жоваккино Форцаногийн цомнол
:''[[Жанни Скикки]]'', Жоваккино Форцаногийн цомнол
* ''[[Турандут]]'', [[Ренато Симони]], [[Жузеппе Адами]] нарын цомнол (Театро алла Скала, 1926 оны 4 сарын 25)

=== Бусад ===
(Бичигдсэн он, газрыг хаалтанд тэмдэглэв)
* ''A te'' (c.1875)
* ''Preludio a orchestra'' (1876)
* ''Plaudite populi'' (Лукка, 1877)
* ''Credo'' (Лукка, 1878)
* ''Vexilla Regis'' (1878)
* ''[[Месса (дуурь)|Messa a 4 voci con orchestra]]'' (Лукка, 1880) 1951 онд ''Messa di Gloria'' нэрээр тоглогдсон
* ''Adagio in A major'' (1881)
* ''Largo Adagetto in F major '' (c.1881-83)
* ''Salve del ciel Regina'' (c.1882)
* ''Mentìa l’avviso'' (c.1882)
* ''Preludio Sinfonico in A major'' (Милан, 1882)
* ''Fugues'' (c.1883)
* ''Scherzo in D'' (1883)
* ''Storiella d’amore'' (1883)
* ''Capriccio Sinfonico'' (Милан, 1883)
* ''Sole ed amore'' (1888) 
* ''Crisantemi'' ([[Чавхдаст хөгжмийн дөрвөл]], 1890, &quot;Alla memoria di [[Амадей I (Испанийн хаан)|Amadeo di Savoia Duca d'Aosta]]&quot;)
* ''Minuetto n.1'' (Чавхдаст хөгжмийн дөрвөл, 1892, &quot;A.S.A.R. Vittoria Augusta di Borbone, Principessa di Capua&quot;)
* ''Minuetto n.2'' (Чавхдаст хөгжмийн дөрвөл, 1892, &quot;All'esimio violinista prof. Augusto Michelangeli&quot;)
* ''Minuetto n.3'' (Чавхдаст хөгжмийн дөрвөл, 1892, &quot;All'amico maestro Carlo Carignani&quot;)
* ''Piccolo valzer'' (1894)
* ''Avanti Urania!'' (1896)
* ''Scossa elettrica'' (1896) 
* ''Inno a Diana'' (1897)
* ''E l'uccellino'' (1899) 
* ''Terra e mare'' (1902) 
* ''Canto d’anime'' (1904)
* ''Requiem'' (27 January 1905, Milan) 
* ''Casa mia, casa mia'' (1908) 
* ''Sogno d'or'' (1913)
* ''Pezzo per pianoforte'' (1916) 
* ''Morire?'' (c.1917) - заримдаа ''[[Хараацай (дуурь)|Хараацай]]'' дуурийн төгсгөлд тоглогддог
* ''Inno a Roma'' (1 June 1919, Rome)

== Номзүй ==
* {{cite book | last=Lynn | first=Karyl Charna | coauthors= | title=Italian Opera Houses and Festivals | location=Lanham, MD | publisher=The Scarecrow Press | year=2005 | isbn=0810853590}} 
* {{cite book | last=Puccini | first=Simonetta (ed.)  | title=Giacomo Puccini in Torre del Lago | location=Viareggio, Tuscany | publisher=Friends of Giacomo Puccini's Houses Association | year=2006 | isbn=}} 
* {{cite book | last=Phillips-Matz| first=Mary Jane | title=Puccini: a biography | location=Boston | publisher=Northeastern University Press | year=2002 | isbn=1555535305}}
* [[Jim Svejda]]. ''The Record Shelf Guide to the Classical Repertoire'' (1990) ISBN 1-55958-051-8
* {{cite web  | first =  | title = Puccini Vocal and Instrumental Music|publisher=Centro Studi di Giacomo Puccini|url=http://www.puccini.it/scientifica/catmusic.htm|  accessdate = 2008-02-06 }}
* {{cite web  | first =  | title = Puccini Operas|publisher=Centro Studi di Giacomo Puccini|url=http://www.puccini.it/scientifica/catalogo%20opere.htm|  accessdate = 2008-02-06 }}
* Ashbrook W &amp; Powers H (1991) ''Puccini's Turandot:The End of the Great Tradition'', Princeton Univ. Press
* [[Mosco Carner|Carner, Mosco]] (1959) ''Puccini:A Critical Biography'', Alfred Knopf

== Цахим холбоос ==
{{commonscat|Giacomo Puccini|Жакомо Пуччини}}
* [http://w3.rz-berlin.mpg.de/cmp/puccini.html Giacomo Puccini&lt;!-- bot-generated title --&gt;] at w3.rz-berlin.mpg.de
* [http://www.operapaedia.org/Home.aspx San Diego Opera's Operapaedia&lt;!-- bot-generated title --&gt;] at www.operapaedia.org
* [http://www.puccini.it/ Centro Studi di Giacomo Puccini]
* [http://pucciniamerica.org. American Center for Puccini Studies]
* [http://www.puccinielasualucca.it/ Festival Puccini e la sua Lucca]
* [http://www.britannica.com/eb/article-9061806/Giacomo-Puccini Encyclopaedia Britannica, Giacomo Puccini]
* [http://cylinders.library.ucsb.edu/search.php?query=puccini&amp;queryType=%40attr+1%3D1016 Puccini cylinder recordings], from the [[Cylinder Preservation and Digitization Project]] at the [[University of California, Santa Barbara]] Library.
* [http://www.classicistranieri.com/dblog/articolo.asp?articolo=6121 Manon Lescaut] MP3 Creative Commons Recording
* [http://movies.yahoo.com/movie/contributor/1800301692/filmography Puccini's music in movies]
* [http://www.liberliber.it/audioteca/p/puccini/index.htm Free MP3 Puccini's operas]
* {{worldcat id|id=lccn-n79-119152}}

== Эшлэл ==
{{Reflist}}

{{DEFAULTSORT:Пуччини, Жакомо}}

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Италийн хөгжмийн зохиолч]]
[[Ангилал:20-р зууны сонгодог хөгжмийн зохиолч]]
[[Ангилал:Дуурийн хөгжмийн зохиолч]]
[[Ангилал:Романтизм хөгжмийн зохиолч]]
[[Ангилал:Италичууд]]
[[Ангилал:1858 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1924 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>lr9ynmm9k3xb3tl3atkdvz6l6pq4cn7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Наадам</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12795</id>
    <revision>
      <id>709763</id>
      <parentid>707506</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T07:02:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18380" xml:space="preserve">[[File:Naadam.jpg|thumb|Наадмын дэнж]]
[[Зураг:Festiwal Naadam na stadionie narodowym w Ułan Bator 34.JPG|thumb|right|150px|2010 оны улсын наадмын нээлт. Наадамчин олон]]
'''Наадам''' — [[монгол үндэстэн|монгол үндэстний]] зуны дэлгэр баяр, гурван төрөлт [[спортын тэмцээн]] юм. 

Наадмыг 2015 онд [[ЮНЕСКО]] «Хүн төрөлхтний соёлын биет бус өвийн жагсаалт»-д бүртгэн авчээ.&lt;ref&gt;http://www.monheritage.mn/mn/intangible/UnescoIchDetails.aspx?ItemID=14&lt;/ref&gt;

== Түүх ==
Монгол орны зун цаг эртнээс найр наадмын уламжлалтай байв. 13-р зууны [[Монголын нууц товчоо|МНТ]]-д бичигдсэнээр наадам “хуран сар”-д (долоодугаар сар) болдог байсныг тэмдэглэсэн. Чингисийн чулууны бичигт [[Чингис хаан]] [[Сартуул улс]]ыг байлдан дагуулж буцах замд найрлахад [[Хасар]]ын хүү Есүнгэ 500 алд газар харвасныг тэмдэглэсэн.

=== Долоон хошуу даншиг наадам ===
Жил бүр тогтмол явагдах болсон нь 1639 онд Өндөр гэгээн [[Занабазар]]т зориулсан даншиг наадмаас эхэлсэн. Ширээт цагаан нуурын энэ наадамд Бөх лам барилдан түрүүлж, Бонхор донир гэгчийн морь магнайлсан нь тэмдэглэгдэн үлджээ.

=== Арван засгийн наадам ===

1772 онд [[Хэнтийн нуруу|Хэнтий]] уулыг тахих их наадам болов. Үүнийг Арван засгийн наадам гэнэ. Алдаг оног хийдэг байсан Арван засгийн наадам 1912 оноос жил бүр хийгдэх төрийн наадам болов. [[Богд хаан]] нас барах хүртэл буюу 1925 он хүртэл Арван засгийн наадам төрийн наадам болов. Арван засгийн наадмыг нийт 125 удаа хийжээ.

=== Ардын төрийн наадам ===
[[Зураг:Naadam_rider_Mongolia.jpg|thumb|Хурдан морь, унаач хүүхэд]]
1922 оноос Цэргийн наадам тэмдэглэх болов. Бургас цавчих зэрэг цэргийн урлаг номер үзүүлдэг тэр наадмыг Богдыг хаан ширээнд дахин залсан ба &quot;Ардын&quot; засаг тогтсоныг тэмдэглэж зуны тэргүүн сарын 6-нд наадахаар заасан. Тэр жилийн Цэргийн ба Арван засгийн наадамд хоюуланд нь [[Галсанхүүгийн Вандан|Вандан]] аварга түрүүлсэн. [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] тогтсны дараа хоёр наадмыг хамтруулах шийдвэр 1925 оны 5-р сарын 15-нд Засгийн газрын хуралдаанаас гарч, наадмын товыг 7-р сарын 11 гэж заажээ. Энэ үеэс &quot;Ардын наадам&quot; гэж байгаад Монгол Улс олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөнөөс буюу 1946 оноос хойш &quot;Ардын хувсгал ялсны ой&quot; гэж тодотгох болсон. 1951, 1961, 1971, 1981 оны наадам Ардын хувсгал ялсны тэгш ой тохиосон учир их ач холбогдол өгч тэмдэглэж байв. 

=== Үндэсний их баяр наадам ===
1990 оноос хойш [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]], [[Монголын Ардчилсан Нам|Ардчилсан Нам]] хоёр нам наадмын тодотгол дээр сөргөлдөх болсон. 1996 оны УИХ-ын сонгуульд Ардчилсан хүчин ялснаар тэр жилийн наадам Монголын тулгар төр байгуулагдсны 790 жилийн ой гэж тэмдэглэгдэв. 2006 онд «[[Их Монгол Улс]] байгуулагдсаны 800 жилийн ой» болгон тэмдэглэсэн. 2015 оны байдлаар [[Хүннү]] улс нэгдсэн оноос эхлэн наадмын тодотголыг «Тулгар төрийн 2224 жил, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 809 жил, Ардын хувьсгалын 94 жилийн ойн Үндэсний их баяр наадам» гэдэг болсон байв.

== Тэмцээн уралдаан ==
Бөх барилдах, морь уралдуулах, нум сум харвахыг дээр үеэс «Эрийн гурван наадам» хэмээн холбожээ. Одоо дөрвөн төрлөөр нааддаг.
=== Бөх барилдаан ===
[[Зураг:Mongolian_wrestling_Bukh_during_the_Naadam.jpg|thumb|right|Төв цэнгэлдэх хүрээлэн. Улсын наадмын бөх барилдаан.]]
Монголчууд багаасаа бөх барилдаж өсдөг уламжлалтай. Бөх барилдааны хийц нь газар газарт адилгүй байна. Үүнийг ялгавал:
* [[буриад бөх]] ([[буриад]]ад үүсч хөгжиж буй, буриад үсгээр «бүхэ барилдаан» гэнэ)
* [[бух ноололдоон]] (дундад зууны [[ойрад]]ын дунд дэлгэрч байсан, одоогийн барилдаануудад зай тавьж мөхсөн барилдаан)
* [[Үндэсний бөх|Халх бөх]] (Монголд «[[үндэсний бөх]]» гэдэг; дундад зууны [[халх]]ад үүсч хөгжсөн, одоо Монгол улсын үндсэн барилдаан)
* [[Үзэмчин бөх]] (эртнээс [[үзэмчин]]д хөгжиж дэлгэрсэн, «үзэмчин бөх», «зангиат бөхийн барилдаан» гэж бас хэлнэ)
* халимаг бөх (дүрэм нь бух ноололдооноос гаралтай, өмсгөл нь чөлөөт бөхөөс авсан шинээр хөгжиж буй барилдаан)

=== Морин уралдаан ===
[[Зураг:Naadam Festival 2.jpg|thumb|Хурдан морины уралдааны бариа]]
Монголчууд эртнээс моринд эрэмгий, морины нуруун дээр сандайлж дэлхийд мөрөө тамгалсан ард түмэн билээ. 

Хурдан морийг эрхэмлэх бөгөөд &quot;Сайн морь эзний чимэг, сайн эхнэр гэрийн чимэг&quot;&lt;ref name=&quot;зүйрүг&quot;&gt;Монгол ардын зүйр цэцэн үг&lt;/ref&gt; гэж хэлдэг. 

Хурдан морийг нас насаар нь уралдуулдаг: Үүнд
* [[Даага]] - 2 настай 
* Шүдлэн - 3 настай
* Хязаалан - 4 настай
* Соёолон  - 5 настай
* [[Азарга]] - 7-оос дээш настай буюу Нас гүйцсэн
* Их нас (Бүдүүн морь) - 7-оос дээш настай буюу Нас гүйцсэн
Мөн:
* Жороо - сайхан явдалтай

Монгол нутгийн адуу холд тэсвэртэй бөгөөд нас насаар нь ялгаж 10-30 км газар уралдуулдаг.

=== Сур харваа ===
[[Зураг:Mongolian_bow_and_arrow_championship_mens.jpg|thumb|right|Улсын наадам. Сур харваа.]]
Монголчууд эртнээс дайтах намнахад дадсан, «Эрхийдээ эрчтэй»&lt;ref&gt;Эрхий мэргэн - монгол ардын үлгэр&lt;/ref&gt; мэргэн харваачид билээ. 

Өдгөө энэ нь эгнүүлэн тавьсан сурыг алсын зайнаас нум сумаар онож харвах спорт болон өвлөгджээ. Хэд хэдэн янз байна:
* Буриад харваа
* [[Сур харваа|Халх харваа]] (Үндэсний сур харваа)
* Урианхай харваа

=== Шагай харваа ===
Монголчууд малынхаа үр шимийг хүртэн ирсэн. Сүү сааль, үс ноос, яс цус нэгийг ч хаялгүй ашигладгийн нэг нь шагай юм. 

Шагайн наадгайны олон зүйлээс шагайн харваа энэ цагт наадмын нэгэн төрөл болжээ. Дотроо хэдэн янз байна:

* Боржигин харваа
* Халх харваа
* Урианхай харваа 

== Газар газрын наадам ==
=== Монгол улс ===
Монгол оронд зун цаг ирж, жил бүрийн долоодугаар, наймдугаар сар наадмын цаг, есдүгээр сар хурим найрын цаг болно. 

[[Монгол улс]]ад наадмыг зохион байгуулах комисс улс, аймаг, сумын наадмаа тус тус зохион байгуулж ард түмэн цуглан баярладаг.
 
Монгол улсын наадам засаг захиргааны зохион байгуулалтай цол, зэрэг, чимэг нь уялдсан байдаг.

==== Улсын наадам ====
[[Зураг:Naadamceremony2006.jpg|thumb|right|Төв цэнгэлдэх хүрээлэн. 2006 оны Улсын наадмын нээлтийн тоглолт.]]
Улсын наадам жил бүрийн 7-р сарын 7-13-ны хооронд нийслэл Улаанбаатарт болно. Үүнд:

{|class=&quot;wikitable&quot;
|-
| ||'''Тэмцээн '''||'''Явагдах газар '''|| '''Огноо''' || '''Уралдаан, шат''' || width=150px | '''Өрсөлдөгч'''
|-
|rowspan=2 | 1|| rowspan=2 | Үндэсний бөх || rowspan=2 | [[Төв цэнгэлдэх хүрээлэн]] ||  7-р сарын 11 || 1-2-ийн даваа ||  rowspan=2 | 512 бөх (9 даваа), их ойн жил 1024 бөх (10 даваа)
|-
|                                                                            7-р сарын 12 || 3-9-ийн даваа
|-
|rowspan=6 | 2|| rowspan=6 | Хурдан морь || rowspan=6 | Хүй долоон худаг || rowspan=2 | 7-р сарын 10  || Шүдлэнгийн уралдаан || rowspan=6 | Нас бүрд 100-600 хурдан хүлэг
|- 
|                                                                                                           Дааганы уралдаан 
|- 
|                                                                               rowspan=2 | 7-р сарын 11  || Азарганы уралдаан
|-                                                                                               
|                                                                                                           Их насны морины уралдаан
|- 
|                                                                               rowspan=2 | 7-р сарын 12  || Соёлонгийн уралдаан
|-                                                                                               
|                                                                                                           Хязаалангийн уралдаан
|- 
|rowspan=5 | 3|| rowspan=5 | Сур харваа || rowspan=5 |  Сурын талбай ||  7-р сарын 7 || Урианхай сурын харваа ||  rowspan=5 | 
|-                                                                                               
|                                                                        7-р сарын 8 || Буриад сурын харваа
|-                                                                                               
|                                                                        7-р сарын 9 || Хүүхдийн харваа
|-                                                                                               
|                                                                        7-р сарын 11 || Үндэсний сурын хана харваа
|-                                                                                               
|                                                                        7-р сарын 12 || Үндэсний сурын хасаа харваа
|- 
|rowspan=3 | 4|| rowspan=3 | Шагай харваа || rowspan=3 |  Шагайн асар ||  7-р сарын 10 || Хэсгийн харваа ||  rowspan=3 | 
|-                                                                                               
|                                                                        7-р сарын 11 || Хагас шигшээ харваа
|-                                                                                               
|                                                                        7-р сарын 12 || Шигшээ харваа
|}

Улсын наадмыг 7-р сарын 11-ны 11:00 цагт Монгол улсын ерөнхийлөгч нээж үг хэлдэг. 

Улсын наадмын хүрээнд Төрийн далбааг хүндэтгэх ёслол, Төрийн тугийг цэнгүүлэх ёслол, Дээлтэй монгол наадам, Уяачдын наадам, Урлагийн тоглолт, Тэмцээн уралдаанд шалгарсан бөх, морь, харваачдад улсын цол чимэг олгох, шан гардуулах ёслол болдог.

7-р сарын 11-13-ны өдрүүд орон даяар мөрдөх бүх нийтийн амралтын өдөр байна. 

[[Зураг:Mongolia Naadam 15.JPG|thumb|Төв аймаг. Угтаалцайдам сум.]]

==== Аймгийн наадам ====
Монгол улсын 21 аймаг  7-р сард нутгийн удирдлагын шийдвэрээр 2-3 өдөр товлож наадам хийдэг. Бөх барилдана, морь уралдана, сур харвана.
Тэргүүлсэн бөх, морь, харваачдад аймгийн цол зэрэг гардуулж, бай шан өгч шагнадаг.

==== Сумын наадам ====
Монгол улсын 300 гаран сум жил бүрийн 7-р сард нутгийн удирдлагын шийдвэрээр 1-2 өдөр товлож наадам хийдэг. Түрүүлж үзүүрлэсэн бөх, айрагдсан хурдан морь, байр эзэлсэн харваачдад сумын цол зэрэг, бай шан өгдөг.

=== Бусад наадам ===
[[Хятад улс|Хятад улс дахь]] Монголчууд зун намрын дэлгэр цагт наадам хийнэ. Үүнээс хамгийн өргөн дэлгэр наадам [[Өвөр Монгол]]&lt;nowiki/&gt;д болдог.

[[Үзэмчин]] барилдаан нь Монгол улсад хөгжсөн Үндэсний бөхийн зодог шуудгаас өөр буюу хатуу ширэн зодог, хэлхгэр туухуу өмдтэй, малгайгүй. Цээж задгай байдгаараа адил. Найр наадамд олон түрүүлсэн бөхөд зангиа олгодог. Зангиагаа тайлахгүй барилдана.

[[Орос]]ын монголчууд буюу [[буриад]]ууд хоёр жилд нэг удаа олон улсын урлаг спортын [[Алтаргана]] наадам, [[халимаг]]ууд зарим жил бөх барилдаан зохиодог.

Америк, Өмнө Солонгос зэрэг олон оронд ажиллаж амьдрахаар гарсан монголчууд тухайн нутагтаа зун цагт цуглан бэсрэг наадам зохиодог.

Монгол туургатны наадам анх бөх барилдаанаар эхэлсэн бол [[шатар]], [[бокс]], урлаг, сайхан бүсгүй шалгаруулах тэмцээнээр хүрээгээ тэлсэн. Тус наадамд Монгол улс, Өвөр Монгол орон, [[Буриад орон]], [[Халимаг орон]], [[Тува орон|Тува орноос]] оролцдог бөгөөд наадмыг өөр өөр оронд, спортын төрөл бүр тусдаа ээлжлэн зохион явуулдаг.

Социалист БНМАУ-ын үед 1960-1990 оны хооронд олон төрлийн спорт оролцсон Бүх ард түмний спартакиад наадам зохиогдож байсан. 

1990 оноос хойш Монголд Өндөр гэгээн Занабазарын мэндэлсний ой, Монголын нууц товчооны 750 жилийн ой гэх мэт даншиг наадам болсон.

== Цахим холбоос ==
{{commonscat|Naadam|Наадам}}
* [http://news.gogo.mn/r/89632 Эрийн гурван наадам Хүннү гүрний үеэс улбаатай]
* [http://www.24tsag.mn/content/60019.shtml Эрийн гурван наадмын түүх]
* [http://news.gogo.mn/r/90545 Монгол ёсон: Эрийн гурван наадмын тухай]bad boy

== Лавлах бичиг ==
{{лавлах холбоос}}

[[Ангилал:Үндэсний баярын өдөр]]
[[Ангилал:Монголын баяр]]
[[Ангилал:Эрийн гурван наадам| ]]
[[Ангилал:Монголын спорт|!]]
[[Ангилал:Долоодугаар сарын баяр ёслолын өдөр]]
[[Ангилал:Монголын биет бус соёлын өв]]</text>
      <sha1>rcbdlf6gc5bsyqcfs0r76f7t9i1vh2c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Байнай Гордон</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16443</id>
    <revision>
      <id>709664</id>
      <parentid>696034</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T15:38:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5130" xml:space="preserve">{{Инфобокс албан тушаалтан
| name        = Байнай Гордон
| image       = Bajnai Jerusalem.jpg
| office      = [[Унгарын ерөнхий сайд]]
| president   = [[Шоёом Ласло]]
| term_start  = 2009 оны 4 сарын 14
| term_end    = 2010 оны 5 сарын 29
| predecessor = [[Дюрчань Ференц]]
| successor   = [[Орбан Виктор]]
| office1     = Үндэсний хөгжил, эдийн засгийн сайд
| primeminister1=[[Дюрчань Ференц]]
| term_start1 = 2008 оны 5 сарын 15
| term_end1= 2009 оны 4 сарын 14
| predecessor1= [[Какошь Чаба]]
| successor1   = [[Варга Иштван (1956 онд төрсөн улс төрч)|Варга Иштван]]
| office2     = Орон нутгийн засаг захиргаа, бүс нутгийн хөгжлийн сайд
| term_start2 = 2007 оны 7 сарын 1
| term_end2   = 2008 оны 5 сарын 14
| predecessor2= [[Ламперт Моника]]
| successor2   = [[Женесей Иштван]]
| primeminister2=[[Дюрчань Ференц]]
| office4     = [[Унгарын парламент|Үндэсний Ассемблейн гишүүн]]
| term_start4 = 2014 оны 5 сарын 6
| term_end4   = 2014 оны 5 сарын 26
| birth_name  = Байнай Жёрж Гордон
| birth_date  = {{birth date and age|1968|3|5|df=y}}
| birth_place = [[Бүгд Найрамдах Унгар Ард Улс|Унгар]], [[Сегед]]
| death_date  =
| death_place =
| spouse      = Ицсак Андреа &lt;small&gt;(анхны)&lt;/small&gt; &lt;br /&gt;Хайду Моника &lt;small&gt;(2 дахь)&lt;/small&gt;
| children    = {{hlist|Софиа|Агнес Каталин|Андраш|Миклош}}
| party       = [[Хамтдаа (Унгар)|Хамтдаа]]
| profession  = [[Эдийн засагч]]
| alma_mater  = [[Будапештын Корвинус их сургууль|Будапештын эдийн засгийн их сургууль]] &lt;small&gt;(одоогийн Будапештын Корвинус их сургууль)&lt;/small&gt;
}}
'''Байнай Георги Гордон''' ({{lang-hu|Bajnai György Gordon}}, 1968 оны 3 сарын 5-нд [[Сегед]]эд төрсөн) нь [[Унгар]] улсын [[Унгарын ерөнхий сайд|долоо дахь ерөнхий сайд]] юм. 2009 оны 3 сард, тэр үеийн ерөнхий сайд [[Дюрчань Ференц]] огцрохоо зарласны дараа эрх баригч [[Унгарын Социалист Нам]] Байнайг дараагийн ерөнхий сайд болгохоор нэрийг нь дэвшүүлжээ&lt;ref&gt;[http://online.wsj.com/article/SB123840402537769209.html Hungary Picks New Candidate for Premier ]&lt;/ref&gt;. 2009 оны 4 сарын 14-нд Унгарын парламент Дюрчаньд итгэл үл үзүүлсний дараа Байнай ерөнхий сайдаар томилогдсон&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7972214.stm Hungary parties back Bajnai as PM ]&lt;/ref&gt;. Байнай 2010 оны парламентын сонгуулийн үр дүнд Орбаны тэргүүлсэн 2 дахь засгийн газар эмхлэн байгуулагдах хүртэл ерөнхий сайдаар ажиллажээ.

2012 онд Байнай зүүний либерал хөдөлгөөнүүд болон иргэний байгууллагуудын эвсэл болох &quot;Хамтдаа 2014&quot;-ийг байгуулж улс төрд эргэн ирсэн бөгөөд зүүн-төвийн намуудыг нэгтгэн, 2014 оны парламентын сонгуульд Орбаны [[Фидес]] намыг сөрөн зогсох эвсэл бий болгон, өөрөө ерөнхий сайдад нэр дэвших зорилготой байв. Гэсэн ч зөвшилцөлд хүрээгүй тул 2013 оны 3 сарын 8-нд Хамтдаа хэмээх намыг байгуулан, сөрөг хүчний 5 намтай эвсэж 2014 оны сонгуульд оролцсон ч амжилтад хүрсэнгүй, өөрөө жагсаалтаар парламентад сонгогдсон хэдий ч улс төрийг орхисон юм. Улмаар 2014 оны 9 сард Парист төвтэй хөрөнгө оруулалтын сан болох Меридиам Инфраструктурын үйл ажиллагаа эрхэлсэн захирлаар томилогджээ.

==Эшлэл==
{{Reflist}}

{{s-start}}
{{Залгамжлал|албан_тушаал= [[Унгарын ерөнхий сайд]]
|өмнө= [[Дюрчань Ференц]]
|дараа= [[Орбан Виктор]]
|он= 2009 &amp;ndash; 2010
}}
{{end}}

{{DEFAULTSORT:Гордон, Байнай}}
[[Ангилал:Унгарын ерөнхий сайд]]
[[Ангилал:Унгар Улсын Гавьяаны одон шагналтан (офицер)]]
[[Ангилал:Унгарчууд]]
[[Ангилал:1968 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>j6g1ugzzllgilder243nsn7vif6j5t6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Опозит</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17170</id>
    <revision>
      <id>709753</id>
      <parentid>706468</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T06:05:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>192.82.68.99</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Дууны дүрс бичлэгүүд */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1347" xml:space="preserve">==Хамтлагийн гишүүд==
{{Main|Опозит хамтлагийн гишүүдийн жагсаалт}}

'''Одоогийн гишүүд'''
* [[Гантулга]] – раппер, дуучин,  {{small|(2004 оноос хойш)}}
* [[Энэрэл]] – раппер, дуучин,  {{small|(2004 оноос хойш)}}

'''Өмнөх гишүүд'''
* [[Лигро]] – раппер, дуучин {{small|(тодорхойгүй)}}
* [[Цогоо]] – раппер, дуучин {{small|(тодорхойгүй)}}

== Дискографи ==
{{| Опозит дискографи|Опозит продакшн дискографи}}

'''Студи цомгууд'''
* ''[[Микрофон Тооллын 3 дугаар Он (цомог)|Микрофон Тооллын 3 дугаар Он]]'' (2010)
* ''[[Цагаан Баавгай (цомог)|Цагаан Баавгай]]'' (2015)

=== Дууны дүрс бичлэгүүд ===

* &quot;Driftworks&quot;
* &quot;Let's Dance&quot; 
* &quot;Амьдрал бол кино&quot; 
* &quot;Амьдралын тоглоом&quot;
* &quot;Би чамд гомдохгүй&quot;
* &quot;Лобха&quot;
* &quot;Муу жолооч&quot;
* &quot;Нээх тийм гоё байдаг даа тэ?&quot;
* &quot;Сайхан бүсгүй&quot;
* &quot;Сүүлийн удаа&quot;
* &quot;Хакуна Матата&quot;
* &quot;Хожимдсон&quot;
* &quot;Хотын шөнө&quot;
* &quot;Хоюул&quot;
* Tele</text>
      <sha1>0temp5wje2ofycefv0bvbe6u6926quz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Монгол цаазын бичиг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20543</id>
    <revision>
      <id>709668</id>
      <parentid>593759</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T15:47:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1855" xml:space="preserve">“Монгол цаазын бичиг”-ийн гол ял нь гэвэл, [[цаазаар аваачих]], цөлөх, боол болгох, зовлонт ажилд албадан зүтгүүлэх, оногдол ээлжийн гадуур өртөөний алба хийлгэх, гав дөнгө зүүлгэх, гянданд хорих, эрүү шүүлт тулгах, элдэв торгууль оногдуулах зэрэг байжээ. Монголын язгууртнуудыг “Монгол цаазын бичиг”-т их төлөв торгох, пүнлүү түр хасах, хааяа зэрэг хэргэмийг нь эвдэж огцруулах төдийгөөр хязгаарлажээ.
“Монгол цаазын бичиг”-ийн ангийн чанартай байдал нь адил хэрэг өдүүлэхэд адилгүй ял оногдуулдагт бас илэрчээ. Жишээ нь: ардыг алсан ноёнд гагцхүү торгууль хүлээлгэдэг байтал, хүн алсан ардыг заавал цаазаар аваачдаг байжээ. Алах ялын төрөл хүртэл алагдагчийн анги, нийгмийн байдлаас болдог байсан бөгөөд ялт харц ардыг хамгийн муухайгаар тарчилган зовоож алдаг байжээ. Тэрчлэн энгийн ардыг “сурвалжтан” нар ам хэл, ажил явдлаар доромжлохыг хэрэгт тоолдоггүй байсан байтал, харц хүн “сурвалжтан”-ыг ил далдуур доромжилбол хүнд ял шийтгүүлдэг байжээ.

{{Манжийн үеийн Монгол}}

[[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол]]</text>
      <sha1>hi73aexglomyak408mb8yy86preqwql</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шихихутуг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21355</id>
    <revision>
      <id>709720</id>
      <parentid>652779</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T04:48:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Угсаа гарал */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6857" xml:space="preserve">'''Шихихутуг''' (?-1260) бол [[Татар]] аймгийн хүн юм. Шихихутуг нь [[Чингис хаан]]ы есөн өрлөгийн нэг байв. Тэрээр [[Их Монгол Улс]]ын төрийн их [[заргач]] байсан бөгөөд Чингис хаан, [[Өгэдэй хаан]], [[Гүюг хаан]], [[Мөнх хаан]]ы үед төрийн алба хааж байжээ. Шихихутуг [[Хубилай хаан|Хубилай]], [[Аригбөх]]ийн дайны үед нас баржээ. Тэр үед Шихихутуг 70 орчим настай байв. Түүний талаар &quot;[[Монголын нууц товчоо]]&quot;, &quot;[[Судрын чуулган]]&quot; зэрэг түүхийн зохиолуудад тэмдэглэсэн байдаг.

== Угсаа гарал ==
Түүнийг анх хэрхэн олж өсгөсөн талаар сурвалж бичиг бүрт харилцан адилгүй тэмдэглэжээ. 
* [[Монголын Нууц Товчоо|'''МНТ''']]-ны 135 дахь зүйлд ''&quot;...Tatar-un qoryalaysan Naratu šitüen-e bauysan nuntuy-tur talaqui-dur nigen üčüken  kőüken-i gēgsen-i bidan-u čeriüd nuntuy-ača oljuuy. Altan eemeg dörebčitü daji toryan buluya-ar dotorlaysan heligebčitü üčüüken kőüken-i ačiraju Činggis qayan Högelün eke-de sauq-a ke[m]en őgbe. Hőgelün eke ügülerün: Sayin kü[m]ün-ü kő[b]ün aju[y]u je. Hujaur sayitu kü[m]ün-ü uruy aju[y]u je. Tabun kő[b]üd-iyen deü jiryuduyar kő[b]ün bolyan Šikiken quduqu  ke[m]en nereyidčü eke asaraba...&quot;''&lt;ref&gt;Дашцэдэн Т. Монголын нууц товчооны галиг УБ., 2009. Хоёрдугаар хэвлэл. Эх бичгийн латин галиг. т.74.&lt;/ref&gt; (Татарын хороолсон Нарт шүтээнээ буусан нутагт талахуйд нэгэн өчүүхэн хүүхнийг гээснийг бидний цэргүүд нутгаас  олжухуй. Алтан ээмэг дөрөвчит даж торгон булгаар доторлосон элгэвчит өчүүхэн хүүхнийг ацарч (авчирч) Чингис хаан Өгэлүн эхэд асар хэмээн өгөв. Өгэлүн эх өгүүлрүүн: Сайн хүмүүний хөвгүүн ажгуу зэ. Язгуур сайт хүмүүний ураг ажгуу зэ. Таван хөвүүдийнхээ дүү зургадугаар хөвүүн болгон Шихихэн хутуху хэмээн нэрийдэж эх асрав)
* Ц.Сүрэнхорлоо гуайн 2002 онд Орос хэлнээс орчуулсан [[Судрын чуулган|'''Судрын чуулганд''']] ''&quot;Татаар угсаатныг хоосруулж байх тэр үед Чингис хаан бас л хүүхэдгүй байсан, түүний авааль гэргий Бөртэ үжин хүүхэдтэй болохыг хүсдэг байжээ. Чингис хаан замын хажгууд унасан хүүхдийг гэнэт өргөн авч Бөртэ үжинд өгч явуулан: &quot;Чи хүүхэдтэй болохыг байнга хүсч байдаг болохоор өөрийн хүүхдийн оронд энэ хүүхдийг хүмүүжүүлж хайрла&quot; гэжээ. Гэргий нь түүнийг төрсөн хүү шигээ гэр бүлдээ бүрэн хүндэтгэн, нэр төртэй хүмүүжүүлсэн билээ. Түүнийг өсөхөөр нь Шихихутуг гэсэн мөн Хутуг ноён гэж нэрлэдэг. Тэр Чингис хааныг эцэг, Бөртэ үжинийг тэргүүн эх гэж нэрлэдэг байв. Бөртэ үжин нас барахад тэр түүний авсыг гараараа дэлдэн &quot;Ээ, сайн эх минь!&quot; гэж хэлэн, цурхиран уйлж байсан гэж ярилцдаг.&quot;''&lt;ref&gt;Рашид Ад Дин. Судрын чуулган. Орос хэлнээс хөрвүүлж, тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. Нэгдүгээр боть. т.73-74.&lt;/ref&gt;
Түүний бага нас нь [[Аураг орд|Аураг ордонд]] өнгөрсөн. 1203 оны хавар Хэрэйд-Монголын хооронд болсон [[Мау Өндөрийн тулаан|Мау өндөрийн тулааны]] дараа шархадсан [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйг]] моринд сундаллаж Чингис хааны хүрээнд авч ирсэн үеэс төрийн үйлд бага зэргээр оролцож эхэлсэн бололтой.

== Намтар ==
Тэрээр [[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоон]]&lt;nowiki/&gt;д дурдсанаар 95 мянгатын ноёдыг зарлахад тэрээр '''[[Борохул]]&lt;nowiki/&gt;ын''' дараа 16 -рт орсон. Тухайн үедээ [[Уйгур бичиг]]&lt;nowiki/&gt;т боловсорсон байсан шалтгаанаар [[Их Засаг|Их Засаг хуулийг]] хэрэгжүүлэн, бичилцэхэд оролцсон нь алдар гавъяа олоход хүргэж, нас эцэс болтлоо төрийн заргач хийж байсан. Чингис хааныг дагаж [[Алтан улс|Алтан улсын]] эсрэг аян дайн, [[Сартуул]]&lt;nowiki/&gt;ын эсрэг аян дайн зэрэгт нэгэн салаа цэргийг удирдаж байсан. Түүний нэгэн том ялагдал нь 1221 оны [[Желал аддин|Жалал аддин]]&lt;nowiki/&gt;ы удирдсан их цэрэгт 30,000 монгол цэргийн ихэнхийг алуулсан явдал юм. Тэр явдлаас хойш ямар нэгэн байдлаар их цэрэг удирдсангүй. Түүний их хуралдай болон бусад бага хуралд оролцох үеийн суудал нь [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] хөвүүдээс дээгүүр, байр эзэлж байсан ямар чухал нөлөөтэй байсныг харуулах юм. Түүнийг 1260 онд нас барахад үр хүүхэдгүй тул [[Шанду|Шанд хот]] дахь өргөөг нь [[Хубилай хаан]] өөрийн түшмэдээ суулгах засаг захиргааны ордон болгосон байдаг.

== Эшлэл ==
[[Ангилал:Их Монгол улсын заргач]]
[[Ангилал:Их Монгол Улсын хүн]]
[[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>h6k9zmdrhw4u714ugpguauy9vuvmgsf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709721</id>
      <parentid>709720</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T04:49:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Угсаа гарал */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6858" xml:space="preserve">'''Шихихутуг''' (?-1260) бол [[Татар]] аймгийн хүн юм. Шихихутуг нь [[Чингис хаан]]ы есөн өрлөгийн нэг байв. Тэрээр [[Их Монгол Улс]]ын төрийн их [[заргач]] байсан бөгөөд Чингис хаан, [[Өгэдэй хаан]], [[Гүюг хаан]], [[Мөнх хаан]]ы үед төрийн алба хааж байжээ. Шихихутуг [[Хубилай хаан|Хубилай]], [[Аригбөх]]ийн дайны үед нас баржээ. Тэр үед Шихихутуг 70 орчим настай байв. Түүний талаар &quot;[[Монголын нууц товчоо]]&quot;, &quot;[[Судрын чуулган]]&quot; зэрэг түүхийн зохиолуудад тэмдэглэсэн байдаг.

== Угсаа гарал ==
Түүнийг анх хэрхэн олж өсгөсөн талаар сурвалж бичиг бүрт харилцан адилгүй тэмдэглэжээ. 
* [[Монголын Нууц Товчоо|'''МНТ''']]-ны 135 дахь зүйлд ''&quot;...Tatar-un qoryalaysan Naratu šitüen-e bauysan nuntuy-tur talaqui-dur nigen üčüken  kőüken-i gēgsen-i bidan-u čeriüd nuntuy-ača oljuuy. Altan eemeg dörebčitü daji toryan buluya-ar dotorlaysan heligebčitü üčüüken kőüken-i ačiraju Činggis qayan Högelün eke-de sauq-a ke[m]en őgbe. Hőgelün eke ügülerün: Sayin kü[m]ün-ü kő[b]ün aju[y]u je. Hujaur sayitu kü[m]ün-ü uruy aju[y]u je. Tabun kő[b]üd-iyen deü jiryuduyar kő[b]ün bolyan Šikiken quduqu  ke[m]en nereyidčü eke asaraba...&quot;''&lt;ref&gt;Дашцэдэн Т. Монголын нууц товчооны галиг УБ., 2009. Хоёрдугаар хэвлэл. Эх бичгийн латин галиг. т.74.&lt;/ref&gt; (Татарын хороолсон Нарт шүтээнээ буусан нутагт талахуйд нэгэн өчүүхэн хүүхнийг гээснийг бидний цэргүүд нутгаас  олжухуй. Алтан ээмэг дөрөвчит даж торгон булгаар доторлосон элгэвчит өчүүхэн хүүхнийг ацарч (авчирч) Чингис хаан Өгэлүн эхэд асар хэмээн өгөв. Өгэлүн эх өгүүлрүүн: Сайн хүмүүний хөвгүүн ажгуу зэ. Язгуур сайт хүмүүний ураг ажгуу зэ. Таван хөвүүдийнхээ дүү зургадугаар хөвүүн болгон Шихихэн хутуху хэмээн нэрийдэж эх асрав)
* Ц.Сүрэнхорлоо гуайн 2002 онд Орос хэлнээс орчуулсан [[Судрын чуулган|'''Судрын чуулган''']]-д ''&quot;Татаар угсаатныг хоосруулж байх тэр үед Чингис хаан бас л хүүхэдгүй байсан, түүний авааль гэргий Бөртэ үжин хүүхэдтэй болохыг хүсдэг байжээ. Чингис хаан замын хажгууд унасан хүүхдийг гэнэт өргөн авч Бөртэ үжинд өгч явуулан: &quot;Чи хүүхэдтэй болохыг байнга хүсч байдаг болохоор өөрийн хүүхдийн оронд энэ хүүхдийг хүмүүжүүлж хайрла&quot; гэжээ. Гэргий нь түүнийг төрсөн хүү шигээ гэр бүлдээ бүрэн хүндэтгэн, нэр төртэй хүмүүжүүлсэн билээ. Түүнийг өсөхөөр нь Шихихутуг гэсэн мөн Хутуг ноён гэж нэрлэдэг. Тэр Чингис хааныг эцэг, Бөртэ үжинийг тэргүүн эх гэж нэрлэдэг байв. Бөртэ үжин нас барахад тэр түүний авсыг гараараа дэлдэн &quot;Ээ, сайн эх минь!&quot; гэж хэлэн, цурхиран уйлж байсан гэж ярилцдаг&quot;.''&lt;ref&gt;Рашид Ад Дин. Судрын чуулган. Орос хэлнээс хөрвүүлж, тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. Нэгдүгээр боть. т.73-74.&lt;/ref&gt;
Түүний бага нас нь [[Аураг орд|Аураг ордонд]] өнгөрсөн. 1203 оны хавар Хэрэйд-Монголын хооронд болсон [[Мау Өндөрийн тулаан|Мау өндөрийн тулааны]] дараа шархадсан [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйг]] моринд сундаллаж Чингис хааны хүрээнд авч ирсэн үеэс төрийн үйлд бага зэргээр оролцож эхэлсэн бололтой.

== Намтар ==
Тэрээр [[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоон]]&lt;nowiki/&gt;д дурдсанаар 95 мянгатын ноёдыг зарлахад тэрээр '''[[Борохул]]&lt;nowiki/&gt;ын''' дараа 16 -рт орсон. Тухайн үедээ [[Уйгур бичиг]]&lt;nowiki/&gt;т боловсорсон байсан шалтгаанаар [[Их Засаг|Их Засаг хуулийг]] хэрэгжүүлэн, бичилцэхэд оролцсон нь алдар гавъяа олоход хүргэж, нас эцэс болтлоо төрийн заргач хийж байсан. Чингис хааныг дагаж [[Алтан улс|Алтан улсын]] эсрэг аян дайн, [[Сартуул]]&lt;nowiki/&gt;ын эсрэг аян дайн зэрэгт нэгэн салаа цэргийг удирдаж байсан. Түүний нэгэн том ялагдал нь 1221 оны [[Желал аддин|Жалал аддин]]&lt;nowiki/&gt;ы удирдсан их цэрэгт 30,000 монгол цэргийн ихэнхийг алуулсан явдал юм. Тэр явдлаас хойш ямар нэгэн байдлаар их цэрэг удирдсангүй. Түүний их хуралдай болон бусад бага хуралд оролцох үеийн суудал нь [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] хөвүүдээс дээгүүр, байр эзэлж байсан ямар чухал нөлөөтэй байсныг харуулах юм. Түүнийг 1260 онд нас барахад үр хүүхэдгүй тул [[Шанду|Шанд хот]] дахь өргөөг нь [[Хубилай хаан]] өөрийн түшмэдээ суулгах засаг захиргааны ордон болгосон байдаг.

== Эшлэл ==
[[Ангилал:Их Монгол улсын заргач]]
[[Ангилал:Их Монгол Улсын хүн]]
[[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>nxlianl76gv7sodb6hy8f3m7nicnqse</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709722</id>
      <parentid>709721</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T04:51:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Намтар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6864" xml:space="preserve">'''Шихихутуг''' (?-1260) бол [[Татар]] аймгийн хүн юм. Шихихутуг нь [[Чингис хаан]]ы есөн өрлөгийн нэг байв. Тэрээр [[Их Монгол Улс]]ын төрийн их [[заргач]] байсан бөгөөд Чингис хаан, [[Өгэдэй хаан]], [[Гүюг хаан]], [[Мөнх хаан]]ы үед төрийн алба хааж байжээ. Шихихутуг [[Хубилай хаан|Хубилай]], [[Аригбөх]]ийн дайны үед нас баржээ. Тэр үед Шихихутуг 70 орчим настай байв. Түүний талаар &quot;[[Монголын нууц товчоо]]&quot;, &quot;[[Судрын чуулган]]&quot; зэрэг түүхийн зохиолуудад тэмдэглэсэн байдаг.

== Угсаа гарал ==
Түүнийг анх хэрхэн олж өсгөсөн талаар сурвалж бичиг бүрт харилцан адилгүй тэмдэглэжээ. 
* [[Монголын Нууц Товчоо|'''МНТ''']]-ны 135 дахь зүйлд ''&quot;...Tatar-un qoryalaysan Naratu šitüen-e bauysan nuntuy-tur talaqui-dur nigen üčüken  kőüken-i gēgsen-i bidan-u čeriüd nuntuy-ača oljuuy. Altan eemeg dörebčitü daji toryan buluya-ar dotorlaysan heligebčitü üčüüken kőüken-i ačiraju Činggis qayan Högelün eke-de sauq-a ke[m]en őgbe. Hőgelün eke ügülerün: Sayin kü[m]ün-ü kő[b]ün aju[y]u je. Hujaur sayitu kü[m]ün-ü uruy aju[y]u je. Tabun kő[b]üd-iyen deü jiryuduyar kő[b]ün bolyan Šikiken quduqu  ke[m]en nereyidčü eke asaraba...&quot;''&lt;ref&gt;Дашцэдэн Т. Монголын нууц товчооны галиг УБ., 2009. Хоёрдугаар хэвлэл. Эх бичгийн латин галиг. т.74.&lt;/ref&gt; (Татарын хороолсон Нарт шүтээнээ буусан нутагт талахуйд нэгэн өчүүхэн хүүхнийг гээснийг бидний цэргүүд нутгаас  олжухуй. Алтан ээмэг дөрөвчит даж торгон булгаар доторлосон элгэвчит өчүүхэн хүүхнийг ацарч (авчирч) Чингис хаан Өгэлүн эхэд асар хэмээн өгөв. Өгэлүн эх өгүүлрүүн: Сайн хүмүүний хөвгүүн ажгуу зэ. Язгуур сайт хүмүүний ураг ажгуу зэ. Таван хөвүүдийнхээ дүү зургадугаар хөвүүн болгон Шихихэн хутуху хэмээн нэрийдэж эх асрав)
* Ц.Сүрэнхорлоо гуайн 2002 онд Орос хэлнээс орчуулсан [[Судрын чуулган|'''Судрын чуулган''']]-д ''&quot;Татаар угсаатныг хоосруулж байх тэр үед Чингис хаан бас л хүүхэдгүй байсан, түүний авааль гэргий Бөртэ үжин хүүхэдтэй болохыг хүсдэг байжээ. Чингис хаан замын хажгууд унасан хүүхдийг гэнэт өргөн авч Бөртэ үжинд өгч явуулан: &quot;Чи хүүхэдтэй болохыг байнга хүсч байдаг болохоор өөрийн хүүхдийн оронд энэ хүүхдийг хүмүүжүүлж хайрла&quot; гэжээ. Гэргий нь түүнийг төрсөн хүү шигээ гэр бүлдээ бүрэн хүндэтгэн, нэр төртэй хүмүүжүүлсэн билээ. Түүнийг өсөхөөр нь Шихихутуг гэсэн мөн Хутуг ноён гэж нэрлэдэг. Тэр Чингис хааныг эцэг, Бөртэ үжинийг тэргүүн эх гэж нэрлэдэг байв. Бөртэ үжин нас барахад тэр түүний авсыг гараараа дэлдэн &quot;Ээ, сайн эх минь!&quot; гэж хэлэн, цурхиран уйлж байсан гэж ярилцдаг&quot;.''&lt;ref&gt;Рашид Ад Дин. Судрын чуулган. Орос хэлнээс хөрвүүлж, тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. Нэгдүгээр боть. т.73-74.&lt;/ref&gt;
Түүний бага нас нь [[Аураг орд|Аураг ордонд]] өнгөрсөн. 1203 оны хавар Хэрэйд-Монголын хооронд болсон [[Мау Өндөрийн тулаан|Мау өндөрийн тулааны]] дараа шархадсан [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйг]] моринд сундаллаж Чингис хааны хүрээнд авч ирсэн үеэс төрийн үйлд бага зэргээр оролцож эхэлсэн бололтой.

== Намтар ==
Тэрээр [[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоон]]&lt;nowiki/&gt;д дурдсанаар 95 мянгатын ноёдыг зарлахад тэрээр '''[[Борохул|Борохулын]]''' дараа 16 -рт орсон. Тухайн үедээ [[Уйгур бичиг]]&lt;nowiki/&gt;т боловсорсон байсан шалтгаанаар [[Их Засаг|Их Засаг хуулийг]] хэрэгжүүлэн, бичилцэхэд оролцсон нь алдар гавъяа олоход хүргэж, нас эцэс болтлоо төрийн заргач хийж байсан. Чингис хааныг дагаж [[Алтан улс|Алтан улсын]] эсрэг аян дайн, [[Сартуул]]&lt;nowiki/&gt;ын эсрэг аян дайн зэрэгт нэгэн салаа цэргийг удирдаж байсан. Түүний нэгэн том ялагдал нь 1221 оны [[Желал аддин|Жалал аддин]]&lt;nowiki/&gt;ы удирдсан их цэрэгт 30,000 монгол цэргийн ихэнхийг алуулсан явдал юм. Тэр явдлаас хойш ямар нэгэн байдлаар их цэрэг удирдсангүй. Түүний их хуралдай болон бусад бага хуралд оролцох үеийн суудал нь [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] хөвүүдээс дээгүүр, байр эзэлж байсан ямар чухал нөлөөтэй байсныг харуулах юм. Түүнийг 1260 онд нас барахад үр хүүхэдгүй тул [[Шанду|Шанд хот]] дахь өргөөг нь [[Хубилай хаан]] өөрийн түшмэдээ суулгах засаг захиргааны ордон болгосон байдаг.

== Эшлэл ==
[[Ангилал:Их Монгол улсын заргач]]
[[Ангилал:Их Монгол Улсын хүн]]
[[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>n523l8cc0ftmfkw8untd2lhwzthg120</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709723</id>
      <parentid>709722</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T04:51:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Намтар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6863" xml:space="preserve">'''Шихихутуг''' (?-1260) бол [[Татар]] аймгийн хүн юм. Шихихутуг нь [[Чингис хаан]]ы есөн өрлөгийн нэг байв. Тэрээр [[Их Монгол Улс]]ын төрийн их [[заргач]] байсан бөгөөд Чингис хаан, [[Өгэдэй хаан]], [[Гүюг хаан]], [[Мөнх хаан]]ы үед төрийн алба хааж байжээ. Шихихутуг [[Хубилай хаан|Хубилай]], [[Аригбөх]]ийн дайны үед нас баржээ. Тэр үед Шихихутуг 70 орчим настай байв. Түүний талаар &quot;[[Монголын нууц товчоо]]&quot;, &quot;[[Судрын чуулган]]&quot; зэрэг түүхийн зохиолуудад тэмдэглэсэн байдаг.

== Угсаа гарал ==
Түүнийг анх хэрхэн олж өсгөсөн талаар сурвалж бичиг бүрт харилцан адилгүй тэмдэглэжээ. 
* [[Монголын Нууц Товчоо|'''МНТ''']]-ны 135 дахь зүйлд ''&quot;...Tatar-un qoryalaysan Naratu šitüen-e bauysan nuntuy-tur talaqui-dur nigen üčüken  kőüken-i gēgsen-i bidan-u čeriüd nuntuy-ača oljuuy. Altan eemeg dörebčitü daji toryan buluya-ar dotorlaysan heligebčitü üčüüken kőüken-i ačiraju Činggis qayan Högelün eke-de sauq-a ke[m]en őgbe. Hőgelün eke ügülerün: Sayin kü[m]ün-ü kő[b]ün aju[y]u je. Hujaur sayitu kü[m]ün-ü uruy aju[y]u je. Tabun kő[b]üd-iyen deü jiryuduyar kő[b]ün bolyan Šikiken quduqu  ke[m]en nereyidčü eke asaraba...&quot;''&lt;ref&gt;Дашцэдэн Т. Монголын нууц товчооны галиг УБ., 2009. Хоёрдугаар хэвлэл. Эх бичгийн латин галиг. т.74.&lt;/ref&gt; (Татарын хороолсон Нарт шүтээнээ буусан нутагт талахуйд нэгэн өчүүхэн хүүхнийг гээснийг бидний цэргүүд нутгаас  олжухуй. Алтан ээмэг дөрөвчит даж торгон булгаар доторлосон элгэвчит өчүүхэн хүүхнийг ацарч (авчирч) Чингис хаан Өгэлүн эхэд асар хэмээн өгөв. Өгэлүн эх өгүүлрүүн: Сайн хүмүүний хөвгүүн ажгуу зэ. Язгуур сайт хүмүүний ураг ажгуу зэ. Таван хөвүүдийнхээ дүү зургадугаар хөвүүн болгон Шихихэн хутуху хэмээн нэрийдэж эх асрав)
* Ц.Сүрэнхорлоо гуайн 2002 онд Орос хэлнээс орчуулсан [[Судрын чуулган|'''Судрын чуулган''']]-д ''&quot;Татаар угсаатныг хоосруулж байх тэр үед Чингис хаан бас л хүүхэдгүй байсан, түүний авааль гэргий Бөртэ үжин хүүхэдтэй болохыг хүсдэг байжээ. Чингис хаан замын хажгууд унасан хүүхдийг гэнэт өргөн авч Бөртэ үжинд өгч явуулан: &quot;Чи хүүхэдтэй болохыг байнга хүсч байдаг болохоор өөрийн хүүхдийн оронд энэ хүүхдийг хүмүүжүүлж хайрла&quot; гэжээ. Гэргий нь түүнийг төрсөн хүү шигээ гэр бүлдээ бүрэн хүндэтгэн, нэр төртэй хүмүүжүүлсэн билээ. Түүнийг өсөхөөр нь Шихихутуг гэсэн мөн Хутуг ноён гэж нэрлэдэг. Тэр Чингис хааныг эцэг, Бөртэ үжинийг тэргүүн эх гэж нэрлэдэг байв. Бөртэ үжин нас барахад тэр түүний авсыг гараараа дэлдэн &quot;Ээ, сайн эх минь!&quot; гэж хэлэн, цурхиран уйлж байсан гэж ярилцдаг&quot;.''&lt;ref&gt;Рашид Ад Дин. Судрын чуулган. Орос хэлнээс хөрвүүлж, тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. Нэгдүгээр боть. т.73-74.&lt;/ref&gt;
Түүний бага нас нь [[Аураг орд|Аураг ордонд]] өнгөрсөн. 1203 оны хавар Хэрэйд-Монголын хооронд болсон [[Мау Өндөрийн тулаан|Мау өндөрийн тулааны]] дараа шархадсан [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйг]] моринд сундаллаж Чингис хааны хүрээнд авч ирсэн үеэс төрийн үйлд бага зэргээр оролцож эхэлсэн бололтой.

== Намтар ==
Тэрээр [[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоон]]&lt;nowiki/&gt;д дурдсанаар 95 мянгатын ноёдыг зарлахад тэрээр '''[[Борохул|Борохулын]]''' дараа 16-рт орсон. Тухайн үедээ [[Уйгур бичиг]]&lt;nowiki/&gt;т боловсорсон байсан шалтгаанаар [[Их Засаг|Их Засаг хуулийг]] хэрэгжүүлэн, бичилцэхэд оролцсон нь алдар гавъяа олоход хүргэж, нас эцэс болтлоо төрийн заргач хийж байсан. Чингис хааныг дагаж [[Алтан улс|Алтан улсын]] эсрэг аян дайн, [[Сартуул]]&lt;nowiki/&gt;ын эсрэг аян дайн зэрэгт нэгэн салаа цэргийг удирдаж байсан. Түүний нэгэн том ялагдал нь 1221 оны [[Желал аддин|Жалал аддин]]&lt;nowiki/&gt;ы удирдсан их цэрэгт 30,000 монгол цэргийн ихэнхийг алуулсан явдал юм. Тэр явдлаас хойш ямар нэгэн байдлаар их цэрэг удирдсангүй. Түүний их хуралдай болон бусад бага хуралд оролцох үеийн суудал нь [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] хөвүүдээс дээгүүр, байр эзэлж байсан ямар чухал нөлөөтэй байсныг харуулах юм. Түүнийг 1260 онд нас барахад үр хүүхэдгүй тул [[Шанду|Шанд хот]] дахь өргөөг нь [[Хубилай хаан]] өөрийн түшмэдээ суулгах засаг захиргааны ордон болгосон байдаг.

== Эшлэл ==
[[Ангилал:Их Монгол улсын заргач]]
[[Ангилал:Их Монгол Улсын хүн]]
[[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>ioxte56u0w651gtp3hibh4jdf7um9hj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709724</id>
      <parentid>709723</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T04:53:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Намтар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6883" xml:space="preserve">'''Шихихутуг''' (?-1260) бол [[Татар]] аймгийн хүн юм. Шихихутуг нь [[Чингис хаан]]ы есөн өрлөгийн нэг байв. Тэрээр [[Их Монгол Улс]]ын төрийн их [[заргач]] байсан бөгөөд Чингис хаан, [[Өгэдэй хаан]], [[Гүюг хаан]], [[Мөнх хаан]]ы үед төрийн алба хааж байжээ. Шихихутуг [[Хубилай хаан|Хубилай]], [[Аригбөх]]ийн дайны үед нас баржээ. Тэр үед Шихихутуг 70 орчим настай байв. Түүний талаар &quot;[[Монголын нууц товчоо]]&quot;, &quot;[[Судрын чуулган]]&quot; зэрэг түүхийн зохиолуудад тэмдэглэсэн байдаг.

== Угсаа гарал ==
Түүнийг анх хэрхэн олж өсгөсөн талаар сурвалж бичиг бүрт харилцан адилгүй тэмдэглэжээ. 
* [[Монголын Нууц Товчоо|'''МНТ''']]-ны 135 дахь зүйлд ''&quot;...Tatar-un qoryalaysan Naratu šitüen-e bauysan nuntuy-tur talaqui-dur nigen üčüken  kőüken-i gēgsen-i bidan-u čeriüd nuntuy-ača oljuuy. Altan eemeg dörebčitü daji toryan buluya-ar dotorlaysan heligebčitü üčüüken kőüken-i ačiraju Činggis qayan Högelün eke-de sauq-a ke[m]en őgbe. Hőgelün eke ügülerün: Sayin kü[m]ün-ü kő[b]ün aju[y]u je. Hujaur sayitu kü[m]ün-ü uruy aju[y]u je. Tabun kő[b]üd-iyen deü jiryuduyar kő[b]ün bolyan Šikiken quduqu  ke[m]en nereyidčü eke asaraba...&quot;''&lt;ref&gt;Дашцэдэн Т. Монголын нууц товчооны галиг УБ., 2009. Хоёрдугаар хэвлэл. Эх бичгийн латин галиг. т.74.&lt;/ref&gt; (Татарын хороолсон Нарт шүтээнээ буусан нутагт талахуйд нэгэн өчүүхэн хүүхнийг гээснийг бидний цэргүүд нутгаас  олжухуй. Алтан ээмэг дөрөвчит даж торгон булгаар доторлосон элгэвчит өчүүхэн хүүхнийг ацарч (авчирч) Чингис хаан Өгэлүн эхэд асар хэмээн өгөв. Өгэлүн эх өгүүлрүүн: Сайн хүмүүний хөвгүүн ажгуу зэ. Язгуур сайт хүмүүний ураг ажгуу зэ. Таван хөвүүдийнхээ дүү зургадугаар хөвүүн болгон Шихихэн хутуху хэмээн нэрийдэж эх асрав)
* Ц.Сүрэнхорлоо гуайн 2002 онд Орос хэлнээс орчуулсан [[Судрын чуулган|'''Судрын чуулган''']]-д ''&quot;Татаар угсаатныг хоосруулж байх тэр үед Чингис хаан бас л хүүхэдгүй байсан, түүний авааль гэргий Бөртэ үжин хүүхэдтэй болохыг хүсдэг байжээ. Чингис хаан замын хажгууд унасан хүүхдийг гэнэт өргөн авч Бөртэ үжинд өгч явуулан: &quot;Чи хүүхэдтэй болохыг байнга хүсч байдаг болохоор өөрийн хүүхдийн оронд энэ хүүхдийг хүмүүжүүлж хайрла&quot; гэжээ. Гэргий нь түүнийг төрсөн хүү шигээ гэр бүлдээ бүрэн хүндэтгэн, нэр төртэй хүмүүжүүлсэн билээ. Түүнийг өсөхөөр нь Шихихутуг гэсэн мөн Хутуг ноён гэж нэрлэдэг. Тэр Чингис хааныг эцэг, Бөртэ үжинийг тэргүүн эх гэж нэрлэдэг байв. Бөртэ үжин нас барахад тэр түүний авсыг гараараа дэлдэн &quot;Ээ, сайн эх минь!&quot; гэж хэлэн, цурхиран уйлж байсан гэж ярилцдаг&quot;.''&lt;ref&gt;Рашид Ад Дин. Судрын чуулган. Орос хэлнээс хөрвүүлж, тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. Нэгдүгээр боть. т.73-74.&lt;/ref&gt;
Түүний бага нас нь [[Аураг орд|Аураг ордонд]] өнгөрсөн. 1203 оны хавар Хэрэйд-Монголын хооронд болсон [[Мау Өндөрийн тулаан|Мау өндөрийн тулааны]] дараа шархадсан [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйг]] моринд сундаллаж Чингис хааны хүрээнд авч ирсэн үеэс төрийн үйлд бага зэргээр оролцож эхэлсэн бололтой.

== Намтар ==
Тэрээр [[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоон]]&lt;nowiki/&gt;д дурдсанаар 95 мянгатын ноёдыг зарлахад тэрээр '''[[Борохул|Борохулын]]''' дараа 16-рт орсон. Тухайн үедээ [[Уйгурын үсэг бичиг|Уйгур бичиг]] боловсорсон байсан шалтгаанаар [[Их Засаг|Их Засаг хуулийг]] хэрэгжүүлэн, бичилцэхэд оролцсон нь алдар гавъяа олоход хүргэж, нас эцэс болтлоо төрийн заргач хийж байсан. Чингис хааныг дагаж [[Алтан улс|Алтан улсын]] эсрэг аян дайн, [[Сартуул]]&lt;nowiki/&gt;ын эсрэг аян дайн зэрэгт нэгэн салаа цэргийг удирдаж байсан. Түүний нэгэн том ялагдал нь 1221 оны [[Желал ад-ДинЖелал ад-Динийн]] удирдсан их цэрэгт 30,000 монгол цэргийн ихэнхийг алуулсан явдал юм. Тэр явдлаас хойш ямар нэгэн байдлаар их цэрэг удирдсангүй. Түүний их хуралдай болон бусад бага хуралд оролцох үеийн суудал нь [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] хөвүүдээс дээгүүр, байр эзэлж байсан ямар чухал нөлөөтэй байсныг харуулах юм. Түүнийг 1260 онд нас барахад үр хүүхэдгүй тул [[Шанду|Шанд хот]] дахь өргөөг нь [[Хубилай хаан]] өөрийн түшмэдээ суулгах засаг захиргааны ордон болгосон байдаг.

== Эшлэл ==
[[Ангилал:Их Монгол улсын заргач]]
[[Ангилал:Их Монгол Улсын хүн]]
[[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>6rblmgidhgi5im0206uiih93rh352ki</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709726</id>
      <parentid>709724</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T04:54:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Намтар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6869" xml:space="preserve">'''Шихихутуг''' (?-1260) бол [[Татар]] аймгийн хүн юм. Шихихутуг нь [[Чингис хаан]]ы есөн өрлөгийн нэг байв. Тэрээр [[Их Монгол Улс]]ын төрийн их [[заргач]] байсан бөгөөд Чингис хаан, [[Өгэдэй хаан]], [[Гүюг хаан]], [[Мөнх хаан]]ы үед төрийн алба хааж байжээ. Шихихутуг [[Хубилай хаан|Хубилай]], [[Аригбөх]]ийн дайны үед нас баржээ. Тэр үед Шихихутуг 70 орчим настай байв. Түүний талаар &quot;[[Монголын нууц товчоо]]&quot;, &quot;[[Судрын чуулган]]&quot; зэрэг түүхийн зохиолуудад тэмдэглэсэн байдаг.

== Угсаа гарал ==
Түүнийг анх хэрхэн олж өсгөсөн талаар сурвалж бичиг бүрт харилцан адилгүй тэмдэглэжээ. 
* [[Монголын Нууц Товчоо|'''МНТ''']]-ны 135 дахь зүйлд ''&quot;...Tatar-un qoryalaysan Naratu šitüen-e bauysan nuntuy-tur talaqui-dur nigen üčüken  kőüken-i gēgsen-i bidan-u čeriüd nuntuy-ača oljuuy. Altan eemeg dörebčitü daji toryan buluya-ar dotorlaysan heligebčitü üčüüken kőüken-i ačiraju Činggis qayan Högelün eke-de sauq-a ke[m]en őgbe. Hőgelün eke ügülerün: Sayin kü[m]ün-ü kő[b]ün aju[y]u je. Hujaur sayitu kü[m]ün-ü uruy aju[y]u je. Tabun kő[b]üd-iyen deü jiryuduyar kő[b]ün bolyan Šikiken quduqu  ke[m]en nereyidčü eke asaraba...&quot;''&lt;ref&gt;Дашцэдэн Т. Монголын нууц товчооны галиг УБ., 2009. Хоёрдугаар хэвлэл. Эх бичгийн латин галиг. т.74.&lt;/ref&gt; (Татарын хороолсон Нарт шүтээнээ буусан нутагт талахуйд нэгэн өчүүхэн хүүхнийг гээснийг бидний цэргүүд нутгаас  олжухуй. Алтан ээмэг дөрөвчит даж торгон булгаар доторлосон элгэвчит өчүүхэн хүүхнийг ацарч (авчирч) Чингис хаан Өгэлүн эхэд асар хэмээн өгөв. Өгэлүн эх өгүүлрүүн: Сайн хүмүүний хөвгүүн ажгуу зэ. Язгуур сайт хүмүүний ураг ажгуу зэ. Таван хөвүүдийнхээ дүү зургадугаар хөвүүн болгон Шихихэн хутуху хэмээн нэрийдэж эх асрав)
* Ц.Сүрэнхорлоо гуайн 2002 онд Орос хэлнээс орчуулсан [[Судрын чуулган|'''Судрын чуулган''']]-д ''&quot;Татаар угсаатныг хоосруулж байх тэр үед Чингис хаан бас л хүүхэдгүй байсан, түүний авааль гэргий Бөртэ үжин хүүхэдтэй болохыг хүсдэг байжээ. Чингис хаан замын хажгууд унасан хүүхдийг гэнэт өргөн авч Бөртэ үжинд өгч явуулан: &quot;Чи хүүхэдтэй болохыг байнга хүсч байдаг болохоор өөрийн хүүхдийн оронд энэ хүүхдийг хүмүүжүүлж хайрла&quot; гэжээ. Гэргий нь түүнийг төрсөн хүү шигээ гэр бүлдээ бүрэн хүндэтгэн, нэр төртэй хүмүүжүүлсэн билээ. Түүнийг өсөхөөр нь Шихихутуг гэсэн мөн Хутуг ноён гэж нэрлэдэг. Тэр Чингис хааныг эцэг, Бөртэ үжинийг тэргүүн эх гэж нэрлэдэг байв. Бөртэ үжин нас барахад тэр түүний авсыг гараараа дэлдэн &quot;Ээ, сайн эх минь!&quot; гэж хэлэн, цурхиран уйлж байсан гэж ярилцдаг&quot;.''&lt;ref&gt;Рашид Ад Дин. Судрын чуулган. Орос хэлнээс хөрвүүлж, тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. Нэгдүгээр боть. т.73-74.&lt;/ref&gt;
Түүний бага нас нь [[Аураг орд|Аураг ордонд]] өнгөрсөн. 1203 оны хавар Хэрэйд-Монголын хооронд болсон [[Мау Өндөрийн тулаан|Мау өндөрийн тулааны]] дараа шархадсан [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйг]] моринд сундаллаж Чингис хааны хүрээнд авч ирсэн үеэс төрийн үйлд бага зэргээр оролцож эхэлсэн бололтой.

== Намтар ==
Тэрээр [[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоон]]&lt;nowiki/&gt;д дурдсанаар 95 мянгатын ноёдыг зарлахад тэрээр '''[[Борохул|Борохулын]]''' дараа 16-рт орсон. Тухайн үедээ [[Уйгурын үсэг бичиг|Уйгур бичиг]] боловсорсон байсан шалтгаанаар [[Их Засаг|Их Засаг хуулийг]] хэрэгжүүлэн, бичилцэхэд оролцсон нь алдар гавъяа олоход хүргэж, нас эцэс болтлоо төрийн заргач хийж байсан. Чингис хааныг дагаж [[Алтан улс|Алтан улсын]] эсрэг аян дайн, Хорезмын эсрэг аян дайн зэрэгт нэгэн салаа цэргийг удирдаж байсан. Түүний нэгэн том ялагдал нь 1221 оны [[Желал ад-Дин|Желал ад-Динийн]] удирдсан их цэрэгт 30,000 монгол цэргийн ихэнхийг алуулсан явдал юм. Тэр явдлаас хойш ямар нэгэн байдлаар их цэрэг удирдсангүй. Түүний их хуралдай болон бусад бага хуралд оролцох үеийн суудал нь [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] хөвүүдээс дээгүүр, байр эзэлж байсан ямар чухал нөлөөтэй байсныг харуулах юм. Түүнийг 1260 онд нас барахад үр хүүхэдгүй тул [[Шанду|Шанд хот]] дахь өргөөг нь [[Хубилай хаан]] өөрийн түшмэдээ суулгах засаг захиргааны ордон болгосон байдаг.

== Эшлэл ==
[[Ангилал:Их Монгол улсын заргач]]
[[Ангилал:Их Монгол Улсын хүн]]
[[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>qxxkumudbx5r8umos79asxlarp54itq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709727</id>
      <parentid>709726</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T04:54:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Намтар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6871" xml:space="preserve">'''Шихихутуг''' (?-1260) бол [[Татар]] аймгийн хүн юм. Шихихутуг нь [[Чингис хаан]]ы есөн өрлөгийн нэг байв. Тэрээр [[Их Монгол Улс]]ын төрийн их [[заргач]] байсан бөгөөд Чингис хаан, [[Өгэдэй хаан]], [[Гүюг хаан]], [[Мөнх хаан]]ы үед төрийн алба хааж байжээ. Шихихутуг [[Хубилай хаан|Хубилай]], [[Аригбөх]]ийн дайны үед нас баржээ. Тэр үед Шихихутуг 70 орчим настай байв. Түүний талаар &quot;[[Монголын нууц товчоо]]&quot;, &quot;[[Судрын чуулган]]&quot; зэрэг түүхийн зохиолуудад тэмдэглэсэн байдаг.

== Угсаа гарал ==
Түүнийг анх хэрхэн олж өсгөсөн талаар сурвалж бичиг бүрт харилцан адилгүй тэмдэглэжээ. 
* [[Монголын Нууц Товчоо|'''МНТ''']]-ны 135 дахь зүйлд ''&quot;...Tatar-un qoryalaysan Naratu šitüen-e bauysan nuntuy-tur talaqui-dur nigen üčüken  kőüken-i gēgsen-i bidan-u čeriüd nuntuy-ača oljuuy. Altan eemeg dörebčitü daji toryan buluya-ar dotorlaysan heligebčitü üčüüken kőüken-i ačiraju Činggis qayan Högelün eke-de sauq-a ke[m]en őgbe. Hőgelün eke ügülerün: Sayin kü[m]ün-ü kő[b]ün aju[y]u je. Hujaur sayitu kü[m]ün-ü uruy aju[y]u je. Tabun kő[b]üd-iyen deü jiryuduyar kő[b]ün bolyan Šikiken quduqu  ke[m]en nereyidčü eke asaraba...&quot;''&lt;ref&gt;Дашцэдэн Т. Монголын нууц товчооны галиг УБ., 2009. Хоёрдугаар хэвлэл. Эх бичгийн латин галиг. т.74.&lt;/ref&gt; (Татарын хороолсон Нарт шүтээнээ буусан нутагт талахуйд нэгэн өчүүхэн хүүхнийг гээснийг бидний цэргүүд нутгаас  олжухуй. Алтан ээмэг дөрөвчит даж торгон булгаар доторлосон элгэвчит өчүүхэн хүүхнийг ацарч (авчирч) Чингис хаан Өгэлүн эхэд асар хэмээн өгөв. Өгэлүн эх өгүүлрүүн: Сайн хүмүүний хөвгүүн ажгуу зэ. Язгуур сайт хүмүүний ураг ажгуу зэ. Таван хөвүүдийнхээ дүү зургадугаар хөвүүн болгон Шихихэн хутуху хэмээн нэрийдэж эх асрав)
* Ц.Сүрэнхорлоо гуайн 2002 онд Орос хэлнээс орчуулсан [[Судрын чуулган|'''Судрын чуулган''']]-д ''&quot;Татаар угсаатныг хоосруулж байх тэр үед Чингис хаан бас л хүүхэдгүй байсан, түүний авааль гэргий Бөртэ үжин хүүхэдтэй болохыг хүсдэг байжээ. Чингис хаан замын хажгууд унасан хүүхдийг гэнэт өргөн авч Бөртэ үжинд өгч явуулан: &quot;Чи хүүхэдтэй болохыг байнга хүсч байдаг болохоор өөрийн хүүхдийн оронд энэ хүүхдийг хүмүүжүүлж хайрла&quot; гэжээ. Гэргий нь түүнийг төрсөн хүү шигээ гэр бүлдээ бүрэн хүндэтгэн, нэр төртэй хүмүүжүүлсэн билээ. Түүнийг өсөхөөр нь Шихихутуг гэсэн мөн Хутуг ноён гэж нэрлэдэг. Тэр Чингис хааныг эцэг, Бөртэ үжинийг тэргүүн эх гэж нэрлэдэг байв. Бөртэ үжин нас барахад тэр түүний авсыг гараараа дэлдэн &quot;Ээ, сайн эх минь!&quot; гэж хэлэн, цурхиран уйлж байсан гэж ярилцдаг&quot;.''&lt;ref&gt;Рашид Ад Дин. Судрын чуулган. Орос хэлнээс хөрвүүлж, тайлбар зүүлт хийсэн Ц.Сүрэнхорлоо. УБ., 2002. Нэгдүгээр боть. т.73-74.&lt;/ref&gt;
Түүний бага нас нь [[Аураг орд|Аураг ордонд]] өнгөрсөн. 1203 оны хавар Хэрэйд-Монголын хооронд болсон [[Мау Өндөрийн тулаан|Мау өндөрийн тулааны]] дараа шархадсан [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйг]] моринд сундаллаж Чингис хааны хүрээнд авч ирсэн үеэс төрийн үйлд бага зэргээр оролцож эхэлсэн бололтой.

== Намтар ==
Тэрээр [[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоон]]&lt;nowiki/&gt;д дурдсанаар 95 мянгатын ноёдыг зарлахад тэрээр '''[[Борохул|Борохулын]]''' дараа 16-рт орсон. Тухайн үедээ [[Уйгурын үсэг бичиг|Уйгур бичиг]] боловсорсон байсан шалтгаанаар [[Их Засаг|Их Засаг хуулийг]] хэрэгжүүлэн, бичилцэхэд оролцсон нь алдар гавъяа олоход хүргэж, нас эцэс болтлоо төрийн заргач хийж байсан. Чингис хааныг дагаж [[Алтан улс|Алтан улсын]] эсрэг аян дайн, Хорезмын эсрэг аян дайн зэрэгт нэгэн салаа цэргийг удирдаж байсан. Түүний нэгэн том ялагдал нь 1221 оны [[Желал ад-Дин|Желал ад-Динийн]] удирдсан их цэрэгт 30,000 монгол цэргийн ихэнхийг алуулсан явдал юм. Тэр явдлаас хойш ямар нэгэн байдлаар их цэрэг удирдсангүй. Түүний их хуралдай болон бусад бага хуралд оролцох үеийн суудал нь [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] хөвүүдээс дээгүүр, байр эзэлж байсан ямар чухал нөлөөтэй байсныг харуулах юм. Түүнийг 1260 онд нас барахад үр хүүхэдгүй тул [[Шанду|Шанду хот]] дахь өргөөг нь [[Хубилай хаан]] өөрийн түшмэдээ суулгах засаг захиргааны ордон болгосон байдаг.

== Эшлэл ==
[[Ангилал:Их Монгол улсын заргач]]
[[Ангилал:Их Монгол Улсын хүн]]
[[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>qu7v17ytb0n2983gtr9khls5chaxpys</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зул</title>
    <ns>0</ns>
    <id>23433</id>
    <revision>
      <id>709760</id>
      <parentid>698830</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T06:51:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="351" xml:space="preserve">'''Зул''' гэдэг нь [[цөгц]]өнд [[хөвөн]]гийн голыг суурилуулж, [[тос]]оор дүүргэн шатаадаг [[лаа]] мэт гэрэл бөгөөд [[Төвөдийн Буддын шашин|Бурханы шашны]] зан үйлийн нэг юм.

{{stub}}
[[Ангилал:Буддын шашин]]</text>
      <sha1>jyzjjz480lc6wiwcgqhvm9rxv1k1lm4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709761</id>
      <parentid>709760</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T06:54:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="407" xml:space="preserve">[[Файл:Tibetan Butter Lamp.JPG|100px|thumb|Зул]]
'''Зул''' гэдэг нь [[цөгц]]өнд [[хөвөн]]гийн голыг суурилуулж, [[тос]]оор дүүргэн шатаадаг [[лаа]] мэт гэрэл бөгөөд [[Төвөдийн Буддын шашин|Бурханы шашны]] зан үйлийн нэг юм.

{{stub}}
[[Ангилал:Буддын шашин]]</text>
      <sha1>gogaskgc28yre4fbkdpcy9bjnuzy940</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хайсан хүлэг хаан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>24268</id>
    <revision>
      <id>709739</id>
      <parentid>702637</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T05:24:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>122.201.31.33</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Гэр бүл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13637" xml:space="preserve">{{Хаан
|name=Хайсан хүлэг хаан&lt;br /&gt;{{mongolUnicode|ᠬᠠᠶᠢᠰᠠᠩ ᠬᠥᠯᠥᠭ ᠬᠠᠭᠠᠨ}} 
|given name= {{lang-mn|Хайсан}} ({{mongolUnicode|ᠬᠠᠶᠢᠰᠠᠩ}})
|temple name= {{lang-mn|Хүлэг хаан}}  ({{mongolUnicode|ᠬᠥᠯᠥᠭ ᠬᠠᠭᠠ}}) &lt;br&gt; {{lang-zh|元武宗}} (''Юань Үзун'')
|posthumous name= ''Рэньхуй шюаньшяо'' (仁惠宣孝皇帝) &lt;br&gt;  «Өршөөл өглөг ачлалыг мандуулсан хаан»
|title       = &lt;br/&gt;{{mongolUnicode|}}
|image=[[Файл:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|230px]]
|caption= ''Хүлэг хааны хөрөг''
|reign=1307.05 – 1311.01.17 &lt;br&gt; (4 жил, гуравдугаар хаан) 
|coronation= 1307.05 сард 27 &lt;br&gt; насандаа [[Шанду]]гийн&lt;br&gt; Их Амгалан харшид
|othertitles= 
|predecessor     =[[Төмөр өлзийт хаан]]
|successor       =[[Аюурбарбад буянт хаан]]
|spouse          =[[Жэнгэ хатан]]&lt;br/&gt;Шүншири хатан &lt;br/&gt;Тангуд  хатан
|issue=[[Хүслэн хутагт хаан]]&lt;br/&gt; [[Төвтөмөр заяат хаан]]
|father= [[Дармабала]] ван
|mother= [[Таж]] хатан
|era name=[[Жыда]]
|royal house   =[[Боржигин]] 
|date of birth={{birth date|1281|8|4}}
|date of death ={{death date and age2|1311|1|17|1281|8|4}}
|place of death= Юань, [[Дайду]] 
}}

'''Хайсан хүлэг хаан''' (1281 он 8-р сарын 4-ий өдөр- 1311 он 1-р сарын 27-ий өдөр) — [[Юань Улс]]ын гуравдугаар '''[[хаан]]''' байв. 1307–1311 онд төр барьсан. 

== Залуу нас ==
[[Боржигин]] овогт Хайсан 1281 оны цагаагчин могой жилийн 8-р сарын 4-нд төрсөн. [[Дармабала|Дармабалын]] (1264–1292) хүү, [[Чингим]]ийн (1243-1285) ач, [[Хубилай]] хааны гуч юм. Дарамбалын хоёрдугаар хатан [[хонгирад]] аймгийн Тажаас мэндэлжээ.

Хайсаны багад Дарамбал эцэг нь Гуулин улсын [[Чэжү арал]]д цэрэг захиран сууж байсан. Энэ үед Дарамбал хүүдээ Ки Ванку хатныг буулгаж өгч байжээ. 1292 онд Дарамбалынх нийслэл [[Дайду]]д буцан ирсэн. 1299 онд [[Төмөр өлзийт хаан]] зарлиг буулгаж Хайсаныг «Хол дахиныг амаржуулах ван»-гаар өргөмжилж [[Хархорум]]ыг хамгаалах жанжнаар томилжээ.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;/&gt; 

1300 оны 8-р сард Хайсан цэрэг захирч Өгөөдэйн ач [[Хайду]]гийн цэрэгтэй Хөвлэй хэмээх газар тулгаран байлдаж ихэд дийлээд [[Алтайн нуруу]]нд өвөлжжээ. Энэ завсар Алтайд нутагласан [[найман]] аймгийн эзэн бараалхаж бууж өгөв. 

1301 оны 8-р сард Хайду хан цэргээ авч Тичлэх гэдэг газар Хайсаны цэрэгтэй тулгаран хуурмагаар ухарсанаа хоёр хоногийн дараа Хар хаданд ширүүн тулгаран Хайсаныг ялж дутаалгав. Хайсан түргэн ухарч [[Гамала]] авга вангаас тусламж авч Хайдуд эргэн цохилт өгч ухраав. Хайду шарх авч түүнээс нас нөхчиж дөчөөд жил үргэлжилсэн иргэний дайн үндсэндээ унтрав. 

Өлзийт хаан Хайсаны гарамгай гавьяаг тодотгож Хуайнин ван хэмээн өргөмжлөөд алтан тамга хүртээв. 

1306 онд Хайдугийн талын зарим ноёдыг дийлж Эрчис мөрнөө Миглэйтөмөрийг буулган авч, урвасан ван Есөнтуг, Ач, Буян, Тучим нарыг баривчлан дарж Алтайд өвөлжив.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;&gt;Ч.Содбилэг. «Монголын Их Юань улсын түүх». Улаанбаатар. 2010 он. 157-р тал.&lt;/ref&gt;

== Хаан суусан нь ==
1305 онд Төмөр хааны ганц хүү Даш таалал төгссөнд бие муу хаан өөрийн хүүг хүлээлгүй, алтан ургийн нэр алдар түгсэн Хайсаныг ханхүүгээр нэр заав.

Төмөр өлзийт хааныг нас барсаны дараа 1307 оны 3-р сард ноёд ихэс Дайдуд цуглан хэлэлцэв. [[Булган хатан|Булган]] бэлэвсэн хатан Ахуудай чинсан, Мөнхтөмөр ван, Сайшаагч түшмэл, Бадам, Баян, Хэрээд нартай үгсэж [[Мангала]]гийн хүү [[Ананд ван]]г хаан болгохоор үгсэн хуйвалдав. Хөнаньд байсан, Хайсаны дүү [[Аюурбарбад]] эх Таж хатны хамтаар ирж [[Хархасун]] чинсангийн удирдлага дахь нийслэлийг хамгаалах цэргийн хүчээр Булган хатан, Ананд нарыг баривчлан хорьсноор Хайсан ханхүү [[Хархорум]]аас дээд нийслэл [[Шанду]]д ирж Их амгалан харшид&lt;ref&gt;Их амгалан харш - хятадаар Дааньгун&lt;/ref&gt; 1307 оны 5-р сард хаан ширээнд заларчээ.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;/&gt;

Хайсаныг хаан өргөмжлөхөд уламжлалт монгол ёсыг баримтлан цагаан эсгий дээр суулгаж, олон бөө удган бууж, долоон цагаан гүү, 7000 цагаан хонины сүү газар цацаж өнө мөнхийн үржил шимийг бэлэгдэж, бүтэн долоо хоногийн турш 40 адуу, 4000 хонь алж найрын зуушинд хэрэглэжээ.&lt;ref&gt;Монгол улсын түүх. Дээд боть. 2004 он. 206-р талд өгүүлэхдээ: Д.Оссон. Монголын түүх. II боть. 359-р тал.&lt;/ref&gt;

== Төр барих үеийн үйл явдал ==
=== Төрийн бүтэц дэх өөрчлөлт ===
Хайсан хүлэг хаан юун түрүүнд [[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад]] дүүгээ [[хунтайж]]&lt;nowiki/&gt;аар өргөмжилж алтан тамга хүртээв. Ингэхдээ Хайсан хаан тэнгэрт халивал Аюурбарбад хаан болно. Аюурбарбад тэнгэрт халихад Хайсаны ахмад хүү [[Хүслэн хутагт хаан|Хүслэн]], түүнийг нас барахад Аюурбарбадын хүү хаан болно гэж ээлжлэхээр тангаргалцгаажээ.

[[Дархай|Дархайг]] [[Төвлөн засах яам|Төвлөн засах яамны]] [[Чинсан|баруун этгээдийн чинсан]] (сайд), [[Дашбөх|Дашбөхийг]] [[Чинсан|зүүн этгээдийн чинсан]] гэх мэтээр олон ноёдыг шинэ албанд томилов. 1308 онд дахин [[Тэмүдэр|Тэмүдэрийг]] Төвлөн засах яамны баруун этгээдийн чинсангаар, [[Яриган]]ыг зүүн этгээдийн чинсангаар томилжээ.

Хайсан хүлэг хаан төрийн дээд тушаалын ноёд түшмэдийг ойр ойрхон хугацаан сольж байснаас төрийн ажилд доголдол гарав.  

Хархорум төвтэй уугуул Монгол орныг  хүнд газар хэмээн Хархасуныг Хархарум мужийн зүүн гарын чинсан болгоод, баруун гарын чинсан Ючичариын хамтаар монгол орны хэргийг захируулсан.

Үр бүтээлтэй ажиллууснаар зөвхөн 1307 онд л 20 илүү түмэн таар будаа хурааж нөөцөлсөн нь амжилт байв.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot; /&gt; Гэвч Хархасун сайд 1308 онд нас барснаар энэ байдал удаан үргэлжилж чадаагүй нь харамсалтай. 

=== Алдаа дутагдал ===
Хайсан хүлэг хааны үед ган гачиг, зуд олон удаа тохиолдож өлсгөлөн дэлгэрч, төр засаг гамшигт нэрвэгдсэн ардад амуу будаа тарааж, алба гувчуураас чөлөөлж байв. Улсын сан хоосорч байхад ноёд язгууртны найр наадам ихсэж, олон мянган лангаар шан хүртээх явдал бүр дэлгэрч байсан.

Шан хишиг дэндүү их хүртээж байгаад санаа зовсон Төвлөн засах яамны түшмэл хаанд бараалхаж айлтгал өргөж байв. Бас нэгэн бичгийн түшмэлийн хэлснээр ''«Хубилай хааны үед үг хэлсэн түшмэл ялгүй байв. Одоо харин түшмэл санал хэлэхэд үгийн утгыг тунгаахгүйгээр цаазлагдах болжээ»'' гэсэн байна.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;/&gt;

=== Шашин соёлын асуудал ===
Хайсан хүлэг буддын шашинд их тус хийв. Бичгийн их хүн [[Чойжи-Одсэр]] төвөд хэлнээс шашны ном зохиолыг олноор нь монгол хэлнээ хөрвүүлж, уйгуржин [[монгол бичиг|монгол бичгийг]] шинэчлэн засварлаж боловсронгуй болгожээ. Хаан бичиг эрдмийг эрхэмлэж, судар ном бүтээх ажлыг хөхүүлэн дэмждэг байв.

== Таалал төгссөн нь ==
Хайсан хүлэг хаан 1311 оны 1-р сарын 27-нд 30 насандаа гэнэт таалал төгсчээ. Аюурбарбад хунтайж хаан орыг залгав. 4-р сард сайд түшмэд хаанд нэхэн нэр өгөхийг гуйсанд «Өршөөл өглөг ачлалыг мандуулсан хаан» (''Рэньхуй шюаньшяо'') хэмээн нэхэн өргөмжилж, «''Хүлэг''» хаан (''Үзун'') хэмээн нэхэн цоллов.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;/&gt;

== Нэр, цол ==
Төрсөн нэр — Хайсан, хятад галиг нэр — ''Хайшань'' (海山 ''Hǎishān''). Нэхэн өргөмжилсөн монгол нэр — Хүлэг, сүмийн хятад нэр — ''Үзун'' (武宗 ''Wǔzōng''). 1308–1311 оны хятад оны цол — ''[[Жида]]'' (至大 ''Zhìdà''). 1304 авсан цол ''Хуайнин'' ван.

== Гэр бүл ==
[[Зураг:Haisan Huleg khan.jpg|thumb|''Орчин үеийн хөрөг'']]
* Эцэг — боржигин [[Дармабала|Дарамбал]] ван (1264–1292)
* Эх — хонгирад [[Тажи хатан|Таж хатан]]
=== Хатан ===
* [[Жэнгэ хатан]] — хонгирад овогт, их хатан
* Сүхшир хатан - [[Ихирэс|Ихирэсийн]] Чэ ноёны ач хүү Харжи ноёны охин.&lt;ref&gt;Д.Идэр &quot;Их Юань улсын хатад&quot; УБ., 2016. 47 дахь тал. ISBN 99973-3-591-0&lt;/ref&gt; Жэнгэ хатны өргөмөл дүү. Үр Хүүхэд төрүүлээгүй.
* [[Ихирэс овогт хатан|Хөхлүн хатан]] — Ихирэсийн Тэлигиань ноён ба Чалун гүнжийн охин. Хүслэн хааны эх
* [[Тангуд овогт хатан]] (?-1325)— Төвтөмөр хааны эх

=== Хан хөвгүүд ===
* [[Хүслэн хутагт хаан]]
* [[Төвтөмөр заяат хаан]]
== Эшлэл ==
{{лавлах холбоос}}
== Гадаад холбоос ==
*  ''Enkhbold Narkhuu''. [http://sunnson.blogspot.com/2015/11/blog-post_15.html Монголын Юань улсын хаад – Хайсан хүлэг хаан]

{{s-start}}
{{залгамжлал
|албан_тушаал=[[Монгол хаад#Юань улс|Их Юань Улсын Их Хаан]]
|он=1307–1311 он
|өмнө=[[Төмөр өлзийт хаан|Төмөр өлзийт]]
|дараа=[[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад буянт]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:14-р зууны ноёрхогч]]
[[Ангилал:Юань улсын хаан]]
[[Ангилал:Монголын их хаан]]
[[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Аллагын хохирогч]]
[[Ангилал:1281 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1311 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>be23hcxpdl7rsj7jmbzwqame6096kcj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709748</id>
      <parentid>709739</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T05:48:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>122.201.31.33</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Хатан */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13629" xml:space="preserve">{{Хаан
|name=Хайсан хүлэг хаан&lt;br /&gt;{{mongolUnicode|ᠬᠠᠶᠢᠰᠠᠩ ᠬᠥᠯᠥᠭ ᠬᠠᠭᠠᠨ}} 
|given name= {{lang-mn|Хайсан}} ({{mongolUnicode|ᠬᠠᠶᠢᠰᠠᠩ}})
|temple name= {{lang-mn|Хүлэг хаан}}  ({{mongolUnicode|ᠬᠥᠯᠥᠭ ᠬᠠᠭᠠ}}) &lt;br&gt; {{lang-zh|元武宗}} (''Юань Үзун'')
|posthumous name= ''Рэньхуй шюаньшяо'' (仁惠宣孝皇帝) &lt;br&gt;  «Өршөөл өглөг ачлалыг мандуулсан хаан»
|title       = &lt;br/&gt;{{mongolUnicode|}}
|image=[[Файл:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|230px]]
|caption= ''Хүлэг хааны хөрөг''
|reign=1307.05 – 1311.01.17 &lt;br&gt; (4 жил, гуравдугаар хаан) 
|coronation= 1307.05 сард 27 &lt;br&gt; насандаа [[Шанду]]гийн&lt;br&gt; Их Амгалан харшид
|othertitles= 
|predecessor     =[[Төмөр өлзийт хаан]]
|successor       =[[Аюурбарбад буянт хаан]]
|spouse          =[[Жэнгэ хатан]]&lt;br/&gt;Шүншири хатан &lt;br/&gt;Тангуд  хатан
|issue=[[Хүслэн хутагт хаан]]&lt;br/&gt; [[Төвтөмөр заяат хаан]]
|father= [[Дармабала]] ван
|mother= [[Таж]] хатан
|era name=[[Жыда]]
|royal house   =[[Боржигин]] 
|date of birth={{birth date|1281|8|4}}
|date of death ={{death date and age2|1311|1|17|1281|8|4}}
|place of death= Юань, [[Дайду]] 
}}

'''Хайсан хүлэг хаан''' (1281 он 8-р сарын 4-ий өдөр- 1311 он 1-р сарын 27-ий өдөр) — [[Юань Улс]]ын гуравдугаар '''[[хаан]]''' байв. 1307–1311 онд төр барьсан. 

== Залуу нас ==
[[Боржигин]] овогт Хайсан 1281 оны цагаагчин могой жилийн 8-р сарын 4-нд төрсөн. [[Дармабала|Дармабалын]] (1264–1292) хүү, [[Чингим]]ийн (1243-1285) ач, [[Хубилай]] хааны гуч юм. Дарамбалын хоёрдугаар хатан [[хонгирад]] аймгийн Тажаас мэндэлжээ.

Хайсаны багад Дарамбал эцэг нь Гуулин улсын [[Чэжү арал]]д цэрэг захиран сууж байсан. Энэ үед Дарамбал хүүдээ Ки Ванку хатныг буулгаж өгч байжээ. 1292 онд Дарамбалынх нийслэл [[Дайду]]д буцан ирсэн. 1299 онд [[Төмөр өлзийт хаан]] зарлиг буулгаж Хайсаныг «Хол дахиныг амаржуулах ван»-гаар өргөмжилж [[Хархорум]]ыг хамгаалах жанжнаар томилжээ.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;/&gt; 

1300 оны 8-р сард Хайсан цэрэг захирч Өгөөдэйн ач [[Хайду]]гийн цэрэгтэй Хөвлэй хэмээх газар тулгаран байлдаж ихэд дийлээд [[Алтайн нуруу]]нд өвөлжжээ. Энэ завсар Алтайд нутагласан [[найман]] аймгийн эзэн бараалхаж бууж өгөв. 

1301 оны 8-р сард Хайду хан цэргээ авч Тичлэх гэдэг газар Хайсаны цэрэгтэй тулгаран хуурмагаар ухарсанаа хоёр хоногийн дараа Хар хаданд ширүүн тулгаран Хайсаныг ялж дутаалгав. Хайсан түргэн ухарч [[Гамала]] авга вангаас тусламж авч Хайдуд эргэн цохилт өгч ухраав. Хайду шарх авч түүнээс нас нөхчиж дөчөөд жил үргэлжилсэн иргэний дайн үндсэндээ унтрав. 

Өлзийт хаан Хайсаны гарамгай гавьяаг тодотгож Хуайнин ван хэмээн өргөмжлөөд алтан тамга хүртээв. 

1306 онд Хайдугийн талын зарим ноёдыг дийлж Эрчис мөрнөө Миглэйтөмөрийг буулган авч, урвасан ван Есөнтуг, Ач, Буян, Тучим нарыг баривчлан дарж Алтайд өвөлжив.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;&gt;Ч.Содбилэг. «Монголын Их Юань улсын түүх». Улаанбаатар. 2010 он. 157-р тал.&lt;/ref&gt;

== Хаан суусан нь ==
1305 онд Төмөр хааны ганц хүү Даш таалал төгссөнд бие муу хаан өөрийн хүүг хүлээлгүй, алтан ургийн нэр алдар түгсэн Хайсаныг ханхүүгээр нэр заав.

Төмөр өлзийт хааныг нас барсаны дараа 1307 оны 3-р сард ноёд ихэс Дайдуд цуглан хэлэлцэв. [[Булган хатан|Булган]] бэлэвсэн хатан Ахуудай чинсан, Мөнхтөмөр ван, Сайшаагч түшмэл, Бадам, Баян, Хэрээд нартай үгсэж [[Мангала]]гийн хүү [[Ананд ван]]г хаан болгохоор үгсэн хуйвалдав. Хөнаньд байсан, Хайсаны дүү [[Аюурбарбад]] эх Таж хатны хамтаар ирж [[Хархасун]] чинсангийн удирдлага дахь нийслэлийг хамгаалах цэргийн хүчээр Булган хатан, Ананд нарыг баривчлан хорьсноор Хайсан ханхүү [[Хархорум]]аас дээд нийслэл [[Шанду]]д ирж Их амгалан харшид&lt;ref&gt;Их амгалан харш - хятадаар Дааньгун&lt;/ref&gt; 1307 оны 5-р сард хаан ширээнд заларчээ.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;/&gt;

Хайсаныг хаан өргөмжлөхөд уламжлалт монгол ёсыг баримтлан цагаан эсгий дээр суулгаж, олон бөө удган бууж, долоон цагаан гүү, 7000 цагаан хонины сүү газар цацаж өнө мөнхийн үржил шимийг бэлэгдэж, бүтэн долоо хоногийн турш 40 адуу, 4000 хонь алж найрын зуушинд хэрэглэжээ.&lt;ref&gt;Монгол улсын түүх. Дээд боть. 2004 он. 206-р талд өгүүлэхдээ: Д.Оссон. Монголын түүх. II боть. 359-р тал.&lt;/ref&gt;

== Төр барих үеийн үйл явдал ==
=== Төрийн бүтэц дэх өөрчлөлт ===
Хайсан хүлэг хаан юун түрүүнд [[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад]] дүүгээ [[хунтайж]]&lt;nowiki/&gt;аар өргөмжилж алтан тамга хүртээв. Ингэхдээ Хайсан хаан тэнгэрт халивал Аюурбарбад хаан болно. Аюурбарбад тэнгэрт халихад Хайсаны ахмад хүү [[Хүслэн хутагт хаан|Хүслэн]], түүнийг нас барахад Аюурбарбадын хүү хаан болно гэж ээлжлэхээр тангаргалцгаажээ.

[[Дархай|Дархайг]] [[Төвлөн засах яам|Төвлөн засах яамны]] [[Чинсан|баруун этгээдийн чинсан]] (сайд), [[Дашбөх|Дашбөхийг]] [[Чинсан|зүүн этгээдийн чинсан]] гэх мэтээр олон ноёдыг шинэ албанд томилов. 1308 онд дахин [[Тэмүдэр|Тэмүдэрийг]] Төвлөн засах яамны баруун этгээдийн чинсангаар, [[Яриган]]ыг зүүн этгээдийн чинсангаар томилжээ.

Хайсан хүлэг хаан төрийн дээд тушаалын ноёд түшмэдийг ойр ойрхон хугацаан сольж байснаас төрийн ажилд доголдол гарав.  

Хархорум төвтэй уугуул Монгол орныг  хүнд газар хэмээн Хархасуныг Хархарум мужийн зүүн гарын чинсан болгоод, баруун гарын чинсан Ючичариын хамтаар монгол орны хэргийг захируулсан.

Үр бүтээлтэй ажиллууснаар зөвхөн 1307 онд л 20 илүү түмэн таар будаа хурааж нөөцөлсөн нь амжилт байв.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot; /&gt; Гэвч Хархасун сайд 1308 онд нас барснаар энэ байдал удаан үргэлжилж чадаагүй нь харамсалтай. 

=== Алдаа дутагдал ===
Хайсан хүлэг хааны үед ган гачиг, зуд олон удаа тохиолдож өлсгөлөн дэлгэрч, төр засаг гамшигт нэрвэгдсэн ардад амуу будаа тарааж, алба гувчуураас чөлөөлж байв. Улсын сан хоосорч байхад ноёд язгууртны найр наадам ихсэж, олон мянган лангаар шан хүртээх явдал бүр дэлгэрч байсан.

Шан хишиг дэндүү их хүртээж байгаад санаа зовсон Төвлөн засах яамны түшмэл хаанд бараалхаж айлтгал өргөж байв. Бас нэгэн бичгийн түшмэлийн хэлснээр ''«Хубилай хааны үед үг хэлсэн түшмэл ялгүй байв. Одоо харин түшмэл санал хэлэхэд үгийн утгыг тунгаахгүйгээр цаазлагдах болжээ»'' гэсэн байна.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;/&gt;

=== Шашин соёлын асуудал ===
Хайсан хүлэг буддын шашинд их тус хийв. Бичгийн их хүн [[Чойжи-Одсэр]] төвөд хэлнээс шашны ном зохиолыг олноор нь монгол хэлнээ хөрвүүлж, уйгуржин [[монгол бичиг|монгол бичгийг]] шинэчлэн засварлаж боловсронгуй болгожээ. Хаан бичиг эрдмийг эрхэмлэж, судар ном бүтээх ажлыг хөхүүлэн дэмждэг байв.

== Таалал төгссөн нь ==
Хайсан хүлэг хаан 1311 оны 1-р сарын 27-нд 30 насандаа гэнэт таалал төгсчээ. Аюурбарбад хунтайж хаан орыг залгав. 4-р сард сайд түшмэд хаанд нэхэн нэр өгөхийг гуйсанд «Өршөөл өглөг ачлалыг мандуулсан хаан» (''Рэньхуй шюаньшяо'') хэмээн нэхэн өргөмжилж, «''Хүлэг''» хаан (''Үзун'') хэмээн нэхэн цоллов.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;/&gt;

== Нэр, цол ==
Төрсөн нэр — Хайсан, хятад галиг нэр — ''Хайшань'' (海山 ''Hǎishān''). Нэхэн өргөмжилсөн монгол нэр — Хүлэг, сүмийн хятад нэр — ''Үзун'' (武宗 ''Wǔzōng''). 1308–1311 оны хятад оны цол — ''[[Жида]]'' (至大 ''Zhìdà''). 1304 авсан цол ''Хуайнин'' ван.

== Гэр бүл ==
[[Зураг:Haisan Huleg khan.jpg|thumb|''Орчин үеийн хөрөг'']]
* Эцэг — боржигин [[Дармабала|Дарамбал]] ван (1264–1292)
* Эх — хонгирад [[Тажи хатан|Таж хатан]]
=== Хатан ===
* [[Жэнгэ хатан]] — хонгирад овогт, их хатан
* Сүхшир хатан - [[Ихирэс|Ихирэсийн]] Чэ ноёны ач хүү Харжи ноёны охин.&lt;ref&gt;Д.Идэр &quot;Их Юань улсын хатад&quot; УБ., 2016. 47 дахь тал. ISBN 99973-3-591-0&lt;/ref&gt; Жэнгэ хатны өргөмөл дүү. Үр Хүүхэд төрүүлээгүй.
* [[Ихирэс овогт хатан|Шүншири]]  — Ихирэсийн Тэлигиань ноён ба Чалун гүнжийн охин. Хүслэн хааны эх
* [[Тангуд овогт хатан]] (?-1325)— Төвтөмөр хааны эх

=== Хан хөвгүүд ===
* [[Хүслэн хутагт хаан]]
* [[Төвтөмөр заяат хаан]]
== Эшлэл ==
{{лавлах холбоос}}
== Гадаад холбоос ==
*  ''Enkhbold Narkhuu''. [http://sunnson.blogspot.com/2015/11/blog-post_15.html Монголын Юань улсын хаад – Хайсан хүлэг хаан]

{{s-start}}
{{залгамжлал
|албан_тушаал=[[Монгол хаад#Юань улс|Их Юань Улсын Их Хаан]]
|он=1307–1311 он
|өмнө=[[Төмөр өлзийт хаан|Төмөр өлзийт]]
|дараа=[[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад буянт]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:14-р зууны ноёрхогч]]
[[Ангилал:Юань улсын хаан]]
[[Ангилал:Монголын их хаан]]
[[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Аллагын хохирогч]]
[[Ангилал:1281 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1311 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>cmdo08jcmmxovt5hktcgedwcmbmal2f</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709749</id>
      <parentid>709748</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T05:49:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>122.201.31.33</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Гэр бүл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13638" xml:space="preserve">{{Хаан
|name=Хайсан хүлэг хаан&lt;br /&gt;{{mongolUnicode|ᠬᠠᠶᠢᠰᠠᠩ ᠬᠥᠯᠥᠭ ᠬᠠᠭᠠᠨ}} 
|given name= {{lang-mn|Хайсан}} ({{mongolUnicode|ᠬᠠᠶᠢᠰᠠᠩ}})
|temple name= {{lang-mn|Хүлэг хаан}}  ({{mongolUnicode|ᠬᠥᠯᠥᠭ ᠬᠠᠭᠠ}}) &lt;br&gt; {{lang-zh|元武宗}} (''Юань Үзун'')
|posthumous name= ''Рэньхуй шюаньшяо'' (仁惠宣孝皇帝) &lt;br&gt;  «Өршөөл өглөг ачлалыг мандуулсан хаан»
|title       = &lt;br/&gt;{{mongolUnicode|}}
|image=[[Файл:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|230px]]
|caption= ''Хүлэг хааны хөрөг''
|reign=1307.05 – 1311.01.17 &lt;br&gt; (4 жил, гуравдугаар хаан) 
|coronation= 1307.05 сард 27 &lt;br&gt; насандаа [[Шанду]]гийн&lt;br&gt; Их Амгалан харшид
|othertitles= 
|predecessor     =[[Төмөр өлзийт хаан]]
|successor       =[[Аюурбарбад буянт хаан]]
|spouse          =[[Жэнгэ хатан]]&lt;br/&gt;Шүншири хатан &lt;br/&gt;Тангуд  хатан
|issue=[[Хүслэн хутагт хаан]]&lt;br/&gt; [[Төвтөмөр заяат хаан]]
|father= [[Дармабала]] ван
|mother= [[Таж]] хатан
|era name=[[Жыда]]
|royal house   =[[Боржигин]] 
|date of birth={{birth date|1281|8|4}}
|date of death ={{death date and age2|1311|1|17|1281|8|4}}
|place of death= Юань, [[Дайду]] 
}}

'''Хайсан хүлэг хаан''' (1281 он 8-р сарын 4-ий өдөр- 1311 он 1-р сарын 27-ий өдөр) — [[Юань Улс]]ын гуравдугаар '''[[хаан]]''' байв. 1307–1311 онд төр барьсан. 

== Залуу нас ==
[[Боржигин]] овогт Хайсан 1281 оны цагаагчин могой жилийн 8-р сарын 4-нд төрсөн. [[Дармабала|Дармабалын]] (1264–1292) хүү, [[Чингим]]ийн (1243-1285) ач, [[Хубилай]] хааны гуч юм. Дарамбалын хоёрдугаар хатан [[хонгирад]] аймгийн Тажаас мэндэлжээ.

Хайсаны багад Дарамбал эцэг нь Гуулин улсын [[Чэжү арал]]д цэрэг захиран сууж байсан. Энэ үед Дарамбал хүүдээ Ки Ванку хатныг буулгаж өгч байжээ. 1292 онд Дарамбалынх нийслэл [[Дайду]]д буцан ирсэн. 1299 онд [[Төмөр өлзийт хаан]] зарлиг буулгаж Хайсаныг «Хол дахиныг амаржуулах ван»-гаар өргөмжилж [[Хархорум]]ыг хамгаалах жанжнаар томилжээ.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;/&gt; 

1300 оны 8-р сард Хайсан цэрэг захирч Өгөөдэйн ач [[Хайду]]гийн цэрэгтэй Хөвлэй хэмээх газар тулгаран байлдаж ихэд дийлээд [[Алтайн нуруу]]нд өвөлжжээ. Энэ завсар Алтайд нутагласан [[найман]] аймгийн эзэн бараалхаж бууж өгөв. 

1301 оны 8-р сард Хайду хан цэргээ авч Тичлэх гэдэг газар Хайсаны цэрэгтэй тулгаран хуурмагаар ухарсанаа хоёр хоногийн дараа Хар хаданд ширүүн тулгаран Хайсаныг ялж дутаалгав. Хайсан түргэн ухарч [[Гамала]] авга вангаас тусламж авч Хайдуд эргэн цохилт өгч ухраав. Хайду шарх авч түүнээс нас нөхчиж дөчөөд жил үргэлжилсэн иргэний дайн үндсэндээ унтрав. 

Өлзийт хаан Хайсаны гарамгай гавьяаг тодотгож Хуайнин ван хэмээн өргөмжлөөд алтан тамга хүртээв. 

1306 онд Хайдугийн талын зарим ноёдыг дийлж Эрчис мөрнөө Миглэйтөмөрийг буулган авч, урвасан ван Есөнтуг, Ач, Буян, Тучим нарыг баривчлан дарж Алтайд өвөлжив.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;&gt;Ч.Содбилэг. «Монголын Их Юань улсын түүх». Улаанбаатар. 2010 он. 157-р тал.&lt;/ref&gt;

== Хаан суусан нь ==
1305 онд Төмөр хааны ганц хүү Даш таалал төгссөнд бие муу хаан өөрийн хүүг хүлээлгүй, алтан ургийн нэр алдар түгсэн Хайсаныг ханхүүгээр нэр заав.

Төмөр өлзийт хааныг нас барсаны дараа 1307 оны 3-р сард ноёд ихэс Дайдуд цуглан хэлэлцэв. [[Булган хатан|Булган]] бэлэвсэн хатан Ахуудай чинсан, Мөнхтөмөр ван, Сайшаагч түшмэл, Бадам, Баян, Хэрээд нартай үгсэж [[Мангала]]гийн хүү [[Ананд ван]]г хаан болгохоор үгсэн хуйвалдав. Хөнаньд байсан, Хайсаны дүү [[Аюурбарбад]] эх Таж хатны хамтаар ирж [[Хархасун]] чинсангийн удирдлага дахь нийслэлийг хамгаалах цэргийн хүчээр Булган хатан, Ананд нарыг баривчлан хорьсноор Хайсан ханхүү [[Хархорум]]аас дээд нийслэл [[Шанду]]д ирж Их амгалан харшид&lt;ref&gt;Их амгалан харш - хятадаар Дааньгун&lt;/ref&gt; 1307 оны 5-р сард хаан ширээнд заларчээ.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;/&gt;

Хайсаныг хаан өргөмжлөхөд уламжлалт монгол ёсыг баримтлан цагаан эсгий дээр суулгаж, олон бөө удган бууж, долоон цагаан гүү, 7000 цагаан хонины сүү газар цацаж өнө мөнхийн үржил шимийг бэлэгдэж, бүтэн долоо хоногийн турш 40 адуу, 4000 хонь алж найрын зуушинд хэрэглэжээ.&lt;ref&gt;Монгол улсын түүх. Дээд боть. 2004 он. 206-р талд өгүүлэхдээ: Д.Оссон. Монголын түүх. II боть. 359-р тал.&lt;/ref&gt;

== Төр барих үеийн үйл явдал ==
=== Төрийн бүтэц дэх өөрчлөлт ===
Хайсан хүлэг хаан юун түрүүнд [[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад]] дүүгээ [[хунтайж]]&lt;nowiki/&gt;аар өргөмжилж алтан тамга хүртээв. Ингэхдээ Хайсан хаан тэнгэрт халивал Аюурбарбад хаан болно. Аюурбарбад тэнгэрт халихад Хайсаны ахмад хүү [[Хүслэн хутагт хаан|Хүслэн]], түүнийг нас барахад Аюурбарбадын хүү хаан болно гэж ээлжлэхээр тангаргалцгаажээ.

[[Дархай|Дархайг]] [[Төвлөн засах яам|Төвлөн засах яамны]] [[Чинсан|баруун этгээдийн чинсан]] (сайд), [[Дашбөх|Дашбөхийг]] [[Чинсан|зүүн этгээдийн чинсан]] гэх мэтээр олон ноёдыг шинэ албанд томилов. 1308 онд дахин [[Тэмүдэр|Тэмүдэрийг]] Төвлөн засах яамны баруун этгээдийн чинсангаар, [[Яриган]]ыг зүүн этгээдийн чинсангаар томилжээ.

Хайсан хүлэг хаан төрийн дээд тушаалын ноёд түшмэдийг ойр ойрхон хугацаан сольж байснаас төрийн ажилд доголдол гарав.  

Хархорум төвтэй уугуул Монгол орныг  хүнд газар хэмээн Хархасуныг Хархарум мужийн зүүн гарын чинсан болгоод, баруун гарын чинсан Ючичариын хамтаар монгол орны хэргийг захируулсан.

Үр бүтээлтэй ажиллууснаар зөвхөн 1307 онд л 20 илүү түмэн таар будаа хурааж нөөцөлсөн нь амжилт байв.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot; /&gt; Гэвч Хархасун сайд 1308 онд нас барснаар энэ байдал удаан үргэлжилж чадаагүй нь харамсалтай. 

=== Алдаа дутагдал ===
Хайсан хүлэг хааны үед ган гачиг, зуд олон удаа тохиолдож өлсгөлөн дэлгэрч, төр засаг гамшигт нэрвэгдсэн ардад амуу будаа тарааж, алба гувчуураас чөлөөлж байв. Улсын сан хоосорч байхад ноёд язгууртны найр наадам ихсэж, олон мянган лангаар шан хүртээх явдал бүр дэлгэрч байсан.

Шан хишиг дэндүү их хүртээж байгаад санаа зовсон Төвлөн засах яамны түшмэл хаанд бараалхаж айлтгал өргөж байв. Бас нэгэн бичгийн түшмэлийн хэлснээр ''«Хубилай хааны үед үг хэлсэн түшмэл ялгүй байв. Одоо харин түшмэл санал хэлэхэд үгийн утгыг тунгаахгүйгээр цаазлагдах болжээ»'' гэсэн байна.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;/&gt;

=== Шашин соёлын асуудал ===
Хайсан хүлэг буддын шашинд их тус хийв. Бичгийн их хүн [[Чойжи-Одсэр]] төвөд хэлнээс шашны ном зохиолыг олноор нь монгол хэлнээ хөрвүүлж, уйгуржин [[монгол бичиг|монгол бичгийг]] шинэчлэн засварлаж боловсронгуй болгожээ. Хаан бичиг эрдмийг эрхэмлэж, судар ном бүтээх ажлыг хөхүүлэн дэмждэг байв.

== Таалал төгссөн нь ==
Хайсан хүлэг хаан 1311 оны 1-р сарын 27-нд 30 насандаа гэнэт таалал төгсчээ. Аюурбарбад хунтайж хаан орыг залгав. 4-р сард сайд түшмэд хаанд нэхэн нэр өгөхийг гуйсанд «Өршөөл өглөг ачлалыг мандуулсан хаан» (''Рэньхуй шюаньшяо'') хэмээн нэхэн өргөмжилж, «''Хүлэг''» хаан (''Үзун'') хэмээн нэхэн цоллов.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;/&gt;

== Нэр, цол ==
Төрсөн нэр — Хайсан, хятад галиг нэр — ''Хайшань'' (海山 ''Hǎishān''). Нэхэн өргөмжилсөн монгол нэр — Хүлэг, сүмийн хятад нэр — ''Үзун'' (武宗 ''Wǔzōng''). 1308–1311 оны хятад оны цол — ''[[Жида]]'' (至大 ''Zhìdà''). 1304 авсан цол ''Хуайнин'' ван.

== Гэр бүл ==
[[Зураг:Haisan Huleg khan.jpg|thumb|''Орчин үеийн хөрөг'']]
* Эцэг — боржигин [[Дармабала|Дарамбал]] ван (1264–1292)
* Эх — хонгирад [[Тажи хатан|Таж хатан]]
=== Хатан ===
* [[Жэнгэ хатан]] — хонгирад овогт, их хатан
* Сүхшир хатан - [[Ихирэс|Ихирэсийн]] Чэ ноёны ач хүү Харжи ноёны охин.&lt;ref&gt;Д.Идэр &quot;Их Юань улсын хатад&quot; УБ., 2016. 47 дахь тал. ISBN 99973-3-591-0&lt;/ref&gt; Жэнгэ хатны өргөмөл дүү. Үр Хүүхэд төрүүлээгүй.
* [[Ихирэс овогт хатан|Шүншири хатан]]— Ихирэсийн Тэлигиань ноён ба Чалун гүнжийн охин. Хүслэн хааны эх
* [[Тангуд овогт хатан]] (?-1325)— Төвтөмөр хааны эх

=== Хан хөвгүүд ===
* [[Хүслэн хутагт хаан]]
* [[Төвтөмөр заяат хаан]]
== Эшлэл ==
{{лавлах холбоос}}
== Гадаад холбоос ==
*  ''Enkhbold Narkhuu''. [http://sunnson.blogspot.com/2015/11/blog-post_15.html Монголын Юань улсын хаад – Хайсан хүлэг хаан]

{{s-start}}
{{залгамжлал
|албан_тушаал=[[Монгол хаад#Юань улс|Их Юань Улсын Их Хаан]]
|он=1307–1311 он
|өмнө=[[Төмөр өлзийт хаан|Төмөр өлзийт]]
|дараа=[[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад буянт]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:14-р зууны ноёрхогч]]
[[Ангилал:Юань улсын хаан]]
[[Ангилал:Монголын их хаан]]
[[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Аллагын хохирогч]]
[[Ангилал:1281 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1311 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>eap8mq3c66nnqbwxwgd02bvn8lei26e</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709779</id>
      <parentid>709749</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T10:28:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13936" xml:space="preserve">{{Хаан
|name=Хайсан хүлэг хаан&lt;br /&gt;{{mongolUnicode|ᠬᠠᠶᠢᠰᠠᠩ ᠬᠥᠯᠥᠭ ᠬᠠᠭᠠᠨ}} 
|given name= {{lang-mn|Хайсан}} ({{mongolUnicode|ᠬᠠᠶᠢᠰᠠᠩ}})
|temple name= {{lang-mn|Хүлэг хаан}}  ({{mongolUnicode|ᠬᠥᠯᠥᠭ ᠬᠠᠭᠠ}}) &lt;br&gt; {{lang-zh|元武宗}} (''Юань Үзун'')
|posthumous name= ''Рэньхуй шюаньшяо'' (仁惠宣孝皇帝) &lt;br&gt;  «Өршөөл өглөг ачлалыг мандуулсан хаан»
|title       = &lt;br/&gt;{{mongolUnicode|}}
|image=[[Файл:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|230px]]
|caption= ''Хүлэг хааны эш хөрөг''
|reign=1307.05 – 1311.01.17 &lt;br&gt; (4 жил, гуравдугаар хаан) 
|coronation= 1307.05 сард 27 &lt;br&gt; насандаа [[Шанду]]гийн&lt;br&gt; Их Амгалан харшид
|othertitles= 
|predecessor     =[[Төмөр өлзийт хаан]]
|successor       =[[Аюурбарбад буянт хаан]]
|spouse          =[[Жэнгэ хатан]]&lt;br/&gt;Шүншири хатан &lt;br/&gt;Тангуд  хатан
|issue=[[Хүслэн хутагт хаан]]&lt;br/&gt; [[Төвтөмөр заяат хаан]]
|father= [[Дармабала]] ван
|mother= [[Таж]] хатан
|era name=[[Жыда]]
|royal house   =[[Боржигин]] 
|date of birth={{birth date|1281|8|4}}
|date of death ={{death date and age2|1311|1|17|1281|8|4}}
|place of death= Юань, [[Дайду]] 
}}

'''Хайсан хүлэг хаан''' (1281 он 8-р сарын 4-ий өдөр- 1311 он 1-р сарын 27-ий өдөр) — [[Юань Улс]]ын гуравдугаар '''[[хаан]]''' байв. 1307–1311 онд төр барьсан. 

== Залуу нас ==
[[Боржигин]] овогт Хайсан 1281 оны цагаагчин могой жилийн 8-р сарын 4-нд төрсөн. [[Дармабала|Дармабалын]] (1264–1292) хүү, [[Чингим]]ийн (1243-1285) ач, [[Хубилай]] хааны гуч юм. Дарамбалын хоёрдугаар хатан [[хонгирад]] аймгийн Тажаас мэндэлжээ.

Хайсаны багад Дарамбал эцэг нь Гуулин улсын [[Чэжү арал]]д цэрэг захиран сууж байсан. Энэ үед Дарамбал хүүдээ Ки Ванку хатныг буулгаж өгч байжээ. 1292 онд Дарамбалынх нийслэл [[Дайду]]д буцан ирсэн. 1299 онд [[Төмөр өлзийт хаан]] зарлиг буулгаж Хайсаныг «Хол дахиныг амаржуулах ван»-гаар өргөмжилж [[Хархорум]]ыг хамгаалах жанжнаар томилжээ.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;/&gt; 

1300 оны 8-р сард Хайсан цэрэг захирч Өгөөдэйн ач [[Хайду]]гийн цэрэгтэй Хөвлэй хэмээх газар тулгаран байлдаж ихэд дийлээд [[Алтайн нуруу]]нд өвөлжжээ. Энэ завсар Алтайд нутагласан [[найман]] аймгийн эзэн бараалхаж бууж өгөв. 

1301 оны 8-р сард Хайду хан цэргээ авч Тичлэх гэдэг газар Хайсаны цэрэгтэй тулгаран хуурмагаар ухарсанаа хоёр хоногийн дараа Хар хаданд ширүүн тулгаран Хайсаныг ялж дутаалгав. Хайсан түргэн ухарч [[Гамала]] авга вангаас тусламж авч Хайдуд эргэн цохилт өгч ухраав. Хайду шарх авч түүнээс нас нөхчиж дөчөөд жил үргэлжилсэн иргэний дайн үндсэндээ унтрав. 

Өлзийт хаан Хайсаны гарамгай гавьяаг тодотгож Хуайнин ван хэмээн өргөмжлөөд алтан тамга хүртээв. 

1306 онд Хайдугийн талын зарим ноёдыг дийлж Эрчис мөрнөө Миглэйтөмөрийг буулган авч, урвасан ван Есөнтуг, Ач, Буян, Тучим нарыг баривчлан дарж Алтайд өвөлжив.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;&gt;Ч.Содбилэг. «Монголын Их Юань улсын түүх». Улаанбаатар. 2010 он. 157-р тал.&lt;/ref&gt;

== Хаан суусан нь ==
1305 онд Төмөр хааны ганц хүү Даш таалал төгссөнд бие муу хаан өөрийн хүүг хүлээлгүй, алтан ургийн нэр алдар түгсэн Хайсаныг ханхүүгээр нэр заав.

Төмөр өлзийт хааныг нас барсаны дараа 1307 оны 3-р сард ноёд ихэс Дайдуд цуглан хэлэлцэв. [[Булган хатан|Булган]] бэлэвсэн хатан Ахуудай чинсан, Мөнхтөмөр ван, Сайшаагч түшмэл, Бадам, Баян, Хэрээд нартай үгсэж [[Мангала]]гийн хүү [[Ананд ван]]г хаан болгохоор үгсэн хуйвалдав. Хөнаньд байсан, Хайсаны дүү [[Аюурбарбад]] эх Таж хатны хамтаар ирж [[Хархасун]] чинсангийн удирдлага дахь нийслэлийг хамгаалах цэргийн хүчээр Булган хатан, Ананд нарыг баривчлан хорьсноор Хайсан ханхүү [[Хархорум]]аас дээд нийслэл [[Шанду]]д ирж Их амгалан харшид&lt;ref&gt;Их амгалан харш - хятадаар Дааньгун&lt;/ref&gt; 1307 оны 5-р сард хаан ширээнд заларчээ.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;/&gt;

Хайсаныг хаан өргөмжлөхөд уламжлалт монгол ёсыг баримтлан цагаан эсгий дээр суулгаж, олон бөө удган бууж, долоон цагаан гүү, 7000 цагаан хонины сүү газар цацаж өнө мөнхийн үржил шимийг бэлэгдэж, бүтэн долоо хоногийн турш 40 адуу, 4000 хонь алж найрын зуушинд хэрэглэжээ.&lt;ref&gt;Монгол улсын түүх. Дээд боть. 2004 он. 206-р талд өгүүлэхдээ: Д.Оссон. Монголын түүх. II боть. 359-р тал.&lt;/ref&gt;

== Төр барих үеийн үйл явдал ==
=== Төрийн бүтэц дэх өөрчлөлт ===
Хайсан хүлэг хаан юун түрүүнд [[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад]] дүүгээ [[хунтайж]]&lt;nowiki/&gt;аар өргөмжилж алтан тамга хүртээв. Ингэхдээ Хайсан хаан тэнгэрт халивал Аюурбарбад хаан болно. Аюурбарбад тэнгэрт халихад Хайсаны ахмад хүү [[Хүслэн хутагт хаан|Хүслэн]], түүнийг нас барахад Аюурбарбадын хүү хаан болно гэж ээлжлэхээр тангаргалцгаажээ.

[[Дархай|Дархайг]] [[Төвлөн засах яам|Төвлөн засах яамны]] [[Чинсан|баруун этгээдийн чинсан]] (сайд), [[Дашбөх|Дашбөхийг]] [[Чинсан|зүүн этгээдийн чинсан]] гэх мэтээр олон ноёдыг шинэ албанд томилов. 1308 онд дахин [[Тэмүдэр|Тэмүдэрийг]] Төвлөн засах яамны баруун этгээдийн чинсангаар, [[Яриган]]ыг зүүн этгээдийн чинсангаар томилжээ.

Хайсан хүлэг хаан төрийн дээд тушаалын ноёд түшмэдийг ойр ойрхон хугацаан сольж байснаас төрийн ажилд доголдол гарав.  

Хархорум төвтэй уугуул Монгол орныг  хүнд газар хэмээн Хархасуныг Хархарум мужийн зүүн гарын чинсан болгоод, баруун гарын чинсан Ючичариын хамтаар монгол орны хэргийг захируулсан.

Үр бүтээлтэй ажиллууснаар зөвхөн 1307 онд л 20 илүү түмэн таар будаа хурааж нөөцөлсөн нь амжилт байв.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot; /&gt; Гэвч Хархасун сайд 1308 онд нас барснаар энэ байдал удаан үргэлжилж чадаагүй нь харамсалтай. 

=== Алдаа дутагдал ===
Хайсан хүлэг хааны үед ган гачиг, зуд олон удаа тохиолдож өлсгөлөн дэлгэрч, төр засаг гамшигт нэрвэгдсэн ардад амуу будаа тарааж, алба гувчуураас чөлөөлж байв. Улсын сан хоосорч байхад ноёд язгууртны найр наадам ихсэж, олон мянган лангаар шан хүртээх явдал бүр дэлгэрч байсан.

Шан хишиг дэндүү их хүртээж байгаад санаа зовсон Төвлөн засах яамны түшмэл хаанд бараалхаж айлтгал өргөж байв. Бас нэгэн бичгийн түшмэлийн хэлснээр ''«Хубилай хааны үед үг хэлсэн түшмэл ялгүй байв. Одоо харин түшмэл санал хэлэхэд үгийн утгыг тунгаахгүйгээр цаазлагдах болжээ»'' гэсэн байна.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;/&gt;

=== Шашин соёлын асуудал ===
Хайсан хүлэг буддын шашинд их тус хийв. Бичгийн их хүн [[Чойжи-Одсэр]] төвөд хэлнээс шашны ном зохиолыг олноор нь монгол хэлнээ хөрвүүлж, уйгуржин [[монгол бичиг|монгол бичгийг]] шинэчлэн засварлаж боловсронгуй болгожээ. Хаан бичиг эрдмийг эрхэмлэж, судар ном бүтээх ажлыг хөхүүлэн дэмждэг байв.

== Таалал төгссөн нь ==
Хайсан хүлэг хаан 1311 оны 1-р сарын 27-нд 30 насандаа гэнэт таалал төгсчээ. Аюурбарбад хунтайж хаан орыг залгав. 4-р сард сайд түшмэд хаанд нэхэн нэр өгөхийг гуйсанд «Өршөөл өглөг ачлалыг мандуулсан хаан» (''Рэньхуй шюаньшяо'') хэмээн нэхэн өргөмжилж, «''Хүлэг''» хаан (''Үзун'') хэмээн нэхэн цоллов.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;/&gt;

== Нэр, цол ==
Төрсөн нэр — Хайсан, хятад галиг нэр — ''Хайшань'' (海山 ''Hǎishān''). Нэхэн өргөмжилсөн монгол нэр — Хүлэг, сүмийн хятад нэр — ''Үзун'' (武宗 ''Wǔzōng''). 1308–1311 оны хятад оны цол — ''[[Жида]]'' (至大 ''Zhìdà''). 1304 авсан цол ''Хуайнин'' ван.

== Гэр бүл ==
[[Зураг:Haisan Huleg khan.jpg|thumb|''Орчин үеийн хөрөг'']]
* Эцэг: боржигин [[Дармабала|Дарамбал]] тайж (1264–1292)
* Эх: хонгирад [[Тажи хатан|Таж хатан]]
=== Хатан ===
* [[Жэнгэ хатан]]: хонгирад овогт, их хатан
* Сүхшир хатан: [[Ихирэс|Ихирэсийн]] Анчэн ноёны ач хүү Харжи ноёны охин.&lt;ref&gt;Д.Идэр &quot;Их Юань улсын хатад&quot; УБ., 2016. 47 дахь тал. ISBN 99973-3-591-0&lt;/ref&gt; Жэнгэ хатны өргөмөл дүү. Үр Хүүхэд төрүүлээгүй.
* Өлзийтэй хатан: овог аймаг тодорхойгүй хатан&lt;ref&gt;Д.Идэр. Их Юань Улсын Хатад. УБ., 2016. т.42-43&lt;/ref&gt;
* [[Ихирэс овогт хатан]]: [[Ихирэс|Ихирэсийн]] Суоланха хүргэн, [[Нүгүлүнь гүнж]]&lt;ref&gt;Аньши ван [[Мангала|Мангалагийн]] охин&lt;/ref&gt; нарын охин. Хүслэн хааны ээж.
* [[Тангуд овогт хатан]] (?-1325)— [[Төвтөмөр заяат хаан|Төвтөмөр хааны]] ээж.

=== Хан хөвгүүд ===
* [[Хүслэн хутагт хаан]]
* [[Төвтөмөр заяат хаан]]
== Эшлэл ==
{{лавлах холбоос}}
== Гадаад холбоос ==
*  ''Enkhbold Narkhuu''. [http://sunnson.blogspot.com/2015/11/blog-post_15.html Монголын Юань улсын хаад – Хайсан хүлэг хаан]

{{s-start}}
{{залгамжлал
|албан_тушаал=[[Монгол хаад#Юань улс|Их Юань Улсын Их Хаан]]
|он=1307–1311 он
|өмнө=[[Төмөр өлзийт хаан|Төмөр өлзийт]]
|дараа=[[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад буянт]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:14-р зууны ноёрхогч]]
[[Ангилал:Юань улсын хаан]]
[[Ангилал:Монголын их хаан]]
[[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Аллагын хохирогч]]
[[Ангилал:1281 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1311 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>namarmn8d33dx8nkle6i8anm87h3qsg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ринчинбал эрдэнэцогт хаан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>24316</id>
    <revision>
      <id>709660</id>
      <parentid>682303</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T14:01:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Бага Нас */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5399" xml:space="preserve">{{Хаан
|name= Ринчинбал эрдэнэцогт хаан
|title=[[Юань улс]]ын [[хаан]]
|image= [[Зураг:YuanEmperorAlbumIrinchinbalPortrait.jpg|230px]]
|caption= ''Эрдэнэцогт хааны хөрөг''
|reign= 1332.10.23–1332.12.14 &lt;br&gt;(2 сар, аравдугаар хаан)	 
|coronation= 
|predecessor=  [[Төвтөмөр заяат хаан]]
|successor=    [[Тогоонтөмөр ухаант хаан]]
|spouse=[[Дарамшир|Дарамшир хатан]]
|royal house=[[боржигин]]
|father= [[Хүслэн хутагт хаан]]
|mother= [[Бабуша хатан]]
|date of birth= 1326 оны 5 сарын 1
|date of death= {{death date and age1|1332|12|14|1326|5|1}}
|place of death = Юань, [[Дайду]]
|given name= {{lang-mn|Ринчинбал}} ({{mongolUnicode|ᠷᠢᠨᠴᠢᠨᠪᠠᠯ}})
|temple name= ''Эрдэнэцогт хаан'' &lt;br&gt; {{lang-zh|元寧宗}} (''Юань Нинзун'') 
|}}

'''Ринчинбал эрдэнэцогт хаан''' (1326 он 5 сарын 1-ий өдөр- 1332 он 12 сарын 14-ий өдөр) — [[Юань улс]]ын аравдугаар '''[[хаан]]''' байв. 1332 онд 2 сар хаан суусан. 

== Бага Нас ==
Ринчинбал ({{lang-bo|རིན་ཆེན་དཔལ།}}) 1326 оны 5 сарын 1-нд хожмын [[Хүслэн хутагт хаан]]ыг [[Цагаадайн улс]]ын нутагт байхад хоёрдугаар хүү нь болон төржээ. Эх нь зарим сурвалжид [[найман]], заримд [[хонгирад]] аймгийн гэдэг [[Бабуша хатан]] байв. 1328 онд эцэг нь хаан болоод [[Шанду]]д ирээд нас нөхцөж, [[Төвтөмөр заяат хаан|Төвтөмөр]] авга нь хаан болсон. Төвтөмөр хааны [[Будшир хатан]] Ринчинбалын ах [[Тогоонтөмөр ухаант хаан|Тогоонтөмөрийг]] [[Гуулин улс]] руу цөлж, 1330 онд Ринчинбалын эх Бабушаг хүүгээ хаан болгох гэсэн хэмээн хилсдүүлж хороосон.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;/&gt;

== Балчир хаан ==
Төвтөмөр заяат хаан нас нөхцөхдөө Хүслэн ахын хүүг хаан болгоорой гэж гэрээсэлжээ. 

Будшир бэлэвсэн хатан, Төвлөн засах яамны зүүн этгээдийн чинсан [[Яньтөмөр]] нар Тогоонтөмөрийг залж хаан болгоё хэмээгээд алс холын учир Дайдуд байгаа 6 настай Лү ван Ринчинбал дүүг нь түр хугацаанд хаан суулгахаар тогтжээ.

Ринчинбал Дайду хотын Даминдянь ордонд хаан өргөмжлөгдөж зарлиг гаргажээ. Тайпин ван Яньтөмөрийг эд мөнгөөр шагнаж, Будширыг хатан эхээр өргөмжлөв. Садуг Зарга шийтгэх яамны түшмэл, Сатиг Төвлөн засах яамны баруун этгээдийн чинсан, Зүсийг зүүн этгээдийн чинсан болгожээ. Балчир хааны өмнөөс Будшир хатан эх төрийн хэргийг шийтгэж байв.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;&gt;Ч.Содбилэг. Монголын Их Юань улсын түүх. Улаанбаатар. 2010 он. 194-р тал&lt;/ref&gt;
== Нэхэн өргөсөн нэр ==
Хаан 12 сарын 14-нд 6 насандаа таалал төгссөн. Хаадын оршуулгын газарт оршуулсан. [[Тогоонтөмөр ухаант хаан|Тогоонтөмөр]] хаан ор залгав. 

1338 онд Тогоонтөмөр хаан Ринчинбал хааныг «Балчир богд тахимдуу хаан» (''Чун шэн си сяо хуанди'') хэмээн нэхэн өргөмжилж, сүмийн [[хятад хэл|хятад]] цолыг «''Нинзун''» хэмээж, монгол үгийг эрхэмлэж «Эрдэнэцогт хаан» хэмээн нэхэн цолложээ.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;/&gt; 

[[Зураг:YuanEmpressAlbumWivesOfIrinchinbalAndQoshila.jpg|thumb|200px|Хааны эх, хааны хатан хоёр]]

== Гэр бүл ==
* Эцэг — [[боржигин]] овогт [[Хүслэн хутагт хаан]]
* Эх — [[хонгирад]] овогт [[Бабуша хатан]]
=== Хатан ===
* [[Дарамшир хатан]] — хонгирад овогт
{{s-start}}
{{залгамжлал
|албан_тушаал=[[Монгол хаад#Юань улс|Их Юань Улсын Их Хаан]]
|он=1332 он
|өмнө=[[Төвтөмөр заяат хаан]]
|дараа=[[Тогоонтөмөр ухаант хаан]]
}}
{{end}}

== Лавлах холбоос==
{{лавлах холбоос}}

[[Ангилал:1326 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1332 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:14-р зууны ноёрхогч]]
[[Ангилал:Юань улсын хаан]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Хан]]
[[Ангилал:Хүүхэд]]</text>
      <sha1>7u74t0p5gqosghg54llg58bjtio6t8o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>24493</id>
    <revision>
      <id>709785</id>
      <parentid>707657</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T11:03:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.237.59.237</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="62086" xml:space="preserve">{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; style=&quot;float:right; border-collapse:collapse; border-color:#F2F2F4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:340px; font-size:95%; border:1px solid #AAAAAA;&quot;
! align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;letter-spacing:0.8px; background:#E0E0E0; font-size:100%;&quot;|&lt;span style=&quot;font-size:1.4em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠣᠯᠠᠨ᠎ᠠ&lt;br /&gt;ᠡᠷᠭᠦᠭᠳᠡᠭᠰᠡᠨ&lt;br /&gt;ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ&lt;br /&gt; ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.4em&quot;&gt;'''Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.4em&quot;&gt;''&lt;small&gt;Богд Хаант Монгол Улс&lt;/small&gt;&lt;/span&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot; style=&quot;border:none; margin:0; padding:0;&quot;
| align=&quot;center&quot; width=&quot;50%&quot; | [[File:Flag of Bogd Khaanate Mongolia.svg|150px]]&lt;br&gt;[[File:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|150px|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын төрийн далбаа (1911-1921)]]
| align=&quot;center&quot; width=&quot;50%&quot; | [[File:Coat of arms of Mongolia (1911–24).svg|120px|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын төрийн сүлд]]
|-
| align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;[[Монгол улсын төрийн далбаа#Монгол Улсын Төрийн Далбааны түүх|Далбаа]]&lt;/small&gt;
| align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;[[Монгол улсын төрийн сүлд#Хуучин төрийн сүлднүүд|Сүлд]]&lt;/small&gt;
|}
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
| align=&quot;left&quot; width=&quot;33%&quot; | &lt;span style=&quot;font-size:1.2em&quot;&gt;[[Чин улс|←]]&lt;/span&gt; [[File:Flag of China (1889–1912).svg|20px|link=Чин улс]]
| align=&quot;center&quot; width=&quot;34%&quot; | '''Холбоос'''
| align=&quot;right&quot; width=&quot;33%&quot; | [[File:Flag of the People's Republic of Mongolia (1940-1992).svg|20px|link=Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] &lt;span style=&quot;font-size:1.2em&quot;&gt;[[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|→]]&lt;/span&gt;
|}
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Монгол хэл|Монгол]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нийслэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Улаанбаатар|Нийслэл Хүрээ]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Төрийн хэлбэр'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хаант засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Засаглалын хэлбэр'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хаант засаг|Шашин төрийг хосолсон хэмжээгүй эрхт хаант улс]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | ''[[Богд хаан|VIII Богд Жавзандамба хутагт]]''
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Богд хааны Засгийн газар|Засгийн газрын тэргүүн]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | ''[[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайд]]:'' 
* [[Төгс-Очирын Намнансүрэн]] (1912—1919 он)
* [[Гончигжалцангийн Бадамдорж]] (1919—1920 он)
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Дэлхийн улс орны нэрс|Газар нутгийн талбай]]'''&lt;br /&gt;– 1924
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; |&lt;br /&gt;1.8&lt;ref&gt;[[Иван Яковлевич Коростовец]]: ''Von Cinggis Khan zur Sowjetrepublik. Eine kurze Geschichte der Mongolei unter besonderer Berücksichtigung der neuesten Zeit.'' Walter de Gruyter, 1926, S. 51. {{ref-de}} &lt;/ref&gt; сая км²
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Дэлхийн улс орны нэрс|Хүн ам]]'''&lt;br /&gt;– 1924
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; |&lt;br /&gt;542.000
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Мөнгөн тэмдэгт]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Монгол доллар]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Оршин тогтносон'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | 1911–1924 он
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн дуулал]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Монгол улсын төрийн дуулал#Түүх|Зуун лангийн жороо луус]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс#Түүх|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; |
* [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1911 оны 12 сарын 29)&lt;/small&gt;
* [[Хиагтын гэрээ]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1915 оны 6 сарын 7)&lt;/small&gt;
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь|Хятадын цэргийн дэглэм]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1919 оны 10-р сар)&lt;/small&gt;
* [[Ардын хувьсгал]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1921 оны 7-р сар)&lt;/small&gt;
* [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ байгуулагдсан]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1924 оны 11 сарын 26)&lt;/small&gt;
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Цагийн бүс]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[ГЦ+7]], [[ГЦ+8]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Утасны бүсчлэлийн дугаар'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | +976
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | 
|}
{{Загвар:Монголын түүх}}

'''Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс''' (түүхэн бичиглэлд — '''Богд Хаант Монгол Улс''') нь 1911 оны [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал]]аар [[Манж Чин улс]]аас тусгаар тогтнолоо зарласан, [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ын өмнөх улс&lt;ref&gt;William Elliott Butler. ''The Mongolian legal system: contemporary legislation and documentation''. p.255&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Thomas E. Ewing, Revolution on the Chinese Frontier: Outer Mongolia in 1911, Journal of Asian History (Wiesbaden), v. 12, pp. 101–119 (1978). {{ref-en}} &lt;/ref&gt;. 

1911 оны 12 сарын 29-нд [[Чин улс]]ын засаг захиргааг түлхэн унагаж VIII [[Богд хаан|Богд Жавзандамба]] хутагтыг хаан ширээнд залж төрийн тусгаар тогтнолоо сэргээв. Анхны Засгийн газрыг таван яамтай байгуулсны нэг Сангийн яамны тэргүүн сайдаар Түшээт Засаг, ван [[Гадинбалын Чагдаржав]]ыг (Одоогийн [[Дундговь]] аймгийн Дэлгэрхангай сумын уугуул) томилсон байна. [[Оросын Хаант Улс|Хаант Орос Улс]]аас зарим тусламж авч [[Хятад]]уудын эсрэг [[Таван замын байлдаан]] хийж тулалдаж, улмаар [[Өвөр Монгол]]ыг нэгтгэх зорилт тавьж байсан боловч амжилтгүй болсон байна. Мөн [[Тагна Тува]], [[Буриад]]ыг нэгтгэх бодлого тавьж байжээ.

ОӨМУ байгуулагдахад [[барга]] монголчууд, [[Шинжаан]] дахь Илийн хязгаарын 26 ойрад [[хошуу]], [[Дээд монголчууд]]ын 26 хошууны 24 нь,   [[Өвөр Монгол]]ын 49 хошууны 35 нь өргөх бичиг илгээн дагаар оржээ. Харин Өмнөд Монголын хятаджсан зүүн өмнөд хошуунууд Монголд дагаар ороогүй байна. [[Таван замын байлдаан]]аар Өвөр Монголын ихэнх хэсгийг чөлөөлсөн ч 1915 оны [[Хиагтын гэрээ]]гээр Монголын нутгийг [[Халх]], [[Дарьганга]], [[Тагнын Урианхайн хязгаар]] ([[Хөвсгөл]]ийн [[Урианхай]] орно), [[Ховдын хязгаар]]ыг оролцуулан тогтоожээ.

Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын үед орчин үеийн олон шинэчлэлүүдийг хийсний дотор байнгын мэргэжлийн арми байгуулах, холбоо харилцааны газар, сургууль байгуулан, хэвлэлийн эхийг тавьсан байна&lt;ref&gt;Thomas E. Ewing. ''Between the Hammer and the Anvil. Chinese and Russian Policies in Outer Mongolia, 1911–1921'' Bloomington, IN, 1980. p. 36.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Tsedev, pp. 40, 46. {{ref-en}} &lt;/ref&gt;.

==Түүх==
[[File:1914 map of Asia.jpg|right|thumb|300px|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс 1912 он]]
Мөхөж байсан Манж Чин улсыг хуваан хагас колони хараат орон болгосон том гүрнүүд, манжийн хаанчлал халагдаж, ерөнхийлөгчийн засаглалтай [[Бүгд Найрамдах Улс|Бүгд найрамдах]] [[Дундад Иргэн Улс]] 1911 оны арван хоёрдугаар сард байгуулагдсаны дараа ч нөлөөний хүрээгээ өргөтгөхийн төлөө өрсөлдсөөр байлаа. [[Буриад ястан|Буриад монгол]]ыг өөртөө нэгтгээд, тариачдаа суурьшуулан Манж Чин улстай хаяа нийлэн хиллэх болсон Орос улс 1907, 1910 онд [[Гадаад Монгол]] дахь &quot;тусгай эрх ашгаа&quot; Япон улсаар зөвшөөрүүлэн байр сууриа бэхжүүлж, улмаар Урианхайн хязгаарыг авахаар тэмүүлж байв. Гэвч Япон, АНУ, Герман зэрэг орнууд мөн монголын газар нутаг, худалдааны боломжийг судлан, хятадын худалдаачдаар зуучлуулан бараагаа борлуулж, оросуудыг шахаж, алт нүүрсний уурхай байгуулах боллоо.

[[Японы эзэнт гүрэн|Япон улс]] мөн [[Солонгос]] дахь &quot;тусгай эрх ашгаа&quot; Оросоор зөвшөөрүүлээд, [[Манжуур]]аар дамжуулан Ази тивд нөлөөгөө ихэсгэж байсан тул Орос улс монголтой хиллэсэн хилийнхээ дагуу цэргийн ангиудаа байрлуулсан байлаа. Хүчирхэг гүрнүүдийн Алс Дорнод, Хятад дахь дайн, Орос, Хятадын хувьсгалт хөдөлгөөн манжийн зах хязгаар монголд нөлөөлж, зах зээлийн харилцаа нэвтэрч, гадаад орны үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн шинэ сонин хачин зүйлс монголчуудыг гайхшруулан хоцрогдлыг нь ойлгуулж байв. Манжийн төрийн &quot;[[Шинэ засгийн бодлого]]&quot; монголчуудын &quot;үндсийг таслах, шашныг сөнөөх&quot; -д чиглэж, тусгаар тогтнолын төлөө босох нөхцөлийг бүрдүүллээ. 

[[File:Sharav bogd khan.jpg|left|thumb|200px|Богд хаан]]
1911 оны зун VIII Богд Жавзандамба хутагтад бат оршил өргөх үеэр зөвлөлдөн манжийн эрхшээлээс ангижрахаар шийдвэрлэсэн Ар монголын ноёд, дээд лам нар чин ван [[Минжиддоржийн Ханддорж|Ханддорж]] тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Орос улсад одуулав. [[Жавзандамба хутагт]], Халхын хан нар нэр хамтарсан бичигтээ Гадаад монгол, Өвөр монгол, Барга, Урианхайн хязгаарыг багтаасан Их Монгол улсыг байгуулахдаа Орос улсаас тусламж авах, худалдааны зэрэг харилцаа тогтоох хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлсэн байна. Монголын төлөөлөгчдийг Орос улсын Гадаад явдлын яамны хэргийг түр эрхлэгч А.Нератов, Сайд нарын зөвлөлийн дарга [[Пётр Столыпин|П.А.Столыпин]], [[II Николай|II Николай хаан]] хүлээн авч уулзжээ. Оросын засгийн газар манжаас тусгаарлахыг дэмжилгүй, &quot;Шинэ засгийн бодлого&quot;-ыг зогсооход Хятад Монголын хооронд зуучлах амлалт өгсөн байна. Тэр үед Бээжинд сууж байсан [[Иван Яковлевич Коростовец|элчин Коростовец]], Оросын Гадаад явдлын яамны Алс Дорнодын газрын дарга, Монголын талаарх бодлогод шийдвэрлэх үүрэгтэй байсан А. Козаковт хэд хэдэн чухал санаа хэлж нөлөөлөхийн зэрэгцээ, шинэ засгийн бодлогоо зогсоохыг хятадуудаас шаардаж байв.

Монголчууд мөн оныхоо 12-р сард Хүрээний манж амбаныг нутаг буцаан засаг захиргааг нь халаад 29-ны өдөр тусгаар тогтносон улсаа тунхаглаж, оны цолыг [[Олноо өргөгдсөн]], улсын нэрийг Монгол Улс хэмээн зарлаж, Монгол улсын шашин төрийг хослон баригч Богд хаанд Жавзандамба хутагтыг өргөмжлөн, соёмбот шар тугаа мандуулав&lt;ref&gt;''Батсайхан О.'' 2008. Монголын суулчийн эзэн хаан VIII Богд Жавзандамба. Улаанбаатар: Адмон&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.academia.edu/12092500/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2015._%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D0%BE%D0%B3%D0%BB%D0%B0%D1%88%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_1912_%D0%B3._%D0%B8_%D0%BD%D0%B5%D0%B7%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D1%81%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B8_Kuzmin_S.L._2015._Russian_Mongolian_Agreement_of_1912_and_the_Independence_of_Mongolia_ ''Кузьмин С. Л.'' Русско-Монгольское соглашение 1912 г. и независимость Монголии. – Вестник Московского городского педагогического университета, серия &quot;Исторические науки&quot;, № 1, 2015, с. 80-87] {{ref-ru}} &lt;/ref&gt;.

Ийнхүү &quot;монгол овогтон бүгдээрээ нийлж өөртөө улс болон тогтнож шашнаа мандуулах&quot; , Монголын тусгаар тогтнолыг хоёр их хөрш болон бусад орнуудаар хүлээн зөвшөөрүүлэхийн төлөө уйгагүй тэмцлээ&lt;ref&gt;''History of Mongolia'', Volume 5. Mongolian Institute of History, 2003.&lt;/ref&gt;. Манж Чин гүрний захиргаанд байсан монгол овогтнууд Хүрээний засгийн газарт нэгдэхээ илэрхийлэн дагаар орж байсан боловч, дөнгөж байгуулагдаж байсан Дундад Иргэн Улс өөрийгөө Манж Чин улсыг залгамжлагч, монголыг өөрийн нэг муж гэж үзэж байв. Богд хааны засгийн газар Франц, Англи, Герман, Америк, Япон зэрэг улсын засгийн газарт тусгаар тогтнолоо сэргээсэн тухайгаа мэдэгдсэн боловч хариу ирүүлээгүй ба дэлхийн бусад улсуудтай холбоо тогтоох явдалд Орос, Хятад хоёр ихээхэн саад тавьж байв.

1912 оны нэгдүгээр сарын 21-нд Улиастай хотын манж жанжин, сайд нар бууж өгсөн ба [[Хатанбаатар Магсаржав]] гүн, [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] гүн, [[Тогтох гүн]], Хайсан гүн, Дамбийжанцан, Жалханз хутагт Дамдинбазар нарын удирдсан цэргүүд хятад цэрэгтэй 3 сар гаруй тулалдаж, 1912 оны наймдугаар сарын 7-д Ховд хотыг бүрэн чөлөөлснөөр баруун хязгаарт манжийн засаг захиргааг устгасан байна.
Гэвч Дундад Иргэн Улс монголын хувьсгалыг дарахаар Ховд руу цэрэг хөдөлгөв. Орос улс 1912 оны 5 дугаар сарын 6,14,18-нд Гадаад яамандаа зохион байгуулсан яамдын уулзалт дээрээ монголын асуудлаар баримтлах гурван гол зарчмаа тодорхойлжээ. Эдгээр нь: 1-д Хятадын Бүгд найрамдах улсын сюзеренитет дор Богд хаантай автономит Гадаад монгол улсыг байгуулах, 2-д автономит Гадаад монголд хятад гурван онцгой баталгаа өгөх, тухайлбал Гадаад монголд цэрэг оруулахгүй байх, колоничлохгүй байх, хятадын засаг захиргаа байгуулахгүй байх, 3-д Орос нь Гадаад монголд эдийн засгийн онцгой эрх, сонирхол олж авах байв. Дээрх зарчмыг тодорхойлоход Казаков, Нератов, [[Иван Яковлевич Коростовец|элчин Коростовец]] нар гол үүрэгтэй байжээ.

Ийнхүү Гадаад монголыг хятадтай харилцах автономит эрхтэй завсрын бүс болгохоор шийдэж хэрэгжүүлсэн юм.
Орос улс XIX зууны дундаас шинжилгээний ангиа монголд илгээж материал цуглуулан, газрын зураг зэрэг хэрэглэгдэхүүн хийж ашиглаж байв. Дээрх газрын зургийг хийхэд оролцсон В.Л.Котвич Сангийн яамны Дорнод хэлтсийн тасгийн эрхлэгч байлаа. Энэ хэлтэс нь Азийн орнуудыг судлан Орос улсын нөлөөг улам бэхжүүлэх зорилготой байв. Мөн Сангийн яамыг [[Төв Ази|Төв]], [[Зүүн Ази]]йг судлах &quot;Оросын хороо&quot;-нд төлөөлж байжээ. Дорно дахины судлаачид, засгийн газрын болон нэртэй хувь хүмүүс оролцож, ивээн тэтгэж байсан тус хороонд И.Я.Коростовец Гадаад явдлын яамыг төлөөлж байжээ. Котвич Азийн хэд хэдэн оронд оросын байгууллага, пүүсийг байгуулахад оролцож байсан тул улс төр, эдийн засгийн асар их өөрчлөлтийн тавцан хятад, монголын байдлыг сайн мэдэж байлаа.

[[Image:Mongolian_map_1914._by_Korostovets_and_Kotovich.1.jpg|thumb|right|250px|Богд Хаант Монгол Улсын газрын зураг. Коростовец, Котвич нар 1914 он.]]
Котвич 1912 оны хавар (1912 оны 7 дугаар сарын 14-нд буцах замдаа захиа бичсэнээс үзэхэд) Ж.Цэвээн, К.М.Масков нарын хамт монголын хойд хэсэг, Орхон голын сав нутгаар хээрийн шинжилгээний ажлаар явж, монгол, түрэг хэлний үсэг бичгийн судалгаанд чухал хувь нэмэр оруулсан байна. Тэрээр Хүрээ, Монголын төв болон баруун аймгуудаар явж байхдаа сүм хийдийн төлөөлөгчид, янз бүрийн давхаргын хүмүүстэй уулзаж, тэр үеийн монголын амьдрал ахуй, засаг захиргааны байгуулал, нийгмийн харилцааг ул үндэслэлтэй судалжээ. Түүнийг монголд байх үед Оросын Гадаад яаманд монголын талаарх бодлогыг тодорхойлсон уулзалт болжээ.

Гадаад монголыг XX зууны эхэн үеэс сонирхох болсон Япон юуны өмнө Өвөр монгол дахь нөлөөний хүрээгээ Оростой дахин баталж авлаа. Япон Орос хоёр 1912 оны 7 дугаар сарын 8-нд нууц конвенци байгуулж, Өвөр монголыг Бээжингийн уртрагаар (Гринвичийн 116 градус 21 минут)хоёр хувааж,түүний дорнод хэсгийг японы,баруун хэсгийг оросын нөлөөний хүрээ гэжээ. Энэ конвенцийн дараа Орос улс, монголын талаар 5 дугаар сард тодорхойлсон зарчмуудаа 8 дугаар сарын 15-нд яамдын сайдууд, II Николай хаанаар хүлээн зөвшөөрүүлээд засгийн газрынхаа бүрэн эрхт төлөөлөгчөөр Коростовецийг Хүрээнд томилов.

Коростовец 1912 оны 9 дугаар сард Нийслэл Хүрээнд иржээ. Оросын талаас Коростовец, монголын талаас да лам Цэрэнчимэд толгойлж байсан төлөөлөгчид Монгол хэмээх нэрэнд хамааруулах газар нутаг, статусын талаар маргалдаж, Коростовец хурал хаяж байсан боловч [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ|гэрээ]]нд гарын үсэг зуржээ. Коростовец&quot;Гадаад монгол&quot; гэсэн томьёоллоос &quot;Гадаад&quot; гэсэн үгийг хасч, өргөн утгаар ойлгож болох &quot;Монгол&quot; гэсэн үгийг орос эхэд, &quot;Монгол улс&quot; гэсэн томьёоллыг монгол эхэд хэрэглэхийг зөвшөөрөх, &quot;автономия&quot; гэсэн грек гаралтай үгийг монгол эхэд &quot;өөртөө тогтнож&quot;, &quot;өөртөө эзэрхэх&quot; ёс журам хэмээн хөрвүүлэхийг үл татгалзах зэрэг буулт хийсэн байна. Ийнхүү хоёрдмол утгатай болсон боловч, Хаант Оростой бие даан гэрээ байгуулсан нь монголын хувьд маш чухал ач холбогдолтой байлаа.

1912 оны 12 дугаар сард хятадын цэрэг Ховд руу дөхөж ирэхэд Орос болон түүний холбоотой Англи, Япон хятадад шахалт үзүүлэн цэргийг нь гэдрэг татуулсан байна. Өвөр монголд түрэмгийлсэн хятад цэрэгтэй Хүрээнээс илгээсэн монгол цэрэг 1913 оны турш өвөр монголчуудтай хүч хавсран амжилттай тулалдаж байсан боловч, Орос улс өвөрмонголоос цэргээ татсан тохиолдолд Монголд үзүүлэх тусламжаа үргэлжлүүлнэ гэсэн болзол тавьсан тул Хүрээний засгийн газар 1913 оны арван хоёрдугаар сард арга буюу цэргээ эргүүлж татахад хүрчээ. Хаант Орос Улс «Танай улс учиргvй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, их цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан.

Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс гэсэн нэр нь бүх монголчуудыг захирах улс гэсэн утгатай тул Орос улс энэ нэрийг эрс эсэргүүцэж байжээ. Америк, Европ тивийн улсууд Монгол улс байгуулагдсаныг хүлээн зөвшөөрөхгүй байсан бөгөөд Хятадыг дэмжвэл ашигтай гэж үзэж байв. Иймээс ч Англи улс Монгол хэрвээ тусгаар тогтновол Төв Азийнхан монголчуудын жишгээр тэр чигтээ бослого гарган салан тусгаарлаж, дэлхийн колоний дэглэмийг нураах аюултай тул монголчуудын тусгаар тогтнолыг устгах, бүх монгол угсаатны нэгдсэн улс байгуулагдахыг эсэргүүцэн хориглохыг Орост зөвлөжээ. Оросын гадаад харилцааны сайд Сергей Дмитриевич Сазанов Монголын талаарх бодлогоо &quot;Өөрийн улсын хил дээр цэргийн хувьд хүчирхэг улсыг батжуулан бэхжүүлэхгүй байх&quot; гэж томъёолсон байдаг.&lt;ref&gt;Bat Ochir baavain lekts 1 http://www.youtube.com/watch?v=twc9mF-oJow 08м:45с &lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;Istoriya Tuvy [History of Tuva], v. 1, pp. 354–55.&lt;/ref&gt;

[[File:Namnansuren and Delegates, Saint Petersburg.jpg|left|thumb|200px|Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид [[Санкт-Петербург|Санкт Петербургт]]]]
Хүрээний гэрээнд сэтгэл ханамжгүй байсан монголчууд Оросын засгийн газрын удирдлагатай биечлэн уулзуулахаар Ханддорж тэргүүтэй хоёр дахь төлөөлөгчдөө (1912 оны 12 дугаар сараас 1913 оны 3 дугаар сар) явуулж, Ховдын хязгаарыг Монголд нэгтгэхийг Оросоор зөвшөөрүүлжээ. Мөн Орос улс монголын асуудлаар Хятадтай хэлэлцээ хийж байгааг мэдээд, Богд 1913 оны 5 дугаар сард Коростовецэд эсэргүүцлээ илэрхийлсэн байна. Үүний дараахан 1913 оны 6 дугаар сард Коростовец нутаг буцжээ. Ийнхүү Орос, Хятадтай Гадаад монголын хил хязгаар, статусийн талаар тохиролцож байх үед Коростовец монголын газрын зураг хийхэд оролцож байсан байна. Тэрээр монголд хийсэн тэмдэглэл, бусад материалаа ашиглан 1915 онд Санкт-Петербургийн ойролцоох Царское село-д &quot;Монголд 9 сар: дипломат төлөөлөгчийн тэмдэглэл&quot; дурсамжаа бичжээ.

Орос хятадын хэлэлцээ үе үе тасалдаж, дахин сэргэсээр жил гаруй болж, 1913 оны 10 дугаар сарын 23-нд (11 дүгээр сарын 5) Бээжин хотноо Орос -Хятадын тунхаглалд гарын үсэг зурж, нот солилцсон байна&lt;ref&gt;[http://www.abirus.ru/content/564/623/626/14338/16814/16854.html 1913 г., октября 23. — Декларация России и Китая о признании автономии Внешней Монголии.]&lt;/ref&gt;). Орос улс хятадаар Гадаад монголын автономийг зөвшөөрүүлжээ. Нот бичигт: Гадаад монголын өөрөө засах газрын хязгаарыг зүй нь урьдын Чин улсын Хүрээнд сууж хэрэг шийтгэгч сайд, Улиастайн жанжин, жич Ховдын сайдын захирсан хязгаараар хэмжээ болговоос зохимуй. Гагцхүү одоо нарийн нягт газрын зураггүй бөгөөд харьяат олон газрын засгийг явуулах газрын хязгаар хэмжээг бас тодорхойлон хуваагаагүй тул Гадаад монголын зах хязгаарыг лавлан .... хойч өдрөө зөвлөн тогтоовоос зохимуй&quot; гэж заасан байна. Ийнхүү автономитийн хамрах нутаг нийт &quot;Монгол&quot; биш, зөвхөн Гадаад монгол&quot; болжээ. Энэ нь Гадаад монголын хилийн асуудалд орон бүр өөр өөр саналтай байсныг харуулж байна.

Үүний дараахан 1913 оны 11 дүгээр сарын 5-наас 1914 оны 1 дүгээр сарын 5-н хүртэлх хугацаанд Орост очсон Монголын засгийн газрын төлөөлөгч Сайн ноён хан Намнансүрэн тусламж хүсэхийн зэрэгцээ Барга ба Өвөр монголыг оролцуулан Монгол улсын тусгаар тогтнолыг зөвшөөрүүлэхийг цөхрөлтгүй оролдсон юм. Сайн ноён хан Петербургт сууж байсан хятадын элчинд тусгай нот бичгээр: &quot;... уул эзэн нь болох монголын газар нутгийг уг улсад эзэмшүүлж, хилийг тодорхойлохдоо зах нийлж байгаа бүх монголчуудыг оруулсан тийм хил хязгаараар хүлээн зөвшөөрөхийг шаардах болно&quot; гэж байр сууриа илэрхийлжээ.
Сайн ноён хан Намнансүрэн монголыг мэдэх, өөртэй нь болон да лам Цэрэнчимэд, Чин ван Ханддорж, Хайсан гүн зэрэг нөлөө бүхий хүмүүстэй бичиг захидлаар харилцаж байсан Котвичийг чин вангийн зэргийн, алтаар хийсэн эрдэнийн Очир одонгоор шагнаж, Монголд санхүүгийн зөвлөхөөр томилуулах саналтай байсан боловч оросууд С.А.Козиныг явуулахаар шийджээ. Котвич 1913 оны гуравдугаар сарын 28-нд монголд хийсэн аяллынхаа тухай Эзэн хааны оросын газар зүйн нийгэмлэгийн хуралдаанд танилцуулсан бөгөөд монголд гурван сар орчим байхдаа хийсэн ажлаа нэгтгэн &quot;Орчин үеийн монголын түүх улс төрийн хураангуй&quot; (Петербург.1914) гэдэг ном бичсэн байна.

[[Файл:Mongolia 1915.jpg|thumb|250px|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс [[Хиагтын гэрээ]]ний дагуу  1915 он]]
[[Хиагт|Хиагт хот]]од 9 сар гаруй үргэлжилж, 1915 оны зургаадугаар сард дууссан Орос, Монгол, Хятад гурван улсын гэрээгээр Орос Хятадын тунхаглалаар зөвхөн Гадаад монголыг Дундад Иргэн Улсын эзэн эрхийн (сюзеренитет) дор орших автономит улс, Орос улсын ивээл хамгааллын (протекторат) нутаг гэж тохирсоноо монголд тулган хүлээлгэсэн юм. Богд хааны засгийн газар &quot;Монгол улс&quot; нэрийг хэрэглэхээс татгалзахад хүрчээ. Өвөр монгол нь хятадын нэг хэсэг болсон байна.

Орос хятадын тунхаглалаар тогтоосон Автономит монголын газар нутгийн Өвөр монголтой хиллэх заагийн асуудал &quot;хурлыг эхлэх, тараах гол асуудал&quot; болж байв. Бээжингийн хэлэлцээний үеэр яригдсан, Гадаад монголын хил болон баримтлах газрын зургийн асуудал Хиагтын хэлэлцээр дээр ч шийдэгдэж чадаагүй юм. Хятад өөрсдийн хийсэн бичгээ санал болгож, хилийн онц тэмдэгтэй газруудыг тодорхойлон бичүүлэхгүй гээд, газрын зураг баримтлахыг эсэргүүцэж байв. Оросууд манжийн эзэнт гүрний үед Өвөр монголын хилийг зааглан тогтоосныг үндэслэн харьяалах газрыг тогтоон, Хятад улс Ар монголтой хиллэх хилийн шугамыг хавсралт зургуудад улаан хөх өнгөөр зурж тэмдэглэхийг санал болгожээ. Харин &quot;Орос монголын хилийг хэлэлцэж үл болмой&quot; гэсэн цахилгааныг Монголын Бүгд ерөнхийлөн захирах яаманд явуулж, санаснаараа болгожээ.

[[Файл:Ungern-Sternberg-1920.jpg|left|thumb|130px|Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Унгерн фон Штернберг]]]]
[[File:Ataman semenov.jpg|left|thumb|130px|Григорий Семёнов]]
Монголын төлөөлөгчид нийт монголчуудыг хамарсан тусгаар Монгол улсын хилийг зааглан тогтоохдоо Орос улсын засгийн газар, түрүүчийн манжийн засгийн газраас гаргасан хил хязгаарын газрын зургийн дагуу нарийвчлан шалгаж тогтоох, Орос Монгол хоёр улсын хилийг улаан шар өнгөөр тэмдэглэх, Хятад Монгол улсын хилийг бор шаргал өнгөөр тэмдэглэж гарын үсэг тамга дарж баталгаажуулахыг зорьсон байна. Манж, Оросын хийсэн газрын зургууд нь эртнээс амьдарч ирсэн газар нутгаа тэмдэглэж ирсэн монголчуудын өвөрмөц газрын зурагтай ойролцоо байсан бололтой. Монголчуудын газрын зураг нь хилийн овоо нэг бүрийг нарийн тодорхойлсон зургийн өгүүлэл цэс хэмээх баримт бичигт үндэслэсэн, их төлөв улаанаар хилийн зааг шугам, харуул, өртөө зэргийг зурсан байдаг байв. Гэвч олон улсын жишгээр хийсэн зураг байсангүй.Шинэ тулгар төрийн гадаад байдал тун эгзэгтэй байсан бөгөөд олон улсад тусгаар тогтнолоо хүлээн зөвшөөрүүлэхийн төлөө ихээхэн хүч чармайлт тавьж байсан юм. 

[[Файл:民國九年八月蒙藏院招待外蒙王公全體攝影.jpg|thumb|right|200px|Хятад сайд Чен-И ба Монгол ноёд [[Бээжин]]д 1920 он]]
Гэвч 1915 онд [[Хиагтын гэрээ|Хятад, Орос, Монгол гурван улсын гэрээ]] гэдгээр [[Монгол]]ыг [[Хятад]]ын автономит улс болгохыг тулгасан боловч Монголын төлөөлөгчид үүнийг үл зөвшөөрч, [[Хятад]]ын сузернитетийг зөвшөөрнө гэдгээ гэрээнд тусган бичсэн байна. Гурван этгээд өөр өөрийн байр сууриа баримталсаар байсан тул хэлэлцээр мухардалд орж байв. Гэвч японы түрэмгийлэлд шахагдаж байсан хятад, хүчинд автагдсан монголыг гэрээнд гарын үсэг зуруулах талаар Орос улс чармайлт гаргасны дүнд хэлэлцээр дууссан байна. Энэ гэрээгээр тогтоосон монголын автономийг 1919 онд [[Хятад]]ын генерал [[Сю Шүжан]] Их Хүрээнд халдан орсоноор унагажээ&lt;ref&gt;Batsaikhan, O. The Last King of Mongolia, Bogdo Jebtsundamba Khutuktu. Ulaanbaatar: Admon, 2008, p.293 – {{ISBN|978-99929-0-464-0}}&lt;/ref&gt;. Энэхүү халдлага нь нийт [[Монголчууд]]ын дургүйцлийг хүргэж [[Их Хүрээ]]нд [[улс төр]]ийн нууц бүлгэмүүд байгуулагдав. Хятад цэргийн хүчийг задалж, Монголын автономит засаг сэргэн тогтоход [[Цагаан хөдөлгөөн|Оросын цагаант]]ны генерал Унгерн чухал үүрэг гүйцэтгэсэн ч цаашдын зорилго, үйл ажиллагаа нь Монгол орны байдлыг хүндрүүлж, үндэсний эв нэгдлийг бусниулах аюулыг буй болгосон юм&lt;ref&gt; [https://www.slideshare.net/mobile/urantengis/tuuh-ix-angi Нутаг орноо чөлөөлсөн нь]&lt;/ref&gt;. Энэхүү хоёр бүлгийн үйл ажиллагааны үр дүнд 1921 онд хувьсгал гарч [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Орос]]ын дэмжлэгтэйгээр тусгаар тогтнолоо дахин зарлаж чадсан юм. 1921 оны долдугаар сарын 11-ний өдөр Богдыг Монгол Улсын эзэн хааны ширээнд дахин залах ёслол болов. Энэ бол гурав дахь удаа байлаа.

[[Файл:Sukhbaatar and Choibalsan.jpg|right|thumb|200px|[[Дамдины Сүхбаатар]] болон [[Хорлоогийн Чойбалсан]]]]
Өмнөх хоёроос ялгарах зүйл нь энэ ёслол хуурамч байсанд оршино. Учир нь яг энэ өдрөөр Богд хааны улс төрийн амьдрал дууссан юм. Энэхүү үйл явдлаар Богдыг хэмжээт эзэн хаанаар өргөмжилсөн нь Богд болон монголчуудад бус зөвхөн Оросын улаан засаг, түүний хүүхэлдэй болсон ардын засгийнханд Богд хааны нэр сүр, алдар хүндийг ашиглахад хэрэгтэй байлаа. Ард олонд Богд хааны нэрийг барьж, өөрийн бодлогоо тулгах явдал [[Монгол Ардын Нам|Ардын нам]], улаан армийнхан Монголын хил даван орж ирсэн цаг мөчөөс эхэлсэн юм&lt;ref&gt;[https://dnn.mn/орчин-үеийн-монгол-улсын-үндэслэгч-бол-сүхбаатар-бус-богд-хаан/ ҮНДЭСНИЙ ЭРХ ЧӨЛӨӨ, ТУСГААР ТОГТНОЛОО СЭРГЭЭСНИЙ БАЯРЫН ӨДӨРТ] О.Батсайхан&lt;/ref&gt;. Тангарагийн гэрээ 1921 оны 11 дүгээр сарын 1-нд батлагджээ, [[Ардын түр засгийн газар|Ардын Засгийн газар]] ба хэмжээт цаазат Богд хааны хоорондын харилцааг зохицуулсан дүрэм. 1921-1924 онд ардын төрөөс хэрэгжүүлсэн улс төр нийгэм, эдийн засгийн гол арга хэмжээ бол 1921 оны хувьсгалын ололтыг бэхжүүлж, Богд хаант төрийн хууль тогтоомж хэв хэмжээг бүрмөсөн халж, үндсэн хуульт Бүгд Найрамдах байгуулал тогтоох явдал байжээ&lt;ref&gt;[http://www.parliament.mn/n/ocpo Төрийн ордны танилцуулга]&lt;/ref&gt;.

==Засаг захиргааны хуваарь==
&lt;center&gt;&lt;gallery widths=&quot;180&quot; heights=&quot;120&quot; perrow=&quot;3&quot; caption=&quot;Богд хааны Засгийн газрын Сайдууд&quot;&gt;
Файл:Namnansuren2.jpg|Ерөнхий Сайд [[Төгс-Очирын Намнансүрэн]]
Файл:Tserenchimed.jpg|Дотоод хэргийн Сайд [[Да лам Цэрэнчимэд]]
Файл:Ханддорж.jpg|Гадаад хэргийн Сайд [[Минжиддоржийн Ханддорж]]
Файл:Г.Бадамдорж.jpg|Шанзавын яамны Сайд [[Гончигжалцангийн Бадамдорж]]
Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|Гадаад хэргийн дэд Сайд [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]
Файл:JalkhanzKhutagt2.jpg|Баруун хязгаарыг тохинуулах Сайд [[Содномын Дамдинбазар]]
Файл:Г. Чагдаржав.jpg|Сангийн яамны Сайд [[Гадинбалын Чагдаржав]]
Файл:Erdene Dalay Jun Wang Gombosuren.jpg|Цэргийн яамны Сайд [[Ваанчигийн Гомбосүрэн]]
Файл:Erdene Jun Wang Namsray.jpg|Шүүх яамны Сайд [[Мижиддоржийн Намсрай]]
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын засаг захиргааны нэгж]] ==
Богд Хаант Монгол Улс нь 4 [[аймаг]], 2 хязгаар бүхий засаг захиргааны үндсэн нэгжтэй байсан ба аймаг, хязгаар нь хошуудад болон шавь гэсэн нэгжүүдэд хуваагддаг байжээ.
{{хянах}}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Засагт хан аймаг !! Түшээт хан аймаг !! Сэцэн хан аймаг !! Сайн ноён хан аймаг
|-
| 
* Ахай засгийн хошуу 
* Мэргэн засгийн хошуу 
* Далай засгийн хошуу 
* Жалханз хутагтын шавь 
* Эрдэнэ дүүрэгч засгийн хошуу 
* Ачит засгийн хошуу 
* Цогтой засгийн хошуу 
* Ялгуусан хутагтын шавь 
* Сэцэн засгийн хошуу 
* Баатар засгийн хошуу 
* Үйзэн засгийн хошуу 
* Эрдэнэ засгийн хошуу 
* Сүжигт засгийн хошуу 
* Дархан засгийн хошуу 
* Засагт хан хошуу 
* Дайчин засгийн хошуу 
* Бигэр номун ханы шавь 
* Илдэн засгийн хошуу 
* Ёст засгийн хошуу 
* Итгэмжит засгийн хошуу 
* Бишрэлт засгийн хошуу 
* Жонон засгийн хошуу
|| * Ачит засгийн хошуу 
* Ахай засгийн хошуу 
* Баатар засгийн хошуу 
* Дархан засгийн хошуу 
* Дайчин засгийн хошуу 
* Далай засгийн хошуу 
* Жонон засгийн хошуу 
* Бишрэлт засгийн хошуу 
* Зоригт засгийн хошуу 
* Илдэн засгийн хошуу 
* Мэргэн засгийн хошуу 
* Сүжигт засгийн хошуу 
* Сэцэн засгийн хошуу 
* Түшээт засгийн хошуу 
* Түшээт ханы хошуу
* Түшээт ханы хошууны ар гөрөөчин отог
* Үйзэн засгийн хошуу
* Цогтой засгийн хошуу
* Эетэй засгийн хошуу
* Эрдэнэ дайчиг засгийн хошуу
* Эрдэнэ засгийн хошуу
* Ялгуун баатар засгийн хошуу
|| * Ачит засгийн хошуу
* Ахай засгийн хошуу
* Баатар засгийн хошуу 
* Бишрэлт засгийн хошуу 
* Бишрэлт бэйлийн хошуу 
* Дархан засгийн хошуу 
* Дарьганга хошуу 
* Дайчин засгийн хошуу 
* Далай дархан засгийн хошуу 
* Далай засгийн хошуу 
* Егүзэр хутагтын шавь 
* Ёст засгийн хошуу 
* Жонон засгийн хошуу 
* Зоригт засгийн хошуу 
* Илдэн засгийн хошуу 
* Манлай засгийн хошуу 
* Онон голын шинэ буриад хошуу 
* Мэргэн засгийн хошуу 
* Саруул засгийн хошуу 
* Сүжигт засгийн хошуу 
* Сэргэлэн засгийн хошуу 
* Сэцэн ханы хошуу 
* Сэцэнэ засгийн хошуу 
* Үйзэн засгийн хошуу 
* Хурц засгийн хошуу 
* Хуучид засгийн хошуу 
* Хуучид засгийн хошуу 
* Эрдэнэ засгийн хошуу
* Эрх засгийн хошуу 
* Эрхэмсэг засгийн хошуу 
* Ялгуусан хутагтын шавь
|| 
* Жавзандамба хутагтын дархад шавийн гурван отог
* Эрдэнэ дүүрэгч засгийн хошууны ар ширхтэн отог
* Хөвсгөл нуурын урианхайн арын хоёр сум
* Хатанбаатар Магсаржавын хошуу
* Итгэмжит засгийн хошуу
* Мэргэн засгийн хошуу
* Эрх засгийн хошуу
* Саруул засгийн хошуу
* Эетэй засгийн хошуу
* Бишрэлт засгийн хошуу
* Түшээт засгийн хошуу
* Шива ширээт хутагтын шавь
* Зая Бандида хутагтын шавь
* Сэцэн засгийн хошуу
* Далай засгийн хошуу
* Баатар засгийн хошуу
* Хамба хутаггын шавь
* Дашпунцаглин хийдийн харьяат нар 
* Хошууч засгийн хошуу
* Нару ванчин хутагтын шавь
* Наран хутагтын шавь
* Жонон засгийн хошуу
* Эрдэнэ засгийн хошуу
* Чин сүжигт номун хан хутагтын шавь
* Цогтой засгийн хошуу
* Дархан засгийн хошуу
* Дайчин засгийн хошуу
* Сүжигт засгийн хошуу
* Зоригт засгийн хошуу
* Ачит засгийн хошуу
* Сайн ноён ханы хошуу
* Ахай засгийн хошуу
* Үйзэн засгийн хошуу
* Эрдэнэ бандида хутагтын шавь
* Мэргэн ноён хутагтын шавь
* Ёст засгийн хошуу
* Илдэн засгийн хошуу
|}

=== [[Ховдын хязгаар]] ===
[[File:Olnoo urgugdsun Mongol uls.jpg|thumb|450px|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс болон монгол овгуудын тархалт]]
* Үйзэн засгийн хошуу
* Эрдэнэ засгийн хошуу
* Мэргэн засгийн хошуу
* Түшээ засгийн хошуу
* Хурц засгийн хошуу
* Эетэй засгийн хошуу
* Жонон засгийн хошуу
* Эрх засгийн хошуу
* Баатар засгийн хошуу
* Дайчин засгийн хошуу
* Саруул засгийн хошуу
* Дөрвөдийн Зоригт ханы хошуу
* Ерөөлт засгийн хошуу
* Сүжигт засгийн хошуу
* Дөрвөдийн Далай ханы хошуу
* Бишрэлт засгийн хошуу
* Мянгад дайчин засгийн хошуу
* Ховдын тариачин хошуу
* Өөлдийн үйзэн засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Зүтгэлт засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Эетэй засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Зоригт засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Итгэмжит засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Ёст засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Саруул засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Дархан засгийн хошуу
* Торгууд тайжийн хошуу
* Хошууд засгийн хошуу
* Захчин бэйлийн хошуу
* Захчин гүний хошуу
* Торгууд бэйлийн хошуу
* Торгууд вангийн хошуу

==Нийгэм==
Мөн тухайн үеийн Богд Хаант Монгол Улс нь шашин, төрийг хослуулсан теократ төртэй байсан ажээ&lt;ref&gt;[https://enhbatenhbatenheegmail.files.wordpress.com/2016/12/visual-d185d18dd180d18dd0b3d0bbd18dd0b3d0b4d18dd185d2afd2afd0bd-d0b4-d18dd0bdd185d0b1d0b0d182.pdf Монгол улсын нийгэм,эдийн засаг соёл 1911 он]&lt;/ref&gt;.

===Соёл===
Богд хааны үлдээсэн их өв дээр тулгуурлан Монголын түүх, соёл, шинжлэх ухааны олон байгууллагууд үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Үүний нэг нь Монгол улсын ууган музейн нэг Богд хааны ордон музей юм.

===Эдийн засаг===
[[File:BagaBolzoor.JPG|thumb|right|200px|Богд Хаант Монгол Улсын Бага болзоот мөнгөн дэвсгэрт]]
Богдын засгийн газарт улсын орлого, зарлага, санхүү, төсвийн зарцуулалтын тал дээр тодорхой ахиц гарсан гэж судлаачид үздэг юм. Мөн Засгийн газар 1914 оны гуравдугаар сард газар тариаланг ашиглах талаар журам гаргасан нь эдийн засгаа тэтгэх нэг бодлого болжээ.

===Үндсэн хууль===
1911 онд өрнөсөн үндэсний чөлөөлөх хөдөлгөөн нь монголын эрх зүйн хүрээнд шинэчлэл хийх бололцоог олгож, манжийн засаг захиргааг халж өөрчлөн, 65 дэвтэр бүхий төрөлжсөн хууль тогтоомжийг шинэчлэн боловсруулж, Улсын дээд хурлаараа хэлэлцүүлэн Богд хаанаар батлуулаад нийтэд хэвлэн тараах арга хэмжээг авч байсан. Ингэж хууль тогтоомжийг боловсруулан гаргахдаа баруун европын улсуудын эрх зүйн туршлагыг харьцуулан судлаж ашигласан мэдээ бий.

Үүнээс улбаалан 1921 оны хувьсгалын дараа эрх баригчид барууны орнуудын эрх зүйг баримжаалан ажиллаж байсан байдаг. Энэ нь хувьсгалын дараахнаас эхлэн өрнөсөн тусгаар улсын Үндсэн хууль боловсруулах үйл явцын хүрээнд боловсруулагдсан гэх “Хэмжээт засагтай ард улсын Үндсэн хууль хэмээх баримт бичиг”-ийн төслөөс 1921 оны 11 дүгээр сарын 1-ний Ардын Засгийн газрын тогтоолоор “Богд хааны тухай зүйлүүд” гэсэн нэгдүгээр бүлгийг салганавч “Тангарагийн гэрээ” болгон баталснаар нотлогддог&lt;ref&gt;[http://www.trends.mn/n/3432?_token=90zq9kfgUMp0XD19Oa5CPE7qjb28ebrmzokLf2XH&amp;poll_id=22 ТУСГААР ТОГТНОЛ БА АНХДУГААР ҮНДСЭН ХУУЛЬ]&lt;/ref&gt;.

==Зэвсэгт хүчин==
Торгон цэргийг захирах 4 аймгийн нэг нэг түшмэл байдаг байсан ба 1913 оноос аймаг тус бүрээс 50 цэрэгтэй болгожээ. Богд Хаанаас гадна Хатанбаатар Магсаржав, Жанжин Пунцаг, манлай ван Дамдинсүрэн нар торгон цэрэгтэй байжээ.

1913 оны 9 дүгээр сарын 17-нд Орос улсад одсон Монголын төр засгийн төлөөлөгч 26 хүний нэрсийн жагсаалтын сүүлийн хоёрт нь цэрэг, дарга Гонгор, цэрэг Цэрэнжанцан гэж бичсэн байдаг. Ийнхүү Орос улсад одох өндөр Гонгор, Цэрэнжанцан хоёрт дөчин тав, дөчин таван хурганы нарийн арьсаар доторлосон нацагдорж хээтэй хөх торгон дээл, жанжин малгай маягийн дөрвөн талт тоорцог /товь малгай/ өмсгөж, цэрэг урт сэлэм, модон хуйтай богино буу (маузер)зүүлгэн Ерөнхий сайд Намнансүрэнгийн хамт баруун, зүүн талд нь салалгүй дагах бие хамгаалагч цэргээр томилон явуулсан гэдэг.

Тухайн үед Богд хааны шадар цэрэгт байсан ардын журамт цэргүүдийн дурсамжаас зарим нэрсийг тодруулан хүргэвэл: Сумангийн дарга Дондов, сумангийн дарга Лувсанцэрэн, тавьтын захирал Лодон, аравтын захирал Баатардоржийн Гэндэн, салааны дарга Балжирын Загд, аравтын захирал Адъяа, шадар цэргийн дарга Нямаа, аравтын захирал Жигмидийн Пунцаг, аравтын захирал Мятавын Самбуудорж, Маанийн Базар,  Жамц, Дүнчингийн Бат-Очир, өндөр хэмээх Гончиг,  Дорж, Сундуй, Аюушийн Жимээ, Лувсан, Самбуу, Хасбаатар, Сундуй, Дондовцэрэн, Гомбосүрэн, Оожио, Намгарав,  Санжийн Игнэн, Мэндийн Ламжав, Чойжинхүүгийн Гончиг, Лочингийн Чүлтэм-Осор, Ёстын Лувсан, Юмжавын Санжаажав нарын нэр, намтар одоогоор тодроод байна&lt;ref&gt;[http://sssd.gov.mn/богд-хаант-монгол-улсын-төрийн-хамгаа/ Богд Хаант Монгол Улсын Төрийн Хамгаалалт] Төрийн Тусгай Хамгаалалтын Газар.&lt;/ref&gt;.

==Хүн ам==
{{Гол|Богд хаант Монгол Улсын хүн амын тооллого}}
[[File:Mongolians.jpg|thumb|right|200px|Өндөр Гонгор, Ханддорж ван, Бөх Намхайжамц нар. 1912 он Санктпетербург]]
[[File:Mongolian woman condemned to die of starvation.jpg|thumb|left|200px|Нэг монгол эмэгтэй өлсөж үхэхийг буруутгав. Монгол шоронгийн гинжээр гинжилж байна. 1913 он ]]
Богд Хаант Монгол Улсын үед хүн амын тооллогыг явуулсан байна. Энэ нь хэдийгээр учир дутагдалтай гэж үздэг боловч Их Монгол Улсын үеэс хойш анх удаа хийгдсэн улсын хүн амын тоог гаргасан явдал байв. Богд хаант Улсын үед буюу 1918 онд явуулсан тооллогын дүнд дараах байдлаар хүн амын тоог тогтоосон байна. Үүнд:
* Сэцэн хан аймаг 101.792
* Түшээт хаан аймаг 100.224
* Сайн ноён хан аймаг 133.860
* Засагт хан аймаг 70.241
* Дөрвөн аймаг дахь шавь нар 70.387
* Ховдын тойрог 50.000
* Хөвсгөл дэх Богд гэгээний эзэмшил 16.000
* Монголчуудын нийт дүн 542.504
* Үүн дээр Хятадууд 100.000
* Оросууд 5.000
* Бүгд нийлээд 647.504

==Зураг==
&lt;gallery&gt;&lt;center&gt;
Файл:1747 Kitchin Map of Central Asia and the Gobi Desert - Geographicus - WesternTartary-kitchin-1747.jpg|[[Халх]]
Файл:1911-1919.jpg|
Файл:Mongolia 1911.jpg|
Файл:STANFORD(1917) p67-68 PLATE22. MONGOLIA (14597137480).jpg|1917 он хүртэл Монголчуудын газрын зураг
Файл:Qing china maps 19.jpg|Хятадын цэргийн бүлэглэлүүд
Файл:Hyatadyn huvisgal 1912.jpg|Хятадын хувьсгал
Файл:1912-1928 on.jpg|Төв ба Зүүн Ази 1912-1928 он
Файл:Asia1920Political.jpg|Ази 1920 он
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

==Мөн үзэх==
*[[Ардын хувьсгал|1921 оны Монголын Ардын хувьсгал]]
*[[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]

==Цахим холбоос==
* {{commonscat|Mongolia 1911-1921|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}}
* [http://www.hrono.info/sobyt/1921mong.html Монгольская революция 1921 г.]
* [http://countrystudies.us/mongolia/26.htm Modern Mongolia, 1911-84]{{ref-en}}

==Эшлэл==
&lt;references /&gt;

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Чин улс]]
|он=1911-1915
|албан_тушаал=Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс
|дараа=[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Автономит Монгол Улс]]
}}
{{Залгамжлал
|өмнө=Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс
|он= 1915-1919
|албан_тушаал= Автономит Монгол Улс
|дараа=[[Дундад Иргэн Улс|Хятадын цэргийн дэглэм]]
}}
{{Залгамжлал
|өмнө=Автономит Монгол улс
|он=1919-1921
|албан_тушаал=Хятадын цэргийн дэглэм
|дараа=[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Автономит Монгол Улс]]
}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Азийн морин дивиз|Автономитын Монгол Улс]]
|он=1921-1924
|албан_тушаал=[[Ардын түр засгийн газар|Хэмжээт цаазат Богд Хаант Монгол Улс]]
|дараа=[[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]
}}
{{end}}
{{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}}

[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс| ]]
[[Ангилал:20-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:1911 онд байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн нутаг дэвсгэр]]
[[Ангилал:Хүлээн зөвшөөрөгдөөгүй түүхэн улс]]</text>
      <sha1>qlgl5osahdh90457o2zxpknhpmp5aqc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709786</id>
      <parentid>709785</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T11:04:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.237.59.237</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="62084" xml:space="preserve">{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; style=&quot;float:right; border-collapse:collapse; border-color:#F2F2F4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:340px; font-size:95%; border:1px solid #AAAAAA;&quot;
! align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;letter-spacing:0.8px; background:#E0E0E0; font-size:100%;&quot;|&lt;span style=&quot;font-size:1.4em&quot;&gt;{{MongolUnicode|ᠣᠯᠠᠨ᠎ᠠ&lt;br /&gt;ᠡᠷᠭᠦᠭᠳᠡᠭᠰᠡᠨ&lt;br /&gt;ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ&lt;br /&gt; ᠤᠯᠤᠰ}}&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.4em&quot;&gt;'''Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс'''&lt;/span&gt;&lt;br /&gt;&lt;span style=&quot;font-size:1.4em&quot;&gt;''&lt;small&gt;Богд Хаант Монгол Улс&lt;/small&gt;&lt;/span&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot; style=&quot;border:none; margin:0; padding:0;&quot;
| align=&quot;center&quot; width=&quot;50%&quot; | [[File:Flag of Bogd Khaanate Mongolia.svg|150px]]&lt;br&gt;[[File:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|150px|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын төрийн далбаа (1911-1921)]]
| align=&quot;center&quot; width=&quot;50%&quot; | [[File:Coat of arms of Mongolia (1911–24).svg|120px|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын төрийн сүлд]]
|-
| align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;[[Монгол улсын төрийн далбаа#Монгол Улсын Төрийн Далбааны түүх|Далбаа]]&lt;/small&gt;
| align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;[[Монгол улсын төрийн сүлд#Хуучин төрийн сүлднүүд|Сүлд]]&lt;/small&gt;
|}
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#E0E0E0; border:1px solid #AAAAAA;&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot;
| align=&quot;left&quot; width=&quot;33%&quot; | &lt;span style=&quot;font-size:1.2em&quot;&gt;[[Чин улс|←]]&lt;/span&gt; [[File:Flag of China (1889–1912).svg|20px|link=Чин улс]]
| align=&quot;center&quot; width=&quot;34%&quot; | '''Холбоос'''
| align=&quot;right&quot; width=&quot;33%&quot; | [[File:Flag of the People's Republic of Mongolia (1940-1992).svg|20px|link=Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] &lt;span style=&quot;font-size:1.2em&quot;&gt;[[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|→]]&lt;/span&gt;
|}
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Албан ёсны хэл|Албан хэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Монгол хэл|Монгол]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Нийслэл]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Улаанбаатар|Нийслэл Хүрээ]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Төрийн хэлбэр'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хаант засаг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Засаглалын хэлбэр'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Хаант засаг|Шашин төрийг хосолсон хэмжээгүй эрхт хаант улс]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн тэргүүн]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | ''[[Богд хаан|VIII Богд Жавзандамба хутагт]]''
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Богд хааны Засгийн газар|Засгийн газрын тэргүүн]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | ''[[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайд]]:'' 
* [[Төгс-Очирын Намнансүрэн]] (1912—1919 он)
* [[Гончигжалцангийн Бадамдорж]] (1919—1920 он)
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Дэлхийн улс орны нэрс|Газар нутгийн талбай]]'''&lt;br /&gt;– 1924
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; |&lt;br /&gt;1.8&lt;ref&gt;[[Иван Яковлевич Коростовец]]: ''Von Cinggis Khan zur Sowjetrepublik. Eine kurze Geschichte der Mongolei unter besonderer Berücksichtigung der neuesten Zeit.'' Walter de Gruyter, 1926, S. 51. {{ref-de}} &lt;/ref&gt; сая км²
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Дэлхийн улс орны нэрс|Хүн ам]]'''&lt;br /&gt;– 1924
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; |&lt;br /&gt;542.000
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Мөнгөн тэмдэгт]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Монгол доллар]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Оршин тогтносон'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | 1911–1924 он
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Төрийн дуулал]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Монгол улсын төрийн дуулал#Түүх|Зуун лангийн жороо луус]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс#Түүх|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; |
* [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1911 оны 12 сарын 29)&lt;/small&gt;
* [[Хиагтын гэрээ]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1915 оны 6 сарын 7)&lt;/small&gt;
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь|Хятадын цэргийн дэглэм]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1919 оны 10-р сар)&lt;/small&gt;
* [[Ардын хувьсгал]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1921 оны 7-р сар)&lt;/small&gt;
* [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ байгуулагдсан]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(1924 оны 11 сарын 26)&lt;/small&gt;
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Цагийн бүс]]'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[ГЦ+7]], [[ГЦ+8]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Утасны бүсчлэлийн дугаар'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | +976
|-
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | 
|}
{{Загвар:Монголын түүх}}

'''Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс''' (түүхэн бичиглэлд — '''Богд Хаант Монгол Улс''') нь 1911 оны [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал]]аар [[Манж Чин улс]]аас тусгаар тогтнолоо зарласан, [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ын өмнөх улс&lt;ref&gt;William Elliott Butler. ''The Mongolian legal system: contemporary legislation and documentation''. p.255&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Thomas E. Ewing, Revolution on the Chinese Frontier: Outer Mongolia in 1911, Journal of Asian History (Wiesbaden), v. 12, pp. 101–119 (1978). {{ref-en}} &lt;/ref&gt;. 

1911 оны 12 сарын 29-нд [[Чин улс]]ын засаг захиргааг түлхэн унагаж VIII [[Богд хаан|Богд Жавзандамба]] хутагтыг хаан ширээнд залж төрийн тусгаар тогтнолоо сэргээв. Анхны Засгийн газрыг таван яамтай байгуулсны нэг Сангийн яамны тэргүүн сайдаар Түшээт Засаг, ван [[Гадинбалын Чагдаржав]]ыг (Одоогийн [[Дундговь]] аймгийн Дэлгэрхангай сумын уугуул) томилсон байна. [[Оросын Хаант Улс|Хаант Орос Улс]]аас зарим тусламж авч [[Хятад]]уудын эсрэг [[Таван замын байлдаан]] хийж тулалдаж, улмаар [[Өвөр Монгол]]ыг нэгтгэх зорилт тавьж байсан боловч амжилтгүй болсон байна. Мөн [[Тагна Тува]], [[Буриад]]ыг нэгтгэх бодлого тавьж байжээ.

ОӨМУ байгуулагдахад [[барга]] монголчууд, [[Шинжаан]] дахь Илийн хязгаарын 26 ойрад [[хошуу]], [[Дээд монголчууд]]ын 26 хошууны 24 нь, [[Өвөр Монгол]]ын 49 хошууны 35 нь өргөх бичиг илгээн дагаар оржээ. Харин Өмнөд Монголын хятаджсан зүүн өмнөд хошуунууд Монголд дагаар ороогүй байна. [[Таван замын байлдаан]]аар Өвөр Монголын ихэнх хэсгийг чөлөөлсөн ч 1915 оны [[Хиагтын гэрээ]]гээр Монголын нутгийг [[Халх]], [[Дарьганга]], [[Тагнын Урианхайн хязгаар]] ([[Хөвсгөл]]ийн [[Урианхай]] орно), [[Ховдын хязгаар]]ыг оролцуулан тогтоожээ.

Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын үед орчин үеийн олон шинэчлэлүүдийг хийсний дотор байнгын мэргэжлийн арми байгуулах, холбоо харилцааны газар, сургууль байгуулан, хэвлэлийн эхийг тавьсан байна&lt;ref&gt;Thomas E. Ewing. ''Between the Hammer and the Anvil. Chinese and Russian Policies in Outer Mongolia, 1911–1921'' Bloomington, IN, 1980. p. 36.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Tsedev, pp. 40, 46. {{ref-en}} &lt;/ref&gt;.

==Түүх==
[[File:1914 map of Asia.jpg|right|thumb|300px|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс 1912 он]]
Мөхөж байсан Манж Чин улсыг хуваан хагас колони хараат орон болгосон том гүрнүүд, манжийн хаанчлал халагдаж, ерөнхийлөгчийн засаглалтай [[Бүгд Найрамдах Улс|Бүгд найрамдах]] [[Дундад Иргэн Улс]] 1911 оны арван хоёрдугаар сард байгуулагдсаны дараа ч нөлөөний хүрээгээ өргөтгөхийн төлөө өрсөлдсөөр байлаа. [[Буриад ястан|Буриад монгол]]ыг өөртөө нэгтгээд, тариачдаа суурьшуулан Манж Чин улстай хаяа нийлэн хиллэх болсон Орос улс 1907, 1910 онд [[Гадаад Монгол]] дахь &quot;тусгай эрх ашгаа&quot; Япон улсаар зөвшөөрүүлэн байр сууриа бэхжүүлж, улмаар Урианхайн хязгаарыг авахаар тэмүүлж байв. Гэвч Япон, АНУ, Герман зэрэг орнууд мөн монголын газар нутаг, худалдааны боломжийг судлан, хятадын худалдаачдаар зуучлуулан бараагаа борлуулж, оросуудыг шахаж, алт нүүрсний уурхай байгуулах боллоо.

[[Японы эзэнт гүрэн|Япон улс]] мөн [[Солонгос]] дахь &quot;тусгай эрх ашгаа&quot; Оросоор зөвшөөрүүлээд, [[Манжуур]]аар дамжуулан Ази тивд нөлөөгөө ихэсгэж байсан тул Орос улс монголтой хиллэсэн хилийнхээ дагуу цэргийн ангиудаа байрлуулсан байлаа. Хүчирхэг гүрнүүдийн Алс Дорнод, Хятад дахь дайн, Орос, Хятадын хувьсгалт хөдөлгөөн манжийн зах хязгаар монголд нөлөөлж, зах зээлийн харилцаа нэвтэрч, гадаад орны үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн шинэ сонин хачин зүйлс монголчуудыг гайхшруулан хоцрогдлыг нь ойлгуулж байв. Манжийн төрийн &quot;[[Шинэ засгийн бодлого]]&quot; монголчуудын &quot;үндсийг таслах, шашныг сөнөөх&quot; -д чиглэж, тусгаар тогтнолын төлөө босох нөхцөлийг бүрдүүллээ. 

[[File:Sharav bogd khan.jpg|left|thumb|200px|Богд хаан]]
1911 оны зун VIII Богд Жавзандамба хутагтад бат оршил өргөх үеэр зөвлөлдөн манжийн эрхшээлээс ангижрахаар шийдвэрлэсэн Ар монголын ноёд, дээд лам нар чин ван [[Минжиддоржийн Ханддорж|Ханддорж]] тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Орос улсад одуулав. [[Жавзандамба хутагт]], Халхын хан нар нэр хамтарсан бичигтээ Гадаад монгол, Өвөр монгол, Барга, Урианхайн хязгаарыг багтаасан Их Монгол улсыг байгуулахдаа Орос улсаас тусламж авах, худалдааны зэрэг харилцаа тогтоох хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлсэн байна. Монголын төлөөлөгчдийг Орос улсын Гадаад явдлын яамны хэргийг түр эрхлэгч А.Нератов, Сайд нарын зөвлөлийн дарга [[Пётр Столыпин|П.А.Столыпин]], [[II Николай|II Николай хаан]] хүлээн авч уулзжээ. Оросын засгийн газар манжаас тусгаарлахыг дэмжилгүй, &quot;Шинэ засгийн бодлого&quot;-ыг зогсооход Хятад Монголын хооронд зуучлах амлалт өгсөн байна. Тэр үед Бээжинд сууж байсан [[Иван Яковлевич Коростовец|элчин Коростовец]], Оросын Гадаад явдлын яамны Алс Дорнодын газрын дарга, Монголын талаарх бодлогод шийдвэрлэх үүрэгтэй байсан А. Козаковт хэд хэдэн чухал санаа хэлж нөлөөлөхийн зэрэгцээ, шинэ засгийн бодлогоо зогсоохыг хятадуудаас шаардаж байв.

Монголчууд мөн оныхоо 12-р сард Хүрээний манж амбаныг нутаг буцаан засаг захиргааг нь халаад 29-ны өдөр тусгаар тогтносон улсаа тунхаглаж, оны цолыг [[Олноо өргөгдсөн]], улсын нэрийг Монгол Улс хэмээн зарлаж, Монгол улсын шашин төрийг хослон баригч Богд хаанд Жавзандамба хутагтыг өргөмжлөн, соёмбот шар тугаа мандуулав&lt;ref&gt;''Батсайхан О.'' 2008. Монголын суулчийн эзэн хаан VIII Богд Жавзандамба. Улаанбаатар: Адмон&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.academia.edu/12092500/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2015._%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D0%BE%D0%B3%D0%BB%D0%B0%D1%88%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_1912_%D0%B3._%D0%B8_%D0%BD%D0%B5%D0%B7%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D1%81%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B8_Kuzmin_S.L._2015._Russian_Mongolian_Agreement_of_1912_and_the_Independence_of_Mongolia_ ''Кузьмин С. Л.'' Русско-Монгольское соглашение 1912 г. и независимость Монголии. – Вестник Московского городского педагогического университета, серия &quot;Исторические науки&quot;, № 1, 2015, с. 80-87] {{ref-ru}} &lt;/ref&gt;.

Ийнхүү &quot;монгол овогтон бүгдээрээ нийлж өөртөө улс болон тогтнож шашнаа мандуулах&quot; , Монголын тусгаар тогтнолыг хоёр их хөрш болон бусад орнуудаар хүлээн зөвшөөрүүлэхийн төлөө уйгагүй тэмцлээ&lt;ref&gt;''History of Mongolia'', Volume 5. Mongolian Institute of History, 2003.&lt;/ref&gt;. Манж Чин гүрний захиргаанд байсан монгол овогтнууд Хүрээний засгийн газарт нэгдэхээ илэрхийлэн дагаар орж байсан боловч, дөнгөж байгуулагдаж байсан Дундад Иргэн Улс өөрийгөө Манж Чин улсыг залгамжлагч, монголыг өөрийн нэг муж гэж үзэж байв. Богд хааны засгийн газар Франц, Англи, Герман, Америк, Япон зэрэг улсын засгийн газарт тусгаар тогтнолоо сэргээсэн тухайгаа мэдэгдсэн боловч хариу ирүүлээгүй ба дэлхийн бусад улсуудтай холбоо тогтоох явдалд Орос, Хятад хоёр ихээхэн саад тавьж байв.

1912 оны нэгдүгээр сарын 21-нд Улиастай хотын манж жанжин, сайд нар бууж өгсөн ба [[Хатанбаатар Магсаржав]] гүн, [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] гүн, [[Тогтох гүн]], Хайсан гүн, Дамбийжанцан, Жалханз хутагт Дамдинбазар нарын удирдсан цэргүүд хятад цэрэгтэй 3 сар гаруй тулалдаж, 1912 оны наймдугаар сарын 7-д Ховд хотыг бүрэн чөлөөлснөөр баруун хязгаарт манжийн засаг захиргааг устгасан байна.
Гэвч Дундад Иргэн Улс монголын хувьсгалыг дарахаар Ховд руу цэрэг хөдөлгөв. Орос улс 1912 оны 5 дугаар сарын 6,14,18-нд Гадаад яамандаа зохион байгуулсан яамдын уулзалт дээрээ монголын асуудлаар баримтлах гурван гол зарчмаа тодорхойлжээ. Эдгээр нь: 1-д Хятадын Бүгд найрамдах улсын сюзеренитет дор Богд хаантай автономит Гадаад монгол улсыг байгуулах, 2-д автономит Гадаад монголд хятад гурван онцгой баталгаа өгөх, тухайлбал Гадаад монголд цэрэг оруулахгүй байх, колоничлохгүй байх, хятадын засаг захиргаа байгуулахгүй байх, 3-д Орос нь Гадаад монголд эдийн засгийн онцгой эрх, сонирхол олж авах байв. Дээрх зарчмыг тодорхойлоход Казаков, Нератов, [[Иван Яковлевич Коростовец|элчин Коростовец]] нар гол үүрэгтэй байжээ.

Ийнхүү Гадаад монголыг хятадтай харилцах автономит эрхтэй завсрын бүс болгохоор шийдэж хэрэгжүүлсэн юм.
Орос улс XIX зууны дундаас шинжилгээний ангиа монголд илгээж материал цуглуулан, газрын зураг зэрэг хэрэглэгдэхүүн хийж ашиглаж байв. Дээрх газрын зургийг хийхэд оролцсон В.Л.Котвич Сангийн яамны Дорнод хэлтсийн тасгийн эрхлэгч байлаа. Энэ хэлтэс нь Азийн орнуудыг судлан Орос улсын нөлөөг улам бэхжүүлэх зорилготой байв. Мөн Сангийн яамыг [[Төв Ази|Төв]], [[Зүүн Ази]]йг судлах &quot;Оросын хороо&quot;-нд төлөөлж байжээ. Дорно дахины судлаачид, засгийн газрын болон нэртэй хувь хүмүүс оролцож, ивээн тэтгэж байсан тус хороонд И.Я.Коростовец Гадаад явдлын яамыг төлөөлж байжээ. Котвич Азийн хэд хэдэн оронд оросын байгууллага, пүүсийг байгуулахад оролцож байсан тул улс төр, эдийн засгийн асар их өөрчлөлтийн тавцан хятад, монголын байдлыг сайн мэдэж байлаа.

[[Image:Mongolian_map_1914._by_Korostovets_and_Kotovich.1.jpg|thumb|right|250px|Богд Хаант Монгол Улсын газрын зураг. Коростовец, Котвич нар 1914 он.]]
Котвич 1912 оны хавар (1912 оны 7 дугаар сарын 14-нд буцах замдаа захиа бичсэнээс үзэхэд) Ж.Цэвээн, К.М.Масков нарын хамт монголын хойд хэсэг, Орхон голын сав нутгаар хээрийн шинжилгээний ажлаар явж, монгол, түрэг хэлний үсэг бичгийн судалгаанд чухал хувь нэмэр оруулсан байна. Тэрээр Хүрээ, Монголын төв болон баруун аймгуудаар явж байхдаа сүм хийдийн төлөөлөгчид, янз бүрийн давхаргын хүмүүстэй уулзаж, тэр үеийн монголын амьдрал ахуй, засаг захиргааны байгуулал, нийгмийн харилцааг ул үндэслэлтэй судалжээ. Түүнийг монголд байх үед Оросын Гадаад яаманд монголын талаарх бодлогыг тодорхойлсон уулзалт болжээ.

Гадаад монголыг XX зууны эхэн үеэс сонирхох болсон Япон юуны өмнө Өвөр монгол дахь нөлөөний хүрээгээ Оростой дахин баталж авлаа. Япон Орос хоёр 1912 оны 7 дугаар сарын 8-нд нууц конвенци байгуулж, Өвөр монголыг Бээжингийн уртрагаар (Гринвичийн 116 градус 21 минут)хоёр хувааж,түүний дорнод хэсгийг японы,баруун хэсгийг оросын нөлөөний хүрээ гэжээ. Энэ конвенцийн дараа Орос улс, монголын талаар 5 дугаар сард тодорхойлсон зарчмуудаа 8 дугаар сарын 15-нд яамдын сайдууд, II Николай хаанаар хүлээн зөвшөөрүүлээд засгийн газрынхаа бүрэн эрхт төлөөлөгчөөр Коростовецийг Хүрээнд томилов.

Коростовец 1912 оны 9 дугаар сард Нийслэл Хүрээнд иржээ. Оросын талаас Коростовец, монголын талаас да лам Цэрэнчимэд толгойлж байсан төлөөлөгчид Монгол хэмээх нэрэнд хамааруулах газар нутаг, статусын талаар маргалдаж, Коростовец хурал хаяж байсан боловч [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ|гэрээ]]нд гарын үсэг зуржээ. Коростовец&quot;Гадаад монгол&quot; гэсэн томьёоллоос &quot;Гадаад&quot; гэсэн үгийг хасч, өргөн утгаар ойлгож болох &quot;Монгол&quot; гэсэн үгийг орос эхэд, &quot;Монгол улс&quot; гэсэн томьёоллыг монгол эхэд хэрэглэхийг зөвшөөрөх, &quot;автономия&quot; гэсэн грек гаралтай үгийг монгол эхэд &quot;өөртөө тогтнож&quot;, &quot;өөртөө эзэрхэх&quot; ёс журам хэмээн хөрвүүлэхийг үл татгалзах зэрэг буулт хийсэн байна. Ийнхүү хоёрдмол утгатай болсон боловч, Хаант Оростой бие даан гэрээ байгуулсан нь монголын хувьд маш чухал ач холбогдолтой байлаа.

1912 оны 12 дугаар сард хятадын цэрэг Ховд руу дөхөж ирэхэд Орос болон түүний холбоотой Англи, Япон хятадад шахалт үзүүлэн цэргийг нь гэдрэг татуулсан байна. Өвөр монголд түрэмгийлсэн хятад цэрэгтэй Хүрээнээс илгээсэн монгол цэрэг 1913 оны турш өвөр монголчуудтай хүч хавсран амжилттай тулалдаж байсан боловч, Орос улс өвөрмонголоос цэргээ татсан тохиолдолд Монголд үзүүлэх тусламжаа үргэлжлүүлнэ гэсэн болзол тавьсан тул Хүрээний засгийн газар 1913 оны арван хоёрдугаар сард арга буюу цэргээ эргүүлж татахад хүрчээ. Хаант Орос Улс «Танай улс учиргvй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, их цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан.

Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс гэсэн нэр нь бүх монголчуудыг захирах улс гэсэн утгатай тул Орос улс энэ нэрийг эрс эсэргүүцэж байжээ. Америк, Европ тивийн улсууд Монгол улс байгуулагдсаныг хүлээн зөвшөөрөхгүй байсан бөгөөд Хятадыг дэмжвэл ашигтай гэж үзэж байв. Иймээс ч Англи улс Монгол хэрвээ тусгаар тогтновол Төв Азийнхан монголчуудын жишгээр тэр чигтээ бослого гарган салан тусгаарлаж, дэлхийн колоний дэглэмийг нураах аюултай тул монголчуудын тусгаар тогтнолыг устгах, бүх монгол угсаатны нэгдсэн улс байгуулагдахыг эсэргүүцэн хориглохыг Орост зөвлөжээ. Оросын гадаад харилцааны сайд Сергей Дмитриевич Сазанов Монголын талаарх бодлогоо &quot;Өөрийн улсын хил дээр цэргийн хувьд хүчирхэг улсыг батжуулан бэхжүүлэхгүй байх&quot; гэж томъёолсон байдаг.&lt;ref&gt;Bat Ochir baavain lekts 1 http://www.youtube.com/watch?v=twc9mF-oJow 08м:45с &lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;Istoriya Tuvy [History of Tuva], v. 1, pp. 354–55.&lt;/ref&gt;

[[File:Namnansuren and Delegates, Saint Petersburg.jpg|left|thumb|200px|Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид [[Санкт-Петербург|Санкт Петербургт]]]]
Хүрээний гэрээнд сэтгэл ханамжгүй байсан монголчууд Оросын засгийн газрын удирдлагатай биечлэн уулзуулахаар Ханддорж тэргүүтэй хоёр дахь төлөөлөгчдөө (1912 оны 12 дугаар сараас 1913 оны 3 дугаар сар) явуулж, Ховдын хязгаарыг Монголд нэгтгэхийг Оросоор зөвшөөрүүлжээ. Мөн Орос улс монголын асуудлаар Хятадтай хэлэлцээ хийж байгааг мэдээд, Богд 1913 оны 5 дугаар сард Коростовецэд эсэргүүцлээ илэрхийлсэн байна. Үүний дараахан 1913 оны 6 дугаар сард Коростовец нутаг буцжээ. Ийнхүү Орос, Хятадтай Гадаад монголын хил хязгаар, статусийн талаар тохиролцож байх үед Коростовец монголын газрын зураг хийхэд оролцож байсан байна. Тэрээр монголд хийсэн тэмдэглэл, бусад материалаа ашиглан 1915 онд Санкт-Петербургийн ойролцоох Царское село-д &quot;Монголд 9 сар: дипломат төлөөлөгчийн тэмдэглэл&quot; дурсамжаа бичжээ.

Орос хятадын хэлэлцээ үе үе тасалдаж, дахин сэргэсээр жил гаруй болж, 1913 оны 10 дугаар сарын 23-нд (11 дүгээр сарын 5) Бээжин хотноо Орос -Хятадын тунхаглалд гарын үсэг зурж, нот солилцсон байна&lt;ref&gt;[http://www.abirus.ru/content/564/623/626/14338/16814/16854.html 1913 г., октября 23. — Декларация России и Китая о признании автономии Внешней Монголии.]&lt;/ref&gt;). Орос улс хятадаар Гадаад монголын автономийг зөвшөөрүүлжээ. Нот бичигт: Гадаад монголын өөрөө засах газрын хязгаарыг зүй нь урьдын Чин улсын Хүрээнд сууж хэрэг шийтгэгч сайд, Улиастайн жанжин, жич Ховдын сайдын захирсан хязгаараар хэмжээ болговоос зохимуй. Гагцхүү одоо нарийн нягт газрын зураггүй бөгөөд харьяат олон газрын засгийг явуулах газрын хязгаар хэмжээг бас тодорхойлон хуваагаагүй тул Гадаад монголын зах хязгаарыг лавлан .... хойч өдрөө зөвлөн тогтоовоос зохимуй&quot; гэж заасан байна. Ийнхүү автономитийн хамрах нутаг нийт &quot;Монгол&quot; биш, зөвхөн Гадаад монгол&quot; болжээ. Энэ нь Гадаад монголын хилийн асуудалд орон бүр өөр өөр саналтай байсныг харуулж байна.

Үүний дараахан 1913 оны 11 дүгээр сарын 5-наас 1914 оны 1 дүгээр сарын 5-н хүртэлх хугацаанд Орост очсон Монголын засгийн газрын төлөөлөгч Сайн ноён хан Намнансүрэн тусламж хүсэхийн зэрэгцээ Барга ба Өвөр монголыг оролцуулан Монгол улсын тусгаар тогтнолыг зөвшөөрүүлэхийг цөхрөлтгүй оролдсон юм. Сайн ноён хан Петербургт сууж байсан хятадын элчинд тусгай нот бичгээр: &quot;... уул эзэн нь болох монголын газар нутгийг уг улсад эзэмшүүлж, хилийг тодорхойлохдоо зах нийлж байгаа бүх монголчуудыг оруулсан тийм хил хязгаараар хүлээн зөвшөөрөхийг шаардах болно&quot; гэж байр сууриа илэрхийлжээ.
Сайн ноён хан Намнансүрэн монголыг мэдэх, өөртэй нь болон да лам Цэрэнчимэд, Чин ван Ханддорж, Хайсан гүн зэрэг нөлөө бүхий хүмүүстэй бичиг захидлаар харилцаж байсан Котвичийг чин вангийн зэргийн, алтаар хийсэн эрдэнийн Очир одонгоор шагнаж, Монголд санхүүгийн зөвлөхөөр томилуулах саналтай байсан боловч оросууд С.А.Козиныг явуулахаар шийджээ. Котвич 1913 оны гуравдугаар сарын 28-нд монголд хийсэн аяллынхаа тухай Эзэн хааны оросын газар зүйн нийгэмлэгийн хуралдаанд танилцуулсан бөгөөд монголд гурван сар орчим байхдаа хийсэн ажлаа нэгтгэн &quot;Орчин үеийн монголын түүх улс төрийн хураангуй&quot; (Петербург.1914) гэдэг ном бичсэн байна.

[[Файл:Mongolia 1915.jpg|thumb|250px|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс [[Хиагтын гэрээ]]ний дагуу  1915 он]]
[[Хиагт|Хиагт хот]]од 9 сар гаруй үргэлжилж, 1915 оны зургаадугаар сард дууссан Орос, Монгол, Хятад гурван улсын гэрээгээр Орос Хятадын тунхаглалаар зөвхөн Гадаад монголыг Дундад Иргэн Улсын эзэн эрхийн (сюзеренитет) дор орших автономит улс, Орос улсын ивээл хамгааллын (протекторат) нутаг гэж тохирсоноо монголд тулган хүлээлгэсэн юм. Богд хааны засгийн газар &quot;Монгол улс&quot; нэрийг хэрэглэхээс татгалзахад хүрчээ. Өвөр монгол нь хятадын нэг хэсэг болсон байна.

Орос хятадын тунхаглалаар тогтоосон Автономит монголын газар нутгийн Өвөр монголтой хиллэх заагийн асуудал &quot;хурлыг эхлэх, тараах гол асуудал&quot; болж байв. Бээжингийн хэлэлцээний үеэр яригдсан, Гадаад монголын хил болон баримтлах газрын зургийн асуудал Хиагтын хэлэлцээр дээр ч шийдэгдэж чадаагүй юм. Хятад өөрсдийн хийсэн бичгээ санал болгож, хилийн онц тэмдэгтэй газруудыг тодорхойлон бичүүлэхгүй гээд, газрын зураг баримтлахыг эсэргүүцэж байв. Оросууд манжийн эзэнт гүрний үед Өвөр монголын хилийг зааглан тогтоосныг үндэслэн харьяалах газрыг тогтоон, Хятад улс Ар монголтой хиллэх хилийн шугамыг хавсралт зургуудад улаан хөх өнгөөр зурж тэмдэглэхийг санал болгожээ. Харин &quot;Орос монголын хилийг хэлэлцэж үл болмой&quot; гэсэн цахилгааныг Монголын Бүгд ерөнхийлөн захирах яаманд явуулж, санаснаараа болгожээ.

[[Файл:Ungern-Sternberg-1920.jpg|left|thumb|130px|Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Унгерн фон Штернберг]]]]
[[File:Ataman semenov.jpg|left|thumb|130px|Григорий Семёнов]]
Монголын төлөөлөгчид нийт монголчуудыг хамарсан тусгаар Монгол улсын хилийг зааглан тогтоохдоо Орос улсын засгийн газар, түрүүчийн манжийн засгийн газраас гаргасан хил хязгаарын газрын зургийн дагуу нарийвчлан шалгаж тогтоох, Орос Монгол хоёр улсын хилийг улаан шар өнгөөр тэмдэглэх, Хятад Монгол улсын хилийг бор шаргал өнгөөр тэмдэглэж гарын үсэг тамга дарж баталгаажуулахыг зорьсон байна. Манж, Оросын хийсэн газрын зургууд нь эртнээс амьдарч ирсэн газар нутгаа тэмдэглэж ирсэн монголчуудын өвөрмөц газрын зурагтай ойролцоо байсан бололтой. Монголчуудын газрын зураг нь хилийн овоо нэг бүрийг нарийн тодорхойлсон зургийн өгүүлэл цэс хэмээх баримт бичигт үндэслэсэн, их төлөв улаанаар хилийн зааг шугам, харуул, өртөө зэргийг зурсан байдаг байв. Гэвч олон улсын жишгээр хийсэн зураг байсангүй.Шинэ тулгар төрийн гадаад байдал тун эгзэгтэй байсан бөгөөд олон улсад тусгаар тогтнолоо хүлээн зөвшөөрүүлэхийн төлөө ихээхэн хүч чармайлт тавьж байсан юм. 

[[Файл:民國九年八月蒙藏院招待外蒙王公全體攝影.jpg|thumb|right|200px|Хятад сайд Чен-И ба Монгол ноёд [[Бээжин]]д 1920 он]]
Гэвч 1915 онд [[Хиагтын гэрээ|Хятад, Орос, Монгол гурван улсын гэрээ]] гэдгээр [[Монгол]]ыг [[Хятад]]ын автономит улс болгохыг тулгасан боловч Монголын төлөөлөгчид үүнийг үл зөвшөөрч, [[Хятад]]ын сузернитетийг зөвшөөрнө гэдгээ гэрээнд тусган бичсэн байна. Гурван этгээд өөр өөрийн байр сууриа баримталсаар байсан тул хэлэлцээр мухардалд орж байв. Гэвч японы түрэмгийлэлд шахагдаж байсан хятад, хүчинд автагдсан монголыг гэрээнд гарын үсэг зуруулах талаар Орос улс чармайлт гаргасны дүнд хэлэлцээр дууссан байна. Энэ гэрээгээр тогтоосон монголын автономийг 1919 онд [[Хятад]]ын генерал [[Сю Шүжан]] Их Хүрээнд халдан орсоноор унагажээ&lt;ref&gt;Batsaikhan, O. The Last King of Mongolia, Bogdo Jebtsundamba Khutuktu. Ulaanbaatar: Admon, 2008, p.293 – {{ISBN|978-99929-0-464-0}}&lt;/ref&gt;. Энэхүү халдлага нь нийт [[Монголчууд]]ын дургүйцлийг хүргэж [[Их Хүрээ]]нд [[улс төр]]ийн нууц бүлгэмүүд байгуулагдав. Хятад цэргийн хүчийг задалж, Монголын автономит засаг сэргэн тогтоход [[Цагаан хөдөлгөөн|Оросын цагаант]]ны генерал Унгерн чухал үүрэг гүйцэтгэсэн ч цаашдын зорилго, үйл ажиллагаа нь Монгол орны байдлыг хүндрүүлж, үндэсний эв нэгдлийг бусниулах аюулыг буй болгосон юм&lt;ref&gt; [https://www.slideshare.net/mobile/urantengis/tuuh-ix-angi Нутаг орноо чөлөөлсөн нь]&lt;/ref&gt;. Энэхүү хоёр бүлгийн үйл ажиллагааны үр дүнд 1921 онд хувьсгал гарч [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Орос]]ын дэмжлэгтэйгээр тусгаар тогтнолоо дахин зарлаж чадсан юм. 1921 оны долдугаар сарын 11-ний өдөр Богдыг Монгол Улсын эзэн хааны ширээнд дахин залах ёслол болов. Энэ бол гурав дахь удаа байлаа.

[[Файл:Sukhbaatar and Choibalsan.jpg|right|thumb|200px|[[Дамдины Сүхбаатар]] болон [[Хорлоогийн Чойбалсан]]]]
Өмнөх хоёроос ялгарах зүйл нь энэ ёслол хуурамч байсанд оршино. Учир нь яг энэ өдрөөр Богд хааны улс төрийн амьдрал дууссан юм. Энэхүү үйл явдлаар Богдыг хэмжээт эзэн хаанаар өргөмжилсөн нь Богд болон монголчуудад бус зөвхөн Оросын улаан засаг, түүний хүүхэлдэй болсон ардын засгийнханд Богд хааны нэр сүр, алдар хүндийг ашиглахад хэрэгтэй байлаа. Ард олонд Богд хааны нэрийг барьж, өөрийн бодлогоо тулгах явдал [[Монгол Ардын Нам|Ардын нам]], улаан армийнхан Монголын хил даван орж ирсэн цаг мөчөөс эхэлсэн юм&lt;ref&gt;[https://dnn.mn/орчин-үеийн-монгол-улсын-үндэслэгч-бол-сүхбаатар-бус-богд-хаан/ ҮНДЭСНИЙ ЭРХ ЧӨЛӨӨ, ТУСГААР ТОГТНОЛОО СЭРГЭЭСНИЙ БАЯРЫН ӨДӨРТ] О.Батсайхан&lt;/ref&gt;. Тангарагийн гэрээ 1921 оны 11 дүгээр сарын 1-нд батлагджээ, [[Ардын түр засгийн газар|Ардын Засгийн газар]] ба хэмжээт цаазат Богд хааны хоорондын харилцааг зохицуулсан дүрэм. 1921-1924 онд ардын төрөөс хэрэгжүүлсэн улс төр нийгэм, эдийн засгийн гол арга хэмжээ бол 1921 оны хувьсгалын ололтыг бэхжүүлж, Богд хаант төрийн хууль тогтоомж хэв хэмжээг бүрмөсөн халж, үндсэн хуульт Бүгд Найрамдах байгуулал тогтоох явдал байжээ&lt;ref&gt;[http://www.parliament.mn/n/ocpo Төрийн ордны танилцуулга]&lt;/ref&gt;.

==Засаг захиргааны хуваарь==
&lt;center&gt;&lt;gallery widths=&quot;180&quot; heights=&quot;120&quot; perrow=&quot;3&quot; caption=&quot;Богд хааны Засгийн газрын Сайдууд&quot;&gt;
Файл:Namnansuren2.jpg|Ерөнхий Сайд [[Төгс-Очирын Намнансүрэн]]
Файл:Tserenchimed.jpg|Дотоод хэргийн Сайд [[Да лам Цэрэнчимэд]]
Файл:Ханддорж.jpg|Гадаад хэргийн Сайд [[Минжиддоржийн Ханддорж]]
Файл:Г.Бадамдорж.jpg|Шанзавын яамны Сайд [[Гончигжалцангийн Бадамдорж]]
Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|Гадаад хэргийн дэд Сайд [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]
Файл:JalkhanzKhutagt2.jpg|Баруун хязгаарыг тохинуулах Сайд [[Содномын Дамдинбазар]]
Файл:Г. Чагдаржав.jpg|Сангийн яамны Сайд [[Гадинбалын Чагдаржав]]
Файл:Erdene Dalay Jun Wang Gombosuren.jpg|Цэргийн яамны Сайд [[Ваанчигийн Гомбосүрэн]]
Файл:Erdene Jun Wang Namsray.jpg|Шүүх яамны Сайд [[Мижиддоржийн Намсрай]]
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын засаг захиргааны нэгж]] ==
Богд Хаант Монгол Улс нь 4 [[аймаг]], 2 хязгаар бүхий засаг захиргааны үндсэн нэгжтэй байсан ба аймаг, хязгаар нь хошуудад болон шавь гэсэн нэгжүүдэд хуваагддаг байжээ.
{{хянах}}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Засагт хан аймаг !! Түшээт хан аймаг !! Сэцэн хан аймаг !! Сайн ноён хан аймаг
|-
| 
* Ахай засгийн хошуу 
* Мэргэн засгийн хошуу 
* Далай засгийн хошуу 
* Жалханз хутагтын шавь 
* Эрдэнэ дүүрэгч засгийн хошуу 
* Ачит засгийн хошуу 
* Цогтой засгийн хошуу 
* Ялгуусан хутагтын шавь 
* Сэцэн засгийн хошуу 
* Баатар засгийн хошуу 
* Үйзэн засгийн хошуу 
* Эрдэнэ засгийн хошуу 
* Сүжигт засгийн хошуу 
* Дархан засгийн хошуу 
* Засагт хан хошуу 
* Дайчин засгийн хошуу 
* Бигэр номун ханы шавь 
* Илдэн засгийн хошуу 
* Ёст засгийн хошуу 
* Итгэмжит засгийн хошуу 
* Бишрэлт засгийн хошуу 
* Жонон засгийн хошуу
|| * Ачит засгийн хошуу 
* Ахай засгийн хошуу 
* Баатар засгийн хошуу 
* Дархан засгийн хошуу 
* Дайчин засгийн хошуу 
* Далай засгийн хошуу 
* Жонон засгийн хошуу 
* Бишрэлт засгийн хошуу 
* Зоригт засгийн хошуу 
* Илдэн засгийн хошуу 
* Мэргэн засгийн хошуу 
* Сүжигт засгийн хошуу 
* Сэцэн засгийн хошуу 
* Түшээт засгийн хошуу 
* Түшээт ханы хошуу
* Түшээт ханы хошууны ар гөрөөчин отог
* Үйзэн засгийн хошуу
* Цогтой засгийн хошуу
* Эетэй засгийн хошуу
* Эрдэнэ дайчиг засгийн хошуу
* Эрдэнэ засгийн хошуу
* Ялгуун баатар засгийн хошуу
|| * Ачит засгийн хошуу
* Ахай засгийн хошуу
* Баатар засгийн хошуу 
* Бишрэлт засгийн хошуу 
* Бишрэлт бэйлийн хошуу 
* Дархан засгийн хошуу 
* Дарьганга хошуу 
* Дайчин засгийн хошуу 
* Далай дархан засгийн хошуу 
* Далай засгийн хошуу 
* Егүзэр хутагтын шавь 
* Ёст засгийн хошуу 
* Жонон засгийн хошуу 
* Зоригт засгийн хошуу 
* Илдэн засгийн хошуу 
* Манлай засгийн хошуу 
* Онон голын шинэ буриад хошуу 
* Мэргэн засгийн хошуу 
* Саруул засгийн хошуу 
* Сүжигт засгийн хошуу 
* Сэргэлэн засгийн хошуу 
* Сэцэн ханы хошуу 
* Сэцэнэ засгийн хошуу 
* Үйзэн засгийн хошуу 
* Хурц засгийн хошуу 
* Хуучид засгийн хошуу 
* Хуучид засгийн хошуу 
* Эрдэнэ засгийн хошуу
* Эрх засгийн хошуу 
* Эрхэмсэг засгийн хошуу 
* Ялгуусан хутагтын шавь
|| 
* Жавзандамба хутагтын дархад шавийн гурван отог
* Эрдэнэ дүүрэгч засгийн хошууны ар ширхтэн отог
* Хөвсгөл нуурын урианхайн арын хоёр сум
* Хатанбаатар Магсаржавын хошуу
* Итгэмжит засгийн хошуу
* Мэргэн засгийн хошуу
* Эрх засгийн хошуу
* Саруул засгийн хошуу
* Эетэй засгийн хошуу
* Бишрэлт засгийн хошуу
* Түшээт засгийн хошуу
* Шива ширээт хутагтын шавь
* Зая Бандида хутагтын шавь
* Сэцэн засгийн хошуу
* Далай засгийн хошуу
* Баатар засгийн хошуу
* Хамба хутаггын шавь
* Дашпунцаглин хийдийн харьяат нар 
* Хошууч засгийн хошуу
* Нару ванчин хутагтын шавь
* Наран хутагтын шавь
* Жонон засгийн хошуу
* Эрдэнэ засгийн хошуу
* Чин сүжигт номун хан хутагтын шавь
* Цогтой засгийн хошуу
* Дархан засгийн хошуу
* Дайчин засгийн хошуу
* Сүжигт засгийн хошуу
* Зоригт засгийн хошуу
* Ачит засгийн хошуу
* Сайн ноён ханы хошуу
* Ахай засгийн хошуу
* Үйзэн засгийн хошуу
* Эрдэнэ бандида хутагтын шавь
* Мэргэн ноён хутагтын шавь
* Ёст засгийн хошуу
* Илдэн засгийн хошуу
|}

=== [[Ховдын хязгаар]] ===
[[File:Olnoo urgugdsun Mongol uls.jpg|thumb|450px|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс болон монгол овгуудын тархалт]]
* Үйзэн засгийн хошуу
* Эрдэнэ засгийн хошуу
* Мэргэн засгийн хошуу
* Түшээ засгийн хошуу
* Хурц засгийн хошуу
* Эетэй засгийн хошуу
* Жонон засгийн хошуу
* Эрх засгийн хошуу
* Баатар засгийн хошуу
* Дайчин засгийн хошуу
* Саруул засгийн хошуу
* Дөрвөдийн Зоригт ханы хошуу
* Ерөөлт засгийн хошуу
* Сүжигт засгийн хошуу
* Дөрвөдийн Далай ханы хошуу
* Бишрэлт засгийн хошуу
* Мянгад дайчин засгийн хошуу
* Ховдын тариачин хошуу
* Өөлдийн үйзэн засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Зүтгэлт засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Эетэй засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Зоригт засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Итгэмжит засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Ёст засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Саруул засгийн хошуу
* Алтайн урианхайн Дархан засгийн хошуу
* Торгууд тайжийн хошуу
* Хошууд засгийн хошуу
* Захчин бэйлийн хошуу
* Захчин гүний хошуу
* Торгууд бэйлийн хошуу
* Торгууд вангийн хошуу

==Нийгэм==
Мөн тухайн үеийн Богд Хаант Монгол Улс нь шашин, төрийг хослуулсан теократ төртэй байсан ажээ&lt;ref&gt;[https://enhbatenhbatenheegmail.files.wordpress.com/2016/12/visual-d185d18dd180d18dd0b3d0bbd18dd0b3d0b4d18dd185d2afd2afd0bd-d0b4-d18dd0bdd185d0b1d0b0d182.pdf Монгол улсын нийгэм,эдийн засаг соёл 1911 он]&lt;/ref&gt;.

===Соёл===
Богд хааны үлдээсэн их өв дээр тулгуурлан Монголын түүх, соёл, шинжлэх ухааны олон байгууллагууд үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Үүний нэг нь Монгол улсын ууган музейн нэг Богд хааны ордон музей юм.

===Эдийн засаг===
[[File:BagaBolzoor.JPG|thumb|right|200px|Богд Хаант Монгол Улсын Бага болзоот мөнгөн дэвсгэрт]]
Богдын засгийн газарт улсын орлого, зарлага, санхүү, төсвийн зарцуулалтын тал дээр тодорхой ахиц гарсан гэж судлаачид үздэг юм. Мөн Засгийн газар 1914 оны гуравдугаар сард газар тариаланг ашиглах талаар журам гаргасан нь эдийн засгаа тэтгэх нэг бодлого болжээ.

===Үндсэн хууль===
1911 онд өрнөсөн үндэсний чөлөөлөх хөдөлгөөн нь монголын эрх зүйн хүрээнд шинэчлэл хийх бололцоог олгож, манжийн засаг захиргааг халж өөрчлөн, 65 дэвтэр бүхий төрөлжсөн хууль тогтоомжийг шинэчлэн боловсруулж, Улсын дээд хурлаараа хэлэлцүүлэн Богд хаанаар батлуулаад нийтэд хэвлэн тараах арга хэмжээг авч байсан. Ингэж хууль тогтоомжийг боловсруулан гаргахдаа баруун европын улсуудын эрх зүйн туршлагыг харьцуулан судлаж ашигласан мэдээ бий.

Үүнээс улбаалан 1921 оны хувьсгалын дараа эрх баригчид барууны орнуудын эрх зүйг баримжаалан ажиллаж байсан байдаг. Энэ нь хувьсгалын дараахнаас эхлэн өрнөсөн тусгаар улсын Үндсэн хууль боловсруулах үйл явцын хүрээнд боловсруулагдсан гэх “Хэмжээт засагтай ард улсын Үндсэн хууль хэмээх баримт бичиг”-ийн төслөөс 1921 оны 11 дүгээр сарын 1-ний Ардын Засгийн газрын тогтоолоор “Богд хааны тухай зүйлүүд” гэсэн нэгдүгээр бүлгийг салганавч “Тангарагийн гэрээ” болгон баталснаар нотлогддог&lt;ref&gt;[http://www.trends.mn/n/3432?_token=90zq9kfgUMp0XD19Oa5CPE7qjb28ebrmzokLf2XH&amp;poll_id=22 ТУСГААР ТОГТНОЛ БА АНХДУГААР ҮНДСЭН ХУУЛЬ]&lt;/ref&gt;.

==Зэвсэгт хүчин==
Торгон цэргийг захирах 4 аймгийн нэг нэг түшмэл байдаг байсан ба 1913 оноос аймаг тус бүрээс 50 цэрэгтэй болгожээ. Богд Хаанаас гадна Хатанбаатар Магсаржав, Жанжин Пунцаг, манлай ван Дамдинсүрэн нар торгон цэрэгтэй байжээ.

1913 оны 9 дүгээр сарын 17-нд Орос улсад одсон Монголын төр засгийн төлөөлөгч 26 хүний нэрсийн жагсаалтын сүүлийн хоёрт нь цэрэг, дарга Гонгор, цэрэг Цэрэнжанцан гэж бичсэн байдаг. Ийнхүү Орос улсад одох өндөр Гонгор, Цэрэнжанцан хоёрт дөчин тав, дөчин таван хурганы нарийн арьсаар доторлосон нацагдорж хээтэй хөх торгон дээл, жанжин малгай маягийн дөрвөн талт тоорцог /товь малгай/ өмсгөж, цэрэг урт сэлэм, модон хуйтай богино буу (маузер)зүүлгэн Ерөнхий сайд Намнансүрэнгийн хамт баруун, зүүн талд нь салалгүй дагах бие хамгаалагч цэргээр томилон явуулсан гэдэг.

Тухайн үед Богд хааны шадар цэрэгт байсан ардын журамт цэргүүдийн дурсамжаас зарим нэрсийг тодруулан хүргэвэл: Сумангийн дарга Дондов, сумангийн дарга Лувсанцэрэн, тавьтын захирал Лодон, аравтын захирал Баатардоржийн Гэндэн, салааны дарга Балжирын Загд, аравтын захирал Адъяа, шадар цэргийн дарга Нямаа, аравтын захирал Жигмидийн Пунцаг, аравтын захирал Мятавын Самбуудорж, Маанийн Базар,  Жамц, Дүнчингийн Бат-Очир, өндөр хэмээх Гончиг,  Дорж, Сундуй, Аюушийн Жимээ, Лувсан, Самбуу, Хасбаатар, Сундуй, Дондовцэрэн, Гомбосүрэн, Оожио, Намгарав,  Санжийн Игнэн, Мэндийн Ламжав, Чойжинхүүгийн Гончиг, Лочингийн Чүлтэм-Осор, Ёстын Лувсан, Юмжавын Санжаажав нарын нэр, намтар одоогоор тодроод байна&lt;ref&gt;[http://sssd.gov.mn/богд-хаант-монгол-улсын-төрийн-хамгаа/ Богд Хаант Монгол Улсын Төрийн Хамгаалалт] Төрийн Тусгай Хамгаалалтын Газар.&lt;/ref&gt;.

==Хүн ам==
{{Гол|Богд хаант Монгол Улсын хүн амын тооллого}}
[[File:Mongolians.jpg|thumb|right|200px|Өндөр Гонгор, Ханддорж ван, Бөх Намхайжамц нар. 1912 он Санктпетербург]]
[[File:Mongolian woman condemned to die of starvation.jpg|thumb|left|200px|Нэг монгол эмэгтэй өлсөж үхэхийг буруутгав. Монгол шоронгийн гинжээр гинжилж байна. 1913 он ]]
Богд Хаант Монгол Улсын үед хүн амын тооллогыг явуулсан байна. Энэ нь хэдийгээр учир дутагдалтай гэж үздэг боловч Их Монгол Улсын үеэс хойш анх удаа хийгдсэн улсын хүн амын тоог гаргасан явдал байв. Богд хаант Улсын үед буюу 1918 онд явуулсан тооллогын дүнд дараах байдлаар хүн амын тоог тогтоосон байна. Үүнд:
* Сэцэн хан аймаг 101.792
* Түшээт хаан аймаг 100.224
* Сайн ноён хан аймаг 133.860
* Засагт хан аймаг 70.241
* Дөрвөн аймаг дахь шавь нар 70.387
* Ховдын тойрог 50.000
* Хөвсгөл дэх Богд гэгээний эзэмшил 16.000
* Монголчуудын нийт дүн 542.504
* Үүн дээр Хятадууд 100.000
* Оросууд 5.000
* Бүгд нийлээд 647.504

==Зураг==
&lt;gallery&gt;&lt;center&gt;
Файл:1747 Kitchin Map of Central Asia and the Gobi Desert - Geographicus - WesternTartary-kitchin-1747.jpg|[[Халх]]
Файл:1911-1919.jpg|
Файл:Mongolia 1911.jpg|
Файл:STANFORD(1917) p67-68 PLATE22. MONGOLIA (14597137480).jpg|1917 он хүртэл Монголчуудын газрын зураг
Файл:Qing china maps 19.jpg|Хятадын цэргийн бүлэглэлүүд
Файл:Hyatadyn huvisgal 1912.jpg|Хятадын хувьсгал
Файл:1912-1928 on.jpg|Төв ба Зүүн Ази 1912-1928 он
Файл:Asia1920Political.jpg|Ази 1920 он
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

==Мөн үзэх==
*[[Ардын хувьсгал|1921 оны Монголын Ардын хувьсгал]]
*[[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]

==Цахим холбоос==
* {{commonscat|Mongolia 1911-1921|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}}
* [http://www.hrono.info/sobyt/1921mong.html Монгольская революция 1921 г.]
* [http://countrystudies.us/mongolia/26.htm Modern Mongolia, 1911-84]{{ref-en}}

==Эшлэл==
&lt;references /&gt;

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Чин улс]]
|он=1911-1915
|албан_тушаал=Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс
|дараа=[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Автономит Монгол Улс]]
}}
{{Залгамжлал
|өмнө=Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс
|он= 1915-1919
|албан_тушаал= Автономит Монгол Улс
|дараа=[[Дундад Иргэн Улс|Хятадын цэргийн дэглэм]]
}}
{{Залгамжлал
|өмнө=Автономит Монгол улс
|он=1919-1921
|албан_тушаал=Хятадын цэргийн дэглэм
|дараа=[[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Автономит Монгол Улс]]
}}
{{Залгамжлал
|өмнө=[[Азийн морин дивиз|Автономитын Монгол Улс]]
|он=1921-1924
|албан_тушаал=[[Ардын түр засгийн газар|Хэмжээт цаазат Богд Хаант Монгол Улс]]
|дараа=[[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]
}}
{{end}}
{{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}}

[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс| ]]
[[Ангилал:20-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:1911 онд байгуулагдсан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн нутаг дэвсгэр]]
[[Ангилал:Хүлээн зөвшөөрөгдөөгүй түүхэн улс]]</text>
      <sha1>qaqt2pgtx9cuorirvbudhrvg23d2vkp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Зая бандид Намхайжамц</title>
    <ns>0</ns>
    <id>28154</id>
    <revision>
      <id>709758</id>
      <parentid>696665</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T06:46:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Эшлэл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4198" xml:space="preserve">[[File:Zaja2.jpg|250px|right|thumb|[[Бүгд Найрамдах Халимаг Улс|Халимагийн]] нийслэл [[Элст]], [[Халимагийн Улсын Их Сургууль|Халимагийн Улсын Их Сургуулийн]] хичээлийн байрны цэцэрлэгт боссон Зая бандид Намхайжамцын хөшөө]]
[[Монгол угсаатан]], тэр дундаа [[ойрад]]ын ард түмний дундаас төрсөн XVII зууны нэрт хүн, [[буддын шашин]] болон төрийн зүтгэлтэн, [[равжамба]], [[зая бандид]], [[дуун хөрвүүлэгч]], [[тод үсэг|тод үсгийг]] зохиогч, соён гэгээрүүлэгч '''Зая бандид Намхайжамц''' (өөрөөр '''Зая Бандид Огторгуйндалай'''; [[Халимаг хэл|халимагаар]] ''Зая Пандит'', бүтнээрээ ''Зая Пандит Оһтрһун Дала''; оросоор ''Зая-Пандита'', ''Зая-Пандита Намкхай Чжамцо'', [[1599]]-[[1662]]) 1599 оны шарагчин гахай жилд [[Зүүнгар|Зүүнгар улсын]] нутагт сууж байсан [[хошууд]] (аймаг)-ын гөрөөчин отгийн шангас овогт Хүнгүйзаяачийн ууган хүү [[Баавхан]]ы тавдугаар хөвүүн болон төрж Шархаваг хэмээх нэрийг олов. 1616 онд 17 насандаа [[Төвөд]]ийн [[Лхас]]ын [[Барайвун хийд]]эд шавилан суужээ. Түүний ''Намхайжамц'' гэх сахилын нэр нь монголоор «Огторгуйн далай» гэж хөрвөнө. 10 жил шашны ном үзээд [[рабжамба]] (хэтэрхий мэдэгч) цолыг хамгаалжээ. Түүнээс хойш ахиад 20 жил Төвөдийн олон хийдэд багш лам болж явахдаа [[Зая бандид]] гэж хүндлэгдэн алдаршив. 1638 онд Гурван их богд хэмээн алдаршсан буюу V дүрийн [[Далай лам]] Агваанлувсанжамц, IV дүрийн [[Банчин эрдэнэ]], Галдан ширээт хийдийн хамба Галдан тив нарын зарлиг дор Халх долоон хошуу, дөрвөн ойрдын нутагт төр шашны их багшаар томилогдон эх нутагтаа морилон иржээ.&lt;ref&gt;[http://www.tsahim-toli.mn/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=686:zaybandid-namhaijamts&amp;catid=42:soyol&amp;Itemid=401 РАБЖАМБА ЗАЯ БАНДИДА НАМХАЙЖАМЦ ”ОГТОРГУЙ ДАЛАЙ”- ЫН НОМЫН ӨРГӨӨ БАЙГУУЛНА]&lt;/ref&gt; 

1640 оны [[халх]]-[[ойрад]]ын олон ноёдын [[Тарвагатайн нуруу|Тарвагатайн]] чуулганд оролцож [[Их цаазын бичиг]]т санаа бодлоо нийлүүлэв. Тэрээр Зүүнгараас гарч яваад 1641—1642 онд Халх, 1645, 1657 онд хоёр удаа [[Халимаг|Ижилийн ойрад]] гэх мэт [[Манж Чин улс|манжийн]] эрхэнд ороогүй монгол нутаг болгоноор ном сургааль айлдаж байжээ. Зая бандид Намхайжамц 1648 оны хулгана жил Зүүнгарын нутаг [[Чүй гол]]ын эрэгт [[Авлай тайж]]ийнд өвөлжихдөө хамаг монгол хэлтэнд дөхөмчилж [[Монгол бичиг|худам монгол үсгийг]] тодруулж, тодорхой болгосон үсэг зохиосон нь [[тод үсэг]] юм. 1662 онд Төвөдөд очих замдаа [[Хөхнуур]]т нас нөгчжээ.

==Эшлэл==
{{reflist}}
[[Ангилал:Буддын шашин]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1878 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1927 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>8d4wn4jytzp90m5c51v1viardgvhgg4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709759</id>
      <parentid>709758</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T06:47:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4198" xml:space="preserve">[[File:Zaja2.jpg|250px|right|thumb|[[Бүгд Найрамдах Халимаг Улс|Халимагийн]] нийслэл [[Элст]], [[Халимагийн Улсын Их Сургууль|Халимагийн Улсын Их Сургуулийн]] хичээлийн байрны цэцэрлэгт боссон Зая бандид Намхайжамцын хөшөө]]
[[Монгол угсаатан]], тэр дундаа [[ойрад]]ын ард түмний дундаас төрсөн XVII зууны нэрт хүн, [[буддын шашин]] болон төрийн зүтгэлтэн, [[равжамба]], [[зая бандид]], [[дуун хөрвүүлэгч]], [[тод үсэг|тод үсгийг]] зохиогч, соён гэгээрүүлэгч '''Зая бандид Намхайжамц''' (өөрөөр '''Зая Бандид Огторгуйндалай'''; [[Халимаг хэл|халимагаар]] ''Зая Пандит'', бүтнээрээ ''Зая Пандит Оһтрһун Дала''; оросоор ''Зая-Пандита'', ''Зая-Пандита Намкхай Чжамцо'', [[1599]]-[[1662]]) 1599 оны шарагчин гахай жилд [[Зүүнгар|Зүүнгар улсын]] нутагт сууж байсан [[хошууд]] (аймаг)-ын гөрөөчин отгийн шангас овогт Хүнгүйзаяачийн ууган хүү [[Баавхан]]ы тавдугаар хөвүүн болон төрж Шархаваг хэмээх нэрийг олов. 1616 онд 17 насандаа [[Төвөд]]ийн [[Лхас]]ын [[Барайвун хийд]]эд шавилан суужээ. Түүний ''Намхайжамц'' гэх сахилын нэр нь монголоор «Огторгуйн далай» гэж хөрвөнө. 10 жил шашны ном үзээд [[рабжамба]] (хэтэрхий мэдэгч) цолыг хамгаалжээ. Түүнээс хойш ахиад 20 жил Төвөдийн олон хийдэд багш лам болж явахдаа [[Зая бандид]] гэж хүндлэгдэн алдаршив. 1638 онд Гурван их богд хэмээн алдаршсан буюу V дүрийн [[Далай лам]] Агваанлувсанжамц, IV дүрийн [[Банчин эрдэнэ]], Галдан ширээт хийдийн хамба Галдан тив нарын зарлиг дор Халх долоон хошуу, дөрвөн ойрдын нутагт төр шашны их багшаар томилогдон эх нутагтаа морилон иржээ.&lt;ref&gt;[http://www.tsahim-toli.mn/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=686:zaybandid-namhaijamts&amp;catid=42:soyol&amp;Itemid=401 РАБЖАМБА ЗАЯ БАНДИДА НАМХАЙЖАМЦ ”ОГТОРГУЙ ДАЛАЙ”- ЫН НОМЫН ӨРГӨӨ БАЙГУУЛНА]&lt;/ref&gt; 

1640 оны [[халх]]-[[ойрад]]ын олон ноёдын [[Тарвагатайн нуруу|Тарвагатайн]] чуулганд оролцож [[Их цаазын бичиг]]т санаа бодлоо нийлүүлэв. Тэрээр Зүүнгараас гарч яваад 1641—1642 онд Халх, 1645, 1657 онд хоёр удаа [[Халимаг|Ижилийн ойрад]] гэх мэт [[Манж Чин улс|манжийн]] эрхэнд ороогүй монгол нутаг болгоноор ном сургааль айлдаж байжээ. Зая бандид Намхайжамц 1648 оны хулгана жил Зүүнгарын нутаг [[Чүй гол]]ын эрэгт [[Авлай тайж]]ийнд өвөлжихдөө хамаг монгол хэлтэнд дөхөмчилж [[Монгол бичиг|худам монгол үсгийг]] тодруулж, тодорхой болгосон үсэг зохиосон нь [[тод үсэг]] юм. 1662 онд Төвөдөд очих замдаа [[Хөхнуур]]т нас нөгчжээ.

==Эшлэл==
{{reflist}}
[[Ангилал:Буддын шашин]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1599 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1662 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>fg3c3v10pqgz1rjt0qfdng0ziytekab</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Лоолийн Жамсранжав</title>
    <ns>0</ns>
    <id>31457</id>
    <revision>
      <id>709697</id>
      <parentid>669940</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T00:20:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>66.181.160.87</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2232" xml:space="preserve">{{Жүжигчин
| төрсөн_он         = 1936 он
| төрсөн_газар      = [[БНМАУ улс| Хятад]] улсын [[Ховд аймаг|Ховд]]&lt;br&gt;аймгийн [[Мянгад сум|Мянгад]] сум
| нас_барсан_он     = 2005 он (69 насалсан)
| яс_үндэс          = [[Монгол үндэстэн]]
| иргэн             = {{MGL3}}
| ажил_үйл          = [[жүжигчин]]
| үр_хүүхэд         = [[Жамсранжавын Оюундарь]]
| тайзны_нэр        =
| төрөл           = тайз (жүжиг), дэлгэц (УСК, ОАК)
| дүр_маяг        =
| танил_үе        =1950-аад он — 2005 он
| театр           =
| төгссөн_нь      =
| алдар_нэр       = '''Төр нийгмийн шан'''&lt;br&gt;Монгол улсын ардын жүжигчин (1996)
}} 
'''Лоолийн Жамсранжав''' — [[Монгол улс|Монголын]] тайз, дэлгэцийн [[жүжигчин]].

==Цол, шагнал==
* Төр нийгмийн шан Монгол улсын ардын жүжигчин (1996) Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон, Засгийн газрын хүндэт жуух бичгээр шагнажээ. Тэрбээр 1981 онд Монгол улсын гавьяат жүжигчин , Монгол улсын ардын жүжигчин (1996)

==Эх сурвалж==
* [http://artfilm.mn/person/2642/ ЛООЛИЙН ЖАМСРАНЖАВ]
{{Монгол улсад хамаарах}}

{{DEFAULTSORT:Жамсранжав, Лоолийн}}
[[Ангилал:Монголын кино жүжигчин]]
[[Ангилал:Театрын жүжигчин]]
[[Ангилал:Ардын Жүжигчин (Монгол)]]
[[Ангилал:Гавьяат Жүжигчин (Монгол)]]
[[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]]
[[Ангилал:Мянгадын хүн]]
[[Ангилал:Монголын хүн]]
[[Ангилал:Хятадууд]]
[[Ангилал:1936 онд төрсөн]]
[[Ангилал:2005 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>3r6sh33zudtiqlro3iyf6ba878dsvzs</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709698</id>
      <parentid>709697</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T00:21:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>66.181.160.87</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2232" xml:space="preserve">{{Жүжигчин
| төрсөн_он         = 1936 он
| төрсөн_газар      = [[БНМАУ улс| Монгол]] улсын [[Ховд аймаг|Ховд]]&lt;br&gt;аймгийн [[Мянгад сум|Мянгад]] сум
| нас_барсан_он     = 2005 он (69 насалсан)
| яс_үндэс          = [[Хятад үндэстэн]]
| иргэн             = {{MGL3}}
| ажил_үйл          = [[жүжигчин]]
| үр_хүүхэд         = [[Жамсранжавын Оюундарь]]
| тайзны_нэр        =
| төрөл           = тайз (жүжиг), дэлгэц (УСК, ОАК)
| дүр_маяг        =
| танил_үе        =1950-аад он — 2005 он
| театр           =
| төгссөн_нь      =
| алдар_нэр       = '''Төр нийгмийн шан'''&lt;br&gt;Монгол улсын ардын жүжигчин (1996)
}} 
'''Лоолийн Жамсранжав''' — [[Монгол улс|Монголын]] тайз, дэлгэцийн [[жүжигчин]].

==Цол, шагнал==
* Төр нийгмийн шан Монгол улсын ардын жүжигчин (1996) Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон, Засгийн газрын хүндэт жуух бичгээр шагнажээ. Тэрбээр 1981 онд Монгол улсын гавьяат жүжигчин , Монгол улсын ардын жүжигчин (1996)

==Эх сурвалж==
* [http://artfilm.mn/person/2642/ ЛООЛИЙН ЖАМСРАНЖАВ]
{{Монгол улсад хамаарах}}

{{DEFAULTSORT:Жамсранжав, Лоолийн}}
[[Ангилал:Монголын кино жүжигчин]]
[[Ангилал:Театрын жүжигчин]]
[[Ангилал:Ардын Жүжигчин (Монгол)]]
[[Ангилал:Гавьяат Жүжигчин (Монгол)]]
[[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]]
[[Ангилал:Мянгадын хүн]]
[[Ангилал:Монголын хүн]]
[[Ангилал:Хятадууд]]
[[Ангилал:1936 онд төрсөн]]
[[Ангилал:2005 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>sq6iw2xlumhrri896ndph8cea415twb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чаби хатан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>35282</id>
    <revision>
      <id>709744</id>
      <parentid>708724</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T05:36:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>122.201.31.33</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6014" xml:space="preserve">{{Хаан
|name= Чаби хатан
|title=[[Юань улс]]ын [[хатан|их хатан]]&lt;br&gt; (1273—1281 он)
|image= [[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|200px]]
|royal house=[[хонгирад]]
||successor=[[Намбуй хатан]]|predecessor=[[Хутугтай хатан]]|father=Анчин ноён|children=[[Чингим]], [[Мангала]], [[Номуган]]|dynasty=[[Юань Улс]]}}

'''Чаби хатан'''&lt;ref&gt;Ч.Содбилэг тэмдэглэхдээ: &quot;Чаби хатныг монголын түүх бичигт Чамбай, Чамбуй, Чамуй, [Чабуй], Цэвэр хатан гэх зэрэг харилцан адилгүй тэмдэглэдэг&quot;. Хятад галиг нэр нь Чаби (察必 ''Chábì'').&lt;/ref&gt; (1216–1281) бол Юань улсын [[Хубилай сэцэн хаан]]ы их '''[[хатан]]'''.

== Намтар ==
Чаби хатны төрсөн он тодорхойгүй. [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин, Хубилайн хоёрдугаар хатан байв. 

1259 онд [[Мөнх хаан|Мөнх]] хаан нас барахад Чаби хатан [[Хархорум]]д байхдаа [[Аригбөх]]ийн хаан болох гэж буйг Хубилайд нууц элчээр дамжуулан дуулгаж байв. 1260 онд Хубилайг [[Шанду]]д хаан өргөмжлөгдсөний дараа 1262 онд хатанд өргөмжлөв.  

1273 онд хааны зарлигаар Чаби хатанд '''Ёсонд бат, богдод таалагдсан, тэнгэрийн санаатай эелдсэн, бичигт мэргэн, гэгээн заяат төрийн их хатан'''&lt;ref&gt;Д.Идэр. Их Юань улсын хатад. УБ., 2016. т.23&lt;/ref&gt; ('''贞懿昭圣顺天睿文光应皇后''' - Zhēn yì zhāo shèng shùn tiān ruì wén guāng yīng huánghòu) цол хүртээж, навчит өргөмжлөл, хаш тамга соёрхож, улсын их хатанд өргөмжлөв. 

Чаби хатан хаанд зөвлөдөг, төрийн нөлөөтэй нэгэн байсан бөгөөд сайд нар хатанд таалагдаж байж алба хашдаг болов.

Хатны олон гавъяа зүтгэлээс цөөнийг бичвээс: ''&quot;Монголчуудын малгай урьд саравч гэж байхгүй байв. Хаан бээр нум сум харваж намнахуйд нүд нь гялбах учир түүнийгээ хатанд хэлсэнд хатан дэр даруй, малгайд нь саравч тааруулан оёж өгчээ. Үүнд хаан ихэд баясаж даруй малгайгаа өмсөх болов. Хатан бас нэг зүйлийн хувцас хийв. Тэр нь өмнөө хормойтой атал энгэргүй, ар хормой нь урд хормойгоосоо урт, хоолойвч ханцуйгүй, хоёр шилбэ хадаад нэгийг нь Бига хэмээв. Морин дээрээс харваж намнахад эвтэйхэн тул тэр цагт цөмөөрөө үлгэрлэн хийж өмсөв&quot;'' &lt;ref&gt;Д.Идэр. Их Юань Улсын Хатад. УБ., 2016. т.25-26&lt;/ref&gt; гэснээс үзвэл тухайн үеийн монголын дээл хувцас, малгайд өөрчлөлт шинэчлэлт хийжээ. Энд өгүүлэх саравчит малгай нь Юань улсын монгол хаадын хөрөгт зурагдсан малгай юм. 1276 онд Сүн улсын бэлэвсэн хатан Цюань овогт, Ся овогт болон бяцхан хааныг монголчууд олзлоход өрөвдөж, хүний өөрийн гэсэн сэтгэл гаргалгүй туслан тэтгэж байв. Чаби 1281 оны 3-р сард тэнгэрт хальсан ба 1294 онд ач хүү  [[Төмөр өлзийт хаан|Төмөр]] нь хаан болж '''&quot;Гэгээн хурц эергүү богд хатан&quot;''' ('''昭睿顺圣皇后'''-Rао Рүй Шэн Хуанху) хэмээн нэхэн өргөмжилжээ. Өвгөдийн сүмд Хубилай хааны тахилгын харшид хөргийг нь байрлуулан тахьсан.

== Гэр бүл ==
Чаби хатан бол [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин. Түүнийг хэдэн хүүхэд төрүүлсэн нь яг таг тодорхойгүй ч, 3-4 хөвгүүн ба 6 охин төрүүлсэн гэж түүхчид үздэг. Юань улсын судрын 114-р дэвтэр хатадын шастирт ганц Чингим хунтайжийн нэрийг бичсэн байдаг. Бас [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] Чабун хатан  [[Чингим|Жимхим]], [[Мангала|Минхлухан]], [[Номуган|Нумуган]], [[Хөхэчи]]  нэр зааж бичснээр хятад судрын дутууг перс хэлээр бичигдсэн монгол сурвалж бичиг нөхөж өгсөн.

== Эшлэл ==
{{лавлах холбоос}}

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|албан_тушаал= [[Монгол хатад|Их Монгол Улсын хатан]]
|он= 1260-1273 он
|өмнө= [[Хутугтай хатан]]
|дараа= [[Намбуй хатан]]
}}
{{Залгамжлал
|албан_тушаал= [[Монгол хатад|Юань Улсын их хатан]]
|он= 1273-1281 он
|өмнө= Байхгүй
|дараа= [[Намбуй хатан]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:Юань улсын хатан]]
[[Ангилал:Хубилай хааны хатан]]
[[Ангилал:1227 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1281 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>nuzuq9xhi39qbg6ph3e96evi8s46z18</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709768</id>
      <parentid>709744</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T09:33:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/122.201.31.33|122.201.31.33]] ([[User talk:122.201.31.33|Яриа]]) хэрэглэгчийн 709744 засварыг цуцлах</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5979" xml:space="preserve">{{Хаан
|name= Чаби хатан
|title=[[Юань улс]]ын [[хатан|их хатан]]&lt;br&gt; (1273—1281 он)
|image= [[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|200px]]
|royal house=[[хонгирад]]
||successor=[[Намбуй хатан]]|predecessor=[[Хутугтай хатан]]|father=Анчин ноён|children=[[Чингим]], [[Мангала]], [[Номуган]]|dynasty=[[Юань Улс]]}}

'''Чаби хатан'''&lt;ref&gt;Ч.Содбилэг тэмдэглэхдээ: &quot;Чаби хатныг монголын түүх бичигт Чамбай, Чамбуй, Чамуй, [Чабуй], Цэвэр хатан гэх зэрэг харилцан адилгүй тэмдэглэдэг&quot;. Хятад галиг нэр нь Чаби (察必 ''Chábì'').&lt;/ref&gt; (1216–1281) бол Юань улсын [[Хубилай сэцэн хаан]]ы их '''[[хатан]]'''.

== Намтар ==
Чаби хатны төрсөн он тодорхойгүй. [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин, Хубилайн хоёрдугаар хатан байв. 

1259 онд [[Мөнх хаан|Мөнх]] хаан нас барахад Чаби хатан [[Хархорум]]д байхдаа [[Аригбөх]]ийн хаан болох гэж буйг Хубилайд нууц элчээр дамжуулан дуулгаж байв. 1260 онд Хубилайг [[Шанду]]д хаан өргөмжлөгдсөний дараа 1262 онд хатанд өргөмжлөв.  

1273 онд хааны зарлигаар Чаби хатанд '''Ёсонд бат, богдод таалагдсан, тэнгэрийн санаатай эелдсэн, бичигт мэргэн, гэгээн заяат төрийн их хатан'''&lt;ref&gt;Д.Идэр. Их Юань улсын хатад. УБ., 2016. т.23&lt;/ref&gt; ('''贞懿昭圣顺天睿文光应皇后''' - Zhēn yì zhāo shèng shùn tiān ruì wén guāng yīng huánghòu) цол хүртээж, навчит өргөмжлөл, хаш тамга соёрхож, улсын их хатанд өргөмжлөв. 

Чаби хатан хаанд зөвлөдөг, төрийн нөлөөтэй нэгэн байсан бөгөөд сайд нар хатанд таалагдаж байж алба хашдаг болов.

Хатны олон гавъяа зүтгэлээс цөөнийг бичвээс: ''&quot;Монголчуудын малгай урьд саравч гэж байхгүй байв. Хаан бээр нум сум харваж намнахуйд нүд нь гялбах учир түүнийгээ хатанд хэлсэнд хатан дэр даруй, малгайд нь саравч тааруулан оёж өгчээ. Үүнд хаан ихэд баясаж даруй малгайгаа өмсөх болов. Хатан бас нэг зүйлийн хувцас хийв. Тэр нь өмнөө хормойтой атал энгэргүй, ар хормой нь урд хормойгоосоо урт, хоолойвч ханцуйгүй, хоёр шилбэ хадаад нэгийг нь Бига хэмээв. Морин дээрээс харваж намнахад эвтэйхэн тул тэр цагт цөмөөрөө үлгэрлэн хийж өмсөв&quot;'' &lt;ref&gt;Д.Идэр. Их Юань Улсын Хатад. УБ., 2016. т.25-26&lt;/ref&gt; гэснээс үзвэл тухайн үеийн монголын дээл хувцас, малгайд өөрчлөлт шинэчлэлт хийжээ. Энд өгүүлэх саравчит малгай нь Юань улсын монгол хаадын хөрөгт зурагдсан малгай юм. 1276 онд Сүн улсын бэлэвсэн хатан Цюань овогт, Ся овогт болон бяцхан хааныг монголчууд олзлоход өрөвдөж, хүний өөрийн гэсэн сэтгэл гаргалгүй туслан тэтгэж байв. Чаби 1281 оны 3-р сард тэнгэрт хальсан ба 1294 онд ач хүү  [[Төмөр өлзийт хаан|Төмөр]] нь хаан болж '''&quot;Гэгээн хурц эергүү богд хатан&quot;''' ('''昭睿顺圣皇后'''-Rао Рүй Шэн Хуанху) хэмээн нэхэн өргөмжилжээ. Өвгөдийн сүмд Хубилай хааны тахилгын харшид хөргийг нь байрлуулан тахьсан.

== Гэр бүл ==
Чаби хатан бол [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин. Түүнийг хэдэн хүүхэд төрүүлсэн нь яг таг тодорхойгүй ч, 3-4 хөвгүүн төрүүлсэн гэж түүхчид үздэг. Юань улсын судрын 114-р дэвтэр хатадын шастирт ганц Чингим хунтайжийн нэрийг бичсэн байдаг. Бас [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] Чабун хатан  [[Чингим|Жимхим]], [[Мангала|Минхлухан]], [[Номуган|Нумуган]] нэр зааж бичснээр хятад судрын дутууг перс хэлээр бичигдсэн монгол сурвалж бичиг нөхөж өгсөн.

== Эшлэл ==
{{лавлах холбоос}}

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|албан_тушаал= [[Монгол хатад|Их Монгол Улсын хатан]]
|он= 1260-1273 он
|өмнө= [[Хутугтай хатан]]
|дараа= [[Намбуй хатан]]
}}
{{Залгамжлал
|албан_тушаал= [[Монгол хатад|Юань Улсын их хатан]]
|он= 1273-1281 он
|өмнө= Байхгүй
|дараа= [[Намбуй хатан]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:Юань улсын хатан]]
[[Ангилал:Хубилай хааны хатан]]
[[Ангилал:1227 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1281 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>0uph8mkiiecrdlrfjpyro4aaq8wnbxx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Цзи гүнж</title>
    <ns>0</ns>
    <id>36396</id>
    <revision>
      <id>709655</id>
      <parentid>505886</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T13:05:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5196" xml:space="preserve">{{Инфобокс хувь хүн
| нэр                        = Цзи буюу Елена Петровна Унгерн-Штернберг
| хүндэтгэсэн_угтвар         = [[гүнж]]
| хүндэтгэсэн_дагавар        = Цзи буюу Елена Петровна Унгерн-Штернберг
| зураг                      = 
| зураг_хэмжээ               = 
| зурагны_дэвсгэр_тайлбар    = 
| тайлбар                    = 
| жинхэнэ_нэр                = 
| төрсөн_огноо               = 1900 он
| төрсөн_газар               = Бээжин хот
| нас_барсан_огноо           = тодорхойгүй
| нас_барсан_газар           = 
| үхлийн_шалтгаан            =
| олдсон_газар               =
| оршуулагдсан_газар         = 
| хөшөө_дурсгал              = 
| амьдарч_байсан_газар       = 1919 онд Бээжин, 1941 онд Мүгдэн хот
| яс_үндэс                   = 
| үндэстэн                   = [[манж]]
| аль_хотын_суугуул          = Бээжин
| бусад_нэр                  = 
| юугаараа_алдаршсан         = Манжийн хааны гүнж, бароны эхнэр
| телевиз                    = 
| боловсрол                  = 
| төгссөн_сургууль           =
| ажил_мэргэжил              =
| ажилд_авагч                = 
| байгууллага                = 
| алдартай_бүтээлүүд         = 
| хэв_маяг                   = 
| түүнд_нөлөөлсөн            =
| түүний_нөлөөлсөн           = 
| төлөөлөгч                  = 
| идэвхитэй_жилүүд           = 
| төрөлх_хот                 = Бээжин хот
| цалин                      = 
| хөрөнгө                    = 
| өндөр                      = 
| жин                        = 
| хэргэм                     = гүнж
| телевиз                    =
| хугацаа                    = 
| өмнөх_хүн                  = 
| залгамжлагч                = 
| нам                        = 
| хөдөлгөөн                  = 
| өрсөлдөгч                  = 
| зөвлөл                     = 
| шүтлэг                     = Загалмайн шашин
| шашны_бүлэг                = Ортодокс шашин
| ял_зэм                     = 
| ялын_гүйцэтгэл             = 
| ялын_нөхцөл                = 
| эхнэр_(нөхөр)              = [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн эхнэр
| хамтрагч                   = 
| хүүхэд                     = 
| эцэг_эх                    = 
| хамаатан                   = [[Манж Чин улс]] болон [[Манж-Го]] улсын [[эзэн хаан]] [[Хэвт Ёс|ПҮ-И]], Хайлаарын захирагч, генерал Чжан Куйву
| callsign                   = 
| шагнал                     = 
| гарын_үсэг                 = 
| гарын_үсэг_өөр             = 
| вэбсайт                    = 
| тэмдэглэл                  = 
}}

Цзи гүнж нь [[Манж]]ийн Чин улсын [[хаан]]ы [[гүнж]] байсан гэж [[Барон Унгерн]]тай холбоотой мэдээллүүдэд байдаг бодит хувь хүн. Эдгээрийг батлах баталгаа нь Бароноос [[хятад]]ад байгаа өөрийн сайн түнш хятад генералд бичсэн захидлууд бөгөөд эдгээрт үүнийг батлах бичиглэлүүд байдаг.
Барон Унгерн нь 1919 оны зун [[Бээжин]]д очсоны дараа Цзи гүнжтэй гэрлэсэн бөгөөд [[Орос]]ын [[Үнэн алдартны шашии]] ы дагуу гүнж өөрийн нэрийг слав гаралтай Елена Петровна нэрээр солисон байна. Зарим баримтаар Харбины сүмд гэж байдаг.
Энэ гүнжтэй холбоотой хамгийн сүүлийн мэдээ нь 1941 онд [[Манж-го]] улсын хаан [[Пүи]]гийн [[Чанчүнь]] хотын ордонд амьдарч байсан гэдэг мэдээ байна.

==Эх сурвалж==
*М.Г.[[Торновский]]. &quot;Монголчуудтайгаа бол би Лиссабон ч хүрнэ.&quot;Барон Унгерн. [[Орчуулагч]] Ж.[[Нэргүй]].3 дахь хэвлэл. УБ 2013 он.56-57 тал.

==Эшлэл==

==Гадаад холбоос==

[[Ангилал:Манж Чин Улс]]
[[Ангилал:Манжийн хааны гүнжүүд]]
[[Ангилал:1900 онд төрсөн]]
[[Ангилал:Хятадын хүн]]
[[Ангилал:Манж үндэстэн]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]</text>
      <sha1>dz7r1sk6y1i978h5zp834opet40x8nb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709656</id>
      <parentid>709655</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T13:06:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5195" xml:space="preserve">{{Инфобокс хувь хүн
| нэр                        = Цзи буюу Елена Петровна Унгерн-Штернберг
| хүндэтгэсэн_угтвар         = [[гүнж]]
| хүндэтгэсэн_дагавар        = Цзи буюу Елена Петровна Унгерн-Штернберг
| зураг                      = 
| зураг_хэмжээ               = 
| зурагны_дэвсгэр_тайлбар    = 
| тайлбар                    = 
| жинхэнэ_нэр                = 
| төрсөн_огноо               = 1900 он
| төрсөн_газар               = Бээжин хот
| нас_барсан_огноо           = тодорхойгүй
| нас_барсан_газар           = 
| үхлийн_шалтгаан            =
| олдсон_газар               =
| оршуулагдсан_газар         = 
| хөшөө_дурсгал              = 
| амьдарч_байсан_газар       = 1919 онд Бээжин, 1941 онд Мүгдэн хот
| яс_үндэс                   = 
| үндэстэн                   = [[манж]]
| аль_хотын_суугуул          = Бээжин
| бусад_нэр                  = 
| юугаараа_алдаршсан         = Манжийн хааны гүнж, бароны эхнэр
| телевиз                    = 
| боловсрол                  = 
| төгссөн_сургууль           =
| ажил_мэргэжил              =
| ажилд_авагч                = 
| байгууллага                = 
| алдартай_бүтээлүүд         = 
| хэв_маяг                   = 
| түүнд_нөлөөлсөн            =
| түүний_нөлөөлсөн           = 
| төлөөлөгч                  = 
| идэвхитэй_жилүүд           = 
| төрөлх_хот                 = Бээжин хот
| цалин                      = 
| хөрөнгө                    = 
| өндөр                      = 
| жин                        = 
| хэргэм                     = гүнж
| телевиз                    =
| хугацаа                    = 
| өмнөх_хүн                  = 
| залгамжлагч                = 
| нам                        = 
| хөдөлгөөн                  = 
| өрсөлдөгч                  = 
| зөвлөл                     = 
| шүтлэг                     = Загалмайн шашин
| шашны_бүлэг                = Ортодокс шашин
| ял_зэм                     = 
| ялын_гүйцэтгэл             = 
| ялын_нөхцөл                = 
| эхнэр_(нөхөр)              = [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн эхнэр
| хамтрагч                   = 
| хүүхэд                     = 
| эцэг_эх                    = 
| хамаатан                   = [[Манж Чин улс]] болон [[Манж-Го]] улсын [[эзэн хаан]] [[Хэвт Ёс|ПҮ-И]], Хайлаарын захирагч, генерал Чжан Куйву
| callsign                   = 
| шагнал                     = 
| гарын_үсэг                 = 
| гарын_үсэг_өөр             = 
| вэбсайт                    = 
| тэмдэглэл                  = 
}}

Цзи гүнж нь [[Манж]]ийн Чин улсын [[хаан]]ы [[гүнж]] байсан гэж [[Барон Унгерн]]тай холбоотой мэдээллүүдэд байдаг бодит хувь хүн. Эдгээрийг батлах баталгаа нь Бароноос [[хятад]]ад байгаа өөрийн сайн түнш хятад генералд бичсэн захидлууд бөгөөд эдгээрт үүнийг батлах бичиглэлүүд байдаг.
Барон Унгерн нь 1919 оны зун [[Бээжин]]д очсоны дараа Цзи гүнжтэй гэрлэсэн бөгөөд [[Орос]]ын [[Үнэн алдартны шашин]]ы дагуу гүнж өөрийн нэрийг слав гаралтай Елена Петровна нэрээр солисон байна. Зарим баримтаар Харбины сүмд гэж байдаг.
Энэ гүнжтэй холбоотой хамгийн сүүлийн мэдээ нь 1941 онд [[Манж-го]] улсын хаан [[Пүи]]гийн [[Чанчүнь]] хотын ордонд амьдарч байсан гэдэг мэдээ байна.

==Эх сурвалж==
*М.Г.[[Торновский]]. &quot;Монголчуудтайгаа бол би Лиссабон ч хүрнэ.&quot;Барон Унгерн. [[Орчуулагч]] Ж.[[Нэргүй]].3 дахь хэвлэл. УБ 2013 он.56-57 тал.

==Эшлэл==

==Гадаад холбоос==

[[Ангилал:Манж Чин Улс]]
[[Ангилал:Манжийн хааны гүнжүүд]]
[[Ангилал:1900 онд төрсөн]]
[[Ангилал:Хятадын хүн]]
[[Ангилал:Манж үндэстэн]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]</text>
      <sha1>qfpd4p4mzpytm8gkrtwz0eeq2cjcwey</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709657</id>
      <parentid>709656</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T13:11:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5191" xml:space="preserve">{{Инфобокс хувь хүн
| нэр                        = Цзи буюу Елена Петровна Унгерн-Штернберг
| хүндэтгэсэн_угтвар         = [[гүнж]]
| хүндэтгэсэн_дагавар        = Цзи буюу Елена Петровна Унгерн-Штернберг
| зураг                      = 
| зураг_хэмжээ               = 
| зурагны_дэвсгэр_тайлбар    = 
| тайлбар                    = 
| жинхэнэ_нэр                = 
| төрсөн_огноо               = 1900 он
| төрсөн_газар               = Бээжин хот
| нас_барсан_огноо           = тодорхойгүй
| нас_барсан_газар           = 
| үхлийн_шалтгаан            =
| олдсон_газар               =
| оршуулагдсан_газар         = 
| хөшөө_дурсгал              = 
| амьдарч_байсан_газар       = 1919 онд Бээжин, 1941 онд Мүгдэн хот
| яс_үндэс                   = 
| үндэстэн                   = [[манж]]
| аль_хотын_суугуул          = Бээжин
| бусад_нэр                  = 
| юугаараа_алдаршсан         = Манжийн хааны гүнж, бароны эхнэр
| телевиз                    = 
| боловсрол                  = 
| төгссөн_сургууль           =
| ажил_мэргэжил              =
| ажилд_авагч                = 
| байгууллага                = 
| алдартай_бүтээлүүд         = 
| хэв_маяг                   = 
| түүнд_нөлөөлсөн            =
| түүний_нөлөөлсөн           = 
| төлөөлөгч                  = 
| идэвхитэй_жилүүд           = 
| төрөлх_хот                 = Бээжин хот
| цалин                      = 
| хөрөнгө                    = 
| өндөр                      = 
| жин                        = 
| хэргэм                     = гүнж
| телевиз                    =
| хугацаа                    = 
| өмнөх_хүн                  = 
| залгамжлагч                = 
| нам                        = 
| хөдөлгөөн                  = 
| өрсөлдөгч                  = 
| зөвлөл                     = 
| шүтлэг                     = Загалмайн шашин
| шашны_бүлэг                = Ортодокс шашин
| ял_зэм                     = 
| ялын_гүйцэтгэл             = 
| ялын_нөхцөл                = 
| эхнэр_(нөхөр)              = [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн эхнэр
| хамтрагч                   = 
| хүүхэд                     = 
| эцэг_эх                    = 
| хамаатан                   = [[Манж Чин улс]] болон [[Манж-Го]] улсын эзэн хаан [[Хэвт Ёс|ПҮ-И]], Хайлаарын захирагч, генерал Чжан Куйву
| callsign                   = 
| шагнал                     = 
| гарын_үсэг                 = 
| гарын_үсэг_өөр             = 
| вэбсайт                    = 
| тэмдэглэл                  = 
}}

Цзи гүнж нь [[Манж]]ийн Чин улсын [[хаан]]ы [[гүнж]] байсан гэж [[Барон Унгерн]]тай холбоотой мэдээллүүдэд байдаг бодит хувь хүн. Эдгээрийг батлах баталгаа нь Бароноос [[хятад]]ад байгаа өөрийн сайн түнш хятад генералд бичсэн захидлууд бөгөөд эдгээрт үүнийг батлах бичиглэлүүд байдаг.
Барон Унгерн нь 1919 оны зун [[Бээжин]]д очсоны дараа Цзи гүнжтэй гэрлэсэн бөгөөд [[Орос]]ын [[Үнэн алдартны шашин]]ы дагуу гүнж өөрийн нэрийг слав гаралтай Елена Петровна нэрээр солисон байна. Зарим баримтаар Харбины сүмд гэж байдаг.
Энэ гүнжтэй холбоотой хамгийн сүүлийн мэдээ нь 1941 онд [[Манж-го]] улсын хаан [[Пүи]]гийн [[Чанчүнь]] хотын ордонд амьдарч байсан гэдэг мэдээ байна.

==Эх сурвалж==
*М.Г.[[Торновский]]. &quot;Монголчуудтайгаа бол би Лиссабон ч хүрнэ.&quot;Барон Унгерн. [[Орчуулагч]] Ж.[[Нэргүй]].3 дахь хэвлэл. УБ 2013 он.56-57 тал.

==Эшлэл==

==Гадаад холбоос==

[[Ангилал:Манж Чин Улс]]
[[Ангилал:Манжийн хааны гүнжүүд]]
[[Ангилал:1900 онд төрсөн]]
[[Ангилал:Хятадын хүн]]
[[Ангилал:Манж үндэстэн]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]</text>
      <sha1>mub0oq8aetu5dkoiomp5ssl2e4wpo7t</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709658</id>
      <parentid>709657</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T13:12:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Гадаад холбоос */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5123" xml:space="preserve">{{Инфобокс хувь хүн
| нэр                        = Цзи буюу Елена Петровна Унгерн-Штернберг
| хүндэтгэсэн_угтвар         = [[гүнж]]
| хүндэтгэсэн_дагавар        = Цзи буюу Елена Петровна Унгерн-Штернберг
| зураг                      = 
| зураг_хэмжээ               = 
| зурагны_дэвсгэр_тайлбар    = 
| тайлбар                    = 
| жинхэнэ_нэр                = 
| төрсөн_огноо               = 1900 он
| төрсөн_газар               = Бээжин хот
| нас_барсан_огноо           = тодорхойгүй
| нас_барсан_газар           = 
| үхлийн_шалтгаан            =
| олдсон_газар               =
| оршуулагдсан_газар         = 
| хөшөө_дурсгал              = 
| амьдарч_байсан_газар       = 1919 онд Бээжин, 1941 онд Мүгдэн хот
| яс_үндэс                   = 
| үндэстэн                   = [[манж]]
| аль_хотын_суугуул          = Бээжин
| бусад_нэр                  = 
| юугаараа_алдаршсан         = Манжийн хааны гүнж, бароны эхнэр
| телевиз                    = 
| боловсрол                  = 
| төгссөн_сургууль           =
| ажил_мэргэжил              =
| ажилд_авагч                = 
| байгууллага                = 
| алдартай_бүтээлүүд         = 
| хэв_маяг                   = 
| түүнд_нөлөөлсөн            =
| түүний_нөлөөлсөн           = 
| төлөөлөгч                  = 
| идэвхитэй_жилүүд           = 
| төрөлх_хот                 = Бээжин хот
| цалин                      = 
| хөрөнгө                    = 
| өндөр                      = 
| жин                        = 
| хэргэм                     = гүнж
| телевиз                    =
| хугацаа                    = 
| өмнөх_хүн                  = 
| залгамжлагч                = 
| нам                        = 
| хөдөлгөөн                  = 
| өрсөлдөгч                  = 
| зөвлөл                     = 
| шүтлэг                     = Загалмайн шашин
| шашны_бүлэг                = Ортодокс шашин
| ял_зэм                     = 
| ялын_гүйцэтгэл             = 
| ялын_нөхцөл                = 
| эхнэр_(нөхөр)              = [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн эхнэр
| хамтрагч                   = 
| хүүхэд                     = 
| эцэг_эх                    = 
| хамаатан                   = [[Манж Чин улс]] болон [[Манж-Го]] улсын эзэн хаан [[Хэвт Ёс|ПҮ-И]], Хайлаарын захирагч, генерал Чжан Куйву
| callsign                   = 
| шагнал                     = 
| гарын_үсэг                 = 
| гарын_үсэг_өөр             = 
| вэбсайт                    = 
| тэмдэглэл                  = 
}}

Цзи гүнж нь [[Манж]]ийн Чин улсын [[хаан]]ы [[гүнж]] байсан гэж [[Барон Унгерн]]тай холбоотой мэдээллүүдэд байдаг бодит хувь хүн. Эдгээрийг батлах баталгаа нь Бароноос [[хятад]]ад байгаа өөрийн сайн түнш хятад генералд бичсэн захидлууд бөгөөд эдгээрт үүнийг батлах бичиглэлүүд байдаг.
Барон Унгерн нь 1919 оны зун [[Бээжин]]д очсоны дараа Цзи гүнжтэй гэрлэсэн бөгөөд [[Орос]]ын [[Үнэн алдартны шашин]]ы дагуу гүнж өөрийн нэрийг слав гаралтай Елена Петровна нэрээр солисон байна. Зарим баримтаар Харбины сүмд гэж байдаг.
Энэ гүнжтэй холбоотой хамгийн сүүлийн мэдээ нь 1941 онд [[Манж-го]] улсын хаан [[Пүи]]гийн [[Чанчүнь]] хотын ордонд амьдарч байсан гэдэг мэдээ байна.

==Эх сурвалж==
*М.Г.[[Торновский]]. &quot;Монголчуудтайгаа бол би Лиссабон ч хүрнэ.&quot;Барон Унгерн. [[Орчуулагч]] Ж.[[Нэргүй]].3 дахь хэвлэл. УБ 2013 он.56-57 тал.

==Эшлэл==

==Гадаад холбоос==

[[Ангилал:гүнжүүд]]
[[Ангилал:1900 онд төрсөн]]
[[Ангилал:Хятадын хүн]]
[[Ангилал:Манж үндэстэн]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]</text>
      <sha1>3jge8wokjhoch54en8cx2hqbv08gtvs</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709780</id>
      <parentid>709658</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T10:33:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.237.59.237</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5344" xml:space="preserve">{{Инфобокс хувь хүн
| нэр                        = Цзи буюу Елена Петровна Унгерн-Штернберг
| хүндэтгэсэн_угтвар         = [[гүнж]]
| хүндэтгэсэн_дагавар        = Цзи буюу Елена Петровна Унгерн-Штернберг
| зураг                      = 
| зураг_хэмжээ               = 
| зурагны_дэвсгэр_тайлбар    = 
| тайлбар                    = 
| жинхэнэ_нэр                = 
| төрсөн_огноо               = 1900 он
| төрсөн_газар               = Бээжин хот
| нас_барсан_огноо           = тодорхойгүй
| нас_барсан_газар           = 
| үхлийн_шалтгаан            =
| олдсон_газар               =
| оршуулагдсан_газар         = 
| хөшөө_дурсгал              = 
| амьдарч_байсан_газар       = 1919 онд Бээжин, 1941 онд Мүгдэн хот
| яс_үндэс                   = 
| үндэстэн                   = [[манж]]
| аль_хотын_суугуул          = 
| бусад_нэр                  = 
| юугаараа_алдаршсан         = Манжийн хааны гүнж, бароны эхнэр
| телевиз                    = 
| боловсрол                  = 
| төгссөн_сургууль           =
| ажил_мэргэжил              =
| ажилд_авагч                = 
| байгууллага                = 
| алдартай_бүтээлүүд         = 
| хэв_маяг                   = 
| түүнд_нөлөөлсөн            =
| түүний_нөлөөлсөн           = 
| төлөөлөгч                  = 
| идэвхитэй_жилүүд           = 
| төрөлх_хот                 = Бээжин хот
| цалин                      = 
| хөрөнгө                    = 
| өндөр                      = 
| жин                        = 
| хэргэм                     = гүнж
| телевиз                    =
| хугацаа                    = 
| өмнөх_хүн                  = 
| залгамжлагч                = 
| нам                        = 
| хөдөлгөөн                  = 
| өрсөлдөгч                  = 
| зөвлөл                     = 
| шүтлэг                     = Загалмайн шашин
| шашны_бүлэг                = Ортодокс шашин
| ял_зэм                     = 
| ялын_гүйцэтгэл             = 
| ялын_нөхцөл                = 
| эхнэр_(нөхөр)              = [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн эхнэр
| хамтрагч                   = 
| хүүхэд                     = 
| эцэг_эх                    = 
| хамаатан                   = [[Манж Чин улс]] болон [[Манж-Го]] улсын эзэн хаан [[Хэвт Ёс|ПҮ-И]], Хайлаарын захирагч, генерал Чжан Куйву
| callsign                   = 
| шагнал                     = 
| гарын_үсэг                 = 
| гарын_үсэг_өөр             = 
| вэбсайт                    = 
| тэмдэглэл                  = 
}}

{{external media
| width    = 250px
| image1   = [http://www.mgl9.com/zb_users/upload/2018/08/20180805062547153342154717248.jpg « Цзи гүнж»] (баруун эсвэл зүүн талд, энэ нь мэдэгдэхгүй)
}}
Цзи гүнж нь [[Манж]]ийн Чин улсын [[хаан]]ы [[гүнж]] байсан гэж [[Барон Унгерн]]тай холбоотой мэдээллүүдэд байдаг бодит хувь хүн. Эдгээрийг батлах баталгаа нь Бароноос [[хятад]]ад байгаа өөрийн сайн түнш хятад генералд бичсэн захидлууд бөгөөд эдгээрт үүнийг батлах бичиглэлүүд байдаг.
Барон Унгерн нь 1919 оны зун [[Бээжин]]д очсоны дараа Цзи гүнжтэй гэрлэсэн бөгөөд [[Орос]]ын [[Үнэн алдартны шашин]]ы дагуу гүнж өөрийн нэрийг слав гаралтай Елена Петровна нэрээр солисон байна. Зарим баримтаар Харбины сүмд гэж байдаг.
Энэ гүнжтэй холбоотой хамгийн сүүлийн мэдээ нь 1941 онд [[Манж-го]] улсын хаан [[Пүи]]гийн [[Чанчүнь]] хотын ордонд амьдарч байсан гэдэг мэдээ байна.

==Эх сурвалж==
*М.Г.[[Торновский]]. &quot;Монголчуудтайгаа бол би Лиссабон ч хүрнэ.&quot;Барон Унгерн. [[Орчуулагч]] Ж.[[Нэргүй]].3 дахь хэвлэл. УБ 2013 он.56-57 тал.

==Эшлэл==

==Гадаад холбоос==

[[Ангилал:гүнжүүд]]
[[Ангилал:1900 онд төрсөн]]
[[Ангилал:Хятадын хүн]]
[[Ангилал:Манж үндэстэн]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]</text>
      <sha1>7m9b3lxchvmsl7hbrz04myuxq9qkixt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709781</id>
      <parentid>709780</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T10:34:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.237.59.237</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5343" xml:space="preserve">{{Инфобокс хувь хүн
| нэр                        = Цзи буюу Елена Петровна Унгерн-Штернберг
| хүндэтгэсэн_угтвар         = [[гүнж]]
| хүндэтгэсэн_дагавар        = Цзи буюу Елена Петровна Унгерн-Штернберг
| зураг                      = 
| зураг_хэмжээ               = 
| зурагны_дэвсгэр_тайлбар    = 
| тайлбар                    = 
| жинхэнэ_нэр                = 
| төрсөн_огноо               = 1900 он
| төрсөн_газар               = Бээжин хот
| нас_барсан_огноо           = тодорхойгүй
| нас_барсан_газар           = 
| үхлийн_шалтгаан            =
| олдсон_газар               =
| оршуулагдсан_газар         = 
| хөшөө_дурсгал              = 
| амьдарч_байсан_газар       = 1919 онд Бээжин, 1941 онд Мүгдэн хот
| яс_үндэс                   = 
| үндэстэн                   = [[манж]]
| аль_хотын_суугуул          = 
| бусад_нэр                  = 
| юугаараа_алдаршсан         = Манжийн хааны гүнж, бароны эхнэр
| телевиз                    = 
| боловсрол                  = 
| төгссөн_сургууль           =
| ажил_мэргэжил              =
| ажилд_авагч                = 
| байгууллага                = 
| алдартай_бүтээлүүд         = 
| хэв_маяг                   = 
| түүнд_нөлөөлсөн            =
| түүний_нөлөөлсөн           = 
| төлөөлөгч                  = 
| идэвхитэй_жилүүд           = 
| төрөлх_хот                 = Бээжин хот
| цалин                      = 
| хөрөнгө                    = 
| өндөр                      = 
| жин                        = 
| хэргэм                     = гүнж
| телевиз                    =
| хугацаа                    = 
| өмнөх_хүн                  = 
| залгамжлагч                = 
| нам                        = 
| хөдөлгөөн                  = 
| өрсөлдөгч                  = 
| зөвлөл                     = 
| шүтлэг                     = Загалмайн шашин
| шашны_бүлэг                = Ортодокс шашин
| ял_зэм                     = 
| ялын_гүйцэтгэл             = 
| ялын_нөхцөл                = 
| эхнэр_(нөхөр)              = [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн эхнэр
| хамтрагч                   = 
| хүүхэд                     = 
| эцэг_эх                    = 
| хамаатан                   = [[Манж Чин улс]] болон [[Манж-Го]] улсын эзэн хаан [[Хэвт Ёс|ПҮ-И]], Хайлаарын захирагч, генерал Чжан Куйву
| callsign                   = 
| шагнал                     = 
| гарын_үсэг                 = 
| гарын_үсэг_өөр             = 
| вэбсайт                    = 
| тэмдэглэл                  = 
}}

{{external media
| width    = 250px
| image1   = [http://www.mgl9.com/zb_users/upload/2018/08/20180805062547153342154717248.jpg «Цзи гүнж»] (баруун эсвэл зүүн талд, энэ нь мэдэгдэхгүй)
}}
Цзи гүнж нь [[Манж]]ийн Чин улсын [[хаан]]ы [[гүнж]] байсан гэж [[Барон Унгерн]]тай холбоотой мэдээллүүдэд байдаг бодит хувь хүн. Эдгээрийг батлах баталгаа нь Бароноос [[хятад]]ад байгаа өөрийн сайн түнш хятад генералд бичсэн захидлууд бөгөөд эдгээрт үүнийг батлах бичиглэлүүд байдаг.
Барон Унгерн нь 1919 оны зун [[Бээжин]]д очсоны дараа Цзи гүнжтэй гэрлэсэн бөгөөд [[Орос]]ын [[Үнэн алдартны шашин]]ы дагуу гүнж өөрийн нэрийг слав гаралтай Елена Петровна нэрээр солисон байна. Зарим баримтаар Харбины сүмд гэж байдаг.
Энэ гүнжтэй холбоотой хамгийн сүүлийн мэдээ нь 1941 онд [[Манж-го]] улсын хаан [[Пүи]]гийн [[Чанчүнь]] хотын ордонд амьдарч байсан гэдэг мэдээ байна.

==Эх сурвалж==
*М.Г.[[Торновский]]. &quot;Монголчуудтайгаа бол би Лиссабон ч хүрнэ.&quot;Барон Унгерн. [[Орчуулагч]] Ж.[[Нэргүй]].3 дахь хэвлэл. УБ 2013 он.56-57 тал.

==Эшлэл==

==Гадаад холбоос==

[[Ангилал:гүнжүүд]]
[[Ангилал:1900 онд төрсөн]]
[[Ангилал:Хятадын хүн]]
[[Ангилал:Манж үндэстэн]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]</text>
      <sha1>3quqrqjr1pquxuvoqjw86j9ujug6o84</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Азийн морин дивиз</title>
    <ns>0</ns>
    <id>36845</id>
    <revision>
      <id>709788</id>
      <parentid>702846</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T11:52:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7818" xml:space="preserve">{{Инфобокс зэвсэгт хүчний нэгтгэл
|Name=Азийн морин дивиз
|Bild=[[File:Солдаты бурят-монгольского полка Азиатской конной дивизии.jpg|300px]]
|Beschriftung=
|Daten=
|Startdatum=[[1919]] оны 5 сарын 28
|Enddatum=[[1921]] оны намар
|Land= {{RUS|WIDTH=22|#}} [[Цагаан хөдөлгөөн]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;([[1920]] оны 9 сар хүртэл)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;[[Файл:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|border|{{{1|22px}}}]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;([[1920]] оны 9 сараас хойш)&lt;/small&gt;
|Streitkräfte=Оросын Дорнод хязгаарын зэвсэгт хүчин &lt;br /&gt;
&lt;small&gt;([[1920]] оны 4 сар хүртэл)&lt;/small&gt; &lt;br /&gt;
Алс дорнодын арми &lt;br /&gt;
&lt;small&gt;([[1920]] оны 4-9 сар)&lt;/small&gt; &lt;br /&gt;
Богд хааны арми &lt;br /&gt;
&lt;small&gt;([[1920]] оны 9 сараас хойш)&lt;/small&gt;
|Teilstreitkraft=
|Truppengattung=[[Морин цэрэг]]
|Typ=Хуурай замын цэргийн бүлэг
|Gliederung=
|Mannstärke= 2400 сэлэм &lt;br /&gt;
&lt;small&gt;([[1920]] оны 9 сар)&lt;/small&gt; &lt;br /&gt;
3500 сэлэм &lt;br /&gt;
&lt;small&gt;([[1921]] оны 6 сар)&lt;/small&gt;
|Teil_von=
|Stationierungsort=[[Хүрээ]], [[Монгол]]
|Stationierungsort_Bezeichnung=
|Spitzname=
|Schutzpatron=
|Motto=
|Farben=
|Farben_Bezeichnung=
|Marsch=
|Maskottchen=
|Ausrüstung=
|Ausrüstung_Bezeichnung=
|Schlachten=[[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Нийслэл хүрээг чөлөөлсөн]]&lt;br /&gt;
[[Ардын хувьсгал|Монголын ардын хувьсгал]] &lt;br /&gt;
[[Оросын иргэний дайн]]:
* [[Читийн операци]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь|Монголын операци]]
|Schlachten_Bezeichnung=
|Jahrestage=
|Auszeichnungen=
|battle_honours=
}}

'''Азийн морин дивиз''' нь [[Оросын иргэний дайн]]д болон Монголын 1921 оны [[Ардын хувьсгал]]ын жилүүдэд [[орос]] бус ази гаралтай үндэстнүүдээс бүрдүүлсэн [[цэрэг|цэргийн]] нэгтгэл юм.
Тус [[wikt:дивиз|дивиз]] нь [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн удирдлагаар 1921 онд [[Монгол]]ын [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн]] түүхэн гавьяатай юм.

== Монголд нэвтэрсэн нь ==
[[Файл:Азийн морин дивизийн туг.png|thumb|340px|туг]]
Урьд нь Семенов, Унгерн хоёр цагаан хааны цэрэг байхдаа Монголын Ховдын хязгаарт офицерээр алба хашиж байсан найзууд билээ. Тийм ч учраас эд Монголыг сайн мэддэг байсан юм. Унгерний цэрэг Хүрээ рүү Сэлбэ Улиастай голын дундуур одоогийн Цагаан даваагаар даван ирж Хятадын армитай тулалдаад ихэд ялагдан буцсан. Энэ үед Хүрээн дэх оросуудын байдал хүндэрч хувьсгалч үзэлтэй Кучеренко нар биднийг гамин цэрэгт ховлосноос болж олон хүн шоронд орсон юм. Барон 1921 он гармагц хоёрдугаар сард дахин довтолж өөрөөсөө хэд дахин олон хүнтэй Хятадын байнгын армийг бутцохисон. Тэр үед маш их цуу явж байсан. Хятадын талд үнэн очдоггүй байсан болохоор олон мянган цэрэгтэй арми ирчихэж гэж сэтгэлээр унаад ялагдсан байх талтай. Хятадууд Бээжингээс нэмэлт хүч татах хүсэлт гаргасан байсан. Түүний түрүүчийг Барон өөрөө мордон Чойр орчимд хиар цохисон юм. Үүнээс хойш хятадууд Монголд Бароныг дийлэхгүй юм байна гэж ойлгоод дахиж нааш нь цэрэг цуух хөдөлгөөгүй.

Унгерн маш том төлөвлөгөөтэй байсан. Тэрээр нутгийн иргэдийн дэмжлэгтэйгээр Орос дахь иргэний дайны давалгааг эргүүлж, [[Улаан Арми|улаантнууд]]ыг ялж, [[хаант засаглал]]ыг сэргээхээр явж байв. Тиймээс ч Хүрээд ард түмнийхээ үйлдсэн харгис хэрцгий байдлыг барон ямар нэгэн байдлаар хязгаарлах гэж оролдсон боловч чадаагүй. Хаашаа ч харсан, хаа сайгүй дүүжлүүр байсан гэдгийг нүдээр үзсэн нэгэн гэрч дурссан. Хөөрхий ард түмэн, буддын лам нар, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, хөгшин залуу, хүүхэд ч бай тэдний дээр найгацгаав. Унгерн [[монголчууд]]ын эсрэг харгислал үйлдсэн цэргүүдийг цаазаар авах хүртэл хатуу шийтгэх тухай зарлиг гаргасан боловч энэ зааврыг тэр бүр дагаж мөрддөггүй байв. Одоохондоо хөгшин хүүхнүүдийг боомилсон хүнд хэн ч саад болоогүй бөгөөд золиосных нь тоо арав дөхөхөд л хүртэх ёстойгоо авсан.

Гурав хоногийн дараа Унгерн хатуу дүрэм тогтоожээ: дээрэм тонуул хийсэн гэж сэжиглэгдсэн хүн бүр, тэр байтугай нутгийн оршин суугчдыг хүртэл хатуу шийтгэх ёстой байв. Удалгүй үймээн самуун бараг зогсов, нэг &quot;гэхдээ&quot; нь: уг тогтоол нь антисемитийн бароныг ихэд үзэн яддаг еврейчүүдэд хамаарахгүй байв.

Хүрээ руу дайрсны дараа [[еврей]] гэр бүлүүд хотод үлдсэн хэвээр байсан бөгөөд Унгерны казакууд сонгодог погромуудыг хийжээ. Тэдний уламжлалд антисемитизм байдаггүй тул монголчууд юу болоод байгааг ойлгосонгүй. Еврейчүүдийг морин цэргүүд агнаж, Хүрээ хотын гудамжаар хөөж, линч хийж, зугаа цэнгэлийн зорилгоор олны өмнө тамлуулж байв.&lt;ref&gt;[https://lenta.ru/articles/2016/09/07/ungern/ Кровавый барон Как российский белый офицер чуть не стал диктатором Евразии] Лента.Ру. 2016&lt;/ref&gt;

==Командлагч==
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]
* [[Генерал Бакич]]
* [[Кайгородов]]

==Эшлэл==
&lt;references /&gt;

{{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}}

[[Ангилал:Азийн морин дивиз| ]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]</text>
      <sha1>kb9bfi8rmkadrmkczo7pj6t3hfnju5e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ховдыг чөлөөлөх байлдаан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>37742</id>
    <revision>
      <id>709648</id>
      <parentid>701185</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T12:12:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25123" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
|conflict=Ховдыг чөлөөлөх байлдаан
|partof= [[Манжийн эсрэг монголчуудын тэмцэл]]
|image       = [[Зураг:Generals of Occupaed Hovd.jpg|300px]]
|caption     = Ховдыг чөлөөлөхөд голлон оролцогч нар. Зүүн гараас: Дөрвөд Далай хан Түмэндэлгэржав, [[Ринчинпилийн Наваанцэрэн|Наваанцэрэн]] бэйл, Жалханз хутагт Дамдинбазар, Догшин ноён хутагт Дамбийжанцан, Улаангомын Зоригт хан Содномжамц. 1912 оны 8 сар. Ховд хот
|campaign=Ховдыг чөлөөлөх байлдаан
|date=1912 оны 6 сарын 9- 8 сарын 6
|place=[[Монгол улс]], [[Ховд аймаг]], [[Ховд хот]]
|casus= Монголчуудын ялалт
|territory=[[Баруун хязгаар]]ын  монголчууд амьдардаг нутгийг [[Манж Чин гүрэн|Манжаас]]ээс чөлөөлсөн.
|result= Богд Хаант Монгол Улсад Ховдын хязгаар буюу Баруун хязгаарыг нэгтгэсэн
|combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1889–1912).svg|border|22px]] [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин гүрэн]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],&lt;br /&gt; [[Хатанбаатар Магсаржав]], &lt;br /&gt; [[Жа лам Дамбийжанцан]], &lt;br /&gt;[[Содномын Дамдинбазар|Жалханз хутагт Дамдинбазар]], &lt;br /&gt; [[Тогтох гүн]], &lt;br /&gt;[[Хайсан]] [[гүн]], &lt;br /&gt;Дөрвөд далай ханы ахмад хүү [[Түмэндэлгэржав]], &lt;br /&gt; [[Жалцангомбоцэдэн]], &lt;br /&gt; [[Тагнын Урианхайн хязгаар|Урианхайн]] Гомбодорж
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1889–1912).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; сайд [[Бао Жүн]] {{surrender}}
|strength1=[[Богд Хаант Монгол Улс]]ын армийн ангиуд нийтдээ 5000 орчим цэрэг 
|strength2=3000 [[цэрэг]]&lt;br /&gt;
|casualties1=алуулсан 45, &lt;br /&gt;шархадсан тодорхой бус
|casualties2=алуулсан 200,&lt;br /&gt;олзлуулсан 1200&lt;br /&gt;тэмээ 1000&lt;br /&gt;морь 1000,&lt;br /&gt;хонь 5000 &lt;br /&gt;буу 200 &lt;br /&gt; сум 20000 &lt;br /&gt; мөнгө 20000 лан
}}
'''Ховдыг чөлөөлөх байлдаан''' нь Дундад зуунд монголчуудын Манжийн эсрэг хийсэн дайны тулалдаануудаас хойш анх удаа Монгол-Манжийн хооронд болсон эхний бөгөөд эцсийн тулалдаан юм.
[[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]
[[Файл:Khatanbaatar_Magsarjav.jpg|thumb|right|200px|Хатанбаатар Магсаржав]]
[[Файл:陶克陶胡.jpg|thumb|right|200px|Тогтох гүн]]
[[Файл:Sodnomyn_Damdinbazar.jpg|thumb|right|200px|Жалханз хутагт]]
[[Файл:Dambija2.jpg|thumb|right|200px|Жа лам]]

==Үүссэн нөхцөл==
1912 онд [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[Сандо амбан]]ыг хөөн [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг байгуулж, тусгаар тоггнолоо тунхагласан боловч хамгийн хэцүү зорилт үлдсэн байв. Энэ бол баруун хязгаарт үүрлэсэн [[манж]] цэргийг цохин зайлуулах явдал байв. Эхлээд Улиастайд Гончигдамба сайд, Ховдод Наваанцэрэн ноёныг Богдын засгийн газраас тохоон томиллоо. Тэдгээр сайд нар Баруун хязгаарын ноёдтой харилцаж монголчуудын нэгдсэн улсын хэргийг сурталчлахын зэрэгцээ нийт нутгийг чөлөөлөх бэлтгэл ажлуудыг хийв. Ноёдын хурал хийж, Хүрээтэй харилцсаны хойно [[Ховд (хот)|Ховд хот]]ыг цэргийн хүчээр чөлөөлөхөөс өөр аргагүй гэсэн шийдвэрт хүрчээ. Энэ зорилгоор 1912 оны зуны эхэн сарын шинийн 9-нд Нийслэл Хүрээнээс  Богдын зарлигаар 500 цэрэгтэй [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]], [[Хатанбаатар Магсаржав]] нар [[Улиастай]]д ирэв. Энэ цэрэгт Горлосын [[Тогтох гүн|Тогтох]] тайжийн цэргээс Гэндэн, Лаасаг, Найданжав, Насантогтох нарын 48 хүн оролцож явжээ. Эд бол манж хятад цэрэгтэй удаа дараа байлдаж байсан дайчин эрс байв. Ховдын байдал нэн яаралтай арга хэмжээ авахыг шаардаж байсан тул С.Магсаржав нар Ховдын тойрог, Урианхайн хязгаарт цэрэг татлага яаралтай зарласан боловч эхний үед явц муутай байлаа. Энэ үед баруун монголд [[Жа лам Дамбийжанцан]] нэр хүндтэй байв&lt;ref&gt; Дамбийжанцан. Баримт бичгийн эмхтгэл (1912-1914.05). I боть. Эмхэтгэж хэвлэлд бэлтгэсэн З.Лонжид, На.Сүхбаатар, Г.Намнансүрэн. “Соёмбо принтинг” хэвлэх үйлдвэр УБ.,2012.&lt;/ref&gt;. Баруун хязгаарын сайд Зоригт ван Наваанцэрэн, түүний зөвлөх Жалханз хутагт нар гол үйл явцыг удирдаж байлаа&lt;ref&gt;[http://ardchilal.mn/20514.html Монгол туургатны баатрууд Ховд хотыг чөлөөлсөн нь]&lt;/ref&gt;.

==Тулалдааны өмнө==
Хүрээнээс ирсэн сайд, жанжид Жа ламын тусламж нөлөөг авч түүний нэр хүнд, сүр хүчээр баруун монгол, урианхайг хөдөлгөж, [[Ховд]]ыг дайлахаар болжээ&lt;ref&gt;[http://www.sonin.mn/news/politics-fb-bot/107355 Ховдыг чөлөөлсөн тулаан ба Торгуудын Төмөрцэрэн (Төмөржин) гүнгийн тухай...] А.Баатархуяг&lt;/ref&gt;. Улмаар Дөрвөд далай ханы ахмад хүү Түмэндэлгэржав дөрвөд, баяд нийлсэн 700-гаад цэргээ авч Жалханз хутагтын дэргэд, мөн Урианхайн Гомбодорж 300 цэрэгтэй Улаангомд, түүнчлэн Урианхайн Ши бэйсийн 17 сумын 300 цэрэг нэмэн ирснээр цэрэг дайчилгааны ажлын явц түргэсэж ирэв. Ж.Дамдинсүрэн, С.Магсаржав нар Улиастайгаас мордож баруун хоёр аймгийн 400 гаруй цэргийг замдаа авч, Ховдын босго Хар усны өртөөний орчим очоод, Манлай баатар Ж.Дамдинсүрэн монгол цэргийн уламжлалыг дагаж цэргээ хороо, анги, арванаар хуваан тэгшлэн засаж, арван хүнд галын дарга, 50 хүн тутамд ангийн дарга, дөрвөн анги тутамд хорооны дарга, жагсаалын дарга бичээч тус тус томилон журамлажээ. Тэгээд хотыг чөлөөлөх төлөвлөгөө боловсруулахдаа, юуны өмнө хотыг бүсэлж, гадагш харилцаа бариулахгүй болгохыг урьтал болгожээ. Энэ нь их буу байхгүй, буу зэвсэг муутай монгол цэргүүдэд эсрэг талаа туйлдуулан, хүчийг нь сулруулан ялах сайн арга байв.

Нэг өдөр хотын байдлыг тагнаж мэдэхээр С.Магсаржав өөрөө Бүүвээ, Дамчаа, Дорждэрэм, монхор Хайдав нартай, Ж.Дамдинсүрэн мөн хориод цэрэгтэй явж, баруун, зүүн талаар нь Алаг толгой, Модон овооны зам өнгөрдөг Ховд хотын урд хөндийд оршдог Ширээт улаанд сэм гарч, хотын байдлыг ажиглахад, хөл хөдөлгөөн ихтэй байжээ. Тэгтэл хотын хэрмийн урд хаалгаар найман морьтой хүн гарч, Алаг толгойн замаар ирэхэд нь нууцаар ойртон, буудаж сандаргаж дөрвийг нь алж, хоёрыг нь зугтаалган, бас хоёрыг нь амьдаар баривчлав. Тэднийг байцаахад Ховдын амбаны газраас Ж.Дамдинсүрэн, С.Магсаржав нар цөөн цэрэгтэй Захбулгийн өртөөний ойролцоо ирж хориглосныг мэдэж байлдахаар бэлтгэн, зүг бүрт харуул, тагнуул гаргаж буйг мэдээд тэр оройдоо цэргээ хөдөлгөжээ. 
 
Цэргийн гол хүчний түрүүнд гурван хэсэг сэргийлэх харуул гаргаж, толгойн сэргийлэхийг Модон овооны замаар, баруун, зүүн, хажуугийн хүчийг Алагтолгой, Эмээлтхөтөлийн чигээр, гол хүчийг Модон овооны замаар хөдөлгөж, хотын өмнөх их, бага хоёр элсэн толгойн зүүн талаар өнгөрөөд баруун хойш эргэж, Талын улааны /хожим Баатар Хайрхан нэртэй болсон/ баруун суганд байрлуулав. Тэр цагаас эхлэн дайчилсан цэргүүд ирж нийлсээр монгол цэрэг 3000 орчим болж, 1912 оны 5 дугаар сард Ховд хотыг баруун талаас нь хагас бүсэлж, чухал замын хүзүүвч гарц боомтыг эзлэн, манж цэргийн хүрээг гаднаас тусламж авах боломж муутай болгожээ.

==Туслах хүчийг бут цохисон нь==
Энэ хооронд Алтайн Шар сүмээс ван Балдарын зүгээс Ховдын цэрэгт зэвсэг хүргэж туслахаар явуулсан 500-гаад цэргийг Буянт голын нэг цутгал Шаварт гол дээр Магсаржавын удирдсан цэрэг тосон байлдаж, Улаан богочид байсан цэрэг нэмэн очиж бүтэн өдөр тулалдан дийлж, 139 хүнийг алж, 3000 лан мөнгө, олон морь тэмээ, зэр зэвсэг олзлон авчээ. Энэхүү цохигдсон цэргээс цөөн хүн зугтаж Ховд хотод орж амжсан байна. Энэ өдрийн буудалцааны үеэр туслахаар ирсэн цэргээ хамгаалахаар хотын манж хятад цэргийн хүрээнээс цэрэг гарган явуулсныг дөрвөд хоёр аймаг, Урианхайн хошуудын цэрэг хавсран цохиж буцаав. Ховдын манж цэргийн удирдлага хилийн чанад дахь Өрөмч, [[Шар сүм]]ийн цэргийн ангид хэл хүргүүлж, монгол цэргийг гаднаас нь бүслүүлээд гадна дотно хоёр талаас хавчин цохих санаатай байгааг Ховдод суугаад 7 дугаар сарын 25-нд хотыг орхин гарсан [[Оросын консул]] [[Михаил Николаевич Кузминский]] монголчуудад хэлж тус хүргэжээ.
 
[[Содномын Дамдинбазар|Жалханз хутагт]] цугларсан цэргээ авч [[Урианхай]]н нутгийн гүнээр тойрон явж, Ховд хотын Шар сүмийн зүүн талын Ямаат уулын өвөрт буужээ. Баруун монголын ард түмнийг эрх чөлөөний төлөө тэмцэлд босгож чадсанаар хотыг бүслэх үед цэрэг нь 5000-д хүрсэн боловч, зэвсэг муутай нэлээд хэсэг нь бороохой шийдэм, цахиур буунаас өөр зэвсэггүй байлаа. Харин Магсаржавын удирдсан 500 орчим цэрэг нь берданаар зэвсэглэсэн нь хамгийн сайн зэвсэгтэйд тооцож болох байв. Цэргийн 3000 орчим нь Сангийн хотын хэрмийг шууд бүслэхэд, бусад нь гадуур бүслэлт хийхэд оролцов. Бүслэлтийн үед харуул хамгаалалт болон дайрах жижиг бүлгүүдийг зохион байгуулах, арван бүр ээлжлэн холбоочны үүрэг гүйцэтгэх, жижүүр томилон ажиллуулах зэргээр дайсны хүчийг мохоон тамирдуулах тактик хэрэглэж, харуул сэргийлэхийг алж устган, агт морийг олзлон авах, шөнийн цагаар хий буудаж сүрдүүлэн дайсныг гал нээлгэн сум хэрэглэлийг нь хороох, бэхлэлтийн хэрмийг дэлбэлэх, хотын хүн амыг аль болох амь бие үрэгдэхээс болгоомжлох, байлдах дургүй хятад иргэдийг талдаа авах аргыг хэрэглэж байжээ. Монгол цэрэг 2 cap гаруй бүслэн хааж, бүслэлтээ улам хумьсаар эцэст нь Ховд хотод тулж ирэв.

==Ховдыг чөлөөлөх тулалдаан==
Хотын хэрмийг байлдаангүйгээр буулгаж авахаар Оросын консул, монгол цэргийн удирдлага оролцсон тулган шаардах бичиг өгсөн боловч бууж өгөх янзгүй болж заасан хугацаанд хариу өгөөгүй учраас 7 дугаар сарын 25-нд Ховд хотыг бүрэн бүсэлжээ&lt;ref&gt;[https://news.mn/r/103421/ XX зууны баруун монголын домогт хөвгүүд]&lt;/ref&gt;. Ховд хотын зүүн, баруун, өмнө гурван чиглэлд их цэргүүд жигдрэн бэлэн болжээ. Тэгэхэд монгол цэрэг нь халх, барга, цахар, урианхай, дөрвөд, тува, торгууд зэрэг монгол овогтны төлөөллөөс бүрдэл болж, тэднийг Магсаржав, Дамдинсүрэн, Тогтох, Хайсан, Дамдинбазар, Дамбийжанцан нарын зэрэг жанжин, сайд, санваартны төлөөлөгчид монголын өөр өөр угсааны хүмүүс нэгэн сэтгэлээр соёмбот тугийн дор нэгдэн, удирдан зохион байгуулж байв.
 
Монгол цэрэг 1912 оны 8 дугаар сарын 5-нд уулнаас шөнө дунд өгсөн галын дохиогоор, урьд болзон тогтсон ёсоор баруун талын Рашаант хэмээх өндөр ууланд олон бамбар гэнэт дүрэлзэн асахад, зүүн өмнө талаас хариу болгон олон бамбарууд яралзан бадарч, хот руу дөрвөн зүгээс нь нэгэн зэрэг дайрснаар хоёр хоног цус асгаруулсан ширүүн тулалдав. Манж, хятадууд хотыг олны хөлс цус урсган байж эргэн тойрон нэвтрэхийн аргагуй гүн шуудуу ухаж, нүсэр бэхлэлт байгуулан, давхар давхар өндөр өргөн хана хэрмээр бэхэлсэн тул хэр баргийн юм орж ирэхгүй гэж бүрэн итгэсний дээр, байлдааны хориг бэхлэлтийг удаан хугацаагаар чамлалтгүй сайн хийсэндээ бардам байсан байна.
 
Бүтэн шөнө цус асгаруулсан ширүүн тулалдаан болсон байна. Ширүүн гардан тулалдаанд хядуулсан хятад цэргүүд ухран Сангийн хот дотроо хүчээ бөөгнөрүүлж хариу цохилт өгөхөөр бэлтгэж байжээ. Монгол цэргийн жанжин Хатанбаатар тэргүүлэн Сангийн хотын хэрмийг даван байлдахаар шийдвэрлэв. Намрын сарын шөнө дуусаж үүрийн туяа манхайх цагаар монголын хатан зоригт дайчид Сангийн хотын хэрмэн дээгүүр даван орж хэрмийн хаалгыг тулалдан дэлгэсэн билээ. Хэрмийг давж ороход олон тоотой дайснууд уулгалан дайрсан боловч монгол цэргүүд эрслэн тулалдаж зам гаргав. Хэрмийг ийнхүү Ж.Дамдинсүрэн, С.Магсаржав, Нанзад, Дамба, Дорждэрэм нарын 28 хүн дүүжингээр даван орж хэрмийн хаалгуудыг тулалдан зам гаргаж онгойлгосон. Ховдын манж-хятад цэрэг галтай цуцлаар дарийг нь сааж бууддаг эртний том жижиг их буу, цахиур буу, бороохой жад, нум сум мэтийн зэвсэгтэй байжээ. Ийнхүү бага үд хүртэл байлдаан үргэлжлэн манжийн цэрэг эцсийн найдвар болсон Сангийн хотоо эзлэгдэхэд арга буюу хүчин мөхөсдөж, аврал эрэгсдийн цагаан хиурыг ёдорт өлгөн хүлцэн бууснаа илэрхийлэв.

==Тулалдааны үр дүн, ач холбогдол==
Тэр тулалдаанд манжийн цэргээс 200-гаад хүн, монголын цэргээс 45 хүн амь үрэгдэж, монгол цэргүүд 3000 хүн бүхий манж цэргийн хүрээнээс сайд [[Бао Жүн]], бусад түшмэл, дарга, цэргийн хамт 1200 хүн баривчлан, тэмээ 1000 гаруй, морь 1000 гаруй, хонь 5000 гаруй, буу 200, сум 20000, мөнгө 20000 илүү ланг олзлон авчээ. Үүнээс Чин улсын сайд түшмэл 27, цэрэг иргэн 610-ыг Оросын хил хүртэл монгол цэргээр харгалзуулан, морь тэмээ хүнсний зүйлийг нийлүүлэн өгч, Оросын нутгаар дамжуулан нутагт нь буцаажээ. Ховдод Оросын консулаас гадна хамгаалалтын казах цэрэг байсны нэг нь [[Барон Унгерн фон Штернберг]] хэмээх гавьяаны хэнээтэй, Балтын герман цустай нэгэн офицер байсан байна. Тэрбээр хожим Монголын түүхэнд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн бөгөөд Ховдыг чөлөөлөх тулалдаанд оролцох маш их хүсэлтэй байсан авч &quot;оросууд үүнд хутгалдаж болохгүй&quot; гэсэн дээрхийн заавраар консул Кузьминский түүнийг байлдаанд оруулсангүй. Оросын консул харин хоёр талыг зохицуулж цус асгаруулахгүй асуудлыг шийдэх гэж хооронд нь зуучлах гэж оролдсон ба үүнийхээ төлөө хожим Богдоос шагнал хүртжээ.
 
Монгол цэргүүд Ховдын шоронд олон жил хоригдон тарчилж байсан халх, дөрвөд, урианхай зэрэг 400 гаруй хүнийг сулласан нь Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн нэр хүндийг тус хязгаар нутагт ихэд мандуулав. Монголын баруун хязгаарын олон ястны улс төр, эдийн засгийн гол төв Ховд хотыг чөлөөлснөөр манж-хятадын дарлалын сүүлчийн цайзыг нурааж ноёрхлыг нь устгах анхан шатны тэмцэл дууссан юм. Ар Монголын Ховдоос бусад газарт хятад улс цэрэг ирүүлж чадаагүйг хятад түүхч Чэнь Чуньцзу тайлбарлан бичихдээ: &quot;Тэр үед Хятад улсын байдал тогтворжиж амжаагүй байсан болохоор умар зүгийн хэрэг явдлыг анхааран үзэх завгүй байснаас гадна, өвөл цаг байсан учир хол газар цэрэг томилон явуулахад боогдолтой байлаа&quot;&lt;ref&gt;《外蒙古近世史》(Гадаад Монголын орчин үеийн түүх) 1922年，商务印书馆，陈崇祖&lt;/ref&gt; гэсэн нь үнэний хувьтай бөлгөө.

Ийнхүү Монгол улсын цэргийн анхны том ялалтын үр дүнд Халх Монголын нутаг дэвсгэр Манжийн эзэрхийллээс бүрэн чөлөөлөгдсөн ажээ. Ховдыг чөлөөлсөн нь Хүрээнд тусгаар тогтнол зарласнаас ч илүү ач холбогдолтой зүйл байсан юм. Учир нь 1911 оны 10 дугаар сарын Учаны бослого, 1912 оны 2 дугаар сард [[Манж Чин улс]]ын сүйрлийг албан ёсоор зарласан хэмээх энэ хоёр үйл явдлын хооронд Хятадын хяналт түр зогсох үе нь монголчуудын хувьд тусгаар тогтнолоо тунхаглах, түүнийгээ оросуудаар дэмжүүлэх хамгийн таатай бяцхан тохиол үе байсан ба үүнийг ч монголчууд Богд гэгээн ба халхын ноёдын удирдлага доор амжилттай ашиглаж чадсан&lt;ref&gt;Монголын үндэсний хувьсгалын түүхийн асуудал.Үндэсний архивын газар.УБ.2002.&lt;/ref&gt;.

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* С.Удвал. [[Их хувь заяа]]. роман.
* Б.Ринчен. Үүрийн туяа. роман.
* [[Хатанбаатар (кино)]]. Уран сайхны  кино. 1981 он

== Эшлэл ==
{{reflist}}

== Гадаад холбоос ==
* [https://www.tolgoilogch.mn/_mpx0s_ocx0/al Монгол туургатны баатрууд Ховд хотыг чөлөөлсөн нь]
* [https://mongoltoli.mn/history/h/207 Монголын түүх Ховд хот]

{{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}}

[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Ховд аймаг|Түүх]]
[[Ангилал:Баруун Монголын хилийн тулгаралтууд]]
[[Ангилал:Чингийн дайн байлдаан]]</text>
      <sha1>70fddhzrc1ys8uvepbr1o3pkg10oyid</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709652</id>
      <parentid>709648</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T12:27:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25118" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
|conflict=Ховдыг чөлөөлөх байлдаан
|partof= [[Манжийн эсрэг монголчуудын тэмцэл]]
|image       = [[Зураг:Generals of Occupaed Hovd.jpg|300px]]
|caption     = Ховдыг чөлөөлөхөд голлон оролцогч нар. Зүүн гараас: Дөрвөд Далай хан Түмэндэлгэржав, [[Ринчинпилийн Наваанцэрэн|Наваанцэрэн]] бэйл, Жалханз хутагт Дамдинбазар, Догшин ноён хутагт Дамбийжанцан, Улаангомын Зоригт хан Содномжамц. 1912 оны 8 сар. Ховд хот
|campaign=Ховдыг чөлөөлөх байлдаан
|date=1912 оны 6 сарын 9- 8 сарын 6
|place=[[Монгол улс]], [[Ховд аймаг]], [[Ховд хот]]
|casus= Монголчуудын ялалт
|territory=[[Баруун хязгаар]]ын  монголчууд амьдардаг нутгийг [[Манж Чин гүрэн|Манжаас]]ээс чөлөөлсөн.
|result= Богд Хаант Монгол Улсад Ховдын хязгаар буюу Баруун хязгаарыг нэгтгэсэн
|combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1889–1912).svg|border|22px]] [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин гүрэн]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],&lt;br /&gt; [[Хатанбаатар Магсаржав]], &lt;br /&gt; [[Жа лам Дамбийжанцан]], &lt;br /&gt;[[Содномын Дамдинбазар|Жалханз хутагт Дамдинбазар]], &lt;br /&gt; [[Тогтох гүн]], &lt;br /&gt;[[Хайсан]] [[гүн]], &lt;br /&gt;Дөрвөд далай ханы ахмад хүү [[Түмэндэлгэржав]], &lt;br /&gt; [[Жалцангомбоцэдэн]], &lt;br /&gt; [[Тагнын Урианхайн хязгаар|Урианхайн]] Гомбодорж
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1889–1912).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; сайд [[Пүрүан]] {{surrender}}
|strength1=[[Богд Хаант Монгол Улс]]ын армийн ангиуд нийтдээ 5000 орчим цэрэг 
|strength2=3000 [[цэрэг]]&lt;br /&gt;
|casualties1=алуулсан 45, &lt;br /&gt;шархадсан тодорхой бус
|casualties2=алуулсан 200,&lt;br /&gt;олзлуулсан 1200&lt;br /&gt;тэмээ 1000&lt;br /&gt;морь 1000,&lt;br /&gt;хонь 5000 &lt;br /&gt;буу 200 &lt;br /&gt; сум 20000 &lt;br /&gt; мөнгө 20000 лан
}}
'''Ховдыг чөлөөлөх байлдаан''' нь Дундад зуунд монголчуудын Манжийн эсрэг хийсэн дайны тулалдаануудаас хойш анх удаа Монгол-Манжийн хооронд болсон эхний бөгөөд эцсийн тулалдаан юм.
[[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]
[[Файл:Khatanbaatar_Magsarjav.jpg|thumb|right|200px|Хатанбаатар Магсаржав]]
[[Файл:陶克陶胡.jpg|thumb|right|200px|Тогтох гүн]]
[[Файл:Sodnomyn_Damdinbazar.jpg|thumb|right|200px|Жалханз хутагт]]
[[Файл:Dambija2.jpg|thumb|right|200px|Жа лам]]

==Үүссэн нөхцөл==
1912 онд [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[Сандо амбан]]ыг хөөн [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг байгуулж, тусгаар тоггнолоо тунхагласан боловч хамгийн хэцүү зорилт үлдсэн байв. Энэ бол баруун хязгаарт үүрлэсэн [[манж]] цэргийг цохин зайлуулах явдал байв. Эхлээд Улиастайд Гончигдамба сайд, Ховдод Наваанцэрэн ноёныг Богдын засгийн газраас тохоон томиллоо. Тэдгээр сайд нар Баруун хязгаарын ноёдтой харилцаж монголчуудын нэгдсэн улсын хэргийг сурталчлахын зэрэгцээ нийт нутгийг чөлөөлөх бэлтгэл ажлуудыг хийв. Ноёдын хурал хийж, Хүрээтэй харилцсаны хойно [[Ховд (хот)|Ховд хот]]ыг цэргийн хүчээр чөлөөлөхөөс өөр аргагүй гэсэн шийдвэрт хүрчээ. Энэ зорилгоор 1912 оны зуны эхэн сарын шинийн 9-нд Нийслэл Хүрээнээс  Богдын зарлигаар 500 цэрэгтэй [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]], [[Хатанбаатар Магсаржав]] нар [[Улиастай]]д ирэв. Энэ цэрэгт Горлосын [[Тогтох гүн|Тогтох]] тайжийн цэргээс Гэндэн, Лаасаг, Найданжав, Насантогтох нарын 48 хүн оролцож явжээ. Эд бол манж хятад цэрэгтэй удаа дараа байлдаж байсан дайчин эрс байв. Ховдын байдал нэн яаралтай арга хэмжээ авахыг шаардаж байсан тул С.Магсаржав нар Ховдын тойрог, Урианхайн хязгаарт цэрэг татлага яаралтай зарласан боловч эхний үед явц муутай байлаа. Энэ үед баруун монголд [[Жа лам Дамбийжанцан]] нэр хүндтэй байв&lt;ref&gt; Дамбийжанцан. Баримт бичгийн эмхтгэл (1912-1914.05). I боть. Эмхэтгэж хэвлэлд бэлтгэсэн З.Лонжид, На.Сүхбаатар, Г.Намнансүрэн. “Соёмбо принтинг” хэвлэх үйлдвэр УБ.,2012.&lt;/ref&gt;. Баруун хязгаарын сайд Зоригт ван Наваанцэрэн, түүний зөвлөх Жалханз хутагт нар гол үйл явцыг удирдаж байлаа&lt;ref&gt;[http://ardchilal.mn/20514.html Монгол туургатны баатрууд Ховд хотыг чөлөөлсөн нь]&lt;/ref&gt;.

==Тулалдааны өмнө==
Хүрээнээс ирсэн сайд, жанжид Жа ламын тусламж нөлөөг авч түүний нэр хүнд, сүр хүчээр баруун монгол, урианхайг хөдөлгөж, [[Ховд]]ыг дайлахаар болжээ&lt;ref&gt;[http://www.sonin.mn/news/politics-fb-bot/107355 Ховдыг чөлөөлсөн тулаан ба Торгуудын Төмөрцэрэн (Төмөржин) гүнгийн тухай...] А.Баатархуяг&lt;/ref&gt;. Улмаар Дөрвөд далай ханы ахмад хүү Түмэндэлгэржав дөрвөд, баяд нийлсэн 700-гаад цэргээ авч Жалханз хутагтын дэргэд, мөн Урианхайн Гомбодорж 300 цэрэгтэй Улаангомд, түүнчлэн Урианхайн Ши бэйсийн 17 сумын 300 цэрэг нэмэн ирснээр цэрэг дайчилгааны ажлын явц түргэсэж ирэв. Ж.Дамдинсүрэн, С.Магсаржав нар Улиастайгаас мордож баруун хоёр аймгийн 400 гаруй цэргийг замдаа авч, Ховдын босго Хар усны өртөөний орчим очоод, Манлай баатар Ж.Дамдинсүрэн монгол цэргийн уламжлалыг дагаж цэргээ хороо, анги, арванаар хуваан тэгшлэн засаж, арван хүнд галын дарга, 50 хүн тутамд ангийн дарга, дөрвөн анги тутамд хорооны дарга, жагсаалын дарга бичээч тус тус томилон журамлажээ. Тэгээд хотыг чөлөөлөх төлөвлөгөө боловсруулахдаа, юуны өмнө хотыг бүсэлж, гадагш харилцаа бариулахгүй болгохыг урьтал болгожээ. Энэ нь их буу байхгүй, буу зэвсэг муутай монгол цэргүүдэд эсрэг талаа туйлдуулан, хүчийг нь сулруулан ялах сайн арга байв.

Нэг өдөр хотын байдлыг тагнаж мэдэхээр С.Магсаржав өөрөө Бүүвээ, Дамчаа, Дорждэрэм, монхор Хайдав нартай, Ж.Дамдинсүрэн мөн хориод цэрэгтэй явж, баруун, зүүн талаар нь Алаг толгой, Модон овооны зам өнгөрдөг Ховд хотын урд хөндийд оршдог Ширээт улаанд сэм гарч, хотын байдлыг ажиглахад, хөл хөдөлгөөн ихтэй байжээ. Тэгтэл хотын хэрмийн урд хаалгаар найман морьтой хүн гарч, Алаг толгойн замаар ирэхэд нь нууцаар ойртон, буудаж сандаргаж дөрвийг нь алж, хоёрыг нь зугтаалган, бас хоёрыг нь амьдаар баривчлав. Тэднийг байцаахад Ховдын амбаны газраас Ж.Дамдинсүрэн, С.Магсаржав нар цөөн цэрэгтэй Захбулгийн өртөөний ойролцоо ирж хориглосныг мэдэж байлдахаар бэлтгэн, зүг бүрт харуул, тагнуул гаргаж буйг мэдээд тэр оройдоо цэргээ хөдөлгөжээ. 
 
Цэргийн гол хүчний түрүүнд гурван хэсэг сэргийлэх харуул гаргаж, толгойн сэргийлэхийг Модон овооны замаар, баруун, зүүн, хажуугийн хүчийг Алагтолгой, Эмээлтхөтөлийн чигээр, гол хүчийг Модон овооны замаар хөдөлгөж, хотын өмнөх их, бага хоёр элсэн толгойн зүүн талаар өнгөрөөд баруун хойш эргэж, Талын улааны /хожим Баатар Хайрхан нэртэй болсон/ баруун суганд байрлуулав. Тэр цагаас эхлэн дайчилсан цэргүүд ирж нийлсээр монгол цэрэг 3000 орчим болж, 1912 оны 5 дугаар сард Ховд хотыг баруун талаас нь хагас бүсэлж, чухал замын хүзүүвч гарц боомтыг эзлэн, манж цэргийн хүрээг гаднаас тусламж авах боломж муутай болгожээ.

==Туслах хүчийг бут цохисон нь==
Энэ хооронд Алтайн Шар сүмээс ван Балдарын зүгээс Ховдын цэрэгт зэвсэг хүргэж туслахаар явуулсан 500-гаад цэргийг Буянт голын нэг цутгал Шаварт гол дээр Магсаржавын удирдсан цэрэг тосон байлдаж, Улаан богочид байсан цэрэг нэмэн очиж бүтэн өдөр тулалдан дийлж, 139 хүнийг алж, 3000 лан мөнгө, олон морь тэмээ, зэр зэвсэг олзлон авчээ. Энэхүү цохигдсон цэргээс цөөн хүн зугтаж Ховд хотод орж амжсан байна. Энэ өдрийн буудалцааны үеэр туслахаар ирсэн цэргээ хамгаалахаар хотын манж хятад цэргийн хүрээнээс цэрэг гарган явуулсныг дөрвөд хоёр аймаг, Урианхайн хошуудын цэрэг хавсран цохиж буцаав. Ховдын манж цэргийн удирдлага хилийн чанад дахь Өрөмч, [[Шар сүм]]ийн цэргийн ангид хэл хүргүүлж, монгол цэргийг гаднаас нь бүслүүлээд гадна дотно хоёр талаас хавчин цохих санаатай байгааг Ховдод суугаад 7 дугаар сарын 25-нд хотыг орхин гарсан Оросын консул [[Михаил Николаевич Кузминский]] монголчуудад хэлж тус хүргэжээ.
 
[[Содномын Дамдинбазар|Жалханз хутагт]] цугларсан цэргээ авч [[Урианхай]]н нутгийн гүнээр тойрон явж, Ховд хотын Шар сүмийн зүүн талын Ямаат уулын өвөрт буужээ. Баруун монголын ард түмнийг эрх чөлөөний төлөө тэмцэлд босгож чадсанаар хотыг бүслэх үед цэрэг нь 5000-д хүрсэн боловч, зэвсэг муутай нэлээд хэсэг нь бороохой шийдэм, цахиур буунаас өөр зэвсэггүй байлаа. Харин Магсаржавын удирдсан 500 орчим цэрэг нь берданаар зэвсэглэсэн нь хамгийн сайн зэвсэгтэйд тооцож болох байв. Цэргийн 3000 орчим нь Сангийн хотын хэрмийг шууд бүслэхэд, бусад нь гадуур бүслэлт хийхэд оролцов. Бүслэлтийн үед харуул хамгаалалт болон дайрах жижиг бүлгүүдийг зохион байгуулах, арван бүр ээлжлэн холбоочны үүрэг гүйцэтгэх, жижүүр томилон ажиллуулах зэргээр дайсны хүчийг мохоон тамирдуулах тактик хэрэглэж, харуул сэргийлэхийг алж устган, агт морийг олзлон авах, шөнийн цагаар хий буудаж сүрдүүлэн дайсныг гал нээлгэн сум хэрэглэлийг нь хороох, бэхлэлтийн хэрмийг дэлбэлэх, хотын хүн амыг аль болох амь бие үрэгдэхээс болгоомжлох, байлдах дургүй хятад иргэдийг талдаа авах аргыг хэрэглэж байжээ. Монгол цэрэг 2 cap гаруй бүслэн хааж, бүслэлтээ улам хумьсаар эцэст нь Ховд хотод тулж ирэв.

==Ховдыг чөлөөлөх тулалдаан==
Хотын хэрмийг байлдаангүйгээр буулгаж авахаар Оросын консул, монгол цэргийн удирдлага оролцсон тулган шаардах бичиг өгсөн боловч бууж өгөх янзгүй болж заасан хугацаанд хариу өгөөгүй учраас 7 дугаар сарын 25-нд Ховд хотыг бүрэн бүсэлжээ&lt;ref&gt;[https://news.mn/r/103421/ XX зууны баруун монголын домогт хөвгүүд]&lt;/ref&gt;. Ховд хотын зүүн, баруун, өмнө гурван чиглэлд их цэргүүд жигдрэн бэлэн болжээ. Тэгэхэд монгол цэрэг нь халх, барга, цахар, урианхай, дөрвөд, тува, торгууд зэрэг монгол овогтны төлөөллөөс бүрдэл болж, тэднийг Магсаржав, Дамдинсүрэн, Тогтох, Хайсан, Дамдинбазар, Дамбийжанцан нарын зэрэг жанжин, сайд, санваартны төлөөлөгчид монголын өөр өөр угсааны хүмүүс нэгэн сэтгэлээр соёмбот тугийн дор нэгдэн, удирдан зохион байгуулж байв.
 
Монгол цэрэг 1912 оны 8 дугаар сарын 5-нд уулнаас шөнө дунд өгсөн галын дохиогоор, урьд болзон тогтсон ёсоор баруун талын Рашаант хэмээх өндөр ууланд олон бамбар гэнэт дүрэлзэн асахад, зүүн өмнө талаас хариу болгон олон бамбарууд яралзан бадарч, хот руу дөрвөн зүгээс нь нэгэн зэрэг дайрснаар хоёр хоног цус асгаруулсан ширүүн тулалдав. Манж, хятадууд хотыг олны хөлс цус урсган байж эргэн тойрон нэвтрэхийн аргагуй гүн шуудуу ухаж, нүсэр бэхлэлт байгуулан, давхар давхар өндөр өргөн хана хэрмээр бэхэлсэн тул хэр баргийн юм орж ирэхгүй гэж бүрэн итгэсний дээр, байлдааны хориг бэхлэлтийг удаан хугацаагаар чамлалтгүй сайн хийсэндээ бардам байсан байна.
 
Бүтэн шөнө цус асгаруулсан ширүүн тулалдаан болсон байна. Ширүүн гардан тулалдаанд хядуулсан хятад цэргүүд ухран Сангийн хот дотроо хүчээ бөөгнөрүүлж хариу цохилт өгөхөөр бэлтгэж байжээ. Монгол цэргийн жанжин Хатанбаатар тэргүүлэн Сангийн хотын хэрмийг даван байлдахаар шийдвэрлэв. Намрын сарын шөнө дуусаж үүрийн туяа манхайх цагаар монголын хатан зоригт дайчид Сангийн хотын хэрмэн дээгүүр даван орж хэрмийн хаалгыг тулалдан дэлгэсэн билээ. Хэрмийг давж ороход олон тоотой дайснууд уулгалан дайрсан боловч монгол цэргүүд эрслэн тулалдаж зам гаргав. Хэрмийг ийнхүү Ж.Дамдинсүрэн, С.Магсаржав, Нанзад, Дамба, Дорждэрэм нарын 28 хүн дүүжингээр даван орж хэрмийн хаалгуудыг тулалдан зам гаргаж онгойлгосон. Ховдын манж-хятад цэрэг галтай цуцлаар дарийг нь сааж бууддаг эртний том жижиг их буу, цахиур буу, бороохой жад, нум сум мэтийн зэвсэгтэй байжээ. Ийнхүү бага үд хүртэл байлдаан үргэлжлэн манжийн цэрэг эцсийн найдвар болсон Сангийн хотоо эзлэгдэхэд арга буюу хүчин мөхөсдөж, аврал эрэгсдийн цагаан хиурыг ёдорт өлгөн хүлцэн бууснаа илэрхийлэв.

==Тулалдааны үр дүн, ач холбогдол==
Тэр тулалдаанд манжийн цэргээс 200-гаад хүн, монголын цэргээс 45 хүн амь үрэгдэж, монгол цэргүүд 3000 хүн бүхий манж цэргийн хүрээнээс сайд [[Бао Жүн]], бусад түшмэл, дарга, цэргийн хамт 1200 хүн баривчлан, тэмээ 1000 гаруй, морь 1000 гаруй, хонь 5000 гаруй, буу 200, сум 20000, мөнгө 20000 илүү ланг олзлон авчээ. Үүнээс Чин улсын сайд түшмэл 27, цэрэг иргэн 610-ыг Оросын хил хүртэл монгол цэргээр харгалзуулан, морь тэмээ хүнсний зүйлийг нийлүүлэн өгч, Оросын нутгаар дамжуулан нутагт нь буцаажээ. Ховдод Оросын консулаас гадна хамгаалалтын казах цэрэг байсны нэг нь [[Барон Унгерн фон Штернберг]] хэмээх гавьяаны хэнээтэй, Балтын герман цустай нэгэн офицер байсан байна. Тэрбээр хожим Монголын түүхэнд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн бөгөөд Ховдыг чөлөөлөх тулалдаанд оролцох маш их хүсэлтэй байсан авч &quot;оросууд үүнд хутгалдаж болохгүй&quot; гэсэн дээрхийн заавраар консул Кузьминский түүнийг байлдаанд оруулсангүй. Оросын консул харин хоёр талыг зохицуулж цус асгаруулахгүй асуудлыг шийдэх гэж хооронд нь зуучлах гэж оролдсон ба үүнийхээ төлөө хожим Богдоос шагнал хүртжээ.
 
Монгол цэргүүд Ховдын шоронд олон жил хоригдон тарчилж байсан халх, дөрвөд, урианхай зэрэг 400 гаруй хүнийг сулласан нь Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн нэр хүндийг тус хязгаар нутагт ихэд мандуулав. Монголын баруун хязгаарын олон ястны улс төр, эдийн засгийн гол төв Ховд хотыг чөлөөлснөөр манж-хятадын дарлалын сүүлчийн цайзыг нурааж ноёрхлыг нь устгах анхан шатны тэмцэл дууссан юм. Ар Монголын Ховдоос бусад газарт хятад улс цэрэг ирүүлж чадаагүйг хятад түүхч Чэнь Чуньцзу тайлбарлан бичихдээ: &quot;Тэр үед Хятад улсын байдал тогтворжиж амжаагүй байсан болохоор умар зүгийн хэрэг явдлыг анхааран үзэх завгүй байснаас гадна, өвөл цаг байсан учир хол газар цэрэг томилон явуулахад боогдолтой байлаа&quot;&lt;ref&gt;《外蒙古近世史》(Гадаад Монголын орчин үеийн түүх) 1922年，商务印书馆，陈崇祖&lt;/ref&gt; гэсэн нь үнэний хувьтай бөлгөө.

Ийнхүү Монгол улсын цэргийн анхны том ялалтын үр дүнд Халх Монголын нутаг дэвсгэр Манжийн эзэрхийллээс бүрэн чөлөөлөгдсөн ажээ. Ховдыг чөлөөлсөн нь Хүрээнд тусгаар тогтнол зарласнаас ч илүү ач холбогдолтой зүйл байсан юм. Учир нь 1911 оны 10 дугаар сарын Учаны бослого, 1912 оны 2 дугаар сард [[Манж Чин улс]]ын сүйрлийг албан ёсоор зарласан хэмээх энэ хоёр үйл явдлын хооронд Хятадын хяналт түр зогсох үе нь монголчуудын хувьд тусгаар тогтнолоо тунхаглах, түүнийгээ оросуудаар дэмжүүлэх хамгийн таатай бяцхан тохиол үе байсан ба үүнийг ч монголчууд Богд гэгээн ба халхын ноёдын удирдлага доор амжилттай ашиглаж чадсан&lt;ref&gt;Монголын үндэсний хувьсгалын түүхийн асуудал.Үндэсний архивын газар.УБ.2002.&lt;/ref&gt;.

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* С.Удвал. [[Их хувь заяа]]. роман.
* Б.Ринчен. Үүрийн туяа. роман.
* [[Хатанбаатар (кино)]]. Уран сайхны  кино. 1981 он

== Эшлэл ==
{{reflist}}

== Гадаад холбоос ==
* [https://www.tolgoilogch.mn/_mpx0s_ocx0/al Монгол туургатны баатрууд Ховд хотыг чөлөөлсөн нь]
* [https://mongoltoli.mn/history/h/207 Монголын түүх Ховд хот]

{{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}}

[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Ховд аймаг|Түүх]]
[[Ангилал:Баруун Монголын хилийн тулгаралтууд]]
[[Ангилал:Чингийн дайн байлдаан]]</text>
      <sha1>fya3jo687pbvijrl5zvthr0t8tvw75o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Пүрүан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>37755</id>
    <revision>
      <id>709649</id>
      <parentid>702818</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T12:23:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2238" xml:space="preserve">Сайд Пүрүан ({{lang-zh|溥釒閏}}) нь Монголын [[Ховд (хот)|Ховд хотод]] сангийн хэрэмд байрлан сууж байсан [[Ховдын манж сайдын газар|Манж Чин улсын сүүлийн амбан сайд]] юм. Түүний тушаалаар Богд хаант Монгол улсын нутаг дэвсгэрээс гарах тухай шаардлагыг хүргэж ирсэн Төмөржин зэрэг Засгийн газрын элч 2 хүнийг тарчилгаан зовоож алах тушаал өгсөн этгээд бөгөөд Баруун хязгаарыг манж-хятадын мэдэлд байлгахын тулд Ховд хот, сангийн хэрэм зэргийг бэхлэн сууж, шинжаанаас туслах хүч дуудаж байсан байна. Гэвч 1912 оны 8 сарын 5-6 болсон Ховдыг чөлөөлөлөх байлдаанаар монголчуудад олзлогджээ. Түүнийг бусад олзлогдогсдын хамт Хаант Орос улсын нутагаар дамжуулан хятад руу буцаасан байна.&lt;ref&gt;Ховд хотыг Манжийн эрхшээлээс чөлөөлсний 100 жилийн ойд зориулсан эрдэм шинжилгээний хурал (1912 оны 5 дугаар сарын 24-26. Ховд хот). Эрхлэн хэвлүүлсэн: Б.Нямдорж, Г.Пүрэвдорж. Ховд хот 2012.&lt;/ref&gt;

==Уран зохиол==
* С.Удвал. [[Их хувь заяа]]. роман.
* Б.Ринчен. Үүрийн туяа. роман.
* [[Хатанбаатар (кино)]]. Уран сайхны  кино. 1981 он

==Эшлэл==
{{reflist}}

==Мөн үзэх==
*[[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал]]
*[[Ховдыг чөлөөлөх байлдаан]]

[[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол]]
[[Ангилал:Манжийн амбан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]]
[[Ангилал:19-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:20-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>43zswwotxzvjehvve9x0nltug20s540</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709650</id>
      <parentid>709649</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T12:24:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Eupakistani moved page [[Бао Жүн]] to [[Пүрүан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2238" xml:space="preserve">Сайд Пүрүан ({{lang-zh|溥釒閏}}) нь Монголын [[Ховд (хот)|Ховд хотод]] сангийн хэрэмд байрлан сууж байсан [[Ховдын манж сайдын газар|Манж Чин улсын сүүлийн амбан сайд]] юм. Түүний тушаалаар Богд хаант Монгол улсын нутаг дэвсгэрээс гарах тухай шаардлагыг хүргэж ирсэн Төмөржин зэрэг Засгийн газрын элч 2 хүнийг тарчилгаан зовоож алах тушаал өгсөн этгээд бөгөөд Баруун хязгаарыг манж-хятадын мэдэлд байлгахын тулд Ховд хот, сангийн хэрэм зэргийг бэхлэн сууж, шинжаанаас туслах хүч дуудаж байсан байна. Гэвч 1912 оны 8 сарын 5-6 болсон Ховдыг чөлөөлөлөх байлдаанаар монголчуудад олзлогджээ. Түүнийг бусад олзлогдогсдын хамт Хаант Орос улсын нутагаар дамжуулан хятад руу буцаасан байна.&lt;ref&gt;Ховд хотыг Манжийн эрхшээлээс чөлөөлсний 100 жилийн ойд зориулсан эрдэм шинжилгээний хурал (1912 оны 5 дугаар сарын 24-26. Ховд хот). Эрхлэн хэвлүүлсэн: Б.Нямдорж, Г.Пүрэвдорж. Ховд хот 2012.&lt;/ref&gt;

==Уран зохиол==
* С.Удвал. [[Их хувь заяа]]. роман.
* Б.Ринчен. Үүрийн туяа. роман.
* [[Хатанбаатар (кино)]]. Уран сайхны  кино. 1981 он

==Эшлэл==
{{reflist}}

==Мөн үзэх==
*[[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал]]
*[[Ховдыг чөлөөлөх байлдаан]]

[[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол]]
[[Ангилал:Манжийн амбан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]]
[[Ангилал:19-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:20-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>43zswwotxzvjehvve9x0nltug20s540</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709654</id>
      <parentid>709650</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T12:36:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Мөн үзэх */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2283" xml:space="preserve">Сайд Пүрүан ({{lang-zh|溥釒閏}}) нь Монголын [[Ховд (хот)|Ховд хотод]] сангийн хэрэмд байрлан сууж байсан [[Ховдын манж сайдын газар|Манж Чин улсын сүүлийн амбан сайд]] юм. Түүний тушаалаар Богд хаант Монгол улсын нутаг дэвсгэрээс гарах тухай шаардлагыг хүргэж ирсэн Төмөржин зэрэг Засгийн газрын элч 2 хүнийг тарчилгаан зовоож алах тушаал өгсөн этгээд бөгөөд Баруун хязгаарыг манж-хятадын мэдэлд байлгахын тулд Ховд хот, сангийн хэрэм зэргийг бэхлэн сууж, шинжаанаас туслах хүч дуудаж байсан байна. Гэвч 1912 оны 8 сарын 5-6 болсон Ховдыг чөлөөлөлөх байлдаанаар монголчуудад олзлогджээ. Түүнийг бусад олзлогдогсдын хамт Хаант Орос улсын нутагаар дамжуулан хятад руу буцаасан байна.&lt;ref&gt;Ховд хотыг Манжийн эрхшээлээс чөлөөлсний 100 жилийн ойд зориулсан эрдэм шинжилгээний хурал (1912 оны 5 дугаар сарын 24-26. Ховд хот). Эрхлэн хэвлүүлсэн: Б.Нямдорж, Г.Пүрэвдорж. Ховд хот 2012.&lt;/ref&gt;

==Уран зохиол==
* С.Удвал. [[Их хувь заяа]]. роман.
* Б.Ринчен. Үүрийн туяа. роман.
* [[Хатанбаатар (кино)]]. Уран сайхны  кино. 1981 он

==Эшлэл==
{{reflist}}

==Мөн үзэх==
*[[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал]]
*[[Ховдыг чөлөөлөх байлдаан]]

[[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол]]
[[Ангилал:Манжийн амбан]]
[[Ангилал:Манж үндэстэн]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]]
[[Ангилал:19-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:20-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>b5k83ms3t5mfyjavthti54uerbn6ues</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Генерал Бакич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>37945</id>
    <revision>
      <id>709671</id>
      <parentid>709643</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T17:25:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4684" xml:space="preserve">{{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн
| нэр                   = Андрей Степанович Бакич
| зураг                 = [[Файл:Andrei Bakic.jpg|300px]]
| зургийн_тайлбар       = Генерал Бакич
| төрсөн_он_сар_өдөр    = 1878 он
| нас барсан_он_сар_өдөр= 1922 он
| оршуулсан_газар_нэр   = [[ЗХУ]], [[Новосибирск]]
| төрсөн_газар          = [[Черногори]]
| нас барсан_газар      = [[ЗХУ]], [[Новониколаевск]]
| алдаршсан_нэр         = [[генерал]] Бакич
| бүтэн_нэр             = дэслэгч генерал Андрей Степанович Бакич
| эх_орон               = [[Черногори]]
| салбар                = [[Явган цэрэг]]
| албан_он_жилүүд       = 1910-1922 он
| цол_хэргэм            = дэслэгч генерал
| ажиллагааны_тоо       =
| нэгж                  = 
| албан_тушаал          = [[Оренбургийн арми]]йн 4 корпусын захирагч
| тулалдаанууд          = [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]]ы тулалдаанууд,&lt;br&gt; [[Оросын иргэний дайн]],&lt;br&gt; Сибирь дэх тулалдаанууд,&lt;br&gt; [[Шинжааны тулалдаанууд]],&lt;br&gt; [[Баруун хязгаарын тулалдаанууд]],&lt;br&gt; [[Толбо нуурын бүслэлт]]
| тулалдааны_нэр        =
| шагналууд             =
| харилцаа              =
| бусад_үйл             =
}}
Андре́й Степа́нович Бакич ([[серби]] хэлээр Андрија Бакић ;  1878, [[Черногори]] — 1922, [[Новониколаевск]]) — [[орос]]ын цэргийн жанжин, [[дэслэгч генерал]] хүн. Бакич нь [[Сибирь]] дэх [[Цагаан хөдөлгөөн|цагаантны]] нөлөө бүхий удирдагч байсан бөгөөд [[Оренбургийн арми]]йн үлдэгдлээс отряд зохион байгуулан [[монгол]]д цөмөрсөн цагаантны генрал юм. Тэрээр [[Толбо нуурын бүслэлт]]энд оролцсон ба түүний дараа 1921 оны 10 сард [[Улаангом]]ын дэргэд [[Хатанбаатар Магсаржав]]ын цэрэгт бууж өгсөн байна. Тэд нарыг [[Зөвлөлт]]ийн талд шилжүүлсэн бөгөөд бууж өгсөн 3000 гаруй цэргүүдийн ихэнх нь сибирийн замд хөлдөж үхжээ. Бакич болон генерал [[И. И. Смольнин-Терванд]], хурандаа [[С. Г. Токарев]] ба [[И. З. Сизухин]], [[штабс-капитан Козьминых]], [[корнет Шегабетдинов]] нарын 5 генерал оролцсон 19 [[офицер]]ийг 1922 5 сард [[Новониколаевск хот]]од шүүн буудан алсан байна

==Сонирхолтой баримтууд==
* Генерал Бакич нь серби гаралтай хүн юм.
* Бакич нь подпоручикээс генерал болтол дэвшсэн хүн бөгөөд биечлэн дайралтыг удирддаг байсан тул хаант засгийн олон одонгоор шагнагдсан байна.
* [[Генерал Дутов]]ыг алуулсны дараа [[Шинжаан]]д ухран орсон Оренбургийн армийг толгойлон бараг зэвсэггүй 8000 хүн бүхий энэ отрядын хүчээр [[Шар сүм]]ийн дайран эзэлж байсан байна.

==Мөн үзэх==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Оросын иргэний дайн]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Ц.Хасбаатар]]
* [[Дамдины Сүхбаатар]]

==Гадаад холбоос==


[[Ангилал:Оросын иргэний дайн]]
[[Ангилал:Цагаан хөдөлгөөн]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Оросын зэвсэгт хүчний хүн]]
[[Ангилал:Оросын генерал]]
[[Ангилал:1878 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1922 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>6oeccsvky0jo2uqh4tgz5yw978y4cfi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үндэсний Хувьсгалт Арми</title>
    <ns>0</ns>
    <id>38116</id>
    <revision>
      <id>709756</id>
      <parentid>709311</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T06:27:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3201" xml:space="preserve">[[Зураг:Flag_of_the_Republic_of_China_Army.svg|thumb|200px|right|Үндэсний Хувьсгалт Армийн туг]]
'''Үндэсний Хувьсгалт Арми''' '''цэрэг''' — [[Дундад Иргэн Улс]]ын төр баригч [[Гоминдан]] намын [[зэвсэгт хүчин]] байв. 

Хятадаар 1925-1928 оныг Хувьсгалт цэрэг, 1928-1947 оныг Үндэсний цэрэг гэсэн утгаар товчлон нэрийдэж байсан. 

Үндэсний Хувьсгалт Арми цэргийн үйл ажиллагааг гурван үе болгон үзнэ. Үүнд:
# Тархай бутархай олон жанжинт Хятадыг нэгтгэхийн төлөө 
# Японы халдан түрэмгийллийг эсэргүүцсэн
# Коммунист намын Ардын чөлөөлөх цэрэгтэй тэмцсэн гэж хуваадаг:

== Түүх ==
[[Зураг:Chiang1926.jpg|thumb|left|150px|Чан Кайши Умардын аян дайнаар Хятадыг нэгтгэсэн]]
[[Зураг:Kmtarmy.JPG|thumb|right|150px|Дэлхийн хоёрдугаар дайны Үндэсний Хувьсгалт Арми]]
Хувьсгалт цэрэг 1925 онд үүсэн байгуулагдсан. Анх Зөвлөлтийн [[Коминтерн]]ы тусламж авч байсан. Цэргийн дарга нар нь Вампо цэргийн сургуульд суралцдаг байлаа. [[Чан Кайши]] 1925 оноос удирдлагыг авч [[Умардын аян дайн]]ыг амжилттай явуулан 1928 онд Хятадын олон жанжинт үеийг төсгөж нэгэн удирдлаганд оруулжээ. 

1927 онд Үндэсний цэрэг үндсэрхэг, нийгэм журамт (коммунист) хоёр хэсэг болон зам салсан ба коммунист нь [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ыг, үндсэрхэг хятадын цэрэг [[Герман]]тай дотно харилцаж байв. Германаас орчин үеийн цэрэг зэвсгийн арга, зөвлөгөө өгч байв. Германтай хамтран 80 дивизийг шинэчлэн байгуулах төлөвлөгөө 1934 онд боловсруулагдсан ч  1937 онд 8 дивизийг л дахин байгуулж, дадлагажуулсан. 

[[Япон-хятадын дайн]]ы үед коммунист хүчний цэрэг Үндэсний хувсгалт цэргийн бүрэлдэхүүнд нэр төдий дурдагдавч удирдлага нь өөр байв. 

ДИУ-ын 1947 оны үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр Үндэсний хувьсгалт цэргийг татан буулгаж, ДИУ-ын зэвсэгт хүчин хэмээжээ.

[[Ангилал:Бүгд Найрамдах Хятад Улс]]
[[Ангилал:Хятадын улс төр]]
[[Ангилал:Хятадын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:1925 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>q0yx5buji4nbocg51x9c8od9sgc0kom</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь</title>
    <ns>0</ns>
    <id>38125</id>
    <revision>
      <id>709672</id>
      <parentid>709571</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T17:54:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18433" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Нийслэл хүрээг чөлөөлөх тулалдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = [[Зураг:Урга, 1921.jpg|300px]]
| caption     =  Цагаантны Орос офицер нь гамингийн шоронг чөлөөлөхөд хятадын цэргийн харгислалын улмаас амиа алдсан хоригдлуудын толгойн дэргэд зогсож байна
| date        = 1921 оны 2 сарын 1-3
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|22px]] [[Азийн морин дивиз]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;[[Гомбожавын Лувсанцэвээн|Лувсанцэвээн]],&lt;br /&gt; Цырендаши Тубанов,&lt;ref&gt;[https://asiarussia.ru/articles/27690/ Буряты и Гражданская война в России]&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt; Саж лам Жамъянданзан
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt;бүрэн эрхт төлөөлөгч [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]]&lt;br /&gt;генерал [[:zh:褚其祥|Чү Цисян]]&lt;br /&gt;генерал [[Го Сунлин]]
| commander3  = 
| strength1   = 1250 морин цэрэг,&lt;br /&gt;12 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу,&lt;br /&gt;3000 Монголын сайн дурын цэрэг&lt;ref&gt;История Монгольской Народной Республики. - Изд. 3-е, перераб. и доп. М.: Наука, 1983. 29.&lt;/ref&gt;
| strength2   = 5000~10 000 цэрэг,&lt;ref&gt;''Князев Н. Н.'' Легендарный барон // Легендарный барон: неизвестные страницы гражданской войны. : КМК, 2004 — с. 56 — ISBN 5-87317-175-0&lt;/ref&gt; &lt;br /&gt; 72 пулемет,&lt;br /&gt; 18 их буу
| strength3   = 
| casualties1 = алагдсан шархадсан 200 
| casualties2 = алагдсан тодорхойгүй, &lt;br /&gt; олзлогдсон 1000 цэрэг,&lt;br /&gt; 16 их буу, 60 пулемёт &lt;br /&gt; 5000 гаруй винтов буу, &lt;br /&gt; олон мянган сум,хүнс,хувцас, &lt;br /&gt; 9.0 сая ам.доллартай тэнцэх  хэмжээний мөнгө
| casualties3 =
| notes       = 
}}

Хятад цэргийн хүчийг задалж, Монголын автономит засаг сэргэн тогтоход Унгерн чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. 1920 оны 10 сарын 1-нд “Азийн морин дивиз” хэмээх 800-аад цэргийг авч Монголын хязгаарт нэвтэрсэн. Хятад цэргийн эсрэг тэмцэхээр Богд хаантай харилцаж, арав, арван нэгдүгээр сард Хүрээг хоёр удаа дайрсан ч амжилт олоогүй.  Монголчуудаар хүчээ зузаатган  1921 оны 2 сарын 3-нд Хүрээнээс хятад цэргийг хөөж Чойр, Хаалганы байлдааныг амжилттай удирдсан учир Богд хааны зарлигаар Унгернд  ханы зэрэг дархан хошой чин вангийн хэргэм, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнаж, Г.Семёнов дэслэгч генерал цол олгосон.&lt;ref&gt;[https://mongoltoli.mn/history/h/629 УНГЕРН фон Штернберг]&lt;/ref&gt;

== Дайны тойм ==
Барон жанжны  цэрэг 1920 оны 11-р сард монголын хилийг давж нийслэл Хүрээнд ойртлоо. Барон жанжин монголын нийслэл Хүрээнд дөхөж очоод шууд хятадын цэргийн удирдлагад зэвсгээ хураалгаж бууж өгөхийг шаардав. Шаардлагыг нь хятадын цэргийн удирдлага няцаав. Барон жанжин 800 цэргээ авч 1920 оны 11-р сарын 26-27- ны өдөр Нийслэл Хүрээ рүү эхний дайралтаа хийлээ. Хятадын цэргийн ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарав. Дараа нь 12- р сарын 2-4 ний өдрүүдэд нийслэл Хүрээг хоёр дахь удаагаа дахин довтлов. Гэвч хятадын тал 12 000 гаруй цэрэгтэй, олон арван пулемёттай, олон их буутай, зэвсэг, хориглолт бэхлэлт сайн байсан тул Барон жанжин их хохирол үзэж цэргээ ухраав.
Барон жанжны цэргүүдийн гуравны нэг нь энэхүү байлдаанд үрэгдэж, арван офицер тутмаас [[хоёр]] нь үрэгдэж өвлийн хүйтэнд хүнсний нөөц гурил, будаа, махаа дуусчээ. Байлдааны сум дуусч цэргүүдийн зориг мохох тийшээ болж байв.

Барон жанжин цэргээ Сэцэн хан аймгийн [[Хэрлэн гол]]ын орчим татаж буудаллав. Энд монголын ноёд, ард олон Барон жанжны цэргүүдийг дэмжиж сэтгэл санааны болон материалын тусламж үзүүлэв. Сэцэн хан аймгийн ноёд, ард иргэд Барон жанжинд өвлийн хүйтнийг давахад нь тусалж 600 гаруй майхан олгосон байдаг. Удалгүй Барон жанжин Бээжингээс Өргөө рүү хятад цэрэгт тусламж үзүүлэхээр ирж явсан хятадын цэргийн цувааг дайран эзэлж олон буу  сум, зэвсэг  олзлов. Монголын тэргүүн зэргийн тайж ноён Гомбожавын Лувсанцэвээн, [[Магсаржавын Дугаржав|мээрэн Дугаржав]], [[Тогтох гүн|Тогтох тайж]], буриад Жамбалон нар 200 гаруй монгол цэрэг дайчилж Барон жанжинд цэргээр туслав. Түшээт хан аймгийн Дархан чин ван Лувсанцэвээн нь 1920 оны өвөл Барон жанжинтай уулзаж хятад цэргүүдтэй хэрхэн байлдаж, нийслэл Хүрээг хэрхэн чөлөөлөх талаар тохиролцжээ. Лувсанцэвээнд Богд хаан чин ван цол олгож, Сангийн сайдаар томилж байсан. Хожим нь улаантнууд Лувсанцэвээн чин ванг 1922 онд “Бодоогийн хэрэг” гэдэг зохиомол хэргээр баривчилж буудан хөнөөсөн байдаг.   

Барон жанжин Хүрээ, Бээжинг холбосон телефон утсан холбоог тасалж хятадын цэргийг ямар ч холбоо мэдээлэлгүй болгов. Монголын нийслэл Өргөө хотыг довтлох үед Барон жанжин 1250 морьт цэрэг ба сайн дурын 3000 цэрэгтэй байсан бол Хүрээг эзлээд байсан хятадын арми пулемёт, их буугаар сайтар зэвсэглэсэн нийт 10 000 орчим цэрэгтэй байлаа. Хятадын цэргийг хятадын түшмэл Чен И, генерал Чү Цисян нар удирдаж байв. Барон жанжин Хүрээг эзлэх төлөвлөгөөг нягт нарийн боловсруулж хэзээ хэдэн цагт довтлохыг зурхайч ламаас асууж дайснаа дарах тарний номыг лам нараар уншуулж довтолсон байдаг.

Барон жанжин Богд уулан дээр харуулын цэргээ тавьж хятадын цэргийн хөдөлгөөн бүрийг ажиглаж улмаар Богд ууланд нэг зуут цэргээ байрлуулав. Барон жанжны явуулсан Тубанов, Саж ламын удирдсан 200 гаруй цэрэгтэй тусгай отряд Богд хааныг хятад цэргийн хамар дороос чөлөөлж авсан нь хятад цэргийн зүрхийг үхүүлсэн явдал болов. Дайралт хийхийн өмнөх шөнө Барон жанжин Чингис хааны цэргийн тактикийг ашиглаж Богд уулан дээр 1 цэрэг 3 түүдэг гал асаахыг тушаав. [[Богд хан уул|Богд уул]]ан дээр тэр шөнө үй түмэн түүдэг гал ассаныг харсан хятад цэргийн зориг улам мохов.

[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|200px|Барон жанжин]]
Барон жанжны цэргүүд 1921 оны 2-р сарын 2 -ны өдөр Хүрээний зүүн талд байдаг Маймачин хотхоныг дайрч хятадын цэргийн генерал Чү Цисян зугтаалаа. 2-р сарын 3-ны өдөр зурхайч монгол лам байлдаж болохгүй гэсэн тул Барон жанжин цэргээ амрааж, 2-р сарын 4-ний өдөр дахин Хүрээг дайрч, хятад цэргийн хуаранг эзэлж дараа нь ширүүн тулаан өрнүүлж Өргөө хотыг хятадын цэргээс бүрэн чөлөөллөө. Хятадын гамин цэрэг зугтахдаа Хүрээнд 15 их буу, олон пулемёт, 4000 гаруй винтов буу, олон мянган сум, хүнс, хувцас, хятад цэргийн мөнгөн санд 9.0 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний мөнгө орхисон байсныг Барон жанжны цэргүүд олзлов. Барон жанжин дайснаас огт айдаггүй эрэлхэг зоригтой хүн байв.

Ийм нэгэн яриа байдаг. Өргөө хотыг хятад цэрэг эзлээд байсан үе. Тэр үед хятадын цэргийн удирдлага Барон жанжны толгойг авчирсан хүнд олон мянган лан мөнгө өгнө хэмээн амлаад байсан цаг. Өвлийн нэгэн нартай өдөр Барон жанжин монгол дээл, цагаан папах малгайгаа өмсөөд гартаа ташуураа бариад хар морио унаж Өргөө хотын гудамжаар явж хятадын том ноён Чен-И-тэй уулзаж, дараа нь буцах замдаа шоронгийн хажуугаар өнгөрөн явж байтал харуулд гарсан хятад цэрэг буугаа дэрлээд хурхиран унтаж байхыг харжээ. Барон жанжин мориноосоо бууж унтаж буй хятад цэргийг ташуураараа хэд сайн ороолгожээ. Ихэд айж цочсон хятад цэрэгт Барон жанжин хятад хэлээр: Цэргийн харуул албан дээрээ унтаж болохгүй. Би бол Барон Унгерн байна. Би чамайг цэргийн үүргээ биелүүлээгүй болохоор чинь ташуураар ороолгож шийтгэлээ шүү” гэж хэлээд  мориндоо мордон давхиж алга болов гэнэ. Энэ сонин явдал нийслэл Өргөө хот даяар шуугиан тарьж, хятад цэргийн сүлд хийморь улам доройтов гэнэ. Барон жанжин герман, орос, англи, франц хэлийг сайн эзэмшсэн, дээр нь монголаар ойлгож ярьдаг байжээ.

1921 оны 2-р сарын 22-ны өдөр Богд хааныг Монгол улсын хаан ширээнд эргүүлэн залах ёслол Өргөө хотод ёслол төгөлдөр боллоо. Энэ ёслолын үеэр Богд хаанаас Барон Унгернд үе улиран ханы зэрэг, дархан хошой чин ван цол шагнах зарлиг буулган мутрын тэмдэг дарж зарлиг гаргав. 
 Энэхүү зарлигт:
 “Шашин төрийг хослон баригч наран гэрэлт, түмэн наст Богд хааны зарлиг. Орос жанжин генерал Барон болбоос бидний Монголын өөрөө эзэрхэх засгийн газрыг дахин байгуулах хэрэгт тэргүүлэн чармайн зүтгэсэн гавъяа бүхий хүмүүн мөн. Түүний бие анх цэрэг авч ирснээс нааш хүйтэн жихүүнд халирсхийх үгүй, олон ардыг өчүүхэн төдий гаслаасан үгүй, эцэстэлээ зоригийг хатуужин явсаар нэгэн өглөөний зуур Хүрээний газрыг байлдан авч гавьяаг бүтээсэн ба шан хорыг тэгшлэн цэргийн цаазыг явуулсныг үзвээс үнэхээрийн тодорхой чанга хэмээвээс болмой. Тиймийн тул би бээр их л сайшаан үзэж генерал Баронд үе улиран ханы зэргэ, дархан хошой чин вангийн хэргэм, ногоон жууз, улбар шар хүрэм, шар жолоо, гурван нүдэт тогосын отго, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнав. Хойч өдөр үе улиран тасрал үгүй залгамжлуулагтун. Иймийн тул шар торгоны өргөмжлөлд эрдэнэ дарж олгов. [[Олноо өргөгдсөн]]ий Арван нэгдүгээр он” гэжээ.

Барон жанжнаас зугтаасан гамин цэрэг [[Хиагт]] руу явж Орос улсаар дамжин нутаг буцахаар хойд зүгийг чиглэж, зарим нь өмнө зүгт [[Чойр]] орчим бүгжээ. 1921 оны 3-р сарын 11-13 ны өдрүүдэд Барон жанжин өмнө зүгт Чойрт байрласан гамин цэргийн ангийг бут цохиж , мөн [[Туул гол]]ын орчим байсан хэдэн мянган гамин цэргийг хиар цохив. Ийнхүү Барон жанжин Монгол улсыг 1921 оны 5-р сарын 1 гэхэд хятадын гамин цэргээс бүрэн чөлөөллөө.&lt;ref&gt; [https://www.academia.edu/11853422/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2014._%D0%9D%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BB%D1%8D%D0%BB_%D0%A5%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%B3_%D1%87%D3%A9%D0%BB%D3%A9%D3%A9%D0%BB%D0%BB%D3%A9%D1%85%D3%A9%D0%B4_%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%A3%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%B3%D2%AF%D0%B9%D1%86%D1%8D%D1%82%D0%B3%D1%8D%D1%81%D1%8D%D0%BD_%D2%AF%D2%AF%D1%80%D1%8D%D0%B3_Kuzmin_S.L._2014._The_role_of_Baron_Ungern_in_liberation_of_Niislel_Khuree_the_capital_city_of_Mongolia_ Кузьмин С.Л. 2014. Нийслэл Хүрээг чөлөөллөхөд Барон Унгерний гүйцэтгэсэн үүрэг. Номонд:  Монголын нийслэл нүүдлээс суурьшилд. Олон Улсын эрдэм шинжилгээний бага хурлын илтгэлүүдийн эмхтгэл. Улаанбаатар. Х. 117-122]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; [https://www.academia.edu/7893587/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2013._%D0%91%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD_%D0%A3%D0%BD%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BD%D1%8B_%D1%82%D2%AF%D2%AF%D1%85_%D2%AF%D0%BD%D1%8D%D0%BD%D0%B8%D0%B9%D0%B3_%D0%B4%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%BD_%D1%81%D1%8D%D1%80%D0%B3%D1%8D%D1%8D%D1%81%D1%8D%D0%BD_%D1%82%D1%83%D1%80%D1%88%D0%B8%D0%BB%D1%82._%D0%A3%D0%BB%D0%B0%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB_%D0%A3%D0%BB%D1%81%D1%8B%D0%BD_%D0%A8%D0%A3%D0%90-%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%A2%D2%AF%D2%AF%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD_%D0%9E%D0%A5%D0%A3-%D1%8B%D0%BD_%D0%A8%D0%A3%D0%90-%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%94%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%94%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%BD_%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD_%D1%85%D2%AF%D1%80%D1%8D%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BD Кузьмин С.Л. 2013. Барон Унгерны түүх: үнэнийг дахин сэргээсэн туршилт. Улаанбаатар]&lt;/ref&gt;

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Эшлэл ==
{{reflist}}

{{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}}

[[Ангилал:Монголын түүх]]
[[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Дайнууд]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>qyzxgomve5jgtw6u1w2ziv7n1xe8ict</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>1945 оны чөлөөлөх дайн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>39027</id>
    <revision>
      <id>709647</id>
      <parentid>708755</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T12:03:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32415" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = 1945 оны чөлөөлөх дайн &lt;br&gt;Зөвлөлт-Японы дайн (1945)
| partof      = [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]] 
| image       = [[Зураг:1945 оны Чөлөөлөх дайн.png|300px]]
| caption     = Квантуны армийн эсрэг давшилт, 1945 оны 8 сар.
| date        = 1945 оны 8 дугаар сарын 09-21
| place       = [[Манжуур]]/[[Манж-Го]],&lt;br /&gt;[[Өвөр Монгол]]/[[Мэнзян]],&lt;br/&gt;[[Зүүн Хойд Хятад]],&lt;br /&gt; Умард [[Солонгос]]
| territory   = ЗХУ Сахалин арлын өмнөд ба [[Курилийн арлууд]]ыг эзлэн авснаар газар нутгийн маргаан одоо ч үргэлжилж байна
| result      = ЗХУ-ын ялалт.&lt;br /&gt;Япон бууж өгсөн.&lt;br /&gt;Өвөрмонголыг чөлөөлсөн.&lt;br /&gt;Манжго улс үгүй болсон.&lt;br /&gt;БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөхийн эхлэл болсон
|combatant1= [[Зураг:Flag_of_the_Soviet_Union_1923.svg|22px]] [[ЗХУ]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Flag of the People's Republic of Mongolia (1940-1945).svg|22px]] [[БНМАУ]]
|combatant2= [[Зураг:Merchant_flag_of_Japan_(1870).svg|border|22px]] [[Японы эзэнт гүрэн]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Flag_of_Manchukuo.svg|22px]] [[Манж-Го]]&lt;br&gt;[[Зураг:Flag of the Mengjiang.svg|22px]] [[Мэнзян]] 
|commander1 =  [[Зураг:Red Army flag.svg|22px]] [[Александр Василевский|А. Василевский]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Red Army flag.svg|22px]] [[Родион Малиновский|Р. Малиновский]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Red Army flag.svg|22px]] [[Кирилл Мерецков]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Red Army flag.svg|22px]] [[Максим Пуркаев]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Red Army flag.svg|22px]] [[Иван Юмашев]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Red Army flag.svg|22px]] [[Неон Антонов]]&lt;br /&gt;[[Зураг:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1930; variant).svg|22px]] [[Хорлоогийн Чойбалсан|Х. Чойбалсан]]
| commander2  = [[Зураг:War flag of the Imperial Japanese Army.svg|border|22px]] [[:ja:山田乙三|Ямада Отозо]] {{surrender}} &lt;br&gt;[[Зураг:War Ensign of Manchukuo.svg|22px]] [[Пү-И]] {{surrender}} &lt;br&gt;[[Зураг:Flag of Mongol Military Government (1936-1937).svg|22px]] [[Дэмчигдонров]] {{surrender}} 
| strength1   = '''ЗХУ:''' &lt;br/&gt;1,685,500 цэрэг&lt;ref name=glantz2 /&gt; &lt;br/&gt;26,137 их буу &lt;br/&gt;1,852 гаубиц &lt;br/&gt;5,556 танк, өөрөө явагч их буу &lt;br/&gt;5,368 нисэх онгоц&lt;br/&gt;'''БНМАУ:'''&lt;br/&gt;Монголын  талаас Ардын хувьсгалт цэргийн 5, 6, 7, 8 дугаар Морьт дивиз, морьт тусгай хороод, 7-р механикжуулсан хуягт бригад, танк,  их  буу,  авто  тээврийн  болон  холбооны  тусгай  хороо,  нисэх холимог  дивиз,  шимийн  инженерийн  тусгай  салбар  зэрэг  гол  анги нэгтгэл,  хилийн  цэргийн  отряд,  застав,  Ардын  өөрийгөө  хамгаалах сайн  дурын  морьт  отрядын  ангиуд 16,000-22,000 цэрэг&lt;ref&gt;[http://sonin.mn/news/culture/46723 Чөлөөлөх дайнд Монголын 21 мянга гаруй цэрэг дайчин оролцжээ]&lt;/ref&gt;
| strength2   = '''Япон:''' &lt;br/&gt;1,217,000 цэрэг &lt;br/&gt;5,360 их буу &lt;br/&gt;1,155 танк &lt;br/&gt;1,800 нисэх онгоц &lt;br/&gt;1,215 хуягт машин&lt;ref name=&quot;Glantz&quot;&gt;LTC David M. Glantz, [http://cgsc.leavenworth.army.mil/carl/resources/csi/glantz3/glantz3.asp &quot;August Storm: The Soviet 1945 Strategic Offensive in Manchuria&quot;]. Leavenworth Papers No. 7, Combat Studies Institute, February 1983, [[Fort Leavenworth]] [[Kansas]].&lt;!-- Mirrored at, or redirected from/to, http://www-cgsc.army.mil/carl/resources/csi/glantz3/glantz3.asp --&gt;&lt;/ref&gt; &lt;br&gt;'''Манжго:''' &lt;br/&gt;200,000 цэрэг&lt;ref&gt;Jowett, Rays of The Rising Sun, Pg. 36&lt;/ref&gt;&lt;br/&gt;'''Өвөр Монгол:''' &lt;br/&gt;17,000 цэрэг
| casualties1 = 9,726 алагдаж шархадсан&lt;br /&gt;сураггүй алга болсон WIA&lt;ref name=glantz2&gt;Glantz, David M. &amp; House, Jonathan (1995), ''When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler'', Lawrence, Kansas: University Press of Kansas, ISBN 0-7006-0899-0, p. 300&lt;/ref&gt;
| casualties2 = 83,737 алагдсан&lt;br/&gt;640,276 олзлогдсон
}}
Японы эрх баригчид дэлхийн II дайны туршид Герман, Италитай байгуулсан гэрээндээ үнэнч  байж,  нэгдсэн  үндэсний  эсрэг  Номхон  далай  ба Хятадад дайны  ажиллагаа  явуулж  байв.  ЗХУ  болон  Монголд  довтлох стратегийн  төлөвлөгөө,  зорилгоо  орхиогүй,  гагцхүү тохиромжтой цаг мөчийг хүлээж байжээ.

==Дайны эхлэл==

Монгол,  Зөвлөлтийн  батлан  хамгаалах  чадавхийг  тагнан судалж  Манжуур  дахь  Квантуны  армийг  бэхжүүлж,  бие бүрэлдэхүүнийг нь 1942 оны I дунд үед 1-2 сая болгосон нь Японы бүх цэргийн 35 орчим хувь болжээ, Квантуны армийн бүрэлдэхүүнд тусгай армийн отряд буй болгож бактериологийн дайнд ч бэлтгэж байжээ. 1943 онд  Монгол, Зөвлөлтийн  цэргийг  хилийн  ойролцоо районд байлдах операцын төлөвлөгөөг бэлэн болгосон байжээ. Япон  Монгол  улсын  хилийн  ойролцоо  цэргийн  их хүчийг хуримтлуулж, Хаалган, Рашаан, Жанчхүүгийн (Чжанцзя коу) даваанд  том  бэхлэлт  байгуулж,  цэрэг  дайны  хэрэгцээний  төмөр зам,  засмал  зам,  нисэх  онгоцны  буудал  барьсан  байв.  БНМАУ-ыг өдөөн хатгаж, урьдын адил хил хязгаарыг зөрчсөөр байв. 
Япон Монгол улсын тухай элдэв гүтгэлэг тарааж, Хятад, Өвөр Монголын  ард  түмнийг  Монголын  эсрэг  хандуулах  гэж  оролдож байжээ. 
1945 оны VII сарын 26-нд Японтой байлдаж байсан АНУ, Англи, Хятад  гурван  гүрнээс  үг  дуугүй  бууж  өгөх  тухай  шаардлага  тавив. 
Түүнийг Японы засгийн газар хүлээж авсангүй. 
Зөвлөлт  засгийн  газар  Крымийн  бага  хурлаас  хүлээн  авсан үүргээ  биелүүлэн, 1945 оны IV сарын 5-нд,  Японтой  байгуулсан харилцан үл довтлох гэрээг цуцалсан бөгөөд наймдугаар сарын 9-нд [[Манжуурт хийсэн Зөвлөлтийн цэргийн ажиллагаа|Японы эсрэг дайн зарлав]]. 
Японы  милитаризмыг  бут  цохиж,  дэлхийн  хоёрдугаар  дайны сүүлчийн  голомтыг  унтраахын  төлөө  явуулсан  шудрага  хун төрөлхтний нийтийн ариун үйлсэд хувь нэмэр оруулах, еөрийн орны аюулгүй байдлыг  хангах, Монгол-Зөвлөлтийн  харилцан  туслалцах протокол  гэрээгээр  хүлээсэн  үүргийг  харгалзан  БНМАУ-ын Засгийн газар 1945 оны VIII сарын 10-нд Японд мөн дайн зарлав. 
Монгол  ардын  хувьсгалт  цэрэг  нь  оперативын  удирдлагын хувьд  Зөвлөлтийн  армийн  Өвөр  Байгалын  фронтын  бүрэлдэхүүнд дэслэгч  генерал  И.А.Плиевийн  удирдлагад  багтаж,  зөвлөлтийн нэгтгэл ангиудын хамт «өмнөд бүлэг» гэгч морьт механикжуулсан группийг  бүрэлдүулсэн  билээ.  Тус  группэд  Монголын  талаас Ардын хувьсгалт цэргийн 5, 6, 7, 8 дугаар Морьт дивиз, морьт тусгай хороод, 7-р механикжуулсан хуягт бригад, танк,  их  буу,  авто  тээврийн  болон  холбооны  тусгай  хороо,  нисэх холимог  дивиз,  шимийн  инженерийн  тусгай  салбар  зэрэг  гол  анги нэгтгэл,  хилийн  цэргийн  отряд,  застав,  Ардын  өөрийгөө  хамгаалах сайн  дурын  морьт  отрядын  ангиуд  оролцжээ.  Тус  группэд  бүгд 42 мянган цэрэг, офицер, 28 мянган морь, 403 танк, хуягт машин, 610 их буу, миномёт, пуужинт их буу багтаж байв. 
Манай  зэвсэгт  хүчнийг  БНМАУ-ын  маршал  Х.Чойбалсан, дэслэгч  генерал Ж.Лхагвасүрэн нар командалжээ. 
Японы  эсрэг  дайнд  бэлтгэх  ажил  БНМАУ-д 1945онд эхэлжээ. 1945оны VII сард  Х.Чойбалсан  нар  зөвлөлтийн  дээд удирдлагатай уулзан,  дайнд хэрхэн оролцохыг урьдчилан тохирсон байжээ. 1945 оны долоо, наймдугаар нисэх дивиз, хуягт бригад, их буу,  холбооны  хороод  зэрэг  техникийн  анги,  нэгтгэлийн  хүн  хүч, зэвсэг  техникийг  өргөтгөн  шинэчилж  хуваарилсны  дээр  морьтдивиз, хороодын  сэлэмт  суман  бүрийн  галын хүчийг  зузаатгасан  байна. 35 хүртэлх  насны  идэрчүүдийг  цэргийн  албанд  дайчлан  татав.  Шинэ цэргийг хүчний төвлөрөлтийн түшиц газар саадгүй хүргэх зорилгоор 22 400 гаруй  морь  бүхий 102 өртөө  байгуулж,  армийн  агтны  тусгай дивизион,  рот-отрядуудыг  байгуулжээ.  Артал,  эмнэлгийн  албыг бэхжүүлсэн байна. 
Морьт  механикжуулсан  группийн  бүрэлдэхүүнд  орсон Монгол-Зөвлөлтийн  цэргийн  гол  анги  нэгтгэл 1945 оны VII сарын сүүлчээр Сайншанд, Байшинтын районд БНМАУ-ын өмнөд хилээс 90-100 км-ийн  зайд жигдэрч, байлдааны бэлтгэлийг дууссан байв. 
БНМАУ-ын  зэвсэгт  хүчний  бүрэлдэхүүнд  нь  багтаж  байсан Өвөр  Байгалын фронтын өмнөд бүлэг давшилтынхаа гол цохилтыг БНМАУ-ын  Тамсагбулагийн  районоос  Их  Хянганы  нурууг  давж Чанчунь,  Мүгдэнгийн  чиглэлээр  хийж,  фронтын  бусад  хүчтэй 
хамтран  Квантуны  армийг  Манжуурын  төв  хэсэгт  бүслэн  бут цохих  үүрэгтэй  байв.  Долоннуур-Жэхэгийн  чиглэлийн бүрэлдэхүүнд Монголын талаас 5-р морьт дивиз, танкийн 3-р хороо, холбооны  тусгай  хороо,  нисэх  холимог  дивиз,  мен 11, 12-р  тусгай морьт хороо зэрэг анги нэгтгэл багтаж байв. 
Чуулалт  хаалга  буюу  Жанчхүүгийн  чиглэл  дэх  Монгол-Зөвлөлтийн  мотомеханикжуулсан  анги  нэптэлээс  бүрдсэн  хоёрдахь группт МАХЦ-ийн мотомеханикжуулсан 7-р хуягт бригад, их бууны 3-р хороо багтаж байжээ.  

==Байлдааны үйл ажиллагаа==

1945  оны VIII сарын 9-нд  Долоннуур-Жэхэгийн  чиглэлд давших  группийн  гол  хүч  БНМАУ-ын  хилийг  давав. 10-13-ны өдрүүдэд  МАХЦ-ийн 5, 6, 7, 8 дугаар  дивиз  Зөвлөлтийн  армийн механикжуулсан  группийн  хамт  дайсны  эсэргүүцлийг  няцааж, Шеншингийн овоо, Тайпуу усны худгаас зүүн тийших газрыг эзлэн Шанага,  Арцагаан  нуур,  Яндуусүм,  Тасын  овоо  зэргийг  чөлөөлж, VIII сарын 13-нд Далай нуурын заагт хүрчээ. Монгол-Зөвлөлтийн  цэрэг  тэндээс 150 гаруй  км  үргэлжилсэн Цахарын их элсэн манхны усгүй, бартаат замыг туулж, БНМАУ-ын хилээс 450 км-т орших  Долоннуур хотод тулж очив. Тэнд Япон-Манжго-гийн хамгаалалтын том хүчний шургуу эсэргүүцлийг дарж, VIII сарын 16-нд Долоннуур хотыг чөлөөлжээ. Ингэснээр Монгол-Зөвлөлтийн  цэрэг Их Хянганы нурууны хормойд хүрсэн байна.  

Монгол-Зөвлөлтийн  морьт  механикжуулсан  группийнхэн байгаль  цаг  уурын  элдэв  бэрхшээлийг  туулан  цааш  зогсолтгүй давшжээ. МАХЦ-ийн 5,7-р  дивиз, Зөвлөлтийн  цэрэгтэй  хамт VIII сарын 17-нд  Фынин  хот, 20-нд Саньчакоугийн районыг, 21-нд Луньхуа хотыг чөлөөлжээ. Наймдугаар сарын 19-нд  МАХЦ-ийн 7, 8-р  дивиз Зөвлөлтийн армийн ангиудын хамт Жэхэ хотод оров. Наймдугаар сарын 20-нд Жэхэд байсан Японы цэргийн гарнизон Монгол-Зөвлөлтийн группийн командлалд зэвсгээ хураалган  бууж  өгчээ. Энд Япон-Манжго-гийн 8000 гаруй цэрэг офицер, 9126 винтов, 123 пулемёт, 15  миномёт, 6 их  буу, 3 хөнгөн  танк, 300 авто  машин,  зэвсэг хэрэгслийн 42 агуулахыг олзолжээ. Монгол-Зөвлөлтийн цэрэг Жэхэ хотыг чөлөөлж, түүний орчинд хяналт тогтоосноор Манжуур дахь Квантуны арми хойд Хятад дахь бэлтгэл хүчнээсээ таслагдаж, Өвөр Байгалын фронтын гол хүч баруун жигүүрээсээ аюулгүй болжээ. 

Монгол-Зөвлөлтийн хамтарсан группийн командлалын тушаалаар  МАХЦ-ийн 6-р  дивиз VIII сарын 21-ний өглөө Аньзятунь хотыг  дайран авчээ. Тулалдаанаар Японы 8-р явган бригадын 150 гаруй цэрэг, офицерыг буулган авч, үлэмжхэн зэвсэг хэрэгсэл,  хэд  хэдэн  агуулахыг  олзолсон  байна. 6 дугаар  дивиз давшилтаа  үргэлжлүүлсээр  БНМАУ-ын  хилээс 1010 км  алсалсан Губэйкоу  хотын  районд  хүрч  МАХЦ-ийн 5 дугаар  морьт  дивизтэй нийлэв. Хоёр  дивиз VIII сарын 21-ний  үдээс хойш  тэрхүү  хотыг  чөлөөлжээ. Японы эзэн хааны 8 дугаар корпусын 31,35 дугаар тусгай отряд,  их  буу,  танк  эсэргүүцэх  их  буу, минометын  батарейн 1300 цэрэг  офицер  буун өгч,  үлэмж  хэмжээний  зэвсэг,  эд  хогшил, галт  хэрэгслийн  агуулахыг  олзолсон  байна.  5, 6 дугаар  морьт  дивиз  бусад  ангийн хамтаар дайсны үлэмжхэн хүч  бөөгнөрсөн Миюнь  хотын  зүг  давшилтаа  үргэлжлүүлэн VIII сарын 22-нд уг тод тулж очсон юм. Чуулалт  хаалганы  чиглэлд  давшсан  Монгол-Зөвлөлтийн цэргийн Мото механикжуулсан анги нэгтгэл, VIII сарын 9-ний үдэш Замын-Үүдээс хөдөлж, Япон-Өвөр Монголын цэргийн анги салбарыг устгаж, мөн шөнө Цагаан  овоо  суманд  хүрчээ. Цааш  давших  замдаа  Нянзан  хотыг эзлээд улмаар VIII сарын 11-нд Монголын хилээс 200 гаруй км-ийн зайд орших Баруун  Сөнөд,  Вангийн  хүрээг чөлөөлөв. 

Монгол-Зөвлөлтийн  хамтарсан  хүч  цааш  давшиж,  тус  улсын хилээс 300 шахам км алсад орших Завсар (Чансыр) хотыг VIII сарын 13-нд эзлэн авч улмаар тус хотоос 113 км-т орших 95 мянган хүнтэй Жанбэй хотыг VIII сарын 18-нд дайран эзэлжээ. Дүүрэгтээ цэргийн хэд  хэдэн  хотхон,  нисэх  онгоцны  буудалтай,  цэргийн  хуаран,  аж үйлдвэрийн  газар,  цахилгаан  станц,  радио  станц,  авто  машины засварын газар бүхий олон замын уулзвар зангилаа Жанбэй хотыг авснаар  Монгол-Зөвлөлтийн  цэрэг  Жанчхүүгийн  давааны  бэхэлсэн районд тулж очив. БНМАУ-ын  хилээс 560 км  хол  оршдог  Жанчхүүгийн  даваа  бол хойд талаас Чуулалт хаалга орох гол замыг халхалсан Японы цэргийн чухал түшиц газар, байлдааны бат бэх бэхлэлт бүхий район байв. Энд Японы империалистууд 1935-1940 онд 40 000 хятад иргэнийг дайчлан ажиллуулж 35 км урт, 10 км өргөн  бэхлэлт  байгуулж, түүндээ олон тооны  тулгуурт  байр,  их  буу,  пулеметын  галын  цэг  байрлуулснаас гадна тухайн цагтаа сүүлийн үеийн техник хэрэгслээр тоноглогдсон газар  доогуур  харилцах  суваг,  орон  сууц,  агуулахын  олон  барилга байгууламжтай байжээ. Бэхэлсэн районыг хоёр давхар төмөр утсан тор,  танк  эсэргүүцэх  өргөн,  гүн  шуудуугаар  тойруулан  нэвтрэх  сүв, хажуугаар  гарах  замыг  минажүүлсэн  байжээ.  Япончууд  энэ бэхлэлтээ «давагдашгүй цайз» гэж үзэж байв. Жанчхүүгийн  давааны  бэхэлсэн  районыг  эзлэн  авах  байлдааны үүрэг зөвлөлтийн 27 дугаар мото буудлагын бригад, МАХЦ-ын 7 дугаар  мото  механикжуулсан  хуягт  бригадын  дайчдад  оногджээ. VIII  сарын 18-нд  Монгол-Зөвлөлтийн  армийн  анги  дайсны хүчийг туршин байлдаж бэхлэлтийн зохион байгуулалт, галын гол цэгийг  илрүүлсэн  нь  тулалдааны  цаашдын  амжилтад  чухал  тус болжээ. Жанчхүүгийн  давааны  төлөө  байлдаанд  МАХЦ-ийн хурандаа  Нянтайсүрэнгийн  командалсан 7 дугаар  хуягт  бригадын дайчид  гарамгай  тулалджээ.  Дэслэгч  Санжаагийн  командалсан миномет  салааны  дайчдын  мэргэн  галын  цохилт  нь  анги  салбарын давшилтыг  хангахад  чухал  үүрэг  гүйцэтгэжээ. Тус салааны наводчик  Д.Данзанваанчиг,  туслах  наводчик  Д.Цэрэндорж  нар дайсны  хүнд  пулемет 2, хөнгөн  пулемет 3-ыг  сөнөөж  Японы 20 гаруй  цэрэг,  офицерыг  устгажээ.  Буудлагын  нэгдүгээр  ахлагч Дүүдэйн  салаанд  хүч  нэмэгдүүлж  өгсөн  дэслэгч  Г.Дашдондогийн хамт  салаагаа  хошуучлан  давшиж  дайсны  хориглолтыг  эн  түрүүнд сэтэлж  Японы  хүнд,  хөнгөн  пулемётын  галын  цэг 10 гаруйг 30 гаруй  цэрэг  офицерын  хамт  устгажээ. Тулалдааны үед Л.Аюуш 11 гаруй удаа шархадсан боловч алхам ч ухралгүй урагш тэмүүлэн байлдсаар сумаа дуусган пулемётынхаа гол төмрийг салган авч дайран ирсэн дайсантай гард тулалдаж олныг устгаад эх орон, ард түмэндээ өргөсөн ариун тангаргаа үнэнчээр биелүүлж баатрын ёсоор амь үрэгджээ. Холбоо салааны  тасгийн дарга, ахлах түрүүч Жанчив дайсны  шуурган галын дундуур тасарсан холбоог хоёр газраар залгаад,  гурав  дахь тийш мөлхөн очиж гар нь шархадсан  учир тасарсан  хоёр үзүүрийг нийлүүлэн шүдэндээ зууж холбоог залгуулаад, ангийнхаа давшилтыг хангаж байлдааны үүргээ баатарлагаар биелүүлэн амь эрсэджээ. Энэ мэт гарамгай гавьяа байгуулсан дарга, байлдагч олноор төржээ. Монгол-Зевлөлтийн анги нэгтгэл ийнхүү  3 хоногийн ширүүн байлдааны эцэст Японы цэргийн бэхлэлтийг эвдэн дайсныг бут ниргэж, VIII сарын 21-нд Чуулалт  хаалганы  районыг  чөлөөлснөөр  байлдааны ажиллагааг  ялалтаар  дуусгав.  Энэ  тулалдаан  дайсан  олон  зуун цэрэг, даргаа алдан зэвсэг техникийн үлэмж хохирол хүлээж ухран зугатжээ. Цэргийн  нам, улс  төрийн  байгууллагаас  Өвөр  Монгол, Хятадын  ард  түмэнд,  Монгол-Зөвлөлтийн  армиудын  үүрэг  зорилт, империалист  Японы  дайнч  түрэмгий,  колонийн  бодлогыг тайлбарлан  таниулж  байв.  БНМАУ-ын  нутаг  Тамсаг  булаг, Халхын  голын  районоос)  довтолгоонд  орсон  Улаан  армийн  Өвөр Байгалын анги нэгтгэлүүд усгуй элсэн цол хээр, Их Хянганы өндөр нурууг  даван Солон, Хайлаарын чиглэлд  дайсныг бут цохиод, VIII сарын 18, 19-нд  Манжуурын  аж  үйлдвэр,  засаг  захиргааны  чухал төвүүдэд тулж очжээ. Өвөр Байгалын фронтын ба Алс Дорнодын 1, 2  дугаар  фронтын  цэрэг,  Амар  мөрний  нэгдсэн  флотын  хүч Манжуурын  баруун  хойд  болон  зүүн  талаас  зэрэг  давшиж  Японы хуурай  замын  цэргийн  гол  хүч  Квантуны  армийг  бүслэн  бут цохиж, зүүн хойт Хятад, Солонгосыг Японы дарлалаас чөлөөлжээ. ЗХУ-ын Номхон далайн умард флотын цэрэг Сахалины өмнөт хэсэг, Курилийн арлуудыг дайснаас бас чөлөөлжээ. 1945 оны IX сарын 2-нд  Японы  зэвсэгт  хүчний  командлал  үг  дуугүй  бууж  өгөх тухай актанд  гарын  үсэг  зуржээ.  Японы  дайнд  МАХЦ-ээс  алагдсан, сураггүй алга болсон хохирол нийт 78 хүн болжээ. Мөн Японоос 594000  хүн  олзлогдсоноос  МАХЦ-ийн  олзолсон  нь 12318 хүн болсон байна. Үүгээр дэлхийн II дайн дуусав. 

==Дайны үр дүн==
Японы  милитаризмыг  устгахын  төлөө  явуулсан  тулалдаанд.эх оронч  үзлээр хүмүүжсэн  МАХЦ,  улстөрийн өндөр ухамсартай, зориг хатуужилтай, байлдах уран чадвартай орчин үеийн арми болж төлөвшсөнийг  яруу  тод  батлан  харуулав.  Байлдаанд  онц  гарамгай тулалдаж  зориг  баатарлагийн  үлгэр  жишээ  үзүүлсэн  Л.Аюуш, Д.Данзанваанчиг,  С.Дампил,  М.Жанчив,  Г.Дүүдэй, Д.Нянтайсүрэн, П.Чогдон нарын зэрэг хүмүүст БНМАУ-ын баатар 
цол хүртээсэн юм. Түүнчлэн МАХЦ-ийн байлдагч, анги нэгтгэлийн дарга, улс төрийн ажилтан 2000 гаруй хүнийг БНМАУ-ын төрийн дээд 
шагнал  одон  медалиар  шагнажээ.  Зөвлөлтийн  Улаан армийн 800 шахам хүнийг  монголын  одон  медалиар  шагнажээ.  Японы милитаризмыг бут цохих 
нийтийн шударга тэмцэлд БНМАУ, зэвсэгт хүчнээ оролцуулж, Зөвлөлтийн  Улаан  армийн  хамт  Японы  хуурай  замын  гол хүч Квантуны армийг бут  цохиход мөр зэрэгцэн тулалдаж, Ази  тивд  дайны  сүүлчийн  голомтыг  унтрааж,  энх  тайван байдал  тогтоох,  дорно  дахины  дарлагдсан  улс  түмний  эрх чөлөөгөө олох тэмцэлд дэмжлэг үзүүлж, улс орныхоо тусгаар тогтнолыг  бэхжүүлж учирч байсан аюулыг арилгав. Манай улс ариун  шударга  үйлсийн  төлөөх тэмцэлд хүн  хүчний болон эд материалын  ихээхэн  хохирол  хүлээсэн  юм.  Японы  зүгээс БНМАУ-ын эсрэг зарлаагүй дайныг эхэлсэн  1935 оноос 1939 оны  Халхын  голын  байлдааныг  дуусталх  үе  болон 1945 онд МАХЦ-ын явуулсан  чөлөөлөх  дайны  хугацаанд  олон  зуун  хүний  амь үрэгдэж, 322 сая  төгрөгийн  эд  материалын  хохирол  хүлээсэн юм.

==Монголыг нэгтгэх төлөвлөгөө==
Зөвлөлт Монголын талыг дайнд оролцохыг хүссэн нь Японы армид олон тооны өвөр монголчууд байсантай холбоотой бөгөөд Монголын арми орсон тохиолдолд тэд байлдалгүй бууж өгнө гэж үзсэн байна. Сталин Чойбалсан нэгэн удаа та бол Ар Монголын төдийгүй Өвөр Монголын удирдагч гэж хэлж байсан ч Хятадын коммунистуудтай харилцаагаа муутгахгүйн тулд бодлогоо өөрчилжээ. Мао Өвөр Монгол хятадын коммунист хүчний эдийн засгийн ганц бааз тул түр нэгтгэхгүй байхыг Сталинаас хүсчээ. Коммунистууд өвөр монголчуудад илүү их эрх чөлөө өгөхөөр амласан тул Маог дэмжин Япон, гоминдантай тулалдаж байсан юм. Гэвч Хятад улс дайны дараа амлалтаасаа няцаж тэдний эрх чөлөөг 
хаан боомилох бодлого явуулах болжээ. Дайны үеэр Чойбалсан өвөр монголчуудыг Монгол руу нүүхийг уриалсан ч Зөвлөлтийн цэрэг дүрвэгсдийн замыг хаасан байна. 1940-өөд онд цөөн тооны өвөр монголчууд, Шиньжяны ойрадууд нүүн иржээ.

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Хасан нуурын мөргөлдөөн]]
* [[Манжуурт хийсэн Зөвлөлтийн цэргийн ажиллагаа]]
* [[22-р хорооны хэрэг явдал]]
* [[Зөвлөлтийн зэвсэгт хүчний цэргийн ангиуд монголд]]
* [[Японы эзэн хааны арми]]
* [[Квантуны Арми]]

== Холбоос ==
* [http://mongoliajol.info/index.php/JIS/article/download/394/415 1945 ОНД БНМАУ-ААС ХЯТАД УЛСАД ҮЗҮҮЛСЭН ТУСЛАМЖ]
* [https://mongoltoli.mn/history/h/192 Чөлөөлөх дайн]

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

{{DEFAULTSORT:#1945 оны чөлөөлөх дайн}}
[[Ангилал:20-р зууны дайн]]
[[Ангилал:1945 оны зөрчилдөөн]]
[[Ангилал:Азийн дайн]]
[[Ангилал:Дэлхийн хоёрдугаар дайны төгсгөл үе]]
[[Ангилал:Зөвлөлт Холбоот Улс дэлхийн хоёрдугаар дайнд]]
[[Ангилал:ЗХУ-ын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Монгол дэлхийн хоёрдугаар дайнд]]
[[Ангилал:Монголчуудын оролцсон дайн]]
[[Ангилал:Манж-го]]
[[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Номхон далайн дайн]]
[[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]]
[[Ангилал:Японы зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Японы Хаант Улсын гадаад бодлого]]</text>
      <sha1>jg4w6bnijx0rqg8newngja9724vgd6h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хөхэчи</title>
    <ns>0</ns>
    <id>47372</id>
    <revision>
      <id>709767</id>
      <parentid>708424</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T09:32:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/202.126.88.89|202.126.88.89]] ([[User talk:202.126.88.89|Яриа]]) хэрэглэгчийн 708424 засварыг цуцлах</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1112" xml:space="preserve">'''Хөхэчи''' нь （？－1271) [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] 5 дугаар хүү. [[Дөрвөд|Дөрвөн]] аймгийн [[Дөрөвчин хатан|Дөрөвчин хатнаас]] төрсөн.&lt;ref&gt;Рашидаддин. Судрын чуулган. УБ., 2002. Дэд боть. т.177.&lt;/ref&gt; Түүнд их хаан 1267 онд [[Юньнань ван|Юньнань вангийн]] хэргэмийг хүртээж, алтан тамга соёрхов. Гэвч 1271 онд өөрийн хятад туслах түшмэлд хорлогдсон бөгөөдтэр явдалыг удалгүй хааны тушаалаар илрүүлжээ. Хөхэчи ванг нас барсны хойно хүү [[Есөнтөмөр (Юньнань ван)|Есөнтөмөр]] нь эцгийн албыг үргэлжлүүлсэн.

== Эшлэл ==
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:1271 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]]</text>
      <sha1>3q0ltvsju1p2yb4rpjwsi2t2fg9nbfg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Банзаржавын Баасанжав</title>
    <ns>0</ns>
    <id>51310</id>
    <revision>
      <id>709712</id>
      <parentid>669510</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T04:13:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Хилсээр цаазлуулсан нь */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6131" xml:space="preserve">{{Инфобокс албан тушаалтан
|honorific-suffix = 
|name         = Банзаржавын Баасанжав
|image        = Banzarjavyn Baasanjav.jpg
|caption      = Банзаржавын Баасанжав
|office1      = {{MNG|#}} [[Монгол Ардын Нам|МАХН-ын Төв Хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга]]
|president1   = 
|term_start1  = 1936 оны 10-р сарын 7
|term_end1    = 1940 оны 2-р сарын 22
|deputy1      = 
|predecessor1 = [[Хас-Очирын Лувсандорж]]
|successor1   = [[Дашийн Дамба]]
|birth_date   = [[1906 он]]
|birth_place  = Мянгад хошуу, [[Ховдын хязгаар]], [[Ар Монгол]]
|death_date   = [[1940 он]]
|death_place  =  
|party        = [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|spouse       = 
|children     = 
|alma_mater   =
|profession   =
|awards       = 
}}
'''Банзаржавын Баасанжав''' ([[1906 он]]д [[Ховдын хязгаар]]ын Мянгад хошуу буюу өнөөгийн [[Ховд аймаг|Ховд аймгийн]] [[Мянгад сум]]анд төрж; [[1940 он]]онд нас барсан) [[Монгол Ардын Нам|МАХН]]-ын адил эрхтэй 3 Төв Хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн даргын нэгээр [[1936 он]]ы [[10 сарын 7|аравдугаар сарын 7-оос]] [[1940 он]]ы [[2 сарын 22|хоёрдугаар сарын 22-н]] хүртэл ажилласан. Их хэлмэгдүүлэлтэнд хилсээр хэлмэгдсэн байна.

== Намтар ==
Баасанжав 1906 онд одоогийн Ховд аймгийн Мянгад суманд нутаг Үүргэсний бууц гэдэг газар төржээ. Тэрбээр 1923 онд [[Монголын Хувьсгалт Залуучуудын Холбоо]]нд (МХЗХ) гишүүнээр элссэн ба 1927 оноос 1928 оныг хүртэл [[Улаангом]]ын ойролцоо дунд сургуулийн багшаар ажиллажээ. 1928 оноос тэр зөвхөн МХЗХ-ны ажлаа гардан хийх болсноор аймгийн намын хорооны нарийн бичгийн дарга болов.

1930 онд Баасанжав [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Намд]] гишүүнээр элссэн бөгөөд үүнээс нэг жилийн хойно [[Улаанбаатар]] хот руу томилогдон, эхлээд МАХН-ын Төв Хороонд сургагчаар, дараа нь 1932 оноос 1936 оныг хүртэл Ховд аймаг дахь МАХН-ын Төв Хорооны ерөнхий нарийн бичгийн даргаар ажилласан байна.

1936 оны аравдугаар сарын тэр МАХН-ын тэргүүлэгчдийн гишүүн ба МАХН-ын ерөнхий нарийн бичгийн даргаар сонгогдов. Үүний зэрэгцээ тэрбээр Монголын Үйлдвэрчний Эвлэлийн дарга байв.&lt;ref&gt;Sanders, Alan J.K. (1996). Historisches Wörterbuch der Mongolei. Lanham, MD: The Scarecrow Press, Inc., S. 14–15. ISBN 0810830779.&lt;/ref&gt;

== Хилсээр цаазлуулсан нь ==
1939 оны арванхоёрдугаар сард [[Хорлоогийн Чойбалсан|Х. Чойбалсан]] ба сангийн сайдын орлогч дарга [[Юмжаагийн Цэдэнбал|Ю. Цэдэнбал]] нар Москва руу [[Иосиф Сталин]]тай уулзахаар явжээ. Сталин ЗХУ-ын удирдагчид тухайн үед 23 настай Цэдэнбалыг МАХН-ын ерөнхий нарийн бичгийн даргаар сонгосон ба улмаар энэ хүсэлтээ биелүүлэх эрмэлзэлтэй байгаагаа тэдэнд дуулгав. Чойбалсан буцаж ирэнгүүтээ Баасанжавыг хувьсгалын эсэргүү хэмээн баривчлан, 1940 оны хоёрдугаар сард дээрх үндэслэлээр цаазалсан аж. Үүнээс хоёр сарын дараа Цэдэнбал МАХН-ын Х Их Хурлаар (1940 оны гуравдугаар сарын 20-ноос дөрөвдүгээр сарын 5) Намын Төв Хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар сонгогджээ.&lt;ref&gt;Baabar, Bat-Ėrdėniĭn Baabar (1999). Geschichte der Mongolei. die Universität von Michigan: Monsudar Pub. p. 378. ISBN 9992900385.&lt;/ref&gt;

== Цагаатгасан нь ==
Баасанжавыг 1957 онд цагаатгасан аж. 1969 онд нийтлэгдсэн МАХН-ын албан ёсны түүхийн баримтад түүнийг төрийн томоохон зүтгэлтнүүдийн нэг байсныг дурдаад, хяналтаа алдсан Дотоод Явдлын Яамны шийдвэрүүдийн хохирогч болж, зүй бусаар цаазлуулсан хэмээн цагаатгасан аж.&lt;ref&gt;''William A. Brown, Urgunge Onon, B. Shirėndėv.'' 1976. History of the Mongolian People’s Republic. Harvard University: East Asian Research Center. p. 345. ISBN 0674398629&lt;/ref&gt;

== Эшлэл ==
&lt;references/&gt;

{{Хөтлөгч мөр Монгол Ардын Намын дарга}}
{{DEFAULTSORT:Баасанжав, Банзаржавын}}
[[Ангилал:Монгол Ардын Намын дарга]]
[[Ангилал:Монголын улс төрч]]
[[Ангилал:Хэлмэгдэгч]]
[[Ангилал:Монголын их хядлагын хэлмэгдэгч]]
[[Ангилал:Ховдын хязгаарын хүн]]
[[Ангилал:Ховдынхон]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1906 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1940 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>74mhhfaaq2hw7apzkcoqqz7res4gb64</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709713</id>
      <parentid>709712</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T04:14:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6137" xml:space="preserve">{{Инфобокс албан тушаалтан
|honorific-suffix = 
|name         = Банзаржавын Баасанжав
|image        = Banzarjavyn Baasanjav.jpg
|caption      = Банзаржавын Баасанжав
|office1      = {{MNG|#}} [[Монгол Ардын Нам|МАХН-ын Төв Хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга]]
|president1   = 
|term_start1  = 1936 оны 10-р сарын 7
|term_end1    = 1940 оны 2-р сарын 22
|deputy1      = 
|predecessor1 = [[Хас-Очирын Лувсандорж]]
|successor1   = [[Дашийн Дамба]]
|birth_date   = [[1906 он]]
|birth_place  = Мянгад хошуу, [[Ховдын хязгаар]], [[Ар Монгол]]
|death_date   = [[1940 он]]
|death_place  =  
|party        = [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|spouse       = 
|children     = 
|alma_mater   =
|profession   =
|awards       = 
}}
'''Банзаржавын Баасанжав''' ([[1906 он]]д [[Ховдын хязгаар]]ын Мянгад хошуу буюу өнөөгийн [[Ховд аймаг|Ховд аймгийн]] [[Мянгад сум]]анд төрж; [[1940 он|1940]] онд нас барсан) [[Монгол Ардын Нам|МАХН]]-ын адил эрхтэй 3 Төв Хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн даргын нэгээр [[1936 он]]ы [[10 сарын 7|аравдугаар сарын 7-оос]] [[1940 он]]ы [[2 сарын 22|хоёрдугаар сарын 22-н]] хүртэл ажилласан. Их хэлмэгдүүлэлтэнд хилсээр хэлмэгдсэн байна.

== Намтар ==
Баасанжав 1906 онд одоогийн Ховд аймгийн Мянгад суманд нутаг Үүргэсний бууц гэдэг газар төржээ. Тэрбээр 1923 онд [[Монголын Хувьсгалт Залуучуудын Холбоо]]нд (МХЗХ) гишүүнээр элссэн ба 1927 оноос 1928 оныг хүртэл [[Улаангом]]ын ойролцоо дунд сургуулийн багшаар ажиллажээ. 1928 оноос тэр зөвхөн МХЗХ-ны ажлаа гардан хийх болсноор аймгийн намын хорооны нарийн бичгийн дарга болов.

1930 онд Баасанжав [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Намд]] гишүүнээр элссэн бөгөөд үүнээс нэг жилийн хойно [[Улаанбаатар]] хот руу томилогдон, эхлээд МАХН-ын Төв Хороонд сургагчаар, дараа нь 1932 оноос 1936 оныг хүртэл Ховд аймаг дахь МАХН-ын Төв Хорооны ерөнхий нарийн бичгийн даргаар ажилласан байна.

1936 оны аравдугаар сарын тэр МАХН-ын тэргүүлэгчдийн гишүүн ба МАХН-ын ерөнхий нарийн бичгийн даргаар сонгогдов. Үүний зэрэгцээ тэрбээр Монголын Үйлдвэрчний Эвлэлийн дарга байв.&lt;ref&gt;Sanders, Alan J.K. (1996). Historisches Wörterbuch der Mongolei. Lanham, MD: The Scarecrow Press, Inc., S. 14–15. ISBN 0810830779.&lt;/ref&gt;

== Хилсээр цаазлуулсан нь ==
1939 оны арванхоёрдугаар сард [[Хорлоогийн Чойбалсан|Х. Чойбалсан]] ба сангийн сайдын орлогч дарга [[Юмжаагийн Цэдэнбал|Ю. Цэдэнбал]] нар Москва руу [[Иосиф Сталин]]тай уулзахаар явжээ. Сталин ЗХУ-ын удирдагчид тухайн үед 23 настай Цэдэнбалыг МАХН-ын ерөнхий нарийн бичгийн даргаар сонгосон ба улмаар энэ хүсэлтээ биелүүлэх эрмэлзэлтэй байгаагаа тэдэнд дуулгав. Чойбалсан буцаж ирэнгүүтээ Баасанжавыг хувьсгалын эсэргүү хэмээн баривчлан, 1940 оны хоёрдугаар сард дээрх үндэслэлээр цаазалсан аж. Үүнээс хоёр сарын дараа Цэдэнбал МАХН-ын Х Их Хурлаар (1940 оны гуравдугаар сарын 20-ноос дөрөвдүгээр сарын 5) Намын Төв Хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар сонгогджээ.&lt;ref&gt;Baabar, Bat-Ėrdėniĭn Baabar (1999). Geschichte der Mongolei. die Universität von Michigan: Monsudar Pub. p. 378. ISBN 9992900385.&lt;/ref&gt;

== Цагаатгасан нь ==
Баасанжавыг 1957 онд цагаатгасан аж. 1969 онд нийтлэгдсэн МАХН-ын албан ёсны түүхийн баримтад түүнийг төрийн томоохон зүтгэлтнүүдийн нэг байсныг дурдаад, хяналтаа алдсан Дотоод Явдлын Яамны шийдвэрүүдийн хохирогч болж, зүй бусаар цаазлуулсан хэмээн цагаатгасан аж.&lt;ref&gt;''William A. Brown, Urgunge Onon, B. Shirėndėv.'' 1976. History of the Mongolian People’s Republic. Harvard University: East Asian Research Center. p. 345. ISBN 0674398629&lt;/ref&gt;

== Эшлэл ==
&lt;references/&gt;

{{Хөтлөгч мөр Монгол Ардын Намын дарга}}
{{DEFAULTSORT:Баасанжав, Банзаржавын}}
[[Ангилал:Монгол Ардын Намын дарга]]
[[Ангилал:Монголын улс төрч]]
[[Ангилал:Хэлмэгдэгч]]
[[Ангилал:Монголын их хядлагын хэлмэгдэгч]]
[[Ангилал:Ховдын хязгаарын хүн]]
[[Ангилал:Ховдынхон]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1906 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1940 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>h2m3jzykebfz5kxvqshdv82p760m9i0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709714</id>
      <parentid>709713</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T04:15:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>150.129.140.215</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6165" xml:space="preserve">{{Инфобокс албан тушаалтан
|honorific-suffix = 
|name         = Банзаржавын Баасанжав
|image        = Banzarjavyn Baasanjav.jpg
|caption      = Банзаржавын Баасанжав
|office1      = {{MNG|#}} [[Монгол Ардын Нам|МАХН-ын Төв Хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга]]
|president1   = 
|term_start1  = 1936 оны 10-р сарын 7
|term_end1    = 1940 оны 2-р сарын 22
|deputy1      = 
|predecessor1 = [[Хас-Очирын Лувсандорж]]
|successor1   = [[Дашийн Дамба]]
|birth_date   = [[1906 он]]
|birth_place  = Мянгад хошуу, [[Ховдын хязгаар]], [[Ар Монгол]]
|death_date   = [[1940 он]]
|death_place  =  
|party        = [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|spouse       = 
|children     = 
|alma_mater   =
|profession   =
|awards       = 
}}
'''Банзаржавын Баасанжав''' ([[1906 он]]д [[Ховдын хязгаар|Ховдын хязгаарын]] Мянгад хошуу буюу өнөөгийн [[Ховд аймаг|Ховд аймгийн]] [[Мянгад сум]]анд төрж; [[1940 он|1940]] онд нас барсан) [[Монгол Ардын Нам|МАХН]]-ын адил эрхтэй 3 Төв Хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн даргын нэгээр [[1936 он]]ы [[10 сарын 7|аравдугаар сарын 7-оос]] [[1940 он]]ы [[2 сарын 22|хоёрдугаар сарын 22-н]] хүртэл ажилласан. Их хэлмэгдүүлэлтэнд хилсээр хэлмэгдсэн байна.

== Намтар ==
Баасанжав 1906 онд одоогийн Ховд аймгийн Мянгад суманд нутаг Үүргэсний бууц гэдэг газар төржээ. Тэрбээр 1923 онд [[Монголын Хувьсгалт Залуучуудын Холбоо]]нд (МХЗХ) гишүүнээр элссэн ба 1927 оноос 1928 оныг хүртэл [[Улаангом]]ын ойролцоо дунд сургуулийн багшаар ажиллажээ. 1928 оноос тэр зөвхөн МХЗХ-ны ажлаа гардан хийх болсноор аймгийн намын хорооны нарийн бичгийн дарга болов.

1930 онд Баасанжав [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Намд]] гишүүнээр элссэн бөгөөд үүнээс нэг жилийн хойно [[Улаанбаатар]] хот руу томилогдон, эхлээд МАХН-ын Төв Хороонд сургагчаар, дараа нь 1932 оноос 1936 оныг хүртэл Ховд аймаг дахь МАХН-ын Төв Хорооны ерөнхий нарийн бичгийн даргаар ажилласан байна.

1936 оны аравдугаар сарын тэр МАХН-ын тэргүүлэгчдийн гишүүн ба МАХН-ын ерөнхий нарийн бичгийн даргаар сонгогдов. Үүний зэрэгцээ тэрбээр Монголын Үйлдвэрчний Эвлэлийн дарга байв.&lt;ref&gt;Sanders, Alan J.K. (1996). Historisches Wörterbuch der Mongolei. Lanham, MD: The Scarecrow Press, Inc., S. 14–15. ISBN 0810830779.&lt;/ref&gt;

== Хилсээр цаазлуулсан нь ==
1939 оны арванхоёрдугаар сард [[Хорлоогийн Чойбалсан|Х. Чойбалсан]] ба сангийн сайдын орлогч дарга [[Юмжаагийн Цэдэнбал|Ю. Цэдэнбал]] нар Москва руу [[Иосиф Сталин]]тай уулзахаар явжээ. Сталин ЗХУ-ын удирдагчид тухайн үед 23 настай Цэдэнбалыг МАХН-ын ерөнхий нарийн бичгийн даргаар сонгосон ба улмаар энэ хүсэлтээ биелүүлэх эрмэлзэлтэй байгаагаа тэдэнд дуулгав. Чойбалсан буцаж ирэнгүүтээ Баасанжавыг хувьсгалын эсэргүү хэмээн баривчлан, 1940 оны хоёрдугаар сард дээрх үндэслэлээр цаазалсан аж. Үүнээс хоёр сарын дараа Цэдэнбал МАХН-ын Х Их Хурлаар (1940 оны гуравдугаар сарын 20-ноос дөрөвдүгээр сарын 5) Намын Төв Хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар сонгогджээ.&lt;ref&gt;Baabar, Bat-Ėrdėniĭn Baabar (1999). Geschichte der Mongolei. die Universität von Michigan: Monsudar Pub. p. 378. ISBN 9992900385.&lt;/ref&gt;

== Цагаатгасан нь ==
Баасанжавыг 1957 онд цагаатгасан аж. 1969 онд нийтлэгдсэн МАХН-ын албан ёсны түүхийн баримтад түүнийг төрийн томоохон зүтгэлтнүүдийн нэг байсныг дурдаад, хяналтаа алдсан Дотоод Явдлын Яамны шийдвэрүүдийн хохирогч болж, зүй бусаар цаазлуулсан хэмээн цагаатгасан аж.&lt;ref&gt;''William A. Brown, Urgunge Onon, B. Shirėndėv.'' 1976. History of the Mongolian People’s Republic. Harvard University: East Asian Research Center. p. 345. ISBN 0674398629&lt;/ref&gt;

== Эшлэл ==
&lt;references/&gt;

{{Хөтлөгч мөр Монгол Ардын Намын дарга}}
{{DEFAULTSORT:Баасанжав, Банзаржавын}}
[[Ангилал:Монгол Ардын Намын дарга]]
[[Ангилал:Монголын улс төрч]]
[[Ангилал:Хэлмэгдэгч]]
[[Ангилал:Монголын их хядлагын хэлмэгдэгч]]
[[Ангилал:Ховдын хязгаарын хүн]]
[[Ангилал:Ховдынхон]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1906 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1940 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>krs46thvcjxt6nrv4mcfjcgmaxdh79s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Улаан хадны байлдаан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>51326</id>
    <revision>
      <id>709673</id>
      <parentid>709645</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T18:22:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7432" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал [[Джа-У]]&lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал [[Джа-у]]тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдааны өмнө ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

Хүрээнээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. 

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монгол Ардын Нам]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Хиагтыг Барон Унгернээс хамгаалсан]]
* [[Баруун замын цэргийн чөлөөлөх байлдаанууд]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Цагаантны үлдэгдэлтэй тэмцсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]
* [[Азийн морин дивиз монголд нэвтэрсэн нь]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Чойр, Замын үүдийн чиглэлээр хийсэн байлдаан]]
* [[Азийн морин дивизийн 1921 онд Зөвлөлтийн эсрэг хийсэн аян дайн]]
* [[Азийн морин дивизийн Троицкосавск руу хийсэн дайралт]]
* [[Азийн морин дивизд гарсан бослого]]
* [[Азийн морин дивиз Манжуур луу гарсан нь]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>k73jj5j6xtj3nfi78uf7m16x4r0yzbv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709674</id>
      <parentid>709673</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T18:22:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7436" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал [[Джа-У]]&lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал [[Джа-у]]тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдааны өмнө ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

Хүрээнээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. 

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монгол Ардын Нам]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Хиагтыг Барон Унгернээс хамгаалсан]]
* [[Баруун замын цэргийн чөлөөлөх байлдаанууд]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Цагаантны үлдэгдэлтэй тэмцсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]
* [[Азийн морин дивиз монголд нэвтэрсэн нь]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Чойр, Замын үүдийн чиглэлээр хийсэн байлдаан]]
* [[Азийн морин дивизийн 1921 онд Зөвлөлтийн эсрэг хийсэн аян дайн]]
* [[Азийн морин дивизийн Троицкосавск руу хийсэн дайралт]]
* [[Азийн морин дивизд гарсан бослого]]
* [[Азийн морин дивиз Манжуур луу гарсан нь]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>0pcfk7vz8k7lhdq5ugmlf4sivxn0b3g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709675</id>
      <parentid>709674</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T19:20:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6813" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдааны өмнө ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

Хүрээнээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. 

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>ng5fzcaa5rw86wnhscp1lgad5fc2u5k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709676</id>
      <parentid>709675</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T20:22:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12237" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдааны өмнө ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

Хүрээнээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд Хүрээд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Унгерны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч Оросын байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Унгерн зугтсан гаминчуудыг гүйцэж, &quot;хүссэн хүмүүсийг (хувьсгалчдыг) өршөөлгүйгээр цавчихыг, харин монархистуудад (сүлжих) бүү хүр&quot; гэж тушаав. Тэр өөрөө хятадын хуаранд саатаж, дараа нь хөөцөлдөх ажилд нэгдсэн. Князев, Торновский нарын дурсамжаас үзвэл цагаантнууд оргодлуудыг таван миль яваад гүйцэж, дахин гурав хоног хөөцөлдөж байжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Гэрчүүдийн ярьснаар Толагийн урд талын Өвөр-Өнжөлийн даваанаас говийн гурав гаруй гарамаар хэдхэн хятад л явж чаджээ. Мэдээжийн хэрэг, хятадуудын нэг хэсэг баруун тийш ([[Улясутай]] руу чиглэсэн зам дагуу), баруун хойд зүгт (орчин үеийн Дзамар сомонын нутгаар дамжин) явсан нь тодорхой.

Оссендовский дурсахдаа: &quot;Бид Бургутын уулсыг давж, Урга голын дээд хэсэгт орших Тола голын хөндийд оров. Хятадууд ухарч байхдаа орхисон зам дээр пальто, цамц, гутал, боулингууд хэвтэж байв. Мөн цогцосууд байсан. Бага зэрэг цааш бидний зам намаг дундуур дайран өнгөрч, түүний ирмэг дээр хүмүүс, морь, тэмээ, эвдэрсэн тэрэг, цэргийн сум зэрэг уулс овоорсон цогцоснууд байв.Барон Унгерний Төвдийн анги нэгтгэлүүд энд байсан юм. Хятадын цуваа ухарч байна.&quot; Энэ нь Харухын голын намгархаг доод хэсэг байж магадгүй юм.

== Дүгнэлт ==
Улаан хад болсон үйл явдал бол өлсөж, хөлдөж, эх орноо зорин одсон цэрэг, офицеруудыг &quot;олзлон устгасан&quot; явдал биш юм. Эдгээр нь Унгерний цэргүүд болон дайсны олон дахин давуу хүчний хооронд болж, хоёр тал ноцтой хохирол амссан хүнд тулаанууд байв. Хятадууд Монголоос гарах гэж, Унгернистууд тэднийг устгахыг эрэлхийлэв. Хятадууд тус улсад ноцтой аюул заналхийлсээр байна. Эдгээр цэргүүд Нийслэл хүрээг бараг эзлэхгүй байсан ч Монголыг дайран өнгөрөх зам нь их хэмжээний дээрэм, хүн амыг хөнөөсөн явдал байв. Улаанхадад ялагдсан нь тэдний хүчийг сулруулсан. Энэ нь хулгайн гэмт хэргийн цар хүрээг багасгаж, газар дээрх монголчуудад гаминуудын жижиг бүлэглэлүүдтэй амжилттай тэмцэх боломжийг олгосон нь дамжиггүй. 1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр &quot;Өргөөс Улясутай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн&quot;. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>4kleqtrdb3bv4iomk3hmarj7cu62lu1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709677</id>
      <parentid>709676</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T21:07:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Тулалдааны өмнө */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12476" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдааны өмнө ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

Хүрээнээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд Хүрээд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Унгерны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч Оросын байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Унгерн зугтсан гаминчуудыг гүйцэж, &quot;хүссэн хүмүүсийг (хувьсгалчдыг) өршөөлгүйгээр цавчихыг, харин монархистуудад (сүлжих) бүү хүр&quot; гэж тушаав. Тэр өөрөө хятадын хуаранд саатаж, дараа нь хөөцөлдөх ажилд нэгдсэн. Князев, Торновский нарын дурсамжаас үзвэл цагаантнууд оргодлуудыг таван миль яваад гүйцэж, дахин гурав хоног хөөцөлдөж байжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Гэрчүүдийн ярьснаар Толагийн урд талын Өвөр-Өнжөлийн даваанаас говийн гурав гаруй гарамаар хэдхэн хятад л явж чаджээ. Мэдээжийн хэрэг, хятадуудын нэг хэсэг баруун тийш ([[Улиастай]] руу чиглэсэн зам дагуу), баруун хойд зүгт (орчин үеийн Дзамар сомонын нутгаар дамжин) явсан нь тодорхой.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны түвд цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ. Энэ бол [[Хэрлэн гол]]ын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.

== Дүгнэлт ==
Улаан хад болсон үйл явдал бол өлсөж, хөлдөж, эх орноо зорин одсон цэрэг, офицеруудыг &quot;олзлон устгасан&quot; явдал биш юм. Эдгээр нь Унгерний цэргүүд болон дайсны олон дахин давуу хүчний хооронд болж, хоёр тал ноцтой хохирол амссан хүнд тулаанууд байв. Хятадууд Монголоос гарах гэж, Унгернистууд тэднийг устгахыг эрэлхийлэв. Хятадууд тус улсад ноцтой аюул заналхийлсээр байна. Эдгээр цэргүүд Нийслэл хүрээг бараг эзлэхгүй байсан ч Монголыг дайран өнгөрөх зам нь их хэмжээний дээрэм, хүн амыг хөнөөсөн явдал байв. Улаанхадад ялагдсан нь тэдний хүчийг сулруулсан. Энэ нь хулгайн гэмт хэргийн цар хүрээг багасгаж, газар дээрх монголчуудад гаминуудын жижиг бүлэглэлүүдтэй амжилттай тэмцэх боломжийг олгосон нь дамжиггүй. 1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр &quot;Өргөөс Улясутай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн&quot;. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>qy4kseu9afsi6zch2xeknwrpy783pp5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709678</id>
      <parentid>709677</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T21:17:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Тулалдааны өмнө */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12474" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдааны өмнө ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

Хүрээнээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд Хүрээд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч Оросын байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Унгерн зугтсан гаминчуудыг гүйцэж, &quot;хүссэн хүмүүсийг (хувьсгалчдыг) өршөөлгүйгээр цавчихыг, харин монархистуудад (сүлжих) бүү хүр&quot; гэж тушаав. Тэр өөрөө хятадын хуаранд саатаж, дараа нь хөөцөлдөх ажилд нэгдсэн. Князев, Торновский нарын дурсамжаас үзвэл цагаантнууд оргодлуудыг таван миль яваад гүйцэж, дахин гурав хоног хөөцөлдөж байжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Гэрчүүдийн ярьснаар Толагийн урд талын Өвөр-Өнжөлийн даваанаас говийн гурав гаруй гарамаар хэдхэн хятад л явж чаджээ. Мэдээжийн хэрэг, хятадуудын нэг хэсэг баруун тийш ([[Улиастай]] руу чиглэсэн зам дагуу), баруун хойд зүгт (орчин үеийн Дзамар сомонын нутгаар дамжин) явсан нь тодорхой.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны түвд цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ. Энэ бол [[Хэрлэн гол]]ын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.

== Дүгнэлт ==
Улаан хад болсон үйл явдал бол өлсөж, хөлдөж, эх орноо зорин одсон цэрэг, офицеруудыг &quot;олзлон устгасан&quot; явдал биш юм. Эдгээр нь Унгерний цэргүүд болон дайсны олон дахин давуу хүчний хооронд болж, хоёр тал ноцтой хохирол амссан хүнд тулаанууд байв. Хятадууд Монголоос гарах гэж, Унгернистууд тэднийг устгахыг эрэлхийлэв. Хятадууд тус улсад ноцтой аюул заналхийлсээр байна. Эдгээр цэргүүд Нийслэл хүрээг бараг эзлэхгүй байсан ч Монголыг дайран өнгөрөх зам нь их хэмжээний дээрэм, хүн амыг хөнөөсөн явдал байв. Улаанхадад ялагдсан нь тэдний хүчийг сулруулсан. Энэ нь хулгайн гэмт хэргийн цар хүрээг багасгаж, газар дээрх монголчуудад гаминуудын жижиг бүлэглэлүүдтэй амжилттай тэмцэх боломжийг олгосон нь дамжиггүй. 1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр &quot;Өргөөс Улясутай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн&quot;. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>143gtj8iok1b87haypvssua0j2xbti7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709679</id>
      <parentid>709678</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T21:28:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Тулалдааны өмнө */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12538" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдааны өмнө ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

Хүрээнээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд Хүрээд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч Оросын байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Унгерн зугтсан гамингуудыг гүйцэн авахыг туааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Тэр өөрөө хятадын хуаранд саатаж, дараа нь хөөцөлдөх ажилд нэгдсэн. Князев, Торновский нарын дурсамжаас үзвэл цагаантнууд оргодлуудыг таван миль яваад гүйцэж, дахин гурав хоног хөөцөлдөж байжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Гэрчүүдийн ярьснаар Толагийн урд талын Өвөр-Өнжөлийн даваанаас говийн гурав гаруй гарамаар хэдхэн хятад л явж чаджээ. Мэдээжийн хэрэг, хятадуудын нэг хэсэг баруун тийш ([[Улиастай]] руу чиглэсэн зам дагуу), баруун хойд зүгт (орчин үеийн Дзамар сомонын нутгаар дамжин) явсан нь тодорхой.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны түвд цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ. Энэ бол [[Хэрлэн гол]]ын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.

== Дүгнэлт ==
Улаан хад болсон үйл явдал бол өлсөж, хөлдөж, эх орноо зорин одсон цэрэг, офицеруудыг &quot;олзлон устгасан&quot; явдал биш юм. Эдгээр нь Унгерний цэргүүд болон дайсны олон дахин давуу хүчний хооронд болж, хоёр тал ноцтой хохирол амссан хүнд тулаанууд байв. Хятадууд Монголоос гарах гэж, Унгернистууд тэднийг устгахыг эрэлхийлэв. Хятадууд тус улсад ноцтой аюул заналхийлсээр байна. Эдгээр цэргүүд Нийслэл хүрээг бараг эзлэхгүй байсан ч Монголыг дайран өнгөрөх зам нь их хэмжээний дээрэм, хүн амыг хөнөөсөн явдал байв. Улаанхадад ялагдсан нь тэдний хүчийг сулруулсан. Энэ нь хулгайн гэмт хэргийн цар хүрээг багасгаж, газар дээрх монголчуудад гаминуудын жижиг бүлэглэлүүдтэй амжилттай тэмцэх боломжийг олгосон нь дамжиггүй. 1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр &quot;Өргөөс Улясутай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн&quot;. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>2fvzhrgrt0u4nc3luyf670ecfsc2c82</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709681</id>
      <parentid>709679</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T22:06:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Тулалдааны өмнө */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12770" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдааны өмнө ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

Хүрээнээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд Хүрээд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч Оросын байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Унгерн зугтсан гамингуудыг гүйцэн авахыг туааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хун л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нуудлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Мэдээжийн хэрэг, хятадуудын нэг хэсэг баруун тийш ([[Улиастай]] руу чиглэсэн зам дагуу), баруун хойд зүгт (одоогийн [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран) явсан нь тодорхой.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны түвд цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ. Энэ бол [[Хэрлэн гол]]ын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.

== Дүгнэлт ==
Улаан хад болсон үйл явдал бол өлсөж, хөлдөж, эх орноо зорин одсон цэрэг, офицеруудыг &quot;олзлон устгасан&quot; явдал биш юм. Эдгээр нь Унгерний цэргүүд болон дайсны олон дахин давуу хүчний хооронд болж, хоёр тал ноцтой хохирол амссан хүнд тулаанууд байв. Хятадууд Монголоос гарах гэж, Унгернистууд тэднийг устгахыг эрэлхийлэв. Хятадууд тус улсад ноцтой аюул заналхийлсээр байна. Эдгээр цэргүүд Нийслэл хүрээг бараг эзлэхгүй байсан ч Монголыг дайран өнгөрөх зам нь их хэмжээний дээрэм, хүн амыг хөнөөсөн явдал байв. Улаанхадад ялагдсан нь тэдний хүчийг сулруулсан. Энэ нь хулгайн гэмт хэргийн цар хүрээг багасгаж, газар дээрх монголчуудад гаминуудын жижиг бүлэглэлүүдтэй амжилттай тэмцэх боломжийг олгосон нь дамжиггүй. 1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр &quot;Өргөөс Улясутай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн&quot;. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>b93pc5bsmwfte5zcldyogvtgtnlmowo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709682</id>
      <parentid>709681</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T22:16:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Дүгнэлт */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12774" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдааны өмнө ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

Хүрээнээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд Хүрээд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч Оросын байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Унгерн зугтсан гамингуудыг гүйцэн авахыг туааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хун л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нуудлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Мэдээжийн хэрэг, хятадуудын нэг хэсэг баруун тийш ([[Улиастай]] руу чиглэсэн зам дагуу), баруун хойд зүгт (одоогийн [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран) явсан нь тодорхой.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны түвд цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ. Энэ бол [[Хэрлэн гол]]ын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.

== Дүгнэлт ==
Улаан хад болсон үйл явдал бол өлсөж, хөлдөж, эх орноо зорин одсон цэрэг, офицеруудыг &quot;олзлон устгасан&quot; явдал биш юм. Эдгээр нь Унгерний цэргүүд болон дайсны олон дахин давуу хүчний хооронд болж, хоёр тал ноцтой хохирол амссан хүнд тулаанууд байв. Хятадууд Монголоос гарах гэж, Унгернистууд тэднийг устгахыг эрэлхийлэв. Хятадууд тус улсад ноцтой аюул заналхийлсээр байна. Эдгээр цэргүүд Нийслэл хүрээг бараг эзлэхгүй байсан ч Монголыг дайран өнгөрөх зам нь их хэмжээний дээрэм, хүн амыг хөнөөсөн явдал байв. Улаанхадад ялагдсан нь тэдний хүчийг сулруулсан. Энэ нь хулгайн гэмт хэргийн цар хүрээг багасгаж, газар дээрх монголчуудад гаминуудын жижиг бүлэглэлүүдтэй амжилттай тэмцэх боломжийг олгосон нь дамжиггүй. 1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>06ay8wxjzvi2wwa2v2s99xquxowarxl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709683</id>
      <parentid>709682</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T22:23:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Тулалдааны өмнө */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12774" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдааны өмнө ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

Хүрээнээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд Хүрээд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч Оросын байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Унгерн зугтсан гамингуудыг гүйцэн авахыг туааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хүн л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нуудлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Мэдээжийн хэрэг, хятадуудын нэг хэсэг баруун тийш ([[Улиастай]] руу чиглэсэн зам дагуу), баруун хойд зүгт (одоогийн [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран) явсан нь тодорхой.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны түвд цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ. Энэ бол [[Хэрлэн гол]]ын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.

== Дүгнэлт ==
Улаан хад болсон үйл явдал бол өлсөж, хөлдөж, эх орноо зорин одсон цэрэг, офицеруудыг &quot;олзлон устгасан&quot; явдал биш юм. Эдгээр нь Унгерний цэргүүд болон дайсны олон дахин давуу хүчний хооронд болж, хоёр тал ноцтой хохирол амссан хүнд тулаанууд байв. Хятадууд Монголоос гарах гэж, Унгернистууд тэднийг устгахыг эрэлхийлэв. Хятадууд тус улсад ноцтой аюул заналхийлсээр байна. Эдгээр цэргүүд Нийслэл хүрээг бараг эзлэхгүй байсан ч Монголыг дайран өнгөрөх зам нь их хэмжээний дээрэм, хүн амыг хөнөөсөн явдал байв. Улаанхадад ялагдсан нь тэдний хүчийг сулруулсан. Энэ нь хулгайн гэмт хэргийн цар хүрээг багасгаж, газар дээрх монголчуудад гаминуудын жижиг бүлэглэлүүдтэй амжилттай тэмцэх боломжийг олгосон нь дамжиггүй. 1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>tw23tevaxvqx30qar1oapo6chpptgq5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709684</id>
      <parentid>709683</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T22:28:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Тулалдааны өмнө */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12778" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдааны өмнө ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

Хүрээнээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд Хүрээд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч Оросын байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Унгерн зугтсан гамингуудыг гүйцэн авахыг туааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хүн л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нуудлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Мэдээжийн хэрэг, хятадуудын нэг хэсэг баруун тийш ([[Улиастай]] руу чиглэсэн зам дагуу), баруун хойд зүгт (одоогийн [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран) [[Шинжаан]] руу явсан.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны түвд цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ. Энэ бол [[Хэрлэн гол]]ын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.

== Дүгнэлт ==
Улаан хад болсон үйл явдал бол өлсөж, хөлдөж, эх орноо зорин одсон цэрэг, офицеруудыг &quot;олзлон устгасан&quot; явдал биш юм. Эдгээр нь Унгерний цэргүүд болон дайсны олон дахин давуу хүчний хооронд болж, хоёр тал ноцтой хохирол амссан хүнд тулаанууд байв. Хятадууд Монголоос гарах гэж, Унгернистууд тэднийг устгахыг эрэлхийлэв. Хятадууд тус улсад ноцтой аюул заналхийлсээр байна. Эдгээр цэргүүд Нийслэл хүрээг бараг эзлэхгүй байсан ч Монголыг дайран өнгөрөх зам нь их хэмжээний дээрэм, хүн амыг хөнөөсөн явдал байв. Улаанхадад ялагдсан нь тэдний хүчийг сулруулсан. Энэ нь хулгайн гэмт хэргийн цар хүрээг багасгаж, газар дээрх монголчуудад гаминуудын жижиг бүлэглэлүүдтэй амжилттай тэмцэх боломжийг олгосон нь дамжиггүй. 1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>6xxil51qecoedt3za4ociinjwz26l3c</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709685</id>
      <parentid>709684</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T22:30:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Тулалдааны өмнө */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12780" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдааны өмнө ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

Хүрээнээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд Хүрээд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч Оросын байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Унгерн зугтсан гамингуудыг гүйцэн авахыг тушааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хүн л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нуудлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Мэдээжийн хэрэг, хятадуудын нэг хэсэг баруун тийш ([[Улиастай]] руу чиглэсэн зам дагуу), баруун хойд зүгт (одоогийн [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран) [[Шинжаан]] руу явсан.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны түвд цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ. Энэ бол [[Хэрлэн гол]]ын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.

== Дүгнэлт ==
Улаан хад болсон үйл явдал бол өлсөж, хөлдөж, эх орноо зорин одсон цэрэг, офицеруудыг &quot;олзлон устгасан&quot; явдал биш юм. Эдгээр нь Унгерний цэргүүд болон дайсны олон дахин давуу хүчний хооронд болж, хоёр тал ноцтой хохирол амссан хүнд тулаанууд байв. Хятадууд Монголоос гарах гэж, Унгернистууд тэднийг устгахыг эрэлхийлэв. Хятадууд тус улсад ноцтой аюул заналхийлсээр байна. Эдгээр цэргүүд Нийслэл хүрээг бараг эзлэхгүй байсан ч Монголыг дайран өнгөрөх зам нь их хэмжээний дээрэм, хүн амыг хөнөөсөн явдал байв. Улаанхадад ялагдсан нь тэдний хүчийг сулруулсан. Энэ нь хулгайн гэмт хэргийн цар хүрээг багасгаж, газар дээрх монголчуудад гаминуудын жижиг бүлэглэлүүдтэй амжилттай тэмцэх боломжийг олгосон нь дамжиггүй. 1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>n0dcqmnlkgyu3m0d6u6fwv3iijfnz5m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709686</id>
      <parentid>709685</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T22:32:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Тулалдааны өмнө */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12780" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдааны өмнө ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

Хүрээнээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд Хүрээд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч Оросын байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Унгерн зуттсан гамингуудыг гүйцэн авахыг тушааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хүн л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нуудлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Мэдээжийн хэрэг, хятадуудын нэг хэсэг баруун тийш ([[Улиастай]] руу чиглэсэн зам дагуу), баруун хойд зүгт (одоогийн [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран) [[Шинжаан]] руу явсан.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны түвд цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ. Энэ бол [[Хэрлэн гол]]ын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.

== Дүгнэлт ==
Улаан хад болсон үйл явдал бол өлсөж, хөлдөж, эх орноо зорин одсон цэрэг, офицеруудыг &quot;олзлон устгасан&quot; явдал биш юм. Эдгээр нь Унгерний цэргүүд болон дайсны олон дахин давуу хүчний хооронд болж, хоёр тал ноцтой хохирол амссан хүнд тулаанууд байв. Хятадууд Монголоос гарах гэж, Унгернистууд тэднийг устгахыг эрэлхийлэв. Хятадууд тус улсад ноцтой аюул заналхийлсээр байна. Эдгээр цэргүүд Нийслэл хүрээг бараг эзлэхгүй байсан ч Монголыг дайран өнгөрөх зам нь их хэмжээний дээрэм, хүн амыг хөнөөсөн явдал байв. Улаанхадад ялагдсан нь тэдний хүчийг сулруулсан. Энэ нь хулгайн гэмт хэргийн цар хүрээг багасгаж, газар дээрх монголчуудад гаминуудын жижиг бүлэглэлүүдтэй амжилттай тэмцэх боломжийг олгосон нь дамжиггүй. 1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>2l7pz7bhx4ggjrbue1v59edeskt1jsp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709687</id>
      <parentid>709686</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T22:42:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Дүгнэлт */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12783" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдааны өмнө ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

Хүрээнээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд Хүрээд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч Оросын байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Унгерн зуттсан гамингуудыг гүйцэн авахыг тушааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хүн л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нуудлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Мэдээжийн хэрэг, хятадуудын нэг хэсэг баруун тийш ([[Улиастай]] руу чиглэсэн зам дагуу), баруун хойд зүгт (одоогийн [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран) [[Шинжаан]] руу явсан.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны түвд цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ. Энэ бол [[Хэрлэн гол]]ын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.

== Дүгнэлт ==
Улаанхад болсон үйл явдал бол өлсөж, хөлдөж, эх орноо зорин одсон цэрэг, офицеруудыг “олзлон устгасан” явдал биш юм. Эдгээр нь Унгерний цэргүүд болон дайсны олон дахин давуу хүчний хооронд болж, хоёр тал ноцтой хохирол амссан хүнд тулаанууд байв. Хятадууд Монголоос гарах гэж, Унгернистууд тэднийг устгахыг эрэлхийлэв. Хятадууд тус улсад ноцтой аюул заналхийлсээр байна. Эдгээр цэргүүд Нийслэл хүрээг бараг эзлэхгүй байсан ч Монголыг дайран өнгөрөх зам нь их хэмжээний дээрэм, хүн амыг хөнөөсөн явдал байв. Улаанхадад ялагдсан нь тэдний хүчийг сулруулсан. Энэ нь хулгайн гэмт хэргийн цар хүрээг багасгаж, газар дээрх монголчуудад гаминуудын жижиг бүлэглэлүүдтэй амжилттай тэмцэх боломжийг олгосон нь дамжиггүй. 1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>qx8kc5nkqo5xp0aw2u8xo1arl3kdskl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709688</id>
      <parentid>709687</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T23:15:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Тулалдааны өмнө */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12906" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдааны өмнө ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

Хүрээнээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд Хүрээд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч Оросын байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Унгерн зуттсан гамингуудыг гүйцэн авахыг тушааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хүн л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нуудлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Мэдээжийн хэрэг, хятадуудын нэг хэсэг баруун тийш ([[Улиастай]] руу чиглэсэн зам дагуу), баруун хойд зүгт (одоогийн [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран) [[Шинжаан]] руу явсан.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны түвд цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ.&lt;ref&gt;Оссендовский Ф. И звери, и люди и боги. Москва: Пилигрим. 1994. c.242&lt;/ref&gt; Энэ бол [[Хэрлэн гол]]ын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.

== Дүгнэлт ==
Улаанхад болсон үйл явдал бол өлсөж, хөлдөж, эх орноо зорин одсон цэрэг, офицеруудыг “олзлон устгасан” явдал биш юм. Эдгээр нь Унгерний цэргүүд болон дайсны олон дахин давуу хүчний хооронд болж, хоёр тал ноцтой хохирол амссан хүнд тулаанууд байв. Хятадууд Монголоос гарах гэж, Унгернистууд тэднийг устгахыг эрэлхийлэв. Хятадууд тус улсад ноцтой аюул заналхийлсээр байна. Эдгээр цэргүүд Нийслэл хүрээг бараг эзлэхгүй байсан ч Монголыг дайран өнгөрөх зам нь их хэмжээний дээрэм, хүн амыг хөнөөсөн явдал байв. Улаанхадад ялагдсан нь тэдний хүчийг сулруулсан. Энэ нь хулгайн гэмт хэргийн цар хүрээг багасгаж, газар дээрх монголчуудад гаминуудын жижиг бүлэглэлүүдтэй амжилттай тэмцэх боломжийг олгосон нь дамжиггүй. 1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>d7n6s2rbjn9ie3ll0o4jv33ub2c2qsa</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709689</id>
      <parentid>709688</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T23:29:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Тулалдааны өмнө */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12906" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдааны өмнө ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

Хүрээнээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд Хүрээд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч Оросын байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Унгерн зугтсан гамингуудыг гүйцэн авахыг тушааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хүн л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нуудлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Мэдээжийн хэрэг, хятадуудын нэг хэсэг баруун тийш ([[Улиастай]] руу чиглэсэн зам дагуу), баруун хойд зүгт (одоогийн [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран) [[Шинжаан]] руу явсан.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны түвд цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ.&lt;ref&gt;Оссендовский Ф. И звери, и люди и боги. Москва: Пилигрим. 1994. c.242&lt;/ref&gt; Энэ бол Харуухын голын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.

== Дүгнэлт ==
Улаанхад болсон үйл явдал бол өлсөж, хөлдөж, эх орноо зорин одсон цэрэг, офицеруудыг “олзлон устгасан” явдал биш юм. Эдгээр нь Унгерний цэргүүд болон дайсны олон дахин давуу хүчний хооронд болж, хоёр тал ноцтой хохирол амссан хүнд тулаанууд байв. Хятадууд Монголоос гарах гэж, Унгернистууд тэднийг устгахыг эрэлхийлэв. Хятадууд тус улсад ноцтой аюул заналхийлсээр байна. Эдгээр цэргүүд Нийслэл хүрээг бараг эзлэхгүй байсан ч Монголыг дайран өнгөрөх зам нь их хэмжээний дээрэм, хүн амыг хөнөөсөн явдал байв. Улаанхадад ялагдсан нь тэдний хүчийг сулруулсан. Энэ нь хулгайн гэмт хэргийн цар хүрээг багасгаж, газар дээрх монголчуудад гаминуудын жижиг бүлэглэлүүдтэй амжилттай тэмцэх боломжийг олгосон нь дамжиггүй. 1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>p3kwq2se440vmryf3ed0tr6bjzmff67</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709690</id>
      <parentid>709689</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T23:30:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12941" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн. Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html]&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдааны өмнө ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

Хүрээнээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд Хүрээд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч Оросын байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Унгерн зугтсан гамингуудыг гүйцэн авахыг тушааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хүн л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нуудлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Мэдээжийн хэрэг, хятадуудын нэг хэсэг баруун тийш ([[Улиастай]] руу чиглэсэн зам дагуу), баруун хойд зүгт (одоогийн [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран) [[Шинжаан]] руу явсан.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны түвд цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ.&lt;ref&gt;Оссендовский Ф. И звери, и люди и боги. Москва: Пилигрим. 1994. c.242&lt;/ref&gt; Энэ бол Харуухын голын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Дүгнэлт ==
Улаан хад болсон үйл явдал бол өлсөж, хөлдөж, эх орноо зорин одсон цэрэг, офицеруудыг “олзлон устгасан” явдал биш юм. Эдгээр нь Унгерний цэргүүд болон дайсны олон дахин давуу хүчний хооронд болж, хоёр тал ноцтой хохирол амссан хүнд тулаанууд байв. Хятадууд Монголоос гарах гэж, Унгернистууд тэднийг устгахыг эрэлхийлэв. Хятадууд тус улсад ноцтой аюул заналхийлсээр байна. Эдгээр цэргүүд Нийслэл хүрээг бараг эзлэхгүй байсан ч Монголыг дайран өнгөрөх зам нь их хэмжээний дээрэм, хүн амыг хөнөөсөн явдал байв. Улаанхадад ялагдсан нь тэдний хүчийг сулруулсан. Энэ нь хулгайн гэмт хэргийн цар хүрээг багасгаж, газар дээрх монголчуудад гаминуудын жижиг бүлэглэлүүдтэй амжилттай тэмцэх боломжийг олгосон нь дамжиггүй. 1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>1owzampngdkzpei5qym7omin34cvhmt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709691</id>
      <parentid>709690</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T23:35:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12941" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн.] Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас.&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдааны өмнө ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

Хүрээнээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд Хүрээд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч Оросын байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Унгерн зугтсан гамингуудыг гүйцэн авахыг тушааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хүн л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нуудлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Мэдээжийн хэрэг, хятадуудын нэг хэсэг баруун тийш ([[Улиастай]] руу чиглэсэн зам дагуу), баруун хойд зүгт (одоогийн [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран) [[Шинжаан]] руу явсан.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны түвд цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ.&lt;ref&gt;Оссендовский Ф. И звери, и люди и боги. Москва: Пилигрим. 1994. c.242&lt;/ref&gt; Энэ бол Харуухын голын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Дүгнэлт ==
Улаан хад болсон үйл явдал бол өлсөж, хөлдөж, эх орноо зорин одсон цэрэг, офицеруудыг “олзлон устгасан” явдал биш юм. Эдгээр нь Унгерний цэргүүд болон дайсны олон дахин давуу хүчний хооронд болж, хоёр тал ноцтой хохирол амссан хүнд тулаанууд байв. Хятадууд Монголоос гарах гэж, Унгернистууд тэднийг устгахыг эрэлхийлэв. Хятадууд тус улсад ноцтой аюул заналхийлсээр байна. Эдгээр цэргүүд Нийслэл хүрээг бараг эзлэхгүй байсан ч Монголыг дайран өнгөрөх зам нь их хэмжээний дээрэм, хүн амыг хөнөөсөн явдал байв. Улаанхадад ялагдсан нь тэдний хүчийг сулруулсан. Энэ нь хулгайн гэмт хэргийн цар хүрээг багасгаж, газар дээрх монголчуудад гаминуудын жижиг бүлэглэлүүдтэй амжилттай тэмцэх боломжийг олгосон нь дамжиггүй. 1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>n2ky45llt86o63b3qscwq7rroovt6pi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709692</id>
      <parentid>709691</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T23:44:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Тулалдааны өмнө */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12930" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн.] Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас.&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдаан ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

Хүрээнээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд Хүрээд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч Оросын байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Унгерн зугтсан гамингуудыг гүйцэн авахыг тушааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хүн л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нуудлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Мэдээжийн хэрэг, хятадуудын нэг хэсэг баруун тийш ([[Улиастай]] руу чиглэсэн зам дагуу), баруун хойд зүгт (одоогийн [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран) [[Шинжаан]] руу явсан.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны түвд цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ.&lt;ref&gt;Оссендовский Ф. И звери, и люди и боги. Москва: Пилигрим. 1994. c.242&lt;/ref&gt; Энэ бол Харуухын голын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Дүгнэлт ==
Улаан хад болсон үйл явдал бол өлсөж, хөлдөж, эх орноо зорин одсон цэрэг, офицеруудыг “олзлон устгасан” явдал биш юм. Эдгээр нь Унгерний цэргүүд болон дайсны олон дахин давуу хүчний хооронд болж, хоёр тал ноцтой хохирол амссан хүнд тулаанууд байв. Хятадууд Монголоос гарах гэж, Унгернистууд тэднийг устгахыг эрэлхийлэв. Хятадууд тус улсад ноцтой аюул заналхийлсээр байна. Эдгээр цэргүүд Нийслэл хүрээг бараг эзлэхгүй байсан ч Монголыг дайран өнгөрөх зам нь их хэмжээний дээрэм, хүн амыг хөнөөсөн явдал байв. Улаанхадад ялагдсан нь тэдний хүчийг сулруулсан. Энэ нь хулгайн гэмт хэргийн цар хүрээг багасгаж, газар дээрх монголчуудад гаминуудын жижиг бүлэглэлүүдтэй амжилттай тэмцэх боломжийг олгосон нь дамжиггүй. 1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>c6wkl1firvmc8b9bojhgezs51g1i404</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709693</id>
      <parentid>709692</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T23:46:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Тулалдаан */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12921" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн.] Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас.&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдаан ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

[[Хүрээ]]нээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч Оросын байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Унгерн зугтсан гамингуудыг гүйцэн авахыг тушааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хүн л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нуудлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Мэдээжийн хэрэг, хятадуудын нэг хэсэг баруун тийш ([[Улиастай]] руу чиглэсэн зам дагуу), баруун хойд зүгт (одоогийн [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран) [[Шинжаан]] руу явсан.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны түвд цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ.&lt;ref&gt;Оссендовский Ф. И звери, и люди и боги. Москва: Пилигрим. 1994. c.242&lt;/ref&gt; Энэ бол Харуухын голын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Дүгнэлт ==
Улаан хад болсон үйл явдал бол өлсөж, хөлдөж, эх орноо зорин одсон цэрэг, офицеруудыг “олзлон устгасан” явдал биш юм. Эдгээр нь Унгерний цэргүүд болон дайсны олон дахин давуу хүчний хооронд болж, хоёр тал ноцтой хохирол амссан хүнд тулаанууд байв. Хятадууд Монголоос гарах гэж, Унгернистууд тэднийг устгахыг эрэлхийлэв. Хятадууд тус улсад ноцтой аюул заналхийлсээр байна. Эдгээр цэргүүд Нийслэл хүрээг бараг эзлэхгүй байсан ч Монголыг дайран өнгөрөх зам нь их хэмжээний дээрэм, хүн амыг хөнөөсөн явдал байв. Улаанхадад ялагдсан нь тэдний хүчийг сулруулсан. Энэ нь хулгайн гэмт хэргийн цар хүрээг багасгаж, газар дээрх монголчуудад гаминуудын жижиг бүлэглэлүүдтэй амжилттай тэмцэх боломжийг олгосон нь дамжиггүй. 1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>q5u57mlkd09v1ut2giwrhv3sir79bxq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709694</id>
      <parentid>709693</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T23:54:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Дүгнэлт */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12916" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн.] Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас.&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдаан ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

[[Хүрээ]]нээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч Оросын байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Унгерн зугтсан гамингуудыг гүйцэн авахыг тушааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хүн л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нуудлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Мэдээжийн хэрэг, хятадуудын нэг хэсэг баруун тийш ([[Улиастай]] руу чиглэсэн зам дагуу), баруун хойд зүгт (одоогийн [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран) [[Шинжаан]] руу явсан.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны түвд цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ.&lt;ref&gt;Оссендовский Ф. И звери, и люди и боги. Москва: Пилигрим. 1994. c.242&lt;/ref&gt; Энэ бол Харуухын голын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Дүгнэлт ==
Улаанхад болсон үйл явдал бол өлсөж, хөлдөж, эх орноо зорин одсон цэрэг, офицеруудыг “олзлон устгасан” явдал биш юм. Эдгээр нь Унгерний цэргүүд болон дайсны олон дахин давуу хүчний хооронд болж, хоёр тал ноцтой хохирол амссан хүнд тулаанууд байв. Хятадууд Монголоос гарах гэж, Унгернистууд тэднийг устгахыг эрэлхийлэв. Хятадууд тус улсад ноцтой аюул заналхийлсээр байна. Эдгээр цэргүүд Нийслэл хүрээг бараг эзлэхгүй байсан ч Монголыг дайран өнгөрөх зам нь их хэмжээний дээрэм, хүн амыг хөнөөсөн явдал байв. Улаанхад ялагдсан нь тэдний хүчийг сулруулсан. Энэ нь хулгайн гэмт хэргийн цар хүрээг багасгаж, газар дээрх монголчуудад гаминуудын жижиг бүлэглэлүүдтэй амжилттай тэмцэх боломжийг олгосон нь дамжиггүй. 1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>ghftno7vma7yebu2ucjfqojlylv0qkh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709695</id>
      <parentid>709694</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T23:59:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Дүгнэлт */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12918" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн.] Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас.&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдаан ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

[[Хүрээ]]нээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч Оросын байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Унгерн зугтсан гамингуудыг гүйцэн авахыг тушааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хүн л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нуудлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Мэдээжийн хэрэг, хятадуудын нэг хэсэг баруун тийш ([[Улиастай]] руу чиглэсэн зам дагуу), баруун хойд зүгт (одоогийн [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран) [[Шинжаан]] руу явсан.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны түвд цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ.&lt;ref&gt;Оссендовский Ф. И звери, и люди и боги. Москва: Пилигрим. 1994. c.242&lt;/ref&gt; Энэ бол Харуухын голын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Дүгнэлт ==
Улаан хад болсон үйл явдал бол өлсөж, хөлдөж, эх орноо зорин одсон цэрэг, офицеруудыг “олзлон устгасан” явдал биш юм. Эдгээр нь Унгерний цэргүүд болон дайсны олон дахин давуу хүчний хооронд болж, хоёр тал ноцтой хохирол амссан хүнд тулаанууд байв. Хятадууд Монголоос гарах гэж, Унгернистууд тэднийг устгахыг эрэлхийлэв. Хятадууд тус улсад ноцтой аюул заналхийлсээр байна. Эдгээр цэргүүд Нийслэл хүрээг бараг эзлэхгүй байсан ч Монголыг дайран өнгөрөх зам нь их хэмжээний дээрэм, хүн амыг хөнөөсөн явдал байв. Улаан хад ялагдсан нь тэдний хүчийг сулруулсан. Энэ нь хулгайн гэмт хэргийн цар хүрээг багасгаж, газар дээрх монголчуудад гаминуудын жижиг бүлэглэлүүдтэй амжилттай тэмцэх боломжийг олгосон нь дамжиггүй. 1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>lauxw475ijxqcv3j0ohjeft8uagka9v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709696</id>
      <parentid>709695</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T00:06:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Дүгнэлт */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12934" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн.] Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас.&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдаан ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

[[Хүрээ]]нээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч Оросын байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Унгерн зугтсан гамингуудыг гүйцэн авахыг тушааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хүн л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нуудлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Мэдээжийн хэрэг, хятадуудын нэг хэсэг баруун тийш ([[Улиастай]] руу чиглэсэн зам дагуу), баруун хойд зүгт (одоогийн [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран) [[Шинжаан]] руу явсан.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны түвд цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ.&lt;ref&gt;Оссендовский Ф. И звери, и люди и боги. Москва: Пилигрим. 1994. c.242&lt;/ref&gt; Энэ бол Харуухын голын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Дүгнэлт ==
{{Хянах}}

Улаан хад болсон үйл явдал бол өлсөж, хөлдөж, эх орноо зорин одсон цэрэг, офицеруудыг “олзлон устгасан” явдал биш юм. Эдгээр нь Унгерний цэргүүд болон дайсны олон дахин давуу хүчний хооронд болж, хоёр тал ноцтой хохирол амссан хүнд тулаанууд байв. Хятадууд Монголоос гарах гэж, Унгернистууд тэднийг устгахыг эрэлхийлэв. Хятадууд тус улсад ноцтой аюул заналхийлсээр байна. Эдгээр цэргүүд Нийслэл хүрээг бараг эзлэхгүй байсан ч Монголыг дайран өнгөрөх зам нь их хэмжээний дээрэм, хүн амыг хөнөөсөн явдал байв. Улаан хад ялагдсан нь тэдний хүчийг сулруулсан. Энэ нь хулгайн гэмт хэргийн цар хүрээг багасгаж, газар дээрх монголчуудад гаминуудын жижиг бүлэглэлүүдтэй амжилттай тэмцэх боломжийг олгосон нь дамжиггүй. 1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>lgrfzuxl4yu5wkn5n5kt8qol8ukfai9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709699</id>
      <parentid>709696</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T00:25:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13189" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн.] Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас.&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдаан ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

[[Хүрээ]]нээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч Оросын байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. 2000 гаруй хятад цэрэг үлдэн бууж өгсөн бол зугтсан цэргүүдээс ч замдаа цагаатны цэрэгт бас дахин 1000 орчим цэрэг бууж өгч үлдсэн нь цагаан цэрэг болон Монголчуудтай тулалдан амь үрэгдэх буюу эсвэл ор сураггүй алга болж цөөн хэдэн хэсэг нь л нутагтаа харьж чаджээ. Монгол ардын журамт цэргийн дурдатгалд Улаан хаданд бууж өгсөн 990 хятад болон 700 хөсгийг Нийслэл хүрээнд илгээжээ гэж дурссан байдаг. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Унгерн зугтсан гамингуудыг гүйцэн авахыг тушааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хүн л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нуудлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Хятадууд хоёр замаар салан зугтсан гэж үзжээ. Нэг хэсэг нь баруун тийш Улиастайн замаар явж [[Улиастай]], [[Ховд (хот)|Ховд]]од суугаа хятадуудтай нэгдэн [[Шинжаан]] руу гарах зорилготой, нөгөө хэсэг нь [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран баруун хойшоо явсан гэж үзжээ.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны түвд цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ.&lt;ref&gt;Оссендовский Ф. И звери, и люди и боги. Москва: Пилигрим. 1994. c.242&lt;/ref&gt; Энэ бол Харуухын голын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.

== Дүгнэлт ==
1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

ОХУ-ын ШУА-ийн Дорно дахины хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан, түүх судлаач түүхийн ухааны доктор Сергей Львович Кузьмин: “Барон Унгерний гавьяа бол Монголыг Хятадын түрэмгийллээс чөлөөлж, сүүлчийн хааных нь хууль ёсны засаглалыг сэргээсэн, улс орныг нь тусгаар болгож чадсанд оршино”.&lt;ref&gt;[https://www.tolgoilogch.mn/_y4swbe6m8p Барон Унгерн 1921 оны хувьсгалд ямар нөлөө үзүүлсэн бэ?]&lt;/ref&gt;

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>knmk1856otgvag9sgotyt60729tflgn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709700</id>
      <parentid>709699</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T00:41:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Тулалдаан */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13184" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн.] Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас.&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдаан ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

[[Хүрээ]]нээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч Оросын байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. 2000 гаруй хятад цэрэг үлдэн бууж өгсөн бол зугтсан цэргүүдээс ч замдаа цагаатны цэрэгт бас дахин 1000 орчим цэрэг бууж өгч үлдсэн нь цагаан цэрэг болон Монголчуудтай тулалдан амь үрэгдэх буюу эсвэл ор сураггүй алга болж цөөн хэдэн хэсэг нь л нутагтаа харьж чаджээ. Монгол ардын журамт цэргийн дурдатгалд Улаан хаданд бууж өгсөн 990 хятад болон 700 хөсгийг Нийслэл хүрээнд илгээжээ гэж дурссан байдаг. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Унгерн зугтсан гамингуудыг гүйцэн авахыг тушааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хүн л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нуудлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Хятадууд хоёр замаар салан зугтсан байжээ. Нэг хэсэг нь баруун тийш Улиастайн замаар явж [[Улиастай]], [[Ховд (хот)|Ховд]]од суугаа хятадуудтай нэгдэн [[Шинжаан]] руу гарах зорилготой, нөгөө хэсэг нь [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран баруун хойшоо явсан гэж үзжээ.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны түвд цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ.&lt;ref&gt;Оссендовский Ф. И звери, и люди и боги. Москва: Пилигрим. 1994. c.242&lt;/ref&gt; Энэ бол Харуухын голын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.

== Дүгнэлт ==
1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

ОХУ-ын ШУА-ийн Дорно дахины хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан, түүх судлаач түүхийн ухааны доктор Сергей Львович Кузьмин: “Барон Унгерний гавьяа бол Монголыг Хятадын түрэмгийллээс чөлөөлж, сүүлчийн хааных нь хууль ёсны засаглалыг сэргээсэн, улс орныг нь тусгаар болгож чадсанд оршино”.&lt;ref&gt;[https://www.tolgoilogch.mn/_y4swbe6m8p Барон Унгерн 1921 оны хувьсгалд ямар нөлөө үзүүлсэн бэ?]&lt;/ref&gt;

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>4zocvyd123ep2a3fwguh333ebqio42z</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709701</id>
      <parentid>709700</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T00:52:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Дүгнэлт */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13493" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн.] Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас.&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдаан ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

[[Хүрээ]]нээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч Оросын байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. 2000 гаруй хятад цэрэг үлдэн бууж өгсөн бол зугтсан цэргүүдээс ч замдаа цагаатны цэрэгт бас дахин 1000 орчим цэрэг бууж өгч үлдсэн нь цагаан цэрэг болон Монголчуудтай тулалдан амь үрэгдэх буюу эсвэл ор сураггүй алга болж цөөн хэдэн хэсэг нь л нутагтаа харьж чаджээ. Монгол ардын журамт цэргийн дурдатгалд Улаан хаданд бууж өгсөн 990 хятад болон 700 хөсгийг Нийслэл хүрээнд илгээжээ гэж дурссан байдаг. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Унгерн зугтсан гамингуудыг гүйцэн авахыг тушааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хүн л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нуудлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Хятадууд хоёр замаар салан зугтсан байжээ. Нэг хэсэг нь баруун тийш Улиастайн замаар явж [[Улиастай]], [[Ховд (хот)|Ховд]]од суугаа хятадуудтай нэгдэн [[Шинжаан]] руу гарах зорилготой, нөгөө хэсэг нь [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран баруун хойшоо явсан гэж үзжээ.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны түвд цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ.&lt;ref&gt;Оссендовский Ф. И звери, и люди и боги. Москва: Пилигрим. 1994. c.242&lt;/ref&gt; Энэ бол Харуухын голын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.

== Дүгнэлт ==
1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; ОХУ-ын гадаад бодлогын архивт буй Барон Унгернаас [[Шаравын Найданжав|Найдан ван]]д бичсэн захидалд генерал Джа-у-наар толгойлуулсан 4000 хятадыг олзлов” гэсэн мэдээ бий.

ОХУ-ын ШУА-ийн Дорно дахины хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан, түүх судлаач түүхийн ухааны доктор Сергей Львович Кузьмин: “Барон Унгерний гавьяа бол Монголыг Хятадын түрэмгийллээс чөлөөлж, сүүлчийн хааных нь хууль ёсны засаглалыг сэргээсэн, улс орныг нь тусгаар болгож чадсанд оршино”.&lt;ref&gt;[https://www.tolgoilogch.mn/_y4swbe6m8p Барон Унгерн 1921 оны хувьсгалд ямар нөлөө үзүүлсэн бэ?]&lt;/ref&gt;

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>109tz7xbreusdwywchjhr9d593zwm27</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709730</id>
      <parentid>709701</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T04:59:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Тулалдаан */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13493" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн.] Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас.&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдаан ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

[[Хүрээ]]нээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч Оросын байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. 2000 гаруй хятад цэрэг үлдэн бууж өгсөн бол зугтсан цэргүүдээс ч замдаа цагаатны цэрэгт бас дахин 1000 орчим цэрэг бууж өгч үлдсэн нь цагаан цэрэг болон Монголчуудтай тулалдан амь үрэгдэх буюу эсвэл ор сураггүй алга болж цөөн хэдэн хэсэг нь л нутагтаа харьж чаджээ. Монгол ардын журамт цэргийн дурдатгалд Улаан хаданд бууж өгсөн 990 хятад болон 700 хөсгийг Нийслэл хүрээнд илгээжээ гэж дурссан байдаг. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Унгерн зугтсан гамингуудыг гүйцэн авахыг тушааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хүн л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нүүдлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Хятадууд хоёр замаар салан зугтсан байжээ. Нэг хэсэг нь баруун тийш Улиастайн замаар явж [[Улиастай]], [[Ховд (хот)|Ховд]]од суугаа хятадуудтай нэгдэн [[Шинжаан]] руу гарах зорилготой, нөгөө хэсэг нь [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран баруун хойшоо явсан гэж үзжээ.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны түвд цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ.&lt;ref&gt;Оссендовский Ф. И звери, и люди и боги. Москва: Пилигрим. 1994. c.242&lt;/ref&gt; Энэ бол Харуухын голын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.

== Дүгнэлт ==
1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; ОХУ-ын гадаад бодлогын архивт буй Барон Унгернаас [[Шаравын Найданжав|Найдан ван]]д бичсэн захидалд генерал Джа-у-наар толгойлуулсан 4000 хятадыг олзлов” гэсэн мэдээ бий.

ОХУ-ын ШУА-ийн Дорно дахины хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан, түүх судлаач түүхийн ухааны доктор Сергей Львович Кузьмин: “Барон Унгерний гавьяа бол Монголыг Хятадын түрэмгийллээс чөлөөлж, сүүлчийн хааных нь хууль ёсны засаглалыг сэргээсэн, улс орныг нь тусгаар болгож чадсанд оршино”.&lt;ref&gt;[https://www.tolgoilogch.mn/_y4swbe6m8p Барон Унгерн 1921 оны хувьсгалд ямар нөлөө үзүүлсэн бэ?]&lt;/ref&gt;

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>ipo9b9l3bikgzfol5mpb5bc3opmtojy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709733</id>
      <parentid>709730</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T05:15:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Тулалдаан */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13504" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн.] Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас.&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдаан ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

[[Хүрээ]]нээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч Оросын байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. 2000 гаруй хятад цэрэг үлдэн бууж өгсөн бол зугтсан цэргүүдээс ч замдаа цагаатны цэрэгт бас дахин 1000 орчим цэрэг бууж өгч үлдсэн нь цагаан цэрэг болон Монголчуудтай тулалдан амь үрэгдэх буюу эсвэл ор сураггүй алга болж цөөн хэдэн хэсэг нь л нутагтаа харьж чаджээ. Монгол ардын журамт цэргийн дурдатгалд Улаан хаданд бууж өгсөн 990 хятад болон 700 хөсгийг Нийслэл хүрээнд илгээжээ гэж дурссан байдаг. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Барон Унгерн зугтсан гамингуудыг гүйцэн авахыг тушааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хүн л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нүүдлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Хятадууд хоёр замаар салан зугтсан байжээ. Нэг хэсэг нь баруун тийш Улиастайн замаар явж [[Улиастай]], [[Ховд (хот)|Ховд]]од суугаа хятадуудтай нэгдэн [[Шинжаан]] руу гарах зорилготой, нөгөө хэсэг нь [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран баруун хойшоо явсан гэж үзжээ.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны түвд цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ.&lt;ref&gt;Оссендовский Ф. И звери, и люди и боги. Москва: Пилигрим. 1994. c.242&lt;/ref&gt; Энэ бол Харуухын голын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.

== Дүгнэлт ==
1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; ОХУ-ын гадаад бодлогын архивт буй Барон Унгернаас [[Шаравын Найданжав|Найдан ван]]д бичсэн захидалд генерал Джа-у-наар толгойлуулсан 4000 хятадыг олзлов” гэсэн мэдээ бий.

ОХУ-ын ШУА-ийн Дорно дахины хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан, түүх судлаач түүхийн ухааны доктор Сергей Львович Кузьмин: “Барон Унгерний гавьяа бол Монголыг Хятадын түрэмгийллээс чөлөөлж, сүүлчийн хааных нь хууль ёсны засаглалыг сэргээсэн, улс орныг нь тусгаар болгож чадсанд оршино”.&lt;ref&gt;[https://www.tolgoilogch.mn/_y4swbe6m8p Барон Унгерн 1921 оны хувьсгалд ямар нөлөө үзүүлсэн бэ?]&lt;/ref&gt;

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>ef5qgwk1nwne5txrh8gqw5yaxa5bgao</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709736</id>
      <parentid>709733</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T05:20:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13601" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн.] Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас.&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдаан ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

[[Хүрээ]]нээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч Оросын байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. 2000 гаруй хятад цэрэг үлдэн бууж өгсөн бол зугтсан цэргүүдээс ч замдаа цагаатны цэрэгт бас дахин 1000 орчим цэрэг бууж өгч үлдсэн нь цагаан цэрэг болон Монголчуудтай тулалдан амь үрэгдэх буюу эсвэл ор сураггүй алга болж цөөн хэдэн хэсэг нь л нутагтаа харьж чаджээ. Монгол ардын журамт цэргийн дурдатгалд Улаан хаданд бууж өгсөн 990 хятад болон 700 хөсгийг Нийслэл хүрээнд илгээжээ гэж дурссан байдаг. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Барон Унгерн зугтсан гамингуудыг гүйцэн авахыг тушааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хүн л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нүүдлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Хятадууд хоёр замаар салан зугтсан байжээ. Нэг хэсэг нь баруун тийш Улиастайн замаар явж [[Улиастай]], [[Ховд (хот)|Ховд]]од суугаа хятадуудтай нэгдэн [[Шинжаан]] руу гарах зорилготой, нөгөө хэсэг нь [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран баруун хойшоо явсан гэж үзжээ.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны түвд цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ.&lt;ref&gt;Оссендовский Ф. И звери, и люди и боги. Москва: Пилигрим. 1994. c.242&lt;/ref&gt; Энэ бол Харуухын голын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.

== Дүгнэлт ==
1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; ОХУ-ын гадаад бодлогын архивт буй Барон Унгернаас [[Шаравын Найданжав|Найдан ван]]д бичсэн захидалд генерал Джа-у-наар толгойлуулсан 4000 хятадыг олзлов” гэсэн мэдээ бий.

ОХУ-ын ШУА-ийн Дорно дахины хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан, түүх судлаач түүхийн ухааны доктор Сергей Львович Кузьмин: “Барон Унгерний гавьяа бол [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь|Монголыг Хятадын түрэмгийллээс]] чөлөөлж, сүүлчийн хааных нь хууль ёсны засаглалыг сэргээсэн, улс орныг нь тусгаар болгож чадсанд оршино”.&lt;ref&gt;[https://www.tolgoilogch.mn/_y4swbe6m8p Барон Унгерн 1921 оны хувьсгалд ямар нөлөө үзүүлсэн бэ?]&lt;/ref&gt;

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>mndqbq690vzmgrzpbqvi556cl3snue6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709743</id>
      <parentid>709736</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T05:35:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Тулалдаан */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13671" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн.] Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас.&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон жанжин]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдаан ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

[[Хүрээ]]нээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагаан Оросын]] байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. 2000 гаруй хятад цэрэг үлдэн бууж өгсөн бол зугтсан цэргүүдээс ч замдаа цагаатны цэрэгт бас дахин 1000 орчим цэрэг бууж өгч үлдсэн нь цагаан цэрэг болон Монголчуудтай тулалдан амь үрэгдэх буюу эсвэл ор сураггүй алга болж цөөн хэдэн хэсэг нь л нутагтаа харьж чаджээ. Монгол ардын журамт цэргийн дурдатгалд Улаан хаданд бууж өгсөн 990 хятад болон 700 хөсгийг Нийслэл хүрээнд илгээжээ гэж дурссан байдаг. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Барон Унгерн зугтсан гамингуудыг гүйцэн авахыг тушааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хүн л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нүүдлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Хятадууд хоёр замаар салан зугтсан байжээ. Нэг хэсэг нь баруун тийш Улиастайн замаар явж [[Улиастай]], [[Ховд (хот)|Ховд]]од суугаа хятадуудтай нэгдэн [[Шинжаан]] руу гарах зорилготой, нөгөө хэсэг нь [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран баруун хойшоо явсан гэж үзжээ.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны [[Төвөдүүд|түвд]] цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ.&lt;ref&gt;Оссендовский Ф. И звери, и люди и боги. Москва: Пилигрим. 1994. c.242&lt;/ref&gt; Энэ бол Харуухын голын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.

== Дүгнэлт ==
1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; ОХУ-ын гадаад бодлогын архивт буй Барон Унгернаас [[Шаравын Найданжав|Найдан ван]]д бичсэн захидалд генерал Джа-у-наар толгойлуулсан 4000 хятадыг олзлов” гэсэн мэдээ бий.

ОХУ-ын ШУА-ийн Дорно дахины хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан, түүх судлаач түүхийн ухааны доктор Сергей Львович Кузьмин: “Барон Унгерний гавьяа бол [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь|Монголыг Хятадын түрэмгийллээс]] чөлөөлж, сүүлчийн хааных нь хууль ёсны засаглалыг сэргээсэн, улс орныг нь тусгаар болгож чадсанд оршино”.&lt;ref&gt;[https://www.tolgoilogch.mn/_y4swbe6m8p Барон Унгерн 1921 оны хувьсгалд ямар нөлөө үзүүлсэн бэ?]&lt;/ref&gt;

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>hjyl4raquppg0mi24u5oxinwmpnrtpr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709750</id>
      <parentid>709743</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T05:50:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13671" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн.] Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас.&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон Унгерн]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдаан ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Цэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

[[Хүрээ]]нээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагаан Оросын]] байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. 2000 гаруй хятад цэрэг үлдэн бууж өгсөн бол зугтсан цэргүүдээс ч замдаа цагаатны цэрэгт бас дахин 1000 орчим цэрэг бууж өгч үлдсэн нь цагаан цэрэг болон Монголчуудтай тулалдан амь үрэгдэх буюу эсвэл ор сураггүй алга болж цөөн хэдэн хэсэг нь л нутагтаа харьж чаджээ. Монгол ардын журамт цэргийн дурдатгалд Улаан хаданд бууж өгсөн 990 хятад болон 700 хөсгийг Нийслэл хүрээнд илгээжээ гэж дурссан байдаг. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Барон Унгерн зугтсан гамингуудыг гүйцэн авахыг тушааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хүн л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нүүдлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Хятадууд хоёр замаар салан зугтсан байжээ. Нэг хэсэг нь баруун тийш Улиастайн замаар явж [[Улиастай]], [[Ховд (хот)|Ховд]]од суугаа хятадуудтай нэгдэн [[Шинжаан]] руу гарах зорилготой, нөгөө хэсэг нь [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран баруун хойшоо явсан гэж үзжээ.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны [[Төвөдүүд|түвд]] цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ.&lt;ref&gt;Оссендовский Ф. И звери, и люди и боги. Москва: Пилигрим. 1994. c.242&lt;/ref&gt; Энэ бол Харуухын голын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.

== Дүгнэлт ==
1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; ОХУ-ын гадаад бодлогын архивт буй Барон Унгернаас [[Шаравын Найданжав|Найдан ван]]д бичсэн захидалд генерал Джа-у-наар толгойлуулсан 4000 хятадыг олзлов” гэсэн мэдээ бий.

ОХУ-ын ШУА-ийн Дорно дахины хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан, түүх судлаач түүхийн ухааны доктор Сергей Львович Кузьмин: “Барон Унгерний гавьяа бол [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь|Монголыг Хятадын түрэмгийллээс]] чөлөөлж, сүүлчийн хааных нь хууль ёсны засаглалыг сэргээсэн, улс орныг нь тусгаар болгож чадсанд оршино”.&lt;ref&gt;[https://www.tolgoilogch.mn/_y4swbe6m8p Барон Унгерн 1921 оны хувьсгалд ямар нөлөө үзүүлсэн бэ?]&lt;/ref&gt;

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>qh9mtv3hivreqyddz9kbcj9xnc3snmb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709752</id>
      <parentid>709750</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T05:55:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Тулалдаан */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13683" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн.] Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас.&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон Унгерн]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдаан ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Лувсанцэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг гамингийн цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

[[Хүрээ]]нээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагаан Оросын]] байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. 2000 гаруй хятад цэрэг үлдэн бууж өгсөн бол зугтсан цэргүүдээс ч замдаа цагаатны цэрэгт бас дахин 1000 орчим цэрэг бууж өгч үлдсэн нь цагаан цэрэг болон Монголчуудтай тулалдан амь үрэгдэх буюу эсвэл ор сураггүй алга болж цөөн хэдэн хэсэг нь л нутагтаа харьж чаджээ. Монгол ардын журамт цэргийн дурдатгалд Улаан хаданд бууж өгсөн 990 хятад болон 700 хөсгийг Нийслэл хүрээнд илгээжээ гэж дурссан байдаг. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Барон Унгерн зугтсан гамингуудыг гүйцэн авахыг тушааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хүн л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нүүдлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Хятадууд хоёр замаар салан зугтсан байжээ. Нэг хэсэг нь баруун тийш Улиастайн замаар явж [[Улиастай]], [[Ховд (хот)|Ховд]]од суугаа хятадуудтай нэгдэн [[Шинжаан]] руу гарах зорилготой, нөгөө хэсэг нь [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран баруун хойшоо явсан гэж үзжээ.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны [[Төвөдүүд|түвд]] цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ.&lt;ref&gt;Оссендовский Ф. И звери, и люди и боги. Москва: Пилигрим. 1994. c.242&lt;/ref&gt; Энэ бол Харуухын голын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.

== Дүгнэлт ==
1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; ОХУ-ын гадаад бодлогын архивт буй Барон Унгернаас [[Шаравын Найданжав|Найдан ван]]д бичсэн захидалд генерал Джа-у-наар толгойлуулсан 4000 хятадыг олзлов” гэсэн мэдээ бий.

ОХУ-ын ШУА-ийн Дорно дахины хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан, түүх судлаач түүхийн ухааны доктор Сергей Львович Кузьмин: “Барон Унгерний гавьяа бол [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь|Монголыг Хятадын түрэмгийллээс]] чөлөөлж, сүүлчийн хааных нь хууль ёсны засаглалыг сэргээсэн, улс орныг нь тусгаар болгож чадсанд оршино”.&lt;ref&gt;[https://www.tolgoilogch.mn/_y4swbe6m8p Барон Унгерн 1921 оны хувьсгалд ямар нөлөө үзүүлсэн бэ?]&lt;/ref&gt;

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>d9a30wh0hywis52h5aca7yrujt1kwt1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709754</id>
      <parentid>709752</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T06:10:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13690" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн.] Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас.&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон Унгерн]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдаан ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Лувсанцэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл Хүрээг Хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

[[Хүрээ]]нээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагаан Оросын]] байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. 2000 гаруй хятад цэрэг үлдэн бууж өгсөн бол зугтсан цэргүүдээс ч замдаа цагаатны цэрэгт бас дахин 1000 орчим цэрэг бууж өгч үлдсэн нь цагаан цэрэг болон Монголчуудтай тулалдан амь үрэгдэх буюу эсвэл ор сураггүй алга болж цөөн хэдэн хэсэг нь л нутагтаа харьж чаджээ. Монгол ардын журамт цэргийн дурдатгалд Улаан хаданд бууж өгсөн 990 хятад болон 700 хөсгийг Нийслэл хүрээнд илгээжээ гэж дурссан байдаг. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Барон Унгерн зугтсан гамингуудыг гүйцэн авахыг тушааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хүн л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нүүдлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Хятадууд хоёр замаар салан зугтсан байжээ. Нэг хэсэг нь баруун тийш Улиастайн замаар явж [[Улиастай]], [[Ховд (хот)|Ховд]]од суугаа хятадуудтай нэгдэн [[Шинжаан]] руу гарах зорилготой, нөгөө хэсэг нь [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран баруун хойшоо явсан гэж үзжээ.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны [[Төвөдүүд|түвд]] цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ.&lt;ref&gt;Оссендовский Ф. И звери, и люди и боги. Москва: Пилигрим. 1994. c.242&lt;/ref&gt; Энэ бол Харуухын голын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.

== Дүгнэлт ==
1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; ОХУ-ын гадаад бодлогын архивт буй Барон Унгернаас [[Шаравын Найданжав|Найдан ван]]д бичсэн захидалд генерал Джа-у-наар толгойлуулсан 4000 хятадыг олзлов” гэсэн мэдээ бий.

ОХУ-ын ШУА-ийн Дорно дахины хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан, түүх судлаач түүхийн ухааны доктор Сергей Львович Кузьмин: “Барон Унгерний гавьяа бол [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь|Монголыг Хятадын түрэмгийллээс]] чөлөөлж, сүүлчийн хааных нь хууль ёсны засаглалыг сэргээсэн, улс орныг нь тусгаар болгож чадсанд оршино”.&lt;ref&gt;[https://www.tolgoilogch.mn/_y4swbe6m8p Барон Унгерн 1921 оны хувьсгалд ямар нөлөө үзүүлсэн бэ?]&lt;/ref&gt;

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>jq6gli2ckugzu36uh2hwk4oe0hhgajc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709755</id>
      <parentid>709754</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T06:19:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13735" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн.] Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас.&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон Унгерн]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдаан ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Лувсанцэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл хүрээг Хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

[[Хүрээ]]нээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Алтанбулаг сум (Сэлэнгэ)|Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагаан Оросын]] байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. 2000 гаруй хятад цэрэг үлдэн бууж өгсөн бол зугтсан цэргүүдээс ч замдаа цагаатны цэрэгт бас дахин 1000 орчим цэрэг бууж өгч үлдсэн нь цагаан цэрэг болон Монголчуудтай тулалдан амь үрэгдэх буюу эсвэл ор сураггүй алга болж цөөн хэдэн хэсэг нь л нутагтаа харьж чаджээ. Монгол ардын журамт цэргийн дурдатгалд Улаан хаданд бууж өгсөн 990 хятад болон 700 хөсгийг Нийслэл хүрээнд илгээжээ гэж дурссан байдаг. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Барон Унгерн зугтсан гамингуудыг гүйцэн авахыг тушааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хүн л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нүүдлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Хятадууд хоёр замаар салан зугтсан байжээ. Нэг хэсэг нь баруун тийш Улиастайн замаар явж [[Улиастай]], [[Ховд (хот)|Ховд]]од суугаа хятадуудтай нэгдэн [[Шинжаан]] руу гарах зорилготой, нөгөө хэсэг нь [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран баруун хойшоо явсан гэж үзжээ.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны [[Төвөдүүд|түвд]] цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ.&lt;ref&gt;Оссендовский Ф. И звери, и люди и боги. Москва: Пилигрим. 1994. c.242&lt;/ref&gt; Энэ бол Харуухын голын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.

== Дүгнэлт ==
1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; ОХУ-ын гадаад бодлогын архивт буй Барон Унгернаас [[Шаравын Найданжав|Найдан ван]]д бичсэн захидалд генерал Джа-у-наар толгойлуулсан 4000 хятадыг олзлов” гэсэн мэдээ бий.

ОХУ-ын ШУА-ийн Дорно дахины Хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан, түүх судлаач түүхийн ухааны доктор Сергей Львович Кузьмин: “Барон Унгерний гавьяа бол [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь|Монголыг Хятадын түрэмгийллээс]] чөлөөлж, сүүлчийн хааных нь хууль ёсны засаглалыг сэргээсэн, улс орныг нь тусгаар болгож чадсанд оршино”.&lt;ref&gt;[https://www.tolgoilogch.mn/_y4swbe6m8p Барон Унгерн 1921 оны хувьсгалд ямар нөлөө үзүүлсэн бэ?]&lt;/ref&gt;

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>3liugzekvegx4yhqz9uzcxqqz62kcxj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709765</id>
      <parentid>709755</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T07:09:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Дүгнэлт */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13738" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict    = Улаан хадны байлдаан
| partof      = [[Монгол-Хятадын дайнууд]]
| image       = 
| caption     = 
| date        = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6
| place       = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]]
| territory   = 
| result      = Орос-Монголчуудын ялалт
| status      = 
| combatant1  = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]&lt;br /&gt;генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],&lt;br /&gt;генерал [[Борис Резухин]],&lt;br /&gt;генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],&lt;br /&gt;хурандаа [[Михаил Торновский]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt; генерал Чжоу &lt;br /&gt; Ма Хуапай {{surrender}} &lt;br&gt;&lt;small&gt;(батальоны дарга)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt; Шэн Чэнцзай {{surrender}} &lt;small&gt;(сумангийн дарга)&lt;/small&gt;
| commander3  = 
| strength1   = 2500 орчим морин цэрэг,&lt;br /&gt;8 пулемёт,&lt;br /&gt;4 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн.] Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас.&lt;/ref&gt;
| strength2   =  4000 явган цэрэг,&lt;br /&gt; 2000 Морин цэрэг,&lt;br /&gt; 30 пулемет,&lt;br /&gt; 15 их буу&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 &lt;br /&gt; шархадсан тодорхойгүй&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;
| casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,&lt;br /&gt; генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,&lt;br /&gt;   15 их буу, 6 пулемёт,&lt;br /&gt; 14000 гаруй винтов буу,&lt;br /&gt; олон мянган сум, хүнс, хувцас,&lt;br /&gt; асар олонхятад энгийн иргэд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; | casualties3 =
| notes       = 
}}
[[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон Унгерн]]
'''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна.

== Тулалдаан ==
Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Лувсанцэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл хүрээг Хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна.

[[Хүрээ]]нээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Алтанбулаг сум (Сэлэнгэ)|Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв.

Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагаан Оросын]] байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. 2000 гаруй хятад цэрэг үлдэн бууж өгсөн бол зугтсан цэргүүдээс ч замдаа цагаатны цэрэгт бас дахин 1000 орчим цэрэг бууж өгч үлдсэн нь цагаан цэрэг болон Монголчуудтай тулалдан амь үрэгдэх буюу эсвэл ор сураггүй алга болж цөөн хэдэн хэсэг нь л нутагтаа харьж чаджээ. Монгол ардын журамт цэргийн дурдатгалд Улаан хаданд бууж өгсөн 990 хятад болон 700 хөсгийг Нийслэл хүрээнд илгээжээ гэж дурссан байдаг. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв.

Барон Унгерн зугтсан гамингуудыг гүйцэн авахыг тушааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хүн л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нүүдлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Хятадууд хоёр замаар салан зугтсан байжээ. Нэг хэсэг нь баруун тийш Улиастайн замаар явж [[Улиастай]], [[Ховд (хот)|Ховд]]од суугаа хятадуудтай нэгдэн [[Шинжаан]] руу гарах зорилготой, нөгөө хэсэг нь [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран баруун хойшоо явсан гэж үзжээ.

Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны [[Төвөдүүд|түвд]] цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ.&lt;ref&gt;Оссендовский Ф. И звери, и люди и боги. Москва: Пилигрим. 1994. c.242&lt;/ref&gt; Энэ бол Харуухын голын намагтай намхан газар байж магадгүй юм.

== Дүгнэлт ==
1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; ОХУ-ын гадаад бодлогын архивт буй Барон Унгернаас [[Шаравын Найданжав|Найдан ван]]д бичсэн захидалд “генерал Джа-у-наар толгойлуулсан 4000 хятадыг олзлов” гэсэн мэдээ бий.

ОХУ-ын ШУА-ийн Дорно дахины Хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан, түүх судлаач түүхийн ухааны доктор Сергей Львович Кузьмин: “Барон Унгерний гавьяа бол [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь|Монголыг Хятадын түрэмгийллээс]] чөлөөлж, сүүлчийн хааных нь хууль ёсны засаглалыг сэргээсэн, улс орныг нь тусгаар болгож чадсанд оршино”.&lt;ref&gt;[https://www.tolgoilogch.mn/_y4swbe6m8p Барон Унгерн 1921 оны хувьсгалд ямар нөлөө үзүүлсэн бэ?]&lt;/ref&gt;

== Урлагийн бүтээлүүд ==
* [[Өглөө]]. Уран сайхны кино
* [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино
* [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино
* [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Ардын хувьсгал]]
* [[Монголын Ардын Арми]]
* [[Азийн морин дивиз]]
* [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Барон Унгерн фон Штернберг]]
* [[Борис Резухин]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:Булган аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]]
[[Ангилал:Төв аймгийн түүх]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>mzd9mutrgherpv887o6095msx0ufq22</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь</title>
    <ns>0</ns>
    <id>53487</id>
    <revision>
      <id>709782</id>
      <parentid>706482</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T10:52:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.237.59.237</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29018" xml:space="preserve">{{external media
| width    = 250px
| image1   = [https://bigenc.ru/media/2016/10/27/1237284537/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5%20%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%B8%201921%20%D0%B3..jpg « МОНГО́ЛЬСКАЯ ОПЕРА́ЦИЯ 1921»] (СМИ: БИГЕНС.ru.)
}}
== Дайны өмнөх байдал ==
[[Барон Унгерн фон Штернберг]]ээр хэний ч зөвшөөрөлгүйгээр хэдхэн зуун цэрэг дагуулаад хорин оны намар гэнэтхэн Монгол руу орж ирлээ. Зорилго нь Монгол нутгаас хятадын түрэмгийлэгчдийг хөөн гаргаж [[Богд хаан|Богд]]ыг эргүүлж хаан ширээнд нь залах. Ингээд хоёр мянга орчим цэрэгтэй болж аваад 1921 оны цагаан сарын өмнөхөн [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Хүрээ рүү довтлон]] [[Дундад Иргэн Улс|гамин]]гуудыг хөөн даржээ. Чойрын зүг зугтаасан генерал [[Го Сунлин]]гийн цэргийг нэхэн хиаруулсан аж. Хиагт руу дутаасан генерал Чү Цизений 5-6 мянган цэрэгтэй гол хүчийг нь ч нэхэн ядах юмгүй даран сөнөөв. Хүрээнд Богдыг хаан ширээнд эгүүлэн залах ажиллагааг сүр дуулиантай ёслон тэмдэглэлээ. Богд хаан ч манзшир хутагт Цэрэндоржоор толгойлуулсан шинэ засгийн газраа байгуулж таван яамаа сэргээсэн юм.&lt;ref&gt;[http://tuurgatan.mn/article/123 МОНГОЛ ДЭЭЛТЭЙ БУУДУУЛСАН ДАА]&lt;/ref&gt;

== Зөвлөлтийн хариу арга хэмжээ ==
{{гол|1907-1927 онд ОРОС/ЗХУ-ын МОНГОЛД явуулсан бодлого}}
[[Файл:Сухэ-Батор встречается с Лениным.png|thumb|Сүхбаатар Ленинтэй уулзаж,Оросын коммунист намын зурагт]]

[[Ленин]] тэргүүтэй большевикууд “[[Ардын хувьсгал|Монголд хувьсгал]]д хийх нь Хятадад хувьсгал хийх эхний шат, Хятадын хувьсгал нь дэлхийн хувьсгалын тал” нь гэж онцгой ач холбогдол өгч байжээ. Тэгээд бүүр 1919 оны сүүлчээр Москвагаас “тусгай төлөөлөгч, мэргэжлийн хувьсгалч” томилон Хүрээнд ирүүлэв. Нийслэл хүрээнд “Оросын хувьсгалчдын хороо” байгуулж, 20 гаран гишүүнтэй болсноо төв рүүгээ мэдэгджээ. Оросын хувьсгалт хороо буюу коминтерний салбар зөвлөл, Монгол дахь улс төрийн намуудаас Данзан тэргүүтэй түшмэдийн бүлэг, Бодоо тэргүүтэй сэхээтний бүлгийг шууд удирдлагаар хангаж байсан байна. “Ардын нам”-ыг яах аргагүй анхнаас нь орос технологийн дагуу байгуулж цаашлаад Эрхүүд байгуулагдсан коминтерний зөвлөлтэй холбоо тогтоож өгчээ. Улмаар хилийн цаана Ардын нам байгуулах, түр Засгийн газар байгуулах, Хиагт хотыг байлдан эзлэх, улмаар Нийслэл хүрээг эзлэх хүртэл бүхнийг оросын хувьсгалчдын технологиор явуулсан байдаг юм. Оросын Дотоод яамныхан болон хувьсгалт хорооны шууд удирдлагаар Хүрээний ба консулын “хоёр бүлгэм” нийлж хурал хийж, тамгатай болж, бичиг сачиг гаргасан түүхийг бид мэднэ. Түшмэдийн нам гэгдэж байсан Данзангийн бүлгийг Бодоогийнхон тийм ч сайнаар хүлээн аваагүй төдийгүй Бодоо, Данзан хоёрын хожмын зөрчлийн эх үүсвэр орос хувьсгалчийн зохион байгуулсан “Хүрээний ба консулын хоёр бүлгэмийг хүчээр нийлүүлсэн механик нэгдлээс гарсан байж болох юм. Хүрээний ба Консулын хоёр нам нийлэхэд аль алинд нь орос хүмүүс мэргэжлийн хувьсгалчид ажиллаж байсныг судлаачид нотолжээ. Гэвч тэр үеийн Оросын Дотоод яамныхан мэргэжлийн хувьсгалч нар хэдийд, хэдүүлээ, ямар зорилгоор орж ирсэн. Монголын хувьсгалчдыг шууд зохион байгуулалт удирдлагаар хангасны цаад бодлого юу байв гэдгийг судлаагүй. Хүрээнд 1919 оноос хойш үйл ажиллагаа явуулсан улаан Оросын мэргэжлийн хувьсгалчид МАН-ыг шууд зохион байгуулж, удирдлагаар ханган Москвагаас цэрэг гуйх бичиг үйлдүүлэн Ардын намынхныг дагуулаад хойшоо явсан гэж ойлгож болно. Оросын улаан намын холбоотон Хятадын ардын намын цэрэг Монголын нийслэл Хүрээг эзэлсэн цаг үе. Гамин цэргүүд Богд хаант Монгол Улс, тэр дундаа эх орон тусгаар тогтнолынхоо төлөө тэмцсэн монгол хувьсгалчдын хувьд хамгийн аюултай дайсан байсан. Харин коминтерний хувьд гамин цэрэг, түүний удирдлага улаан намын мөн нэг номерын холбоотон байсан юм. Тийм учраас гамингууд Богд хааныг шоронд хийж, Манлай баатар Дамдинсүрэн тэргүүтэй эх орончдыг тамлан шүүж байхад улаан талыг баримтлагч оросууд Нийслэл хүрээнд үйл ажиллагаагаа саадгүй явуулж байсан юм. Тэд Ардын намынхныг ивээлдээ аван хамгаалж, хил давуулж авч явсан байдаг. Хүрээг эзлээд байсан гамин цэргийн эрхтнүүд Монголын эрх баригчдыг Япон, Оросын цагаан намын цэрэг, Өвөрмонголын ноёдтой харилцаа тогтоох, хүрээнд Монгол цэрэг бослого гаргахаас болгоомжилно уу гэхээс улаан оростой Ардын намынхны холбоо тогтоох оролдлогыг хориглохгүй байсан. Тэгэхээр Ардын намын анхны долоог хятадууд сэжиглэн, Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нарын толгойг авчирч өгсөн хүнд арван мянган лан өгнө гэж зарлан явсан нь бас л кино түүх байсан юм шиг. Нийслэл хүрээнд Бароны цэрэгт бут цохиулаад хойшоо зугтаасан гамин цэргийн эрх баригчдыг Монголын хувьсгалын төлөөлөгчид тэр нэг өдөр хүлээн авч, уулзаж байсан юм. Эрхүү дэх Оросын консул О.Макстеник өөрийн байрандаа хүлээн авч хундага өргөсөн сонин түүх ч байдаг юм. 1920 он гэхэд Оросын большевик намынхан Хятадыг дэлхийн хувьсгалд татан оруулах төлөвлөгөө боловсруулан, аль хэдийнэ харилцаа тогтоож Монголын Хүрээг Хятадтай харилцах “Төв” болгосон байжээ. Тийм ч учраас Хятадын Гоминдоны нам, Монголын Ардын нам хоёр адилхан “Ардын нам” гэсэн утгатай үг байх нь дорно дахины ард түмний сэтгэл зүйд нийцнэ гэж коминтернийхэн тооцоолж байжээ. 

Харин большевикууд Монгол руу цэрэг оруулах зөвшөөрлийг Бээжингээс гуйж, хятадуудад ямар ч хор хүргэхгүй, зөвхөн Унгернийг хөөж явуулна гэж амалж байлаа. Түүний зэрэгцээ улаан цэргийг Монгол руу урьж оруулахын тулд орогнолын Түр засгийн газар гэдгийг хүртэл байгуулж. Ингээд улаантнууд Хятад Монгол хоюуланд нь зориулсан жүжиг тоглолоо. Хятадыг хөөхгүй л юм бол улаантныг өөрийн нутаг руу оруулах хэрэг монголчуудад байхгүй. Харин амбан Чэнь И мань баронд цохиулаад хилийн Хиагт боомт дээр 1500 цэргийн хамт ирчихсэн улаантнаас тусламж гуйгаад сууж байлаа. Оросын хилийн Троицкосавск тосгонд большевикууд гамин цэргийг өөрийн нутагт оруулан Читээр дамжуулан нутаг буцаах хэлэлцээ хийнэ. 

Мөн [[Монгол Ардын Нам]]ыг Өвөрмонголын ардын намаас ялгахын тулд “Гадаад Монголын Ардын нам” гэсэн тодотголтой байгуулахаар ярилцан, гадаад Монголын Ардын намын тангарагийн бичгийг гаргасан байдаг. Тэгэхээр Нийслэл хүрээнд “Ардын нам”-ыг анхнаас нь улаан Оросын Хүрээн дэх хувьсгалт бүлгэм өлгийдөн авч бойжуулан, Хятадад дэлхийн хувьсгал хийлгэхээр бэлтгэх гэж төлөөлөгчдийг нь Москва руу дагуулан морджээ. Зөвлөлт Сибирьт довтлохоор 1921 оны 5 сарын хорьдоор Хүрээнээс хөдөлсөн  Унгерн, Резухиний захирсан бригадууд Монголын умард хилийн район,  зөвлөлтийн нутагт Монгол ардын журамт цэрэг, АДБНУ-ын цэрэг, Улаан цэргийн V армийн ангиудтай  удаа дараа байлдсан  ч  эцсийн зорилгод хүрч чадаагүй. Улаан цэрэгт шахагдсан Унгерн 8 сарын дундуур Монгол нутагт буцаж оров.  1921 оны Ардын хувьсгал цаг хугацааны хувьд гайхамшигтай, цахилгааны хурдаар хийгдсэн байдаг. Монголын хувьсгалчдын түрүүч Орос руу 1920 оны долодугаар сарын эхээр тусламж гуйхаар гараад л жил бололгүй 1921 оны долодугаар сарын эхэн гэхэд улаан армийг, зэр зэвсэг, цэргийн сургагчдын хамтаар эх орондоо дагуулан ирсэн байдаг. Ердөө ганцхан жилийн хугацаанд хойшоо явсан долоохон хувьсгалч аль ч улсын түүхэнд байгаагүй гэрлийн хурдаар хувьсгалыг эхлүүлсэн нь ийм учиртай.

Ердөө долоохон хүн Орос руу яваад Ленинтэй уулзаад, Коминтерний хуралд суугаад, цэргийн сургууль төгсөөд, хилийн цаана МАХН-ыг дахин байгуулаад, бүр түр Засгийн газар байгуулаад Алтанбулагт цэрэг татаад, Хиагтад үүрлэсэн 10 мянган гаминг бут цохиод үлгэрт л байж болмоор гайхамшигт хувьсгалын түүхэнд бид өнөө хүртэл үнэмшдэг. Улаан оросууд хүртэл цэрэг зэвсгийн хүчээр Монголыг эзлэн авсан гэмт хэрэгт орно гэж дэлхийгээс болгоомжлон, Оросууд ийм жүжиг тавьсан.  Монголтой харьцалгүй завсарт нь буриадуудыг оруулж нарийн зохион байгуулсан юм. Улаан оросууд бүхнийг Оросын талын буриадуудаар дамжуулан хийж өөрсдөө ард нь нуугдаж байв. Үүгээрээ Москва Монголыг цэргийн хүчээр шууд эзлэн авч коммунист дэглэмээ тулган хүлээлгэсэн гэдгийг нотлох гэсэнгүй. Харин улаан орос, түүний дотоод яам Монголд мэргэжлийн хувьсгалч, алуурчдаа илгээсэн баримтыг олсноо бичих гэсэн юм. Оросууд Монголын нийслэл Хүрээг эзлэхэд том байлдаан болно гэж тооцоолон дэндүү их зэвсэг техник арми оруулсан байдаг. Нисэх онгоц хүртэл хоёрыг Монголын хувьсгалчдад өгснийг түүх гэрчилнэ. Зэвсгийн хүчээр том тулалдаанаар Монголыг эзлэн нийслэл Хүрээг авна. Коммунист Засгийн газар байгуулна. Засгийг авсны дараа хөрөнгөтнүүд, Чингисийн алтан ургийнхан, лам нарын устгал хийнэ гэж тооцоолсон. Улаан армийн түрүүчтэй цуг Оросын дотоод яамныхан болон зартай алуурчдын багийг явуулсан байв. 

Оросууд ар Монголын Ерөнхий сайдаар өөрийн хүнээ тавьж, бүх хяналтыг өөртөө авна гэж тооцсон. Гэвч Богд хаант Засгийн газар ямар ч эсэргүүцэл үзүүлэлгүй, харин ч найрсгаар хүлээн авч бууж өгсөн. Харин оросууд Ерөнхий сайдаар өөрийн бэлтгэсэн хүнээ тавьж чадаагүй. Гэхдээ Бодоо бол яах аргагүй Ардын намын анхны долоогийн нэг байсан. Монголчуудад Ерөнхий сайд гэж хүлээн зөвшөөрөгдөх ганц хүн нь Бодоо байлаа. Харин Улаан оросууд мэргэжлийн алуурчдаа Бодоогийн Засгийн газрын сайдуудын зөвлөхөөр тавьжээ. Ар Монгол дахь хувьсгалыг Москвагаас Чечерин удирдаж, Консул О.Макстников, А.Черпанов, Б.З.Шумяцкий нар голлон Хятад, гадаад Монголын асуудлыг хариуцаж байлаа. Э.Ринчино, Цэдэн-Иш, Жамболон, Баламсуу, Бадамжав, Ж.Цэвээн зэрэг Оросын буриадууд коминтернийг Монголтой холбож байсан түүхтэй. Москва дэлхийн хувьсгалын төлөө амь хайргүй тэмцдэг шалгарсан алуурчдаа Монгол руу илгээж байжээ. Монгол Улсад тууштай хувьсгалч, шалгарсан алан хядагч нараа илгээж байснаар нь Кремль Монголын хувьсгалд ямар ач холбогдол өгч байсныг хэмжиж болох мэт. Москва дотоод яамны анхны 36 зөвлөх сургагч нараа, Монголын хувьсгалд зориулагдах зэр зэвсэг Чита хотод ирсэн өдөр Монгол руу оруулсан байна. Зөвлөх, сургагч, мөрдөн байцаагч, төлөөлөгч нарыг Монгол Улсын Засгийн газраас биш коминтерн бодлого, шууд удирдлагаар хангана. Заримыг нь нэрийг дурдваас: 

И.П.Сорокин: Зөвлөлтийн Дотоод яамны туршлагатай мөрдөн байцаагч. Бодоо, Чагдаржав зэрэг сайд нарыг  мөрдөн байцааж байсан. Дараа нь Дотоод хэргийн ардын комиссарантын орлогчоор дэвшин ажилласан байдаг. 

И.А.Сороковиков: 1920 оны тавдугаар сарын сүүлч, зургадугаар сарын эхээр Монголд ирсэн. Намын бүлгийг төлөөлөн Бодоо, Х.Чойбалсан, Дугаржав, Жигмэддорж нартай уулзсан. Зөвлөлт Орос руу төлөөлөгчөө явуул гэдэг үүргийг Монголын хувьсгалчдад өгч байсан. Сороковиков Монголын хувьсгалчидтай уулзахдаа Оросоос гадаад Монголын Ардын намд зэвсэг өгнө гэдгийг амласан боловч зэвсгийн тоог урьдчилан хэлээгүй байна. Харин Монголд оруулах улаан армийн цэрэг ба зэвсгийн тоог бүр Москва хүрч байж тодорхой болгожээ. 

Я.Г.Блюмкин: Зөвлөлтийн тагнуулчдын албыг үндэслэгчдийн нэг. Пролетарийн хувьсгалын нэрт алан хядагч, Троцкийн хувийн нарийн бичгийн дарга бөгөөд хувийн хамгаалалтын албаны дарга байсан. Ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч, Держенскийн “эрх дүү” гэгддэг. 1918 оны долдугаар сарын 6-нд Германы элчин сайд гүн Мирбахыг өргөөнд нь буудан хороосон амжилтаар дэвшсэн. Колчакийн амийг хороох ажиллагааг зохион байгуулсан. Унгерний эсрэг тэмцсэн улаан армийн 61 дүгээр бригадын командлагч, Оросын яруу найрагчидтай холбоотой байсан. Сергей Есининий аллагад сэжиглэгддэг. Ререхтэй хамт Монголд ламын дүрээр анх ирж байсан. 1922 онд Далай лам, Банчин богд хоёрыг эвлэрүүлэх ажиллагааг удирдсан, 1926-1927 онд Монголын аюулаас хамгаалахын ерөнхий сургагчаар ажиллаж байгаад зөвшөөрөлгүй буцсан. Троцкийн хамсаатан гэгдэж буудуулсан. Монголд Штенкин жанжны амийг хороосон. 

Г.Г.Ягода: Я.Свердловын ойрын садан. Оросын аюулаас хамгаалахын нэрт мөрдөн байцаагч, шалгарсан алан хядагч, Зөвлөлтийн Дотоод яамны дэд сайд байсан. Улс төрийн хэрэгтнүүдэд цаазын ял хэрэглэх хуулийг хэрэгжүүлдэг. Зиновьев, Каменев нарын ялыг гүйцэтгэсэн. Эрхүүгийн цэргийн сургуулийн захирал бөгөөд Монголын аюулаас хамгаалах байгууллагыг хариуцсан ерөнхий сургагч. Ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч.

К.К.Батурин: Оросын аюулаас хамгаалахын ахлах мөрдөн байцаагч, сургагч. Монгол дахь улаан армийг хариуцсан ардын комиссарантын төлөөлөгч, Д.Сүхбаатарын гурван зөвлөхийн нэг. 1921-1922 онд Монголын цэргийн яамны тагнуулын газрын анхны даргаар даргаар ажиллаж улмаар дэвшин Москвад ардын комиссарантын газар очсон. Тууштай алан хядагч. Ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч.

Харти Кнуков: Халимагийн тусгай хорооны залхаан цээрлүүлэх үүрэг гүйцэтгэгч. Дотоод яамны мөрдөн байцаагч, Дамбийжаагийн аллагыг гүйцэтгэсэн. Яруу найрагч, ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч, тууштай алан хядагч.

И.М.Майский: Оросын Гадаад яамны дэд сайд, онцгой комиссын тусгай үүрэг гүйцэтгэгч. Хятад, Монголыг судлаач, ардын комиссарын орлогч, Эрхүүгийн цэргийн сургуулийн сургагч багш. Монголд хүн амын тооллого явуулах ажлын хэсгийг ахалж байсан. Эрдэмтэн, Монгол цэргийн жанжин Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нарын багш.

Л.М.Карахан: Оросын Дотоод яамны онцгой комиссын орлогч, Коминтерний гуравдугаар интернационалийн их хурлын тэргүүлэгч, Держенский нарын их ойрын хүн. Дундад Азид онцгой үүрэг гарамгай гүйцэтгэсний учир Москвад дэвшин ажилласан. 1921 онд АДБНУ, Монголд, 1922-1923 онд ЗХУ-ын Гадаад яамны Ази, дорнод хэлтсийн дарга, 1923-1925 онд Хятадад элчин сайд байхдаа Монголын асуудлыг хариуцаж байсан. Монголын хувьсгалчдад Москвагаас зэр зэвсэг олж өгөх ажилд их үүрэг гүйцэтгэсэн. Буриад монголчууд “Хар хаан” гэж хүндлэн дууддаг байсан нэгэн.

Б.З.Шумяцкий: Сибирийн цөллөгт “Гулаг олтриг”-ийн шоронгийн жирийн хуягаас эхлэн дэвшсэн хүн. Тууштай хувьсгалч. Ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч, Эрхүүгийн коминтерний штабын дарга. Зөвлөлт Орос улсын V армийн цэргийн зөвлөлийн гишүүн, Зөвлөлт Орос улсын гадаад хэргийн ардын комиссарантын Сибирь ба Монголыг хариуцсан бүрэн эрхт төлөөлөгч, Коминтерний алс дорнодын нарийн бичгийн дарга нарын удирдагч, Монголын хувьсгалыг зохион байгуулагчийн ажил хийж явжээ. Бодоог Ерөнхий сайдынх нь ажлаас халсныг ч, дахин баривчилсныг ч, Бодоо, Чагдаржав нарыг онц хэрцгийгээр байцаан буудан алсныг ч гардан зохион байгуулагч удирдагч нь Шумяцкий, гүйцэтгэсэн нь Д.Сүхбаатар байжээ. 

Энэ мэтчилэн Монголд ажиллаж байсан коминтерний төлөөлөгчид, алан хядагчид, мэргэжлийн хувьсгалчид, дипломатууд зөвлөхүүд, сургагч нарыг тоочоод барахгүй.

-К.А.Найман цэргийн тагнуул.

-Л.М.Летте шадар сайдын зөвлөх

-Э.Ринчино намын даргын зөвлөх

-П.И.Летвенцив мөрдөн байцаагч

-В.А.Хува. Д.Сүхбаатарын зөвлөх

-Н.М.Люборский Ерөнхий сайдын зөвлөх

-Н.И.Преобратенский мөрдөн байцаагч

-В.Г.Писаров мөрдөн байцаагч

-А.М.Ленский сургагч гээд Монголын дотоод хэрэгт оролцсон Оросын тагнуулчид юм.

==Үр дүн==
[[Файл:Sovetskie voyska v mongoliy 1936.jpg|thumb|Улаан армийн ангиуд монголд. 1936 он]]

[[Зөвлөлтийн зэвсэгт хүчний цэргийн ангиуд монголд|Монголд Зөвлөлтийн цэрэг]] орж ирж байрласан, буцсан, эргэж орж ирсэн, бүрмөсөн буцсан үйл явц бол 70 гаран жилийн урт түүхийг илтгэнэ. Тухайн цагтаа коммунист Монголын удирдагч байсан [[Юмжаагийн Цэдэнбал]]ын тэмдэглэснээр, анх Лениний даалгавраар Зөвлөлтийн 5 дугаар арми 1921 онд орж ирсэн ба Нейманы командалсан Кубанийн 5 дугаар дивиз Баруун хойд Монголд байлдаж явжээ.

Мөн партизан [[Щетинкин]]ий отряд Хүрээг чөлөөлөх байлдаанд оролцож, тэндээс Рокоссовскийн морин бригад салж Шаамарт байрлаж үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Улаан армийн ангиуд Монголд Цагаан гвардийн отрядуудыг сөнөөж дууссаны дараа 1925 онд Югзэрийн хийдийн дээд лам нарын бослогыг даралцсаны дараа нутагтаа буцжээ.&lt;ref&gt;[https://mongoliaworld.net/2016/01/23/монгол-дахь-зөвлөлтийн-цэрэг-түүхэн-б/ Монгол дахь Зөвлөлтийн цэрэг: Түүхэн баримт ба эрэгцүүлэл]&lt;/ref&gt;

Бароныг Сундуй гүн гэгч урвагч баривчлан улаантнуудад тушаажээ. Барьж өгсөн хүнтэйгээ хамт улааны шоронд хоригдсон гэдэг. Намар нь Унгернийг Новониколаевскт цаазлахад Богд хааны зарлигаар чөлөөлөгч бароныг хүндэтгэн Монголын бүх хийд нэгэн зэрэг хойдохыг нь уншсан гэдэг. Үүнээс хойш түүх эргэсэн. Бароны цэрэгт хүчин зүтгэж эх орноо харийн түрэмгийлэгчдээс чөлөөлөн амь хайргүй явсан эрэлхэг хөвүүд буруудлаа. Тэдний хэдэн үеийн үр удам нь бароны цэрэгт явсан аав, ах, өвөөтэй хэргээр олон жил хэлмэгдэж, олонхи нь 37 онд буудуулсан юм.

==Эшлэл==
{{Reflist}}

[[Ангилал:Монголын түүх]]
[[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]]
[[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]]
[[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]]
[[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]]</text>
      <sha1>90wrcqkmw7kklmz6mtoqn2nf3az5itt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шириндарь хатан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>55514</id>
    <revision>
      <id>709707</id>
      <parentid>471176</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T03:12:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>122.201.31.33</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Намтар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3082" xml:space="preserve">{{Хаан
|name= Шилийндалай
|title= Юань улсын их хатан &lt;br&gt; (1299-1305 он)
|caption= 
|reign= 
|spouse= [[Төмөр өлзийт хаан]]ы хатан
|father= 
|predecessor= 
|successor= 
|date of birth= ''тодорхой бус''
|date of death= 1306 он?
|place of death= 
|}}

'''Шилийндалай'''&lt;ref&gt;Ч.Содбилэг &quot;Их Юань улсын түүх&quot; УБ., 2010 номонд «Шилиндалай» гэсэн.&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;Д.Идэр &quot;Их Юань улсын их хатан&quot; УБ., 2016. ISBN 99973-3-591-0. 33 дахь талд '''Шириндарь хатан''' гэжээ.&lt;/ref&gt; (хятад ханз:失憐答里, пиньинь галиг:Shī lián dá lǐ)(?－1306 он?) — Юань улсын [[Төмөр өлзийт хаан]]ы хоёрдугаар их '''[[хатан]]''' байв. 

== Намтар ==
Шилийндалай хатан [[хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны Олучин ноён ба [[Өлзий гүнж]] охин&lt;ref&gt;Д.Идэр &quot;Их Юань улсын их хатан&quot; УБ., 2016. ISBN 99973-3-591-0. 34 дэхь тал&lt;/ref&gt; байв. Төрсөн он тодорхойгүй. 

1299 оны 10-р сард Өлзийт хааны анхны их хатан тэнгэрт халихад Шилийндалай их хатан болов. Хаан угсаа залгах хүүгүй байж байгаад Шилийндалай хатнаас Даш гэдэг хүүтэй болжээ. 1305 оны 5-р сард Даш ханхүүгээр өргөмжлөгдсөн ч 12-р сард өвчнөөр таалал төгссөн.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;&gt;Ч.Содбилэг. «Монголын Их Юань улсын түүх». 262-р тал. Улаанбаатар. 2010 он.&lt;/ref&gt;  

Төмөр хаан ахын хүү [[Хайсан хүлэг хаан|Хайсан]] ванг дараагийн ханхүү өргөмжилжээ.
Шилийндалай хатан 1305 онд амьд байсан, 1307 онд Хайсан хааны зарлигаар «Бат нигүүлсэхүй нам үзэсгэлэнт хатан»&lt;ref&gt;''Ч.Содбилэг'' тэмдэглэхдээ: &quot;Юань улсын судар. 22-р дэвтэр. Үзун хааны шастир. Нэгдүгээр бүлэг&quot;&lt;/ref&gt; хэмээн нэхэн өргөмжлөгдсөнийг бодвол 1306 онд нас барсан бололтой. Өвгөсийн сүмд Өлзийт хааны тахилгын харшид хатны хөргийг хамт байрлуулсан тахисан.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;/&gt;

== Сурвалж, тайлбар ==
{{лавлах холбоос}}

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|албан_тушаал= [[Юань улс]]ын их хатан
|он= 1299－1305? он
|өмнө= [[Намбуй хатан]]
|дараа= [[Булган хатан]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:1306 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Юань улсын хатан]]
[[Ангилал:Монгол хатан]]</text>
      <sha1>puj647zdk2bgbbansya1da7nklusynu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709708</id>
      <parentid>709707</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T03:13:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>122.201.31.33</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Намтар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3094" xml:space="preserve">{{Хаан
|name= Шилийндалай
|title= Юань улсын их хатан &lt;br&gt; (1299-1305 он)
|caption= 
|reign= 
|spouse= [[Төмөр өлзийт хаан]]ы хатан
|father= 
|predecessor= 
|successor= 
|date of birth= ''тодорхой бус''
|date of death= 1306 он?
|place of death= 
|}}

'''Шилийндалай'''&lt;ref&gt;Ч.Содбилэг &quot;Их Юань улсын түүх&quot; УБ., 2010 номонд «Шилиндалай» гэсэн.&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;Д.Идэр &quot;Их Юань улсын их хатан&quot; УБ., 2016. ISBN 99973-3-591-0. 33 дахь талд '''Шириндарь хатан''' гэжээ.&lt;/ref&gt; (хятад ханз:失憐答里, пиньинь галиг:Shī lián dá lǐ)(?－1306 он?) — Юань улсын [[Төмөр өлзийт хаан]]ы хоёрдугаар их '''[[хатан]]''' байв. 

== Намтар ==
Шилийндалай хатан [[хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны Олучин ноён ба [[Өлзий гүнж]]  нарын охин&lt;ref&gt;Д.Идэр &quot;Их Юань улсын их хатан&quot; УБ., 2016. ISBN 99973-3-591-0. 34 дэхь тал&lt;/ref&gt; байв. Төрсөн он тодорхойгүй. 

1299 оны 10-р сард Өлзийт хааны анхны их хатан тэнгэрт халихад Шилийндалай их хатан болов. Хаан угсаа залгах хүүгүй байж байгаад Шилийндалай хатнаас Даш гэдэг хүүтэй болжээ. 1305 оны 5-р сард Даш ханхүүгээр өргөмжлөгдсөн ч 12-р сард өвчнөөр таалал төгссөн.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;&gt;Ч.Содбилэг. «Монголын Их Юань улсын түүх». 262-р тал. Улаанбаатар. 2010 он.&lt;/ref&gt;  

Төмөр хаан ахын хүү [[Хайсан хүлэг хаан|Хайсан]] ванг дараагийн ханхүү өргөмжилжээ.
Шилийндалай хатан 1305 онд амьд байсан, 1307 онд Хайсан хааны зарлигаар «Бат нигүүлсэхүй нам үзэсгэлэнт хатан»&lt;ref&gt;''Ч.Содбилэг'' тэмдэглэхдээ: &quot;Юань улсын судар. 22-р дэвтэр. Үзун хааны шастир. Нэгдүгээр бүлэг&quot;&lt;/ref&gt; хэмээн нэхэн өргөмжлөгдсөнийг бодвол 1306 онд нас барсан бололтой. Өвгөсийн сүмд Өлзийт хааны тахилгын харшид хатны хөргийг хамт байрлуулсан тахисан.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;/&gt;

== Сурвалж, тайлбар ==
{{лавлах холбоос}}

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|албан_тушаал= [[Юань улс]]ын их хатан
|он= 1299－1305? он
|өмнө= [[Намбуй хатан]]
|дараа= [[Булган хатан]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:1306 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Юань улсын хатан]]
[[Ангилал:Монгол хатан]]</text>
      <sha1>fywh7ahhjdnighs2ppgz7ulh2b1c6w0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709709</id>
      <parentid>709708</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T03:14:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>122.201.31.33</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Намтар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2977" xml:space="preserve">{{Хаан
|name= Шилийндалай
|title= Юань улсын их хатан &lt;br&gt; (1299-1305 он)
|caption= 
|reign= 
|spouse= [[Төмөр өлзийт хаан]]ы хатан
|father= 
|predecessor= 
|successor= 
|date of birth= ''тодорхой бус''
|date of death= 1306 он?
|place of death= 
|}}

'''Шилийндалай'''&lt;ref&gt;Ч.Содбилэг &quot;Их Юань улсын түүх&quot; УБ., 2010 номонд «Шилиндалай» гэсэн.&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;Д.Идэр &quot;Их Юань улсын их хатан&quot; УБ., 2016. ISBN 99973-3-591-0. 33 дахь талд '''Шириндарь хатан''' гэжээ.&lt;/ref&gt; (хятад ханз:失憐答里, пиньинь галиг:Shī lián dá lǐ)(?－1306 он?) — Юань улсын [[Төмөр өлзийт хаан]]ы хоёрдугаар их '''[[хатан]]''' байв. 

== Намтар ==
Шилийндалай хатан [[хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны Олучин ноён ба [[Өлзий гүнж]]  нарын охин байв. Төрсөн он тодорхойгүй. 

1299 оны 10-р сард Өлзийт хааны анхны их хатан тэнгэрт халихад Шилийндалай их хатан болов. Хаан угсаа залгах хүүгүй байж байгаад Шилийндалай хатнаас Даш гэдэг хүүтэй болжээ. 1305 оны 5-р сард Даш ханхүүгээр өргөмжлөгдсөн ч 12-р сард өвчнөөр таалал төгссөн.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;&gt;Ч.Содбилэг. «Монголын Их Юань улсын түүх». 262-р тал. Улаанбаатар. 2010 он.&lt;/ref&gt;  

Төмөр хаан ахын хүү [[Хайсан хүлэг хаан|Хайсан]] ванг дараагийн ханхүү өргөмжилжээ.
Шилийндалай хатан 1305 онд амьд байсан, 1307 онд Хайсан хааны зарлигаар «Бат нигүүлсэхүй нам үзэсгэлэнт хатан»&lt;ref&gt;''Ч.Содбилэг'' тэмдэглэхдээ: &quot;Юань улсын судар. 22-р дэвтэр. Үзун хааны шастир. Нэгдүгээр бүлэг&quot;&lt;/ref&gt; хэмээн нэхэн өргөмжлөгдсөнийг бодвол 1306 онд нас барсан бололтой. Өвгөсийн сүмд Өлзийт хааны тахилгын харшид хатны хөргийг хамт байрлуулсан тахисан.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;/&gt;

== Сурвалж, тайлбар ==
{{лавлах холбоос}}

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|албан_тушаал= [[Юань улс]]ын их хатан
|он= 1299－1305? он
|өмнө= [[Намбуй хатан]]
|дараа= [[Булган хатан]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:1306 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Юань улсын хатан]]
[[Ангилал:Монгол хатан]]</text>
      <sha1>2co2vq52inqog4o2fk0rcslf9mf4qjk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709773</id>
      <parentid>709709</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T09:58:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/122.201.31.33|122.201.31.33]] ([[User talk:122.201.31.33|Яриа]]) хэрэглэгчийн 709709 засварыг цуцлах</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3094" xml:space="preserve">{{Хаан
|name= Шилийндалай
|title= Юань улсын их хатан &lt;br&gt; (1299-1305 он)
|caption= 
|reign= 
|spouse= [[Төмөр өлзийт хаан]]ы хатан
|father= 
|predecessor= 
|successor= 
|date of birth= ''тодорхой бус''
|date of death= 1306 он?
|place of death= 
|}}

'''Шилийндалай'''&lt;ref&gt;Ч.Содбилэг &quot;Их Юань улсын түүх&quot; УБ., 2010 номонд «Шилиндалай» гэсэн.&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;Д.Идэр &quot;Их Юань улсын их хатан&quot; УБ., 2016. ISBN 99973-3-591-0. 33 дахь талд '''Шириндарь хатан''' гэжээ.&lt;/ref&gt; (хятад ханз:失憐答里, пиньинь галиг:Shī lián dá lǐ)(?－1306 он?) — Юань улсын [[Төмөр өлзийт хаан]]ы хоёрдугаар их '''[[хатан]]''' байв. 

== Намтар ==
Шилийндалай хатан [[хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны Олучин ноён ба [[Өлзий гүнж]]  нарын охин&lt;ref&gt;Д.Идэр &quot;Их Юань улсын их хатан&quot; УБ., 2016. ISBN 99973-3-591-0. 34 дэхь тал&lt;/ref&gt; байв. Төрсөн он тодорхойгүй. 

1299 оны 10-р сард Өлзийт хааны анхны их хатан тэнгэрт халихад Шилийндалай их хатан болов. Хаан угсаа залгах хүүгүй байж байгаад Шилийндалай хатнаас Даш гэдэг хүүтэй болжээ. 1305 оны 5-р сард Даш ханхүүгээр өргөмжлөгдсөн ч 12-р сард өвчнөөр таалал төгссөн.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;&gt;Ч.Содбилэг. «Монголын Их Юань улсын түүх». 262-р тал. Улаанбаатар. 2010 он.&lt;/ref&gt;  

Төмөр хаан ахын хүү [[Хайсан хүлэг хаан|Хайсан]] ванг дараагийн ханхүү өргөмжилжээ.
Шилийндалай хатан 1305 онд амьд байсан, 1307 онд Хайсан хааны зарлигаар «Бат нигүүлсэхүй нам үзэсгэлэнт хатан»&lt;ref&gt;''Ч.Содбилэг'' тэмдэглэхдээ: &quot;Юань улсын судар. 22-р дэвтэр. Үзун хааны шастир. Нэгдүгээр бүлэг&quot;&lt;/ref&gt; хэмээн нэхэн өргөмжлөгдсөнийг бодвол 1306 онд нас барсан бололтой. Өвгөсийн сүмд Өлзийт хааны тахилгын харшид хатны хөргийг хамт байрлуулсан тахисан.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;/&gt;

== Сурвалж, тайлбар ==
{{лавлах холбоос}}

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|албан_тушаал= [[Юань улс]]ын их хатан
|он= 1299－1305? он
|өмнө= [[Намбуй хатан]]
|дараа= [[Булган хатан]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:1306 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Юань улсын хатан]]
[[Ангилал:Монгол хатан]]</text>
      <sha1>fywh7ahhjdnighs2ppgz7ulh2b1c6w0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709774</id>
      <parentid>709773</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T10:07:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2676" xml:space="preserve">{{Хаан
|name= Шириндарь хатан
|title= Юань улсын их хатан &lt;br&gt; (1299-1305 он)
|caption= 
|reign= 
|spouse= [[Төмөр өлзийт хаан]]ы хатан
|father=Хонгирадын Улучин ноён 
|predecessor=[[Намбуй хатан]] 
|successor=[[Булган хатан]] 
|date of birth= 
|date of death= 1306 он?
|place of death= 
|}}

'''Шириндарь хатан''' (хятад ханз:失憐答里, пиньинь галиг:Shī lián dá lǐ)(?－1306 он?) — Юань улсын [[Төмөр өлзийт хаан]]ы их '''[[хатан]]'''. 

== Намтар ==
Шириндарь хатан [[хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны хүү Улучин ноён охин. Төрсөн он тодорхойгүй. 

1299 оны 10-р сард Өлзийт хааны анхны их хатан тэнгэрт халихад Шириндарь их хатан болов. Хаан угсаа залгах хүүгүй байж байгаад Шириндарь хатнаас Даш гэдэг хүүтэй болжээ. 1305 оны 5-р сард Даш ханхүүгээр өргөмжлөгдсөн ч 12-р сард өвчнөөр таалал төгссөн.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;&gt;Ч.Содбилэг. «Монголын Их Юань улсын түүх». 262-р тал. Улаанбаатар. 2010 он.&lt;/ref&gt;  

Төмөр хаан ахын хүү [[Хайсан хүлэг хаан|Хайсан]] ванг дараагийн ханхүү өргөмжилжээ. Тус хатан 1305 онд амьд байсан хэрнээ, 1307 онд Хайсан хааны зарлигаар «Бат нигүүлсэхүй нам үзэсгэлэнт хатан»&lt;ref&gt;''Ч.Содбилэг'' тэмдэглэхдээ: &quot;Юань улсын судар. 22-р дэвтэр. Үзун хааны шастир. Нэгдүгээр бүлэг&quot;&lt;/ref&gt; хэмээн нэхэн өргөмжлөгдсөнийг бодвол 1306 онд нас барсан бололтой. Өвгөдийн сүмд Өлзийт хааны тахилгын харшид хатны хөргийг хамт байрлуулсан тахисан.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;/&gt;

== Сурвалж, тайлбар ==
{{лавлах холбоос}}

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|албан_тушаал= [[Юань улс]]ын их хатан
|он= 1299－1305? он
|өмнө= [[Намбуй хатан]]
|дараа= [[Булган хатан]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:1306 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Юань улсын хатан]]
[[Ангилал:Монгол хатан]]</text>
      <sha1>fvenmgpdyr7j9fo6yycx215a5g8lfhk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709775</id>
      <parentid>709774</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T10:07:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Megzer moved page [[Шилийндалай хатан]] to [[Шириндарь хатан]]: оноосон нэрийг буруу галиглажээ</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2676" xml:space="preserve">{{Хаан
|name= Шириндарь хатан
|title= Юань улсын их хатан &lt;br&gt; (1299-1305 он)
|caption= 
|reign= 
|spouse= [[Төмөр өлзийт хаан]]ы хатан
|father=Хонгирадын Улучин ноён 
|predecessor=[[Намбуй хатан]] 
|successor=[[Булган хатан]] 
|date of birth= 
|date of death= 1306 он?
|place of death= 
|}}

'''Шириндарь хатан''' (хятад ханз:失憐答里, пиньинь галиг:Shī lián dá lǐ)(?－1306 он?) — Юань улсын [[Төмөр өлзийт хаан]]ы их '''[[хатан]]'''. 

== Намтар ==
Шириндарь хатан [[хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны хүү Улучин ноён охин. Төрсөн он тодорхойгүй. 

1299 оны 10-р сард Өлзийт хааны анхны их хатан тэнгэрт халихад Шириндарь их хатан болов. Хаан угсаа залгах хүүгүй байж байгаад Шириндарь хатнаас Даш гэдэг хүүтэй болжээ. 1305 оны 5-р сард Даш ханхүүгээр өргөмжлөгдсөн ч 12-р сард өвчнөөр таалал төгссөн.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;&gt;Ч.Содбилэг. «Монголын Их Юань улсын түүх». 262-р тал. Улаанбаатар. 2010 он.&lt;/ref&gt;  

Төмөр хаан ахын хүү [[Хайсан хүлэг хаан|Хайсан]] ванг дараагийн ханхүү өргөмжилжээ. Тус хатан 1305 онд амьд байсан хэрнээ, 1307 онд Хайсан хааны зарлигаар «Бат нигүүлсэхүй нам үзэсгэлэнт хатан»&lt;ref&gt;''Ч.Содбилэг'' тэмдэглэхдээ: &quot;Юань улсын судар. 22-р дэвтэр. Үзун хааны шастир. Нэгдүгээр бүлэг&quot;&lt;/ref&gt; хэмээн нэхэн өргөмжлөгдсөнийг бодвол 1306 онд нас барсан бололтой. Өвгөдийн сүмд Өлзийт хааны тахилгын харшид хатны хөргийг хамт байрлуулсан тахисан.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;/&gt;

== Сурвалж, тайлбар ==
{{лавлах холбоос}}

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|албан_тушаал= [[Юань улс]]ын их хатан
|он= 1299－1305? он
|өмнө= [[Намбуй хатан]]
|дараа= [[Булган хатан]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:1306 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Юань улсын хатан]]
[[Ангилал:Монгол хатан]]</text>
      <sha1>fvenmgpdyr7j9fo6yycx215a5g8lfhk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шилийндалай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>55515</id>
    <redirect title="Шириндарь хатан" />
    <revision>
      <id>709777</id>
      <parentid>453348</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T10:09:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xqbot</username>
        <id>3213</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Бот: исправление двойного перенаправления на [[Шириндарь хатан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="53" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[Шириндарь хатан]]</text>
      <sha1>619enu6lzivicbkbfnz92wz2l2va8uk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Монгол доллар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>57428</id>
    <revision>
      <id>709787</id>
      <parentid>707845</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T11:08:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>94.237.59.237</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16823" xml:space="preserve">{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; style=&quot;float:right; border-collapse:collapse; border-color:#F2F2F4; margin-left:15px; margin-bottom:15px; width:340px; font-size:95%; border:1px solid #AAAAAA;&quot;
! align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;letter-spacing:0.8px; background:#E0E0E0; font-size:130%;&quot;| Доллар
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; |
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;1&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;100%&quot; style=&quot;border:none; margin:0; padding:0;&quot;
| align=&quot;center&quot; width=&quot;50%&quot; | [[File:Mongolian Dollar 10.png|320px|center|10-тын долларын дэвсгэртийн ар, өвөр тал]]
|-
| align=&quot;center&quot; | &lt;small&gt;10-тын долларын дэвсгэртийн ар, өвөр тал&lt;/small&gt;
|}
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Дараах:'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[Төгрөг]]
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''[[Улс]]:'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | {{MNG-1924}}
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Цаасан дэвсгэрт:'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | 10, 20, 50, 100-тын дэвсгэрт
|-
| style=&quot;background-color:#F2F2F4; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | '''Гүйлгээнд хэрэглэсэн:'''
| style=&quot;background-color:#F9F9F9; border:1px solid #AAAAAA;&quot; | [[1921 он]]оос [[1925 он]] хүртэл
|}

'''Монгол доллар''' нь Монгол улсад 1921-1924 онд гүйлгээнд хэрэглэгдэж байсан '''бага болзоот, данзангийн доллар''' гэсэн хоёр өөр мөнгөн дэвсгэртийг монгол долларт хамруулдаг. '''Бага болзоот''' нь 1921 оны 4-р сарын 20-ноос 10-р сарын 20-н хүртэл 6 сарын хугацаатай [[Богд хаан|Богд хааны]] зарлигаар 10, 25, 50, 100-тын дэвсгэрт бүхий [[Мексик]] долларын ханшаар баталгаажсан [[wikt:облигац|облигац]] буюу [[Бонд|өрийн бичиг]] анх хэвлүүлсэн. Харин '''Данзангийн доллар''' нь 1921-1922 онд 50 цент, 1, 3, 5, 10, 25 долларын дэвсгэртийн 2,452,000 нэгж цаасан мөнгийг хэвлүүлсэн боловч эргэлтэд орж амжилгүй байсаар хураагдан устгагдаад, 1925 онд [[Төгрөг|төгрөгөөр]] солигджээ.

== Бага болзоот ==
Бага болзоот гэж нэрлэгдсэн мөнгөн тэмдэгтийг түүхэнд [[Барон Унгерн]]ий мөнгө гэж алдаршсан. Учир нь Барон Унгерны Азийн морин дивизийг зэвсэг хэрэгслээр хангахын тулд хөрөнгө мөнгө шаардлагатай болсноор богино хугацааны [[Бонд|өрийн бичиг]] гаргах болсон нь '''Бага болзоот''' юм. Облигац гэсэн орос үгийг болзоот гэж орчуулсанаар бага болзоот гэх нь богино хугацаатай өрийн бичиг гэсэн утгийг илэрхийлж байв. Тухайн үеийн Сангийн яамны сайд, [[чин ван]] [[Гомбожавын Лувсанцэвээн]] [[Богд хаан|Богд хаанд]] [[Олноо өргөгдсөн|Олноо өргөгдсөний]] 11 оны 4 дүгээр сарын 17-нд айлтган ''&quot;Засгийн газрын баталгаат тэмдэгт гаргах тухай”'' мэдэгдэж зөвшөөрөл эрсэнд Богд хаанаас дөрөв хоногийн дараа ''“уг хүссэн ёсоор болгогтун&quot;''&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;“МонЦаМэ” тойм сэтгүүл. 2013. № 04&lt;/ref&gt; гэж зөвшөөрчээ. 

Гэвч бага болзоотыг Бароныг 3 сарын 21-нд Хүрээнээс гарч явснаас хойш 1 сарын дараа 1921 оны 4-р сарын 20-ноос 10-р сарын 20-н хүртэл 6 сарын  хугацаатай гаргасан. Ингэхдээ жилийн 6%-ийн хүүтэйгээр гарган, төлбөрийг нь 1923 онд төлж дуусгасан байна. 

Тус облигаци нь 10, 25, 50, 100-ын дэвсгэртээр гарч байсан бөгөөд тус бүрт нь хэдэн ширхэг хэвлэгдсэн нь тодорхойгүй үлдсэн.

=== Облигацийн тайлбар ===
8/1488 серийн дугаартай  10 долларын баталгаат облигац

'''Нүүрэн талд:''' ''Монгол Улсын сангаас олноо өргөгдсөний арван нэгдүгээр он арван сарын хорин хүртэл хэмээх хугацаагаар гаргасан бүгд нэгэн зуун хувиас зургаан хувийн хүү үржүүлж бүхий бага болзоот БАТАЛГААНЫ ТЭМДЭГ. Энэхүү баталгааны тэмдгийг тушаасан хүнд уг тогтсон болзоо: Сангийн яамнаас арван янчааны бэлэн мөнгөний зүйлийг гүйцэтгэн төлмой. Үүний тул гарын зураг талбисан Сангийн яамны тэргүүн сайд (мутрын тэмдэг). Сангийн яамны зөвлөх түшмэл (Орос гарын үсэг байна). Нийслэл хүрээ. Олноо өргөгдсөний арван нэгдүгээр он, дөрвөн сарын хорин.'' 

Доор нь англиар ''“Mongolian government’s treasure. 6% provisionary obligation. 100 dollars”, оросоор “6% краткосрочное обязательство Монгольской Государственной Казны. 100 долларовъ''” гэжээ.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

'''Ар талд''': ''“Энэхүү бага болзоот баталгааны тэмдэг болбаас аливаа албаны газруудад (бүх гааль татварын зэрэг дор) бэлэн мөнгөний зүйлтэй адил, тооны ёсоор авмуй. Баталгааны тэмдгийг энэ он, арван сарын хориноос эхлэн сангийн яамнаа бэлээхэн мөнгөний зүйлээр солиулан хураамуй хэмээх болзоон дор үл тушаасан тэмдгийг дараа болох таван жил дотор солиулж болохоос гадна хэрэв мөнхүү цагт сольж үл чадсан тэмдэг болох аваас хэрэгсэх үгүй болмуй. Баталгааны тэмдгийг баригчдад арван янчаан тутмаас нэг жил дор зургаан янчааны хүү үржүүлэн ашиг болгомуй. Хэмээсэн ашгийг сар дараалан өнгөрөөсөн сар бүр бодож харин тэмдэг гарснаас эхлэн нэгэн жилийн хүүгээс хэтрүүлэхгүйгээр олгомуй. Энэхүү хүү болбаас баталгааны тэмдгийг бэлэн мөнгө зүйлээр солиулахын цагт хамтаар сангийн яамнаас гүйцэтгэн төлмой”'' гэжээ. Дээр нь Сангийн яамны баталгаа гэсэн бичигтэй тамга даржээ.

Хоёр талд нь цифрээр 10 гэж бичээд ба хонины зурагтай байна. Дор нь англиар ''“Payable to the bearer on demand in local currency on or after novomber 20th 1921”'' (Үүнийг эзэмшигчийн төлбөрийг орон нутгийн (үндэсний?) мөнгөн тэмдэгтээр 1921 оны 11 дүгээр сарын 21-нээс төлнө), оросоор ''“Срокъ обмена на наличную валюту 20 ноября 1921 г”''  (Төлбөрийг 1921 оны 11 сарын 20-ноос валютаар төлнө) гэжээ. Энд бас нэг анхаарал татсан хэсэг байгаа нь Монгол бичгээр 10 дугаар сарын 20 хүртэл гэсэн атал Орос, англи бичигтээ 11 дүгээр сарын 20 гэсэн байна”.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Энд Олноо өргөгдсөний тооллын зөрүү гарч байж тун болзошгүй. Өөрөөр хэлбэл Монгол Улс тусгаар тогтнолоо 1911 оны 12 дугаар сарын 29-нд зарласан тул европын 1911 оны 12 дугаар сарыг Олноо өргөгдсөний нэгдүгээр оны нэгдүгээр сар гэж тооцоод шууд 1912 оны 1 дүгээр сарыг буюу ердөө гурав хоногийн дараа Олноо өргөгдсөний хоёрдугаар оны нэгдүгээр сар” гэж тоолсон байх учиртай. Чухам иймээс 1921 он олноо өргөгдсөний 11 дүгээр он, дөрөвдүгээр сар нь тавдугаар сар болох юм. Тиймээс болзоотыг яг үнэндээ 1921 оны 5 дугаар сарын 20-ноос эхлэн арилжжээ гэж үзэж болохоор байна. Ингэвэл Баронаас бүр хоёр сараар алсарна.  

Бага болзоотийн дэвсгэрт бүр '''аравт нь хонь, хорин тавт нь үхэр, тавьт нь морь, зуут нь тэмээний зурагтай''' байсан нь тус бүрийг нь ялгахын тулд малын зураг ашиглажээ. Болзоотын модон барыг Хүрээний модон барын даамал сийлбэрч “хар гарт” хэмээх Лувсангомбо урласан байна.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Данзангийн доллар ==
[[Файл:10 dollar of Mongolian dollar.jpg|thumb|Данзангийн доллар: 10-тын дэвсгэрт]]
1921 онд Ардын хувьсгал ялсны дараа Монгол улсын үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх хөрөнгө оруулалт шаардлагатай байсан үед улсын мөнгөн тэмдэгтийн үүргийг оросын рубль, хятадын лан, янчаан, цай, торго зэргээр орлуулж байсан. 1921 оны сүүлээр Сангийн яамны сайд Солийн Данзангийн үед  дотоодын мөнгөн дэвсгэрт гаргахаар шийдвэрлэж, 1922 онд  доллар хэмээх мөнгөн тэмдэгтийг ЗХУ-д Москва хотын Госзнак хэвлэлийн үйлдвэрт хэвлэжээ. Данзангийн доллар нь хас хээ, таван нүдэн болон үндэсний хээ угалз зэргээр чимэглэж, өнгө алаглуулан будсан байдаг. Тухайн үед ардын Засгийн газраас үндэсний мөнгөн тэмдэгтээ аль болох түргэн  гүйлгээнд оруулж эдийн засгийн амьдралыг зохицуулахыг зорьж байжээ.  Улмаар ЗХУ-ын талтай Монгол Улсын Үндэсний мөнгөн тэмдэгт гаргах асуудлаар хэлэлцэж 1921 оны арваннэгдүгээр сарын 24-нд “Монгол Улсын мөнгөн тэмдэгт хэвлүүлэх тухай гэрээ” байгуулжээ. Мөнгөн дэвсгэртийн хэлбэр хэмжээ, өнгө зураг, мөнгөн тэмдэгт цаасыг үйлдэх дэвсгэр, цаасны яс чанарыг хоёр хувь үйлдэж хэвлүүлэн үзэж батлаад, баталсан маяг хэлбэрийг хэвлэлийн үйлдвэрт баримтлан тушаах, нийт зургаан төрлийн дэвсгэртийг хоёр хувааж, дөрвөн сарын дотор хэвлэх, эхний ээлжинд 1, 3, 10-тын дэвсгэртийн эх загварыг хүлээн авснаас хойш гурван сарын дотор хэвлэн гаргахаар тохиролцжээ.

Тэмдэгт цаасны хэв загварыг марзан хэмээх [[Марзан Шарав|Шарав]] урласан бөгөөд бат оршихын бэлгэдэл хас тэмдэг, махбодыг дүрсэлжээ. Гэрээний дагуу 50 центийг 1 сая хувь, 1 долларыг 1,050,000 хувь, 3 долларыг 250,000 хувь, 5 долларын дэвсгэрт 100,000 хувь, 10 долларыг 40,000 хувь, 25 долларыг 12,000 хувь нийт 2,452,000 ширхгийг [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлтөд]] хэвлүүлжээ.

=== Тайлбар ===
Тус долларын ар өврийн бичиг нь дэвсгэрт бүрээс хамаарахгүйгээр адилхан байдаг хэдий ч, хээ чимэглэл, мөнгөний хэмжээгээр ялгаатай байдаг. Арван долларын дэвсгэртээр жишээ авья.

'''Нүүрэн талд:''' Мөнгөний төв дунд хас хээг дүрсэлж, төв дунд нь таван нүдэнг хул, ногоон, цэнхэр, улаан өнгөөр будаж, дэвсгэртийн зүүн дээд, баруун доод өнцөгийн дугуй дотор 10-ийн тоог монгол тоогоор, зүүн доод, баруун дээд өнцөгт 10-ийн тоог араб тоогоор бичиж, Хас тэмдэгийн зүүн талд &quot;Бусад хүн дууриан үйлдвээс&quot; баруун талд &quot;хууль ёсоор ялалмуй&quot; гэж монгол бичгээр, доор нь англиар Ten dollar гэж бичжээ.

'''Ар талд:''' Мөнгөний зүүн дээд өнцөгт серийн дугаартай, хоёр талд ''&quot;Монгол улсын хүүгийн мөнгөний тэмдэгт цаас, Монголын 11-р онд хэвлэн гаргавай.&quot;'' Дээд хэсэгт дугуй дотор өлзий хээг дүрсэлж, доор нь цагаан өнгийн том дугуй дотор ''&quot;Улсын хүүгийн бэлэн мөнгөөр баталвай.''&quot; гэж бичээд, өлзий хээний зүүн талын хөх өнгийн дугуй дотор ''10 төгрөг'', баруун талын хөх өнгийн дугуй дотор ''нэгбүр 7 цэн'' гэж бичээд доод хэсэгт ''&quot;Сангийн яамны тэргүүн сайд Данзан, хүүгийн нярав Даваа&quot;'' гэх үгсийг хээ угалзан дотор бичсэн байдаг. 

== Орчин үед ==
Цаг үеийн байдлаас шалтгаалж ихэнхийг хураан авч устгаж үгүй хийснээс өнөө үед дэлхийн цаасан мөнгө цуглуулагчдын дунд Бага болзоот, Данзангийн доллар нь маш цөөн тоогоор хадгалагдаж үлдсэн байдаг. Сүүлийн үеийн мэдээгээр Бага болзоотын 10 доллар нь 3-4 ширхэг, 25 доллар нь 1-2 ширхэг, 50 доллар 3, 100 доллар нь 1 ширхэг байдаг нь тогтоогджээ. 

== Холбоотой хуудас ==

* [[Монголын мөнгөн тэмдэгт]]
* [[Төгрөг]]

== Эшлэл ==
{{Reflist}}

{{s-start}}
{{Залгамжлал 
|өмнө         = [[Дайчин гүрний зоос]]
|албан_тушаал = Монголын мөнгөн тэмдэгт
|он           = 1921 - 1924
|дараа        = [[Төгрөг]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:Монголын түүхэн мөнгөн тэмдэгтийн нэгж|доллар]]
[[Ангилал:Монголын зоосон мөнгө|доллар]]
[[Ангилал:Монголбанк|доллар]]
[[Ангилал:Монголын үндэсний бэлгэ тэмдэг|доллар]]</text>
      <sha1>2up4pfjtkvrlscdwbi8bifrn47vfh9c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>59323</id>
    <revision>
      <id>709704</id>
      <parentid>708429</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T03:08:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>122.201.31.33</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9178" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot;
!Төрсөн нэр
!Эцгийн нэр
!Эхийн нэр
!Хятад цол
!Амьдарсан хугацаа
!Нөхөр
!Үр хүүхэд
!Ах дүүс
|-
|[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']]
! rowspan=&quot;7&quot; |'''[[Чингис хаан]]'''
|[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']]
|Жао гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн'''
|
| rowspan=&quot;7&quot; |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён
|-
|[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']]
|Нэр нь тодорхойгүй
|Уйгур гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]&lt;nowiki/&gt;ын Идүгүд Баржу арт тегин'''
|
|-
|[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']]
| rowspan=&quot;4&quot; |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] 
|Цэцэхэн гүнж
|?-1237
|'''[[Ойрад|Ойрад]]&lt;nowiki/&gt;ын [[Төрөлчи хүргэн]]'''
|
|-
|[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']]
|Чан гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Ихирэс]]&lt;nowiki/&gt;ийн [[Буту хүргэн]]'''
|
|-
|'''[[Түмэлүн]]'''
|Юн гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Чигү хүргэн]]'''
|
|-
|[[Алталухан]]
|
|?-1246
|[[Олхонууд|Олхонуд]]&lt;nowiki/&gt;ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн
|[[Чочимтай хүргэн]]
|-
|[[Толай гүнж|Толай]]
|тодорхойгүй
|
|
|[[Хонгирад]]&lt;nowiki/&gt;ын Тогочар хүргэн
|
|-
|'''[[Сорхохан]]'''
![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']]
|?
|Лу гуо гүнж
|тодорхойгүй
|'''Нахэ хүргэн'''
|
|Гүюг хаан, Годан ван, Хаши
|-
|'''[[Бабахар]]'''
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']]
|?
|гүнж
|?
|'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |
|-
|'''[[Илимиш]]'''
|?
|гүнж
|?
|'''Жаожуншянь ван Гүнбух'''
|
|-
|[[Аньту гүнж]]
|[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]]
|?
|Чан гуо гүнж
|
|[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]&lt;nowiki/&gt;ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]]
|[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]], Ихирэс хатан
|Ширэмүн тайж
|-
|[[Мөнкада гүнж]]&lt;ref&gt;Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. 

'''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.&lt;/ref&gt;
|[[Годан|Годан хан хөвгүүн]]
|?
|гүнж
|1244-?
|[[Пагва лам]]&lt;nowiki/&gt;ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]]
|[[Дармабал дишири]]
|
|-
|[[Хулуйхан]]
|[[Зүчи|Жочи хан]]
|?
|гүнж
|1200?-1260?
|Ойрадын [[Иналчи хүргэн]]
|Үрэдэй
|[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]]
|-
|[[Есүбух]]
! rowspan=&quot;2&quot; |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]'''
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']]
|Лу гуо гүнж
|?
|'''Хонгирадын Ожин'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан
|-
|[[Думуган]]
|Жао гуо гүнж
|?
|'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]'''
|
|-
|'''[[Баялун]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |'''[[Мөнх хаан]]'''
|[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]]
|Чан  гуо их гүнж
|?
|'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]'''
|
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]...
|-
|'''[[Ширин]]'''
| rowspan=&quot;2&quot; |'''Огул түтмиш хатан'''
|гүнж
|?
| rowspan=&quot;2&quot; |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]'''
|
|-
|[[Бичиха]]
|гүнж
|?
|
|-
|'''[[Ерөө гүнж]]''' 
! rowspan=&quot;6&quot; |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']]
| rowspan=&quot;6&quot; |[[Чаби хатан]]
|Жао гуо их гүнж
|?
|'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]'''
|[[Кургуз хүргэн|Кургуз]]
| rowspan=&quot;6&quot; |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]...
|-
|'''[[Хутулужин бэхи]]'''
|Ци гуо их  гүнж
|1259-1297
|[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]'''
|[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]]
|-
|'''[[Улужин]]'''
|Чан гуо гүнж
|
|'''Буха хүргэн'''
|
|-
|'''[[Чалун]]'''
|Чан улсын их эгчмэд гүнж
|
|'''Төжинхан'''
|
|-
|'''[[Өлзий гүнж]]'''
|Лу гуо их гүнж
|
|'''Хонгирадын Уручин'''
|[[Шилиндалай хатан]]
|-
|'''[[Нангиажин]]'''
|Лу гуо их гүнж
|
|'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван'''
|
|-
|'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]'''
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан)
|?
|Жао гуо гүнж
|
|'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]'''
|
|
|-
|'''[[Нангабула]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''Хонгирадын лу ван Манзитай'''
|
|
|-
|'''[[Илихайяа]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |[[Өлзийт Төмөр хаан]]
|?
|Чан гуо гүнж
|
|'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]'''
|[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']]
|'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж'''
|-
|'''[[Айшир гүнж|Айшир]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн'''
|
|
|-
|'''[[Пуна гүнж|Пуна]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал'''
|
|
|-
|'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]]
|?
|
|?
|'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]'''
|
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]]
|-
|'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]'''
|?
|Жао гуо гүнж
|?
|'''Онгудын Шуань хүргэн'''
|
|-
|[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']]
|?
|Шоунин гүнж
|?
|?
|[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан&lt;ref&gt;Есөнтөмөр хааны бага хатан&lt;/ref&gt;
|-
|'''[[Сэнгэлажи]]'''
![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] 
|[[Тажи хатан]]
|Лу гуо гүнж
|
|'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]'''
|[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']]
|
|-
|'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' 
![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']]
|
|Гүнж
|
|'''Дөрвөн хүргэн'''
|
|[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван
|-
|'''[[Будашини гүнж]]''' 
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']]
|?
|Минхуй И жэн гүнж
|1327-1341
|Нөхөрт гараагүй
|
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]]
|-
|'''[[Елу гүнж]]'''
|?
|Чан гуо их гүнж
|?-1339
|'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' 
|
|-
|'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]'''
|[[Хайду|'''Хайду хан''']]
|?
|
|1260-1306
|'''[[Цорос|Чорос]]&lt;nowiki/&gt;ын Абтагул'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |Урус ноён, [[Чапар хан]]...
|-
|'''[[Хутучин чага]]'''
|[[Хайду|'''Хайду хан''']]
|?
|
|тодорхойгүй
|'''[[Олхонуд]]&lt;nowiki/&gt;ын Төвшин хүргэн'''&lt;ref&gt;Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв&lt;/ref&gt;
|
|}

== Холбоотой мэдээлэл ==
* [[Гүнж|'''Гүнж''']]
* [[Боржигин|'''Боржигин''']]

== Эшлэл ==

[[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]]
[[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]]
&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>oxy4c2evk9flybkr9iv3ts96qd7utes</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709706</id>
      <parentid>709704</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T03:11:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>122.201.31.33</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9186" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot;
!Төрсөн нэр
!Эцгийн нэр
!Эхийн нэр
!Хятад цол
!Амьдарсан хугацаа
!Нөхөр
!Үр хүүхэд
!Ах дүүс
|-
|[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']]
! rowspan=&quot;7&quot; |'''[[Чингис хаан]]'''
|[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']]
|Жао гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн'''
|
| rowspan=&quot;7&quot; |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён
|-
|[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']]
|Нэр нь тодорхойгүй
|Уйгур гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]&lt;nowiki/&gt;ын Идүгүд Баржу арт тегин'''
|
|-
|[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']]
| rowspan=&quot;4&quot; |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] 
|Цэцэхэн гүнж
|?-1237
|'''[[Ойрад|Ойрад]]&lt;nowiki/&gt;ын [[Төрөлчи хүргэн]]'''
|
|-
|[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']]
|Чан гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Ихирэс]]&lt;nowiki/&gt;ийн [[Буту хүргэн]]'''
|
|-
|'''[[Түмэлүн]]'''
|Юн гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Чигү хүргэн]]'''
|
|-
|[[Алталухан]]
|
|?-1246
|[[Олхонууд|Олхонуд]]&lt;nowiki/&gt;ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн
|[[Чочимтай хүргэн]]
|-
|[[Толай гүнж|Толай]]
|тодорхойгүй
|
|
|[[Хонгирад]]&lt;nowiki/&gt;ын Тогочар хүргэн
|
|-
|'''[[Сорхохан]]'''
![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']]
|?
|Лу гуо гүнж
|тодорхойгүй
|'''Нахэ хүргэн'''
|
|Гүюг хаан, Годан ван, Хаши
|-
|'''[[Бабахар]]'''
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']]
|?
|гүнж
|?
|'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |
|-
|'''[[Илимиш]]'''
|?
|гүнж
|?
|'''Жаожуншянь ван Гүнбух'''
|
|-
|[[Аньту гүнж]]
|[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]]
|?
|Чан гуо гүнж
|
|[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]&lt;nowiki/&gt;ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]]
|[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]], Ихирэс хатан
|Ширэмүн тайж
|-
|[[Мөнкада гүнж]]&lt;ref&gt;Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. 

'''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.&lt;/ref&gt;
|[[Годан|Годан хан хөвгүүн]]
|?
|гүнж
|1244-?
|[[Пагва лам]]&lt;nowiki/&gt;ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]]
|[[Дармабал дишири]]
|
|-
|[[Хулуйхан]]
|[[Зүчи|Жочи хан]]
|?
|гүнж
|1200?-1260?
|Ойрадын [[Иналчи хүргэн]]
|Үрэдэй
|[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]]
|-
|[[Есүбух]]
! rowspan=&quot;2&quot; |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]'''
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']]
|Лу гуо гүнж
|?
|'''Хонгирадын Ожин'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан
|-
|[[Думуган]]
|Жао гуо гүнж
|?
|'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]'''
|
|-
|'''[[Баялун]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |'''[[Мөнх хаан]]'''
|[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]]
|Чан  гуо их гүнж
|?
|'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]'''
|
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]...
|-
|'''[[Ширин]]'''
| rowspan=&quot;2&quot; |'''Огул түтмиш хатан'''
|гүнж
|?
| rowspan=&quot;2&quot; |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]'''
|
|-
|[[Бичиха]]
|гүнж
|?
|
|-
|'''[[Ерөө гүнж]]''' 
! rowspan=&quot;6&quot; |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']]
| rowspan=&quot;6&quot; |[[Чаби хатан]]
|Жао гуо их гүнж
|?
|'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]'''
|[[Кургуз хүргэн|Кургуз]]
| rowspan=&quot;6&quot; |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]...
|-
|'''[[Хутулужин бэхи]]'''
|Ци гуо их  гүнж
|1259-1297
|[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]'''
|[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]]
|-
|'''[[Улужин]]'''
|Чан гуо гүнж
|
|'''Буха хүргэн'''
|
|-
|'''[[Чалун]]'''
|Чан улсын их эгчмэд гүнж
|
|'''Төжинхан'''
|
|-
|'''[[Өлзий гүнж]]'''
|Лу гуо их гүнж
|
|'''Хонгирадын Уручин'''
|'''[[Шилийндалай хатан]]'''
|-
|'''[[Нангиажин]]'''
|Лу гуо их гүнж
|
|'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван'''
|
|-
|'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]'''
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан)
|?
|Жао гуо гүнж
|
|'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]'''
|
|
|-
|'''[[Нангабула]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''Хонгирадын лу ван Манзитай'''
|
|
|-
|'''[[Илихайяа]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |[[Өлзийт Төмөр хаан]]
|?
|Чан гуо гүнж
|
|'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]'''
|[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']]
|'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж'''
|-
|'''[[Айшир гүнж|Айшир]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн'''
|
|
|-
|'''[[Пуна гүнж|Пуна]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал'''
|
|
|-
|'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]]
|?
|
|?
|'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]'''
|
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]]
|-
|'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]'''
|?
|Жао гуо гүнж
|?
|'''Онгудын Шуань хүргэн'''
|
|-
|[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']]
|?
|Шоунин гүнж
|?
|?
|[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан&lt;ref&gt;Есөнтөмөр хааны бага хатан&lt;/ref&gt;
|-
|'''[[Сэнгэлажи]]'''
![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] 
|[[Тажи хатан]]
|Лу гуо гүнж
|
|'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]'''
|[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']]
|
|-
|'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' 
![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']]
|
|Гүнж
|
|'''Дөрвөн хүргэн'''
|
|[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван
|-
|'''[[Будашини гүнж]]''' 
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']]
|?
|Минхуй И жэн гүнж
|1327-1341
|Нөхөрт гараагүй
|
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]]
|-
|'''[[Елу гүнж]]'''
|?
|Чан гуо их гүнж
|?-1339
|'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' 
|
|-
|'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]'''
|[[Хайду|'''Хайду хан''']]
|?
|
|1260-1306
|'''[[Цорос|Чорос]]&lt;nowiki/&gt;ын Абтагул'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |Урус ноён, [[Чапар хан]]...
|-
|'''[[Хутучин чага]]'''
|[[Хайду|'''Хайду хан''']]
|?
|
|тодорхойгүй
|'''[[Олхонуд]]&lt;nowiki/&gt;ын Төвшин хүргэн'''&lt;ref&gt;Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв&lt;/ref&gt;
|
|}

== Холбоотой мэдээлэл ==
* [[Гүнж|'''Гүнж''']]
* [[Боржигин|'''Боржигин''']]

== Эшлэл ==

[[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]]
[[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]]
&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>pjsbmrzr3h2qnfaektfidju1jxkvojk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709725</id>
      <parentid>709706</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T04:53:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>122.201.31.33</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9215" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot;
!Төрсөн нэр
!Эцгийн нэр
!Эхийн нэр
!Хятад цол
!Амьдарсан хугацаа
!Нөхөр
!Үр хүүхэд
!Ах дүүс
|-
|[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']]
! rowspan=&quot;7&quot; |'''[[Чингис хаан]]'''
|[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']]
|Жао гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн'''
|
| rowspan=&quot;7&quot; |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён
|-
|[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']]
|Нэр нь тодорхойгүй
|Уйгур гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]&lt;nowiki/&gt;ын Идүгүд Баржу арт тегин'''
|
|-
|[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']]
| rowspan=&quot;4&quot; |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] 
|Цэцэхэн гүнж
|?-1237
|'''[[Ойрад|Ойрад]]&lt;nowiki/&gt;ын [[Төрөлчи хүргэн]]'''
|
|-
|[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']]
|Чан гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Ихирэс]]&lt;nowiki/&gt;ийн [[Буту хүргэн]]'''
|
|-
|'''[[Түмэлүн]]'''
|Юн гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Чигү хүргэн]]'''
|
|-
|[[Алталухан]]
|
|?-1246
|[[Олхонууд|Олхонуд]]&lt;nowiki/&gt;ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн
|[[Чочимтай хүргэн]]
|-
|[[Толай гүнж|Толай]]
|тодорхойгүй
|
|
|[[Хонгирад]]&lt;nowiki/&gt;ын Тогочар хүргэн
|
|-
|'''[[Сорхохан]]'''
![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']]
|?
|Лу гуо гүнж
|тодорхойгүй
|'''Нахэ хүргэн'''
|
|Гүюг хаан, Годан ван, Хаши
|-
|'''[[Бабахар]]'''
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']]
|?
|гүнж
|?
|'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |
|-
|'''[[Илимиш]]'''
|?
|гүнж
|?
|'''Жаожуншянь ван Гүнбух'''
|
|-
|[[Аньту гүнж]]
|[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]]
|?
|Чан гуо гүнж
|
|[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]&lt;nowiki/&gt;ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]]
|[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]], Ихирэс хатан
|Ширэмүн тайж
|-
|[[Мөнкада гүнж]]&lt;ref&gt;Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. 

'''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.&lt;/ref&gt;
|[[Годан|Годан хан хөвгүүн]]
|?
|гүнж
|1244-?
|[[Пагва лам]]&lt;nowiki/&gt;ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]]
|[[Дармабал дишири]]
|
|-
|[[Хулуйхан]]
|[[Зүчи|Жочи хан]]
|?
|гүнж
|1200?-1260?
|Ойрадын [[Иналчи хүргэн]]
|Үрэдэй
|[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]]
|-
|[[Есүбух]]
! rowspan=&quot;2&quot; |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]'''
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']]
|Лу гуо гүнж
|?
|'''Хонгирадын Ожин'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан
|-
|[[Думуган]]
|Жао гуо гүнж
|?
|'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]'''
|
|-
|'''[[Баялун]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |'''[[Мөнх хаан]]'''
|[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]]
|Чан  гуо их гүнж
|?
|'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]'''
|
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]...
|-
|'''[[Ширин]]'''
| rowspan=&quot;2&quot; |'''Огул түтмиш хатан'''
|гүнж
|?
| rowspan=&quot;2&quot; |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]'''
|
|-
|[[Бичиха]]
|гүнж
|?
|
|-
|'''[[Ерөө гүнж]]''' 
! rowspan=&quot;6&quot; |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']]
| rowspan=&quot;6&quot; |[[Чаби хатан]]
|Жао гуо их гүнж
|?
|'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]'''
|[[Кургуз хүргэн|Кургуз]]
| rowspan=&quot;6&quot; |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]...
|-
|'''[[Хутулужин бэхи]]'''
|Ци гуо их  гүнж
|1259-1297
|[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]'''
|[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]]
|-
|'''[[Улужин]]'''
|Чан гуо гүнж
|
|'''Буха хүргэн'''
|'''[[Аши хүргэн]]'''
|-
|'''[[Чалун]]'''
|Чан улсын их эгчмэд гүнж
|
|'''Төжинхан'''
|
|-
|'''[[Өлзий гүнж]]'''
|Лу гуо их гүнж
|
|'''Хонгирадын Уручин'''
|'''[[Шилийндалай хатан]]'''
|-
|'''[[Нангиажин]]'''
|Лу гуо их гүнж
|
|'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван'''
|
|-
|'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]'''
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан)
|?
|Жао гуо гүнж
|
|'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]'''
|
|
|-
|'''[[Нангабула]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''Хонгирадын лу ван Манзитай'''
|
|
|-
|'''[[Илихайяа]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |[[Өлзийт Төмөр хаан]]
|?
|Чан гуо гүнж
|
|'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]'''
|[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']]
|'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж'''
|-
|'''[[Айшир гүнж|Айшир]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн'''
|
|
|-
|'''[[Пуна гүнж|Пуна]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал'''
|
|
|-
|'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]]
|?
|
|?
|'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]'''
|
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]]
|-
|'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]'''
|?
|Жао гуо гүнж
|?
|'''Онгудын Шуань хүргэн'''
|
|-
|[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']]
|?
|Шоунин гүнж
|?
|?
|[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан&lt;ref&gt;Есөнтөмөр хааны бага хатан&lt;/ref&gt;
|-
|'''[[Сэнгэлажи]]'''
![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] 
|[[Тажи хатан]]
|Лу гуо гүнж
|
|'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]'''
|[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']]
|
|-
|'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' 
![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']]
|
|Гүнж
|
|'''Дөрвөн хүргэн'''
|
|[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван
|-
|'''[[Будашини гүнж]]''' 
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']]
|?
|Минхуй И жэн гүнж
|1327-1341
|Нөхөрт гараагүй
|
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]]
|-
|'''[[Елу гүнж]]'''
|?
|Чан гуо их гүнж
|?-1339
|'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' 
|
|-
|'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]'''
|[[Хайду|'''Хайду хан''']]
|?
|
|1260-1306
|'''[[Цорос|Чорос]]&lt;nowiki/&gt;ын Абтагул'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |Урус ноён, [[Чапар хан]]...
|-
|'''[[Хутучин чага]]'''
|[[Хайду|'''Хайду хан''']]
|?
|
|тодорхойгүй
|'''[[Олхонуд]]&lt;nowiki/&gt;ын Төвшин хүргэн'''&lt;ref&gt;Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв&lt;/ref&gt;
|
|}

== Холбоотой мэдээлэл ==
* [[Гүнж|'''Гүнж''']]
* [[Боржигин|'''Боржигин''']]

== Эшлэл ==

[[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]]
[[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]]
&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>rhbxintdk4yhryv0cevj0akettke4jc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709728</id>
      <parentid>709725</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T04:56:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>122.201.31.33</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9244" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot;
!Төрсөн нэр
!Эцгийн нэр
!Эхийн нэр
!Хятад цол
!Амьдарсан хугацаа
!Нөхөр
!Үр хүүхэд
!Ах дүүс
|-
|[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']]
! rowspan=&quot;7&quot; |'''[[Чингис хаан]]'''
|[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']]
|Жао гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн'''
|
| rowspan=&quot;7&quot; |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён
|-
|[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']]
|Нэр нь тодорхойгүй
|Уйгур гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]&lt;nowiki/&gt;ын Идүгүд Баржу арт тегин'''
|
|-
|[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']]
| rowspan=&quot;4&quot; |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] 
|Цэцэхэн гүнж
|?-1237
|'''[[Ойрад|Ойрад]]&lt;nowiki/&gt;ын [[Төрөлчи хүргэн]]'''
|
|-
|[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']]
|Чан гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Ихирэс]]&lt;nowiki/&gt;ийн [[Буту хүргэн]]'''
|
|-
|'''[[Түмэлүн]]'''
|Юн гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Чигү хүргэн]]'''
|
|-
|[[Алталухан]]
|
|?-1246
|[[Олхонууд|Олхонуд]]&lt;nowiki/&gt;ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн
|[[Чочимтай хүргэн]]
|-
|[[Толай гүнж|Толай]]
|тодорхойгүй
|
|
|[[Хонгирад]]&lt;nowiki/&gt;ын Тогочар хүргэн
|
|-
|'''[[Сорхохан]]'''
![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']]
|?
|Лу гуо гүнж
|тодорхойгүй
|'''Нахэ хүргэн'''
|
|Гүюг хаан, Годан ван, Хаши
|-
|'''[[Бабахар]]'''
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']]
|?
|гүнж
|?
|'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |
|-
|'''[[Илимиш]]'''
|?
|гүнж
|?
|'''Жаожуншянь ван Гүнбух'''
|
|-
|[[Аньту гүнж]]
|[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]]
|?
|Чан гуо гүнж
|
|[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]&lt;nowiki/&gt;ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]]
|[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]], Ихирэс хатан
|Ширэмүн тайж
|-
|[[Мөнкада гүнж]]&lt;ref&gt;Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. 

'''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.&lt;/ref&gt;
|[[Годан|Годан хан хөвгүүн]]
|?
|гүнж
|1244-?
|[[Пагва лам]]&lt;nowiki/&gt;ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]]
|[[Дармабал дишири]]
|
|-
|[[Хулуйхан]]
|[[Зүчи|Жочи хан]]
|?
|гүнж
|1200?-1260?
|Ойрадын [[Иналчи хүргэн]]
|Үрэдэй
|[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]]
|-
|[[Есүбух]]
! rowspan=&quot;2&quot; |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]'''
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']]
|Лу гуо гүнж
|?
|'''Хонгирадын Ожин'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан
|-
|[[Думуган]]
|Жао гуо гүнж
|?
|'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]'''
|
|-
|'''[[Баялун]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |'''[[Мөнх хаан]]'''
|[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]]
|Чан  гуо их гүнж
|?
|'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]'''
|
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]...
|-
|'''[[Ширин]]'''
| rowspan=&quot;2&quot; |'''Огул түтмиш хатан'''
|гүнж
|?
| rowspan=&quot;2&quot; |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]'''
|
|-
|[[Бичиха]]
|гүнж
|?
|
|-
|'''[[Ерөө гүнж]]''' 
! rowspan=&quot;6&quot; |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']]
| rowspan=&quot;6&quot; |[[Чаби хатан]]
|Жао гуо их гүнж
|?
|'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]'''
|[[Кургуз хүргэн|Кургуз]]
| rowspan=&quot;6&quot; |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]...
|-
|'''[[Хутулужин бэхи]]'''
|Ци гуо их  гүнж
|1259-1297
|[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]'''
|[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]]
|-
|'''[[Улужин]]'''
|Чан гуо гүнж
|
|'''Буха хүргэн'''
|'''[[Аши хүргэн]]'''
|-
|'''[[Чалун]]'''
|Чан улсын их эгчмэд гүнж
|
|'''Төжинхан'''
|
|-
|'''[[Өлзий гүнж]]'''
|Лу гуо их гүнж
|
|'''Хонгирадын Уручин'''
|'''[[Шилийндалай хатан]]'''
|-
|'''[[Нангиажин]]'''
|Лу гуо их гүнж
|
|'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван'''
|'''Сэнгэбал ван'''
|-
|'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]'''
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан)
|?
|Жао гуо гүнж
|
|'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]'''
|
|
|-
|'''[[Нангабула]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''Хонгирадын лу ван Манзитай'''
|
|
|-
|'''[[Илихайяа]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |[[Өлзийт Төмөр хаан]]
|?
|Чан гуо гүнж
|
|'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]'''
|[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']]
|'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж'''
|-
|'''[[Айшир гүнж|Айшир]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн'''
|
|
|-
|'''[[Пуна гүнж|Пуна]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал'''
|
|
|-
|'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]]
|?
|
|?
|'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]'''
|
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]]
|-
|'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]'''
|?
|Жао гуо гүнж
|?
|'''Онгудын Шуань хүргэн'''
|
|-
|[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']]
|?
|Шоунин гүнж
|?
|?
|[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан&lt;ref&gt;Есөнтөмөр хааны бага хатан&lt;/ref&gt;
|-
|'''[[Сэнгэлажи]]'''
![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] 
|[[Тажи хатан]]
|Лу гуо гүнж
|
|'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]'''
|[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']]
|
|-
|'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' 
![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']]
|
|Гүнж
|
|'''Дөрвөн хүргэн'''
|
|[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван
|-
|'''[[Будашини гүнж]]''' 
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']]
|?
|Минхуй И жэн гүнж
|1327-1341
|Нөхөрт гараагүй
|
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]]
|-
|'''[[Елу гүнж]]'''
|?
|Чан гуо их гүнж
|?-1339
|'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' 
|
|-
|'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]'''
|[[Хайду|'''Хайду хан''']]
|?
|
|1260-1306
|'''[[Цорос|Чорос]]&lt;nowiki/&gt;ын Абтагул'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |Урус ноён, [[Чапар хан]]...
|-
|'''[[Хутучин чага]]'''
|[[Хайду|'''Хайду хан''']]
|?
|
|тодорхойгүй
|'''[[Олхонуд]]&lt;nowiki/&gt;ын Төвшин хүргэн'''&lt;ref&gt;Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв&lt;/ref&gt;
|
|}

== Холбоотой мэдээлэл ==
* [[Гүнж|'''Гүнж''']]
* [[Боржигин|'''Боржигин''']]

== Эшлэл ==

[[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]]
[[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]]
&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>9viyjeidk4r34yyb03vfiovsybybppp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709729</id>
      <parentid>709728</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T04:57:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>122.201.31.33</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9285" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot;
!Төрсөн нэр
!Эцгийн нэр
!Эхийн нэр
!Хятад цол
!Амьдарсан хугацаа
!Нөхөр
!Үр хүүхэд
!Ах дүүс
|-
|[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']]
! rowspan=&quot;7&quot; |'''[[Чингис хаан]]'''
|[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']]
|Жао гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн'''
|
| rowspan=&quot;7&quot; |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён
|-
|[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']]
|Нэр нь тодорхойгүй
|Уйгур гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]&lt;nowiki/&gt;ын Идүгүд Баржу арт тегин'''
|
|-
|[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']]
| rowspan=&quot;4&quot; |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] 
|Цэцэхэн гүнж
|?-1237
|'''[[Ойрад|Ойрад]]&lt;nowiki/&gt;ын [[Төрөлчи хүргэн]]'''
|
|-
|[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']]
|Чан гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Ихирэс]]&lt;nowiki/&gt;ийн [[Буту хүргэн]]'''
|
|-
|'''[[Түмэлүн]]'''
|Юн гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Чигү хүргэн]]'''
|
|-
|[[Алталухан]]
|
|?-1246
|[[Олхонууд|Олхонуд]]&lt;nowiki/&gt;ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн
|[[Чочимтай хүргэн]]
|-
|[[Толай гүнж|Толай]]
|тодорхойгүй
|
|
|[[Хонгирад]]&lt;nowiki/&gt;ын Тогочар хүргэн
|
|-
|'''[[Сорхохан]]'''
![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']]
|?
|Лу гуо гүнж
|тодорхойгүй
|'''Нахэ хүргэн'''
|
|Гүюг хаан, Годан ван, Хаши
|-
|'''[[Бабахар]]'''
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']]
|?
|гүнж
|?
|'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |
|-
|'''[[Илимиш]]'''
|?
|гүнж
|?
|'''Жаожуншянь ван Гүнбух'''
|
|-
|[[Аньту гүнж]]
|[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]]
|?
|Чан гуо гүнж
|
|[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]&lt;nowiki/&gt;ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]]
|[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]], Ихирэс хатан
|Ширэмүн тайж
|-
|[[Мөнкада гүнж]]&lt;ref&gt;Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. 

'''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.&lt;/ref&gt;
|[[Годан|Годан хан хөвгүүн]]
|?
|гүнж
|1244-?
|[[Пагва лам]]&lt;nowiki/&gt;ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]]
|[[Дармабал дишири]]
|
|-
|[[Хулуйхан]]
|[[Зүчи|Жочи хан]]
|?
|гүнж
|1200?-1260?
|Ойрадын [[Иналчи хүргэн]]
|Үрэдэй
|[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]]
|-
|[[Есүбух]]
! rowspan=&quot;2&quot; |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]'''
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']]
|Лу гуо гүнж
|?
|'''Хонгирадын Ожин'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан
|-
|[[Думуган]]
|Жао гуо гүнж
|?
|'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]'''
|
|-
|'''[[Баялун]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |'''[[Мөнх хаан]]'''
|[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]]
|Чан  гуо их гүнж
|?
|'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]'''
|
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]...
|-
|'''[[Ширин]]'''
| rowspan=&quot;2&quot; |'''Огул түтмиш хатан'''
|гүнж
|?
| rowspan=&quot;2&quot; |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]'''
|
|-
|[[Бичиха]]
|гүнж
|?
|
|-
|'''[[Ерөө гүнж]]''' 
! rowspan=&quot;6&quot; |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']]
| rowspan=&quot;6&quot; |[[Чаби хатан]]
|Жао гуо их гүнж
|?
|'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]'''
|[[Кургуз хүргэн|Кургуз]]
| rowspan=&quot;6&quot; |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]...
|-
|'''[[Хутулужин бэхи]]'''
|Ци гуо их  гүнж
|1259-1297
|[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]'''
|[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]]
|-
|'''[[Улужин]]'''
|Чан гуо гүнж
|
|'''Буха хүргэн'''
|'''[[Аши хүргэн]]'''
|-
|'''[[Чалун]]'''
|Чан улсын их эгчмэд гүнж
|
|'''Төжинхан'''
|
|-
|'''[[Өлзий гүнж]]'''
|Лу гуо их гүнж
|
|'''Хонгирадын Уручин'''
|'''[[Шилийндалай хатан]]'''
|-
|'''[[Нангиажин]]'''
|Лу гуо их гүнж
|
|'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван'''
|'''Сэнгэбал ван'''
|-
|'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]'''
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан)
|?
|Жао гуо гүнж
|
|'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]'''
|
|
|-
|'''[[Нангабула]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''Хонгирадын лу ван Манзитай'''
|
|
|-
|'''[[Илихайяа]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |[[Өлзийт Төмөр хаан]]
|?
|Чан гуо гүнж
|
|'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]'''
|[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']] , Ринчинбал бага хатан
|'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж'''
|-
|'''[[Айшир гүнж|Айшир]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн'''
|
|
|-
|'''[[Пуна гүнж|Пуна]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал'''
|
|
|-
|'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]]
|?
|
|?
|'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]'''
|
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]]
|-
|'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]'''
|?
|Жао гуо гүнж
|?
|'''Онгудын Шуань хүргэн'''
|
|-
|[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']]
|?
|Шоунин гүнж
|?
|?
|[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан&lt;ref&gt;Есөнтөмөр хааны бага хатан&lt;/ref&gt;
|-
|'''[[Сэнгэлажи]]'''
![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] 
|[[Тажи хатан]]
|Лу гуо гүнж
|
|'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]'''
|[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']]
|
|-
|'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' 
![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']]
|
|Гүнж
|
|'''Дөрвөн хүргэн'''
|
|[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван
|-
|'''[[Будашини гүнж]]''' 
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']]
|?
|Минхуй И жэн гүнж
|1327-1341
|Нөхөрт гараагүй
|
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]]
|-
|'''[[Елу гүнж]]'''
|?
|Чан гуо их гүнж
|?-1339
|'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' 
|
|-
|'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]'''
|[[Хайду|'''Хайду хан''']]
|?
|
|1260-1306
|'''[[Цорос|Чорос]]&lt;nowiki/&gt;ын Абтагул'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |Урус ноён, [[Чапар хан]]...
|-
|'''[[Хутучин чага]]'''
|[[Хайду|'''Хайду хан''']]
|?
|
|тодорхойгүй
|'''[[Олхонуд]]&lt;nowiki/&gt;ын Төвшин хүргэн'''&lt;ref&gt;Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв&lt;/ref&gt;
|
|}

== Холбоотой мэдээлэл ==
* [[Гүнж|'''Гүнж''']]
* [[Боржигин|'''Боржигин''']]

== Эшлэл ==

[[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]]
[[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]]
&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>e0rkyjd5naqjmhaygf6wx9cqwoa246f</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709731</id>
      <parentid>709729</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T05:06:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>122.201.31.33</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9310" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot;
!Төрсөн нэр
!Эцгийн нэр
!Эхийн нэр
!Хятад цол
!Амьдарсан хугацаа
!Нөхөр
!Үр хүүхэд
!Ах дүүс
|-
|[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']]
! rowspan=&quot;7&quot; |'''[[Чингис хаан]]'''
|[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']]
|Жао гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн'''
|
| rowspan=&quot;7&quot; |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён
|-
|[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']]
|Нэр нь тодорхойгүй
|Уйгур гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]&lt;nowiki/&gt;ын Идүгүд Баржу арт тегин'''
|
|-
|[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']]
| rowspan=&quot;4&quot; |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] 
|Цэцэхэн гүнж
|?-1237
|'''[[Ойрад|Ойрад]]&lt;nowiki/&gt;ын [[Төрөлчи хүргэн]]'''
|
|-
|[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']]
|Чан гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Ихирэс]]&lt;nowiki/&gt;ийн [[Буту хүргэн]]'''
|
|-
|'''[[Түмэлүн]]'''
|Юн гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Чигү хүргэн]]'''
|
|-
|[[Алталухан]]
|
|?-1246
|[[Олхонууд|Олхонуд]]&lt;nowiki/&gt;ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн
|[[Чочимтай хүргэн]]
|-
|[[Толай гүнж|Толай]]
|тодорхойгүй
|
|
|[[Хонгирад]]&lt;nowiki/&gt;ын Тогочар хүргэн
|
|-
|'''[[Сорхохан]]'''
![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']]
|?
|Лу гуо гүнж
|тодорхойгүй
|'''Нахэ хүргэн'''
|
|Гүюг хаан, Годан ван, Хаши
|-
|'''[[Бабахар]]'''
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']]
|?
|гүнж
|?
|'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |
|-
|'''[[Илимиш]]'''
|?
|гүнж
|?
|'''Жаожуншянь ван Гүнбух'''
|
|-
|[[Аньту гүнж]]
|[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]]
|?
|Чан гуо гүнж
|
|[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]&lt;nowiki/&gt;ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]]
|[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]], Ихирэс хатан
|Ширэмүн тайж
|-
|[[Мөнкада гүнж]]&lt;ref&gt;Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. 

'''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.&lt;/ref&gt;
|[[Годан|Годан хан хөвгүүн]]
|?
|гүнж
|1244-?
|[[Пагва лам]]&lt;nowiki/&gt;ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]]
|[[Дармабал дишири]]
|
|-
|[[Хулуйхан]]
|[[Зүчи|Жочи хан]]
|?
|гүнж
|1200?-1260?
|Ойрадын [[Иналчи хүргэн]]
|Үрэдэй
|[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]]
|-
|[[Есүбух]]
! rowspan=&quot;2&quot; |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]'''
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']]
|Лу гуо гүнж
|?
|'''Хонгирадын Ожин'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан
|-
|[[Думуган]]
|Жао гуо гүнж
|?
|'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]'''
|
|-
|'''[[Баялун]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |'''[[Мөнх хаан]]'''
|[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]]
|Чан  гуо их гүнж
|?
|'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]'''
|
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]...
|-
|'''[[Ширин]]'''
| rowspan=&quot;2&quot; |'''Огул түтмиш хатан'''
|гүнж
|?
| rowspan=&quot;2&quot; |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]'''
|
|-
|[[Бичиха]]
|гүнж
|?
|
|-
|'''[[Ерөө гүнж]]''' 
! rowspan=&quot;6&quot; |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']]
| rowspan=&quot;6&quot; |[[Чаби хатан]]
|Жао гуо их гүнж
|?
|'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]'''
|[[Кургуз хүргэн|Кургуз]]
| rowspan=&quot;6&quot; |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]...
|-
|'''[[Хутулужин бэхи]]'''
|Ци гуо их  гүнж
|1259-1297
|[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]'''
|[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]]
|-
|'''[[Улужин]]'''
|Чан гуо гүнж
|
|'''Буха хүргэн'''
|'''[[Аши хүргэн]]'''
|-
|'''[[Чалун]]'''
|Чан улсын их эгчмэд гүнж
|
|'''Төжинхан'''
|
|-
|'''[[Өлзий гүнж]]'''
|Лу гуо их гүнж
|
|'''Хонгирадын Уручин'''
|'''[[Шилийндалай хатан]]'''
|-
|'''[[Нангиажин]]'''
|Лу гуо их гүнж
|
|'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван'''
|'''Сэнгэбал ван'''
|-
|'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]'''
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан)
|?
|Жао гуо гүнж
|
|'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]'''
|
|
|-
|'''[[Нангабула]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''Хонгирадын лу ван Манзитай'''
|
|
|-
|'''[[Илихайяа]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |[[Өлзийт Төмөр хаан]]
|?
|Чан гуо гүнж
|
|'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]'''
|[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']] , Ринчинбал бага хатан, Балашир ноён
|'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж'''
|-
|'''[[Айшир гүнж|Айшир]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн'''
|
|
|-
|'''[[Пуна гүнж|Пуна]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал'''
|
|
|-
|'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]]
|?
|
|?
|'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]'''
|
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]]
|-
|'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]'''
|?
|Жао гуо гүнж
|?
|'''Онгудын Шуань хүргэн'''
|
|-
|[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']]
|?
|Шоунин гүнж
|?
|?
|[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан&lt;ref&gt;Есөнтөмөр хааны бага хатан&lt;/ref&gt;
|-
|'''[[Сэнгэлажи]]'''
![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] 
|[[Тажи хатан]]
|Лу гуо гүнж
|
|'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]'''
|[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']]
|
|-
|'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' 
![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']]
|
|Гүнж
|
|'''Дөрвөн хүргэн'''
|
|[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван
|-
|'''[[Будашини гүнж]]''' 
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']]
|?
|Минхуй И жэн гүнж
|1327-1341
|Нөхөрт гараагүй
|
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]]
|-
|'''[[Елу гүнж]]'''
|?
|Чан гуо их гүнж
|?-1339
|'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' 
|
|-
|'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]'''
|[[Хайду|'''Хайду хан''']]
|?
|
|1260-1306
|'''[[Цорос|Чорос]]&lt;nowiki/&gt;ын Абтагул'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |Урус ноён, [[Чапар хан]]...
|-
|'''[[Хутучин чага]]'''
|[[Хайду|'''Хайду хан''']]
|?
|
|тодорхойгүй
|'''[[Олхонуд]]&lt;nowiki/&gt;ын Төвшин хүргэн'''&lt;ref&gt;Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв&lt;/ref&gt;
|
|}

== Холбоотой мэдээлэл ==
* [[Гүнж|'''Гүнж''']]
* [[Боржигин|'''Боржигин''']]

== Эшлэл ==

[[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]]
[[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]]
&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>fysmgx6wb2xj02lpue5wf87850wmfon</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709741</id>
      <parentid>709731</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T05:25:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>122.201.31.33</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9333" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot;
!Төрсөн нэр
!Эцгийн нэр
!Эхийн нэр
!Хятад цол
!Амьдарсан хугацаа
!Нөхөр
!Үр хүүхэд
!Ах дүүс
|-
|[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']]
! rowspan=&quot;7&quot; |'''[[Чингис хаан]]'''
|[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']]
|Жао гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн'''
|
| rowspan=&quot;7&quot; |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён
|-
|[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']]
|Нэр нь тодорхойгүй
|Уйгур гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]&lt;nowiki/&gt;ын Идүгүд Баржу арт тегин'''
|
|-
|[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']]
| rowspan=&quot;4&quot; |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] 
|Цэцэхэн гүнж
|?-1237
|'''[[Ойрад|Ойрад]]&lt;nowiki/&gt;ын [[Төрөлчи хүргэн]]'''
|
|-
|[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']]
|Чан гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Ихирэс]]&lt;nowiki/&gt;ийн [[Буту хүргэн]]'''
|
|-
|'''[[Түмэлүн]]'''
|Юн гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Чигү хүргэн]]'''
|
|-
|[[Алталухан]]
|
|?-1246
|[[Олхонууд|Олхонуд]]&lt;nowiki/&gt;ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн
|[[Чочимтай хүргэн]]
|-
|[[Толай гүнж|Толай]]
|тодорхойгүй
|
|
|[[Хонгирад]]&lt;nowiki/&gt;ын Тогочар хүргэн
|
|-
|'''[[Сорхохан]]'''
![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']]
|?
|Лу гуо гүнж
|тодорхойгүй
|'''Нахэ хүргэн'''
|
|Гүюг хаан, Годан ван, Хаши
|-
|'''[[Бабахар]]'''
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']]
|?
|гүнж
|?
|'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |
|-
|'''[[Илимиш]]'''
|?
|гүнж
|?
|'''Жаожуншянь ван Гүнбух'''
|
|-
|[[Аньту гүнж]]
|[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]]
|?
|Чан гуо гүнж
|
|[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]&lt;nowiki/&gt;ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]]
|[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]], Ихирэс хатан
|Ширэмүн тайж
|-
|[[Мөнкада гүнж]]&lt;ref&gt;Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. 

'''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.&lt;/ref&gt;
|[[Годан|Годан хан хөвгүүн]]
|?
|гүнж
|1244-?
|[[Пагва лам]]&lt;nowiki/&gt;ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]]
|[[Дармабал дишири]]
|
|-
|[[Хулуйхан]]
|[[Зүчи|Жочи хан]]
|?
|гүнж
|1200?-1260?
|Ойрадын [[Иналчи хүргэн]]
|Үрэдэй
|[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]]
|-
|[[Есүбух]]
! rowspan=&quot;2&quot; |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]'''
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']]
|Лу гуо гүнж
|?
|'''Хонгирадын Ожин'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан
|-
|[[Думуган]]
|Жао гуо гүнж
|?
|'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]'''
|
|-
|'''[[Баялун]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |'''[[Мөнх хаан]]'''
|[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]]
|Чан  гуо их гүнж
|?
|'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]'''
|
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]...
|-
|'''[[Ширин]]'''
| rowspan=&quot;2&quot; |'''Огул түтмиш хатан'''
|гүнж
|?
| rowspan=&quot;2&quot; |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]'''
|
|-
|[[Бичиха]]
|гүнж
|?
|
|-
|'''[[Ерөө гүнж]]''' 
! rowspan=&quot;6&quot; |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']]
| rowspan=&quot;6&quot; |[[Чаби хатан]]
|Жао гуо их гүнж
|?
|'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]'''
|[[Кургуз хүргэн|Кургуз]]
| rowspan=&quot;6&quot; |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]...
|-
|'''[[Хутулужин бэхи]]'''
|Ци гуо их  гүнж
|1259-1297
|[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]'''
|[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]]
|-
|'''[[Улужин]]'''
|Чан гуо гүнж
|
|'''Буха хүргэн'''
|'''[[Аши хүргэн]]'''
|-
|'''[[Чалун]]'''
|Чан улсын их эгчмэд гүнж
|
|'''Төжинхан'''
|Хөхлүн хатан
|-
|'''[[Өлзий гүнж]]'''
|Лу гуо их гүнж
|
|'''Хонгирадын Уручин'''
|'''[[Шилийндалай хатан]]'''
|-
|'''[[Нангиажин]]'''
|Лу гуо их гүнж
|
|'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван'''
|'''Сэнгэбал ван'''
|-
|'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]'''
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан)
|?
|Жао гуо гүнж
|
|'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]'''
|
|
|-
|'''[[Нангабула]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''Хонгирадын лу ван Манзитай'''
|
|
|-
|'''[[Илихайяа]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |[[Өлзийт Төмөр хаан]]
|?
|Чан гуо гүнж
|
|'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]'''
|[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']] , Ринчинбал бага хатан, Балашир ноён
|'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж'''
|-
|'''[[Айшир гүнж|Айшир]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн'''
|
|
|-
|'''[[Пуна гүнж|Пуна]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал'''
|
|
|-
|'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]]
|?
|
|?
|'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]'''
|
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]]
|-
|'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]'''
|?
|Жао гуо гүнж
|?
|'''Онгудын Шуань хүргэн'''
|
|-
|[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']]
|?
|Шоунин гүнж
|?
|?
|[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан&lt;ref&gt;Есөнтөмөр хааны бага хатан&lt;/ref&gt;
|-
|'''[[Сэнгэлажи]]'''
![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] 
|[[Тажи хатан]]
|Лу гуо гүнж
|
|'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]'''
|[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']]
|
|-
|'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' 
![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']]
|
|Гүнж
|
|'''Дөрвөн хүргэн'''
|
|[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван
|-
|'''[[Будашини гүнж]]''' 
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']]
|?
|Минхуй И жэн гүнж
|1327-1341
|Нөхөрт гараагүй
|
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]]
|-
|'''[[Елу гүнж]]'''
|?
|Чан гуо их гүнж
|?-1339
|'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' 
|
|-
|'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]'''
|[[Хайду|'''Хайду хан''']]
|?
|
|1260-1306
|'''[[Цорос|Чорос]]&lt;nowiki/&gt;ын Абтагул'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |Урус ноён, [[Чапар хан]]...
|-
|'''[[Хутучин чага]]'''
|[[Хайду|'''Хайду хан''']]
|?
|
|тодорхойгүй
|'''[[Олхонуд]]&lt;nowiki/&gt;ын Төвшин хүргэн'''&lt;ref&gt;Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв&lt;/ref&gt;
|
|}

== Холбоотой мэдээлэл ==
* [[Гүнж|'''Гүнж''']]
* [[Боржигин|'''Боржигин''']]

== Эшлэл ==

[[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]]
[[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]]
&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>bg5z662nbcmoe5hx0nzsct2i88m0snp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709751</id>
      <parentid>709741</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T05:51:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>122.201.31.33</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9335" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot;
!Төрсөн нэр
!Эцгийн нэр
!Эхийн нэр
!Хятад цол
!Амьдарсан хугацаа
!Нөхөр
!Үр хүүхэд
!Ах дүүс
|-
|[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']]
! rowspan=&quot;7&quot; |'''[[Чингис хаан]]'''
|[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']]
|Жао гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн'''
|
| rowspan=&quot;7&quot; |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён
|-
|[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']]
|Нэр нь тодорхойгүй
|Уйгур гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]&lt;nowiki/&gt;ын Идүгүд Баржу арт тегин'''
|
|-
|[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']]
| rowspan=&quot;4&quot; |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] 
|Цэцэхэн гүнж
|?-1237
|'''[[Ойрад|Ойрад]]&lt;nowiki/&gt;ын [[Төрөлчи хүргэн]]'''
|
|-
|[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']]
|Чан гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Ихирэс]]&lt;nowiki/&gt;ийн [[Буту хүргэн]]'''
|
|-
|'''[[Түмэлүн]]'''
|Юн гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Чигү хүргэн]]'''
|
|-
|[[Алталухан]]
|
|?-1246
|[[Олхонууд|Олхонуд]]&lt;nowiki/&gt;ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн
|[[Чочимтай хүргэн]]
|-
|[[Толай гүнж|Толай]]
|тодорхойгүй
|
|
|[[Хонгирад]]&lt;nowiki/&gt;ын Тогочар хүргэн
|
|-
|'''[[Сорхохан]]'''
![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']]
|?
|Лу гуо гүнж
|тодорхойгүй
|'''Нахэ хүргэн'''
|
|Гүюг хаан, Годан ван, Хаши
|-
|'''[[Бабахар]]'''
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']]
|?
|гүнж
|?
|'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |
|-
|'''[[Илимиш]]'''
|?
|гүнж
|?
|'''Жаожуншянь ван Гүнбух'''
|
|-
|[[Аньту гүнж]]
|[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]]
|?
|Чан гуо гүнж
|
|[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]&lt;nowiki/&gt;ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]]
|[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]], Ихирэс хатан
|Ширэмүн тайж
|-
|[[Мөнкада гүнж]]&lt;ref&gt;Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. 

'''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.&lt;/ref&gt;
|[[Годан|Годан хан хөвгүүн]]
|?
|гүнж
|1244-?
|[[Пагва лам]]&lt;nowiki/&gt;ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]]
|[[Дармабал дишири]]
|
|-
|[[Хулуйхан]]
|[[Зүчи|Жочи хан]]
|?
|гүнж
|1200?-1260?
|Ойрадын [[Иналчи хүргэн]]
|Үрэдэй
|[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]]
|-
|[[Есүбух]]
! rowspan=&quot;2&quot; |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]'''
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']]
|Лу гуо гүнж
|?
|'''Хонгирадын Ожин'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан
|-
|[[Думуган]]
|Жао гуо гүнж
|?
|'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]'''
|
|-
|'''[[Баялун]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |'''[[Мөнх хаан]]'''
|[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]]
|Чан  гуо их гүнж
|?
|'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]'''
|
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]...
|-
|'''[[Ширин]]'''
| rowspan=&quot;2&quot; |'''Огул түтмиш хатан'''
|гүнж
|?
| rowspan=&quot;2&quot; |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]'''
|
|-
|[[Бичиха]]
|гүнж
|?
|
|-
|'''[[Ерөө гүнж]]''' 
! rowspan=&quot;6&quot; |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']]
| rowspan=&quot;6&quot; |[[Чаби хатан]]
|Жао гуо их гүнж
|?
|'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]'''
|[[Кургуз хүргэн|Кургуз]]
| rowspan=&quot;6&quot; |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]...
|-
|'''[[Хутулужин бэхи]]'''
|Ци гуо их  гүнж
|1259-1297
|[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]'''
|[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]]
|-
|'''[[Улужин]]'''
|Чан гуо гүнж
|
|'''Буха хүргэн'''
|'''[[Аши хүргэн]]'''
|-
|'''[[Чалун]]'''
|Чан улсын их эгчмэд гүнж
|
|'''Төжинхан'''
|Шүншири хатан
|-
|'''[[Өлзий гүнж]]'''
|Лу гуо их гүнж
|
|'''Хонгирадын Уручин'''
|'''[[Шилийндалай хатан]]'''
|-
|'''[[Нангиажин]]'''
|Лу гуо их гүнж
|
|'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван'''
|'''Сэнгэбал ван'''
|-
|'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]'''
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан)
|?
|Жао гуо гүнж
|
|'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]'''
|
|
|-
|'''[[Нангабула]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''Хонгирадын лу ван Манзитай'''
|
|
|-
|'''[[Илихайяа]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |[[Өлзийт Төмөр хаан]]
|?
|Чан гуо гүнж
|
|'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]'''
|[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']] , Ринчинбал бага хатан, Балашир ноён
|'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж'''
|-
|'''[[Айшир гүнж|Айшир]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн'''
|
|
|-
|'''[[Пуна гүнж|Пуна]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал'''
|
|
|-
|'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]]
|?
|
|?
|'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]'''
|
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]]
|-
|'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]'''
|?
|Жао гуо гүнж
|?
|'''Онгудын Шуань хүргэн'''
|
|-
|[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']]
|?
|Шоунин гүнж
|?
|?
|[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан&lt;ref&gt;Есөнтөмөр хааны бага хатан&lt;/ref&gt;
|-
|'''[[Сэнгэлажи]]'''
![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] 
|[[Тажи хатан]]
|Лу гуо гүнж
|
|'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]'''
|[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']]
|
|-
|'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' 
![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']]
|
|Гүнж
|
|'''Дөрвөн хүргэн'''
|
|[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван
|-
|'''[[Будашини гүнж]]''' 
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']]
|?
|Минхуй И жэн гүнж
|1327-1341
|Нөхөрт гараагүй
|
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]]
|-
|'''[[Елу гүнж]]'''
|?
|Чан гуо их гүнж
|?-1339
|'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' 
|
|-
|'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]'''
|[[Хайду|'''Хайду хан''']]
|?
|
|1260-1306
|'''[[Цорос|Чорос]]&lt;nowiki/&gt;ын Абтагул'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |Урус ноён, [[Чапар хан]]...
|-
|'''[[Хутучин чага]]'''
|[[Хайду|'''Хайду хан''']]
|?
|
|тодорхойгүй
|'''[[Олхонуд]]&lt;nowiki/&gt;ын Төвшин хүргэн'''&lt;ref&gt;Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв&lt;/ref&gt;
|
|}

== Холбоотой мэдээлэл ==
* [[Гүнж|'''Гүнж''']]
* [[Боржигин|'''Боржигин''']]

== Эшлэл ==

[[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]]
[[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]]
&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>g0a95u0vgo0rlu53jdqw14unjfcw9h0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709772</id>
      <parentid>709751</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T09:56:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9335" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot;
!Төрсөн нэр
!Эцгийн нэр
!Эхийн нэр
!Хятад цол
!Амьдарсан хугацаа
!Нөхөр
!Үр хүүхэд
!Ах дүүс
|-
|[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']]
! rowspan=&quot;7&quot; |'''[[Чингис хаан]]'''
|[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']]
|Жао гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн'''
|
| rowspan=&quot;7&quot; |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён
|-
|[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']]
|Нэр нь тодорхойгүй
|Уйгур гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]&lt;nowiki/&gt;ын Идүгүд Баржу арт тегин'''
|
|-
|[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']]
| rowspan=&quot;4&quot; |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] 
|Цэцэхэн гүнж
|?-1237
|'''[[Ойрад|Ойрад]]&lt;nowiki/&gt;ын [[Төрөлчи хүргэн]]'''
|
|-
|[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']]
|Чан гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Ихирэс]]&lt;nowiki/&gt;ийн [[Буту хүргэн]]'''
|
|-
|'''[[Түмэлүн]]'''
|Юн гуо их гүнж
|тодорхойгүй
|'''[[Чигү хүргэн]]'''
|
|-
|[[Алталухан]]
|
|?-1246
|[[Олхонууд|Олхонуд]]&lt;nowiki/&gt;ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн
|[[Чочимтай хүргэн]]
|-
|[[Толай гүнж|Толай]]
|тодорхойгүй
|
|
|[[Хонгирад]]&lt;nowiki/&gt;ын Тогочар хүргэн
|
|-
|'''[[Сорхохан]]'''
![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']]
|?
|Лу гуо гүнж
|тодорхойгүй
|'''Нахэ хүргэн'''
|
|Гүюг хаан, Годан ван, Хаши
|-
|'''[[Бабахар]]'''
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']]
|?
|гүнж
|?
|'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |
|-
|'''[[Илимиш]]'''
|?
|гүнж
|?
|'''Жаожуншянь ван Гүнбух'''
|
|-
|[[Аньту гүнж]]
|[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]]
|?
|Чан гуо гүнж
|
|[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]&lt;nowiki/&gt;ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]]
|[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]]&lt;ref&gt;Ихирэсийн Хурин хүргэний эцэг&lt;/ref&gt;, Ихирэс хатан
|Ширэмүн тайж
|-
|[[Мөнкада гүнж]]&lt;ref&gt;Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. 

'''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.&lt;/ref&gt;
|[[Годан|Годан хан хөвгүүн]]
|?
|гүнж
|1244-?
|[[Пагва лам]]&lt;nowiki/&gt;ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]]
|[[Дармабал дишири]]
|
|-
|[[Хулуйхан]]
|[[Зүчи|Жочи хан]]
|?
|гүнж
|1200?-1260?
|Ойрадын [[Иналчи хүргэн]]
|Үрэдэй
|[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]]
|-
|[[Есүбух]]
! rowspan=&quot;2&quot; |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]'''
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']]
|Лу гуо гүнж
|?
|'''Хонгирадын Ожин'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан
|-
|[[Думуган]]
|Жао гуо гүнж
|?
|'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]'''
|
|-
|'''[[Баялун]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |'''[[Мөнх хаан]]'''
|[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]]
|Чан  гуо их гүнж
|?
|'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]'''
|Аши ноён
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]...
|-
|'''[[Ширин]]'''
| rowspan=&quot;2&quot; |'''Огул түтмиш хатан'''
|гүнж
|?
| rowspan=&quot;2&quot; |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]'''
|
|-
|[[Бичиха]]
|гүнж
|?
|
|-
|'''[[Ерөө гүнж]]''' 
! rowspan=&quot;6&quot; |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']]
|
|Жао гуо их гүнж
|?
|'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]'''
|[[Кургуз хүргэн|Кургуз]]
| rowspan=&quot;6&quot; |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]...
|-
|'''[[Хутулужин бэхи]]'''
|
|Ци гуо их  гүнж
|1259-1297
|[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]'''
|[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]]
|-
|'''[[Улужин]]'''
|
|Чан гуо гүнж
|
|'''Буха хүргэн'''
|
|-
|'''[[Чалун]]'''
|
|Чан улсын их эгчмэд гүнж
|
|'''Төжинхан'''
|
|-
|'''[[Өлзий гүнж]]'''
|
|Лу гуо их гүнж
|
|'''Хонгирадын Уручин'''
|'''[[Шилийндалай хатан]]'''
|-
|'''[[Нангиажин]]'''
|
|Лу гуо их гүнж
|
|'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван'''
|'''Сэнгэбал ван'''
|-
|'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]'''
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан)
|?
|Жао гуо гүнж
|
|'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]'''
|
|
|-
|'''[[Нангабула]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''Хонгирадын лу ван Манзитай'''
|
|
|-
|'''[[Илихайяа]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |[[Өлзийт Төмөр хаан]]
|?
|Чан гуо гүнж
|
|'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]'''
|[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']] , Ринчинбал бага хатан, Балашир ноён
|'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж'''
|-
|'''[[Айшир гүнж|Айшир]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн'''
|
|
|-
|'''[[Пуна гүнж|Пуна]]'''
|?
|Лу гуо гүнж
|
|'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал'''
|
|
|-
|'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]'''
! rowspan=&quot;3&quot; |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]]
|?
|
|?
|'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]'''
|
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]]
|-
|'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]'''
|?
|Жао гуо гүнж
|?
|'''Онгудын Шуань хүргэн'''
|
|-
|[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']]
|?
|Шоунин гүнж
|?
|?
|[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан&lt;ref&gt;Есөнтөмөр хааны бага хатан&lt;/ref&gt;
|-
|'''[[Сэнгэлажи]]'''
![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] 
|[[Тажи хатан]]
|Лу гуо гүнж
|
|'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]'''
|[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']]
|
|-
|'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' 
![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']]
|
|Гүнж
|
|'''Дөрвөн хүргэн'''
|
|[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван
|-
|'''[[Будашини гүнж]]''' 
! rowspan=&quot;2&quot; |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']]
|?
|Минхуй И жэн гүнж
|1327-1341
|Нөхөрт гараагүй
|
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]]
|-
|'''[[Елу гүнж]]'''
|?
|Чан гуо их гүнж
|?-1339
|'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' 
|
|-
|'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]'''
|[[Хайду|'''Хайду хан''']]
|?
|
|1260-1306
|'''[[Цорос|Чорос]]&lt;nowiki/&gt;ын Абтагул'''
|
| rowspan=&quot;2&quot; |Урус ноён, [[Чапар хан]]...
|-
|'''[[Хутучин чага]]'''
|[[Хайду|'''Хайду хан''']]
|?
|
|тодорхойгүй
|'''[[Олхонуд]]&lt;nowiki/&gt;ын Төвшин хүргэн'''&lt;ref&gt;Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв&lt;/ref&gt;
|
|}

== Холбоотой мэдээлэл ==
* [[Гүнж|'''Гүнж''']]
* [[Боржигин|'''Боржигин''']]

== Эшлэл ==

[[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]]
[[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]]
&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>n0uxhtx9www2vydctl1u224m6w8h5y8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Есөн цагааны алба</title>
    <ns>0</ns>
    <id>66511</id>
    <revision>
      <id>709666</id>
      <parentid>607113</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T15:44:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4907" xml:space="preserve">Халх Манжид дагаж орохоос өмнө Халхын хан нараас Манжийн хаадад найртай хөршийн ёсоор харилцахаа илэрхийлэн өргөж байсан бэлгээс үүдэлтэй.
 
1635 онд Сэцэн хан анх Манжийн  Эеэр засагч хаанд 8 цагаан морь, 1 цагаан тэмээгээр  бэлэг барьснаас эхлэн 1691 он хүртэл Есөн цагааны бэлэг нэртэйгээр үргэлжилсэн байна. Харин 1691 онд Манж нар Халхыг эрхэндээ оруулж авсныхаа дараа есөн цагааны бэлгийг хуулиар алба болгон хувиргажээ. Тийнхүү Халхын ноёд, Жавзандамба хутагт нар жил бүр Манжийн хаанд заасан ёсоор 8 цагаан морь, 1 цагаан тэмээ барьдаг болсныг ёсны юм буюу 9 цагааны бэлэг гэдэг байв.
 
Манжийн хаан монгол ноёдыг өөрийн улсад үнэнчээр алба хааж буй эсэхийг тандан мэдэх, итгэлтэй түшмэг хэвээр байлгах зорилгоор ёсны юмыг бариулж байв.
 
Манжийн төрөөс гаргасан “Монгол цааз”-ын бичигт “Халхын Түшээт хан, Сэцэн хан, Илдэн ноён,  Мэргэн ноён, Засагт хан, Ахай дайчин, Цэцэн жонон, Цэрэн ахай тайж энэ 8 засгаас жил бүр цагийн алба нэжгээд цагаан тэмээ, 8 шаргал морь ав” гэж заасан нь сайн дураар өгч  байсан бэлгийг заавал өргөх алба болгожээ.
 
Хожим Хөхнуур, Зүүнгар улсыг эзлэн авсны дараа Манжийн эрхшээлд орсон бүх Монгол газрын ноёдыг Бээжинд ээлж дараагаар очиж, хааны амгаланг айлтгаж бэлэг сэлт барьж байх журам тогтоов. Тэр үеэс ёсны юм барихыг шинэлэхийн жасаа гэдэг болжээ. Шинэлэхээр ирсэн  ноёдод Манжийн хуулийг таниулах,  бэлэг сэлт, пүнлүүний мөнгө, шинэ оны цаг тооны бичиг зэргийг өгдөг байв. Анхандаа есөн цагааны албыг Жавзандамба хутагт, хан, засаг нар барьдаг байсан ба бусад гүн тайж нар тэмээ, морь, хонины зум зэргийг барих болгов.
 
Манжийн хаан жил бүр Халхын ноёдоос авчирсан  ёсны юмыг хүлээн аваад түүнээс  илүү зүйл өгдөг учир сүүлдээ ёсны юм өргөх нь үлэмж нэмэгдэв. Тиймээс Манжийн төрөөс энгийн тайж нарын алба өргөхийг зогсоожээ. Ёсны юмын дотор сүүлд үнэт үслэгийн зүйл нэмэгдэж оржээ. Хуулиар тогтоосон ёсны юмны зэрэгцээ  сайн дураараа эд зүйлийг нэмж өргөж байсан нь өргөсөн зүйлээс нь илүү  зүйлийг Манжийн хаанаас өгдөг байсантай холбоотой.  
 
Есөн цагааны бэлэг хүргэх нь хошууны харьяат ардад хүндрэл, чирэгдэл учруулж байв. Ёсны юмыг  Бээжинд хүргэхээр явах хүмүүсийн орон сууц, хүнс, уналга ачлагын зэрэг хэрэглэлийг ард олноос татварлан гаргуулж байсан зэргийг нэмж бодвол үлэмжхэн зардал гарч байсан нь илэрхий. Жишээ дурдвал 1795 онд Жавзандамба хутагтаас Манж хаанд цагаан морь 8, цагаан тэмээ 1, хар үнэгний арьс 1, шар хадаг 2, аюуш хадаг, алтан мандал 1, 15 лангийн мөнгөн мандал 1, тус бүр таван лангийн бурхан гурвыг барьж байснаас гадна, бурхны хөрөг, алтаар бичсэн судар, мөнгөн таваг, бумба, хүрд нижгээд, морь 100, атан тэмээ 100-г тус тус  өргөж байсан байна.

{{Манжийн үеийн Монгол}}

[[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол]]
[[Ангилал:17-р зууны Монголын түүх]]</text>
      <sha1>g613m5c1m0zwkkthpjx31980i3bawsr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Долоннуурын чуулган</title>
    <ns>0</ns>
    <id>66516</id>
    <revision>
      <id>709667</id>
      <parentid>706321</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T15:45:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Холбоотой мэдээлэл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4700" xml:space="preserve">'''Долоннуурын чуулган''' бол [[Халх]]&lt;nowiki/&gt;ын ноёд, Халх-Ойрадын хоорондын тэмцлийг [[Чин улс|Манж]]&lt;nowiki/&gt;ид ашигтайгаар шийдвэрлэсэн чуулган бөгөөд тус чуулганы шийдвэрээр Халх Монголын газар нутаг нь Чин улсын харъяат болжээ.
 
Манж улсын төрөөс чуулган хийх газрыг Долоннуурт сонгож авсан нь: 

# Халхын хант улсын газар нутаг Ойрадын [[Галдан бошигт хаан|Галдан хаан]]&lt;nowiki/&gt;ы мэдэлд байсан 
# [[Шэньян хот|Мүгдэн]], [[Бээжин]], Халх, [[Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон|Өвөр Монгол]]&lt;nowiki/&gt;ын нутгийн заагт орших, олны хөлийн газрыг сонгон авсан нь Манж хаан сүр хүчээ олны өмнө гайхуулах, алдаршуулахад анхаарсан хэрэг байв.
# Тус нутаг нь эртний [[Юань улс]]&lt;nowiki/&gt;ын [[Шанду|Дээд нийслэл]]&lt;nowiki/&gt;ийн хүрээний нутаг байсан тул уг газар нь нилээн чухал ач холбогдолтой байсан юм.
 
Хааны төлөөний сайд чуулганы ажлыг тусгайлан бэлтгүүлж, ёслолын дэс дараа, дэг ямбыг маш нарийн зохион байгуулсан байжээ.
 
1691 оны 4-р сарын эцсээр [[Энх амгалан|Энх-Амгалан хаан]] 16 хүрээ, 23 баг цэргээр хамгаалуулж Долоннуурт ирж 5-р сарын шинийн 2-нд чуулган эхэлжээ. Тус чуулганд [[Чин улс|Манж улс]]&lt;nowiki/&gt;ын Энх-амгалан хаан тэргүүтэй дээд зиндааны ноёд, түшмэл, Халхын [[Түшээт хан аймаг|Түшээт хан]] [[Чахундорж хан|Чахундорж]], [[Занабазар|Өндөр гэгээн Занабазар]], [[Сэцэн хан Өмэхэй]], [[Засагт хан аймаг|Засагт хан]]&lt;nowiki/&gt;ы ойр угсааныхан бүгд 550 гаруй ноёд, тайж нар, мөн өвөрлөгч 49 хошууны нөлөө бүхий том ноёд оролцжээ.
Долоннуурын Асу хэмээх хаалганы өмнө их ёслолыг үйлдэж, Манжийн хааны зарлигийг уншин сонсгожээ. Зарлигийн агуулга нь 1680-аад оноос хойш Халхын талаар явуулсан төрийн бодлого, цаашид Халхыг хэрхэн захирах талаар тодорхой дурджээ.
 
Тус чуулганаар Халхын 5 хүнд [[чин ван]], 6 хүнд [[жүн ван]], 3 хүнд [[бэйл]], 4 хүнд [[бэйс]], 7 хүнд [[гүн]], 6 хүнд [[Тайж|тэргүүн зэрэг тайж]] олгож, 34 ноёныг хошууны [[засаг ноён]] болгож, тус 34 хошууг Түшээт ханы 16, Сэцэн ханы 11, Засагт ханы 7 ноёнд хуваан захируулжээ .
 
Тийнхүү Халхыг Манжийн харъяат гэж албан ёсоор тунхагласан нь нийт Монголын тусгаар тогтнолын үйл хэрэгт ихээхэн хохирол учруулсан юм. Энэ үйл явдалд их ач холбогдол өгч байсан нь юуны өмнө, Халхын хант улсыг  оруулж авснаар цааш [[Зүүнгарын хаант улс|Зүүнгар]], [[Дээд монголчууд|Хөх нуур]], [[Төвөд|Түвэд]], [[Хамил тойрог|Хами]] зэрэг улс орнуудад төрийн бодлогоо явуулах боломж нээгдсэн төдийгүй тэдгээрийг байлдан эзлэхэд Өвөр Монгол, Халхын цэргийн хүчийг ашиглах боломж олж буй зэрэгтэй холбоотой байв.

==Холбоотой мэдээлэл==
* [[Галдан бошигт хаан]]
* [[Занабазар]]
* [[Энх амгалан|Энх-амгалан хаан]]
* [[Долнуур]]

{{Манжийн үеийн Монгол}}

[[Ангилал:17-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:17-р зууны үйл явдал]]
[[Ангилал:1691 оны улс төр]]</text>
      <sha1>6hylld82znbd6u1alfeyrfgm0xqozyu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үндэсний их баяр наадмын бөхийн барилдааны жагсаалт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>66548</id>
    <revision>
      <id>709735</id>
      <parentid>707634</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T05:19:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>124.158.95.139</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түрүү, үзүүр хүртсэн аймгуудын эрэмбэ */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39596" xml:space="preserve">== ''Улсын баяр наадам'' ==
Монгол үндэсний их баяр наадам нь эртний уламжлалтай Монгол түмний их түүхийг агуулсан арвин их түүх билээ. Монгол түмэн хотол олноороо цэнгэн баярладаг, өргөн дэлгэр утгаараа улсын цол олгож байсан Долоон хошуу даншиг наадам, Уул тайлгын наадам буюу Арван засгийн наадам болон Цэргийн наадам бүгд улсын хэмжээний том наадам билээ.  '''VIII''' '''Богд''' '''Живзундамба Агваанлувсанчойжинямданзанванчүг''' (1869-1924 )-ийг нас барсны дараагаар Уул тайлгын наадам буюу Арван засгийн наадмыг отголж, Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсаа тунхаглан тусгаар тогтсоны дараа Улсын II бага хурлаас Уул тайлгын наадам буюу Арван засгийн наадам, Цэргийн наадам хоёрыг хамтруулан Ардын наадам болгон Нийслэл хүрээг чөлөөлсөн гэх өдөр буюу 1921 оны билгийн тооллын зургаан сарын шинийн зургаан нь аргын тооллын долоон сарын арван нэгэн байсан тул баяр наадмыг жил бүрийн энэ өдөр бөх барилдуулан, морь уралдуулан, сур харвуулж эрийн гурван наадам зохион байгуулах шийдвэрийг 1925 оны таван сарын арван тавны өдрийн Засгийн газрын тогтоолоор баталжээ.

Монгол улс олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн буюу 1946 оноос Ардын наадмыг өөрчлөн &quot; Ардын хувьсгал ялсны ой &quot; гэж тэмдэглэх болсон бөгөөд 1990 оны Ардчилсан хувьсгал ялан улмаар Монгол улс нэг нийгэмээс нөгөө нийгэмд шилжин хоёр намын тогтолцоо үйлчилж бүх орон даяар сонгуульт ажил зохион байгуулагдсан бөгөөд 1996 оны Улсын Их Хурлын сонгуульд Ардчилсан хүчин ялснаар тэр жилийн наадмыг Монголын тулгар төр байгуулагдсаны 790 жилийн ой болгон өргөн дэлгэр тэмдэглэсэн.

Улмаар 2006 онд &quot; Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ой болгон &quot; өргөн дэлгэр тэмдэглэсэн бөгөөд одоогоор улсын баяр наадмыг Ардын хувьсгалын ой, Тулгар төрийн ой, Их Монгол улсын байгуулагдсаны ой зэрэг тодотголтой хамтруулан тэмдэглэж байна.

==== Улсын наадамд түрүүлж, үзүүрлэсэн бөхчүүд ====

===== 1925-1999 оны наадам =====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Он
! colspan=&quot;3&quot; |Түрүүлсэн бөх
! colspan=&quot;3&quot; |Үзүүрлэсэн бөх
|-
|''Цол''
|''Овог нэр''
|''Харьяалал''
|''Цол'' 
|''Овог нэр'' 
|''Харьяалал''
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1925|1925]]
|У.ав
|[[Ганжууржавын Самдан]]
|Хэнтий Баянхутаг
|Да.ав
|[[Нацагийн Жамъян]]
|Архангай Цахир
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1926|1926]]
|Да.ав
|[[Нацагийн Жамъян]]
|Архангай Цахир
|У.арс
|[[Шагжийн Төмөрбаатар]]
|Архангай Тариат
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1927|1927]]
|У.арс
|[[Ономжавын Аюур]]
|Өвөрхангай Сант
|У.арс
|[[Санжмятавын Шагж]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1928|1928]]
|Да.ав
|[[Нацагийн Жамъян]]
|Архангай Цахир
|У.арс
|[[Ономжавын Аюур]]
|Өвөрхангай Сант
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1929|1929]]
|У.арс
|[[Баясахын Банзар]]
|Архангай Өлзийт
|У.арс
|[[Санжмятавын Шагж]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1930|1930]]
|У.арс
|[[Санжмятавын Шагж]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|У.арс
|[[Баясахын Банзар]]
|Архангай Өлзийт
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1931|1931]]
|У.арс
|[[Мангалын Бэх-Очир]]
|Булган Сэлэнгэ
|У.арс
|[[Маамын Лхагва]]
|Завхан Идэр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1932|1932]]
|У.арс
|[[Пэлжидийн Бат-Очир]]
|Төв Дэлгэрхаан
|У.з
|[[Долгорын Содном]]
|Архангай Хашаат
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1933|1933]]
|У.арс
|[[Маамын Лхагва]]
|Завхан Идэр
|У.арс
|[[Дамдинсүрэнгийн Данзан]]
|Сэлэнгэ Цагааннуур
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1934|1934]]
|У.арс
|[[Хүрэлийн Дэлэг]]
|Архангай Өлзийт
|У.арс
|[[Лувсанмөрийн Чимэд]]
|Төв Мөнгөнморьт
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1935|1935]]
|У.арс
|[[Лувсанмөрийн Чимэд]]
|Төв Мөнгөнморьт
|У.з
|[[Шаравын Гомбосүрэн]]
|Архангай Цэнхэр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1936|1936]]
|У.арс
|[[Лхамжавын Балсан]]
|Дорнод Чойбалсан
|У.арс
|[[Лувсанмөрийн Чимэд]]
|Төв Мөнгөнморьт
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1937|1937]]
|У.арс
|[[Шагдарын Гэлэг]]
|Дорнод Гурванзагал
|У.арс
|[[Довчингийн Лувсанжамц]]
|Архангай Хайрхан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1938|1938]]
|У.арс
|[[Баатарын Төрбат]]
|Архангай Жаргалант
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]]
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1939|1939]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|У.арс
|[[Маамын Лхагва]]
|Завхан Идэр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1940|1940]]
|У.арс
|[[Шаравын Ванчинхүү]]
|Ховд Буянт
|У.арс
|[[Учралын Дамчаа]]
|Дорнод Чойбалсан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1941|1941]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|У.арс
|[[Хасын Өлзийсайхан]]
|Дорнод Халхгол
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1942|1942]]
|У.арс
|[[Өлзийтийн Чүлтэмсүрэн]]
|Хөвсгөл Түнэл
|У.арс
|[[Шагдарын Санжсүрэн]]
|Завхан Сантмаргац
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1943|1943]]
|У.арс
|[[Довчингийн Лувсанжамц]]
|Архангай Хайрхан
|У.арс
|[[Цэнджавын Содов]]
|Архангай Хайрхан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1944|1944]]
|Да.ав
|[[Цэдэндоржийн Чимэд-Очир]]
|Архангай Хайрхан
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1945|1945]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|У.ав
|[[Жамсрангийн Цэвээнравдан]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1946|1946]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|Да.ав
|[[Цэдэндоржийн Чимэд-Очир]]
|Архангай Хайрхан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1947|1947]]
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|У.арс
|[[Гялдангийн Цоодол]]
|Өвөрхангай Гучин-Ус
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1948|1948]]
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|У.арс
|[[Гялдангийн Цоодол]]
|Өвөрхангай Гучин-Ус
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1949|1949]]
|У.арс
|[[Пагмын Аюуш|Пагамын Аюуш]]
|Баянхонгор Богд
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1950|1950]]
|Да.ав
|[[Цэдэндоржийн Чимэд-Очир]]
|Архангай Хайрхан
|У.арс
|[[Өлзийтийн Чүлтэмсүрэн]]
|Хөвсгөл Түнэл
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1951|1951]]
|У.ав
|[[Жамсрангийн Цэвээнравдан]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1952|1952]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|Да.ав
|[[Цэдэндоржийн Чимэд-Очир]]
|Архангай Хайрхан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1953|1953]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1954|1954]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|У.арс
|[[Цэрэннадмидын Бадамсэрээжид]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1955|1955]]
|У.арс
|[[Самдангийн Оргодол]]
|Төв Баян-Өнжүүл
|У.з
|[[Балжингийн Бадам]]
|Булган Тэшиг
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1956|1956]]
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|У.арс
|[[Сүнрэвийн Самданжигмэд]]
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1957|1957]]
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1958|1958]]
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|У.арс
|[[Жалбуугийн Чойжилсүрэн]]
|Архангай Өлзийт
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1959|1959]]
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|У.арс
|[[Цэрэннадмидын Бадамсэрээжид]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1960|1960]]
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|У.з
|[[Цэндийн Гомбодорж]]
|Архангай Хашаат
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1961|1961]]
|Да.ав
|[[Сэрээтэрийн Цэрэн]]
|Булган Сайхан
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1962 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1962]]
|У.арс
|[[Далайн Жамц]]
|Архангай Хотонт
|У.арс
|[[Жалбуугийн Чойжилсүрэн]]
|Архангай Өлзийт
|-
|[[1963 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1963]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|У.арс
|[[Уламбаярын Мижиддорж]]
|Архангай Хашаат
|-
|[[1964 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1964]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|У.ав
|[[Чойжилын Бээжин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1965 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1965]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|-
|[[1966 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1966]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1967 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1967]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|-
|[[1968 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1968]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1969 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1969]]
|У.арс
|[[Гомбо-Аюушийн Дэмүүл]]
|Өмнөговь Манлай
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1970 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1970]]
|У.ав
|[[Чойжилын Бээжин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1971 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1971]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Да.ав
|[[Сэрээтэрийн Цэрэн]]
|Булган Сайхан
|-
|[[1972 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1972]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|-
|[[1973 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1973]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|У.арс
|[[Пүрэвийн Дагвасүрэн]]
|Төв Батсүмбэр
|-
|[[1974 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1974]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|-
|[[1975 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1975]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|-
|[[1976 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1976]]
|У.ав
|[[Дагвацэрэнгийн Хадбаатар]]
|Төв Угтаалцайдам
|У.арс
|[[Пүрэвийн Дагвасүрэн]]
|Төв Батсүмбэр
|-
|[[1977 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1977]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|У.арс
|[[Пүрэвийн Дагвасүрэн]]
|Төв Батсүмбэр
|-
|[[1978 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1978]]
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|-
|[[1979 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1979]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|У.ав
|[[Дагвацэрэнгийн Хадбаатар]]
|Төв Угтаалцайдам
|-
|[[1980 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1980]]
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|-
|[[1981 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1981]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[1982 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1982]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|У.арс
|[[Мядагийн Мөнгөн]]
|Увс Давст
|-
|[[1983 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1983]]
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|У.ав
|[[Дагвацэрэнгийн Хадбаатар]]
|Төв Угтаалцайдам
|-
|[[1984 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1984]]
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|У.арс
|[[Мядагийн Мөнгөн]]
|Увс Давст
|-
|[[1985 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1985]]
|У.арс
|[[Бандийн Ганбаатар]]
|Өвөрхангай Баян-Өндөр
|У.ав
|[[Дагвацэрэнгийн Хадбаатар]]
|Төв Угтаалцайдам
|-
|[[1986 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1986]]
|Д.ав
|[[Дагвацэрэнгийн Хадбаатар]] 
|Төв Угтаалцайдам
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[1987 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1987]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[1988 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1988]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[1989 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1989]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.ав
|[[Одвогийн Балжинням]]
|Увс Наранбулаг
|-
|[[1990 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1990]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[МНТ-ны 750 жилийн ойн даншиг наадам|1990]]&lt;ref&gt;Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутагт зохион байгуулагдсан &quot; Монголын нууц товчоо &quot; -ны 750 жилийн ойн даншиг баяр наадам&lt;/ref&gt;
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|-
|[[1991 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1991]]
|У.ав
|[[Одвогийн Балжинням]]
|Увс Наранбулаг
|У.арс
|[[Пунцагийн Сүхбат]]
|Баянхонгор Баян-Овоо
|-
|[[1992 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1992]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган
|-
|[[1993 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1993]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган
|-
|[[1994 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1994]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.ав
|[[Одвогийн Балжинням]]
|Увс Наранбулаг
|-
|[[1995 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1995]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган
|-
|[[1996 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1996]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган
|-
|[[1997 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1997]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган
|-
|[[1998 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1998]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|[[1999 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1999]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|}
===== 2000- 2020 оны наадам =====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Он
! colspan=&quot;3&quot; |Түрүүлсэн бөх
! colspan=&quot;3&quot; |Үзүүрлэсэн бөх
|-
|''Цол''
|''Овог нэр''
|''Харьяалал''
|''Цол'' 
|''Овог нэр'' 
|''Харьяалал''
|-
|[[2000 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2000]]
|Д.ав
|[[Агваансамдангийн Сүхбат]]
|Төв Сэргэлэн
|У.г
|[[Баянмөнхийн Гантогтох]]
|Увс Хяргас
|-
|[[2001 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2001]]
|Д.ав
|[[Агваансамдангийн Сүхбат]]
|Төв Сэргэлэн
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|-
|[[2002 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2002]]
|Д.ав
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]]
|Архангай Батцэнгэл
|У.г
|[[Баянмөнхийн Гантогтох]]
|Увс Хяргас
|-
|[[2003 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2003]]
|Д.ав
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]]
|Архангай Батцэнгэл
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|[[2004 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2004]]
|Д.ав
|[[Агваансамдангийн Сүхбат]]
|Төв Сэргэлэн
|У.г
|[[Баянмөнхийн Гантогтох]]
|Увс Хяргас
|-
|[[2005 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2005]]
|Д.ав
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]]
|Архангай Батцэнгэл
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|[[2006 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2006]]
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|У.арс
|[[Дагвадоржийн Азжаргал]]
|Говь-Сүмбэр Сүмбэр
|-
|[[2007 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2007]]
|У.арс
|[[Хадбаатарын Мөнхбаатар]]
|Хөвсгөл Шинэ-Идэр
|У.г
|[[Ишдоржийн Доржсамбуу]]
|Булган Гурванбулаг
|-
|[[2008 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2008]]
|У.арс
|[[Доржпаламын Ганхуяг]]
|Өвөрхангай Зүүнбаян-Улаан
|У.г
|[[Нямдоржийн Ганбаатар]]
|Говь-Алтай Чандмань
|-
|[[2009 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2009]]
|Д.ав
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]]
|Архангай Батцэнгэл
|У.арс
|[[Доржпаламын Ганхуяг]]
|Өвөрхангай Зүүнбаян-Улаан
|-
|[[2010 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2010]]
|У.арс
|[[Батжаргалын Ганбат]]
|Увс Баруунтуруун
|Д.ав
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]] 
|Архангай Батцэнгэл
|-
|[[2011 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2011]]
|У.ав
|[[Сүхбаатарын Мөнхбат]]
|Увс Баруунтуруун
|У.ав
|[[Гунаажавын Эрхэмбаяр]]
|Сэлэнгэ Мандал
|-
|[[2012 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2012]]
|У.ав
|[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]]
|Увс Давст
|У.г
|[[Дамбийн Рагчаа]]
|Архангай Булган
|-
|[[2013 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2013]]
|У.ав
|[[Гунаажавын Эрхэмбаяр]]
|Сэлэнгэ Мандал
|У.г
|[[Батнасангийн Гончигдамба]]
|Завхан Их-Уул
|-
|[[2014 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2014]]
|Даян.ав
|[[Намсрайжавын Батсуурь]]
|Увс Ховд
|У.г
|[[Ширбазарын Жаргалсайхан]]
|Завхан Идэр
|-
|[[2015 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2015]]
|У.арс
|[[Энхтөгсийн Оюунболд]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]]
|Увс Давст
|-
|[[2016 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2016]]
|У.ав
|[[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба]]
|Архангай Хашаат
|У.арс
|[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]]
|Архангай Булган
|-
|[[2017 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2017]]
|У.арс
|[[Цэдэвийн Содномдорж]]
|Хөвсгөл Тосонцэнгэл
|У.г
|[[Өлзийтогтохын Бат-Орших]]
|Увс Улаангом
|-
|[[2018 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2018]]
|Даян.ав
|[[Намсрайжавын Батсуурь]]
|Увс Ховд
|У.ав
|[[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба]]
|Архангай Хашаат
|-
|[[2019 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2019]]
|У.арс
|[[Энхтөгсийн Оюунболд]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|Даян.ав
|[[Намсрайжавын Батсуурь]]
|Увс Ховд
|-
|[[2020 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2020]]
|У.ав
|[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]]
|Увс Давст
|Даян.ав
|[[Намсрайжавын Батсуурь]]
|Увс Ховд
|-
|2022
|У.ав
|Оргихын Хангай
|Ховд Буянт
|У.арс
|Баярсайханы Орхонбаяр
|Сэлэнгэ Цагааннуур
|}

==== Түрүү, үзүүр хүртсэн аймгуудын эрэмбэ ====
Улсын баяр наадмаас түрүү, үзүүр хүртсэн тоогоор аймгуудыг эрэмбэлвэл хорин нэгэн аймгаа Увсын цэнхэр хязгаарын хүчтэнүүд магнайлж, Арын сайхан Архангай хүчитнүүд удаалж Хэнтий, Төв, Хөвсгөл аймгууд айргийн тавд багтаж байна. Хорин нэгэн аймгаас одоогоор Баян-Өлгий, Дархан-Уул, Дорноговь, Дундговь, Орхон, Сүхбаатар аймгуудын хүчтэнүүд улсын баяр наадмаас түрүү, үзүүр хүртээгүй байна.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Д\д
!Аймгуудын нэр
!Түрүү
!Үзүүр
!Түрүүлсэн он
!Үзүүрлэсэн он
|-
!1.
|[[Увс аймгийн баяр наадам|Увс]]
!18
!14
|1968, 1971, 1972, 1973, 1975, 1977, 1979, 1981, 1982, 1987, 1991, 2010, 2011, 2012, 2014, 2018, 2019, 2020
|1965, 1967, 1974, 1982, 1984, 1989, 1990&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;, 1994, 2000, 2002, 2004, 2015, 2017, 2020 
|-
!2.
|[[Архангайн наадам|Архангай]]
!16
!24
|1922, 1923, 1926, 1928, 1929, 1934, 1938, 1943, 1944, 1950, 1962, 2002, 2003, 2005, 2009, 2016
|1922, 1925, 1926, 1930, 1932, 1935, 1937, 1943, 1946, 1952, 1958, 1960, 1962, 1963
1992, 1993, 1995, 1996, 1997, 2010, 2012, 2016, 2018, 2020
|-
!3.
|[[Төв аймгийн баяр наадам|Төв]]
!14
!13
|1932, 1935, 1955, 1963, 1964, 1965, 1966, 1967, 1974, 1976, 1986, 2000, 2001, 2004
|1921, 1934, 1936, 1972, 1973, 1975, 1976, 1977, 1978, 1979, 1980, 1983, 1985
|- 
!4.
|[[Хэнтий аймгийн баяр наадам|Хэнтий]]
!14
!3
|1925, 1988, 1989, 1990, 1990&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;, 1992, 1993, 1994, 1995, 1996, 1997, 1998, 1999, 2015
|1923, 1924, 2001
|- 
!5.
|[[Хөвсгөл аймгийн баяр наадам|Хөвсгөл]]
!10
!10
|1942, 1951, 1956, 1957, 1958, 1959, 1960, 1970, 2007, 2017
|1945, 1950, 1954, 1959, 1961, 1964, 1966, 1968, 1969, 1970
|-
!6.
|[[Булган аймгийн баяр наадам|Булган]]
!9
!5
|1931, 1939, 1941, 1945, 1946, 1952, 1953, 1954, 1961
|1944, 1951, 1955, 1971, 2007
|-
!7.
|[[Өвөрхангай аймгийн баяр наадам|Өвөрхангай]]
!8
!15
|1927, 1978, 1980, 1983, 1984, 1985, 2006, 2008
|1928, 1938, 1947, 1948, 1956, 1981, 1986, 1987, 1988, 1990, 1998, 1999, 2003, 2005, 2009
|-
!8.
|[[Завхан аймгийн наадам|Завхан]]
!3
!7
|1924, 1930, 1933
|1927, 1929, 1931, 1939, 1942, 2013, 2014
|-
!9.
|[[Говь-Алтай аймгийн баяр наадам|Говь-Алтай]]
!2
!4
|1947, 1948
|1949, 1953, 1957, 2008
|-
!10.
|[[Сэлэнгэ аймгийн баяр наадам|Сэлэнгэ]]
!2
!2
|1921, 2013
|1933, 2011
|-
!11.
|[[Дорнод аймгийн баяр наадам|Дорнод]] 
!2
!2
|1936, 1937
|1940, 1941
|-
!12.
|[[Ховд аймгийн баяр наадам|Ховд]]
!2
!-
|1940,2022
|
|-
!13.
|[[Баянхонгор аймгийн баяр наадам|Баянхонгор]]
!1
!1
|1949
|1991
|-

!14.
|[[Өмнөговь аймгийн наадам|Өмнөговь]]
!1
!-
|1969
|
|-
!15.
|[[Говьсүмбэр аймгийн баяр наадам|Говь-Сүмбэр]]
!-
!1
|
|2006
|-
!16.
|[[Баян-Өлгий аймгийн баяр наадам|Баян-Өлгий]]
!-
!-
|
|
|-
!17.
|[[Дархан-Уул аймгийн баяр наадам|Дархан-Уул]]
!-
!-
|
|
|-
!18.
|[[Дорноговь аймгийн баяр наадам|Дорноговь]]
!-
!-
|
|
|-
!19.
|[[Дундговь аймгийн баяр наадам|Дундговь]]
!-
!-
|
|
|-
!20.
|[[Орхон аймгийн баяр наадам|Орхон]]
!-
!-
|
|
|-
!21.
|[[Сүхбаатар аймгийн баяр наадам|Сүхбаатар]]
!-
!-
|
|
|}


==== Түрүү, үзүүрт нэг аймгийн бөхчүүд ====
Улсын баяр наадамд нэг аймгийн харъяат бөхчүүд үлдсэн тохиолдол: 

* 1922 онд Архангай аймгийн харьяат улсын аварга Г.Вандан, улсын арслан Д.Далантай нар
* 1926 онд Архангай аймгийн харьяат даян аварга Н.Жамъян, улсын арслан Ш.Төмөрбаатар нар
* 1943 онд Архангай аймгийн харьяат улсын арслан Д.Лувсанжамц, улсын арслан Ц.Содов нар
* 1959 онд Хөвсгөл аймгийн харьяат дархан аварга Д.Дамдин, улсын арслан Ц.Бадамсэрээжид нар
* 1962 онд Архангай аймгийн харьяат улсын арслан Д.Жамц, улсын арслан Ж.Чойжилсүрэн нар
* 1970 онд Хөвсгөл аймгийн харьяат дархан аварга Д.Дамдин, улсын аварга Ч.Бээжин нар
* 1976 онд Төв аймгийн харьяат улсын аварга Д.Хадбаатар, улсын арслан П.Дагвасүрэн нар
* 1982 онд Увс аймгийн харьяат дархан аварга Х.Баянмөнх, улсын арслан М.Мөнгөн нар
* 2016 онд Архангай аймгийн харьяат улсын аварга Ч.Санжаадамба, улсын арслан Р.Пүрэвдагва 
* 2020 онд Увс аймгийн харьяат улсын аварга П.Бүрэнтөгс, Даян аварга Н.Батсуурь нар тус тус үлдэж байжээ.

==== Түрүү, үзүүрт нэг сумын бөхчүүд ====
Улсын баяр наадамд нэг аймгийн нэг сумын бөхчүүд үлдсэн тохиолдол:

* 1943 онд Архангай аймгийн Хайрхан сумын харьяат улсын арслан Д.Лувсанжамц, улсын арслан Ц.Содов нар
* 1959 онд Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын харьяат дархан аварга Д.Дамдин, улсын арслан Ц.Бадамсэрээжид нар
* 1970 онд Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын харьяат дархан аварга Д.Дамдин, улсын аварга Ч.Бээжин нар тус тус үлдэж байжээ.

==== Хамгийн залуу начингууд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Он
!Цол
!Бөхийн нэр
!Харьяалал
!Нас
|-
!1994
|Залуу бөх 
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
!20
|-
!1995
|Залуу бөх
|[[Цогт-Очирын Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
!21
|-
!1996
|Цэргийн начин
|[[Нинжээгийн Алтансүх]]
|Архангай Батцэнгэл
!22
|-
!1997
|Залуу бөх
|[[Гунгаагийн Элбэг]]
|Хөвсгөл Улаан-Уул
!23
|-
!1998
|Аймгийн арслан
|[[Батжаргалын Ганбат]]
|Увс Баруунтуруун
!22
|-
!1999
|Залуу бөх
|[[Долгорсүрэнгийн Сэржбүдээ]]
|Өвөрхангай Хужирт
!23
|-
!2000
|Аймгийн арслан
|[[Батжаргалын Одхүү]]
|Хэнтий Баянхутаг
!23
|-
!2001
|Аймгийн арслан
|[[Хадбаатарын Мөнхбаатар]]
|Хөвсгөл Шинэ-Идэр
!20
|-
!2002
|Аймгийн арслан
|[[Дагвадоржийн Азжаргал]]
|Говьсүмбэр Сүмбэр
!24
|-
!2003
|Аймгийн заан
|[[Жүгдэрийн Гансүх]]
|Дорнод Халхгол
!22
|-
!2004
|Аймгийн начин 
|[[Түвшинтөрийн Энхтуяа]]
|Өмнөговь Баян-Овоо
!22
|-
!2005
|Аймгийн арслан
|[[Даш-Очирын Батболд]]
|Баянхонгор Баянбулаг
!26
|-
!2006
|Аймгийн арслан
|[[Мөнхсайханы Өсөхбаяр]]
|Булган Бүрэгхангай
!22
|-
!2007
|Аймгийн арслан
|[[Жанцангийн Бат-Эрдэнэ]]
|Говь-Алтай Цээл
!21
|-
!2008
|Аймгийн арслан
|[[Шоовдойхүүгийн Тогтохбаяр]]
|Говь-Алтай Жаргалан
!27
|-
!2009
|Аймгийн хурц арслан
|[[Цэдэвийн Содномдорж]]
|Хөвсгөл Тосонцэнгэл
!23
|-
!2010
|Аймгийн арслан
|[[Бямбадоржийн Заяамандах]]
|Ховд Чандмань
!23
|-
!2011
|Аймгийн арслан
|[[Амарын Батмөнх]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
!22
|-
!2012
|Аймгийн заан
|[[Болдпүрэвийн Сугаржаргал]]
|Өвөрхангай Хархорин
!23
|-
!2013
|Аймгийн арслан
|[[Төрөөгийн Баасанхүү]]
|Увс Тэс
!24
|-
!2014
|Цэргийн арслан
|[[Базаргүрийн Бадамсүрэн]]
|Завхан Алдархаан
!24
|-
!2015
|Аймгийн арслан
|[[Эрдэнэбатын Даш]]
|Дундговь Эрдэнэдалай
!23
|-
!2016
|Аймгийн арслан
|[[Доржийн Анар]]
|Дорнод Дашбалбар
!24
|-
!2017
|Аймгийн арслан
|[[Бередмуратын Серик]]
|Баян-Өлгий Улаанхус
!23
|-
!2018
|Аймгийн арслан
|[[Батбаярын Даваа-Очир]]
|Хөвсгөл Их-Уул
!25
|-
!2019
|Аймгийн хурц арслан
|[[Баярсайханы Орхонбаяр]]
|Сэлэнгэ Цагааннуур
!21
|-
!2020
|Аймгийн арслан
|[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Хайрхан
!25
|-
!2022
|Аймгийн заан
|Энхтүвшингийн Батмагнай
|Баянхонгор Жинст
!21
|}

==== [[Улсын цолтой бөхчүүдийн эрэмбэ]] ====

== Монголын оюутан залуучуудын анхдугаар наадам ==
1959 онд “Монголын оюутан, залуучуудын анхдугаар их наадам&quot; улс орон даяар өргөн хүрээнд явагдаж, төв орон нутгаас шалгарсан олон багууд шигшээ тэмцээнд хүрэлцэн ирж оролцжээ. Энэхүү &quot; Монголын оюутан, залуучуудын анхдугаар их наадам &quot;-ын үеэр Спортын төв ордоны нээлт болж энэхүү ордондоо анхны тэмцээнүүдээ зохиов. Монгол Улсын Их сургуулийн биеийн тамирын тэнхимийн дэргэд 1959 онд анхны их дээд сургуулийн “Спорт клуб&quot; үүд хаалгаа нээв.

&quot; Монголын оюутан, залуучуудын анхдугаар их наадам &quot; -ын хүрээнд үндэсний бөхийн барилдааныг зохион байгуулж аймаг, бүсээс шалгарсан гучин долоон бөхийн барилдааныг тойргийн журмаар барилдуулан зарим амжилттай барилдсан бөхчүүдэд улсын цол олгосон билээ.

== Монголын бүх ард түмний спартакиад ==

== Улсын аварга шалгаруулах барилдаан ==

== Тэмдэглэл ==
[[Ангилал:Монголын баяр|!жагсаалт]]
[[Ангилал:Улсын наадмын барилдаан|!жагсаалт]]
&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>6hmr2sv59o5lx5cfp7tp329rd0ozxs1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709737</id>
      <parentid>709735</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T05:23:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>124.158.95.139</ip>
      </contributor>
      <comment>/* 2000- 2020 оны наадам */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39597" xml:space="preserve">== ''Улсын баяр наадам'' ==
Монгол үндэсний их баяр наадам нь эртний уламжлалтай Монгол түмний их түүхийг агуулсан арвин их түүх билээ. Монгол түмэн хотол олноороо цэнгэн баярладаг, өргөн дэлгэр утгаараа улсын цол олгож байсан Долоон хошуу даншиг наадам, Уул тайлгын наадам буюу Арван засгийн наадам болон Цэргийн наадам бүгд улсын хэмжээний том наадам билээ.  '''VIII''' '''Богд''' '''Живзундамба Агваанлувсанчойжинямданзанванчүг''' (1869-1924 )-ийг нас барсны дараагаар Уул тайлгын наадам буюу Арван засгийн наадмыг отголж, Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсаа тунхаглан тусгаар тогтсоны дараа Улсын II бага хурлаас Уул тайлгын наадам буюу Арван засгийн наадам, Цэргийн наадам хоёрыг хамтруулан Ардын наадам болгон Нийслэл хүрээг чөлөөлсөн гэх өдөр буюу 1921 оны билгийн тооллын зургаан сарын шинийн зургаан нь аргын тооллын долоон сарын арван нэгэн байсан тул баяр наадмыг жил бүрийн энэ өдөр бөх барилдуулан, морь уралдуулан, сур харвуулж эрийн гурван наадам зохион байгуулах шийдвэрийг 1925 оны таван сарын арван тавны өдрийн Засгийн газрын тогтоолоор баталжээ.

Монгол улс олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн буюу 1946 оноос Ардын наадмыг өөрчлөн &quot; Ардын хувьсгал ялсны ой &quot; гэж тэмдэглэх болсон бөгөөд 1990 оны Ардчилсан хувьсгал ялан улмаар Монгол улс нэг нийгэмээс нөгөө нийгэмд шилжин хоёр намын тогтолцоо үйлчилж бүх орон даяар сонгуульт ажил зохион байгуулагдсан бөгөөд 1996 оны Улсын Их Хурлын сонгуульд Ардчилсан хүчин ялснаар тэр жилийн наадмыг Монголын тулгар төр байгуулагдсаны 790 жилийн ой болгон өргөн дэлгэр тэмдэглэсэн.

Улмаар 2006 онд &quot; Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ой болгон &quot; өргөн дэлгэр тэмдэглэсэн бөгөөд одоогоор улсын баяр наадмыг Ардын хувьсгалын ой, Тулгар төрийн ой, Их Монгол улсын байгуулагдсаны ой зэрэг тодотголтой хамтруулан тэмдэглэж байна.

==== Улсын наадамд түрүүлж, үзүүрлэсэн бөхчүүд ====

===== 1925-1999 оны наадам =====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Он
! colspan=&quot;3&quot; |Түрүүлсэн бөх
! colspan=&quot;3&quot; |Үзүүрлэсэн бөх
|-
|''Цол''
|''Овог нэр''
|''Харьяалал''
|''Цол'' 
|''Овог нэр'' 
|''Харьяалал''
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1925|1925]]
|У.ав
|[[Ганжууржавын Самдан]]
|Хэнтий Баянхутаг
|Да.ав
|[[Нацагийн Жамъян]]
|Архангай Цахир
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1926|1926]]
|Да.ав
|[[Нацагийн Жамъян]]
|Архангай Цахир
|У.арс
|[[Шагжийн Төмөрбаатар]]
|Архангай Тариат
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1927|1927]]
|У.арс
|[[Ономжавын Аюур]]
|Өвөрхангай Сант
|У.арс
|[[Санжмятавын Шагж]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1928|1928]]
|Да.ав
|[[Нацагийн Жамъян]]
|Архангай Цахир
|У.арс
|[[Ономжавын Аюур]]
|Өвөрхангай Сант
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1929|1929]]
|У.арс
|[[Баясахын Банзар]]
|Архангай Өлзийт
|У.арс
|[[Санжмятавын Шагж]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1930|1930]]
|У.арс
|[[Санжмятавын Шагж]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|У.арс
|[[Баясахын Банзар]]
|Архангай Өлзийт
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1931|1931]]
|У.арс
|[[Мангалын Бэх-Очир]]
|Булган Сэлэнгэ
|У.арс
|[[Маамын Лхагва]]
|Завхан Идэр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1932|1932]]
|У.арс
|[[Пэлжидийн Бат-Очир]]
|Төв Дэлгэрхаан
|У.з
|[[Долгорын Содном]]
|Архангай Хашаат
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1933|1933]]
|У.арс
|[[Маамын Лхагва]]
|Завхан Идэр
|У.арс
|[[Дамдинсүрэнгийн Данзан]]
|Сэлэнгэ Цагааннуур
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1934|1934]]
|У.арс
|[[Хүрэлийн Дэлэг]]
|Архангай Өлзийт
|У.арс
|[[Лувсанмөрийн Чимэд]]
|Төв Мөнгөнморьт
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1935|1935]]
|У.арс
|[[Лувсанмөрийн Чимэд]]
|Төв Мөнгөнморьт
|У.з
|[[Шаравын Гомбосүрэн]]
|Архангай Цэнхэр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1936|1936]]
|У.арс
|[[Лхамжавын Балсан]]
|Дорнод Чойбалсан
|У.арс
|[[Лувсанмөрийн Чимэд]]
|Төв Мөнгөнморьт
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1937|1937]]
|У.арс
|[[Шагдарын Гэлэг]]
|Дорнод Гурванзагал
|У.арс
|[[Довчингийн Лувсанжамц]]
|Архангай Хайрхан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1938|1938]]
|У.арс
|[[Баатарын Төрбат]]
|Архангай Жаргалант
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]]
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1939|1939]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|У.арс
|[[Маамын Лхагва]]
|Завхан Идэр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1940|1940]]
|У.арс
|[[Шаравын Ванчинхүү]]
|Ховд Буянт
|У.арс
|[[Учралын Дамчаа]]
|Дорнод Чойбалсан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1941|1941]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|У.арс
|[[Хасын Өлзийсайхан]]
|Дорнод Халхгол
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1942|1942]]
|У.арс
|[[Өлзийтийн Чүлтэмсүрэн]]
|Хөвсгөл Түнэл
|У.арс
|[[Шагдарын Санжсүрэн]]
|Завхан Сантмаргац
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1943|1943]]
|У.арс
|[[Довчингийн Лувсанжамц]]
|Архангай Хайрхан
|У.арс
|[[Цэнджавын Содов]]
|Архангай Хайрхан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1944|1944]]
|Да.ав
|[[Цэдэндоржийн Чимэд-Очир]]
|Архангай Хайрхан
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1945|1945]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|У.ав
|[[Жамсрангийн Цэвээнравдан]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1946|1946]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|Да.ав
|[[Цэдэндоржийн Чимэд-Очир]]
|Архангай Хайрхан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1947|1947]]
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|У.арс
|[[Гялдангийн Цоодол]]
|Өвөрхангай Гучин-Ус
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1948|1948]]
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|У.арс
|[[Гялдангийн Цоодол]]
|Өвөрхангай Гучин-Ус
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1949|1949]]
|У.арс
|[[Пагмын Аюуш|Пагамын Аюуш]]
|Баянхонгор Богд
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1950|1950]]
|Да.ав
|[[Цэдэндоржийн Чимэд-Очир]]
|Архангай Хайрхан
|У.арс
|[[Өлзийтийн Чүлтэмсүрэн]]
|Хөвсгөл Түнэл
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1951|1951]]
|У.ав
|[[Жамсрангийн Цэвээнравдан]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1952|1952]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|Да.ав
|[[Цэдэндоржийн Чимэд-Очир]]
|Архангай Хайрхан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1953|1953]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1954|1954]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|У.арс
|[[Цэрэннадмидын Бадамсэрээжид]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1955|1955]]
|У.арс
|[[Самдангийн Оргодол]]
|Төв Баян-Өнжүүл
|У.з
|[[Балжингийн Бадам]]
|Булган Тэшиг
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1956|1956]]
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|У.арс
|[[Сүнрэвийн Самданжигмэд]]
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1957|1957]]
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1958|1958]]
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|У.арс
|[[Жалбуугийн Чойжилсүрэн]]
|Архангай Өлзийт
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1959|1959]]
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|У.арс
|[[Цэрэннадмидын Бадамсэрээжид]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1960|1960]]
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|У.з
|[[Цэндийн Гомбодорж]]
|Архангай Хашаат
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1961|1961]]
|Да.ав
|[[Сэрээтэрийн Цэрэн]]
|Булган Сайхан
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1962 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1962]]
|У.арс
|[[Далайн Жамц]]
|Архангай Хотонт
|У.арс
|[[Жалбуугийн Чойжилсүрэн]]
|Архангай Өлзийт
|-
|[[1963 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1963]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|У.арс
|[[Уламбаярын Мижиддорж]]
|Архангай Хашаат
|-
|[[1964 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1964]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|У.ав
|[[Чойжилын Бээжин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1965 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1965]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|-
|[[1966 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1966]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1967 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1967]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|-
|[[1968 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1968]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1969 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1969]]
|У.арс
|[[Гомбо-Аюушийн Дэмүүл]]
|Өмнөговь Манлай
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1970 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1970]]
|У.ав
|[[Чойжилын Бээжин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1971 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1971]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Да.ав
|[[Сэрээтэрийн Цэрэн]]
|Булган Сайхан
|-
|[[1972 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1972]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|-
|[[1973 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1973]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|У.арс
|[[Пүрэвийн Дагвасүрэн]]
|Төв Батсүмбэр
|-
|[[1974 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1974]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|-
|[[1975 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1975]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|-
|[[1976 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1976]]
|У.ав
|[[Дагвацэрэнгийн Хадбаатар]]
|Төв Угтаалцайдам
|У.арс
|[[Пүрэвийн Дагвасүрэн]]
|Төв Батсүмбэр
|-
|[[1977 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1977]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|У.арс
|[[Пүрэвийн Дагвасүрэн]]
|Төв Батсүмбэр
|-
|[[1978 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1978]]
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|-
|[[1979 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1979]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|У.ав
|[[Дагвацэрэнгийн Хадбаатар]]
|Төв Угтаалцайдам
|-
|[[1980 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1980]]
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|-
|[[1981 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1981]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[1982 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1982]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|У.арс
|[[Мядагийн Мөнгөн]]
|Увс Давст
|-
|[[1983 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1983]]
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|У.ав
|[[Дагвацэрэнгийн Хадбаатар]]
|Төв Угтаалцайдам
|-
|[[1984 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1984]]
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|У.арс
|[[Мядагийн Мөнгөн]]
|Увс Давст
|-
|[[1985 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1985]]
|У.арс
|[[Бандийн Ганбаатар]]
|Өвөрхангай Баян-Өндөр
|У.ав
|[[Дагвацэрэнгийн Хадбаатар]]
|Төв Угтаалцайдам
|-
|[[1986 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1986]]
|Д.ав
|[[Дагвацэрэнгийн Хадбаатар]] 
|Төв Угтаалцайдам
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[1987 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1987]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[1988 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1988]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[1989 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1989]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.ав
|[[Одвогийн Балжинням]]
|Увс Наранбулаг
|-
|[[1990 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1990]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[МНТ-ны 750 жилийн ойн даншиг наадам|1990]]&lt;ref&gt;Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутагт зохион байгуулагдсан &quot; Монголын нууц товчоо &quot; -ны 750 жилийн ойн даншиг баяр наадам&lt;/ref&gt;
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|-
|[[1991 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1991]]
|У.ав
|[[Одвогийн Балжинням]]
|Увс Наранбулаг
|У.арс
|[[Пунцагийн Сүхбат]]
|Баянхонгор Баян-Овоо
|-
|[[1992 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1992]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган
|-
|[[1993 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1993]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган
|-
|[[1994 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1994]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.ав
|[[Одвогийн Балжинням]]
|Увс Наранбулаг
|-
|[[1995 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1995]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган
|-
|[[1996 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1996]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган
|-
|[[1997 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1997]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган
|-
|[[1998 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1998]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|[[1999 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1999]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|}
===== 2000- 2020 оны наадам =====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Он
! colspan=&quot;3&quot; |Түрүүлсэн бөх
! colspan=&quot;3&quot; |Үзүүрлэсэн бөх
|-
|''Цол''
|''Овог нэр''
|''Харьяалал''
|''Цол'' 
|''Овог нэр'' 
|''Харьяалал''
|-
|[[2000 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2000]]
|Д.ав
|[[Агваансамдангийн Сүхбат]]
|Төв Сэргэлэн
|У.г
|[[Баянмөнхийн Гантогтох]]
|Увс Хяргас
|-
|[[2001 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2001]]
|Д.ав
|[[Агваансамдангийн Сүхбат]]
|Төв Сэргэлэн
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|-
|[[2002 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2002]]
|Д.ав
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]]
|Архангай Батцэнгэл
|У.г
|[[Баянмөнхийн Гантогтох]]
|Увс Хяргас
|-
|[[2003 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2003]]
|Д.ав
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]]
|Архангай Батцэнгэл
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|[[2004 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2004]]
|Д.ав
|[[Агваансамдангийн Сүхбат]]
|Төв Сэргэлэн
|У.г
|[[Баянмөнхийн Гантогтох]]
|Увс Хяргас
|-
|[[2005 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2005]]
|Д.ав
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]]
|Архангай Батцэнгэл
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|[[2006 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2006]]
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|У.арс
|[[Дагвадоржийн Азжаргал]]
|Говь-Сүмбэр Сүмбэр
|-
|[[2007 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2007]]
|У.арс
|[[Хадбаатарын Мөнхбаатар]]
|Хөвсгөл Шинэ-Идэр
|У.г
|[[Ишдоржийн Доржсамбуу]]
|Булган Гурванбулаг
|-
|[[2008 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2008]]
|У.арс
|[[Доржпаламын Ганхуяг]]
|Өвөрхангай Зүүнбаян-Улаан
|У.г
|[[Нямдоржийн Ганбаатар]]
|Говь-Алтай Чандмань
|-
|[[2009 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2009]]
|Д.ав
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]]
|Архангай Батцэнгэл
|У.арс
|[[Доржпаламын Ганхуяг]]
|Өвөрхангай Зүүнбаян-Улаан
|-
|[[2010 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2010]]
|У.арс
|[[Батжаргалын Ганбат]]
|Увс Баруунтуруун
|Д.ав
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]] 
|Архангай Батцэнгэл
|-
|[[2011 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2011]]
|У.ав
|[[Сүхбаатарын Мөнхбат]]
|Увс Баруунтуруун
|У.ав
|[[Гунаажавын Эрхэмбаяр]]
|Сэлэнгэ Мандал
|-
|[[2012 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2012]]
|У.ав
|[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]]
|Увс Давст
|У.г
|[[Дамбийн Рагчаа]]
|Архангай Булган
|-
|[[2013 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2013]]
|У.ав
|[[Гунаажавын Эрхэмбаяр]]
|Сэлэнгэ Мандал
|У.г
|[[Батнасангийн Гончигдамба]]
|Завхан Их-Уул
|-
|[[2014 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2014]]
|Даян.ав
|[[Намсрайжавын Батсуурь]]
|Увс Ховд
|У.г
|[[Ширбазарын Жаргалсайхан]]
|Завхан Идэр
|-
|[[2015 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2015]]
|У.арс
|[[Энхтөгсийн Оюунболд]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]]
|Увс Давст
|-
|[[2016 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2016]]
|У.ав
|[[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба]]
|Архангай Хашаат
|У.арс
|[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]]
|Архангай Булган
|-
|[[2017 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2017]]
|У.арс
|[[Цэдэвийн Содномдорж]]
|Хөвсгөл Тосонцэнгэл
|У.г
|[[Өлзийтогтохын Бат-Орших]]
|Увс Улаангом
|-
|[[2018 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2018]]
|Даян.ав
|[[Намсрайжавын Батсуурь]]
|Увс Ховд
|У.ав
|[[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба]]
|Архангай Хашаат
|-
|[[2019 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2019]]
|Даян.ав
|[[Намсрайжавын Батсуурь]]
|Увс Ховд
|У.арс
|Даян.ав
|[[Намсрайжавын Батсуурь]]
|Увс Ховд
|-
|[[2020 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2020]]
|У.ав
|[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]]
|Увс Давст
|Даян.ав
|[[Намсрайжавын Батсуурь]]
|Увс Ховд
|-
|2022
|У.ав
|Оргихын Хангай
|Ховд Буянт
|У.арс
|Баярсайханы Орхонбаяр
|Сэлэнгэ Цагааннуур
|}

==== Түрүү, үзүүр хүртсэн аймгуудын эрэмбэ ====
Улсын баяр наадмаас түрүү, үзүүр хүртсэн тоогоор аймгуудыг эрэмбэлвэл хорин нэгэн аймгаа Увсын цэнхэр хязгаарын хүчтэнүүд магнайлж, Арын сайхан Архангай хүчитнүүд удаалж Хэнтий, Төв, Хөвсгөл аймгууд айргийн тавд багтаж байна. Хорин нэгэн аймгаас одоогоор Баян-Өлгий, Дархан-Уул, Дорноговь, Дундговь, Орхон, Сүхбаатар аймгуудын хүчтэнүүд улсын баяр наадмаас түрүү, үзүүр хүртээгүй байна.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Д\д
!Аймгуудын нэр
!Түрүү
!Үзүүр
!Түрүүлсэн он
!Үзүүрлэсэн он
|-
!1.
|[[Увс аймгийн баяр наадам|Увс]]
!18
!14
|1968, 1971, 1972, 1973, 1975, 1977, 1979, 1981, 1982, 1987, 1991, 2010, 2011, 2012, 2014, 2018, 2019, 2020
|1965, 1967, 1974, 1982, 1984, 1989, 1990&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;, 1994, 2000, 2002, 2004, 2015, 2017, 2020 
|-
!2.
|[[Архангайн наадам|Архангай]]
!16
!24
|1922, 1923, 1926, 1928, 1929, 1934, 1938, 1943, 1944, 1950, 1962, 2002, 2003, 2005, 2009, 2016
|1922, 1925, 1926, 1930, 1932, 1935, 1937, 1943, 1946, 1952, 1958, 1960, 1962, 1963
1992, 1993, 1995, 1996, 1997, 2010, 2012, 2016, 2018, 2020
|-
!3.
|[[Төв аймгийн баяр наадам|Төв]]
!14
!13
|1932, 1935, 1955, 1963, 1964, 1965, 1966, 1967, 1974, 1976, 1986, 2000, 2001, 2004
|1921, 1934, 1936, 1972, 1973, 1975, 1976, 1977, 1978, 1979, 1980, 1983, 1985
|- 
!4.
|[[Хэнтий аймгийн баяр наадам|Хэнтий]]
!14
!3
|1925, 1988, 1989, 1990, 1990&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;, 1992, 1993, 1994, 1995, 1996, 1997, 1998, 1999, 2015
|1923, 1924, 2001
|- 
!5.
|[[Хөвсгөл аймгийн баяр наадам|Хөвсгөл]]
!10
!10
|1942, 1951, 1956, 1957, 1958, 1959, 1960, 1970, 2007, 2017
|1945, 1950, 1954, 1959, 1961, 1964, 1966, 1968, 1969, 1970
|-
!6.
|[[Булган аймгийн баяр наадам|Булган]]
!9
!5
|1931, 1939, 1941, 1945, 1946, 1952, 1953, 1954, 1961
|1944, 1951, 1955, 1971, 2007
|-
!7.
|[[Өвөрхангай аймгийн баяр наадам|Өвөрхангай]]
!8
!15
|1927, 1978, 1980, 1983, 1984, 1985, 2006, 2008
|1928, 1938, 1947, 1948, 1956, 1981, 1986, 1987, 1988, 1990, 1998, 1999, 2003, 2005, 2009
|-
!8.
|[[Завхан аймгийн наадам|Завхан]]
!3
!7
|1924, 1930, 1933
|1927, 1929, 1931, 1939, 1942, 2013, 2014
|-
!9.
|[[Говь-Алтай аймгийн баяр наадам|Говь-Алтай]]
!2
!4
|1947, 1948
|1949, 1953, 1957, 2008
|-
!10.
|[[Сэлэнгэ аймгийн баяр наадам|Сэлэнгэ]]
!2
!2
|1921, 2013
|1933, 2011
|-
!11.
|[[Дорнод аймгийн баяр наадам|Дорнод]] 
!2
!2
|1936, 1937
|1940, 1941
|-
!12.
|[[Ховд аймгийн баяр наадам|Ховд]]
!2
!-
|1940,2022
|
|-
!13.
|[[Баянхонгор аймгийн баяр наадам|Баянхонгор]]
!1
!1
|1949
|1991
|-

!14.
|[[Өмнөговь аймгийн наадам|Өмнөговь]]
!1
!-
|1969
|
|-
!15.
|[[Говьсүмбэр аймгийн баяр наадам|Говь-Сүмбэр]]
!-
!1
|
|2006
|-
!16.
|[[Баян-Өлгий аймгийн баяр наадам|Баян-Өлгий]]
!-
!-
|
|
|-
!17.
|[[Дархан-Уул аймгийн баяр наадам|Дархан-Уул]]
!-
!-
|
|
|-
!18.
|[[Дорноговь аймгийн баяр наадам|Дорноговь]]
!-
!-
|
|
|-
!19.
|[[Дундговь аймгийн баяр наадам|Дундговь]]
!-
!-
|
|
|-
!20.
|[[Орхон аймгийн баяр наадам|Орхон]]
!-
!-
|
|
|-
!21.
|[[Сүхбаатар аймгийн баяр наадам|Сүхбаатар]]
!-
!-
|
|
|}


==== Түрүү, үзүүрт нэг аймгийн бөхчүүд ====
Улсын баяр наадамд нэг аймгийн харъяат бөхчүүд үлдсэн тохиолдол: 

* 1922 онд Архангай аймгийн харьяат улсын аварга Г.Вандан, улсын арслан Д.Далантай нар
* 1926 онд Архангай аймгийн харьяат даян аварга Н.Жамъян, улсын арслан Ш.Төмөрбаатар нар
* 1943 онд Архангай аймгийн харьяат улсын арслан Д.Лувсанжамц, улсын арслан Ц.Содов нар
* 1959 онд Хөвсгөл аймгийн харьяат дархан аварга Д.Дамдин, улсын арслан Ц.Бадамсэрээжид нар
* 1962 онд Архангай аймгийн харьяат улсын арслан Д.Жамц, улсын арслан Ж.Чойжилсүрэн нар
* 1970 онд Хөвсгөл аймгийн харьяат дархан аварга Д.Дамдин, улсын аварга Ч.Бээжин нар
* 1976 онд Төв аймгийн харьяат улсын аварга Д.Хадбаатар, улсын арслан П.Дагвасүрэн нар
* 1982 онд Увс аймгийн харьяат дархан аварга Х.Баянмөнх, улсын арслан М.Мөнгөн нар
* 2016 онд Архангай аймгийн харьяат улсын аварга Ч.Санжаадамба, улсын арслан Р.Пүрэвдагва 
* 2020 онд Увс аймгийн харьяат улсын аварга П.Бүрэнтөгс, Даян аварга Н.Батсуурь нар тус тус үлдэж байжээ.

==== Түрүү, үзүүрт нэг сумын бөхчүүд ====
Улсын баяр наадамд нэг аймгийн нэг сумын бөхчүүд үлдсэн тохиолдол:

* 1943 онд Архангай аймгийн Хайрхан сумын харьяат улсын арслан Д.Лувсанжамц, улсын арслан Ц.Содов нар
* 1959 онд Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын харьяат дархан аварга Д.Дамдин, улсын арслан Ц.Бадамсэрээжид нар
* 1970 онд Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын харьяат дархан аварга Д.Дамдин, улсын аварга Ч.Бээжин нар тус тус үлдэж байжээ.

==== Хамгийн залуу начингууд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Он
!Цол
!Бөхийн нэр
!Харьяалал
!Нас
|-
!1994
|Залуу бөх 
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
!20
|-
!1995
|Залуу бөх
|[[Цогт-Очирын Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
!21
|-
!1996
|Цэргийн начин
|[[Нинжээгийн Алтансүх]]
|Архангай Батцэнгэл
!22
|-
!1997
|Залуу бөх
|[[Гунгаагийн Элбэг]]
|Хөвсгөл Улаан-Уул
!23
|-
!1998
|Аймгийн арслан
|[[Батжаргалын Ганбат]]
|Увс Баруунтуруун
!22
|-
!1999
|Залуу бөх
|[[Долгорсүрэнгийн Сэржбүдээ]]
|Өвөрхангай Хужирт
!23
|-
!2000
|Аймгийн арслан
|[[Батжаргалын Одхүү]]
|Хэнтий Баянхутаг
!23
|-
!2001
|Аймгийн арслан
|[[Хадбаатарын Мөнхбаатар]]
|Хөвсгөл Шинэ-Идэр
!20
|-
!2002
|Аймгийн арслан
|[[Дагвадоржийн Азжаргал]]
|Говьсүмбэр Сүмбэр
!24
|-
!2003
|Аймгийн заан
|[[Жүгдэрийн Гансүх]]
|Дорнод Халхгол
!22
|-
!2004
|Аймгийн начин 
|[[Түвшинтөрийн Энхтуяа]]
|Өмнөговь Баян-Овоо
!22
|-
!2005
|Аймгийн арслан
|[[Даш-Очирын Батболд]]
|Баянхонгор Баянбулаг
!26
|-
!2006
|Аймгийн арслан
|[[Мөнхсайханы Өсөхбаяр]]
|Булган Бүрэгхангай
!22
|-
!2007
|Аймгийн арслан
|[[Жанцангийн Бат-Эрдэнэ]]
|Говь-Алтай Цээл
!21
|-
!2008
|Аймгийн арслан
|[[Шоовдойхүүгийн Тогтохбаяр]]
|Говь-Алтай Жаргалан
!27
|-
!2009
|Аймгийн хурц арслан
|[[Цэдэвийн Содномдорж]]
|Хөвсгөл Тосонцэнгэл
!23
|-
!2010
|Аймгийн арслан
|[[Бямбадоржийн Заяамандах]]
|Ховд Чандмань
!23
|-
!2011
|Аймгийн арслан
|[[Амарын Батмөнх]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
!22
|-
!2012
|Аймгийн заан
|[[Болдпүрэвийн Сугаржаргал]]
|Өвөрхангай Хархорин
!23
|-
!2013
|Аймгийн арслан
|[[Төрөөгийн Баасанхүү]]
|Увс Тэс
!24
|-
!2014
|Цэргийн арслан
|[[Базаргүрийн Бадамсүрэн]]
|Завхан Алдархаан
!24
|-
!2015
|Аймгийн арслан
|[[Эрдэнэбатын Даш]]
|Дундговь Эрдэнэдалай
!23
|-
!2016
|Аймгийн арслан
|[[Доржийн Анар]]
|Дорнод Дашбалбар
!24
|-
!2017
|Аймгийн арслан
|[[Бередмуратын Серик]]
|Баян-Өлгий Улаанхус
!23
|-
!2018
|Аймгийн арслан
|[[Батбаярын Даваа-Очир]]
|Хөвсгөл Их-Уул
!25
|-
!2019
|Аймгийн хурц арслан
|[[Баярсайханы Орхонбаяр]]
|Сэлэнгэ Цагааннуур
!21
|-
!2020
|Аймгийн арслан
|[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Хайрхан
!25
|-
!2022
|Аймгийн заан
|Энхтүвшингийн Батмагнай
|Баянхонгор Жинст
!21
|}

==== [[Улсын цолтой бөхчүүдийн эрэмбэ]] ====

== Монголын оюутан залуучуудын анхдугаар наадам ==
1959 онд “Монголын оюутан, залуучуудын анхдугаар их наадам&quot; улс орон даяар өргөн хүрээнд явагдаж, төв орон нутгаас шалгарсан олон багууд шигшээ тэмцээнд хүрэлцэн ирж оролцжээ. Энэхүү &quot; Монголын оюутан, залуучуудын анхдугаар их наадам &quot;-ын үеэр Спортын төв ордоны нээлт болж энэхүү ордондоо анхны тэмцээнүүдээ зохиов. Монгол Улсын Их сургуулийн биеийн тамирын тэнхимийн дэргэд 1959 онд анхны их дээд сургуулийн “Спорт клуб&quot; үүд хаалгаа нээв.

&quot; Монголын оюутан, залуучуудын анхдугаар их наадам &quot; -ын хүрээнд үндэсний бөхийн барилдааныг зохион байгуулж аймаг, бүсээс шалгарсан гучин долоон бөхийн барилдааныг тойргийн журмаар барилдуулан зарим амжилттай барилдсан бөхчүүдэд улсын цол олгосон билээ.

== Монголын бүх ард түмний спартакиад ==

== Улсын аварга шалгаруулах барилдаан ==

== Тэмдэглэл ==
[[Ангилал:Монголын баяр|!жагсаалт]]
[[Ангилал:Улсын наадмын барилдаан|!жагсаалт]]
&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>5qmyp0a60nbyxeg70a2weqmcgmnwtgm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709738</id>
      <parentid>709737</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T05:23:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>124.158.95.139</ip>
      </contributor>
      <comment>/* 2000- 2020 оны наадам */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39586" xml:space="preserve">== ''Улсын баяр наадам'' ==
Монгол үндэсний их баяр наадам нь эртний уламжлалтай Монгол түмний их түүхийг агуулсан арвин их түүх билээ. Монгол түмэн хотол олноороо цэнгэн баярладаг, өргөн дэлгэр утгаараа улсын цол олгож байсан Долоон хошуу даншиг наадам, Уул тайлгын наадам буюу Арван засгийн наадам болон Цэргийн наадам бүгд улсын хэмжээний том наадам билээ.  '''VIII''' '''Богд''' '''Живзундамба Агваанлувсанчойжинямданзанванчүг''' (1869-1924 )-ийг нас барсны дараагаар Уул тайлгын наадам буюу Арван засгийн наадмыг отголж, Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсаа тунхаглан тусгаар тогтсоны дараа Улсын II бага хурлаас Уул тайлгын наадам буюу Арван засгийн наадам, Цэргийн наадам хоёрыг хамтруулан Ардын наадам болгон Нийслэл хүрээг чөлөөлсөн гэх өдөр буюу 1921 оны билгийн тооллын зургаан сарын шинийн зургаан нь аргын тооллын долоон сарын арван нэгэн байсан тул баяр наадмыг жил бүрийн энэ өдөр бөх барилдуулан, морь уралдуулан, сур харвуулж эрийн гурван наадам зохион байгуулах шийдвэрийг 1925 оны таван сарын арван тавны өдрийн Засгийн газрын тогтоолоор баталжээ.

Монгол улс олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн буюу 1946 оноос Ардын наадмыг өөрчлөн &quot; Ардын хувьсгал ялсны ой &quot; гэж тэмдэглэх болсон бөгөөд 1990 оны Ардчилсан хувьсгал ялан улмаар Монгол улс нэг нийгэмээс нөгөө нийгэмд шилжин хоёр намын тогтолцоо үйлчилж бүх орон даяар сонгуульт ажил зохион байгуулагдсан бөгөөд 1996 оны Улсын Их Хурлын сонгуульд Ардчилсан хүчин ялснаар тэр жилийн наадмыг Монголын тулгар төр байгуулагдсаны 790 жилийн ой болгон өргөн дэлгэр тэмдэглэсэн.

Улмаар 2006 онд &quot; Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ой болгон &quot; өргөн дэлгэр тэмдэглэсэн бөгөөд одоогоор улсын баяр наадмыг Ардын хувьсгалын ой, Тулгар төрийн ой, Их Монгол улсын байгуулагдсаны ой зэрэг тодотголтой хамтруулан тэмдэглэж байна.

==== Улсын наадамд түрүүлж, үзүүрлэсэн бөхчүүд ====

===== 1925-1999 оны наадам =====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Он
! colspan=&quot;3&quot; |Түрүүлсэн бөх
! colspan=&quot;3&quot; |Үзүүрлэсэн бөх
|-
|''Цол''
|''Овог нэр''
|''Харьяалал''
|''Цол'' 
|''Овог нэр'' 
|''Харьяалал''
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1925|1925]]
|У.ав
|[[Ганжууржавын Самдан]]
|Хэнтий Баянхутаг
|Да.ав
|[[Нацагийн Жамъян]]
|Архангай Цахир
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1926|1926]]
|Да.ав
|[[Нацагийн Жамъян]]
|Архангай Цахир
|У.арс
|[[Шагжийн Төмөрбаатар]]
|Архангай Тариат
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1927|1927]]
|У.арс
|[[Ономжавын Аюур]]
|Өвөрхангай Сант
|У.арс
|[[Санжмятавын Шагж]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1928|1928]]
|Да.ав
|[[Нацагийн Жамъян]]
|Архангай Цахир
|У.арс
|[[Ономжавын Аюур]]
|Өвөрхангай Сант
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1929|1929]]
|У.арс
|[[Баясахын Банзар]]
|Архангай Өлзийт
|У.арс
|[[Санжмятавын Шагж]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1930|1930]]
|У.арс
|[[Санжмятавын Шагж]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|У.арс
|[[Баясахын Банзар]]
|Архангай Өлзийт
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1931|1931]]
|У.арс
|[[Мангалын Бэх-Очир]]
|Булган Сэлэнгэ
|У.арс
|[[Маамын Лхагва]]
|Завхан Идэр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1932|1932]]
|У.арс
|[[Пэлжидийн Бат-Очир]]
|Төв Дэлгэрхаан
|У.з
|[[Долгорын Содном]]
|Архангай Хашаат
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1933|1933]]
|У.арс
|[[Маамын Лхагва]]
|Завхан Идэр
|У.арс
|[[Дамдинсүрэнгийн Данзан]]
|Сэлэнгэ Цагааннуур
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1934|1934]]
|У.арс
|[[Хүрэлийн Дэлэг]]
|Архангай Өлзийт
|У.арс
|[[Лувсанмөрийн Чимэд]]
|Төв Мөнгөнморьт
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1935|1935]]
|У.арс
|[[Лувсанмөрийн Чимэд]]
|Төв Мөнгөнморьт
|У.з
|[[Шаравын Гомбосүрэн]]
|Архангай Цэнхэр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1936|1936]]
|У.арс
|[[Лхамжавын Балсан]]
|Дорнод Чойбалсан
|У.арс
|[[Лувсанмөрийн Чимэд]]
|Төв Мөнгөнморьт
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1937|1937]]
|У.арс
|[[Шагдарын Гэлэг]]
|Дорнод Гурванзагал
|У.арс
|[[Довчингийн Лувсанжамц]]
|Архангай Хайрхан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1938|1938]]
|У.арс
|[[Баатарын Төрбат]]
|Архангай Жаргалант
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]]
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1939|1939]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|У.арс
|[[Маамын Лхагва]]
|Завхан Идэр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1940|1940]]
|У.арс
|[[Шаравын Ванчинхүү]]
|Ховд Буянт
|У.арс
|[[Учралын Дамчаа]]
|Дорнод Чойбалсан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1941|1941]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|У.арс
|[[Хасын Өлзийсайхан]]
|Дорнод Халхгол
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1942|1942]]
|У.арс
|[[Өлзийтийн Чүлтэмсүрэн]]
|Хөвсгөл Түнэл
|У.арс
|[[Шагдарын Санжсүрэн]]
|Завхан Сантмаргац
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1943|1943]]
|У.арс
|[[Довчингийн Лувсанжамц]]
|Архангай Хайрхан
|У.арс
|[[Цэнджавын Содов]]
|Архангай Хайрхан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1944|1944]]
|Да.ав
|[[Цэдэндоржийн Чимэд-Очир]]
|Архангай Хайрхан
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1945|1945]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|У.ав
|[[Жамсрангийн Цэвээнравдан]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1946|1946]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|Да.ав
|[[Цэдэндоржийн Чимэд-Очир]]
|Архангай Хайрхан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1947|1947]]
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|У.арс
|[[Гялдангийн Цоодол]]
|Өвөрхангай Гучин-Ус
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1948|1948]]
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|У.арс
|[[Гялдангийн Цоодол]]
|Өвөрхангай Гучин-Ус
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1949|1949]]
|У.арс
|[[Пагмын Аюуш|Пагамын Аюуш]]
|Баянхонгор Богд
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1950|1950]]
|Да.ав
|[[Цэдэндоржийн Чимэд-Очир]]
|Архангай Хайрхан
|У.арс
|[[Өлзийтийн Чүлтэмсүрэн]]
|Хөвсгөл Түнэл
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1951|1951]]
|У.ав
|[[Жамсрангийн Цэвээнравдан]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1952|1952]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|Да.ав
|[[Цэдэндоржийн Чимэд-Очир]]
|Архангай Хайрхан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1953|1953]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1954|1954]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|У.арс
|[[Цэрэннадмидын Бадамсэрээжид]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1955|1955]]
|У.арс
|[[Самдангийн Оргодол]]
|Төв Баян-Өнжүүл
|У.з
|[[Балжингийн Бадам]]
|Булган Тэшиг
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1956|1956]]
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|У.арс
|[[Сүнрэвийн Самданжигмэд]]
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1957|1957]]
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1958|1958]]
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|У.арс
|[[Жалбуугийн Чойжилсүрэн]]
|Архангай Өлзийт
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1959|1959]]
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|У.арс
|[[Цэрэннадмидын Бадамсэрээжид]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1960|1960]]
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|У.з
|[[Цэндийн Гомбодорж]]
|Архангай Хашаат
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1961|1961]]
|Да.ав
|[[Сэрээтэрийн Цэрэн]]
|Булган Сайхан
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1962 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1962]]
|У.арс
|[[Далайн Жамц]]
|Архангай Хотонт
|У.арс
|[[Жалбуугийн Чойжилсүрэн]]
|Архангай Өлзийт
|-
|[[1963 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1963]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|У.арс
|[[Уламбаярын Мижиддорж]]
|Архангай Хашаат
|-
|[[1964 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1964]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|У.ав
|[[Чойжилын Бээжин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1965 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1965]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|-
|[[1966 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1966]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1967 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1967]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|-
|[[1968 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1968]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1969 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1969]]
|У.арс
|[[Гомбо-Аюушийн Дэмүүл]]
|Өмнөговь Манлай
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1970 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1970]]
|У.ав
|[[Чойжилын Бээжин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1971 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1971]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Да.ав
|[[Сэрээтэрийн Цэрэн]]
|Булган Сайхан
|-
|[[1972 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1972]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|-
|[[1973 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1973]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|У.арс
|[[Пүрэвийн Дагвасүрэн]]
|Төв Батсүмбэр
|-
|[[1974 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1974]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|-
|[[1975 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1975]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|-
|[[1976 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1976]]
|У.ав
|[[Дагвацэрэнгийн Хадбаатар]]
|Төв Угтаалцайдам
|У.арс
|[[Пүрэвийн Дагвасүрэн]]
|Төв Батсүмбэр
|-
|[[1977 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1977]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|У.арс
|[[Пүрэвийн Дагвасүрэн]]
|Төв Батсүмбэр
|-
|[[1978 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1978]]
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|-
|[[1979 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1979]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|У.ав
|[[Дагвацэрэнгийн Хадбаатар]]
|Төв Угтаалцайдам
|-
|[[1980 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1980]]
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|-
|[[1981 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1981]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[1982 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1982]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|У.арс
|[[Мядагийн Мөнгөн]]
|Увс Давст
|-
|[[1983 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1983]]
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|У.ав
|[[Дагвацэрэнгийн Хадбаатар]]
|Төв Угтаалцайдам
|-
|[[1984 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1984]]
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|У.арс
|[[Мядагийн Мөнгөн]]
|Увс Давст
|-
|[[1985 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1985]]
|У.арс
|[[Бандийн Ганбаатар]]
|Өвөрхангай Баян-Өндөр
|У.ав
|[[Дагвацэрэнгийн Хадбаатар]]
|Төв Угтаалцайдам
|-
|[[1986 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1986]]
|Д.ав
|[[Дагвацэрэнгийн Хадбаатар]] 
|Төв Угтаалцайдам
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[1987 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1987]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[1988 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1988]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[1989 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1989]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.ав
|[[Одвогийн Балжинням]]
|Увс Наранбулаг
|-
|[[1990 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1990]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[МНТ-ны 750 жилийн ойн даншиг наадам|1990]]&lt;ref&gt;Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутагт зохион байгуулагдсан &quot; Монголын нууц товчоо &quot; -ны 750 жилийн ойн даншиг баяр наадам&lt;/ref&gt;
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|-
|[[1991 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1991]]
|У.ав
|[[Одвогийн Балжинням]]
|Увс Наранбулаг
|У.арс
|[[Пунцагийн Сүхбат]]
|Баянхонгор Баян-Овоо
|-
|[[1992 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1992]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган
|-
|[[1993 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1993]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган
|-
|[[1994 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1994]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.ав
|[[Одвогийн Балжинням]]
|Увс Наранбулаг
|-
|[[1995 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1995]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган
|-
|[[1996 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1996]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган
|-
|[[1997 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1997]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган
|-
|[[1998 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1998]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|[[1999 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1999]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|}
===== 2000- 2020 оны наадам =====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Он
! colspan=&quot;3&quot; |Түрүүлсэн бөх
! colspan=&quot;3&quot; |Үзүүрлэсэн бөх
|-
|''Цол''
|''Овог нэр''
|''Харьяалал''
|''Цол'' 
|''Овог нэр'' 
|''Харьяалал''
|-
|[[2000 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2000]]
|Д.ав
|[[Агваансамдангийн Сүхбат]]
|Төв Сэргэлэн
|У.г
|[[Баянмөнхийн Гантогтох]]
|Увс Хяргас
|-
|[[2001 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2001]]
|Д.ав
|[[Агваансамдангийн Сүхбат]]
|Төв Сэргэлэн
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|-
|[[2002 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2002]]
|Д.ав
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]]
|Архангай Батцэнгэл
|У.г
|[[Баянмөнхийн Гантогтох]]
|Увс Хяргас
|-
|[[2003 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2003]]
|Д.ав
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]]
|Архангай Батцэнгэл
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|[[2004 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2004]]
|Д.ав
|[[Агваансамдангийн Сүхбат]]
|Төв Сэргэлэн
|У.г
|[[Баянмөнхийн Гантогтох]]
|Увс Хяргас
|-
|[[2005 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2005]]
|Д.ав
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]]
|Архангай Батцэнгэл
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|[[2006 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2006]]
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|У.арс
|[[Дагвадоржийн Азжаргал]]
|Говь-Сүмбэр Сүмбэр
|-
|[[2007 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2007]]
|У.арс
|[[Хадбаатарын Мөнхбаатар]]
|Хөвсгөл Шинэ-Идэр
|У.г
|[[Ишдоржийн Доржсамбуу]]
|Булган Гурванбулаг
|-
|[[2008 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2008]]
|У.арс
|[[Доржпаламын Ганхуяг]]
|Өвөрхангай Зүүнбаян-Улаан
|У.г
|[[Нямдоржийн Ганбаатар]]
|Говь-Алтай Чандмань
|-
|[[2009 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2009]]
|Д.ав
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]]
|Архангай Батцэнгэл
|У.арс
|[[Доржпаламын Ганхуяг]]
|Өвөрхангай Зүүнбаян-Улаан
|-
|[[2010 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2010]]
|У.арс
|[[Батжаргалын Ганбат]]
|Увс Баруунтуруун
|Д.ав
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]] 
|Архангай Батцэнгэл
|-
|[[2011 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2011]]
|У.ав
|[[Сүхбаатарын Мөнхбат]]
|Увс Баруунтуруун
|У.ав
|[[Гунаажавын Эрхэмбаяр]]
|Сэлэнгэ Мандал
|-
|[[2012 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2012]]
|У.ав
|[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]]
|Увс Давст
|У.г
|[[Дамбийн Рагчаа]]
|Архангай Булган
|-
|[[2013 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2013]]
|У.ав
|[[Гунаажавын Эрхэмбаяр]]
|Сэлэнгэ Мандал
|У.г
|[[Батнасангийн Гончигдамба]]
|Завхан Их-Уул
|-
|[[2014 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2014]]
|Даян.ав
|[[Намсрайжавын Батсуурь]]
|Увс Ховд
|У.г
|[[Ширбазарын Жаргалсайхан]]
|Завхан Идэр
|-
|[[2015 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2015]]
|У.арс
|[[Энхтөгсийн Оюунболд]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]]
|Увс Давст
|-
|[[2016 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2016]]
|У.ав
|[[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба]]
|Архангай Хашаат
|У.арс
|[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]]
|Архангай Булган
|-
|[[2017 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2017]]
|У.арс
|[[Цэдэвийн Содномдорж]]
|Хөвсгөл Тосонцэнгэл
|У.г
|[[Өлзийтогтохын Бат-Орших]]
|Увс Улаангом
|-
|[[2018 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2018]]
|Даян.ав
|[[Намсрайжавын Батсуурь]]
|Увс Ховд
|У.ав
|[[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба]]
|Архангай Хашаат
|-
|[[2019 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2019]]
|Даян.ав
|[[Намсрайжавын Батсуурь]]
|Увс Ховд
|Даян.ав
|[[Намсрайжавын Батсуурь]]
|Увс Ховд
|-
|[[2020 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2020]]
|У.ав
|[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]]
|Увс Давст
|Даян.ав
|[[Намсрайжавын Батсуурь]]
|Увс Ховд
|-
|2022
|У.ав
|Оргихын Хангай
|Ховд Буянт
|У.арс
|Баярсайханы Орхонбаяр
|Сэлэнгэ Цагааннуур
|}

==== Түрүү, үзүүр хүртсэн аймгуудын эрэмбэ ====
Улсын баяр наадмаас түрүү, үзүүр хүртсэн тоогоор аймгуудыг эрэмбэлвэл хорин нэгэн аймгаа Увсын цэнхэр хязгаарын хүчтэнүүд магнайлж, Арын сайхан Архангай хүчитнүүд удаалж Хэнтий, Төв, Хөвсгөл аймгууд айргийн тавд багтаж байна. Хорин нэгэн аймгаас одоогоор Баян-Өлгий, Дархан-Уул, Дорноговь, Дундговь, Орхон, Сүхбаатар аймгуудын хүчтэнүүд улсын баяр наадмаас түрүү, үзүүр хүртээгүй байна.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Д\д
!Аймгуудын нэр
!Түрүү
!Үзүүр
!Түрүүлсэн он
!Үзүүрлэсэн он
|-
!1.
|[[Увс аймгийн баяр наадам|Увс]]
!18
!14
|1968, 1971, 1972, 1973, 1975, 1977, 1979, 1981, 1982, 1987, 1991, 2010, 2011, 2012, 2014, 2018, 2019, 2020
|1965, 1967, 1974, 1982, 1984, 1989, 1990&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;, 1994, 2000, 2002, 2004, 2015, 2017, 2020 
|-
!2.
|[[Архангайн наадам|Архангай]]
!16
!24
|1922, 1923, 1926, 1928, 1929, 1934, 1938, 1943, 1944, 1950, 1962, 2002, 2003, 2005, 2009, 2016
|1922, 1925, 1926, 1930, 1932, 1935, 1937, 1943, 1946, 1952, 1958, 1960, 1962, 1963
1992, 1993, 1995, 1996, 1997, 2010, 2012, 2016, 2018, 2020
|-
!3.
|[[Төв аймгийн баяр наадам|Төв]]
!14
!13
|1932, 1935, 1955, 1963, 1964, 1965, 1966, 1967, 1974, 1976, 1986, 2000, 2001, 2004
|1921, 1934, 1936, 1972, 1973, 1975, 1976, 1977, 1978, 1979, 1980, 1983, 1985
|- 
!4.
|[[Хэнтий аймгийн баяр наадам|Хэнтий]]
!14
!3
|1925, 1988, 1989, 1990, 1990&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;, 1992, 1993, 1994, 1995, 1996, 1997, 1998, 1999, 2015
|1923, 1924, 2001
|- 
!5.
|[[Хөвсгөл аймгийн баяр наадам|Хөвсгөл]]
!10
!10
|1942, 1951, 1956, 1957, 1958, 1959, 1960, 1970, 2007, 2017
|1945, 1950, 1954, 1959, 1961, 1964, 1966, 1968, 1969, 1970
|-
!6.
|[[Булган аймгийн баяр наадам|Булган]]
!9
!5
|1931, 1939, 1941, 1945, 1946, 1952, 1953, 1954, 1961
|1944, 1951, 1955, 1971, 2007
|-
!7.
|[[Өвөрхангай аймгийн баяр наадам|Өвөрхангай]]
!8
!15
|1927, 1978, 1980, 1983, 1984, 1985, 2006, 2008
|1928, 1938, 1947, 1948, 1956, 1981, 1986, 1987, 1988, 1990, 1998, 1999, 2003, 2005, 2009
|-
!8.
|[[Завхан аймгийн наадам|Завхан]]
!3
!7
|1924, 1930, 1933
|1927, 1929, 1931, 1939, 1942, 2013, 2014
|-
!9.
|[[Говь-Алтай аймгийн баяр наадам|Говь-Алтай]]
!2
!4
|1947, 1948
|1949, 1953, 1957, 2008
|-
!10.
|[[Сэлэнгэ аймгийн баяр наадам|Сэлэнгэ]]
!2
!2
|1921, 2013
|1933, 2011
|-
!11.
|[[Дорнод аймгийн баяр наадам|Дорнод]] 
!2
!2
|1936, 1937
|1940, 1941
|-
!12.
|[[Ховд аймгийн баяр наадам|Ховд]]
!2
!-
|1940,2022
|
|-
!13.
|[[Баянхонгор аймгийн баяр наадам|Баянхонгор]]
!1
!1
|1949
|1991
|-

!14.
|[[Өмнөговь аймгийн наадам|Өмнөговь]]
!1
!-
|1969
|
|-
!15.
|[[Говьсүмбэр аймгийн баяр наадам|Говь-Сүмбэр]]
!-
!1
|
|2006
|-
!16.
|[[Баян-Өлгий аймгийн баяр наадам|Баян-Өлгий]]
!-
!-
|
|
|-
!17.
|[[Дархан-Уул аймгийн баяр наадам|Дархан-Уул]]
!-
!-
|
|
|-
!18.
|[[Дорноговь аймгийн баяр наадам|Дорноговь]]
!-
!-
|
|
|-
!19.
|[[Дундговь аймгийн баяр наадам|Дундговь]]
!-
!-
|
|
|-
!20.
|[[Орхон аймгийн баяр наадам|Орхон]]
!-
!-
|
|
|-
!21.
|[[Сүхбаатар аймгийн баяр наадам|Сүхбаатар]]
!-
!-
|
|
|}


==== Түрүү, үзүүрт нэг аймгийн бөхчүүд ====
Улсын баяр наадамд нэг аймгийн харъяат бөхчүүд үлдсэн тохиолдол: 

* 1922 онд Архангай аймгийн харьяат улсын аварга Г.Вандан, улсын арслан Д.Далантай нар
* 1926 онд Архангай аймгийн харьяат даян аварга Н.Жамъян, улсын арслан Ш.Төмөрбаатар нар
* 1943 онд Архангай аймгийн харьяат улсын арслан Д.Лувсанжамц, улсын арслан Ц.Содов нар
* 1959 онд Хөвсгөл аймгийн харьяат дархан аварга Д.Дамдин, улсын арслан Ц.Бадамсэрээжид нар
* 1962 онд Архангай аймгийн харьяат улсын арслан Д.Жамц, улсын арслан Ж.Чойжилсүрэн нар
* 1970 онд Хөвсгөл аймгийн харьяат дархан аварга Д.Дамдин, улсын аварга Ч.Бээжин нар
* 1976 онд Төв аймгийн харьяат улсын аварга Д.Хадбаатар, улсын арслан П.Дагвасүрэн нар
* 1982 онд Увс аймгийн харьяат дархан аварга Х.Баянмөнх, улсын арслан М.Мөнгөн нар
* 2016 онд Архангай аймгийн харьяат улсын аварга Ч.Санжаадамба, улсын арслан Р.Пүрэвдагва 
* 2020 онд Увс аймгийн харьяат улсын аварга П.Бүрэнтөгс, Даян аварга Н.Батсуурь нар тус тус үлдэж байжээ.

==== Түрүү, үзүүрт нэг сумын бөхчүүд ====
Улсын баяр наадамд нэг аймгийн нэг сумын бөхчүүд үлдсэн тохиолдол:

* 1943 онд Архангай аймгийн Хайрхан сумын харьяат улсын арслан Д.Лувсанжамц, улсын арслан Ц.Содов нар
* 1959 онд Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын харьяат дархан аварга Д.Дамдин, улсын арслан Ц.Бадамсэрээжид нар
* 1970 онд Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын харьяат дархан аварга Д.Дамдин, улсын аварга Ч.Бээжин нар тус тус үлдэж байжээ.

==== Хамгийн залуу начингууд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Он
!Цол
!Бөхийн нэр
!Харьяалал
!Нас
|-
!1994
|Залуу бөх 
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
!20
|-
!1995
|Залуу бөх
|[[Цогт-Очирын Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
!21
|-
!1996
|Цэргийн начин
|[[Нинжээгийн Алтансүх]]
|Архангай Батцэнгэл
!22
|-
!1997
|Залуу бөх
|[[Гунгаагийн Элбэг]]
|Хөвсгөл Улаан-Уул
!23
|-
!1998
|Аймгийн арслан
|[[Батжаргалын Ганбат]]
|Увс Баруунтуруун
!22
|-
!1999
|Залуу бөх
|[[Долгорсүрэнгийн Сэржбүдээ]]
|Өвөрхангай Хужирт
!23
|-
!2000
|Аймгийн арслан
|[[Батжаргалын Одхүү]]
|Хэнтий Баянхутаг
!23
|-
!2001
|Аймгийн арслан
|[[Хадбаатарын Мөнхбаатар]]
|Хөвсгөл Шинэ-Идэр
!20
|-
!2002
|Аймгийн арслан
|[[Дагвадоржийн Азжаргал]]
|Говьсүмбэр Сүмбэр
!24
|-
!2003
|Аймгийн заан
|[[Жүгдэрийн Гансүх]]
|Дорнод Халхгол
!22
|-
!2004
|Аймгийн начин 
|[[Түвшинтөрийн Энхтуяа]]
|Өмнөговь Баян-Овоо
!22
|-
!2005
|Аймгийн арслан
|[[Даш-Очирын Батболд]]
|Баянхонгор Баянбулаг
!26
|-
!2006
|Аймгийн арслан
|[[Мөнхсайханы Өсөхбаяр]]
|Булган Бүрэгхангай
!22
|-
!2007
|Аймгийн арслан
|[[Жанцангийн Бат-Эрдэнэ]]
|Говь-Алтай Цээл
!21
|-
!2008
|Аймгийн арслан
|[[Шоовдойхүүгийн Тогтохбаяр]]
|Говь-Алтай Жаргалан
!27
|-
!2009
|Аймгийн хурц арслан
|[[Цэдэвийн Содномдорж]]
|Хөвсгөл Тосонцэнгэл
!23
|-
!2010
|Аймгийн арслан
|[[Бямбадоржийн Заяамандах]]
|Ховд Чандмань
!23
|-
!2011
|Аймгийн арслан
|[[Амарын Батмөнх]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
!22
|-
!2012
|Аймгийн заан
|[[Болдпүрэвийн Сугаржаргал]]
|Өвөрхангай Хархорин
!23
|-
!2013
|Аймгийн арслан
|[[Төрөөгийн Баасанхүү]]
|Увс Тэс
!24
|-
!2014
|Цэргийн арслан
|[[Базаргүрийн Бадамсүрэн]]
|Завхан Алдархаан
!24
|-
!2015
|Аймгийн арслан
|[[Эрдэнэбатын Даш]]
|Дундговь Эрдэнэдалай
!23
|-
!2016
|Аймгийн арслан
|[[Доржийн Анар]]
|Дорнод Дашбалбар
!24
|-
!2017
|Аймгийн арслан
|[[Бередмуратын Серик]]
|Баян-Өлгий Улаанхус
!23
|-
!2018
|Аймгийн арслан
|[[Батбаярын Даваа-Очир]]
|Хөвсгөл Их-Уул
!25
|-
!2019
|Аймгийн хурц арслан
|[[Баярсайханы Орхонбаяр]]
|Сэлэнгэ Цагааннуур
!21
|-
!2020
|Аймгийн арслан
|[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Хайрхан
!25
|-
!2022
|Аймгийн заан
|Энхтүвшингийн Батмагнай
|Баянхонгор Жинст
!21
|}

==== [[Улсын цолтой бөхчүүдийн эрэмбэ]] ====

== Монголын оюутан залуучуудын анхдугаар наадам ==
1959 онд “Монголын оюутан, залуучуудын анхдугаар их наадам&quot; улс орон даяар өргөн хүрээнд явагдаж, төв орон нутгаас шалгарсан олон багууд шигшээ тэмцээнд хүрэлцэн ирж оролцжээ. Энэхүү &quot; Монголын оюутан, залуучуудын анхдугаар их наадам &quot;-ын үеэр Спортын төв ордоны нээлт болж энэхүү ордондоо анхны тэмцээнүүдээ зохиов. Монгол Улсын Их сургуулийн биеийн тамирын тэнхимийн дэргэд 1959 онд анхны их дээд сургуулийн “Спорт клуб&quot; үүд хаалгаа нээв.

&quot; Монголын оюутан, залуучуудын анхдугаар их наадам &quot; -ын хүрээнд үндэсний бөхийн барилдааныг зохион байгуулж аймаг, бүсээс шалгарсан гучин долоон бөхийн барилдааныг тойргийн журмаар барилдуулан зарим амжилттай барилдсан бөхчүүдэд улсын цол олгосон билээ.

== Монголын бүх ард түмний спартакиад ==

== Улсын аварга шалгаруулах барилдаан ==

== Тэмдэглэл ==
[[Ангилал:Монголын баяр|!жагсаалт]]
[[Ангилал:Улсын наадмын барилдаан|!жагсаалт]]
&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>0pd14dnl944n0kzquzty44px3tvsaiv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709740</id>
      <parentid>709738</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T05:24:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>124.158.95.139</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Түрүү, үзүүр хүртсэн аймгуудын эрэмбэ */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39591" xml:space="preserve">== ''Улсын баяр наадам'' ==
Монгол үндэсний их баяр наадам нь эртний уламжлалтай Монгол түмний их түүхийг агуулсан арвин их түүх билээ. Монгол түмэн хотол олноороо цэнгэн баярладаг, өргөн дэлгэр утгаараа улсын цол олгож байсан Долоон хошуу даншиг наадам, Уул тайлгын наадам буюу Арван засгийн наадам болон Цэргийн наадам бүгд улсын хэмжээний том наадам билээ.  '''VIII''' '''Богд''' '''Живзундамба Агваанлувсанчойжинямданзанванчүг''' (1869-1924 )-ийг нас барсны дараагаар Уул тайлгын наадам буюу Арван засгийн наадмыг отголж, Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсаа тунхаглан тусгаар тогтсоны дараа Улсын II бага хурлаас Уул тайлгын наадам буюу Арван засгийн наадам, Цэргийн наадам хоёрыг хамтруулан Ардын наадам болгон Нийслэл хүрээг чөлөөлсөн гэх өдөр буюу 1921 оны билгийн тооллын зургаан сарын шинийн зургаан нь аргын тооллын долоон сарын арван нэгэн байсан тул баяр наадмыг жил бүрийн энэ өдөр бөх барилдуулан, морь уралдуулан, сур харвуулж эрийн гурван наадам зохион байгуулах шийдвэрийг 1925 оны таван сарын арван тавны өдрийн Засгийн газрын тогтоолоор баталжээ.

Монгол улс олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн буюу 1946 оноос Ардын наадмыг өөрчлөн &quot; Ардын хувьсгал ялсны ой &quot; гэж тэмдэглэх болсон бөгөөд 1990 оны Ардчилсан хувьсгал ялан улмаар Монгол улс нэг нийгэмээс нөгөө нийгэмд шилжин хоёр намын тогтолцоо үйлчилж бүх орон даяар сонгуульт ажил зохион байгуулагдсан бөгөөд 1996 оны Улсын Их Хурлын сонгуульд Ардчилсан хүчин ялснаар тэр жилийн наадмыг Монголын тулгар төр байгуулагдсаны 790 жилийн ой болгон өргөн дэлгэр тэмдэглэсэн.

Улмаар 2006 онд &quot; Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ой болгон &quot; өргөн дэлгэр тэмдэглэсэн бөгөөд одоогоор улсын баяр наадмыг Ардын хувьсгалын ой, Тулгар төрийн ой, Их Монгол улсын байгуулагдсаны ой зэрэг тодотголтой хамтруулан тэмдэглэж байна.

==== Улсын наадамд түрүүлж, үзүүрлэсэн бөхчүүд ====

===== 1925-1999 оны наадам =====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Он
! colspan=&quot;3&quot; |Түрүүлсэн бөх
! colspan=&quot;3&quot; |Үзүүрлэсэн бөх
|-
|''Цол''
|''Овог нэр''
|''Харьяалал''
|''Цол'' 
|''Овог нэр'' 
|''Харьяалал''
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1925|1925]]
|У.ав
|[[Ганжууржавын Самдан]]
|Хэнтий Баянхутаг
|Да.ав
|[[Нацагийн Жамъян]]
|Архангай Цахир
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1926|1926]]
|Да.ав
|[[Нацагийн Жамъян]]
|Архангай Цахир
|У.арс
|[[Шагжийн Төмөрбаатар]]
|Архангай Тариат
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1927|1927]]
|У.арс
|[[Ономжавын Аюур]]
|Өвөрхангай Сант
|У.арс
|[[Санжмятавын Шагж]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1928|1928]]
|Да.ав
|[[Нацагийн Жамъян]]
|Архангай Цахир
|У.арс
|[[Ономжавын Аюур]]
|Өвөрхангай Сант
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1929|1929]]
|У.арс
|[[Баясахын Банзар]]
|Архангай Өлзийт
|У.арс
|[[Санжмятавын Шагж]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1930|1930]]
|У.арс
|[[Санжмятавын Шагж]]
|Завхан Тосонцэнгэл
|У.арс
|[[Баясахын Банзар]]
|Архангай Өлзийт
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1931|1931]]
|У.арс
|[[Мангалын Бэх-Очир]]
|Булган Сэлэнгэ
|У.арс
|[[Маамын Лхагва]]
|Завхан Идэр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1932|1932]]
|У.арс
|[[Пэлжидийн Бат-Очир]]
|Төв Дэлгэрхаан
|У.з
|[[Долгорын Содном]]
|Архангай Хашаат
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1933|1933]]
|У.арс
|[[Маамын Лхагва]]
|Завхан Идэр
|У.арс
|[[Дамдинсүрэнгийн Данзан]]
|Сэлэнгэ Цагааннуур
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1934|1934]]
|У.арс
|[[Хүрэлийн Дэлэг]]
|Архангай Өлзийт
|У.арс
|[[Лувсанмөрийн Чимэд]]
|Төв Мөнгөнморьт
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1935|1935]]
|У.арс
|[[Лувсанмөрийн Чимэд]]
|Төв Мөнгөнморьт
|У.з
|[[Шаравын Гомбосүрэн]]
|Архангай Цэнхэр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1936|1936]]
|У.арс
|[[Лхамжавын Балсан]]
|Дорнод Чойбалсан
|У.арс
|[[Лувсанмөрийн Чимэд]]
|Төв Мөнгөнморьт
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1937|1937]]
|У.арс
|[[Шагдарын Гэлэг]]
|Дорнод Гурванзагал
|У.арс
|[[Довчингийн Лувсанжамц]]
|Архангай Хайрхан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1938|1938]]
|У.арс
|[[Баатарын Төрбат]]
|Архангай Жаргалант
|У.арс
|[[Цэдэвийн Банди]]
|Өвөрхангай Тарагт
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1939|1939]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|У.арс
|[[Маамын Лхагва]]
|Завхан Идэр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1940|1940]]
|У.арс
|[[Шаравын Ванчинхүү]]
|Ховд Буянт
|У.арс
|[[Учралын Дамчаа]]
|Дорнод Чойбалсан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1941|1941]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|У.арс
|[[Хасын Өлзийсайхан]]
|Дорнод Халхгол
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1942|1942]]
|У.арс
|[[Өлзийтийн Чүлтэмсүрэн]]
|Хөвсгөл Түнэл
|У.арс
|[[Шагдарын Санжсүрэн]]
|Завхан Сантмаргац
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1943|1943]]
|У.арс
|[[Довчингийн Лувсанжамц]]
|Архангай Хайрхан
|У.арс
|[[Цэнджавын Содов]]
|Архангай Хайрхан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1944|1944]]
|Да.ав
|[[Цэдэндоржийн Чимэд-Очир]]
|Архангай Хайрхан
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1945|1945]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|У.ав
|[[Жамсрангийн Цэвээнравдан]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1946|1946]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|Да.ав
|[[Цэдэндоржийн Чимэд-Очир]]
|Архангай Хайрхан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1947|1947]]
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|У.арс
|[[Гялдангийн Цоодол]]
|Өвөрхангай Гучин-Ус
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1948|1948]]
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|У.арс
|[[Гялдангийн Цоодол]]
|Өвөрхангай Гучин-Ус
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1949|1949]]
|У.арс
|[[Пагмын Аюуш|Пагамын Аюуш]]
|Баянхонгор Богд
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1950|1950]]
|Да.ав
|[[Цэдэндоржийн Чимэд-Очир]]
|Архангай Хайрхан
|У.арс
|[[Өлзийтийн Чүлтэмсүрэн]]
|Хөвсгөл Түнэл
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1951|1951]]
|У.ав
|[[Жамсрангийн Цэвээнравдан]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1952|1952]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|Да.ав
|[[Цэдэндоржийн Чимэд-Очир]]
|Архангай Хайрхан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1953|1953]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1954|1954]]
|Д.ав
|[[Бадамдоригийн Түвдэндорж]]
|Булган Хангал
|У.арс
|[[Цэрэннадмидын Бадамсэрээжид]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1955|1955]]
|У.арс
|[[Самдангийн Оргодол]]
|Төв Баян-Өнжүүл
|У.з
|[[Балжингийн Бадам]]
|Булган Тэшиг
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1956|1956]]
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|У.арс
|[[Сүнрэвийн Самданжигмэд]]
|Өвөрхангай Баянгол
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1957|1957]]
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|Д.ав
|[[Шаравын Батсуурь]]
|Говь-Алтай Жаргалан
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1958|1958]]
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|У.арс
|[[Жалбуугийн Чойжилсүрэн]]
|Архангай Өлзийт
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам - 1959|1959]]
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|У.арс
|[[Цэрэннадмидын Бадамсэрээжид]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1960|1960]]
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|У.з
|[[Цэндийн Гомбодорж]]
|Архангай Хашаат
|-
|[[Үндэсний их баяр наадам -1961|1961]]
|Да.ав
|[[Сэрээтэрийн Цэрэн]]
|Булган Сайхан
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1962 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1962]]
|У.арс
|[[Далайн Жамц]]
|Архангай Хотонт
|У.арс
|[[Жалбуугийн Чойжилсүрэн]]
|Архангай Өлзийт
|-
|[[1963 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1963]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|У.арс
|[[Уламбаярын Мижиддорж]]
|Архангай Хашаат
|-
|[[1964 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1964]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|У.ав
|[[Чойжилын Бээжин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1965 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1965]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|-
|[[1966 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1966]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1967 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1967]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|-
|[[1968 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1968]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1969 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1969]]
|У.арс
|[[Гомбо-Аюушийн Дэмүүл]]
|Өмнөговь Манлай
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1970 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1970]]
|У.ав
|[[Чойжилын Бээжин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|Д.ав
|[[Дарийн Дамдин]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
|-
|[[1971 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1971]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Да.ав
|[[Сэрээтэрийн Цэрэн]]
|Булган Сайхан
|-
|[[1972 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1972]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|-
|[[1973 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1973]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|У.арс
|[[Пүрэвийн Дагвасүрэн]]
|Төв Батсүмбэр
|-
|[[1974 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1974]]
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|-
|[[1975 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1975]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|-
|[[1976 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1976]]
|У.ав
|[[Дагвацэрэнгийн Хадбаатар]]
|Төв Угтаалцайдам
|У.арс
|[[Пүрэвийн Дагвасүрэн]]
|Төв Батсүмбэр
|-
|[[1977 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1977]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|У.арс
|[[Пүрэвийн Дагвасүрэн]]
|Төв Батсүмбэр
|-
|[[1978 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1978]]
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|-
|[[1979 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1979]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|У.ав
|[[Дагвацэрэнгийн Хадбаатар]]
|Төв Угтаалцайдам
|-
|[[1980 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1980]]
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|Д.ав
|[[Жигжидийн Мөнхбат]]
|Төв Эрдэнэсант
|-
|[[1981 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1981]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[1982 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1982]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|У.арс
|[[Мядагийн Мөнгөн]]
|Увс Давст
|-
|[[1983 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1983]]
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|У.ав
|[[Дагвацэрэнгийн Хадбаатар]]
|Төв Угтаалцайдам
|-
|[[1984 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1984]]
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|У.арс
|[[Мядагийн Мөнгөн]]
|Увс Давст
|-
|[[1985 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1985]]
|У.арс
|[[Бандийн Ганбаатар]]
|Өвөрхангай Баян-Өндөр
|У.ав
|[[Дагвацэрэнгийн Хадбаатар]]
|Төв Угтаалцайдам
|-
|[[1986 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1986]]
|Д.ав
|[[Дагвацэрэнгийн Хадбаатар]] 
|Төв Угтаалцайдам
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[1987 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1987]]
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[1988 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1988]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[1989 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1989]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.ав
|[[Одвогийн Балжинням]]
|Увс Наранбулаг
|-
|[[1990 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1990]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|Д.ав
|[[Дашдоржийн Цэрэнтогтох]]
|Өвөрхангай Нарийнтээл
|-
|[[МНТ-ны 750 жилийн ойн даншиг наадам|1990]]&lt;ref&gt;Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутагт зохион байгуулагдсан &quot; Монголын нууц товчоо &quot; -ны 750 жилийн ойн даншиг баяр наадам&lt;/ref&gt;
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|Д.ав
|[[Хорлоогийн Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
|-
|[[1991 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1991]]
|У.ав
|[[Одвогийн Балжинням]]
|Увс Наранбулаг
|У.арс
|[[Пунцагийн Сүхбат]]
|Баянхонгор Баян-Овоо
|-
|[[1992 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1992]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган
|-
|[[1993 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1993]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган
|-
|[[1994 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1994]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.ав
|[[Одвогийн Балжинням]]
|Увс Наранбулаг
|-
|[[1995 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1995]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган
|-
|[[1996 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1996]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган
|-
|[[1997 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1997]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Дуламжавын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Булган
|-
|[[1998 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1998]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|[[1999 оны улсын наадмын бөх барилдаан|1999]]
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|}
===== 2000- 2020 оны наадам =====
{| class=&quot;wikitable&quot;
! rowspan=&quot;2&quot; |Он
! colspan=&quot;3&quot; |Түрүүлсэн бөх
! colspan=&quot;3&quot; |Үзүүрлэсэн бөх
|-
|''Цол''
|''Овог нэр''
|''Харьяалал''
|''Цол'' 
|''Овог нэр'' 
|''Харьяалал''
|-
|[[2000 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2000]]
|Д.ав
|[[Агваансамдангийн Сүхбат]]
|Төв Сэргэлэн
|У.г
|[[Баянмөнхийн Гантогтох]]
|Увс Хяргас
|-
|[[2001 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2001]]
|Д.ав
|[[Агваансамдангийн Сүхбат]]
|Төв Сэргэлэн
|Д.ав
|[[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|-
|[[2002 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2002]]
|Д.ав
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]]
|Архангай Батцэнгэл
|У.г
|[[Баянмөнхийн Гантогтох]]
|Увс Хяргас
|-
|[[2003 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2003]]
|Д.ав
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]]
|Архангай Батцэнгэл
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|[[2004 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2004]]
|Д.ав
|[[Агваансамдангийн Сүхбат]]
|Төв Сэргэлэн
|У.г
|[[Баянмөнхийн Гантогтох]]
|Увс Хяргас
|-
|[[2005 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2005]]
|Д.ав
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]]
|Архангай Батцэнгэл
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|-
|[[2006 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2006]]
|У.ав
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
|У.арс
|[[Дагвадоржийн Азжаргал]]
|Говь-Сүмбэр Сүмбэр
|-
|[[2007 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2007]]
|У.арс
|[[Хадбаатарын Мөнхбаатар]]
|Хөвсгөл Шинэ-Идэр
|У.г
|[[Ишдоржийн Доржсамбуу]]
|Булган Гурванбулаг
|-
|[[2008 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2008]]
|У.арс
|[[Доржпаламын Ганхуяг]]
|Өвөрхангай Зүүнбаян-Улаан
|У.г
|[[Нямдоржийн Ганбаатар]]
|Говь-Алтай Чандмань
|-
|[[2009 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2009]]
|Д.ав
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]]
|Архангай Батцэнгэл
|У.арс
|[[Доржпаламын Ганхуяг]]
|Өвөрхангай Зүүнбаян-Улаан
|-
|[[2010 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2010]]
|У.арс
|[[Батжаргалын Ганбат]]
|Увс Баруунтуруун
|Д.ав
|[[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр]] 
|Архангай Батцэнгэл
|-
|[[2011 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2011]]
|У.ав
|[[Сүхбаатарын Мөнхбат]]
|Увс Баруунтуруун
|У.ав
|[[Гунаажавын Эрхэмбаяр]]
|Сэлэнгэ Мандал
|-
|[[2012 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2012]]
|У.ав
|[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]]
|Увс Давст
|У.г
|[[Дамбийн Рагчаа]]
|Архангай Булган
|-
|[[2013 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2013]]
|У.ав
|[[Гунаажавын Эрхэмбаяр]]
|Сэлэнгэ Мандал
|У.г
|[[Батнасангийн Гончигдамба]]
|Завхан Их-Уул
|-
|[[2014 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2014]]
|Даян.ав
|[[Намсрайжавын Батсуурь]]
|Увс Ховд
|У.г
|[[Ширбазарын Жаргалсайхан]]
|Завхан Идэр
|-
|[[2015 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2015]]
|У.арс
|[[Энхтөгсийн Оюунболд]]
|Хэнтий Өмнөдэлгэр
|У.арс
|[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]]
|Увс Давст
|-
|[[2016 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2016]]
|У.ав
|[[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба]]
|Архангай Хашаат
|У.арс
|[[Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва]]
|Архангай Булган
|-
|[[2017 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2017]]
|У.арс
|[[Цэдэвийн Содномдорж]]
|Хөвсгөл Тосонцэнгэл
|У.г
|[[Өлзийтогтохын Бат-Орших]]
|Увс Улаангом
|-
|[[2018 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2018]]
|Даян.ав
|[[Намсрайжавын Батсуурь]]
|Увс Ховд
|У.ав
|[[Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба]]
|Архангай Хашаат
|-
|[[2019 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2019]]
|Даян.ав
|[[Намсрайжавын Батсуурь]]
|Увс Ховд
|Даян.ав
|[[Намсрайжавын Батсуурь]]
|Увс Ховд
|-
|[[2020 оны улсын наадмын бөх барилдаан|2020]]
|У.ав
|[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]]
|Увс Давст
|Даян.ав
|[[Намсрайжавын Батсуурь]]
|Увс Ховд
|-
|2022
|У.ав
|Оргихын Хангай
|Ховд Буянт
|У.арс
|Баярсайханы Орхонбаяр
|Сэлэнгэ Цагааннуур
|}

==== Түрүү, үзүүр хүртсэн аймгуудын эрэмбэ ====
Улсын баяр наадмаас түрүү, үзүүр хүртсэн тоогоор аймгуудыг эрэмбэлвэл хорин нэгэн аймгаа Увсын цэнхэр хязгаарын хүчтэнүүд магнайлж, Арын сайхан Архангай хүчитнүүд удаалж Хэнтий, Төв, Хөвсгөл аймгууд айргийн тавд багтаж байна. Хорин нэгэн аймгаас одоогоор Баян-Өлгий, Дархан-Уул, Дорноговь, Дундговь, Орхон, Сүхбаатар аймгуудын хүчтэнүүд улсын баяр наадмаас түрүү, үзүүр хүртээгүй байна.
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Д\д
!Аймгуудын нэр
!Түрүү
!Үзүүр
!Түрүүлсэн он
!Үзүүрлэсэн он
|-
!1.
|[[Увс аймгийн баяр наадам|Увс]]
!18
!15
|1968, 1971, 1972, 1973, 1975, 1977, 1979, 1981, 1982, 1987, 1991, 2010, 2011, 2012, 2014, 2018, 2019, 2020
|1965, 1967, 1974, 1982, 1984, 1989, 1990&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;, 1994, 2000, 2002, 2004, 2015, 2017, 2019, 2020 
|-
!2.
|[[Архангайн наадам|Архангай]]
!16
!24
|1922, 1923, 1926, 1928, 1929, 1934, 1938, 1943, 1944, 1950, 1962, 2002, 2003, 2005, 2009, 2016
|1922, 1925, 1926, 1930, 1932, 1935, 1937, 1943, 1946, 1952, 1958, 1960, 1962, 1963
1992, 1993, 1995, 1996, 1997, 2010, 2012, 2016, 2018, 2020
|-
!3.
|[[Төв аймгийн баяр наадам|Төв]]
!14
!13
|1932, 1935, 1955, 1963, 1964, 1965, 1966, 1967, 1974, 1976, 1986, 2000, 2001, 2004
|1921, 1934, 1936, 1972, 1973, 1975, 1976, 1977, 1978, 1979, 1980, 1983, 1985
|- 
!4.
|[[Хэнтий аймгийн баяр наадам|Хэнтий]]
!14
!3
|1925, 1988, 1989, 1990, 1990&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;, 1992, 1993, 1994, 1995, 1996, 1997, 1998, 1999, 2015
|1923, 1924, 2001
|- 
!5.
|[[Хөвсгөл аймгийн баяр наадам|Хөвсгөл]]
!10
!10
|1942, 1951, 1956, 1957, 1958, 1959, 1960, 1970, 2007, 2017
|1945, 1950, 1954, 1959, 1961, 1964, 1966, 1968, 1969, 1970
|-
!6.
|[[Булган аймгийн баяр наадам|Булган]]
!9
!5
|1931, 1939, 1941, 1945, 1946, 1952, 1953, 1954, 1961
|1944, 1951, 1955, 1971, 2007
|-
!7.
|[[Өвөрхангай аймгийн баяр наадам|Өвөрхангай]]
!8
!15
|1927, 1978, 1980, 1983, 1984, 1985, 2006, 2008
|1928, 1938, 1947, 1948, 1956, 1981, 1986, 1987, 1988, 1990, 1998, 1999, 2003, 2005, 2009
|-
!8.
|[[Завхан аймгийн наадам|Завхан]]
!3
!7
|1924, 1930, 1933
|1927, 1929, 1931, 1939, 1942, 2013, 2014
|-
!9.
|[[Говь-Алтай аймгийн баяр наадам|Говь-Алтай]]
!2
!4
|1947, 1948
|1949, 1953, 1957, 2008
|-
!10.
|[[Сэлэнгэ аймгийн баяр наадам|Сэлэнгэ]]
!2
!2
|1921, 2013
|1933, 2011
|-
!11.
|[[Дорнод аймгийн баяр наадам|Дорнод]] 
!2
!2
|1936, 1937
|1940, 1941
|-
!12.
|[[Ховд аймгийн баяр наадам|Ховд]]
!2
!-
|1940,2022
|
|-
!13.
|[[Баянхонгор аймгийн баяр наадам|Баянхонгор]]
!1
!1
|1949
|1991
|-

!14.
|[[Өмнөговь аймгийн наадам|Өмнөговь]]
!1
!-
|1969
|
|-
!15.
|[[Говьсүмбэр аймгийн баяр наадам|Говь-Сүмбэр]]
!-
!1
|
|2006
|-
!16.
|[[Баян-Өлгий аймгийн баяр наадам|Баян-Өлгий]]
!-
!-
|
|
|-
!17.
|[[Дархан-Уул аймгийн баяр наадам|Дархан-Уул]]
!-
!-
|
|
|-
!18.
|[[Дорноговь аймгийн баяр наадам|Дорноговь]]
!-
!-
|
|
|-
!19.
|[[Дундговь аймгийн баяр наадам|Дундговь]]
!-
!-
|
|
|-
!20.
|[[Орхон аймгийн баяр наадам|Орхон]]
!-
!-
|
|
|-
!21.
|[[Сүхбаатар аймгийн баяр наадам|Сүхбаатар]]
!-
!-
|
|
|}

==== Түрүү, үзүүрт нэг аймгийн бөхчүүд ====
Улсын баяр наадамд нэг аймгийн харъяат бөхчүүд үлдсэн тохиолдол: 

* 1922 онд Архангай аймгийн харьяат улсын аварга Г.Вандан, улсын арслан Д.Далантай нар
* 1926 онд Архангай аймгийн харьяат даян аварга Н.Жамъян, улсын арслан Ш.Төмөрбаатар нар
* 1943 онд Архангай аймгийн харьяат улсын арслан Д.Лувсанжамц, улсын арслан Ц.Содов нар
* 1959 онд Хөвсгөл аймгийн харьяат дархан аварга Д.Дамдин, улсын арслан Ц.Бадамсэрээжид нар
* 1962 онд Архангай аймгийн харьяат улсын арслан Д.Жамц, улсын арслан Ж.Чойжилсүрэн нар
* 1970 онд Хөвсгөл аймгийн харьяат дархан аварга Д.Дамдин, улсын аварга Ч.Бээжин нар
* 1976 онд Төв аймгийн харьяат улсын аварга Д.Хадбаатар, улсын арслан П.Дагвасүрэн нар
* 1982 онд Увс аймгийн харьяат дархан аварга Х.Баянмөнх, улсын арслан М.Мөнгөн нар
* 2016 онд Архангай аймгийн харьяат улсын аварга Ч.Санжаадамба, улсын арслан Р.Пүрэвдагва 
* 2020 онд Увс аймгийн харьяат улсын аварга П.Бүрэнтөгс, Даян аварга Н.Батсуурь нар тус тус үлдэж байжээ.

==== Түрүү, үзүүрт нэг сумын бөхчүүд ====
Улсын баяр наадамд нэг аймгийн нэг сумын бөхчүүд үлдсэн тохиолдол:

* 1943 онд Архангай аймгийн Хайрхан сумын харьяат улсын арслан Д.Лувсанжамц, улсын арслан Ц.Содов нар
* 1959 онд Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын харьяат дархан аварга Д.Дамдин, улсын арслан Ц.Бадамсэрээжид нар
* 1970 онд Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын харьяат дархан аварга Д.Дамдин, улсын аварга Ч.Бээжин нар тус тус үлдэж байжээ.

==== Хамгийн залуу начингууд ====
{| class=&quot;wikitable&quot;
!Он
!Цол
!Бөхийн нэр
!Харьяалал
!Нас
|-
!1994
|Залуу бөх 
|[[Долгорсүрэнгийн Сумъяабазар]]
|Өвөрхангай Хужирт
!20
|-
!1995
|Залуу бөх
|[[Цогт-Очирын Баянмөнх]]
|Увс Хяргас
!21
|-
!1996
|Цэргийн начин
|[[Нинжээгийн Алтансүх]]
|Архангай Батцэнгэл
!22
|-
!1997
|Залуу бөх
|[[Гунгаагийн Элбэг]]
|Хөвсгөл Улаан-Уул
!23
|-
!1998
|Аймгийн арслан
|[[Батжаргалын Ганбат]]
|Увс Баруунтуруун
!22
|-
!1999
|Залуу бөх
|[[Долгорсүрэнгийн Сэржбүдээ]]
|Өвөрхангай Хужирт
!23
|-
!2000
|Аймгийн арслан
|[[Батжаргалын Одхүү]]
|Хэнтий Баянхутаг
!23
|-
!2001
|Аймгийн арслан
|[[Хадбаатарын Мөнхбаатар]]
|Хөвсгөл Шинэ-Идэр
!20
|-
!2002
|Аймгийн арслан
|[[Дагвадоржийн Азжаргал]]
|Говьсүмбэр Сүмбэр
!24
|-
!2003
|Аймгийн заан
|[[Жүгдэрийн Гансүх]]
|Дорнод Халхгол
!22
|-
!2004
|Аймгийн начин 
|[[Түвшинтөрийн Энхтуяа]]
|Өмнөговь Баян-Овоо
!22
|-
!2005
|Аймгийн арслан
|[[Даш-Очирын Батболд]]
|Баянхонгор Баянбулаг
!26
|-
!2006
|Аймгийн арслан
|[[Мөнхсайханы Өсөхбаяр]]
|Булган Бүрэгхангай
!22
|-
!2007
|Аймгийн арслан
|[[Жанцангийн Бат-Эрдэнэ]]
|Говь-Алтай Цээл
!21
|-
!2008
|Аймгийн арслан
|[[Шоовдойхүүгийн Тогтохбаяр]]
|Говь-Алтай Жаргалан
!27
|-
!2009
|Аймгийн хурц арслан
|[[Цэдэвийн Содномдорж]]
|Хөвсгөл Тосонцэнгэл
!23
|-
!2010
|Аймгийн арслан
|[[Бямбадоржийн Заяамандах]]
|Ховд Чандмань
!23
|-
!2011
|Аймгийн арслан
|[[Амарын Батмөнх]]
|Хөвсгөл Цагаан-Үүр
!22
|-
!2012
|Аймгийн заан
|[[Болдпүрэвийн Сугаржаргал]]
|Өвөрхангай Хархорин
!23
|-
!2013
|Аймгийн арслан
|[[Төрөөгийн Баасанхүү]]
|Увс Тэс
!24
|-
!2014
|Цэргийн арслан
|[[Базаргүрийн Бадамсүрэн]]
|Завхан Алдархаан
!24
|-
!2015
|Аймгийн арслан
|[[Эрдэнэбатын Даш]]
|Дундговь Эрдэнэдалай
!23
|-
!2016
|Аймгийн арслан
|[[Доржийн Анар]]
|Дорнод Дашбалбар
!24
|-
!2017
|Аймгийн арслан
|[[Бередмуратын Серик]]
|Баян-Өлгий Улаанхус
!23
|-
!2018
|Аймгийн арслан
|[[Батбаярын Даваа-Очир]]
|Хөвсгөл Их-Уул
!25
|-
!2019
|Аймгийн хурц арслан
|[[Баярсайханы Орхонбаяр]]
|Сэлэнгэ Цагааннуур
!21
|-
!2020
|Аймгийн арслан
|[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ]]
|Архангай Хайрхан
!25
|-
!2022
|Аймгийн заан
|Энхтүвшингийн Батмагнай
|Баянхонгор Жинст
!21
|}

==== [[Улсын цолтой бөхчүүдийн эрэмбэ]] ====

== Монголын оюутан залуучуудын анхдугаар наадам ==
1959 онд “Монголын оюутан, залуучуудын анхдугаар их наадам&quot; улс орон даяар өргөн хүрээнд явагдаж, төв орон нутгаас шалгарсан олон багууд шигшээ тэмцээнд хүрэлцэн ирж оролцжээ. Энэхүү &quot; Монголын оюутан, залуучуудын анхдугаар их наадам &quot;-ын үеэр Спортын төв ордоны нээлт болж энэхүү ордондоо анхны тэмцээнүүдээ зохиов. Монгол Улсын Их сургуулийн биеийн тамирын тэнхимийн дэргэд 1959 онд анхны их дээд сургуулийн “Спорт клуб&quot; үүд хаалгаа нээв.

&quot; Монголын оюутан, залуучуудын анхдугаар их наадам &quot; -ын хүрээнд үндэсний бөхийн барилдааныг зохион байгуулж аймаг, бүсээс шалгарсан гучин долоон бөхийн барилдааныг тойргийн журмаар барилдуулан зарим амжилттай барилдсан бөхчүүдэд улсын цол олгосон билээ.

== Монголын бүх ард түмний спартакиад ==

== Улсын аварга шалгаруулах барилдаан ==

== Тэмдэглэл ==
[[Ангилал:Монголын баяр|!жагсаалт]]
[[Ангилал:Улсын наадмын барилдаан|!жагсаалт]]
&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>4ne6qu1nun9hyz3n3tlph8112pwa5yc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Онолтын ари</title>
    <ns>0</ns>
    <id>71660</id>
    <revision>
      <id>709762</id>
      <parentid>528574</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T06:59:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1039" xml:space="preserve">Шивээ хиагт дуурийн ''Онолтын ари'' Ардын уран зохиолч Д.Пүрэвдоржийн цомог зохиолоор Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар Ардын жүжигчин хөгжмийн зохиолч Д. Лувсаншарав 1971 онд Шивээ хиагт 3 дахь дууриа бичжээ. Шивээ Хиагт дуурьт ардын хувьсгал ялж Хиагт хотыг гамин цэргээс чөлөөлсөн түүхэн үйл явдлыг харуулсан юм. Дуурийн гол дүр болох Онолтын ари нь өвгөний сэтгэлийн дотоод ертөнцийг нээн харуулахад  зориулагдсан бөгөөд уг дуурийн хөгжмийн *нандин шигтгээ болно. Шаналан зовсон Онолт өвгөний сэтгэлийн их зовиурыг эндээс бид сонсож болно.

[[Ангилал:Монголын хөгжим]]</text>
      <sha1>md6rc3rw7etyjqj3o01erwhkp568ste</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жанжин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>72853</id>
    <revision>
      <id>709669</id>
      <parentid>707089</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T15:47:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Холбоотой мэдээлэл */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1149" xml:space="preserve">'''Жанжин''' ({{lang-zh|将军}}; [[пиньинь галиг]]:Jiāngjūn; [[монгол бичиг]]:ᠵᠠᠩᠵᠣᠩ; Жанжун) гэх үг нь эртний хятадын [[Хавар-Намрын улсуудын үе]]д үүсч 20-р зууны дунд үе хүртэл [[Ази]]йн улс орнуудад хэрэглэж байсан цэргийн ерөнхийлөн захирагчийн цол юм. Түүхийн явцад улс гүрэн бүр адил бусын үүрэг зорилттой, газар орныг захирах маш их олон төрлийн цол чимэг бүхий цэргийн жанжинг хаан эзний зарлигаар томилж байсан. Харин [[Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Монголд]] [[Чин улс]]ын үеэс эхлээд энэ үг нь түгээмэл хэрэглэж эхэлсэн. 

==Холбоотой мэдээлэл==
* [[Цэргийн цол]]
* [[Хятадын түүх]]

{{Манжийн үеийн Монгол}}

[[Ангилал:Цэргийн цол]]
[[Ангилал:цол]]</text>
      <sha1>859bgyflno2id3fv9o194zea7cdb7hb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Улужин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>73767</id>
    <revision>
      <id>709734</id>
      <parentid>708431</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T05:16:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>122.201.31.33</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1435" xml:space="preserve">'''Улужин''' ([[хятадаар]]:吾魯真; [[пиньинь]]:Wú lǔ zhēn)бол [[Хиад Боржигин]] овгийн [[Хубилай хаан]] ба [[Чаби хатан]] нарын охин юм. Түүнийг [[Юань улсын судар|Юань улсын судрын]] '''Гүнжийн илтгэл шастир'''т зөвхөн нэр ба богино намтарыг дурдсан байдаг. Улужин гүнжийг [[Ихирэс]] аймгийн [[Буту хүргэн|Буту хүргэний]] жич хүү '''Буха хүргэнд''' өгчээ. Ганц хүү Аши ноёныг төрүүлсэн хожим [[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт хааны]] охин Илихайяа-г түүнд өгчээ. Буха хүргэний өвөг эцэг '''Сурха хүргэн''' бол [[Хүчү|Хүчү хан хөвүүний]] охин [[Аньту гүнж]]тэй, ах Суранха хүргэн нь [[Мангала|Мангала вангийн]] охин [[Нүгүрүн гүнж]]тэй гэрлэсэн.

==Холбоотой мэдээлэл==
* [[Хубилай хаан]]
* [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]]

[[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Монголын гүнж]]</text>
      <sha1>q2is12rs5tcs8gv550d98x493arbyxz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709771</id>
      <parentid>709734</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T09:52:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1242" xml:space="preserve">'''Улужин''' ([[хятадаар]]:吾魯真; [[пиньинь]]:Wú lǔ zhēn)бол [[Хиад Боржигин]] овгийн [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] охин юм. Түүнийг [[Юань улсын судар|Юань улсын судрын]] '''Гүнжийн илтгэл шастир'''т зөвхөн нэр ба богино намтарыг дурдсан байдаг. Улужин гүнжийг [[Ихирэс]] аймгийн [[Буту хүргэн|Буту хүргэний]] жич хүү '''Буха хүргэнд''' өгчээ. Буха хүргэний өвөг эцэг '''Сурха хүргэн''' бол [[Хүчү|Хүчү хан хөвүүний]] охин [[Аньту гүнж]]тэй, ах Суранха хүргэн нь [[Мангала|Мангала вангийн]] охин [[Нүгүрүн гүнж]]тэй гэрлэсэн.

==Холбоотой мэдээлэл==
* [[Хубилай хаан]]
* [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]]

[[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Монголын гүнж]]</text>
      <sha1>ojkm94b5io8xs43030bofss7az8cs5n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чалун</title>
    <ns>0</ns>
    <id>73771</id>
    <revision>
      <id>709746</id>
      <parentid>708432</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T05:46:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>122.201.31.33</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1013" xml:space="preserve">'''Чалун гүнж''' (хятадаар:茶倫; пиньинь:Chá lún) бол [[Хиад Боржигин]] овгийн [[Хубилай хаан]] ба [[Чаби хатан]] нарын охин. [[Ихирэс]]ийн [[Буту хүргэн]]ий хүү '''Тэлигань хүргэн'''ий хатан. Хожим нь Чалун гүнжийг нас барсны дараа '''Чан улсын их эгчмэд гүнж (昌国大长公主)''' гэж нэхэн өргөмжлөв. Ганц охин Хөхлүн нь [[Хайсан хүлэг хаан|Хайсан]] хааны хатан байв. [[Хүслэн хаан|Хүслэн]] хааны эх.

==Холбоотой өгүүлэл==
* [[Хубилай хаан]] 
* [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]]

[[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Монголын гүнж]]</text>
      <sha1>tque2axf7b4y748yurkk6no0fk5fs3y</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709747</id>
      <parentid>709746</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T05:47:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>122.201.31.33</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1017" xml:space="preserve">'''Чалун гүнж''' (хятадаар:茶倫; пиньинь:Chá lún) бол [[Хиад Боржигин]] овгийн [[Хубилай хаан]] ба [[Чаби хатан]] нарын охин. [[Ихирэс]]ийн [[Буту хүргэн]]ий хүү '''Тэлигань хүргэн'''ий хатан. Хожим нь Чалун гүнжийг нас барсны дараа '''Чан улсын их эгчмэд гүнж (昌国大长公主)''' гэж нэхэн өргөмжлөв. Түүны охин Шүншири нь [[Хайсан хүлэг хаан|Хайсан]] хааны хатан байв, [[Хүслэн хаан|Хүслэн]] хааны эх.

==Холбоотой өгүүлэл==
* [[Хубилай хаан]] 
* [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]]

[[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Монголын гүнж]]</text>
      <sha1>fc4jqfjczb1qkgnt0tye1qrekcoox7t</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709769</id>
      <parentid>709747</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T09:46:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="840" xml:space="preserve">'''Чалун гүнж''' (хятадаар:茶倫; пиньинь:Chá lún) бол [[Хиад Боржигин]] овгийн [[Хубилай хаан]] ба [[Чаби хатан]] нарын охин. [[Ихирэс]]ийн [[Буту хүргэн]]ий хүү '''Тэлигань хүргэн'''ий хатан. Хожим нь Чалун гүнжийг нас барсны дараа '''Чан улсын их эгчмэд гүнж (昌国大长公主)''' гэж нэхэн өргөмжлөв. 

==Холбоотой өгүүлэл==
* [[Хубилай хаан]] 
* [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]]

[[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Монголын гүнж]]</text>
      <sha1>ex7ubbnfik6jk80u17fh54ak56grt8w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Илихайяа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>74420</id>
    <revision>
      <id>709732</id>
      <parentid>539136</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T05:11:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>122.201.31.33</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1730" xml:space="preserve">'''Илихайяа гүнж''' бол ([[хятадаар]]:益里海雅; [[пиньинь]]:Yì lǐ hǎi yǎ)，[[Юань улс]]ын [[Өлзийт Төмөр хаан]]ы охин. [[Ихирэс]]ийн [[Буту хүргэн]]ий жич хүү Хулин хүргэний хүү [[Аши хүргэн]]тэй гэрлүүлжээ. Түүний эр нөхөр Аши хүргэний анхны хатан Сартагчин гүнж өөд болсны дараа Илихайяа гүнжтэй ураг барилдсан байна. Илихайяа гүнжийг 2 охинтой байсан хэмээн [[Юань улсын судар]]т тэмдэглэхдээ, том охин нь '''[[Гэгээн хаан]]ы ''' их хатан [[Сугабал хатан]], бага охин нь '''[[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөр хааны]]''' [[Ринчинбал бага хатан]] , Ихирэсийн Чан ван Балашир нар хэмээжээ. Хүлэг хааны үед Аши хүргэнд [[Чан ван]] цол соёрхож алтан тамга өгсөн юм. Хожим нь Аши хүргэний хүү [[Тэгш ноён]], [[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хааныг]] хороож, [[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөр]] [[Жинь ван|жинь ванг]] хааны сууринд залсан түүхтэй.

==Холбоотой өгүүлэл==
* [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]]

[[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:14-р зуунд өнгөрсөн]]   
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Монголын гүнж]]</text>
      <sha1>lbthclea4u4eihireh6780jco2a49y7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709770</id>
      <parentid>709732</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T09:47:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/122.201.31.33|122.201.31.33]] ([[User talk:122.201.31.33|Яриа]]) хэрэглэгчийн 709732 засварыг цуцлах</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1680" xml:space="preserve">'''Илихайяа гүнж''' бол ([[хятадаар]]:益里海雅; [[пиньинь]]:Yì lǐ hǎi yǎ)，[[Юань улс]]ын [[Өлзийт Төмөр хаан]]ы охин. [[Ихирэс]]ийн [[Буту хүргэн]]ий жич хүү Хулин хүргэний хүү [[Аши хүргэн]]тэй гэрлүүлжээ. Түүний эр нөхөр Аши хүргэний анхны хатан Сартагчин гүнж өөд болсны дараа Илихайяа гүнжтэй ураг барилдсан байна. Илихайяа гүнжийг 2 охинтой байсан хэмээн [[Юань улсын судар]]т тэмдэглэхдээ, том охин нь '''[[Гэгээн хаан]]ы ''' их хатан [[Сугабал хатан]], бага охин нь '''[[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөр хааны]]''' [[Ринчинбал бага хатан]] нар хэмээжээ. Хүлэг хааны үед Аши хүргэнд [[Чан ван]] цол соёрхож алтан тамга өгсөн юм. Хожим нь Аши хүргэний хүү [[Тэгш ноён]], [[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хааныг]] хороож, [[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөр]] [[Жинь ван|жинь ванг]] хааны сууринд залсан түүхтэй.

==Холбоотой өгүүлэл==
* [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]]

[[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:14-р зуунд өнгөрсөн]]   
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Монголын гүнж]]</text>
      <sha1>3a3ge4vdt3kcc9nx119f4go28odokyo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Заяа Бандид Жамбацэрэн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>76462</id>
    <revision>
      <id>709757</id>
      <parentid>547554</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T06:45:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5666" xml:space="preserve">'''Заяа Бандид Жамбацэрэн''' (өөрөөр '''Халх Зая Бандид''', 1905-1930) [[Халх]]ын алдартай есөн хутагтын нэг болох Эрдэнэ Зая бандида хутагтын Зургаадугаар дүр.

Тэрээр 1905 онд одоогийн [[Архангай аймаг|Архангай аймгийн]] Батцэнгэл сумын нутаг &quot;Мэндийн овоо&quot; гэх газар Лхамсүрэнгийн анхдугаар хүү болон төржээ. Таван настай байхад нь нутгийн лам хуваргууд хутагтын хойт дүрээр тодруулж, эрхэм сэнтийд залсан боловч ардын засаг ялсан учир цаашдын хувь заяа нь буруугаар эргэсэн.

Ардын засгийн бодлогыг дэмжихийн зэрэгцээ Богдын засгийн газрын явуулж байсан үйл хэргийг үргэлжлүүлэх нь улс орны ирээдүйд хэрэгтэй хэмээн үзсэнээс улбаалан зарим талаар нүд үзүүрлэгдэх болсон гэдэг. Жамбацэрэн гамин, Бароныг үлдэн хөөхөд идэвхийлэн оролцож унаа мал, хоол хүнсээр хангах, цэрэг эрсийг дайчлах зэрэг арга хэмжээг аймаг орондоо зохион байгуулж байсан нь архивын баримтуудаар нотлогддог. [[Олноо өргөгдсөн]]ий 1911 онд 16-хан настай Зая бандид Жамбацэрэнг нийслэл хүрээнээ татан авчирч ном эрдэмд дахин сургах тухай нэгэн бичиг архивт хадгалагдан буй. Уг бичигт: &quot;16 настай Зая Бандидыг засаж залруулахын тулд нийслэл хүрээнээ дуудан, хүрээний хэргийг хутагтын багш Дарва бандид захируулан тохируулах нь зүй&quot; хэмээн дурдаж Сайн ноён хан аймгийн төлөөний түшмэл Доржпалам, Дамдин нар мутраа зурсан байна. Бодвол Заяа Бандид залуу насны харгайгаар томчуудынхаа дургүйг хүргэсэн буй заа. Нөгөө талаар Хатанбаатар Магсаржавын журамт цэргүүд сүр хүчиндээ хэт итгэж зарим үед харгис дээрэнгүй хандах нь цөөнгүй байсныг Заяа Бандид эрс эсэргүүцэж, түүнийгээ ил тод хэлсэн нь ч нөлөөлсөн байх талтай.

[[Ардын хувьсгал]] ялсан цагаас Заяа Бандидыг хардан тагнаж, хавчин гадуурхаж асан баримт олон. 1921 оноос хойш түүнийг дөрвөн ч удаа баривчлан цагдаж, сүүлчийн удаа 1930 онд хилс ял тулган цаазаар авчээ. 1925 онд тэрбээр засгийн газарт хандан бичсэн өргөдөлдөө:&quot; Жилээс жилд цагийн аяс муудан, хутагт хувилгаадыг хялаан хавчих нь улам бүр газар авч буй нь цөвүүн цаг хаалга тогших дохио гэмээр амар жимэр суулгасангүй. 1924 оны өвөл баривчилж дотоодыг хамгаалахын шоронд хоёр дахь удаагаа өнгөрөөв. Хавар нутагтаа буцаж ирээд зунтай золгох гэтэл дахин дуудаж дотоодыг хамгаалахын шоронд &quot;нууцыг задруулсан&quot; хэмээх хэргээр зургаан сар суулгав&quot; гэсэн байдаг. Дахин дахин баривчилж, тагнаж цагдах учир Заяа Бандид арга буюу төрийн албанаас хөндийрөхөөр шийдэн 1922 онд залгамжилж ирсэн отго жинсээ халж, ноён хэргэмээсээ татгалзсан боловч &quot;до&quot; яамны мөрдлөгөөс салсангүй. Өөрийнх нь үзэл санаанд таарч байсан тул Данзангийн дэвшүүлсэн барууны буюу зах зээлийн чиг баримжааг талархан дэмжсэн нь эсэргүү болох нөхцөлийг бүрдүүлсэн байна. Ард иргэдийн мал хөрөнгийг хурааж, хамтрал хомоонд хүчээр оруулах, үг сөрсөн болгоныг &quot;эсэргүү&quot;-д тооцон баривчлах, буудан хороох зэрэг ёс бус үйлдэл газар авч эхэлсэн тухайн цаг үед ард олиы дунд нэгэн дуу түгж байсан нь ..Ааш муутай ардын төрийг, Аянгын сумтай хуралдуулна...&quot; гэхчлэн үгтэй байж. До яамныхан энэ дууг зохиогч нь Заяа Бандид гэж үзэж байлаа.

[[Ангилал:Буддын шашин]]
[[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1905 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1931 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>jga2sy91z2j1oznd4injil0riiutrgk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс</title>
    <ns>10</ns>
    <id>91163</id>
    <revision>
      <id>709653</id>
      <parentid>702874</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T12:31:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5462" xml:space="preserve">{{Navbox
| state = {{{state&lt;includeonly&gt;|autocollapse&lt;/includeonly&gt;}}}
| name = Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс
| title = [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]
| imagestyle = padding: 0 0.5em;
| image = [[Файл:Coat of arms of Mongolia (1911–24).svg|center|100px]]
| listclass = hlist

| group1 =  ''' [[Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн түүх|Түүх]] '''
| list1 =  [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал]]  →  [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ]] → [[Монгол-Төвөдийн гэрээ]] → [[Хиагтын гэрээ]]  →  [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь|Гадаад Монголын өөртөө эзэрхэх засгийг устгасан нь]]  →  [[Ардын хувьсгал]]

| group2 =  ''' [[Богд хааны Засгийн газар|Засгийн газар]] '''
| list2 =  
* [[Файл:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|20px]] [[Богд хаан]]
* [[Төгс-Очирын Намнансүрэн]] 
* [[Минжиддоржийн Ханддорж]] 
* [[Баянтөмөрийн Хайсан]]
* [[Гадинбалын Чагдаржав]] 
* [[Цэрэндондовын Навааннэрэн]] 
* [[Да лам Цэрэнчимэд]] 
* [[Ваанчигийн Гомбосүрэн]] 
* [[Гончигжалцангийн Бадамдорж]] 
* [[Манзушир хутагт Цэрэндорж]] 
* [[Гомбожавын Лувсанцэвээн]] 
* [[Жамсранжавын Галсандаш]] 
* [[Цэрэндоржийн Ширнэндамдин]] 
* [[Гэмпилдоржийн Цэдэнсоном]] 
* [[Мижиддоржийн Намсрай]] 
* [[Засагт хан Содномравдан]]
* [[Засагт ван Удай]] 
* [[Файл:Flag_of_the_Qing_Dynasty_(1889-1912).svg|20px]] [[Сандо амбан|Сандо]] 
* [[Пүрүан]]
* [[Файл:Flag of China (1912–1928).svg|20px]] [[:zh:陳毅 (1873年)|Чен-И]] 
* [[Сю Шүжан]] 
* [[Го Сунлин]]
* [[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1921-1924).svg|20px]] [[Содномын Дамдинбазар|Дамдинбазар]] 
* [[Магсаржавын Дугаржав|Дугаржав]]
* [[Балингийн Цэрэндорж|Цэрэндорж]]

| group3 =  ''' Милитарист  '''
| list3 =  
* [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав]]
* [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн]]
* [[Жа лам Дамбийжанцан|Дамбийжанцан]]
* [[Энхбилэгтийн Тогтох|Тогтох гүн]]
* [[Бавуужав]]
* [[Ерөөлт ван Раашминжүүр|Раашминжүүр]]
* [[Шаравын Найданжав|Найданжав]]
* [[Файл:Flag_of_Russia.svg|18px]] [[Барон Унгерн фон Штернберг|Унгерн-Штернберг]]
* [[Борис Резухин|Резухин]]
* [[Григорий Семёнов|Семёнов]]
* [[Кайгородов]]
* [[Генерал Бакич|Бакич]]

| group4 =  ''' [[Монгол Ардын Нам|Хувьсгалчид]]  '''
| list4 =  
* [[Ард Аюуш]]
* [[Догсомын Бодоо|Бодоо]]
* [[Хорлоогийн Чойбалсан|Чойбалсан]]
* [[Дарьзавын Лосол|Лосол]]
* [[Солийн Данзан|Данзан]]
* [[Дансранбилэгийн Догсом|Догсом]]
* [[Дамбын Чагдаржав|Чагдаржав]]
* [[Файл:Flag of the Mongolian People's Republic (1924–1930).svg|18px]] [[Дамдины Сүхбаатар|Сүхбаатар]]
* [[Лаварын Сумъяа|Сумъяа бэйс]]
* [[Ц.Хасбаатар|Хасбаатар]]
* [[Гончигийн Бумцэнд|Бумцэнд]]
* [[Дашийн Балдандорж|Балдандорж]]
* [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад]]
* [[Файл:Flag of Far Eastern republic.svg|18px]] [[Карл Карлович Байкалов|Байкалов]]
* [[Пётр Щетинкин|Щетинкин]]

| group5 =  ''' Дайн  '''
| list5 =  
* [[Ховдыг чөлөөлөх байлдаан]]
* [[Таван замын байлдаан]]
* [[Гурван замын байлдаан]]
* [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Хүрээг хятадуудаас чөлөөлсөн Барон Унгерн]]
* [[Улаан хадны байлдаан]]
* [[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]]
* [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд|Баруун хязгаарыг чөлөөлсөн нь]]
* [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд|Зүүн хязгаарыг чөлөөлсөн нь]]
* [[Толбо нуурын бүслэлт]]

| group6 =  ''' Бусад  '''
| list6 =  
* [[Жавзандамба хутагт]]
* [[Манжийн эсрэг монголчуудын тэмцэл]]
* [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]]
* [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]
* [[Монгол-Орос-Хятадын түүхэн харилцаа]]
}}&lt;noinclude&gt;

[[Ангилал:Загвар:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>fn169euanfx4ihu99d5blcwuh95ju8f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Татар хамтлаг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116591</id>
    <revision>
      <id>709717</id>
      <parentid>709303</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T04:25:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>66.181.161.107</ip>
      </contributor>
      <comment>/* ТОВЧ ТҮҮХ */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22906" xml:space="preserve">'''Татар''' нь Монгол улсын гурван гишүүний бүрэлдэхүүнтэй хип хоп хамтлаг юм.

=== ТОВЧ ТҮҮХ ===
1999 онд Заяа, Жагаа ,Мөөгий нар нийлж 3 гишүүнтэйгээр хамтлаг бүрэлдсэн юм. Тухайн үедээ хөрш айлынхаа нэгэн эвдэрсэн аяны чиргүүлэн дотор бэлтгэлээ хийж эхэлсэн. 1999-2003 он хүртэл хамтлаг нь бүрэлдэж, анхны дуунуудаа дуу бичлэгийн студиод бичүүлж байжээ. Хамтлаг байгуулах санааг анх Заяа, Жагаа хоёр гаргасан. 2003 оны 7 дугаар сарын 5 ны өдөр Монгол улс Улаанбаатар хотод Сонор рекордстой ([[Сонор Рекордс]]) албан ёсны гэрээ байгуулсанаар Татар хамтлаг албан ёсоор байгуулагдсан юм. 

Татар бол 2003 оноос хойш дэлхийн стандартад нийцсэн дуу хөгжмийн салбарын томоохон компаниудтай хамтран ажиллаж, Монголын орчин үеийн дуу хөгжим, тэр дундаа хип хоп хөгжмийн салбарт үнэтэй хувь нэмэр оруулсан бөгөөд Монгол улсаас гадны зах зээлд уран бүтээлээ олон улсын худалдааны тухай хуулийн дагуу (TATAR album, Second album нь оюуны өмчийн [[Jasrac]]-аар баталгаажиж Япон улс цаашлаад дэлхийн зах зээлд борлуулагдаж байна) борлуулж чадсан анхны хип хоп хамтлаг юм. 

Монгол улсад хамгийн анхны [[enhanced cd]] (TATAR, SECOND ALBUM, ГАНЦААРАА, FREEDOM гэх цомгууд нь [[enhanced cd]] юм) гаргаж байжээ. Монгол улсдаа анхдагч фэн клуб, цомгийн өдөрлөг, гадаад зах зээлрүү чигэлсэн ажлууд, тухайн үедээ дууг дүрсжүүлж клипжүүлэн илэрхийлэх, утга илэрхийлэл дууны шүлэг райм, бүрэн хэмжээний уран сайхны кино, мянга мянган залуусыг хамруулсан сайн сайханд уриалсан нийгмийн ажлууд, бие даан хийсэн бүрэн хэмжээний амьд тоглолтуудаараа бусад хип хоп хамтлагуудаасаа ялгарч олон нийтэд хип хоп хөгжмийг хүлээн зөвшөөрүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулж чадсан билээ.

[[Файл:Татар хамтлаг.jpg|thumb|center|548x548px]]

=== Гишүүдийн товч танилцуулга ===
[[Файл:Татар хамтлаг Заяа.jpg|left|thumb|272x272px]]

==== Дамдинбазар Батзаяат ====
Тайзны нэр: Заяа

Овог нэр: Дамдинбазар Батзаяа

Төрсөн он сар өдөр: 1984 оны [[4 сарын 8]] Орд: Хонь

Үүрэг: Хамтлагийн ахлагч продюсер

Боловсрол: 1991-2001 39-р сургууль төгссөн

Хайртай дуучин: JOEY STARR

Хүндэлдэг хүн: Ээж, аав

[[Файл:Tatar Жагаа 2018он.jpg|left|thumb|293x293px]]

==== Чулуунбат Жаргалсайхан ====
Тайзны нэр: Жагаа

Овог нэр: Чулуунбат Жаргалсайхан

Төрсөн он сар өдөр: 1984 оны [[5 сарын 8]] Орд: Үхэр

Үүрэг: Rapper, хөгжмийн редактор

Боловсрол: 1991-2001 онд Нийслэлийн 39 дүгээр сургууль, 2001-2002 МУИС-ийн лицей төгссөн, 2002 МУИС-МКДС, 2007-2011 МУХУИС Олон улсын худалдаа бакалавр, 2016-2020 БНХАУ Бээжингийн Багшийн Их Сургуулийн Урлагийн сургууль Урлагийн онол мэргэжлийг хятад хэл дээр мастерийн зэрэг

Зорилго: Маш олон хүний дуртай хамтлаг нь болох

Дуртай хамтлаг: Ардын урлагаа дэмждэг

Хүндэлдэг хүн: ээж, аав

Хүсэл мөрөөдөл: Бид өөрсдийн гэсэн онцлогтой дахин давтагдашгүй стилтэй болсон байхыг хүсдэг

[[Файл:2018он Татар хамтлаг Мөөгий.jpg|left|thumb|261x261px]]

==== Дугарын Мөнхчулуун ====
Тайзны нэр: Мөөгий

Овог нэр: Дугарын Мөнхчулуун

Төрсөн он сар өдөр: 1984 оны [[11 сарын 16]] Орд: хилэнц

Үүрэг: Rapper

Боловсрол: 1991-2001 39-р сургууль төгссөн, Санхүү эдийн засгийн дээд сургуульд бизнес удирдлагын чиглэлээр баклаврын зэрэг

Хүсэл мөрөөдөл: Хэнээс ч илүү бас бусдаас түрүүлж байхыг хүсдэг

Дуртай хамтлаг: SUPREME-NTM, мөн монголынхоо зарим хамтлаг дуучдыг шүтдэг 

Хайртай дуучин: MACY GRAY

Хүндэлдэг хүн: ээж, аав


[[Файл:Tatar 2018он.jpg|center|thumb|777x777px]]

=== Цомгийн танилцуулга ===
==== “Tatar” ====
2004 оны 1 сард TATAR /enhanced cd/ цомогийг худалдаанд гарсан. 

* Хайрыг хүндэл, 
* Чамдаа өгсөн хайр, 
* Нулимс дуссан хайр, 
* Love song, 
* Ардын багш

гэх мэт олон дуунууд нь ФМ радионуудын шилдэг дууны жагсаалтыг тэргүүлж байсан. Тус хамтлагийн эхний цомгийн бүх дуунууд хит болж байсан.

===== Дууны жагсаалт: =====
# Хайрыг хүндэл
# Нулимс дуссан хайр (хамт Цоомоо)
# Ардын багш
# Гүй жаалаа гүй
# Хүн хүнээрээ бай
# Хайрын дуу (хамт Минжинсор)
# Хип хоп хүн
# Нулимс дуссан хайр (remix)
# Чамдаа өгсөн хайр 
# Энэ хүү
# Рок бэйби
# Хунгийн дэгдээхэй (хамт Лумино)

==== “Хоёр дахь цомог” ====
Татар хамтлагийн Хоёр дахь цомог 2004 оны 12 сард худалдаанд гарсан бөгөөд гарсан өдрөөсөө борлуулалтаараа шилдэг арван цомгийн жагсаалтыг 8 долоо хоног тэргүүлсэн амжилт үзүүлж байв.

Эхний 4 байрт 14 долоо хоног болж байлаа.

Дууны жагсаалт:

# Оролт (0:49)
# Сүн сүн (4:12)
# Нэргүй (4:37)
# Хамтдаа (3:53)
# Санадаг л санаа (3:17)
# Ажил (3:42)
# Энэ минийх (3:49)
# Хайр яачихав аа (4:29)
# Өөртөө (4:17)
# Сак гунья (3:52)
# Татар (4:26)
# Том од ах хамт (4:34) хамт Лумино
# Би чамд хайртай (3:49)
# Ганц олдох нас (3:52)
# Би чамд хайртай (ая) (3:48)

==== “Гурав дахь цомог Ганцаараа” ====
Татар хамтлагийн Гурав дахь цомог нь “Ганцаараа“; AP цомог  2005 оны 12 сард гарч байсан. Нийт 6 TRACK-тай 4 дуутай. Худалдаанд гарахаас өмнө “Бороо&quot; дуу нь ФМ радиогийн шилдэг дууны жагсаалтыг 12 долоо хоног тэргүүлж байсан бас нэгэн амжилтыг үзүүлж байжээ. Энэхүү цомгийн онцлог нь Япон улсын алдарт реппер &quot;AK-69&quot; тэй хамтарсан Aint no stopping дуу юм. Энэ үеэрээ Татар хамтлаг нь Япон улсад аялан тоглолт хийж 2005 оны [[5 сарын 24]] нд Япон улсын &quot;MS Entertainment &quot; тай хамтран Япон даяар байрлах &quot;Tower records&quot; ын бүх салбаруудаар Татар цомгийг худалдаанд гаргаж байжээ. Мөн тухайн ондоо буюу 2005 оны [[9 сарын 21]]-нд &quot;Ain't No Stoppin' feat.AK-69&quot; cd гээ худалдаанд гаргаж байжээ.

Дууны жагсаалт:

# Хайрыг Хүндэл Remix
# Aint no stopping (хамт AK-69)
# Ганцаараа
# Бороо (хамт Онон)
# Ярилцлага (FM 105.5)

==== “Эрх чөлөө” ====
2008 онд нийт 16 дуутайгаар Эрх чөлөө цомог гаргасан бөгөөд Татар хамтлагийн голлох хит дуунууд энэхүү цомогт багтсан байдаг.

Дууны жагсаалт:

# Эрх чөлөө (4:00)
# Хорвоо (4:32) – видео (хамт TG)
# Хэлж амжаагүй (4:11) (хамт Саран)
# Хаягдал хүмүүс (4:23) (хамт TG)
# Реклам (4:08)
# Мессэж (4:37) – видео
# Сгөб (4:21)
# Жаргалтай хос (3:59) – видео (хамт Саран)
# Яагаад (4:20) (хамт Онон)
# Special (4:32)  (хамт TG)
# Эсрэг өдөр (3:33) – видео
# Чамд зориулъя (4:01)  (хамт Амраа, Төрөө)
# Ганцаараа (4:23) – видео
# Зүгээр (3:23)
# Улаанбаатар (4:42) – видео
# Бороо (4:41) – видео  (хамт Онон)

==== &quot;Нөлөөллөөс дээгүүрт&quot; ====
2013 онд Татар хамтлаг нь арван жилийнхээ ойгоор Нөлөөллөөс дээгүүрт нэртэй нийгэм залуучууд уруу хандсан төсөл хэрэгжүүлсэн ба 10 насны төрсөн өдрийн бэлэг болгож энэхүү цомгийг гаргасан юм. Муу бүх нөлөөллөөс дээгүүрт өөрийгөө байлгаж, сайн сайханруу тэмүүлье уриатай байв. Энэхүү хөдөлгөөнөөрөө Татар хамтлаг нь нийт 100000 гаруй дэмжигч залуучуудыг нэгдгэж нийгэмд дуу хоолойгоо хүргэсэн юм.

Дууны жагсаалт:

# Нөлөөллөөс дээгүүрт
# Дуулах дуртай
# Чинийх
# Чат
# Санахгүй юм байна  (хамт Ука)
# Би чиний хайр  (хамт A-cool)
# Салж амжаагүй хайр  (хамт Хишигдалай, TG)
# Электро охин 
# Үнэтэй (хамт A-cool)
# Нэг удаа
# I am so fly (хамт Aнхаа)

=== Уран сайхны кино ===
# Аз жаргал The bad boy (Sonor records, Big film, Unitel group 2006 он)

== Бүрэн хэмжээний тоглолтууд ==
# Хайрыг хүндэл (2004 оны 4 сарын 23, 24 Улаанбаатар хот Бөхийн Өргөө)
# Lumino -той хамтарсан концерт, To Night (2005 оны 12 сарын 30,31 Улаанбаатар хот UB Palace)
# Бороонд ганцаардах (2006 оны 6 сарын 16 Улаанбаатар хот UB Palace Opan air)
# Nuluulluus deeguurt (2013 оны 7 сарын 05 Улаанбаатар хот UB Palace Opan air)
# Арван таван жилийн ойн концерт (2018 оны 2 сарын 17 Улаанбаатар хот CROCUS EVENT HALL)

== Шагналууд ==

# Алтан намар урлагийн наадам
# Пентатоник хөгжмийн наадам
# Хайфай мюзик авардс
# Хит авардс
# UBS Music авардс
# Bravo super show

== Дууны шүлгүүд ==

=== Татар - Ганц олдох насандаа 2001он ===
Бид өөрсдийн амьдралийн тодорхой нэг хэсгийг тууллаа

Тэгээд ч бид гурав бодсон санасанаа дууллаа

Энэ дууг дуулсан бидний нэр ТАТАР

Бидний дууг сонсоод үз, наашаа анхаар

'''Нэгдүгээр бадаг:'''

Ганц олдох насандаа сайхан амьдраад ухьe дээ тавь жаран жилийн дараа бидний нуруу бөхийнэдээ

Биe биeдээ жаргал хүсч энэ хорвоог илээ гэлээч жам нь ирхээр нүд амар хорвоог орхих билээ

Та бид хэзээ хорвоог орхин одхыг мэдэх аргагүй бүхнээсээ өөрийгөө хамгаалж сэргийлж явна гэдэг нь баараггүй

Гэнэтийн осолд орлоо гэж хар дарж зүүдлээд сэрдэг цаг бусийн үхэл хагацал яг тэгээд ингээд ирдэг

Үхэх цагаа мэднэ гэдэг нь тэр нь түүний ид шид нь цааз авсан ялтан тэд нь үхэх цагаа мэднэ 

Нэгэнт үхэл чам дээр ирсэн бол хүнд хар ачаа хөнгөрөө энэ хорвоод амьдарч сайн сайхныг үзхээсээ өнгөрөө

Амьдарч чадахгуй нэг нь чадах нэгнээ доош нь зулгаана татна санаа муут яван хатна cарьсан багваахай наранд хатна

Хайрлаж хайрлуулж амьдарч явсан хүмүүс яaхав харин хөөрхий санаа муут үхэхийн цагт өмхий амаа барина

'''Дахилт''':

Энэ амьдрал хатуу тоглоом энэ амьдрал хатуу тоглоом

Зарим нэгэнд нь шоглоом

Энэ амьдрал хатуу тоглоом энэ амьдрал хатуу тоглоом

Зарим нэгэнд нь шоглоом

'''Хоёрдугаар бадаг:'''

Бид одоо юyны төлөө амьдарч байгаа юм бэ үхэн үхтлээ тэмцэж явдаг ямар сонин хүн бэ

Түүний хэлсэн үгс амьдралд онол дээр тoгтддог гэлтэй хэлдээ амьдралийг тэр буруу ойлгожилдээ

Жишээ нь гэрээс гараад авто машинд дайруулна дааруулна үхэлрүү яаруулна бие биенээ цааш нь нааш нь харуулна

Ингээд нэгэн өдөр мөнх бусыг үзнэ амьд явах хоногийн тоо нэгэн өдөр гүйцнэ

Ганц олдох насандаа сайхан амьдраад ухиe дээ 50 60н жилийн дараа бидний нуруу бөхийлээ

Биe биeндээ жаргал хүсч энэ хорвоог элээ гэлээ жам ирхээр нүд амар хорвоог орхих билээ 

'''Дахилт:'''

Энэ амьдрал хатуу тоглоом энэ амьдрал хатуу тоглоом

Зарим нэгэнд нь шоглоом

Энэ амьдрал хатуу тоглоом энэ амьдрал хатуу тоглоом

Зарим нэгэнд нь шоглоом

'''Гуравдугаар бадаг:'''

Чамд ганц олдох насаа сайхан амьдраад үхэх ёстой сайхан амьдрал үзэхийн тулд хайр бас байх ёстой

Өрөөл бусдийг хайрлаж хүндэл тэдний хайрийг хүлээ юyний өмнө хайрлаж сур өөрийн ээж аав гэр бүлээ

Баян тансаг ядуу дорой амьдарч байж болно хамгийн гол нь бие биенээ хайрлаж сайхан амьдарч бас болно

Биe биeндээ жаргал хүсч энэ хорвоог элээ гэлээ жам ирхээр нүд амар хорвоог орхих билээ

Энэ бүгдийн эцэс хэзээ гэдгийг хэнч мэддэггүй энэ бүгдийн учрыг хэнч олно гэдэггүй

Ямарч байсан сэтгэл хангалуун амьдрах л юмсан...

'''Дахилт:'''

Энэ амьдрал хатуу тоглоом энэ амьдрал хатуу тоглоом

Зарим нэгэнд нь шоглоом

Энэ амьдрал хатуу тоглоом энэ амьдрал хатуу тоглоом

Зарим нэгэнд нь шоглоом

=== Татар - Хайрыг хүндэл 2003 он ===
'''Нэгдүгээр бадаг:'''

Тэрээр хулгай сайн хийнэ өөрийн чадал хирээр

Сантeхникч нэрээр хүний хөрөнгө орон гэрээр

Yнэ цэнэтэй дэл сул юм үнэхээр их эрж хайдаг

Тэр их айдаг тэр цагдаагаас эмээж байдаг

Түүнд боломж гарвал айлын хаалгыг үлгэрийн юм шиг нээнэшд гээнэшд

Ажлаа дуусгаад яг л тэнд ул мөр үлдээнэшд

Тэр этгээд өөрийн ажлыг нэг иймэрхүү маш их сайн хийдэг

Айлын үүдэнд ажлаа дуусгаад сүүлд нь нусаа нийдэг

Зөв шударга амьдарч байна хэмээн мөрөөдөх дуртай Харамсалтай нь хулгай хийхдээ арай илүү уртай

Бусдыг бодвол хүнлэг сэтгэл эелдэг даруу зантай ч

Ганц сурсан юм нь энэ юм болохоор тэр хулгайч

Өөрийн болчимгүй алдаа дутагдлын эрхээр

Ийм нэгэн амьдарлаар амьдрах болсон хатуу бэрхээр

Тэр муу нэртэй хүмүүс түүнийг хардаж сэрдэж гүтгэнэ

Амьдрал хатуу болох тусам амьдарлын төлөө зүтгэнэ

'''Дахилт:'''

Бусдын хайрыг хүндэл

Хайраа нээсэн сэтгэл шүүдээ зөвхөн хайртай хүндээ л

Бусдын хайрыг хүндэл

Хайртай гэсэн сэтгэлийг нь битгий гомдоо

Бусдын хайрыг хүндэл Бусдаас хайрыг хүртэхэд гэмгүй учир үүнд л

Бусдын хайрыг хүндэл

Түүний хайрыг хүндэлсэн бол тэр шал ондоо

'''Хоёр дугаар бадаг:'''

Хөрш айлын хүмүүс ажилдаа явж байхад тэр ганцаар завтай

Ийм амьдрал түүнд таалагдахгүй байгаа нь лавтай

Ийм амьдрал нэгэн бодлын тэрүүхэн тэндээ давгүй

Нөгөөтэйгүүр харамсалтай сэтгэл санаа тавгүй

Тэр уг нь хөгшин болсон эжий аавдаа хайртай

Тооны олимпиадын баярын бичиг хоёрдугаар байртай

Дунд сургуульд байхдаа онц сурдаг л байсан

Дурлаж явсан хайрлаж явсан найз охинтой байсан

Гэтэл найз охиндоо хаягдаад бүгдийг дотроо бодсон

Юу бодож тэгсэн юм бол бүгдийг орхиод одсон

Тэр охиныг үнэн сэтгэлээсээ хайрладаг байждээ

Хөвгүүн одоо ийм хүн охин яаж мэдэхэв дээ

Түүний нулимс газар уналгүй хацартаа нэвчсэн

Зөвхөн хайртай охин гэсэн сэтгэлээ тэвчсэн

Тэр ингэж удаан тэвчиж чадахгүйгээ мэдсэн

Иймээс бүгдийг орхиод явахаар шийдсэн

'''Дахилт:'''

Бусдын хайрыг хүндэл

Хайраа нээсэн сэтгэл шүүдээ зөвхөн хайртай хүндээ л

Бусдын хайрыг хүндэл

Хайртай гэсэн сэтгэлийг нь битгий гомдоо

Бусдын хайрыг хүндэл Бусдаас хайрыг хүртэхэд гэмгүй учир үүнд л

Бусдын хайрыг хүндэл

Түүний хайрыг хүндэлсэн бол тэр шал ондоо

'''Гурав дугаар бадаг:'''

Түүний сэтгэл санаа одоо дээсэн дөрөө

Тэр өөрөө сайн муу үйлийн ялгаа зөрөө

Тэр хөөрхий найз охиндоо хаягдлаа гээд хуруу гараа зүсээгүй

Түүнийг ийм байдалд оруулахыг тэр охин хүсээгүй

Төрсөн нутаг эх орон эжий ааваа голов уу

Эсвэл түүний бүгдийг орхиод одсон нь охиноос болов уу

Тэр уг нь ингэх ёсгүй байсан буруудсан

Яаж ч хичээсэн зам нь уруу болохоор уруудсан

Хүүгээ харсан эхийн зүрх улам бүр сэдэрсэн

Эжий ааваа маш их санасанаа тэр сая мэдэрсэн

Нүдэндээ нулимстай тэр хоёрыг харсан

Өөрийн эрхгүй нулимс урсаад нүдээ алгаараа дарсан

Харь хүний нутагт удаан байж чадалгүй зутарчээ

Аав ээжээ орхисондоо өөрөө өөртөө гутаржээ

Харийн нутагт ядарч туйлдаад хүрээд цуцсан

Эжий аавтайгаа сайхан байсан цагаа санаад санагалзан буцсан

Тэр охины төлөө зовж шаналаад юунд хүрэвдээ

Охиноос болж хэний амьдрал сүйрэвдээ

Үр минь хэмээн явсаар байсан эжий ааваа хүндэл

Үүнд л учир бий бусдын хайрыг хүндэл

'''Дахилт:'''
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:Дуучин]]
[[Ангилал:Хамтлаг улс орноор]]</text>
      <sha1>pci24d80kpape7hhliv1ddepw4bnrxc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709718</id>
      <parentid>709717</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T04:26:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>66.181.161.107</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Дамдинбазар Батзаяа */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22904" xml:space="preserve">'''Татар''' нь Монгол улсын гурван гишүүний бүрэлдэхүүнтэй хип хоп хамтлаг юм.

=== ТОВЧ ТҮҮХ ===
1999 онд Заяа, Жагаа ,Мөөгий нар нийлж 3 гишүүнтэйгээр хамтлаг бүрэлдсэн юм. Тухайн үедээ хөрш айлынхаа нэгэн эвдэрсэн аяны чиргүүлэн дотор бэлтгэлээ хийж эхэлсэн. 1999-2003 он хүртэл хамтлаг нь бүрэлдэж, анхны дуунуудаа дуу бичлэгийн студиод бичүүлж байжээ. Хамтлаг байгуулах санааг анх Заяа, Жагаа хоёр гаргасан. 2003 оны 7 дугаар сарын 5 ны өдөр Монгол улс Улаанбаатар хотод Сонор рекордстой ([[Сонор Рекордс]]) албан ёсны гэрээ байгуулсанаар Татар хамтлаг албан ёсоор байгуулагдсан юм. 

Татар бол 2003 оноос хойш дэлхийн стандартад нийцсэн дуу хөгжмийн салбарын томоохон компаниудтай хамтран ажиллаж, Монголын орчин үеийн дуу хөгжим, тэр дундаа хип хоп хөгжмийн салбарт үнэтэй хувь нэмэр оруулсан бөгөөд Монгол улсаас гадны зах зээлд уран бүтээлээ олон улсын худалдааны тухай хуулийн дагуу (TATAR album, Second album нь оюуны өмчийн [[Jasrac]]-аар баталгаажиж Япон улс цаашлаад дэлхийн зах зээлд борлуулагдаж байна) борлуулж чадсан анхны хип хоп хамтлаг юм. 

Монгол улсад хамгийн анхны [[enhanced cd]] (TATAR, SECOND ALBUM, ГАНЦААРАА, FREEDOM гэх цомгууд нь [[enhanced cd]] юм) гаргаж байжээ. Монгол улсдаа анхдагч фэн клуб, цомгийн өдөрлөг, гадаад зах зээлрүү чигэлсэн ажлууд, тухайн үедээ дууг дүрсжүүлж клипжүүлэн илэрхийлэх, утга илэрхийлэл дууны шүлэг райм, бүрэн хэмжээний уран сайхны кино, мянга мянган залуусыг хамруулсан сайн сайханд уриалсан нийгмийн ажлууд, бие даан хийсэн бүрэн хэмжээний амьд тоглолтуудаараа бусад хип хоп хамтлагуудаасаа ялгарч олон нийтэд хип хоп хөгжмийг хүлээн зөвшөөрүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулж чадсан билээ.

[[Файл:Татар хамтлаг.jpg|thumb|center|548x548px]]

=== Гишүүдийн товч танилцуулга ===
[[Файл:Татар хамтлаг Заяа.jpg|left|thumb|272x272px]]

==== Дамдинбазар Батзаяа ====
Тайзны нэр: Заяа

Овог нэр: Дамдинбазар Батзаяа

Төрсөн он сар өдөр: 1984 оны [[4 сарын 8]] Орд: Хонь

Үүрэг: Хамтлагийн ахлагч продюсер

Боловсрол: 1991-2001 39-р сургууль төгссөн

Хайртай дуучин: JOEY STARR

Хүндэлдэг хүн: Ээж, аав

[[Файл:Tatar Жагаа 2018он.jpg|left|thumb|293x293px]]

==== Чулуунбат Жаргалсайхан ====
Тайзны нэр: Жагаа

Овог нэр: Чулуунбат Жаргалсайхан

Төрсөн он сар өдөр: 1984 оны [[5 сарын 8]] Орд: Үхэр

Үүрэг: Rapper, хөгжмийн редактор

Боловсрол: 1991-2001 онд Нийслэлийн 39 дүгээр сургууль, 2001-2002 МУИС-ийн лицей төгссөн, 2002 МУИС-МКДС, 2007-2011 МУХУИС Олон улсын худалдаа бакалавр, 2016-2020 БНХАУ Бээжингийн Багшийн Их Сургуулийн Урлагийн сургууль Урлагийн онол мэргэжлийг хятад хэл дээр мастерийн зэрэг

Зорилго: Маш олон хүний дуртай хамтлаг нь болох

Дуртай хамтлаг: Ардын урлагаа дэмждэг

Хүндэлдэг хүн: ээж, аав

Хүсэл мөрөөдөл: Бид өөрсдийн гэсэн онцлогтой дахин давтагдашгүй стилтэй болсон байхыг хүсдэг

[[Файл:2018он Татар хамтлаг Мөөгий.jpg|left|thumb|261x261px]]

==== Дугарын Мөнхчулуун ====
Тайзны нэр: Мөөгий

Овог нэр: Дугарын Мөнхчулуун

Төрсөн он сар өдөр: 1984 оны [[11 сарын 16]] Орд: хилэнц

Үүрэг: Rapper

Боловсрол: 1991-2001 39-р сургууль төгссөн, Санхүү эдийн засгийн дээд сургуульд бизнес удирдлагын чиглэлээр баклаврын зэрэг

Хүсэл мөрөөдөл: Хэнээс ч илүү бас бусдаас түрүүлж байхыг хүсдэг

Дуртай хамтлаг: SUPREME-NTM, мөн монголынхоо зарим хамтлаг дуучдыг шүтдэг 

Хайртай дуучин: MACY GRAY

Хүндэлдэг хүн: ээж, аав


[[Файл:Tatar 2018он.jpg|center|thumb|777x777px]]

=== Цомгийн танилцуулга ===
==== “Tatar” ====
2004 оны 1 сард TATAR /enhanced cd/ цомогийг худалдаанд гарсан. 

* Хайрыг хүндэл, 
* Чамдаа өгсөн хайр, 
* Нулимс дуссан хайр, 
* Love song, 
* Ардын багш

гэх мэт олон дуунууд нь ФМ радионуудын шилдэг дууны жагсаалтыг тэргүүлж байсан. Тус хамтлагийн эхний цомгийн бүх дуунууд хит болж байсан.

===== Дууны жагсаалт: =====
# Хайрыг хүндэл
# Нулимс дуссан хайр (хамт Цоомоо)
# Ардын багш
# Гүй жаалаа гүй
# Хүн хүнээрээ бай
# Хайрын дуу (хамт Минжинсор)
# Хип хоп хүн
# Нулимс дуссан хайр (remix)
# Чамдаа өгсөн хайр 
# Энэ хүү
# Рок бэйби
# Хунгийн дэгдээхэй (хамт Лумино)

==== “Хоёр дахь цомог” ====
Татар хамтлагийн Хоёр дахь цомог 2004 оны 12 сард худалдаанд гарсан бөгөөд гарсан өдрөөсөө борлуулалтаараа шилдэг арван цомгийн жагсаалтыг 8 долоо хоног тэргүүлсэн амжилт үзүүлж байв.

Эхний 4 байрт 14 долоо хоног болж байлаа.

Дууны жагсаалт:

# Оролт (0:49)
# Сүн сүн (4:12)
# Нэргүй (4:37)
# Хамтдаа (3:53)
# Санадаг л санаа (3:17)
# Ажил (3:42)
# Энэ минийх (3:49)
# Хайр яачихав аа (4:29)
# Өөртөө (4:17)
# Сак гунья (3:52)
# Татар (4:26)
# Том од ах хамт (4:34) хамт Лумино
# Би чамд хайртай (3:49)
# Ганц олдох нас (3:52)
# Би чамд хайртай (ая) (3:48)

==== “Гурав дахь цомог Ганцаараа” ====
Татар хамтлагийн Гурав дахь цомог нь “Ганцаараа“; AP цомог  2005 оны 12 сард гарч байсан. Нийт 6 TRACK-тай 4 дуутай. Худалдаанд гарахаас өмнө “Бороо&quot; дуу нь ФМ радиогийн шилдэг дууны жагсаалтыг 12 долоо хоног тэргүүлж байсан бас нэгэн амжилтыг үзүүлж байжээ. Энэхүү цомгийн онцлог нь Япон улсын алдарт реппер &quot;AK-69&quot; тэй хамтарсан Aint no stopping дуу юм. Энэ үеэрээ Татар хамтлаг нь Япон улсад аялан тоглолт хийж 2005 оны [[5 сарын 24]] нд Япон улсын &quot;MS Entertainment &quot; тай хамтран Япон даяар байрлах &quot;Tower records&quot; ын бүх салбаруудаар Татар цомгийг худалдаанд гаргаж байжээ. Мөн тухайн ондоо буюу 2005 оны [[9 сарын 21]]-нд &quot;Ain't No Stoppin' feat.AK-69&quot; cd гээ худалдаанд гаргаж байжээ.

Дууны жагсаалт:

# Хайрыг Хүндэл Remix
# Aint no stopping (хамт AK-69)
# Ганцаараа
# Бороо (хамт Онон)
# Ярилцлага (FM 105.5)

==== “Эрх чөлөө” ====
2008 онд нийт 16 дуутайгаар Эрх чөлөө цомог гаргасан бөгөөд Татар хамтлагийн голлох хит дуунууд энэхүү цомогт багтсан байдаг.

Дууны жагсаалт:

# Эрх чөлөө (4:00)
# Хорвоо (4:32) – видео (хамт TG)
# Хэлж амжаагүй (4:11) (хамт Саран)
# Хаягдал хүмүүс (4:23) (хамт TG)
# Реклам (4:08)
# Мессэж (4:37) – видео
# Сгөб (4:21)
# Жаргалтай хос (3:59) – видео (хамт Саран)
# Яагаад (4:20) (хамт Онон)
# Special (4:32)  (хамт TG)
# Эсрэг өдөр (3:33) – видео
# Чамд зориулъя (4:01)  (хамт Амраа, Төрөө)
# Ганцаараа (4:23) – видео
# Зүгээр (3:23)
# Улаанбаатар (4:42) – видео
# Бороо (4:41) – видео  (хамт Онон)

==== &quot;Нөлөөллөөс дээгүүрт&quot; ====
2013 онд Татар хамтлаг нь арван жилийнхээ ойгоор Нөлөөллөөс дээгүүрт нэртэй нийгэм залуучууд уруу хандсан төсөл хэрэгжүүлсэн ба 10 насны төрсөн өдрийн бэлэг болгож энэхүү цомгийг гаргасан юм. Муу бүх нөлөөллөөс дээгүүрт өөрийгөө байлгаж, сайн сайханруу тэмүүлье уриатай байв. Энэхүү хөдөлгөөнөөрөө Татар хамтлаг нь нийт 100000 гаруй дэмжигч залуучуудыг нэгдгэж нийгэмд дуу хоолойгоо хүргэсэн юм.

Дууны жагсаалт:

# Нөлөөллөөс дээгүүрт
# Дуулах дуртай
# Чинийх
# Чат
# Санахгүй юм байна  (хамт Ука)
# Би чиний хайр  (хамт A-cool)
# Салж амжаагүй хайр  (хамт Хишигдалай, TG)
# Электро охин 
# Үнэтэй (хамт A-cool)
# Нэг удаа
# I am so fly (хамт Aнхаа)

=== Уран сайхны кино ===
# Аз жаргал The bad boy (Sonor records, Big film, Unitel group 2006 он)

== Бүрэн хэмжээний тоглолтууд ==
# Хайрыг хүндэл (2004 оны 4 сарын 23, 24 Улаанбаатар хот Бөхийн Өргөө)
# Lumino -той хамтарсан концерт, To Night (2005 оны 12 сарын 30,31 Улаанбаатар хот UB Palace)
# Бороонд ганцаардах (2006 оны 6 сарын 16 Улаанбаатар хот UB Palace Opan air)
# Nuluulluus deeguurt (2013 оны 7 сарын 05 Улаанбаатар хот UB Palace Opan air)
# Арван таван жилийн ойн концерт (2018 оны 2 сарын 17 Улаанбаатар хот CROCUS EVENT HALL)

== Шагналууд ==

# Алтан намар урлагийн наадам
# Пентатоник хөгжмийн наадам
# Хайфай мюзик авардс
# Хит авардс
# UBS Music авардс
# Bravo super show

== Дууны шүлгүүд ==

=== Татар - Ганц олдох насандаа 2001он ===
Бид өөрсдийн амьдралийн тодорхой нэг хэсгийг тууллаа

Тэгээд ч бид гурав бодсон санасанаа дууллаа

Энэ дууг дуулсан бидний нэр ТАТАР

Бидний дууг сонсоод үз, наашаа анхаар

'''Нэгдүгээр бадаг:'''

Ганц олдох насандаа сайхан амьдраад ухьe дээ тавь жаран жилийн дараа бидний нуруу бөхийнэдээ

Биe биeдээ жаргал хүсч энэ хорвоог илээ гэлээч жам нь ирхээр нүд амар хорвоог орхих билээ

Та бид хэзээ хорвоог орхин одхыг мэдэх аргагүй бүхнээсээ өөрийгөө хамгаалж сэргийлж явна гэдэг нь баараггүй

Гэнэтийн осолд орлоо гэж хар дарж зүүдлээд сэрдэг цаг бусийн үхэл хагацал яг тэгээд ингээд ирдэг

Үхэх цагаа мэднэ гэдэг нь тэр нь түүний ид шид нь цааз авсан ялтан тэд нь үхэх цагаа мэднэ 

Нэгэнт үхэл чам дээр ирсэн бол хүнд хар ачаа хөнгөрөө энэ хорвоод амьдарч сайн сайхныг үзхээсээ өнгөрөө

Амьдарч чадахгуй нэг нь чадах нэгнээ доош нь зулгаана татна санаа муут яван хатна cарьсан багваахай наранд хатна

Хайрлаж хайрлуулж амьдарч явсан хүмүүс яaхав харин хөөрхий санаа муут үхэхийн цагт өмхий амаа барина

'''Дахилт''':

Энэ амьдрал хатуу тоглоом энэ амьдрал хатуу тоглоом

Зарим нэгэнд нь шоглоом

Энэ амьдрал хатуу тоглоом энэ амьдрал хатуу тоглоом

Зарим нэгэнд нь шоглоом

'''Хоёрдугаар бадаг:'''

Бид одоо юyны төлөө амьдарч байгаа юм бэ үхэн үхтлээ тэмцэж явдаг ямар сонин хүн бэ

Түүний хэлсэн үгс амьдралд онол дээр тoгтддог гэлтэй хэлдээ амьдралийг тэр буруу ойлгожилдээ

Жишээ нь гэрээс гараад авто машинд дайруулна дааруулна үхэлрүү яаруулна бие биенээ цааш нь нааш нь харуулна

Ингээд нэгэн өдөр мөнх бусыг үзнэ амьд явах хоногийн тоо нэгэн өдөр гүйцнэ

Ганц олдох насандаа сайхан амьдраад ухиe дээ 50 60н жилийн дараа бидний нуруу бөхийлээ

Биe биeндээ жаргал хүсч энэ хорвоог элээ гэлээ жам ирхээр нүд амар хорвоог орхих билээ 

'''Дахилт:'''

Энэ амьдрал хатуу тоглоом энэ амьдрал хатуу тоглоом

Зарим нэгэнд нь шоглоом

Энэ амьдрал хатуу тоглоом энэ амьдрал хатуу тоглоом

Зарим нэгэнд нь шоглоом

'''Гуравдугаар бадаг:'''

Чамд ганц олдох насаа сайхан амьдраад үхэх ёстой сайхан амьдрал үзэхийн тулд хайр бас байх ёстой

Өрөөл бусдийг хайрлаж хүндэл тэдний хайрийг хүлээ юyний өмнө хайрлаж сур өөрийн ээж аав гэр бүлээ

Баян тансаг ядуу дорой амьдарч байж болно хамгийн гол нь бие биенээ хайрлаж сайхан амьдарч бас болно

Биe биeндээ жаргал хүсч энэ хорвоог элээ гэлээ жам ирхээр нүд амар хорвоог орхих билээ

Энэ бүгдийн эцэс хэзээ гэдгийг хэнч мэддэггүй энэ бүгдийн учрыг хэнч олно гэдэггүй

Ямарч байсан сэтгэл хангалуун амьдрах л юмсан...

'''Дахилт:'''

Энэ амьдрал хатуу тоглоом энэ амьдрал хатуу тоглоом

Зарим нэгэнд нь шоглоом

Энэ амьдрал хатуу тоглоом энэ амьдрал хатуу тоглоом

Зарим нэгэнд нь шоглоом

=== Татар - Хайрыг хүндэл 2003 он ===
'''Нэгдүгээр бадаг:'''

Тэрээр хулгай сайн хийнэ өөрийн чадал хирээр

Сантeхникч нэрээр хүний хөрөнгө орон гэрээр

Yнэ цэнэтэй дэл сул юм үнэхээр их эрж хайдаг

Тэр их айдаг тэр цагдаагаас эмээж байдаг

Түүнд боломж гарвал айлын хаалгыг үлгэрийн юм шиг нээнэшд гээнэшд

Ажлаа дуусгаад яг л тэнд ул мөр үлдээнэшд

Тэр этгээд өөрийн ажлыг нэг иймэрхүү маш их сайн хийдэг

Айлын үүдэнд ажлаа дуусгаад сүүлд нь нусаа нийдэг

Зөв шударга амьдарч байна хэмээн мөрөөдөх дуртай Харамсалтай нь хулгай хийхдээ арай илүү уртай

Бусдыг бодвол хүнлэг сэтгэл эелдэг даруу зантай ч

Ганц сурсан юм нь энэ юм болохоор тэр хулгайч

Өөрийн болчимгүй алдаа дутагдлын эрхээр

Ийм нэгэн амьдарлаар амьдрах болсон хатуу бэрхээр

Тэр муу нэртэй хүмүүс түүнийг хардаж сэрдэж гүтгэнэ

Амьдрал хатуу болох тусам амьдарлын төлөө зүтгэнэ

'''Дахилт:'''

Бусдын хайрыг хүндэл

Хайраа нээсэн сэтгэл шүүдээ зөвхөн хайртай хүндээ л

Бусдын хайрыг хүндэл

Хайртай гэсэн сэтгэлийг нь битгий гомдоо

Бусдын хайрыг хүндэл Бусдаас хайрыг хүртэхэд гэмгүй учир үүнд л

Бусдын хайрыг хүндэл

Түүний хайрыг хүндэлсэн бол тэр шал ондоо

'''Хоёр дугаар бадаг:'''

Хөрш айлын хүмүүс ажилдаа явж байхад тэр ганцаар завтай

Ийм амьдрал түүнд таалагдахгүй байгаа нь лавтай

Ийм амьдрал нэгэн бодлын тэрүүхэн тэндээ давгүй

Нөгөөтэйгүүр харамсалтай сэтгэл санаа тавгүй

Тэр уг нь хөгшин болсон эжий аавдаа хайртай

Тооны олимпиадын баярын бичиг хоёрдугаар байртай

Дунд сургуульд байхдаа онц сурдаг л байсан

Дурлаж явсан хайрлаж явсан найз охинтой байсан

Гэтэл найз охиндоо хаягдаад бүгдийг дотроо бодсон

Юу бодож тэгсэн юм бол бүгдийг орхиод одсон

Тэр охиныг үнэн сэтгэлээсээ хайрладаг байждээ

Хөвгүүн одоо ийм хүн охин яаж мэдэхэв дээ

Түүний нулимс газар уналгүй хацартаа нэвчсэн

Зөвхөн хайртай охин гэсэн сэтгэлээ тэвчсэн

Тэр ингэж удаан тэвчиж чадахгүйгээ мэдсэн

Иймээс бүгдийг орхиод явахаар шийдсэн

'''Дахилт:'''

Бусдын хайрыг хүндэл

Хайраа нээсэн сэтгэл шүүдээ зөвхөн хайртай хүндээ л

Бусдын хайрыг хүндэл

Хайртай гэсэн сэтгэлийг нь битгий гомдоо

Бусдын хайрыг хүндэл Бусдаас хайрыг хүртэхэд гэмгүй учир үүнд л

Бусдын хайрыг хүндэл

Түүний хайрыг хүндэлсэн бол тэр шал ондоо

'''Гурав дугаар бадаг:'''

Түүний сэтгэл санаа одоо дээсэн дөрөө

Тэр өөрөө сайн муу үйлийн ялгаа зөрөө

Тэр хөөрхий найз охиндоо хаягдлаа гээд хуруу гараа зүсээгүй

Түүнийг ийм байдалд оруулахыг тэр охин хүсээгүй

Төрсөн нутаг эх орон эжий ааваа голов уу

Эсвэл түүний бүгдийг орхиод одсон нь охиноос болов уу

Тэр уг нь ингэх ёсгүй байсан буруудсан

Яаж ч хичээсэн зам нь уруу болохоор уруудсан

Хүүгээ харсан эхийн зүрх улам бүр сэдэрсэн

Эжий ааваа маш их санасанаа тэр сая мэдэрсэн

Нүдэндээ нулимстай тэр хоёрыг харсан

Өөрийн эрхгүй нулимс урсаад нүдээ алгаараа дарсан

Харь хүний нутагт удаан байж чадалгүй зутарчээ

Аав ээжээ орхисондоо өөрөө өөртөө гутаржээ

Харийн нутагт ядарч туйлдаад хүрээд цуцсан

Эжий аавтайгаа сайхан байсан цагаа санаад санагалзан буцсан

Тэр охины төлөө зовж шаналаад юунд хүрэвдээ

Охиноос болж хэний амьдрал сүйрэвдээ

Үр минь хэмээн явсаар байсан эжий ааваа хүндэл

Үүнд л учир бий бусдын хайрыг хүндэл

'''Дахилт:'''
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:Дуучин]]
[[Ангилал:Хамтлаг улс орноор]]</text>
      <sha1>8rjvy7nhal8cxud43cgpzxp5uiv9p4a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Клиффорд Том Улаан Нохой (ТВ цуврал)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116826</id>
    <revision>
      <id>709670</id>
      <parentid>697764</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T16:07:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2601:602:8705:375A:6552:9C2B:F01B:324D</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5190" xml:space="preserve">{{Инфобокс Телевиз|нэр=Клиффорд Том Улаан Нохой|суваг=[[PBS Kids]]|бүтээгч=Дебора Форте&lt;br&gt;Марта Атвотер&lt;br&gt;Жеф Каминский|сэдэвчилсэн_хөгжмийн_зохиогч=[[Жош Манчелл]]&lt;br&gt;[[Марк Мотхэрсбаугх]]|гүйцэтгэх_продюсер=Дебора Форте|формат=[[хүүхэлдэйн кино]]|сүүлд_цацагдсан=2003 оны 2 сарын 25|хөгжүүлэгч=[[Дебора Форте]]&lt;br&gt;Марта Атвотер&lt;br&gt;Жеф Каминский|суурилсан_зүйл=''[[Клиффорд Том Улаан Нохой]]'' — [[Норман Бридвелл]]&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Perlmutter |first1=David |title=The Encyclopedia of American Animated Television Shows |date=2018 |publisher=Rowman &amp; Littlefield |isbn=978-1538103739 |pages=128–129 }}&lt;/ref&gt;|найруулагч=Жон Овэр|анх_цацагдсан=2000 оны 9 сарын 4&lt;ref&gt;{{cite news|last=Zurawik|first=David|title=PBS gives kids new Saturday morning shows|url=http://articles.baltimoresun.com/2000-07-13/features/0007130032_1_pbs-andrea-beck-reading-skills|accessdate=May 31, 2014|newspaper=The Baltimore Sun|date=July 13, 2000}}&lt;/ref&gt;|зургийн_формат=[[NTSC]]|нээлтийн_сэдэв=&quot;Clifford the Big Red Dog&quot; — Жейсон Майкл|улс={{CAN}}&lt;ref name=&quot;BFICliffordTBRD&quot;&gt;{{cite web|title=Clifford the Big Red Dog (TV series) (2000)|url=http://www.bfi.org.uk/films-tv-people/4f4bab79af56e|publisher=British Film Institute|accessdate=November 2, 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;br&gt;{{GBR}}&lt;ref name=&quot;BFICliffordTBRD&quot; /&gt;|улирлын_тоо=2|ангийн_тоо=66 (130 сегментүүд)|жанр=хүүхдийн|хөгжмийн_зохиолч=[[Жош Манчелл]]&lt;br&gt;[[Марк Мотхэрсбаугх]]|үргэлжлэх_хугацаа=26 минут (Нэг сегментэд 13 минут)|зураг=[[File:Clifford-the-Big-Red-Dog-title-card.jpg|250px]]|компани=[[Scholastic Corporation|Scholastic Productions]]&lt;ref&gt;{{cite press release|title=He's Big! He's Red! He's Coming to PBS Kids! Scholastic Productions' &quot;Clifford the Big Red Dog&quot; Animated Series Debuts on PBS Fall 2000|url=https://www.pbs.org/about/blogs/news/hes-big-hes-red-hes-coming-to-pbs-kids-scholastic-productions-clifford-the-big-red-dog-animated-series-debuts-on-pbs-fall-2000-january-7-2000/|publisher=PBS|accessdate=November 2, 2016|date=January 7, 2000}}&lt;/ref&gt;&lt;br&gt;[[Nelvana ]]|продюсер=Марта Атвотер&lt;br&gt;Жеф Каминский (улирал 2)|хэл=[[Англи хэл|Англи]]|дистрибьютор=Scholastic Productions (Нэгдсэн Улс)&lt;br /&gt;TV-Loonland AG&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.screendaily.com/tv-loonland-signs-first-big-deal-with-bbc/405203.article|title=TV-Loonland signs first big deal with BBC|first=Martin|last=Blaney|date=2001-03-06|work=Screen}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.awn.com/news/tv-loonland-completes-central-and-eastern-european-sales|title=TV-Loonland Completes Central And Eastern European Sales|work=Animation World Network}}&lt;/ref&gt; (Европ, 2010 он хүртэл)}}'''''Клиффорд Том Улаан Нохой''''' ({{Lang-en|Clifford the Big Red Dog}}) нь [[Canada|Canadian]]-[[Их Британи|Британийн]] цуврал хүүхэлдэйн сериал юм. Эхний анги нь [[2000]] оны [[9 сарын 4]]-нд дэлгэцнээ гарсан. [[Scholastic Productions]] ба [[Mike Young Productions]]-ийн бүтээл. [[PBS Kids]] телевизээр гарчээ. Энэ киноны үйл явдал нь Бирдвелл арал.

== Дүрүүд ==

* [[Грей ДеЛисл]] — Эмили Элизабет Ховард&lt;ref name=&quot;PBSKidsCast&quot;&gt;{{cite web|title=The Cast of Clifford the Big Red Dog®|url=http://pbskids.org/clifford/backstage/cast/index-pup.html|publisher=PBS Kids|url-status=dead|accessdate=August 17, 2015|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150520215841/http://pbskids.org/clifford/backstage/cast/index-pup.html|archivedate=2015 оны 5 сарын 20}}&lt;/ref&gt; / Каролин Ховард
* [[Жон Риттер]] — Клиффорд
* [[Кри Суммэр]] — Клео
* [[Кел Митчелл]] — Т-Бонэ
* [[Кам Кларк]] — Марк Ховард
* [[Гари ЛеРой Грэй]] — Чарли
* [[Терренс C. Карсон]] — Самуэль
* [[Кэт Соусиэ]] — Жетта Хандовэр
* [[Деби Деррибери]] — Cosmo Хандовэр
* [[Улисс Куадра]] — Ваз
* [[Ник Жеймсон]] — Шериф Льюис

== Эшлэл ==
&lt;references /&gt;

== Холбоос ==

* {{Official website|https://web.archive.org/web/20150915015720/http://pbskids.org/clifford/index-brd-flash.html}}
* {{IMDb title|0233041}}

[[Ангилал:Адал явдалт хүүхэлдэйн кино]]
[[Ангилал:АНУ-ын телевизийн цуврал]]
[[Ангилал:Их Британийн телевизийн цуврал]]
[[Ангилал:2000-аад оны телевизийн цуврал кино]]</text>
      <sha1>t5och8wlgzib5oeth8i292jzihj1ewd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тончуань фу</title>
    <ns>0</ns>
    <id>118381</id>
    <revision>
      <id>709680</id>
      <parentid>684057</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T22:04:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Uriel1022</username>
        <id>38201</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="915" xml:space="preserve">'''Тончуань фу''' ({{lang-zh|潼川府}}; [[пиньинь галиг]]: Tóng chuān fǔ) бол [[Сүн улс]]ын үеийн засаг захиргааны нэгж юм. 1118 онд Зыжөүтэй нэгтгэн байгуулж, Ци шяньд төвлөрүүлсэн. [[Юань улс]]ын үед [[Сычуан нутгийн син жун шу шэн|Сычуаний төлөөний мужид]] харъяалуулж, Тончуань фу болгон дэвшүүлэн бусад доторх зохион байгуулалтыг хэвээр үлдээсэн. 1376 онд Мин улс [[Хунъү|Хуньү хааны]] зарлигаар Тончуань жөү болгон өөрчилжээ.  

==Холбоотой хуудас==
* [[Сычуан нутгийн син жун шу шэн]]

[[Ангилал:Юань улсын засаг захиргааны нэгж]]</text>
      <sha1>9ijhtxw5k6fmpq93qe4yauqllme1pcx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Монгол цэргийн өдөр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>119785</id>
    <revision>
      <id>709764</id>
      <parentid>690272</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T07:03:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4721" xml:space="preserve">'''Монголын цэргийн өдөр''' - Монгол улсын орчин цагийн Зэвсэгт хүчин байгуулагдсан өдөр. 1921 оны 3 дугаар сарын 18-ны өдөр жанжин [[Дамдины Сүхбаатар]]ын байгуулан удирдсан Ардын цэрэг Хиат хотыг чөлөөлжээ. 1921 оны 3 дугаар сарын 1-нд Монгол Ардын нам байгуулагдаж 3 дугаар сарын 6-нд МАН-ын Төв хороо, Цэргийн штабын хамтарсан хурал хийж Хиагт хотын чөлөөлөх шийдвэр гарсан байна. Улмаар мөн оны 3 дугаар сарын 14-нд Д.Сүхбаатар нийслэл хүрээн дэх Ардын түр Засгийн газарт илтгэсэн байна. Ийнхүү Хятадын гамин цэргийн удирдлагад Хиагт хотыг байлдаангүйгээр өгөхийг шаардахад хариуй өгөөгүй байна. Улмаар жанжин Д.Сүхбаатар, дэд жанжин Л.Сумьяа нараар удирдуулсан цэргүүд 3 дугаар сарын 17-ны орой Алтанбулагаас хөдөлж Хиат хотыг довтолсон байна. Д.Сүхбаатар хотын гадуур харуул манаа тавьж хоноод маргааш нь буюу гуравдугаар сарын 18-ний өглөө Ардын журамт цэргүүд Хиагт хотод оржээ. Хиагтын орчимд сарнин тархсан хятад цэргийг Г.Бумцэнд, Д.Нанзад нарын удирдсан цэргүүд мөрдөн хөөж, багагүй хохирол учруулсан байна. Үүгээр Ардын журамт цэрэг эх орноо чөлөөлөх тэмцэлдээ анхны ялалт байгуулжээ.

Сүүлд Цэргийн явдлын яамны сайд, Бүх цэргийн жанжин Маршал [[Хорлоогийн Чойбалсан]] Монгол Ардын хувьсгалт цэргийн ойн баярын өдрийн тухай тогтоол гаргах хүсэлт тавьсаны дагуу БНМАУ-ын Бага хурлын тэргүүлэгчдийн 1946 оны тавдугаар сарын 28-ны өдөр хуралдсан 32 дугаар хурлаар Монгол Ардын хувьсгалт цэргийн баярын өдрийг тэмдэглэх тухай хэлэлцэж Монгол Ардын журамт цэрэг Хиагт хотыг чөлөөлж анхны ялалтаа байгуулсан гуравдугаар сарын 18-ны өдрийг “'''Хувьсгалт цэргийн баярын өдөр'''” болгон жил бүр улс нийтээр ёслон тэмдэглэх тогтоол гаргаж, энэ өдрийг цэргийн алба хаагчдын амралтын өдөр болгох болжээ.

Харин 2003 оны арван хоёрдугаар сарын 18-нд Монгол Улсын УИХ-аас батлан гаргасан Нийтээр тэмдэглэх баярын болон тэмдэглэлт өдрүүдийн тухай хуулиар гуравдугаар сарын 18-ныг “'''Зэвсэгт хүчний өдөр'''” хэмээн тэмдэглэх болсон байна. Гэвч энэхүү өдрийг зөвхөн батлан хамгаалах салбарын хэмжээнд тэмдэглэдэг нь зарим талаар учир дутагдалтай юм гэж үзэж батлан хамгаалах үйл хэрэгт хувь нэмрээ оруулж буй, оруулах, тангараг өргөж цэрэгт алба хаасан, хаах бүх нийтийн баяр болгох үүднээс 2011 онд “Нийтээр тэмдэглэх баярын болон тэмдэглэлт өдрүүдийн тухай хууль”-ийн 5.1.2-ын “Зэвсэгт хүчний өдөр” гэснийг “'''Монгол цэргийн өдөр'''” болгон нэмэлт өөрчлөлт оруулжээ.

2021 оны 3 дугаар сарын 18-нд Монгол Улсын Зэвсэгт хүчнийг үүсгэн байгуулсны 100 жилийн ой, &quot;Монгол цэргийн өдөр&quot;-т зориулан Сүхбаатарын талбайд Монгол Улсын Төрийн далбааг мандуулж, ёслолын буудлага хийсэн байна.

[[Ангилал:Монголын баяр]]</text>
      <sha1>rjpar0smt2ymb6c4mcf52uonm0s9xey</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Орбан Виктор</title>
    <ns>0</ns>
    <id>120295</id>
    <revision>
      <id>709663</id>
      <parentid>693388</parentid>
      <timestamp>2022-08-26T15:38:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7742" xml:space="preserve">[[Файл:Orbán Viktor trikolor.jpg|thumb|Орбан Виктор]]
'''Орбан Виктор''' (унгар. Orbán Viktor; 1963 оны 5-р сарын 31-нд БНУАУ-ын Секешфехервар хотод төрсөн) - [[Унгар]]ын төрийн болон улс төрийн зүтгэлтэн. 1998-2002 болон 2010 оноос өнөө хүртэл Унгарын Ерөнхий сайдаар ажиллаж байна.  «[[Фидес]] - Унгарын иргэний холбоо» намын удирдагч.

== Намтар ==
Орбан 1963 оны 5-р сарын 31-нд Секешфехервар хотод бизнес эрхлэгч, агрономч Орбан Гизо (1940 онд төрсөн), хэл ярианы эмч тусгай сурган хүмүүжүүлэгч Сипос Эрзебет (1944 онд төрсөн) нарын хөдөөгийн дундаж амьдралтай гэр бүлд ууган хүү болж төржээ. Тэрбээр Гизо (1965 онд төрсөн), Арон (1977 онд төрсөн) гэх бизнес эрхлэгч хоёр дүүтэй. Ахлах сургуулиа төгсөөд цэргийн алба хаасан. 1982 онд Будапештийн их сургуулийн хуулийн факультетэд элсэн орсон. 1987 онд дээд сургуулиа төгсөж, ХХААХҮЯ-ны харьяа хүрээлэнд социологичоор хоёр жил ажилласан. 1989 онд Соросын сангаас тэтгэлэг авч Оксфордын Пемброк коллежид нэг жил сурсан.

== Улс төрч ==
Сургуулийн Комсомолын байгууллагын нарийн бичгийн дарга байсан Орбан Виктор 1988 оны 3-р сарын 30-нд байгуулагдсан Фидес намыг үүсгэн байгуулагчдын нэг болжээ. Тэрбээр 1989 оны 6-р сарын 16-нд 1958 онд цаазлагдсан Надь Имре болон Унгарын бусад улс төрийн зүтгэлтнүүдийг оршуулах ёслол дээр үг хэлснийхээ дараа үндэсний алдар нэрийг олж авсан. Орбан хэлсэн үгэндээ чөлөөт сонгууль явуулах, Зөвлөлтийн цэргийг Унгарын нутаг дэвсгэрээс гаргахыг шаардсан байна. 

1990 онд коммунист дэглэмийн дараах Унгар улсад болсон анхны сонгуулиар Орбан парламентад сонгогдов (1994, 1998, 2002, 2006 онуудад дахин сонгогдсон). 1990 онд тэрбээр өөрийн удирдлага дор либерал байгууллагаас баруун жигүүрийн консерватив нам болж өөрчлөгдсөн &quot;Фидес&quot; (Залуу ардчилагчдын холбоо - унгараар-'''''Fi'''atal '''De'''mokraták '''Sz'''övetsége'' гэсний товчлол) намын удирдагч болсон.

1998 онд парламентын сонгуульд &quot;Фидес&quot; нам ялсны дараа (нам нь 44 хувийн санал авсан) баруун төвийн үзэлтэй Засгийн газрыг байгуулжээ. Тэрбээр 35 настайдаа орчин үеийн Унгар улсын хамгийн залуу Ерөнхий сайд болсон юм.

Эдийн засгийн салбарт тэрбээр татвар, нийгмийн шимтгэлийг бууруулах, ажилгүйдэл, инфляцын эсрэг тэмцэхийг амалсан. Түүний Засгийн газрын үед инфляц 2 дахин буурсан байна.

Орбан эрх мэдлийн тогтолцоонд Ерөнхий сайдын тэргүүлэх үүргийг тусгасан Германы Засгийн газрын загварыг дэмжиж ирсэн. Тэрбээр Ерөнхий сайдын ажлын албаны үүргийг бэхжүүлж, төрийн аппаратын эрс шинэчлэлийг хийж, ялангуяа эдийн засгийн яамыг супер яам болгохыг зорьжээ. Орбан Ерөнхий сайдын хувийн нөлөөг бэхжүүлэхийн зэрэгцээ улс төрийн үйл явцад парламентын нөлөөллийг бууруулах хүсэлтэй байгаа нь сөрөг хүчнийхний хурц шүүмжлэлд өртөж, түүнийг авторитар хандлага, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд нөлөөлөх хүсэлтэй гэж буруутгаж байжээ. Орбаны Ерөнхий сайд байх хугацаанд Унгар улс Польш, Чехийн хамт 1999 онд [[НАТО]]-д албан ёсоор элссэн байна.

2002 оны сонгуулиар Орбаны нам ялагдаж, тэрбээр огцорсон. Фидес нам дахин санал тоолохыг шаардсан боловч Сонгуулийн хороо энэ шаардлагыг хүлээж аваагүй байна.

2010 оны сонгуулиар Орбан Виктор 1998-2002 оны алдаагаа ойлгож, ухаарсан. 2010 оны 4-р сарын парламентын сонгуульд Фидес нам нь илт ялалт байгуулсны дараа Орбан 2010 оны 5-р сард Ерөнхий сайдаар дахин томилогдож 5-р сарын 29-нд албан ёсоор үүрэгт ажилдаа оржээ. Унгар үндэстний бүх хүмүүс, тэр дундаа Унгарт хэзээ ч амьдарч байгаагүй хүмүүс хүртэл санал өгөх эрхтэй болсон юм.

Тус улсын албан ёсны нэрийг &quot;Бүгд Найрамдах Унгар Улс&quot; байсныг &quot;Унгар&quot; болгон өөрчилсөн. Нэрийн өөрчлөлт нь Унгарын нийгэмд зөвхөн тус улсын иргэдийг төдийгүй түүнээс гадуур амьдардаг унгарчуудыг хамруулах зорилготой байв. Унгарын ард түмнийг Бурхан ба Христийн шашинтай нэгтгэдэг гэсэн заалтыг Үндсэн хуульд оруулсан. Энэ нь үр хөндөлт, ижил хүйстнүүдийн гэрлэлтийг хуулиар хориглох урьдчилсан нөхцөл болсон юм.

Улс төр судлаач Балинт Мадьярын хэлснээр Орбан Виктор болон &quot;Фидес&quot; нам 2010 оноос хойш Унгарт бүх эрх мэдлийг намтай холбоотой бүлэглэл болон биечлэн Орбантай холбоотой бүлэглэлд харьяалагддаг “мафийн улс” байгуулсан гэж мэдэгдсэн.

2019 оны 1-р сарын сүүлчээр Орос, Хятадын эсрэг хатуу байр суурь баримтлах АНУ-ын шаардлагын хариуд Орбан Виктор: &quot;Унгар улс төвийг сахисан байр суурь баримтлахыг хичээж байна, энэ нь тус улсад Оростой бизнес хийхэд ашигтай&quot; гэж хариулжээ.

[[Ангилал:Унгарын ерөнхий сайд]]
[[Ангилал:1963 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>3xbh856hmgtl8cz41fc66awtvszqedj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бао Жүн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123587</id>
    <redirect title="Пүрүан" />
    <revision>
      <id>709651</id>
      <timestamp>2022-08-26T12:24:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Eupakistani</username>
        <id>78195</id>
      </contributor>
      <comment>Eupakistani moved page [[Бао Жүн]] to [[Пүрүан]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[Пүрүан]]</text>
      <sha1>tw1vvb7ao9i5ocy9qg09scjxxj49bkc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ла Скала</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123588</id>
    <revision>
      <id>709702</id>
      <timestamp>2022-08-27T02:58:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;[[Файл:Milano Teatro alla Scala Fassade 2.jpg|thumb|295x295px|&quot;Ла Скала&quot; театр. /Нүүрэн тал/]] '''«Ла Скала»''' (итали. La Scala буюу Teatro alla Scala) 1778 оны 8-р сарын 3-нд байгуулагдсан италийн Милан хот дахь дуурийн театр.   «Ла Скала» театр бол дэлхийн дуурь болон балетын урлагийн төв юм. 1776-1778 ону...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6902" xml:space="preserve">[[Файл:Milano Teatro alla Scala Fassade 2.jpg|thumb|295x295px|&quot;Ла Скала&quot; театр. /Нүүрэн тал/]]
'''«Ла Скала»''' (итали. La Scala буюу Teatro alla Scala) 1778 оны 8-р сарын 3-нд байгуулагдсан италийн Милан хот дахь дуурийн театр. 

«Ла Скала» театр бол дэлхийн дуурь болон балетын урлагийн төв юм. 1776-1778 онуудад энэхүү алдарт театрыг Санта-Мария-алла-Скала  (итали. Chiesa di Santa Maria alla Scala) хэмээх готик сүмийн барилгын нураасан туурин дээр барьсан учраас ''«Ла Скала» нэртэй болсон юм.''

Театрын барилга нь архитектор Жузеппе Пиермаринигийн зургаар гүйцэтгэсэн дэлхийн хамгийн үзэсгэлэнтэй барилгуудын нэг гэгддэг юм. Энэ нь хатуу неоклассик хэв маягаар бүтээгдсэн бөгөөд маш сайн акустиктай гэдгээрээ алдартай. Театр 2030 үзэгчийн суудалтай. 

&quot;Ла Скала&quot; (Италичууд театрыг ингэж нэрлэдэг) 1778 оны 8-р сард хоёр дуурь, түүний дотор энэ нээлтийн үйл явдалд зориулан тусгайлан бичсэн Антонио Сальеригийн &quot;Хүлээн зөвшөөрөгдсөн Европ&quot; ''/Europa riconosciuta/'' дууриар, дараа нь хоёр балетаар нээлтээ хийсэн байна. 18-р зууны эцэс хүртэл театрын тайзан дээр драмын жүжиг тавигдаж байв. Тухайн үед хүүхэлдэйн театрын багууд, драмын жүжигчид алдартай байсан ч &quot;багт наадам&quot;, &quot;намар&quot;, &quot;хавар&quot;, &quot;зун&quot; гэсэн нэртэй дуурийн улиралууд тэр даруй тогтмол болсон байна. &quot;Багт наадмын улирал&quot;-ын үеэр дуурийн сериа, балетыг тайзнаа тавьсан бол үлдсэн хугацаанд голдуу дуурийн буффа буюу хошин дуурь тоглодог байв.

18-р зууны сүүл, 19-р зууны эхэн үед театрын урын санд Италийн хөгжмийн зохиолч П.Анфосси, П.Гульелми, Д.Чимароса, Л.Черудини, Г.Пайсиелло, С.Майра нарын дуурь орж байжээ. 1812 онд тус театрын тайзнаа [[Жоаккино Россини]]-гийн “Шүргэх чулуу” дуурийн нээлт болжээ. Улмаар “Ла Скала” театр нь түүний “Пальмирад Аурелиано” (1813), “Италид “Турк” (1814), “Хулгайч шаазгай” (1817) болон бусад дуурийг анхлан тайзнаа тавьж байжээ. 

XIX зууны 30-аад онуудад «Ла Скала» театрт Италийн Г. Доницетти, В. Беллини, [[Жузеппе Верди|Ж.Верди]], [[Жакомо Пуччини|Ж.Пуччини]] нарын алдартай хөгжмийн зохиолчдын бүтээлүүдийг анх тавьж байжээ: «Далайн дээрэмчин» (1827) и «Норма» (1831) Винченцо Беллини, «Лукреция Боржа» (1833) Гаэтано Доницетти, «Оберто» (1839), «Навуходоносор» (1842), «Отелло» (1887) и «Фальстаф» (1893) Ж.Верди, «Мадам Баттерфляй» (1904), «Богема» (1896) болон «Турандот» Жакомо Пуччини.

2002-2004 онд уг театрын барилгад бүрэн их засвар хийжээ. 

== Үндсэн хөгжмийн удирдаачид ==

* Франко Фаччо (1871—1889, Franco Faccio )
* Артуро Тосканини (1898—1908, Arturo Toscanini )
* Клеофонтэ Каммпанини (1903–1905, Cleofonte Campanini)
* Туллио Серафин (1909—1914, 1917—1918)
* Артуро Тосканини (1921—1929)
* Виктор де Сабата (1929—1953)
* Карло Мария Жулини (1953—1956)
* Гвидо Кантелли (1956)
* Жанандреа Гаваццени (1966—1968)
* Клаудио Аббадо (1968—1986, Claudio Abbado)
* Риккардо Мути (1986—2005, Riccardo Muti )
* 2005-2007 онд орон тоо эзэнгүй байсан.
* Даниэль Баренбойм (2007—2011 онд ''Maestro scaligero''; 2011—2014 онд Хөгжмийн захирал, Daniel Barenboim  )
* Рикардо Шайли (2015- өнөө хүртэл, Riccardo Chailly )

== Ла Скала театрт болсон Дуурийн нээлтүүд ==

* 1778: ''Europa riconosciuta'' by Antonio Salieri
* 1794: ''Demofoonte'' by Marcos Portugal
* 1800: ''Idante, ovvero I sacrifici d'Ecate'' by Marcos Portugal
* 1812: ''La pietra del paragone'' by Gioachino Rossini
* 1813: ''Aureliano in Palmira'' by Gioachino Rossini
* 1814: ''Il turco in Italia'' by Gioachino Rossini
* 1820: ''Margherita d'Anjou'' by Giacomo Meyerbeer
* 1827: ''Il pirata'' by Vincenzo Bellini
* 1829: ''La straniera'' by Vincenzo Bellini
* 1831: ''Norma'' by Vincenzo Bellini
* 1833: ''Lucrezia Borgia'' by Gaetano Donizetti
* 1835: ''Maria Stuarda'' by Gaetano Donizetti
* 1839: ''Oberto, Conte di San Bonifacio'' by Giuseppe Verdi
* 1840: ''Un giorno di regno'' by Giuseppe Verdi
* 1842: ''Nabucco'' by Giuseppe Verdi
* 1843: ''I Lombardi alla prima crociata'' by Giuseppe Verdi
* 1845: ''Giovanna d'Arco'' by Giuseppe Verdi
* 1868: ''Mefistofele'' by Arrigo Boito
* 1870: ''Il Guarany'' by Antônio Carlos Gomes
* 1873: ''Fosca'' by Antônio Carlos Gomes
* 1876: ''La Gioconda'' by Amilcare Ponchielli
* 1879: ''Maria Tudor'' by Antônio Carlos Gomes
* 1885: ''Marion Delorme'' by Amilcare Ponchielli
* 1887: ''Otello'' by Giuseppe Verdi
* 1889: ''Edgar'' by Giacomo Puccini
* 1892: ''La Wally'' by Alfredo Catalani
* 1893: ''Falstaff'' by Giuseppe Verdi
* 1904: ''Madama Butterfly'' by Giacomo Puccini
* 1924: ''Nerone'' by Arrigo Boito
* 1926: ''Turandot'' by Giacomo Puccini
* 1957: ''Dialogues of the Carmelites'' by Francis Poulenc
* 1981: ''Donnerstag aus Licht'' by Karlheinz Stockhausen
* 1984: ''Samstag aus Licht'' by Karlheinz Stockhausen
* 1988: ''Montag aus Licht'' by Karlheinz Stockhausen
* 2007: ''Teneke'' by Fabio Vacchi
* 2011: ''Quartett'' by Luca Francesconi


Албан ёсны цахим хуудас: https://www.teatroallascala.org/en/index.html</text>
      <sha1>bczom21qcz3ae2n3oqv62untaioj793</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709705</id>
      <parentid>709702</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T03:10:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6906" xml:space="preserve">[[Файл:Milano Teatro alla Scala Fassade 2.jpg|thumb|295x295px|&quot;Ла Скала&quot; театр. /Нүүрэн тал/]]
'''«Ла Скала»''' (итали. La Scala буюу Teatro alla Scala) 1778 оны 8-р сарын 3-нд байгуулагдсан италийн [[Милан]] хот дахь дуурийн театр. 

«Ла Скала» театр бол дэлхийн дуурь болон балетын урлагийн төв юм. 1776-1778 онуудад энэхүү алдарт театрыг Санта-Мария-алла-Скала  (итали. Chiesa di Santa Maria alla Scala) хэмээх готик сүмийн барилгын нураасан туурин дээр барьсан учраас ''«Ла Скала» нэртэй болсон юм.''

Театрын барилга нь архитектор Жузеппе Пиермаринигийн зургаар гүйцэтгэсэн дэлхийн хамгийн үзэсгэлэнтэй барилгуудын нэг гэгддэг юм. Энэ нь хатуу неоклассик хэв маягаар бүтээгдсэн бөгөөд маш сайн акустиктай гэдгээрээ алдартай. Театр 2030 үзэгчийн суудалтай. 

&quot;Ла Скала&quot; (Италичууд театрыг ингэж нэрлэдэг) 1778 оны 8-р сард хоёр дуурь, түүний дотор энэ нээлтийн үйл явдалд зориулан тусгайлан бичсэн Антонио Сальеригийн &quot;Хүлээн зөвшөөрөгдсөн Европ&quot; ''/Europa riconosciuta/'' дууриар, дараа нь хоёр балетаар нээлтээ хийсэн байна. 18-р зууны эцэс хүртэл театрын тайзан дээр драмын жүжиг тавигдаж байв. Тухайн үед хүүхэлдэйн театрын багууд, драмын жүжигчид алдартай байсан ч &quot;багт наадам&quot;, &quot;намар&quot;, &quot;хавар&quot;, &quot;зун&quot; гэсэн нэртэй дуурийн улиралууд тэр даруй тогтмол болсон байна. &quot;Багт наадмын улирал&quot;-ын үеэр дуурийн сериа, балетыг тайзнаа тавьсан бол үлдсэн хугацаанд голдуу дуурийн буффа буюу хошин дуурь тоглодог байв.

18-р зууны сүүл, 19-р зууны эхэн үед театрын урын санд Италийн хөгжмийн зохиолч П.Анфосси, П.Гульелми, Д.Чимароса, Л.Черудини, Г.Пайсиелло, С.Майра нарын дуурь орж байжээ. 1812 онд тус театрын тайзнаа [[Жоаккино Россини]]-гийн “Шүргэх чулуу” дуурийн нээлт болжээ. Улмаар “Ла Скала” театр нь түүний “Пальмирад Аурелиано” (1813), “Италид “Турк” (1814), “Хулгайч шаазгай” (1817) болон бусад дуурийг анхлан тайзнаа тавьж байжээ. 

XIX зууны 30-аад онуудад «Ла Скала» театрт Италийн Г. Доницетти, В. Беллини, [[Жузеппе Верди|Ж.Верди]], [[Жакомо Пуччини|Ж.Пуччини]] нарын алдартай хөгжмийн зохиолчдын бүтээлүүдийг анх тавьж байжээ: «Далайн дээрэмчин» (1827) и «Норма» (1831) Винченцо Беллини, «Лукреция Боржа» (1833) Гаэтано Доницетти, «Оберто» (1839), «Навуходоносор» (1842), «Отелло» (1887) и «Фальстаф» (1893) Ж.Верди, «Мадам Баттерфляй» (1904), «Богема» (1896) болон «Турандот» Жакомо Пуччини.

2002-2004 онд уг театрын барилгад бүрэн их засвар хийжээ. 

== Үндсэн хөгжмийн удирдаачид ==

* Франко Фаччо (1871—1889, Franco Faccio )
* Артуро Тосканини (1898—1908, Arturo Toscanini )
* Клеофонтэ Каммпанини (1903–1905, Cleofonte Campanini)
* Туллио Серафин (1909—1914, 1917—1918)
* Артуро Тосканини (1921—1929)
* Виктор де Сабата (1929—1953)
* Карло Мария Жулини (1953—1956)
* Гвидо Кантелли (1956)
* Жанандреа Гаваццени (1966—1968)
* Клаудио Аббадо (1968—1986, Claudio Abbado)
* Риккардо Мути (1986—2005, Riccardo Muti )
* 2005-2007 онд орон тоо эзэнгүй байсан.
* Даниэль Баренбойм (2007—2011 онд ''Maestro scaligero''; 2011—2014 онд Хөгжмийн захирал, Daniel Barenboim  )
* Рикардо Шайли (2015- өнөө хүртэл, Riccardo Chailly )

== Ла Скала театрт болсон Дуурийн нээлтүүд ==

* 1778: ''Europa riconosciuta'' by Antonio Salieri
* 1794: ''Demofoonte'' by Marcos Portugal
* 1800: ''Idante, ovvero I sacrifici d'Ecate'' by Marcos Portugal
* 1812: ''La pietra del paragone'' by Gioachino Rossini
* 1813: ''Aureliano in Palmira'' by Gioachino Rossini
* 1814: ''Il turco in Italia'' by Gioachino Rossini
* 1820: ''Margherita d'Anjou'' by Giacomo Meyerbeer
* 1827: ''Il pirata'' by Vincenzo Bellini
* 1829: ''La straniera'' by Vincenzo Bellini
* 1831: ''Norma'' by Vincenzo Bellini
* 1833: ''Lucrezia Borgia'' by Gaetano Donizetti
* 1835: ''Maria Stuarda'' by Gaetano Donizetti
* 1839: ''Oberto, Conte di San Bonifacio'' by Giuseppe Verdi
* 1840: ''Un giorno di regno'' by Giuseppe Verdi
* 1842: ''Nabucco'' by Giuseppe Verdi
* 1843: ''I Lombardi alla prima crociata'' by Giuseppe Verdi
* 1845: ''Giovanna d'Arco'' by Giuseppe Verdi
* 1868: ''Mefistofele'' by Arrigo Boito
* 1870: ''Il Guarany'' by Antônio Carlos Gomes
* 1873: ''Fosca'' by Antônio Carlos Gomes
* 1876: ''La Gioconda'' by Amilcare Ponchielli
* 1879: ''Maria Tudor'' by Antônio Carlos Gomes
* 1885: ''Marion Delorme'' by Amilcare Ponchielli
* 1887: ''Otello'' by Giuseppe Verdi
* 1889: ''Edgar'' by Giacomo Puccini
* 1892: ''La Wally'' by Alfredo Catalani
* 1893: ''Falstaff'' by Giuseppe Verdi
* 1904: ''Madama Butterfly'' by Giacomo Puccini
* 1924: ''Nerone'' by Arrigo Boito
* 1926: ''Turandot'' by Giacomo Puccini
* 1957: ''Dialogues of the Carmelites'' by Francis Poulenc
* 1981: ''Donnerstag aus Licht'' by Karlheinz Stockhausen
* 1984: ''Samstag aus Licht'' by Karlheinz Stockhausen
* 1988: ''Montag aus Licht'' by Karlheinz Stockhausen
* 2007: ''Teneke'' by Fabio Vacchi
* 2011: ''Quartett'' by Luca Francesconi


Албан ёсны цахим хуудас: https://www.teatroallascala.org/en/index.html</text>
      <sha1>4egdgko143ycupbhzn2t2vt10h8eu0d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жоаккино Россини</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123589</id>
    <revision>
      <id>709703</id>
      <timestamp>2022-08-27T03:03:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;Джоакки́но Анто́нио Росси́ни (итал. Gioacchino (Gioachino) Antonio Rossini[4]; 29 февраля 1792[1][2][3][…], , Пезаро, Папская область[5] или Пезаро[6] — 13 ноября 1868[1][2][3][…], Пасси или Париж[6]) — итальянский композитор, автор 39 опер, духовной и камерной музыки.&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="415" xml:space="preserve">Джоакки́но Анто́нио Росси́ни (итал. Gioacchino (Gioachino) Antonio Rossini[4]; 29 февраля 1792[1][2][3][…], , Пезаро, Папская область[5] или Пезаро[6] — 13 ноября 1868[1][2][3][…], Пасси или Париж[6]) — итальянский композитор, автор 39 опер, духовной и камерной музыки.</text>
      <sha1>3xut58lp6k1hgmjqmxdbrwwre09c9qg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709710</id>
      <parentid>709703</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T03:35:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6970" xml:space="preserve">'''Жоаккино Антонио Россини''' (итали. Gioacchino (Gioachino) Antonio Rossini; 1792 оны 2-р сарын 29-нд италийн Пезаро-д төрсөн- 1868 оны 11-р сарын 13-нд Парист нас барсан)- италийн хөгжмийн зохиолч, 39 дуурийн хөгжим зохиосон. 
[[Файл:Gioacchino Rossini MET DT7047.jpg|thumb|Жоаккино Россини]]
Түүний хамгийн алдартай дуурь бол италийн «Севиллийн үсчин» болон «Үнсгэлжин» гэсэн хошин дуурь бөгөөд франц хэл дээрх «Египт дахь Моисей», «Вильхельм Телль» зэрэг юм. Түүний дууны ая баримталдаг нь онцгой сэтгэгдэл төрүүлдэг тул хүмүүс  «италийн Моцарт» гэж нэрэлдэг байна.

Ж.Россини Италийн дуурийг сэргээж, шинэчилсэн төдийгүй 19-р зууны Европын дуурийн урлагийн хөгжилд асар их нөлөө үзүүлсэн хүн юм. &quot;Тэнгэрлэг Маэстро&quot; - Италийн агуу хөгжмийн зохиолч Хенрих Хейне Россинид &quot;Италийн нарыг дэлхий даяар туяаран цацруулж байгааг&quot; харсан гэдэг. Ж.Верди гарч ирэхээс өмнө Россини Италийн дуурийн амьдралын төвд байсан юм.


1968 онд 19-р зууны эхэн үеийн Италийн дуурийн Америкийн эрдэмтэн Герберт Вайнсток (1905-1971) &quot;Жиоаккино Россини&quot; монографи хэвлүүлсэн. Хөгжмийн ханхүү. Энэхүү бүтээл нь магадгүй анх удаа Россиниг бусад олон хөгжмийн зохиолчдод, ялангуяа Доницетти, Беллини, Верди нарт нөлөөлсөн үр бүтээлтэй, анхны хөгжмийн зохиолч гэдгийг харуулсан байна.

== Зохиосон дууриуд: ==

* Деметрий ба Полибий (''Demetrio e Polibio'') — 1806, пост. 1812, театр «Валле», Ром
* Хурим хийх төлбөр (''La cambiale di matrimonio'') — 1810, театр «Сан-Моизе», Венеци
* Сонин явдал (''L’equivoco stravagante'') — 1811, «Театро дель Корсо», Болонья
* Азтай хууралт (''L’inganno felice'') — 1812, т-р «Сан-Моизе», Венеци
* Вавилон дахь Кир (''Ciro in Babilonia'') — 1812, т-р «Муниципале», Феррара
* Торгон шат (''La scala di seta'') — 1812, т-р «Сан-Моизе», Венеци
* Анхны Чулуу (''La pietra del parugone'') — 1812, т-р «Ла Скала», Милан
* Солигдсон үүргэвч (''L’occasione fa il ladro, ossia Il cambio della valigia'') — 1812, т-р «Сан-Моизе», Венеци
* Синьор Брускино буюу санамсаргүй хүү (''Il signor Bruschino, ossia Il figlio per azzardo'') — 1813, там же
* Танкред (''Tancredi'') — 1813, т-р «Ла Фениче», Венеци
* Алжир дахь итали хүүхэн (''L’italiana in Algeri'') — 1813, т-р «Сан-Бенедетто», Венеци
* Пальмир дахь Аурелиан (''Aureliano in Palmira'') — 1813, т-р «Ла Скала», Милан
* Итали дахь түрэг эр (''Il turco in Italia'') — 1814, Милан
* Сигизмунд (''Sigismondo'') — 1814, т-р «Ла Фениче», Венеци
* Английн хатан хаан Елизабет, (''Elisabetta, regina d’Inghilterra'') — 1815, т-р «Сан-Карло», Неаполь
* Торвальдо ба Дорлиска (''Torvaldo e Dorliska'') — 1815, т-р «Валле», Ром
* Альмавива буюу хоосон сэргийлэл (''Almaviva, ossia L’inutile precauzione''), «Севиллийн үсчин» (''Il barbiere di Siviglia'') — 1816, т-р «Арджентина», Ром
* Газетта буюу шалгуураар хийсэн хурим (''La gazzetta, ossia Il matrimonio per concorso'') — 1816, т-р «Фьорентини», Неаполь
* Отелло, Венецийн мавр (''Otello, ossia Il Mоrо di Venezia'') — 1816, т-р «Дель Фондо», Неаполь
* Үнсгэлжин (''Cenerentola, ossia La bontа in trionfo'') — 1817, т-р «Валле», Ром
* Хулгайч шаазгай (''La gazza ladra'') — 1817, т-р «Ла Скала», Милан
* Армида (''Armida'') — 1817, т-р «Сан-Карло», Неаполь
* Бургундийн Аделаида (''Adelaide di Borgogna'') — 1817, т-р «Арджентина», Ром
* Моисей в Египте (''Mosè in Egitto'') — 1818, т-р «Сан-Карло», Неаполь; франц. ред. — под назв. «Моисей и фараон, или Переход через Красное море» (''Moïse et Pharaon, ou Le passage de la mer rouge'') — 1827, «Хааны хөгжим бүжгийн академи», Парис
* Адина, буюу Багдадын Халиф (''Adina, ossia Il califfo di Bagdad'') — 1818, пост. 1826, т-р «Сан-Карло», Лиссабон
* Риччардо ба Зораида (''Ricciardo e Zoraide'') — 1818, т-р «Сан-Карло», Неаполь
* Эрмион (''Ermione'') — 1819, Неаполь
* Эдуардо ба Кристина (''Eduardo e Cristina'') — 1819, т-р «Сан-Бенедетто», Венеция
* Хоёр нуур (''La Donna del lago'') — 1819, т-р «Сан-Карло», Неаполь
* Бьянка ба Фальеро, 3 Зөвлөл (''Bianca е Faliero, ossia II consiglio dei tre'') — 1819, т-р «Ла Скала», Милан
* Магомет II (''Maometto II'') — 1820, т-р «Сан-Карло», Неаполь; (''Le siège de Corinthe'') — 1826, , Парис
* Матильда ди Шабран, буюу төмөр зүрх (''Matilde di Shabran, ossia Bellezza e cuor di ferro'') — 1821, т-р «Аполло», Ром
* Зельмира (''Zelmira'') — 1822, т-р «Сан-Карло», Неаполь
* Семирамида (''Semiramide'') — 1823, т-р «Ла Фениче», Венеция
* «Алтан цэцэг» зочид буудал (''Il viaggio a Reims, ossia L’albergo del giglio d’oro'') — 1825, «Театр Итальен», Парис
* Ори Тайж (''Le comte Ory'') — 1828, «Хааны хөгжим бүжгийн академи», Парис
* Вильгельм Телль (''Guillaume Tell'') — 1829, Парис</text>
      <sha1>b323cz2m4sjsi0xdlz7j4oa4we5n8xo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>709711</id>
      <parentid>709710</parentid>
      <timestamp>2022-08-27T03:42:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6984" xml:space="preserve">'''Жоаккино Антонио Россини''' (итали. Gioacchino (Gioachino) Antonio Rossini; 1792 оны 2-р сарын 29-нд италийн Пезаро-д төрсөн- 1868 оны 11-р сарын 13-нд Парист нас барсан)- италийн хөгжмийн зохиолч, 39 дуурийн хөгжим зохиосон. 
[[Файл:Gioacchino Rossini MET DT7047.jpg|thumb|Жоаккино Россини]]
Түүний хамгийн алдартай дуурь бол италийн «Севиллийн үсчин» болон «Үнсгэлжин» гэсэн хошин дуурь бөгөөд франц хэл дээрх «Египт дахь Моисей», «Вильхельм Телль» зэрэг юм. Түүний дууны ая баримталдаг нь онцгой сэтгэгдэл төрүүлдэг тул хүмүүс  «италийн Моцарт» гэж нэрэлдэг байна.

Ж.Россини Италийн дуурийг сэргээж, шинэчилсэн төдийгүй 19-р зууны Европын дуурийн урлагийн хөгжилд асар их нөлөө үзүүлсэн хүн юм. &quot;Тэнгэрлэг Маэстро&quot; - Италийн агуу хөгжмийн зохиолч Хенрих Хейне Россинид &quot;Италийн нарыг дэлхий даяар туяаран цацруулж байгааг&quot; харсан гэдэг. Ж.Верди гарч ирэхээс өмнө Россини Италийн дуурийн амьдралын төвд байсан юм.


1968 онд 19-р зууны эхэн үеийн Италийн дуурийн Америкийн эрдэмтэн Герберт Вайнсток (1905-1971) &quot;Жиоаккино Россини&quot; монографи хэвлүүлсэн. Хөгжмийн ханхүү. Энэхүү бүтээл нь магадгүй анх удаа Россиниг бусад олон хөгжмийн зохиолчдод, ялангуяа Доницетти, Беллини, Верди нарт нөлөөлсөн үр бүтээлтэй, анхны хөгжмийн зохиолч гэдгийг харуулсан байна.

== Зохиосон дууриуд: ==

* Деметрий ба Полибий (''Demetrio e Polibio'') — 1806, пост. 1812, театр «Валле», Ром
* Хурим хийх төлбөр (''La cambiale di matrimonio'') — 1810, театр «Сан-Моизе», Венеци
* Сонин явдал (''L’equivoco stravagante'') — 1811, «Театро дель Корсо», Болонья
* Азтай хууралт (''L’inganno felice'') — 1812, т-р «Сан-Моизе», Венеци
* Вавилон дахь Кир (''Ciro in Babilonia'') — 1812, т-р «Муниципале», Феррара
* Торгон шат (''La scala di seta'') — 1812, т-р «Сан-Моизе», Венеци
* Анхны Чулуу (''La pietra del parugone'') — 1812, т-р «Ла Скала», Милан
* Солигдсон үүргэвч (''L’occasione fa il ladro, ossia Il cambio della valigia'') — 1812, т-р «Сан-Моизе», Венеци
* Синьор Брускино буюу санамсаргүй хүү (''Il signor Bruschino, ossia Il figlio per azzardo'') — 1813, тэндээ
* Танкред (''Tancredi'') — 1813, т-р «Ла Фениче», Венеци
* Алжир дахь итали хүүхэн (''L’italiana in Algeri'') — 1813, т-р «Сан-Бенедетто», Венеци
* Пальмир дахь Аурелиан (''Aureliano in Palmira'') — 1813, т-р «Ла Скала», Милан
* Итали дахь түрэг эр (''Il turco in Italia'') — 1814, Милан
* Сигизмунд (''Sigismondo'') — 1814, т-р «Ла Фениче», Венеци
* Английн хатан хаан Елизабет, (''Elisabetta, regina d’Inghilterra'') — 1815, т-р «Сан-Карло», Неаполь
* Торвальдо ба Дорлиска (''Torvaldo e Dorliska'') — 1815, т-р «Валле», Ром
* Алмавива буюу хоосон сэрэмжлүүлэг (''Almaviva, ossia L’inutile precauzione''), сүүлд «Севиллийн үсчин» (''Il barbiere di Siviglia'') — 1816, т-р «Аржентина», Ром
* Газетта буюу шалгуураар хийсэн хурим (''La gazzetta, ossia Il matrimonio per concorso'') — 1816, т-р «Фьорентини», Неаполь
* Отелло, Венецийн мавр (''Otello, ossia Il Mоrо di Venezia'') — 1816, т-р «Дель Фондо», Неаполь
* Үнсгэлжин (''Cenerentola, ossia La bontа in trionfo'') — 1817, т-р «Валле», Ром
* Хулгайч шаазгай (''La gazza ladra'') — 1817, т-р «Ла Скала», Милан
* Армида (''Armida'') — 1817, т-р «Сан-Карло», Неаполь
* Бургундийн Аделаида (''Adelaide di Borgogna'') — 1817, т-р «Арджентина», Ром
* Моисей в Египте (''Mosè in Egitto'') — 1818, т-р «Сан-Карло», Неаполь; франц. ред. — под назв. «Моисей и фараон, или Переход через Красное море» (''Moïse et Pharaon, ou Le passage de la mer rouge'') — 1827, «Хааны хөгжим бүжгийн академи», Парис
* Адина, буюу Багдадын Халиф (''Adina, ossia Il califfo di Bagdad'') — 1818, пост. 1826, т-р «Сан-Карло», Лиссабон
* Риччардо ба Зораида (''Ricciardo e Zoraide'') — 1818, т-р «Сан-Карло», Неаполь
* Эрмион (''Ermione'') — 1819, Неаполь
* Эдуардо ба Кристина (''Eduardo e Cristina'') — 1819, т-р «Сан-Бенедетто», Венеция
* Хоёр нуур (''La Donna del lago'') — 1819, т-р «Сан-Карло», Неаполь
* Бьянка ба Фальеро, 3 Зөвлөл (''Bianca е Faliero, ossia II consiglio dei tre'') — 1819, т-р «Ла Скала», Милан
* Магомет II (''Maometto II'') — 1820, т-р «Сан-Карло», Неаполь; (''Le siège de Corinthe'') — 1826, , Парис
* Матильда ди Шабран, буюу төмөр зүрх (''Matilde di Shabran, ossia Bellezza e cuor di ferro'') — 1821, т-р «Аполло», Ром
* Зельмира (''Zelmira'') — 1822, т-р «Сан-Карло», Неаполь
* Семирамида (''Semiramide'') — 1823, т-р «Ла Фениче», Венеция
* «Алтан цэцэг» зочид буудал (''Il viaggio a Reims, ossia L’albergo del giglio d’oro'') — 1825, «Театр Итальен», Парис
* Ори Тайж (''Le comte Ory'') — 1828, «Хааны хөгжим бүжгийн академи», Парис
* Вильгельм Телль (''Guillaume Tell'') — 1829, Парис</text>
      <sha1>ccfd7kma6kgro5e4i9maxx5cxy8unrm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Их театр (Орос)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123590</id>
    <revision>
      <id>709715</id>
      <timestamp>2022-08-27T04:19:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;[[Файл:Exterior of the Bolshoi Theatre 20190429.jpg|thumb|Оросын их театр]] '''Оросын &quot;Их театр&quot;''' буюу оросоор '''Большой театр''' -Оросын хамгийн том театруудын нэг бөгөөд дэлхийн Дуурь, балетийн урлагийн төвүүдийн нэг юм. ОХУ-ын нийслэл Москва хотын төвд Театрын талбай дээр байрал...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4011" xml:space="preserve">[[Файл:Exterior of the Bolshoi Theatre 20190429.jpg|thumb|Оросын их театр]]
'''Оросын &quot;Их театр&quot;''' буюу оросоор '''Большой театр''' -Оросын хамгийн том театруудын нэг бөгөөд дэлхийн Дуурь, балетийн урлагийн төвүүдийн нэг юм. ОХУ-ын нийслэл Москва хотын төвд Театрын талбай дээр байралдаг. 

Их театрыг 1776 оны 3-р сарын 17 (28)-аас эхлэн мужийн прокурор, хунтайж Петр Васильевич Урусов II Екатерина хатан хаанаас &quot;бүх төрлийн театрын үзүүлбэр үзүүлэхийн тулд&quot; зөвшөөрөл авч барилгын ажлыг Петровка гудамжинд (Неглинка голын баруун эрэгт) эхлүүлсэн тул анх Петровскийн театр гэж нэрлэгддэг байжээ. Пётр Урусовын барьж эхлүүсэн театр нээлтээ хийхээс өмнө шатсан тул өөрийн хамтрагч Английн бизнесмен Майкл (Михайл) Жорж Мэддокс-т театр барих ажлаа шилжүүлжээ. Улмаар 1776-1789 онд Петровскийн Их театрыг архитектор Кристиан Розбергийн зохион бүтээсэн зургаар Мэддоксын удирдлаган дор барьж дуусгасан байна. 

Их театрын албан ёсны нээлт 1780 оны 12-р сарын 30-нд болсон байна. Театр нь партер, гурван давхар урт лож, 1000 орчим үзэгчийн суудалтай байв. Мэддоксын барьсан Петровскийн театр 25 жилийн дараа  1805 оны 10-р сарын 8-нд шатжээ. Гурван жилийн турш театрын уран бүтээлчид Москвагийн язгууртнуудын гэрийн театрт тоглолт хийдэг байжээ. Арбатын талбайд К.И.Росси шинэ модон барилгыг барьжээ. Дөрвөн жилийн турш оршин тогтнож байсан театрын барилга 1812 оны 9-р сард Францын цэргүүдэд эзлэгдсэн үеэр гарсан Москвагийн гал түймрээр бүрэн шатжээ.
[[Файл:Inside Moscow Bolshoi Theatre.jpg|thumb|322x322px|Их театр дотор талаасаа]]
1816 онд Москвагийн Барилгын Комисс шинэ Их театрын барилга барих уралдаан зарласан байна. Уралдаанд Л.Дубуис, Д.Гиларди, Ф.Кампореси, П.Гонзаго, А.Н.Бакарев болон бусад архитекторууд оролцсон ч нэг ч төсөл хүлээж аваагүй. Эзэн хааны Урлагийн академийн профессор А.А.Михайловын төсөл уралдааны ялагчаар тодорчээ. Гэсэн хэдий ч Михайловын төслийг хэтэрхий үнэтэй гэж үзсэнээс гадна түүний зохион бүтээсэн театрын барилга нь хэмжээсээрээ хэт том байсан нь эргэн тойрны барилгуудтай тохирохгүй байв. Төслийн засварыг итали гаралтай оросын архитектор Иосип Бове-д даатгасан байна.

Одоогийн байдлаар &quot;Большой театр&quot;-ын урын санд дуурь, балетын олон сонгодог бүтээл хадгалагдаж байгаа боловч театр шинэ туршилт хийхийг мөн эрмэлзэж байгаа ажээ.</text>
      <sha1>7ytj7hbc8bezkzrriwzrexuwwmh7tkt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Умардын аян дайн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123591</id>
    <revision>
      <id>709766</id>
      <timestamp>2022-08-27T08:36:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>103.173.255.162</ip>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{Инфобокс дайн |conflict=Умардын аян дайн |partof= |campaign=Умардын аян байлдаан |image=[[Зураг:Routed Northern Warlords soldiers.jpg|300px]] |caption=Бээжингийн засгийн газрын цэргүүд ухарч байв |date=1926-1928 он |place=[[БНХАУ]] |casus= |territory=[[Коммунист]]ууд ба Гоминдан хоёр хуваагдаж, Хятадын иргэний дай...&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2422" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
|conflict=Умардын аян дайн
|partof=
|campaign=Умардын аян байлдаан
|image=[[Зураг:Routed Northern Warlords soldiers.jpg|300px]]
|caption=Бээжингийн засгийн газрын цэргүүд ухарч байв
|date=1926-1928 он
|place=[[БНХАУ]]
|casus=
|territory=[[Коммунист]]ууд ба Гоминдан хоёр хуваагдаж, [[Хятадын иргэний дайн]] эхлэв
|result= Бээжингийн засгийн газар нуран унаж, Гоминданчууд Нанжинд засгийн газраа байгуулав
|combatant1=[[Зураг:Flag of the Republic of China.svg|22px]] Гоминдан
|combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]
|commander1=[[Зураг:Flag of the Republic of China Army.svg|22px]]&lt;br /&gt;маршал [[Чан Кайши]]&lt;br /&gt; маршал [[Фэй Юи Сей|Фэн Юйсян]]&lt;br /&gt;генерал [[Жоу Эньлай]]&lt;br /&gt;генерал [[Линь Бяо]]
|commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]&lt;br /&gt;маршал Жан Золин{{KIA}}&lt;br /&gt;маршал Ү&lt;br /&gt;маршал Сунь
|strength1= [[Үндэсний Хувьсгалт Арми]]&lt;br /&gt; 264,000 цэрэг (1926 он),&lt;br&gt; ойролцоогоор 700,000 цэрэг (1928 он)
|strength2= Жили бүлгийн ойролцоогоор 400,000 цэрэг,&lt;br&gt; Мүгдэн бүлгийн ойролцоогоор 450,000 цэрэг
|casualties1=
|casualties2=
}}
'''Умардын аян дайн''' бол 1926-1928 оны хооронд [[Гоминдан]]ы удирдсан [[Үндэсний Хувьсгалт Арми]] [[Хятадын Коммунист Нам|коммунистууд]]тай хамтран Хятад улсыг цэргийн аргаар нэгтгэх зорилгоор явуулсан кампанит ажил юм. Кампанит ажилд оролцсон цэргүүдийн тоо 100,000-аас 250,000 хүртэл байв. [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]] нь Гоминданд зэвсэг, санхүүгийн дэмжлэг үзүүлсэн.

== Түүнчлэн үзэх ==
* [[Хятадын түүх]]
* [[Дундад Иргэн Улс]]

[[Ангилал:Хятадын дайн]]</text>
      <sha1>she45rc4fei0cqlogxzybts3kj3590f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шилийндалай хатан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>123592</id>
    <redirect title="Шириндарь хатан" />
    <revision>
      <id>709776</id>
      <timestamp>2022-08-27T10:07:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Megzer moved page [[Шилийндалай хатан]] to [[Шириндарь хатан]]: оноосон нэрийг буруу галиглажээ</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="53" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[Шириндарь хатан]]</text>
      <sha1>619enu6lzivicbkbfnz92wz2l2va8uk</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>