Википедиа mnwiki https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81 MediaWiki 1.39.0-wmf.26 first-letter Медиа Тусгай Хэлэлцүүлэг Хэрэглэгч Хэрэглэгчийн яриа Wikipedia Wikipedia-н хэлэлцүүлэг Файл Файлын хэлэлцүүлэг МедиаВики МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг Загвар Загварын хэлэлцүүлэг Тусламж Тусламжийн хэлэлцүүлэг Ангилал Ангиллын хэлэлцүүлэг TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk Хубилай хаан 0 1267 709879 709745 2022-08-28T05:42:33Z 122.201.31.33 /* Охид */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name =Хубилай хаан<br/>{{mongolUnicode|ᠬᠤᠪᠢᠯᠠᠢ<br>ᠬᠠᠭᠠᠨ}} |title =Их Монгол Улс, Юань/"Xөx" гүрний хаан |image =[[Файл:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|200px]] |caption = |reign =1260 оны 5 сарын 5 – 1271 оны 12 сарын 17 (Их Монгол Улс)<br />1271 оны 12 сарын 18 - 1294 оны 2 сарын 18 (Юань улс) |coronation =1260 |given name= {{lang-mn|Хубилай}} ({{mongolUnicode|ᠬᠤᠪᠢᠯᠠᠢ}}) |temple name= {{lang-mn|Сэцэн хаан}} ({{mongolUnicode|ᠰᠡᠴᠡᠨ ᠬᠠᠭᠠ}}) <br> {{lang-zh|元世祖}} (''Юань Шизу'') |era name =[[Жунтун]], [[Жыюань]] |predecessor =[[Мөнх хаан]]</br>[[Аригбуха хаан]] |successor =[[Өлзийт Төмөр хаан]] |suc-type =Юань гүрний хаан, Чингимийн хүү<ref>[http://origo.mn/index.php?z=/0/0/1887/142/ Origo.mn - Алтан ургийн ариун салаа]</ref> |heir =Төмөр хаан |queen =[[Чаби хатан]]<br/> [[Намбуй хатан]] |consort = |issue =Дорж, Мангал, Чингим, Номгон |royal house =[[Боржигин]] |dynasty =[[Их Монгол Улс]], [[Юань улс]] |father =[[Тулуй]] |mother =[[Сорхагтани Бэхи]] |date of birth =1215 оны 9 сарын 23 |place of birth = |date of death =1294 оны 2 сарын 18 (78 насандаа) |place of death =Дайду ([[Ханбалиг]]) |date of burial = |place of burial = |}} '''Хубилай хаан''' ({{mongolUnicode|ᠬᠤᠪᠢᠯᠠᠢ<br>ᠬᠠᠭᠠᠨ}}, * [[1215 он]]ы [[9 сарын 23|9-р сарын 23]]; † [[1294 он]]ы [[2 сарын 18|2-р сарын 18]]-нд [[Ханбалиг]]т) нь 1260-1294 онд [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] 6 дахь хаан байсан бөгөөд дорнод [[Ази]] дахь [[Юань улс|Юань гүрнийг]] үндэслэгч юм. Хубилай хаан нь [[Чингис хаан]]ы отгон хүү [[Тулуй]], [[Хэрэйд]]ийн [[Сорхагтани Бэхи]] нарын хүү байжээ. Хамгийн том ах [[Мөнх хаан]]ыг нас барсны дараа 1260 онд [[Их Монгол Улс]]ын хаан ширээг эзлэхийн төлөө өөрийн дүү [[Аригбөх]]тэй тэмцэлдсэн. 1264 онд Аригбөхийг ялсан бөгөөд түүний энэхүү ялалт нь эзэнт гүрний нэгдлийг үгүй болгосон гэж болно. Гэсэн хэдий ч Хубилай хаан Юань улсыг бий болгож, [[Алтан Орд|Алтан ордны улс]], [[Ил Хаант Улс]], [[Цагадайн улс]]ыг захиргаандаа оруулсан юм. Түүний энэ ноёрхолд [[Номхон далай]]гаас [[Дунай мөрөн]] хүртэл, [[Хойд мөсөн далай]]гаас [[Энэтхэгийн далай]] хүртэлх дэлхийн хуурай газрын тавны нэг хувь багтаж байв. 1271 онд Хубилай хаан Юань улсыг байгуулсан бөгөөд тухайн үед түүний захиргаанд Монгол, [[Төвөд]], [[Шинжаан]], [[Юньнань]] , умард Хятадын ихэнх хэсэг болон зарим нэгэн эзлэгдсэн газар нутаг оршиж байв. 1279 онд өмнөд [[Сүн улс]]ыг амжилттай устгасанаар Хубилай бүх [[Хятадууд|Хятад хүмүүс]]ыг эзлэн суусан анхны Хятад биш угсааны хаан болов. Тэрээр 1260 оноос хойш шинэ байлдан дагууллыг бий болгосон Монгол хаан байлаа. Монголын эзэнт гүрнээр аялсан [[Марко Поло]] Хятадад зочилсон бөгөөд түүний аяллын улмаас Хубилай хаан [[Европ]]т домог болсон юм. ==Залуу нас== Хубилай (1215 оны 9 сарын 23 төрсөн) Тулуй ба Сорхагтани Бэхи нарын 2-р хүү юм. Өвөг эцэг Чингис хааны зөвлөснөөр Сорхагтани нь Буддын шашинтай [[Тангуд]] улсын, хүүгийн сувилагчаар сонгогдож хамгаалах болсон. Чингис хаан Хорезм улсыг байлдан дагуулсныхаа дараа Или голын ойролцоо том ав хомрого зохион байгуулсан бөгөөд Хубилай, Хүлэгү нар энэ ав хомрогонд оролцжээ. Тэр үед Хубилай 9 настай байсан бөгөөд Хубилай гөрөөс, [[Хүлэгү]] туулай агнасан байна. Чингис хаан Монголын уламжлалт ёсыг даган анхны анг нь мялааж, Хубилайн дунд хуруунд агнасан амьтных нь цусыг түрхсэн. 1232 онд Тулуй нас барсан тул 1236 онд Монгол, [[Алтан улс]]ын дайны дараа [[Өгэдэй хаан]] [[Хэбэй муж]]ийг Тулуйн гэр бүлд өгсөн байна. Энэ муж 80000 өрх гэртэй байжээ. Хубилай өөрийн байр сууриндаа эргэн ирсэн бөгөөд тэнд 1000 айл өрхтэй байв. Тэр туршлагагүй байсан учраас Хубилай тухайн газрыг өөрийн дураараа чөлөөтэй захирах болсон. Татвар, татаасын үйл ажиллагаа нь ялзралд орсны улмаас хятадын цагаачдын тоо өөрчлөгдөж татварын орлого буурч эхэлсэн. Хубилай Хэбэйд үүний улмаас маш хурдан ирж эмхлэн цэгцлэн, шинэчлэх ажилдаа орсон. Сорхогтани шинэ албат, түшмэдүүдийг түүнд туслуулахаар явуулж татварын хуулиудыг нь засаж залруулж өгсөн. Үүнд талархсанаа илэрхийлээд хүмүүсийг нь буцаан явуулжээ. Хубилай хааны залуу насны хамгийн сонирхолтой нэг зүйл нь тухайн үеийн хятадын соёлын судалгаа байсан юм. Хубилай Хайюуныг урьж, Монгол дахь ордондоо авчирсан бөгөөд тэр хүн нь хойд хятад дахь [[Буддын шашин|Буддын шашны]] лам байв. 1242 онд Хархорумд Хайюунтай уулзах үед Хубилай түүнд Буддын шашны филисофийн тухай асууж мэджээ. Хайюун нь 1243 онд төрсөн Хубилайн хүүд Жэнжин гэсэн (Хятад хэлэн дэх жинхэнэ алт гэсэн утгатай үг) нэр өгчээ. Хайюун нь Хубилай Таойстын үндэслэгч болон Лиу бингзонг хэмээх буддын ламыг танилцуулжээ. Лиу нь [[зураач]], бичээч, [[зохиолч]], [[математикч]] хүн байсан бөгөөд Хайюуныг орчин үеийн Бээжин дэх Сүмдээ эргэж ирэх үед нь Хубилайн зөвлөхөөр үлдэж ажилласан. Хубилай удалгүй Жао би хэмээх эрдэмтэнтэй танилцсан, Хубилай албандаа Монгол, Турк болон бусад улс үндэстэний хүмүүсыг сонирхлын журмаар ажиллуулж байжээ. ==Хойд Хятадын эзэн болсон нь== [[Файл:元世祖忽必烈在庚申年（1260年）农历四月发布的即位诏书《皇帝登宝位诏》全文（节选自《大元圣政国朝典章》台北国立故宫博物院藏元刊本之影印本）.jpg|thumb|Хубилай хааны хаанчлалын тунхаглал]] 1251 онд Монголын эзэнт гүрний хаан суудалд түүний том ах [[Мөнх хаан|Мөнх]] суусан бөгөөд [[Хорезм]]ын Махмуд Ялавач болон Хубилай нарыг Хятад руу илгээжээ. Хубилай хойд Хятадын эрх мэдэлтэй түшмэлээр томилогдож ирсэн бөгөөд Монголоос ордонгоо нүүлгэн аваачсан байна. Хубилай захирч байсан нутагаа сайн удирдаж, Хэнаний газар тариалангийн бүрэлдэхүүнийг зохицуулан, Сяныг эргэж ирсний дараагаас нийгмийн тусламж дэмжлэгийг сайжруулсан байна. Үүгээрээ Хятадын удирдагчдын итгэлийг хүлээсэн нь хожим Юань гүрнийг байгуулахад нь чухал хувь нэмэр оруулжээ. 1252 онд Хубилай Махмуд ялавагийн ажилд шүүмжлэлтэй хандсан бөгөөд тэрээр Хятадын холбоонд тийм ч чухал үүрэг гүйцэтгэдэггүй байсан бөгөөд морин цэргийг удирдаж байсан ба Жао би нь Хаан ширээний төлөө тэмцэх болсон Хятадын Конфуцийн сургуулийн ажилтнуудын эсэргүүцлээр Мөнх хаан, Махмуд Ялавагийг ажлаас нь чөлөөлсөн. 1253 онд Хубилай Юаннан руу дайрч эрхэндээ оруулсан бөгөөд Далигийн хаант улсыг бууж өгөхийг шаардсан. Гао үүнийг эсэргүүцэж монголын элчийг хөнөөсөн. Монголчууд хүчээ 3 хуваан дайрсан. Нэг жигүүр нь Сичуаны сав газрын зүүн талруу чиглэсэн, 2 дахь хэсэг нь [[Сүбэдэй]]н хүү Урианхайндайн удирдлаган доор Сичуаны баруун өмнөд талын уул нуруудруу хэцүү замаар явахаар болов. Хубилай 1 хэсэгтээ урд урдаасаа тааралдаж уулзахаар чиглэлд явав. Урианхайдайг хойд талаар нуурын хажуугаар өнгөрч байхад Хубилай Далигийн нийслэлийг эзлэн авч тэндээ элч үлдээв. Монголчууд Дуан Син Чжиг захирагчаар томилон, зарим нэг дагалдагчдийг үлдээв. Үүний дараа Хубилай Хар Тан руу явав. 1256 онд Урианхайдай Юннанийг бүрэн эзэлсэн. Хубилай Төвдийн лам нарыг анагаах чадалтай хэмээн татагддаг байв. 1253 онд Сакяагийн Пагва ламыг өөрийн ордондоо чухал хүн хэмээн хүлээн авсан. Хубилай, Лянь Шишианийг (1231-1280) 1254 онд Номхон далайн хороог удирдуулахаар Уйгарт удирдагчаар томилсон. Зарим ноёд Хубилайн амжилтанд атаархаж байсан төдийгүй Мөнх хааны суудлыг эзлэхийг санаархаж байв. 1257 онд Хубилайн ажилд туслуулахаар их хаан Мөнх, Аламдар ба Люй Тайпин хэмээх 2 татварын зөвлөхийг явуулжээ. Тэд нийт 142 алдаа бүхий хууль дүрмийг жагсаан шүүж, Хятадын түшмэдүүдыг буруутган, Хубилайн шинэ хороог буулгасан. Хубилай 2 элчийг тэнд суулгахаар явуулсан. Хубилай 1258 оны эхээр Буддизм болон Бумөыын шашны төлөөлөгчдийг хуралд дуудсан. Хубилай 237 Сүм хийдийг Буддын сүм болгон өөрчилсөн байдаг. 1258 онд Мөнх хаан Хубилайд зүүн гарын цэргийг өгч Сычуань мужийг бүхлээр нь захируулав. Хубилай тэндээ үлдэхээр болж Мөнх хаанаас холдсон. Хубилай 1259 онд эргэн ирэхийн өмнө Мөнх хаан нас барсан байна. Хубилай үүнийг нууц хэвээр нь хадгалан үлдэхийг хүссэн бөгөөд Вухан ба ойролцоох Янгце руу дайралтаа үргэлжлүүлж Сүбэдэйн хүү Урианхайтай хамтран Вуханыг эзэлсэн. ==Хаан ширээнд суусан нь ба иргэний дайн== [[Файл:Kublai Khan (8367820003).jpg|thumb|263x263px|[[Төрийн ордон]]]] Сангийн сайд Жиа Сидао Хубилайн хэлсэн үгий нь нууц хэвээр нь хадгалж, хилийн албан татвар болох 200000 мөнгөн гулдмай, 200000 боодол торыг Монголд төлсөн. Хубилай анх татгалзсан боловч Жиа Сидао тай багахан санал нийлж ,тохиролцоонд хүрсэн бөгөөд түүний эхнэрээс Аригбөх цэргийн хүчээ өсөн нэмэгдүүлж байна гэсэн мэдээ авчээ. Ийнхүү Монголдоо буцаж ирсэн. Тэрээр удалгүй дүү ариг бөхөөсөө Хархорумд хуралдай хийе гэсэн мэдээг хүлээн авсан бөгөөд Мөнхийн хуучин албатуудаас хаанаа болгоё гэж илэрхийлсэн байсан. Чингис хааны үр удам гэдгээрээ Аригбөх нь хаан болж болох боловч, түүний 2 ах Хубилай Хүлэгү эсрэг байр суурьтай байв. Хубилайн хятад дахь албатууд түүнийг хаан ширээнд суухыг нь дэмжиж, хятадын хойд талынхан болон манж нар нэр дэвшүүлсэн. Хубилай улсдаа эргэж ирээд Хуралдай зарласан. 1260 оны 4 сарын 12 нд [[Зүчи]], [[Боржигин]] овогийнхон, Хубилайн гэр бүлийн гишүүд Аригбөхийн саналыг харгалзан үзэж Хубилайг хаан Ширээнд өргөмжилсөн. 1260 онд Хубилайг Алтан ордныхныг оролцуулахгүйгээр Хуралдай дээр хаанаар сонгосон. Хубилай болон түүний дүү Аригбөхийн хооронд тэмцэл өрнөж монголын нийслэл хархорумд тархай бутархай байдал үүссэн. Шанхай болон Сычуань дахь [[Мөнх хаан]]ы армыг Ариг Бөх удирдаж байсан. Хубилай шанхай руу Лян Си Сяныг илгээж, [[Сычуань]] руу [[Аригбөх]]ийн иргэд рүү Лиу Тайпинийг явуулсан. Мөн Хархорумд Балгай сайдын дэмжлэгийг авсанаар Ариг бөх хаан болсноор Монголд нэгэн зэрэг 2 хаан суув. [[Хархорум]]д төвлөрсөн Аригбөх, Хубилай руу дайраад няцаагдсан бөгөөд Хархорум рүү очих бүх худалдааны замыг хааснаар монголд өлсгөлөн эхлэв. Аригбөхөөс түшмэдүүд нь урван Хубилайгийн талд оржээ. Удалгүй хүч нь суларсан [[Аригбөх]] 1264 оны 8 сарын 21 нд Хубилайд бууж өгсөн. Их хуралдай зарлаж [[Хүлэгү]], Алтан ордны эзэн [[Бэрх]], Аму нарыг дуудсан боловч ирж амжихгүй болсон учир Аригбөхийг хэрхэх талаар өөрөө шийд гэв. Гэхдээ ах дүү нарын дунд хутган үймүүлсэн хэргээр Аригбөхийн сайд нарыг хатуу шийтгэн ихэнхи хүнийг цаазаар авчээ. 1266 онд Аригбөх нас барснаар Өгөдэйн ач [[Хайду хан]], Хубилайн эсрэг тэмцэхээр болсон. Түүний нутаг нь Тарвагатайн нуруу орчмоор байсан бөгөөд Цагаадайн зарим түшмэдүүдийн дэмжлэгийг авсан. ==Байлдан дагуулалт ба гадаадтай тогтоосон харилцаа холбоо== Хубилай хишигтэн цэргийн бүтэц үүргийг хязгаарласныг үл харгалзан бүрэлдэхүүнд нь эхлээд Хятадыг оруулсан байсан боловч сүүлдээ Кипчак, Алан нарыг Алтан ордоны улсаас авчруулж тус тус нэгжүүдийг шинээр улсын хишигтэн цэрэгт оруулсан байна. Өөрийн хишигтэн цэргийг 1263 онд байгуулсан бөгөөд Хубилай Чингис хааны 4 н албадын үр удам болох Борохула, Боорчи, Мухулай зэрэг 3-ыг оруулж байжээ. Хубилай хаан хишигтэн цэрэгт давуу эрх олгодог байв. Монгол болон Хятадын нэгжүүд нь аль аль нь Чингис хааныг ашиглаж байсан зохион байгуулалт 10 тын системээр явагддаг байв.Монголчууд шинэ их бууны анги болон янз бүрийн технологийн эхэн үедээ бусад улс орноос авч ашигладаг байсан. Хубилайн дүү болох Хүлэгү Персээс Исмайл болон Ал Аддинийг инженерээр авчирсан байна. 1282 онд дэлхийн хамгийн эртний их бууг монголын эзэмшилд байсан Манжураас олж бүртгэсэн байдаг. Хубилай болон түүний жанжидад эдийн засгийн ашиг тустай тул өмнөд хятадаас мөргөлдөөн гарахаас зайлсхийж байв. Хубилайн гадаадын албаныхан дипломат болон цэргийн бодлогын хувьд эзэнт улсын бодлоготой байв. [[Хубилай хаан]] 1271 онд [[Вонжун ван|Вонжун ванг]] улс орныг нь удирдах эрх олгож, цэргээр хамгаалуулсан. 1272 онд Монголын эзлэн түрэмгийллийн дараа Солонгос нь Юань улсын эрх мэдэлд бүрэн оржээ. [[Гүрё]] дахь Монголын цэргийн бааз болсон. 1276 онд Монголын их цэрэг Өмнөд Сүн улсын нийслэлийг эзлэн авч залуу хаан, олон түшмэд, цэргийн хамт олзлон авсан. Гэвч 1279 он хүртэл Сүн улсын үлдсэн цэргүүд бууж өгөлгүй тэмцсээр байсан бөгөөд эцэстээ ялагдан [[Өмнөд Сүн улс]] мөхжээ. ===Япон руу довтолсон нь=== {{main|Монголчуудын Япон руу хийсэн довтолгоо}} [[Файл:Khubilai’s failed invasion of Japan, painting from Japanese Imperial Collection. One third of the army was drowned when a typhoon struck the invading navy. (RM221).jpg|thumb|Хубилайн Япон руу хийсэн амжилтгүй довтолгоо, Японы эзэн хааны цуглуулгад буй зураг. Тэнгисийн цэргүүдийн гуравны нэгийг нь тайфунь живүүлжээ.]] [[Файл:Mōko Shūrai Ekotoba Mongol Invasion Takezaki Suenaga 2 Page 5-7.jpg|thumb|right|240px|Самүрай Сүэнага Монголчуудын сум, бөмбөгтэй тулгарч байгаа нь. ''[[Мооко Шүүрай Экотоба]]'' (蒙古襲来絵詞), 1293 оны орчим.]] Хубилай хаан Япон руу 2 удаа далайгаар дайран довтолсон хэдий ч завиных нь загвар болон цаг агаарын нөхцөл байдалд тохиромжгүй байж далайн шуурга учирч бүтэлгүйтсэн. Эхний дайралтаа '''1274''' онд 900 завьтайгаар хийсэн байна. 2 дахь дайралтаа '''1281''' онд хийсэн. Монголчууд энэ үед 2 тусдаа хүчийг илгээсэн бөгөөд эхнийх нь 40000 Хятад, Солонгос, Монгол цэргүүдийг Масачаас гарган 900 завиар явуулсан бөгөөд энэ үед хоорондоо 74 м уртын зайтай 3500 завинд өмнөд Хятадаас авсан 100000 далайчин бүхий томоохон хүчийг илгээжээ. Тухайн үед усан цэргүүдэд зэр зэвсэг тийм их ч байгаагүй. 10-р сард Солонгос, Японоос 110 мил зайд завиараа дөхөж очсон байсан. Солонгосчууд 1281 оны 6-р сарын 23-нд Хаката буланд усан завиараа хүрсэн байсан боловч Хятадаас гарсан завь нь энд хүрч чадаагүй байна. Самурай цэргүүд Монголын цэргүүдийг дахин ялсан. Монголчууд нэгдсэн хүчтэй байснаар дайнд ялдаг. Монголчууд галт сумаар дэлбэлж, нум сумаар тасралтгүй харваж, Самурайг бөмбөгдсөн байна. Гэвч Монголчууд японыг усан цэргээрээ ялаагүй байна. Усан цэргийн Археологич Доктор Кензо Хаяашида Такашимагын баруун эргийн дагуух 2 дахь дайралтын үед хэрэглэж байсан зарим зүйлсийг нээн илрүүлсэн байна. Түүний багийн олддвор нь Хубилай хааны дайралт Японыг сандаргаж байсныг гэрчилдэг. Хятадууд завийг маш ихээр хэрэглэдэг байжээ. Хубилай хааны хяналтан доор Хятадууд дайралтанд орох үед хэрэглэх завийг маш түргэн шуурхай олноор нь барьж байгуулж байжээ. Хаяашида Хубилайн стандарт, маш сайн бүтэц зохион байгуулалттай далай дээгүүр явдаг завинууд ашиглаж байсан гэдгийг томъёолсон. Япон руу дайрсан анхны дайралтын дараа Японы усан цэргүүд болох Вокоу нар Солонгос руу дайралт үзүүлсэн байдаг. Гэвч Монгол, Солонгосын хүч түүнийг буцаасан бөгөөд Вокоугын усан цэргүүд Горёо болон Камакура дахь цэргийн чадалд хүрэхээргүй сул байсан нь харагддаг. 1293 онд Юань улс Окинавагаас 100 японыг олзлон авсан байдаг. ====Вьетнам руу хийсэн довтолгоо==== {{main|Монголчуудын Вьетнам руу хийсэн довтолгоо}} Хубилай хаан тухайн үеийн [[Дай Вьет]]ийг 2 удаа дайлаар морджээ. Хубилай 1260 онд Их Хаан болсны дараа Тран династи 3 жил тутам [[даргач]] хүлээн авч, [[өргөл]] өргөдөг байсан<ref>Matthew Bennett, Peter - The Hutchinson Dictionary of Ancient & Medieval Warfare, p.332</ref><ref name="ReferenceA">Christopher Pratt Atwood - Encyclopedia of Mongolia and the Mongol empire, p.579</ref>. Гэвч удалгүй тэдний хаан нь түүнээсээ татгалзжээ. Ийнхүү эхний аян дайн (Монголчуудын Дай Вьет рүү хийсэн 2 дахь довтолгоо) 1284 оны 12 сард хунтайж [[Тогоон(ханхүү)|Тогооноор]] удирдуулан хил даван орж, Ханой хотын зүүн хойд талд байх Вань Киепт [[Омар]]ын байгуулсан ялалтын дараа төд удалгүй Тан Лон (одоогийн [[Ханой]])-г эзлэв. Тэр үед [[Чампа|Чампа улс]] руу [[Согэту]] хойш хөдөлж, Нге Ан (одоогийн Вьетнамын төв-хойд бүс нутаг) руу хүрэлцэн ирэхэд Траны генерал Тран Киений удирдсан арми түүнд бууж өгөв. Гэвч [[Тран династи|Траны хаад]] болон дээд командлагч Тран Хун Дао тактикаа өөрчлөн, хамгаалалтаас довтолгоонд шилжиж, Монголчуудын эсрэг тэмцэж эхлэв. 4 сард генерал [[Тран Куан Хай]] Чүон Дүонд (одоогийн [[Ханой]]н хэсэг) [[Согэту]]г буулган авч, Тай Кетэд болсон томоохон тулалдааны үеэр Согэту алагдан, Траны хаад ялалт байгуулав. Удалгүй генерал [[Тран Нат Дуат]] ч Хам Ту (одоогийн [[Хун Ен]]ий хэсэг)-д ялалт байгуулж, [[Тогоон(ханхүү)|Жэнь Нань ван Тогоон]] генерал [[Тран Хун Дао]]д ялагдсанаар Хубилай хааны [[Дай Вьет]]ийг эзлэх гэсэн анхны оролдлого амжилтгүй болжээ. Тогоон [[Дай Вьет]]ийн харваачдад алуулахаас сэргийлж хүрэл хоолойд нуугдсан бөгөөд энэ үйлдэл нь Их Монгол Улс болон Тогооны хувьд ичгүүртэй явдал болсон билээ.[[Файл:Mongols.jpg|thumb|right|240px|Монголын Юань улсын цэргүүд. ''[[Мооко Шүүрай Экотоба]]'' (蒙古襲来絵詞).]]Амжилтгүй оролдлогынхоо дараа Хубилай Нан Тонгийн ах, Аннамын хаан бөгөөд Монголчуудад урвасан Тран Ич Такийг илгээхээр төлөвлөсөн боловч, Юаний [[Хүнань]] дахь хангамжийн баазад асуудал гарч, дээрээс нь Хайдугийн довтолгоон нэрмэснээр төлөвлөгөөгөө цуцалжээ. 1285 онд Төвөдийн Бригун урсгалынхан бослого дэгдээж, Пагвагийн урсгалын хийдүүдийг довтолсон. Цагадайн хан [[Дува]] босогчдод туслахаар ирж, Таримын сав газарт Хубилайн нэгтгэлүүдийг ялаад, Хар-Хошууг бүслэв<ref>M.Kutlukov, Mongol rule in Eastern Turkestan. Article in collection Tataro-Mongols in Asia and Europe. Moscow, 1970</ref>. Хайду Бешбаликт байсан армийг устгаад, дараа жил нь хотыг эзэлжээ. Ихэнх уйгурууд [[Кашгар]]ыг орхин, Юаний алс зүүн хэсэг дэх аюулгүй газар луу нүүж одов. Энэ бүхэн Хубилайн ач Бухтөмөр 1291 онд 10,000 Төвөдийг хороож, Бригунгийн бослогыг дарах хүртэл үргэлжлэн, Төвөдийн байдал арай гэж намжив. Ийнхүү [[Дай Вьет]]эд анхаарал хандуулах боломжтой болсон Хубилай хаан 2 дахь довтолгоогоо 1287 онд, өмнөхөө бодвол том флот, хоол хүнсний арвин нөөцтэйгээр сайтар зохион байгуулалттайгаар эхлүүлэв. [[Тогоон (ханхүү)|Тогооны]] удирдсан монголчууд Ван Киеп рүү (баруун хойноос) хүрч очин, [[Омар]]ын явган болон морин цэргүүдтэй (Улаан голын дагуу өөр замаар очсон) нийлэн, тулалдаанд хялбар ялав. Тэнгисийн флот Ван Донд [[Ха Лон булан]]гийн ойролцоо) ялалт байгуулсан ч хүнсээ ачсан ачааны том онгоцоо орхисон байсныг нь генерал [[Тран Хан Ду]] олзолжээ. Ингээд Тан Лон (одоогийн [[Ханой]])-д байсан монголчууд хүнсний хомсдолд нэрвэгдэв. Хангамжийн талаар шинэ мэдээ ирэхгүй байсан тул Тогоон армиа Ван Киеп рүү ухраахаас өөр аргагүй боллоо. Тэр үед [[Дай Вьет]]ийн арми урагш давшин, Монголчуудад эзлэгдсэн байсан олон сууринг чөлөөлжээ. Явган цэргүүд нь Ван Киеп дэх Монголчуудыг довтлох тушаал авав. Тогоон армиа хоёр хувааж, ухарсан байна. 4 сарын эхээр Хубилайн Кипчак жанжин [[Омар]]аар удирдуулсан тэнгисийн цэргийн хүчин явган цэргээр дэмжүүлэн [[Бач Дангийн тулалдаан (1288)|Бач Дан голд]] хүрч очив. Гүүр, зам устгагдаж, Дай Вьетийн цэргүүд довтолж байсны улмаас Бач Данд явган цэргийн дэмжлэггүй болжээ. Дай Вьетийн жижиг флот уг тулалдаанд оролцож, ухарч байгаа дүр үзүүлсэн байна. Монголчууд Дай Вьетийн цэргүүдийг нэхэн хөөгөөд тэдний бэлдсэн талбарт очжээ. Тэнд хүлээж байсан мянга мянган жижиг завь хоёр эргээс гарч ирэн, дайсны эгнээг задалсан. Гэнэтийн хүчтэй дайралттай тулгарсан Монголчууд далай руу ухрахыг оролдсон ч Дай Вьетчүүдийн татсан уяанд тээглэн хөлөг онгоцнууд нь гацаж, олонх нь эвдэрч сүйдэн живжээ. Тэр үед нь олон тооны галт салнууд урсан ирж мөргөж байв. Айсан Монгол цэргүүд онгоцноосоо үсэрч буун, эрэг рүү гарсан бөгөөд тэнд тэднийг Траны хаан болон [[Тран Хун Дао]]гийн удирдсан арми хүлээж байлаа. Ингээд Монголын тэнгисийн флот бүрмөсөн сүйрч, Омар олзлогджээ. Тэр үед [[Дай Вьет]]ийн арми Лан Соны дагуу Тогооны армийг үлдэн хөөжээ. [[Тогоон(ханхүү)|Тогоон]] ширэнгэн ой дундуур дутаан нутаг буцсан аж. Гэсэн ч [[Дай Вьет]] болон [[Чампа]]гийн хаант улсууд цаашид зөрчилдөөн үүсэхээс сэргийлж, Хубилайн захиргааг хүлээн зөвшөөрсөн билээ<ref name="ReferenceA"/><ref>René Grousset-The empire of the steppes, p.290</ref>. ====Зүүн Өмнөд Ази, Өмнөд тэнгис ==== {{main|Монголчуудын Бирм рүү хийсэн довтолгоо|Монголчуудын Жава руу хийсэн довтолгоо}} Бирмийн эсрэг хийсэн 3 аян дайнаар (1277, 1283, 1287) Монголчууд Ирраваддийн дельтэд хүрч, Бирм дэх [[Паганы хаант улс]]ын нийслэл [[Баган]]ыг эзлэн, өөрсдийн тоглоомын засгийн газар байгуулсан<ref name="ReferenceB">René Grousset-The empire of the steppes, p.291</ref>. Хубилай албан ёсоор бол сюзерентет улсыг байгуулсан хэдий ч [[Бирм]]чүүд Монголын дагуул улс болж, тэднийг Хятадаас хөөгдөх хүртэл алба гувчуур өргөн барьсаар байв<ref>C.P.Atwood-Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, p.72</ref>. [[Камбож]]ийн [[Кхмерийн хаант улс]] болон [[Малайз|Малай]], [[Өмнөд Энэтхэг]] дэх жижиг улсууд Хубилайн хаанчлалыг 1278-1294 онуудад хүлээн зөвшөөрч байв. Уг бүс нутаг дахь монголчуудын сонирхол нь цэвэр худалдааны болон алба гувчуурын харилцаа тогтооход оршиж байлаа. Хаанчлалынхаа сүүлийн жилүүдэд Хубилай [[Жава]] дахь [[Сингасари]]гийн вант улсын эсрэг 20-30,000 цэрэг хөдөлгөн, өшөө авах усан замын аян дайн (1293) хийсэн боловч Монголын хүч 3,000 дайчнаа алдаад, [[Мажапахит династи]]г эрхэндээ оруулж чадалгүй буцжээ. 1294 онд [[Тайланд|Тайландын]] нутагт оршиж байсан 2 хаант улс болох [[Сухотайн хаант улс|Сухотай]], [[Чианмай улс|Чианмай]] Хубилайн эзэнт гүрний [[ивээлийн улс]] болсон<ref name="ReferenceB"/>. ===Сахалиныг эзэлсэн нь=== Монголын цэргүүд [[Сахалин]] руу хэд хэдэн удаа дайрсан бөгөөд энэ нь 1264-1308 онд үргэлжилсэн юм<ref>Mark Hudson-Ruins of Identity, p.226</ref>. Их Монгол Улс нь албан татвар дээр суурилдаг тул шинэ газар нутгийг эзлэн авбал эдийн засаг нь сайжирдаг байжээ. [[Нивх үндэстэн|Нивх]] ба [[Орок үндэстэн|Орокууд]] нь Монголд захирагдах болсон. Харин [[Айнү үндэстэн|Айнүгийн ард түмэн]] Монголын шууданг довтолж, Их Хаанд дагаар орсон Сахалины уугуул иргэдтэй тулалддаг байв<ref>Brett L. Walker-The Conquest of Ainu Lands, p.133</ref>. Эцэстээ 1308 онд Айнүгийн овог аймгууд Монголчуудын захиргааг хүлээн зөвшөөрчээ. ==Европ== [[Файл:Qubilai Setsen Khaan.JPG|thumb|270x270px|Хубилай хааны залуу үеийг дүрсэлсэн хөрөг]] Хубилай хааны удирдлага дор Дорнод ази болон барууныхныг хооронд нь шууд холбоо тогтоох нь нээлттэй болж [[Төв Ази|Төв азийн]] худалдааны замуудад монголчууд хяналтаа тавьж өртөө шуудангийн үйлчилгээг үзүүлдэг байсан учир монголын эзэнт гүрэнд үзүүлэх ач холбогдол нь их байв. 13 р зууны эхээр европ болон төв азичууд мөргөл, аялал, жуулчлал, элч төлөөлөгчийн журмаар, Хятад руу явдаг замыг бий болгосон. Монголчууд хятадыг захирдаг байсан учир Монголын эзэнт гүрний ойролцоо хаана ч байсан бөгөөд Орос, Перс, Месопотами зэрэг улс руу бүхий л худалдааны зам чиглэдэг байв. Их хаан болон Пап ламын хооронд хэдэн удаа элч төлөөлөгчийг шууд сольж байжээ. 1266 онд Хубилай хаан Венецийн мөргөлчдөд зөвшөөрөл олгож, 100, 100-н христийн номтнууд болон инженерүүдэд Пологийн ах дүү нарт явах зөвшөөрөл олгожээ. 1263 онд ах дүү Поло нар Ромд эргэн ирсэн. Их хаан Хубилай ба [[Ил Хаант Улс|Ил хан]] [[Аргун|Аргуны]] сайд болох Раббн бар саума 1287-1288 оны үед өрнөдөд Ром, Парис, Бореукас ба дорнодод Дадугаар аялал хийж гол захирагчтай нь уулзсан байдаг. Никкологийн хүү Марко Поло энэхүү аялалдаа өөрийнхөө аавыг хамт дагуулан явж байсан нь Хятад болон Монголд хамгийн сайн танигдах жуулчин болохынх нь үндэс байсан байж болно. Тэрээр Хубилай хааны удирдлага дор 1275-1292 оны хооронд 17 жилийн турш [[Юньнань муж|Юннань]] ба [[Фужянь муж|Фужянь]] мужуудаар наймаа хийж, мөн элч тагнуулын үүрэг гүйцэтгэн оролцож байсан. Гэвч үүнийг дундад иргэн улсын үеийн түүхчдийн Хятадыг дүрсэлсэн хэсгээс гарч ирсэн дэлхийн дүрслэл хэмээх сэтгүүлээс авсан хэмээн европт дамжуулан үздэг байна. [[Раббан Саума]] дахь дорнод Азийн хэсэгт байсан Кистиорак гэдэг лам нь одоогийн Бээжингийн газар нутагт төрсөн. Тэрээр 1278 онд Иран дахь [[Ил Хаант Улс|Ил ханы]] засаглалд төв азиас орж ирсэн бөгөөд Монголчууд [[Ислам|Исламд]] байдаг христэд итгэгчдэдийн тусламжийг авахаар европ руу явсан байдаг. Энэ мэтчилэн тив газруудыг хэрэн хэсэж мэдээлэл түгээж байсан хүмүүс олон байв. Хубилай хааны удирдлага дор анх хязгаарлалттай боловч хятад болон өрнөдийнхний хооронд соёлын солилцоо болон харилцаа холбоог шууд тогтоож байжээ. ==Юань улсын эзэн хаан болсоны дараах засаглал== Тэрээр хятадын улс төр болон соёлын загварчлалыг сайшаан дэмжсэн байдаг нь хятад дахь засаглалаа тогтмол барьж байхад анхаарч, хятадыг хятад аргаар захирах нь зөв гэж үзсэн. Ингэхдээ энэ үүргийг зөвлөлийн түшмэл [[Хао Жин]], [[Лю Бинжун]] нарт тушааж, засаг захиргааны төсөл боловсруулсан нь монголын уламжлалт соёлын нөлөөг багасгаж Тан улсын жишээг бага зэрэг өөрчилж хийсэн байдаг юм. Гэхдээ энэхүү засаг захиргаа нь монгол дахь мянгатын тогтолцоог халсан гэсэн үг биш юм. Хубилайн хаанчлалын 1260-1272 онуудын хооронд дээрх төрийн бүтцдээ гурваас дөрвөн удаа өөрчлөлт оруулж байсан. Хубилай [[Пагва лам|Пагва ламыг]] эзэнт гүрний шашны тэргүүн буюу [[Улсын багш|улсын багшаар]] томилжээ. Энэ нь монголчуудыг күнзийн сурталд шууд уусахаас сэргийлсэн байдаг. Мөн 1269 онд Пагва ламтан түвэд үсгээс сэдэвлэж, их хааны зарлигын дагуу дөрвөлжин үсгийг зохиосон байна. Хубилай Төвд болон хятадын лам нарыг Пагвагийн удирдлаганд оруулж дээд шүүхийн хяналтын хороог үндэслэсэн байна. Хаган нь 1270 онд дээд шүүхийн хажууд Мусалманы анагаахын төв, 1271 онд Исламаны одон орны судлалын удирдах төв, 1289 онд эзэнт гүрний хөвгүүдэд зориулж Мусалманы сургууль байгуулсан байна.Лю Бинжун(1274) [[Ши Тяньзи]] (1275) [[Жао Би]] (1276) ба [[Дун Вэй Бин]] (1278) нарын Хятадын нөлөө бүхий түшмэд нь нас барж алга болсоны дараа хааны ордонд Ахмад ноёны нөлөө асар их болсон нь хятад түшмэдийн нөлөө нэг хэсэг суларчээ. Хубилай улсын байдлыг хянадаг удирдлагын ахлагчаар Ахмад Фанакатыг томилсон. 1286 онд хааны зарлигаар Жун шу шэний баруун гарын чинсангаар тангадын [[Санга ноён|Санга ноёныг]] томилсон нь дахин уйгур ноёдын нөлөөг идэвхжүүлжээ. Тухайн үед төрд Баарин аймгийн [[Баян жанжин]], [[Жалайр|Жалайрын]] [[Хантун|Хантун ноён]], [[Борохул|Борохулын]] үр удам болох [[Очичар]] нар, Аралудын [[Боорчи|Боорчийн]] удмын [[Иштөмөр]] зэргийн монгол ноёд их нөлөөтэй байсан. Хубилай хаан 1271 онд Их Монгол улсын нэрийг сольж Да Юань гэж нэрлээд, дараа онд нь Жунду хотыг Даду гэж нэрэлсэн. Хуучин нийслэл нь Шанду байсан. Хубилай хаан 1274 онд өмнөд [[Сүн улс|Сүн улсын]] эсрэг дахин цэрэг мордуулж, эцэст нь Сүн улсыг мөхөөснөөр хятадын түүхэнд анх удаа бүх нутгаа алдаж, тусгаар тогтнолоо алдсан. Хубилай хаан хойд өмнө хятадын дагуу эх сувгийг байгуулсанаар эдийн засгийг өсгөж, барилга байгууламжийг засварлаж, замуудаа өргөтгөж, дүрэм журмаа сайжруулж байсан нь улс орны алтан үеийг авчирсан байлаа. Хубилай хааны гэрийн сургууль нь хуучны монгол уламжлалуудыг зарим ойлголтуудыг багтаасан байсан бөгөөд Хубилай хааны засаглалаар эдгээр уламжиллууд нь үргэлжлэн явагдсан бөгөөд зарим нэг уламжлалт хятад боловсролын соёлын асуудал нэвтэрсэн байв. Хубилай монголын мөргөлчдийг 1263 онд татвар төлөх ёстой хэмээн зарлиг гаргасан бөгөөд 1268 онд татварын алба байгуулсан байна. 1286 онд далай эрэг орчмын худалдаанд зах зээлийн татварын хяналтыг тавьжээ. 1260 оны 8 сард Хубилай хугацаа нь дуусдаггүй цаасан мөнгө эргэлтэнд оруулж данс тооцоо бүхий цаасан мөнгийг анх бий болгосон байна. Ийнхүү мөнгө нь алт, мөнгө болон хувирах боломжтой болсон бөгөөд засгийн газар татвар төлөгчдөөс цаасан мөнгө авдаг байв. Ийнхүү Чао хэмээн нэрлэгддэг цаасан мөнгөөр л татвараа төлөхийг шаарддаг болсон. Хубилайн засаглал гадны мөргөлчид юмуу энгийн иргэдээс алт мөнгөн хэлбэрээр татвараа хураан авч байсан. Гэвч наймаачид солилцоо хийж засгийн газраас авдаг болсон. Хубилай хаан анх яагаад фиат мөнгө үйлдвэрлэгчдийг бий болгосны учир нь ийм юм. Цаасан баримтууд нь цуглуулсан татварыг бий болгодог бөгөөд энэхүү том улс орны зоос тээвэрлэхэд зарцуулдаг байсан зардлыг бууруулсан. 1287 онд Хубилайн сайд Санга [[Жи Юаний цаасан мөнгө]] хэмээх шинэ мөнгөн тэмдэгт бий болсон. Хубилай азийн урлагийг дэмждэг байсан бөгөөд шашны итгэлийг ч дэмждэг байжээ. Хубилай хаан Таоистын эсрэг үзэл баримтлалтай байсан. 1270 онд Марко Поло гэх мэтийн хэд хэдэн европчууд монгол гүрэнд зочилон ирсэн байдаг нь худалдаа наймаа маш сайн дэлгэрсэн нь харагдаж болмоор юм. ===Соёл, боловсрол=== Чингисийн ач хүү Хубилай, [[Чингис хаан|Чингис]] Өвөөгийнхөө мэлмий гийсний 120жилийн ойг тохиолдуулан, [[Монгол бичиг|монгол бичгээрээ]] Монголын анхны Нэвтэрхий толийг зохиолгож хэв сийлж 1282 онд тархаасан гэж хэлэх үгүйсгэшгүй бат үндэс эндээс соёолон гарч ирж байна гэж монголч эрдэмтэн [[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]] [[Юань улсын судар|"Хөх Монгол Усын"]] cударын 12р дэвтэрээс олж батлав. <ref name="Хубилай_хаан"> [[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]], Чингис хааны мэндэлсний 120 жилийн ойд зориулан нэвтэрхий толь зохиож байжээ. 2020.01.03[http://maral-books.net/encyclopedia_120/]</ref> ==Наяны бослого== [[Файл:Liu-Kuan-Tao-Jagd.JPG|thumb|Ан агнуурын зураг]] 1274 онд Хубилай хаан [[Зүрчид]] дахь Монголын төлөөлөгчөөр Лянь Хихианыг томилсон. Чингис хааны дүү Бэлгүтэйгийн 4 дэх үеийн ач 1287 онд [[Наян]] нь өдөөн хатгажээ. Наян нь Төв Ази дахь Хубилайн өрсөлдөгч болох [[Хайду|Хайдутай]] холбоо тогтоожээ. Түүний харъяанд Зүрчид, [[Кидан үндэстэн|Кидан]], Монгол угсааны цэргүүд захирагдаж байсан. Хасарын хүү болох [[Шидур]] ба Хачиуны үр удам болох [[Хадаан ноён|Хаданы]] удирдлаган дор бослого гарчээ. Хубилай, Наяны эсрэг Баян жанжныг явуулсан. Хубилай хааны их цэргийн нэг хэсгийг жанжин [[Ли Тин|Ли Тингийн]] удилдлаган дор Наянгийн цэргийн эсрэг байлдуулсан. Эцэстээ Наянгийн талын Табутай нарын жанжин баатруудын цэрэг ухаран зугтахад тэднийг нэхэмжилэн хөөсөөр Шар мөрний орчимд нэхэн гүйцсэн. Наяныг хаан зарлигаар цус гаргалгүй нөгчүүлсэн. Харин Хайдугийн цэргийн хүчин баруун талаас довтлоход Хубилай хаан, Гамала хан хөвүүн, Баян нарыг Хархорумд их цэргийг удирдуулж, түүний эсрэг хөдлөгсөн. Харин тэр хоёр ялагдах болохул Гүрёгийн Чүн Нёл вангийн цэргийг ардаас нь илгээсэн нь тус удаагийн зэвсэгт тэмцэл нь Хубилай хааны хувьд их чухал байсныг харуулж байна. Энэ үед Шидур вангийн цэрэг мөн Ляонин мужид бослого гаргасан боловч сарын дотор түүнийг няцааж, Шидур ван бууж өгсөн. Хайдугийн цэрэг энэ удаагийн дайнаас зугтаан хойд зүг рүү явсан. Хэдий тийм боловч Хайду Чингай балгас дахь Юань улсын гол цэргийн хүчийг буулган авсан бөгөөд 1289 онд маш богино хугацаанд Хархорумыг эзлэн суусан байна. Хайду Хубилай хаан цэргийн томоохон хүчээ хөдлөгөхөөс өмнө зугтаажээ. 1289 он хүртэл Наяныг дэмждэг хүмүүс байсан боловч аяндаа алга болсон. Бослого гаргасан тайжийн цэргийн хүчнийхэн гэр бүлийнхнийхээ хамт улс орон бүртээ буцсан байв. Хубилай Монгол Зүрчидэд гарсан бослогын үеэр зарим хүмүүсыг залхаан цээрлүүлсэн байна. Энэхүү бослогын улмаас 1287 оны 12-р сарын 4-нд Ляонингийн орон нутгийн төлөөний яамыг байгуулж, монгол вангуудын мэдлийн нутгийг хятад засаг захиргааны нэгжээр сольсон нь улс төрийн томоохон алдаа болжээ. ==Өтөл нас== [[Чингим]] ааваасаа 9 жилийн өмнө буюу 1285 онд нас баржээ. Хубилай харамсан гашуудсан бөгөөд түүний эхнэр [[Хөхжин хатан]] дотно хэвээр үлджээ. Өөрөөр хэлбэл Хубилай хаан амьдралынхаа эцэст Тулай өвчин туссан байжээ. Тэрээр амьтны эд эрхтэн идэх дуртай болсон учир жин нь маш их нэмэгдсэн. Ийнхүү түүний цусан дахь бөөмийн хэмжээ томорсноор [[Тулай өвчин|тулай өвчинтэй]] болсон байна. Түүний үхэлтэй энэхүү өвчин холбоотой. Хубилай хаан [[Чингим]]ийн хүү [[Өлзийт Төмөр хаан|Төмөр]] шинэ титэм залгамжлагчаараа сонгогдсон бөгөөд Монголын эзэнт гүрний 6 дахь эзэн хаан болж Хубилай хааныг нас барсны дараа Юань гүрний 2 дах захирагч болжээ. Өвчний улмаас эцсийн эцэст түүнээс 30 насаар ах Баяныг ч цэргийн хүчний удирдлагаар сонгох боломжтой байжээ. Хубилай байнга бие нь суларсаар 1294 оны 2-р сарын 18-нд нас баржээ. Тус ондоо оршуулгын ёслолыг хийсэн бөгөөд монголын хаадын оршуулгын газар [[Чинянгу|Чинянгуд]] аваачсан байна. ==Өв хөрөнгө== 1260 онд хаан ширээнд гарч ирсэн Хубилайн хүч чадал [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрнийг]] шинэ чиглэлд хандуулсан ажээ. Тэрээр маргаантай байдлаар хаан ширээнд суусан боловч түүний үед Монголчуудын хөгжил хурдасч дэлхийтэй харилцаж байсан төдийгүй [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрнийг]] [[Хятад|Хятадын]] соёл иргэншилтэй холбож өгсөнөөр эзэнт гүрний хүн ам сайн сайхан амьдрах нөхцлийг хангаж өгсөн байна. Хубилай болон түүний өмнөх хаадын байлдан дагуулал хүчирхэг [[Хятад|Хятадыг]] цэргийн хүчээр байлдан эзэлж, бүтээн байгуулалтанд дахин оруулснаараа эзэнт гүрний хөгжилд маш том үүрэг гүйцэтгэсэн. Одоо үеийн [[Бээжин]] хотын орчим төвлөрч байсан нийслэл хотоосоо Дотоод Азийн бүрэлдэхүүнд багтдаг [[Түвд]], Шинжаан ба Монголд жинхэнэ эзэнт гүрний хууль дүрмийг боловсруулахын зэрэгцээ энэ бүс нутагт Алтан улсын түрүүчийн хаадын барьж байсан дүрмүүдийг сахиулж чадсан байна. ==Гэр бүл== Хамгийн түрүүнд Хубилай хаан Тэгүлэнтэй гэрлэсэн бөгөөд Тэгүлэн маш эрт нас баржээ. Түүний дараа Хубилай хаан [[Хонгирад]] аймгийн Чаби хатантай гэрлэжээ. Чаби түүний хамгийн хайртай эхнэр байжээ. Чаби буюу Чимбай хатан төрийн бодлогод оролцож байсны зэрэгцээ Хятадын торгоны урлалыг шинэ түвшинд хөгжүүлэхэд их үүрэг гүйцэтгэжээ. 1286 онд Чаби хатныг нас барсных нь дараа Хубилай Намбуй хэмээх залуухан үеэл дүүтэйгээ Чабигийн хүслийн дагуу гэрлэжээ. Хубилай болон түүний эхнэрийн хүүхдүүдэд дараах хүмүүс багтана. <gallery widths="600" heights="350" perrow="1"> Файл:Dschingis Khan und Kublai Khan Monument1.jpg| </gallery> === Хатад === *'''Тэгүлэн''' нь Хубилай хааны анхны хатан бөгөөд залуу байхдаа нас барсан. Тэрээр Дорж хэмээх хүү төрүүлсэн. *[[Чаби хатан|'''Чаби хатан''']] нь (1216-1281) [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноён охин бөгөөд [[Хубилай хаан]]ы 2 дахь хатан. Тэрээр хэзээ Хубилай хаантай гэрлэсэн нь тодорхойгүй ч Их хаанд [[Чингим]], Мангала, [[Номуган]], Хөхэчи гэх 4 хүү төрүүлэн өгсөн. *[[Намбуй хатан|'''Намбуй хатан''']] нь 1283 онд Хубилай хаантай ураглан ганц хүү төрүүлж өгсөн. Түүний хэзээ төрсөн болоод хэзээ нас барсан зэрэг нь түүхэнд тэмдэглэгдээгүй. *Дөрвөдийн [[Дөрбэжин хатан]] *Дархай хатан *Нуган хатан *[[Бавужин хатан]]: Үүшин овгийн Борохул ноёны удмын хүн. Аячи тайж, Тогоон нарын эх. *Хөхлүн хатан *Сүхдаш хатан *Бабахан хатан *Сабуху хатан === Хөвүүд === *[[Дорж (Хубилайн хүү)|Дорж]] (?-1263) нь [[Хубилай хаан]]ы ахмад хөвүүн бөгөөд 1260 онд Хубилай хааныг хаан суухад хунтайжаар өргөмжилөгдөж, Төвлөн засах яамны эрхэлсэн сайд болсон. 1263 онд өвчнөөр тэнгэрт хальсан. *[[Чингим|'''Чингим''']] (1243-1286) Хубилай хааны дэд хөвүүн. 1266 онд жинь ван, 1273 онд [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|янь ван]] бөгөөд [[хунтайж]] болсон. 1286 онд өвчин тусч өөд болсон. Күнзийн номлолд нэвтэрч, Хархорум хотод цэрэг захирч удаан хугацаагаар сууж байсан. *[[Мангала]] бол [[Хубилай хаан]]ы гутгаар хөвүүн бөгөөд Чинь ван, Ань Си ван цол хүртэж, Ганьсу, Шааньси мужийн их цэргийг захирч, Хайду ханы эсрэг байлдаж байсан. 1280 оны орчимд нас барсан. *[[Номуган]] Хубилай хааны дөтгөөр хөвүүн. Бэй Ань ван цол хүртэж, [[Хайду хан]]<nowiki/>ы эсрэг тэмцэж байсан бөгөөд сүүлд 1292 оны үед нас барсан. *[[Хөхэчи]] нь Юньнань ван цолтойгоор [[Юньнань муж]]ийг захирч байсан. Хятад зөвлөхдөө алуулсан. Түүний цол, албан тушаалыг үр удам нь залгамжлжээ. *[[Аячи]] нь Хубилай хааны 6-р хөвүүн. Наян вангийн бослого дарах их цэргийн нэгэн хэсгийг удирдаж байсан. *[[Агругчи]] нь Хубилай хааны 7-р хүү юм. Си Пин ван цолтойгоор Түвэдийг захирч байсан. *[[Хөхчү (Нин ван)|Хөхчү]] нь Хубилай хааны 8-р хүү агаад Нин Юань ван цол хүртэж байсан. Хархорум хотын орчимд цэргийн захирагчын тушаалд удаан хугацаанд сууж, Хайду ханы цэрэгтэй тулалдаж байсан. 1298 онд цэргийн цааз зөрчөөд, Хайду ханы их цэрэгт ялагдсан тул эрх мэдэлээ хураалгаж, [[Гуулин улс|Гуулин улсад]] цөлөгдсөн. Хайсан хааны үед өршөөгдөж, суллагдсан. *[[Тогоон(ханхүү)]] бол Хубилай хааны 9-р хүү. Өмнөдийг тохинуулагч Чжэнь Нань ван цолтойгоор [[Вьетнам]], [[Бирм]]ын эсрэг аян дайнд оролцож том ялагдал амсаж шийтгэл хүлээж, 1289 онд Янжоу хотын захирагчаар цөлөгдсөн. *[[Хоталатөмөр|Хоталтөмөр]] нь Хубилайн 10-р хүү. [[Буянт хаан|Буянт хааны]] үе хүртэл амьдарч байсан. *[[Тэмүчи]] нь [[Хубилай хаан]]ы Намбуй хатнаас төрсөн.<ref>Ч.Содбилэг, Монголын Юань улсын түүх. х.261 ISBN 99929-78-81-3</ref> Багадаа эндсэн бололтой. === Охид === *Жао Гуо Да Жан гүнж '''[[Ерөө гүнж|Ильюэ]]''' нь [[Хонгирад|хонгирадын]] Жао У Сянь ван '''Айбухтай''' гэрлэв. *Чан Гуо гүнж '''[[Улужин]]''' нь [[Ихирэс|ихирэсийн]] '''Бэйбухтай''' гэрлэв. *Чан Гуо Да Жан гүнж '''[[Чалун]]''' нь '''ихирэсийн Тажинхантай''' гэрлэв. *Лу Гуо Да Жан гүнж '''[[Өлзий гүнж|Өлзий]]''' нь хонгирадын '''Уручинтай''' гэрлэв *Лу Гуо Да Жан гүнж '''[[Нангиажин]]''' нь эгч Өлзий гүнжийг нас барсны дараа '''хонгирадын Уручинтай''' гэрлэж, түүний нөхөр өөд болсны сүүлээр эртний ёсоор хадам дүү '''Төмөр, Манжидай''' нартай залгааагаар гэрлэв.<ref>[[Юань улсын судар]]</ref> *'''Чи Гуо Да Жан гүнж''' '''[[Хутулужин бэхи]]''' '''(1259-1297), ('''忽都魯揭里迷失''')''' нь Хубилай хааны охин бөгөөд [[Курё улс|Гүрё улсын]] [[Чүннёль ван|'''Чүн Нёл''']] вангийн хатан болсон. ==Хубилай Их Хааны намтар судлал== Хубилай Их Хааны намтрыг анх бичсэн орон бол Солонгос улс ([[Гуулин улс]]), Солонгосын түүхчид юм. Хубилай Хааны Гуулин хүргэн Ван бичгийн түшмэлдээ "Хубилай Хааны намтар" ыг эмхлэн бичихийг тушаасан тухай түүхэн тэмдэглэл [[Гуулин улс]]ын сударт (1-31-484, 3-31-311) бий. Солонгос мэргэд, Хубилай Хааны намтарыг долоон сарын дотор бичин дуусгаж, 10 сарын билгийн тооллын хар нохой өдөр Монголд илгээсэн түүхэн тэмдэглэл нь [[Гуулин улс]]ын сударт (1-31-485, 3-31-314) толилуулсан байдаг.<ref>[[Б. Сумъяабаатар]], "Хубилай Их Хааны үеийн Монгол Солонгосын харилцаа", 2015, p. V, Vi, ISBN 978-99973-3-025-3</ref> == Эшлэл == {{reflist|2}} {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө =[[Аригбуха хаан]]</br>[[Мөнх хаан]] |албан_тушаал =[[Монгол хаад#Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын Далай Их Хаан]] |он =1260-1271 |дараа =[[Өлзийт Төмөр хаан]] }} {{Залгамжлал |өмнө =Шинээр байгуулагдсан |албан_тушаал =[[Монгол хаад#Юань улс|Их Юань Улсын Их Хаан]] |он =1271-1294 |дараа =[[Өлзийт Төмөр хаан]] }} {{Залгамжлал |өмнө =[[Сүн улс]]ын [[Бин хаан]] |албан_тушаал =[[Хятад|Хятадын]] хаан |он =1279-1294 |дараа =[[Өлзийт Төмөр хаан]] }} {{end}} ==Нэмж унших== * [[Балдандоржийн Сумъяабаатар|Б. Сумъяабаатар]]: ''"Хубилай Их Хааны үеийн Монгол Солонголын харилцаа",'' 2015, ISBN 978-99973-3-025-3 [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Хубилай хаан| ]] [[Ангилал:Алтан ураг]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]] [[Ангилал:Монголын их хаан]] [[Ангилал:Их хаан]] [[Ангилал:Юань улсын хаан]] [[Ангилал:1215 онд төрсөн]] [[Ангилал:1294 онд өнгөрсөн]] t7vruwba7tjvcjd028wesror38gwf1r Солонгосын дайн 0 2943 709818 701584 2022-08-27T23:23:05Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Солонгосын дайн |partof= [[Хүйтэн дайн]] |image=[[Зураг:Koreanwarmontage.jpg|300px]] |caption=Дээрээсээ цагийн зүүний дагуу: Америкийн ачааны машин 38-р өргөргийг өнгөрлөө; F-86 байлдааны онгоц Солонгосын тэнгэрт; Инчонийн боомт, Инчонийн тулалдааны дараа; Дайнаас буцаж ирсэн Хятадын цэргүүдэд баяр хүргэж байна; АНУ-ын армийн дэслэгч Инчонийн далайн хаалт руу авирч байгаа нь. |date= 1950 оны 6 сарын 25 - одоо хүртэл.<br />1953 оны 7 сарын 27-нд гал зогсоосон |place=[[Солонгосын хойг]] |terrtory= |result=Галаа түр зогсоосон; Хоёр Солонгосын газар нутаг 38-р өргөргийн дагуу бага зэрэг өөрчлөгдсөн. |combatant1='''[[Файл:Flag of the United Nations.svg|20px]] [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага]]''':<br /> {{KOR}}<br /> {{AUS}}<br /> {{BEL}}<br /> {{CAN}}<br /> {{COL}}<br /> {{ETH}}<br /> {{FRA}}<br /> {{GRC}}<br /> {{LUX}}<br /> {{NLD}}<br /> {{NZL}}<br /> {{PHL}}<br /> {{ZAF}}<br /> {{THA}}<br /> {{TUR}}<br /> {{GBR}}<br /> {{USA}}<br /> ---- '''Цэргийн үйлчилгээ/засвар''':<br /> {{JPN}} ---- '''Эмнэлгийн''':<br /> {{DNK}}<br /> {{ITA}}<br /> {{NOR}}<br /> {{IND}}<br /> {{SWE}} |combatant2='''[[Файл:Hammer and sickle.svg|15px]] [[Коммунизм|Коммунист]] хүчнийхэн''': [[Файл:Flag of North Korea.svg|20px]] [[Умард Солонгос]] <br /> {{template:CHN}} <br /> {{template:SSR}} |commander1={{template:KOR}} Ли Синман {{KOR}} Чон Ил Квон<br /> {{KOR}} Пэк Сон Ёп<br /> {{USA}} Дуглас МакАртур<br /> {{USA}} Маттью Ридвэй<br /> {{USA}} Марк Кларк<br /> {{USA}} Харри Труман<br /> {{USA}} Дэвид Эйзенхуар<br /> |commander2=[[Файл:Flag of North Korea.svg|20px]] [[Умард Солонгос]] Ким Ир Сен [[Файл:Flag of North Korea.svg|20px]] [[Умард Солонгос]] Чой Ён Кон<br /> [[Файл:Flag of North Korea.svg|20px]] [[Умард Солонгос]] Ким Чак<br /> {{CHN}} [[Мао Зе Дун]]<br /> {{CHN}} Пэн Дэхуа<br /> {{SSR}} [[Иосиф Сталин]] |strength1= {{KOR}} 590,911<br /> {{USA}} 480,000<br /> {{GBR}} 63,000<ref>{{cite web | title =On This Day 29 August 1950 | publisher =[[BBC]] | url =http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/august/29/newsid_3053000/3053107.stm | accessdate =2007-08-15 }}</ref><br /> {{CAN}} 26,791<ref>{{cite web | title =Veterans Affairs Canada&nbsp;— The Korean War | publisher = Veterans Affairs Canada | url =http://www.vac-acc.gc.ca/general/sub.cfm?source=history/koreawar | accessdate =2007-08-15 }}</ref><br /> {{AUS}} 17,000<br /> {{PHL}} 7,430<ref>{{cite web | title =Filipino Soldiers in the Korean War (video documentary) | url =http://www.youtube.com/watch?v=9SBmEl3Gv60 | accessdate =2008-03-24 }}</ref><br /> {{TUR}} 5,455<ref>{{cite web | last =Walker | first =Jack D | title =A brief account of the Korean War | url =http://www.koreanwar-educator.org/topics/brief/brief_account_of_the_korean_war.htm | accessdate =2007-08-15 }}</ref><br /> {{NLD}}3,972<br /> {{FRA}} 3,421<ref name="frinvolvement">{{cite web | title =French Participation in the Korean War | publisher =Embassy of France | url =http://www.info-france-usa.org/atoz/koreawar.asp | accessdate =2007-08-15 }}</ref><br /> {{NZL}} 1,389<br /> {{THA}} 1,294<br /> {{ETH}} 1,271<br /> {{GRE}} 1,263<br /> {{COL}} 1,068<br /> {{BEL}} 900<br /> {{ZAF}} 826<br /> {{LUX}} 44 '''Нийт: 941,356–1,139,518''' |strength2= [[Файл:Flag of North Korea.svg|20px]] [[Умард Солонгос]] 260,000<br /> {{template:CHN}} 1,350,000<ref name=zhang257>{{harvnb|Zhang|1995|p=257}}.</ref> <br /> {{template:SSR}} 26,000 '''Нийт: 1,066,000''' <small>Note: All figures may vary according to source. This measures peak strength as sizes changed during the war.</small> |casualties1='''Өмнөд Солонгос:'''<br />58,127 тулалдаанд амь үрэгдсэн<br />175,743 шархадсан<br />80,000 бууж өгсөн, сураггүй болсон<ref>{{cite web | title =South Korean POWs | url =http://www.aiipowmia.com/inter27/in250107skoreapw.html | accessdate =2007-08-15 }}</ref><br /> '''АНУ:'''<br />36,516-54130 амь үрэгдсэн (2,830 нь байлдаанд бус)<br />92,134 шархадсан<br />8,176 сураггүй<br />7,245 бууж өгсөн<ref>{{cite web | title =All POW-MIA Korean War Casualties | url =http://www.aiipowmia.com/koreacw/kwkia_menu.html | accessdate =2007-08-15 }}</ref><br /> '''Англи:'''<br />1,109 амь үрэгдсэн<ref>{{cite web | title =The UK & Korea, Defence Relations | publisher =Office of the Defence Attache, British Embassy, Seoul | url =http://www.britishembassy.gov.uk/servlet/Front?pagename=OpenMarket/Xcelerate/ShowPage&c=Page&cid=1101397831756 | accessdate =2007-08-15 }}</ref><br />2,674 шархадсан<br />1,060 сураггүй эсвэл бууж өгсөн<ref name="Hickey">{{cite web | last =Hickey | first =Michael | title =The Korean War: An Overview | url =http://www.bbc.co.uk/history/worldwars/coldwar/korea_hickey_04.shtml | accessdate =2007-08-16 }}</ref><br /> '''Турк:'''<br />721 амь үрэгдсэн<ref>{{cite web | title =The Turks in the Korean War | url =http://www.korean-war.com/turkey.html | accessdate =2007-08-15 }}</ref><br />2,111 шархадсан<br />168 сурагүй<br />216 бууж өгсөн<br /> '''Канад'''<br />516 амь үрэгдсэн<ref>{{cite web | title =Canadians in Korea: Epilogue| publisher =Veterans Affairs Canada |date=1998-10-6 | url =http://www.vac-acc.gc.ca/remembers/sub.cfm?source=history/koreawar/valour/epilogue| accessdate =2007-10-27}}</ref><br /> 1,042 шархадсан<br /> '''Австрали'''<br />339 амь үрэгдсэн<ref>{{cite web | title =Korean War 1950–53: Epilogue| publisher =Australian War Memorial |date=2007-10-16 | url =http://www.awm.gov.au/atwar/korea.htm| accessdate =2007-11-12}}</ref><br /> 1,200 шархадсан<br /> '''Франц:'''<br />300 амь үрэгдсэн эсвэл сураггүй<ref>{{cite web | title =''Departure of the French batallion'' | publisher =French newsreels archives (Les Actualités Françaises) | date =[[2003-11-05]] | url =http://www.dailymotion.com/video/x2eo52_depart-du-bataillon-francais-051119 | accessdate =2007-08-16 }}</ref><br /> '''Филиппин:'''<br />амь үрэгдсэн үхсэн<ref>{{cite web | title =Filipino Soldiers in the Korean War (video documentary) | url =http://www.youtube.com/watch?v=9SBmEl3Gv60 | accessdate =2008-03-24 }}</ref><br /> '''Өмнөд Африк'''<br />28 амь үрэгдсэн, 8 сураггүй<ref>{{cite web |publisher= korean-war.com |date=November 20, 2006 |title= South Africa in the Korean War |url=http://www.korean-war.com/soafrica.html}}</ref><br /> '''Нийт: 474,000 гаруй''' |casualties2='''Умард Солонгос:'''<br />215,000 амь үрэгдсэн,<br /> 303,000 шархадсан,<br />120,000 сураггүй эсвэл бууж өгсөн<ref name="Hickey"/><br /> '''Хятад<br />''(Хятадын тооцоо)'':'''<br />114,000 тулалдаанд амь үрэгдсэн<br />34,000 нас барсан (тулалдаанд бус)<br />380,000 шархадсан<br />21,400 бууж өгсөн<ref name="Xu">{{cite web | last =Xu | first =Yan | title =Korean War: In the View of Cost-effectiveness | publisher =Consulate-General of the People's Republic of China in New York | url =http://www.nyconsulate.prchina.org/eng/xw/t31430.htm | accessdate =2007-08-16 }}</ref><br />'''''(АНУ-ын тооцоо)'':'''<ref name="Hickey"/><br />400,000+ амь үрэгдсэн<br />486,000 шархадсан<br />21,000 бууж өгсөн<br /> '''ЗХУ:'''<br />315 амь үрэгдсэн<br /> '''Нийт: 1,190,000-1,577,000+''' |casualties3='''амь үрэгдсэн болон шархадсан энгийн солонгос иргэд (Нийт)''' = хэдэн сая |notes= }} '''Солонгосын дайн''' нь [[Өмнөд Солонгос|Өмнөд]] ба [[Умард Солонгос]]ын хооронд 1950 оны 6 сарын 25-наас 1953 оны 7 сарын 27-ны хооронд болсон дайн юм. Хоёр Солонгосын аль аль нь нийт Солонгосыг өөрийн удирдлага доор нэгтгэх зорилготой байв. Өмнөд Солонгосыг [[Америкийн Нэгдсэн Улс]] ба өрнөдийнхөн, Умард Солонгосыг [[Зөвлөлт Холбоот Улс]], [[Хятад|БНХАУ]] зэрэг коммунист орнууд дэмжиж байв. Энэ дайн [[хүйтэн дайн]]ы үеийн хамгийн том дайн байлаа. == Түүхэн угтвар == Солонгос нь 1910-1945 оны хооронд [[Япон]]ы эрхшээлд байв<ref>{{cite web | title =Treaty of Annexation (Annexation of Korea by Japan) | publisher =USC-UCLA Joint East Asian Studies Center | url =http://www.isop.ucla.edu/eas/documents/kore1910.htm | accessdate =2007-08-19 }}</ref>. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы сүүлээр байгуулагдсан АНУ ба ЗХУ-ын гэрээгээр Солонгосын хойгийг 38-р өргөргөөр хоёр хуваах асуудлыг тохиролцсон<ref name="McCullough">{{cite book | last =McCullough | first =David | title =Truman | publisher =Simon & Schuster Paperbacks |year=1992 | pages =p. 785, 786 | isbn =0671869205 }}</ref> бөгөөд уг гэрээний дагуу Зөвлөлт Холбоот Улсын арми 8-р сарын 10-нд уг өргөрөгөөс хойш нутагт, хэдэн долоо хоногийн дараа буюу 1945 оны 9-р сарын 9-нд Америкийн Нэгдсэн Улсын арми 38-р өргөргөөс өмнөх нутагт хяналтаа тогтоов. Хоёр тал хяналтын нутаг дээрхи олзлогдсон япон цэргүүдийг тус бүрдээ хүлээн авахаар тохиролцсон байна. Ийнхүү Солонгос нь Зөвлөлтийн мэдлийн хойд, Америкийн мэдлийн өмнөд гэсэн хоёр хэсэг болон хуваагдав. 1945 оны 12-р сард АНУ ба ЗХУ нь Солонгосыг түр хугацаагаар удирдах гэрээ байгуулав. Энэ үеэс Өмнөдөд АНУ-ын цэргийн хяналтыг эсэргүүцэх хөдөлгөөн эхэллээ. Учир нь Америкууд Японы түрэмгийлэлийн үеийн засаг захиргааны нэгж, удирдлагуудын ихэнхийг хэвээр авч үлдсэн ба, солонгос хүмүүсийн байгуулсан аливаа эвсэл, хөдөлгөөныг хориглоод байв. 1946 оны 9 сард эхэлсэн төмөр замчдын эсэргүүцэл эрчимжин өмнөдийн ихэнх хотод үймээн дэгдэн, хэдэн арван цагдаагийн ажилтан, Японы газрын эзэд амь үрэгдэв. Солонгос дахь АНУ-ын цэргийн удирдлага дайны байдал тогтоон, солонгосын иргэдийн эсрэг галт зэвсэг хэрэглэжээ.<ref>[https://archive.is/20120731154252/www.greenleft.org.au/2000/412/23267 Green Left - Features: HISTORICAL FEATURE: The Korean War - a war of counter-revolution<!-- Bot generated title -->]</ref>. Өмнөдөд коммунист үзэл баримтлалыг дэмжиж эхлэв. Америкийн Нэгдсэн Улс Солонгост бүх нийтийн сонгуулиар шинэ засгийн газар байгуулах санаачлага гаргасан байна. Өмнөдийн хүн ам хойд нутгийнхаас хоёр дахин илүү тул бүх нийтийн сонгуулиар коммунист [[Ким Ир Сен]] олонхийн санал авч чадахгүйг мэдэж байлаа. Өмнөд нутагт АНУ-д боловсрол эзэмшсэн, коммунизмыг эсэргүүцэгч Ли Сын Ман шинэ засгийн газрыг тэргүүлэх болов<ref name="MacroHistory">{{cite web | title =The Korean War, The U.S. and Soviet Union in Korea | publisher =MacroHistory | url =http://www.fsmitha.com/h2/ch24kor.html | accessdate =2007-08-19 }}</ref>. Энэ засгийн газар нь албан ёсоор нийт солонгосын засгийн газар байсан байна.АНУ анти-коммунист үзэлтэй Лы Син ман ийг Өмнөд Солонгосыг удирдуулахаар томилов. 1948 оны тавдугаар сард Өмнөд Солонгос өөрийн улсыг зарлажээ. Наймдугаар сард нь анхны ерөнхийлөгч болсон Ли шууд Өмнөд Солонгос дахь коммунист болон зүүний чиг хандлагатай хүмүүсийн эсрэг дайн зарлав. Харин хойд нутагт Зєвлєлтийн дэмжлэгтэйгээр коммунист үзэл суртал улам бэхжин, Ким Ир Сенээр толгойлуулсан коммунист засгийн газар 1947 оны зун байгуулагдав<ref name="AMH">{{cite web | title =The Korean War, 1950-1953, (an extract from American Military History, Volume 2 - revised 2005) | url =http://www.army.mil/cmh-pg/books/AMH-V2/AMH%20V2/chapter8.htm | accessdate =2007-08-20 }}</ref>.Гэхдээ Ким ир сен шууд умардын тэргүүн болчихоогүй юм байна. Түүнтэй өрсөлдөж мэдэх илүү нөлөө бүхий Москвад танил олонтой Пак Чон Хён гэгч байлаа. Энэ коммунист засгийн газар нь ууланд партизанчлан, АНУ-ын дэмжлэгтэй засгийн газрын эсрэг дайнд бэлтгэж эхэлжээ. 1948 оны есдүгээр сарын 9-нд тэр албан ёсоор засгийн эрхийг авав. Ким тэр дороо өөрийн тойрон хүрээлэгчдийг бүрдүүлж, барууны үзэлтэй хүмүүсийг улс төрөөс зайлуулж эхэлжээ. Шинээр байгуулагдсан хоёр засгийн газар аль аль нь нийт солонгосыг өөрийн удирдлагад нэгтгэх зорилготой байлаа. Энэ нь нэг талаар тэдний ивээгч болох АНУ бүх хойгийг капиталист засаглалтай болгохыг сонирхож байсан бол ЗХУ бүхэлд нь коммунист улс болгохыг хүсч байсанд хэргийн гол зангилаа оршин байв. [[Файл:Korean war 1950-1953.gif|thumb|left|Дайны эхэн үед хоёр талын эзэлж байсан газар нутаг]] 1949 онд ЗХУ ба АНУ нь өөрсдийн мэдлийн бүсээс анги нэтгэлүүдээ бүрэн гаргасан ба Кимын удирдсан коммунист засгийн газар өмнөдийг цэргийн хүчээр нэгтгэхийг санаархаж эхэлсэн боловч Сталин энэ дайнд АНУ-ыг оролцож болзошгүй гэж болгоомжилж байв. 1950 оны 1 сард АНУ, [[Номхон далай]] дахь АНУ-ын хамгаалалтын бүсийг Алеутийн арал, [[Япон]], [[Филиппин]] гээд, Солонгосын хойгийн хамгаалалтыг НҮБ хариуцах ёстой гэж мэдэгдлээ<ref>{{cite book | last =Acheson | first =Dean | authorlink =Dean Acheson | title =Present at the Creation: My Years at the State Department | publisher =W.W. Norton, Inc. |year=1969 | pages =355-358 | url =http://www.mtholyoke.edu/acad/intrel/acheson4.htm | isbn = }}</ref>. Энэ үеэс Умард Солонгосын арми Хятадын чөлөөлөх армид 1930-д оноос хойш байлдаж байсан солонгос цэргүүдээр хүчээ зузаатган, зөвлөлтийн зэвсгээр зэвсэглэж эхлэв. 1950 оны 3 ба 4 сард Ким [[Москва]]д [[Иосиф Сталин|Сталин]]тай уулзаж, дайн эхлүүлэх зөвшөөрөл авчээ<ref name="MacroHistory" /><ref>{{cite web | last = | first = | authorlink = | coauthors = | title = Message from Stalin to Kim Il Sung, via Shtykov, Affirmative response to Kim Il Sung's previous requests of lead and ammunitions from the Soviet Union | publisher = Woodrow Wilson International Center for Scholars, Cold War International History Project | date = 1950-03-18 | url = http://www.wilsoncenter.org/index.cfm?topic_id=1409&fuseaction=va2.document&identifier=5034BEF8-96B6-175C-9958BCAD1B5350E6&sort=Subject&item=Korea,%20DPRK,%20Soviet%20Economic%20and%20Military%20Aid | accessdate = 2008-02-15 }}</ref>. 1950 оны 3 сард Хойдууд Зөвлөлтүүдэд 9 тонн [[алт]], 40 [[килограмм|тонн]] [[мөнгө (химийн элемент)|мөнгө]], 15,000 тонн [[фосфор]], газрын ховор элементийн баяжмалыг худалдаж авсан зэр зэвсгийн төлбөрт шилжүүлсэн байна<ref>{{cite web | last = | first = | authorlink = | coauthors = | title = Telegram from Shtykov to Vyshinsky, Receipt of goods and payments expected of North Korea from the Soviet Union | publisher = Woodrow Wilson International Center for Scholars, Cold War International History Project | date = 1950-03-09 | url = http://www.wilsoncenter.org/index.cfm?topic_id=1409&fuseaction=va2.document&identifier=5034BECA-96B6-175C-9358D5205FA9A9F8&sort=Subject&item=Korea,%20DPRK,%20Soviet%20Economic%20and%20Military%20Aid | accessdate = 2008-02-15 }}</ref> == Дайны эхлэл == 1950 оны 6-р сарын 25-ны өдөр Умард Солонгосын арми нь их бууны галын дэмжлэгтэйгээр 38-р өргөргийг 6 дивиз, 150 Т-34 танкийн хүчээр давснаар дайн эхэлжээ. Умард Солонгосын тал "урвагч Ли Сын Ман итгэл эвдэн хил давж, цөмрөн ирсний хариуд цохилт өгч байна" гэж мэдэгджээ<ref name="Appleman" />. Умард Солонгосын арми нь 415,000 хүний бие бүрэлдэхүүнтэй, 150 Т-34 танк, 40 орчим сөнөөгч, 70 бөмбөгдөгч, 10 тагнуулын онгоцтой байв<ref name="Appleman" />. Өмнөдийн арми амьд хүчний хувьд 150,000 цэрэгтэй байсан нь хувцас хангамж, зэвсэг муутай (Японы [[Квантуны Арми]]ас үлдсэн хөнгөн зэвсэг, дүрэмт хувцсаар нийт бие бүрэлдхүүний ердөө 1/3 нь хангагдсан), техникийн парк гэхэд мөн л Японы армиас үлдсэн, АНУ-ын тусламжаар орж ирсэн 40 гаруй танк, хуягт машин, сургалт дадлагын 14 нисэх онгоцтой байсан хийгээд дайн эхлэх үед өмнөдийн нутаг дээр гадаадын цэргийн томоохон нэгтгэл байгаагүй ажээ. Хамгийн ойрхон нь Японы ойролцоо байсан Америкийн цэргийн ангиуд байжээ<ref name="Appleman" />. Дайны эхний өдрүүдэд [[Умард Солонгос]]ын арми маш амжилттай урагшлаж, 6-р сарын 28 гэхэд [[Сөүл]] хотыг эзлэв. Хойдууд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын]] удирдлага доор гадаадын цэргийн хүч ирж амжихаас өмнө [[Солонгосын хойг]]ийг нэгтгэж амжина гэж итгэж байсан байна. Уг оны 8 сарын дунд үе гэхэд хойгийн 90%-ийг Хойдууд эзэлж, зөвхөн Бусан хот орчим өмнөдүүдийн мэдэлд үлджээ. Умард Солонгосчууд Өмнөд рүү дайрсан нь АНУ болон өрнөдийн бусад орнуудын хувьд гэнэтийн зүйл болов. Учир нь дайн эхлэхээс хэдхэн өдрийн өмнө АНУ-ын Төрийн департаментаас Конгресст тавьсан илтгэлдээ хоёр Солонгосын хооронд дайн гарах магадлал тун бага гэж мэдэгдэж байсан юм. АНУ нь Дэлхийн хоёрдугаар дайн дууссантай холбоотойгоор армийнхаа бие бүрэлдэхүүнийг цөөлж, дайн дэгдсэн бүс нутагт хангалттай цэргийн хүчгүй болсон байв. Японд байрлаж байсан Дуглас МакАртур генералаар удирдуулсан нэгтгэл нь бүс нутагтаа хамгийн том нь байлаа. Дайны эхэнд ерөнхийлөгч Трумен [[Өмнөд Солонгос]]ын армийг зэвсэг, техникээр хангах, цэргийн нисэх хүчнээр хамгаалуулан Америкийн иргэдийг Солонгосоос гаргах үүргийг Макартурт өгснөөр дэмжлэгээ хязгаарлав. Хэдийгээр Америкийн цэргийнхэн [[Умард Солонгос]]ын эсрэг цэргийн нисэх хүчнийг идэвхтэй ашиглахыг санал болгож байсан ч Трумэн зөвшөөрөөгүй бөгөөд харин Долдугаар флотод [[Тайвань|Тайванийг]] хамгаалах тушаал өгснөөр Хятадын коммунистууд болон гоминданыхны хоорондын тэмцэлд хөндлөнгөөс үл оролцох бодлогыг эцэс болгов. Солонгосын дайн эхэлсэн өдөр [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага#Аюулгүйн Зөвлөл|НYБ-ын Аюулгүйн зөвлөл]] хуралдсан бөгөөд Зөвлөлтийн төлөөлөгч хуралдаанд суухаас татгалзаж, Югославын төлөөлөгч түдгэлзсэн санал өгсөн тул АНУ-ын санал болгосон тогтоолыг хүлээн авчээ. Энэ явдал нь ЗХУ-д маш том сургамж өгсөн юм. Хэрэв энэхүү тогтоол дээр байнгын гишүүн болох ЗХУ хориг тавьсан бол НYБ-ын цэрэг [[Өмнөд Солонгос]]т цэрэг оруулж чадахгүй байх байсан гэдэг. [[Файл:Warkorea American Soldiers.jpg|thumb|left|АНУ-ын цэргүүд Солонгост]] НYБ-ын тогтоолын дагуу АНУ нь Өмнөд Солонгост туслуулахаар цэргээ явуулж, өрнөдийн орнууд зэвсэг, хүн хүчээр тусламж үзүүлж эхлэв. Гадаадын цэргийнхэн оролцсон анхны томоохон тулалдаан 7 сарын 5-нд Осаны орчим болсон байна. Үүнд АНУ-ын 24-р дивиз оролцов. Өмнөд ба АНУ-ын тал асар их хохирол амсан Тэжон хүртэл ухарсан ба дивизийн захирагч, хошууч генерал Виллиам Ф.Дийн олзлогдов. Энэ ажиллагааны явцад Америкын тал 32 мянган цэрэг, офицер, 220 их буу, миномет, 20 танк, 540 пулемёт, 1300 автомашинаа алдав. Үүний дараа Нактонган голын орчим болсон тулалдаанд Америкийн явган цэргийн 25-р дивиз болон хуягт танкийн дивиз ихээхэн хэмжээний хохирол амссанаас гадна баруун урд чиглэлд нь Умард Солонгосын явган цэргийн 6-р дивиз, мотоциклийн 1-р ангиуд нь Өмнөд Солонгосын ухарч байсан нэгтгэлүүдийг бут ниргэж, Солонгосын баруун өмнөд болон, өмнөд бүс нутгийг бүхэлд нь эзлэн, Масан хотод ойртосноор Америкийн тэнгисийн явган цэргийн 1-р дивиз Бусан хот руу ухрахаас өөр аргагүй болов. 8 сарын дунд үед Өмнөд Солонгос ба АНУ-ын 8-р арми Солонгосын хойгийн зүүн өмнөд хэсэг болох Бусан хот орчимд бүслэгдэн, нийт хойгийн дөнгөж 10%-тай тэнцэх, 100-120 км гүнтэй, 120 км-ийн урттай Бусаны мөргөцгийг л хянаж байлаа. Энэ хооронд АНУ цэргийн хүчээ зузаатгасан ба 8 сарын сүүлээр гэхэд 500 танктай, цэргийн бие бүрэлдэхүүний тоогоор Умард Солонгосынхоос 180,000 аар илүү болж, сөрөг давшилтанд орлоо<ref name="Appleman">{{cite book | last =Appleman | first =Roy E | title =South to the Naktong, North to the Yalu | publisher =Dept. of the Army |year=1998 | pages =p. 3, p. 15, pp 381, 545, 771, 719 | url =http://www.army.mil/cmh/books/korea/20-2-1/toc.htm | isbn =0160019184 }}</ref>.Энэ үед байдал маш хүндэрснийг мэдэрсэн Зөвлөлтийн засгийн газар Солонгос, Хятадтай хиллэх хилийн бүсэд V танкийн дивиз, Порт-Артур дахь Номхон далайн флотын анги нэгтгэлүүдийг татан байрлуулав. Маршал Р.Малиновскийн командалсан энэ цэргийн бүлэглэл нь Умардынхны хувьд нэг ёсны ар талын бааз нь болж байлаа. == Агаарын тулалдаан == Солонгосын дайн нь цэрэг дайны тэр дундаа нисэх хүчний түүхэнд анх удаа тийрэлтэт онгоцуудын хооронд тулалдаан болсноороо онцлог юм. Анхлан өмнөд эвслийн зүгээс [[P-51]], [[F4U]], [[A-1]] зэрэг поршент хөдөлгүүрт онгоц ашиглаж байлаа. Үүний эсрэг Умард Солонгос, Хятадын тал нь [[Як-9]], [[Ла-9]] загварын сөнөөгч, [[Ил-2]], [[Ил-10]], [[ТУ-2]], [[Пе-2]] маягийн дайрагч, бөмбөгдөгч онгоцтой байв. Гэвч удалгүй Өмнөдийн эвсэл нь агаарт ноёрхохын тулд [[F-80]],[[F9F]], [[F2H]] зэрэг тийрэлтэт хөдөлгүүр бүхий онгоцуудыг татан ирүүлэв. Дайны эхэнд Өмнөдийн эвслийн тийрэлтэт онгоцууд нь Умард Солонгос, Хятадын поршент хөдөлгүүртэй онгоцуудаас илт давуурхаж, агаарт ноёлж байсан ч Зөвлөлтийн тал хамгийн сүүлийн үеийн [[МиГ-15]] сөнөөгч онгоцыг Умард Солонгос, Хятадын талд өгснөөр байдал дээрдэв. Yvний хариуд америкчууд «МиГ-15»-ийн эсрэг тусгайлан зохион бvтээсэн [[F-84]], [[F-86]] угтан сөнөөгч онгоцыг Солонгос руу илгээсний дараа зөвлөлтийн сөнөөгчдийн хаанчлал дуусч, хоёр тал агаарт харилцан тэнцвэртэй болсон байна. Агаарын тулалдаанд туршлага илүү өмнөд эвслийн нисэгч нар ялах нь их байлаа. Агаарт ноёлж чадахгүй байгаагийн улмаас газрын байлдааны ажиллагаанд муугаар нөлөөлөх болсон нь Умард Солонгос, Хятадын таних тэмдэгтэй нисэх онгоц, мөн тэдний дүрэмт хувцас, бичиг баримттай зөвлөлтийн туршлагатай нисгэгчдийг тулалдаанд оруулахад хүрэв. Америкийн тал нь 78–н F-86 сөнөөгчөө алдаж 792 МиГ, 108 бусад онгоц сөнөөсөн гэсэн мэдээ өгдөг ч 335 удаагийн ялалт нь л баримтаар нотлогддог. {Энэ нь нэг талаар туршлага муутай Солонгос, Хятадын нисгэгч нарын жолоодсон онгоцыг оруулан тооцсонтой холбоотой бололтой} Зөвлөлтийн талаас 335 МиГ сөнөөгчөө алдаж 1300 онгоц сөнөөсөн гэсэн мэдээ өгдөг. Солонгосын дайны явцад Америкийн агаарын цэргийн хүчин нь гол төлөв шатаагч бөмбөг ашигласан ихээхэн хэмжээний бөмбөгдөлт явуулж байжээ. Дайн нь гурван жил гаруй үргэлжилсэн ч Америкчууд [[Вьетнамын дайн]]ы 13 жилийн дотор хаяснаас илүү хэмжээний напалмын бөмбөгийг Умард Солонгосын нутагт хаясан байдаг. == Холбоотнуудын сөрөг давшилт == 1950 оны 9 сарын 15-нд холбоотнууд сөрөг давшилтаа эхлэв. Холбоотнууд Өмнөд Солонгосын 5, Америкийн 5 дивиз, Их Британий бригад болон 500 танк, 1,634 их буу, миномет, 1,120 нисэх онгоц, 230 байлдааны хөлөг онгоц ашиглан сөрөг давшилтанд орсон бол тэдний эсрэг Умард Солонгосын армийн 40,000 цэрэг, 40 танк, 811 их буу сөрөн зогсож байв. Ийнхүү эхний өдрийн давшилтаар өмнө талаасаа баттай хамгаалалттай болсноор мөн сарын 16-ны өдөр "Хромит" гэж нэрлэсэн ажиллагаагааг эхлүүлэв. Энэ ажиллагааны үеэр холбоотнууд [[Сөүл]] орчимд орших Инчон хотод 70,000 орчим цэргээс бүрдсэн далайн десант буулгалаа. Уг десантад АНУ-ын тэнгисийн явган цэргийн 1-р дивиз, явган цэргийн 7-р дивиз, [[Их Британи]]йн армийн тусгай отряд, Өмнөд Солонгосын нэгтгэл багтаж байв. [[Файл:KoreanWar recover Seoul.jpg|thumb|left|Сөүл хот дахь тулалдаан, 1950 он]] Десант нь буусан өдөртөө Инчонийг эзлэн, Сөүлийн зүг давшилтаа үргэлжлүүлжээ. Харин өмнөд чиглэлд Тэгүгийн бүсээс Өмнөд Солонгосын хоёр нэгтгэл, америкийн явган цэргийн 7-р дивиз, их бууны 36-р дивизионы хүчээр сөрөг давшилтанд орсон бөгөөд энэхүү хоёр бүлэглэл нь 9-р сарын 27-нд Есан нэртэй газар нэгдэн, Умард Солонгосын армийн 1-р бүлэглэлийг бүслэв. Холбоотнууд Сөүлийг 9 сарын 25-нд эзлэж<ref name="Schnabel">{{cite book | last =Schnabel | first =James F | title =United States Army In The Korean War: Policy And Direction: The First Year | publisher =Center of Military History |year=1992 | pages =pp. 155-192, p.212, pp. 283-284, pp. 288-289, p.304 | url =http://www.army.mil/cmh/books/P&D.HTM | isbn =0-16-035955-4 }}</ref><ref name="KIMH">{{cite book | last =Korea Institute of Military History | first = | title =The Korean War: Korea Institute of Military History 3 Volume Set | publisher =Bison Books, University of Nebraska Press | pages =vol. 1, p.730, vol. 2, pp. 512-529 | isbn =0803277946 }}</ref>, 10 сарын 8-ны өдөр 38-р өргөрөгт хүрэв. Хоёр улсын хуучин хилийн орчим болсон хэд хэдэн удаагийн цуврал тулалдааны дараагаар 10 сарын 11-ний өдөр холбоотнууд [[Пёньян]]ы зүг давшилтанд орсон бөгөөд дэмжлэг болгож, 10 сарын 19-ны өдөр Пёньянаас хойш 40 км-т 5,000 хүнтэй агаарын десант буулган, тэр өдөртөө Умард Солонгосын нийслэлийг эзлэн авав. Умард Солонгосын 135,000 цэрэг олзлогдов. == Хятадын арми == Хятадууд эхэндээ Солонгост цэргийн тойргуудын арми, корпус,анги нэгтэлүүдээр өргөдөл, санал цуглуулах ажлыг явуулсан боловч хүсэлт гаргасан нэг ч хүн гарсангүй тул дээд командлалын тушаалаар Пэн дэ хуайд командлуулан бэлтгэл ажлыг өрнүүлжээ. Хятад нь 38-р өргөргийг солонгосын бус цэргийн хүч давсан тохиолдолд дайнд орно гэж мэдэгдэж байсан ч АНУ үүнийг нь "Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагыг сүрдүүлэх гэсэн оролдлого" гэж үзэж байв. Гэвч 1950 оны 10 сарын 8-нд Америкийн цэргийн нэгтгэлүүд Умард Солонгосын хилийг давахад [[Мао Зэдун]] Хятадын армийг Ялузянь голын эрэгт ойртон, гатлахад бэлэн байх тушаал өгөв. Мао [[Иосиф Сталин|Сталин]]д "Хэрэв АНУ Солонгосын хойгийг бүхэлд нь эзэлвэл, удалгүй Хятадад дайн зарлана гэдэгт бэлэн байхаас өөр аргагүй" гэж хэлж байв. Тэрээр Зөвлөлтүүдээс дэмжлэг авахын тулд ерөнхий сайд [[Жоу Эньлай]]г Москва руу явуулаад, хариу хүлээн дайнд орох өдрийг 10 сарын 13-аас 19-ний өдөр болгон хойшлуулав. Гэвч ЗХУ нь агаарын болон тэнгисийн цэргийн дэмжлэгээр туслахаас татгалзсан төдийгүй өөрийн сөнөөгч [[МиГ-15]]-ыг фронтын шугаманд 100 км-ээс илүү ойртохыг нь хориглож зөвхөн Умард Солонгос, Хятадын нисэх хүчний бие бүрэлдэхүүнийг бэлтгэх, ар талын агаарын хамгаалалтыг хариуцах, зэр зэвсэг, галт хэрэгсэл нийлүүлэхээс хэтэрсэнгүй. Энэ нь Сталины хувьд "Уулан дээрээс 2 барсын хоорондох зодооныг тайван ажиглаж, аятай тохиол хүлээх сармагчны хаан" Мао-ЗеДуны бодлогоос болгоомжилсноос үүдэлтэй байлаа. == Өвлийн сөрөг давшилт == [[Файл:105-mm-howitzer-Korea-19500824.jpg|thumb|left|АНУ-ын цэргүүд. 1950 оны 8 сар]] Байдал тун ээдрээтэй болж ирсэн тул Хятадын тал Зөвлөлтийн хариуг хүлээлгүй 1950 оны 10 сарын 25-ны өдөр Пэн Дэхуй генералаар удирдуулсан 270,000 хүнтэй армиа Ялузян голыг гатлан дайнд орох тушаал өгчээ. Гэнэтийн дайралтын хүчээр Хятадын арми Өмнөдийн эвсэл буюу НYБ-ын цэргийн хүчний хамгаалалтыг устгасан ч өөрсдөө уулархаг нутаг руу ухарсан байна. Энэ тулааны явцад Хятадын тал 10,000 хүнээ алдсан бол Өмнөд Солонгос 6,000, АНУ 2,000 мянган хүнээ алджээ. НYБ-ын цэрэг ихээхэн хохирол амссан ч Ялузян голыг чиглэсэн дайралтаа үргэлжлүүлсээр байв. 1950 оны 11 сарын сүүлээр Хятадын тал хоёр дахь давшилтаа эхлэв. Америкийн цэргийг Ханган ба Пёньяны хоорон дахь сайтар бэхлэгдсэн хамгаалалтаас нь холдуулахын тулд Пэн Дэхуй өөрийн нэгтгэлүүддээ эмх замбараагүй ухарч байгаа байдал үзүүлэхийг тушаав. Генерал МакАртур үүнд хууртан 11 сарын 24-ний өдөр өөрийн дивизүүдээ Хятадын бэлдсэн занга руу явуулж ноцтой алдаа гаргав. Yр дүнд нь 420,000 хүнтэй Хятадын арми НYБ-ын цэргийг баруун талаас нь тойрч бүслээд Америкийн 8-р дивизийн эзлэж байсан байрлалд хүчтэй цохилт өгөв. Зүүн чиглэлд 11 сарын 26 - 12 сарын 13-ны хооронд Чхосиний усан сангийн орчим болсон тулаанаар америкийн явган цэргийн 3,000 хүнтэй корпус бут ниргүүллээ. Харин Америкийн тэнгисийн явган цэргийнхэн өмнө зүгт ухарсан ч гэлээ Хятадын давшилтыг амжилттай эсэргүүцэн, тэдний зургаан дивизийг устгажээ<ref>{{cite book | last =Hopkins | first =William | title =One Bugle No Drums: The Marines at Chosin Reservoir | publisher =Algonquin |year=1986 | location = | pages = | url = | isbn = }}</ref>. Энэ ухралт Америкийн цэргийн түүхэн дэх хамгийн хол ухралт гэж тооцогддог байна<ref>{{cite book | last =Cohen | first =Eliot A | coauthors =Gooch, John | title =Military Misfortunes: The Anatomy of Failure in War | publisher =Free Press |year=2005 | pages =pp 165-195 | url = | isbn =0743280822 }}</ref>. НYБ-ын хүчин Хуннам хот хүртэл ухарч, бэхлэлтийн шугам байгуулаад 1950 оны 12-р сард хүн амыг нүүлгэн шилжүүлэх ажиллагаа эхлүүлжээ. Энэ ажиллагааны явцад 105,000 цэрэг, 98,000 Умард Солонгосын энгийн иргэдийг Өмнөд Солонгос руу хөлөг онгоцоор тээвэрлэн хүргэсэн байна<ref name="Schnabel" /><ref>{{Citation | last =Rear Admiral Doyle | first =James H | last2 =Mayer | first2 =Arthur J | title =December 1950 at Hungnam | journal =U.S. Naval Institute Proceedings | volume =vol. 105 | issue =no. 4 | pages =pp. 44-65 |date=April 1979 | year =1979 }}</ref>. [[Файл:Korean War bombing Wonsan.jpg|thumb|B-26 бөмбөгдөгч Умард Солонгосын Вонсаныг бөмбөгдөж байна. 1951 он]] 1951 оны 1 сарын 4-ий өдөр Умард Солонгос, Хятадын хамтарсан Умардын эвслийнхэн Сөүл хотыг эзлэв. Тулааны явцад алагдсан генерал Уокерийн оронд албан тушаалыг нь авсан дэслэгч генерал М.Рижуэй Америкийн армийн сэтгэл санааг өргөх, ёс суртахууныг бэхжүүлэх арга хэмжээ авч "Чонын ав", "Аянга", "Бүслэлт" зэрэг сөрөг дайралт явуулсан ч олигтой үр дүнд хүрч чадсангүй. Өмнөдийн эвслийнхэн 1951 оны 2 сарын 21-нд эхлүүлсэн ажиллагаагаар Хятадын армийг хойд зүгт нэлээд ухраав. Yүний дараа 3 сарын 7-нд "Цөлмөгч" ажиллагааг эхлүүллээ. Энэ ажиллагааны хүрээнд фронтын төв хэсэгт хоёр чиглэлээр цохилт өгсөн нь амжилттай болж 3 сарын дундуур эвслийнхэн Ханган голын гатлан Сөүлийг дахин эзэллээ. Сөүл хот дайнд нэрвэгдэн балгас болж, хүн ам нь 1.5 саяас 200,000 хүртэл багасав<ref name="KIMH" />. 4 сарын 22-нд Умардын эвслийнхэн сөрөг давшилтанд орж, фронтын баруун хэсэгт гол, төв болон зүүн чиглэлд хоёр туслах цохилт хийн, Өмнөдийн эвслийн хамгаалалтыг сэтлэн Америкийн анги нэгтгэлүүдийг хоорондоо холбоогүй жижиг бүлэглэлүүд болгон бутаргаад, Сөүлийн чиглэлд давшив. Давшилтын гол чиглэлд Имжинган голын орчим байрлаж байсан [[Их Британи]]йн 29-р бригад өртөж, тулалдааны явцад бие бүрэлдэхүүнийхээ 25%-ийг алдан ухарсан байна. 1951 оны 4 сарын 22-29 хооронд болсон энэ дайралтаар Өмнөдийн эвслийн 20,000 орчим хүн шархадаж, олзлогджээ. 1951 оны 4 сарын 11-нд Трумэний тушаалаар генерал Макартурыг цэргийн удирдлагаас авч, оронд нь дэслэгч Генерал Ван Флитийг томилов. 1951 оны 5 сарын 16-нд Умардын эвсэл ээлжит давшилтаа эхэлсэн ч Өмнөдийн эвсэл амжилттай хамгаалж, тэр сарынхаа 21-нд сөрөг давшилтанд орон, 38-р өргөрөг хүрсэн ба байлдааны ажиллагааг цааш үргэлжүүлэлгүй зогсоосон байна. == Мухардал == [[Файл:DeadchinesesoldierEdit.jpg|thumb|Алагдсан хятад цэрэг, 1951 он]] 1951 оны 6 сард дайны эрч дээд цэгтээ хүрэв. Хоёр тал ихээхэн хохирол амссан ч тус бүрд нь байлдах чадвар сайтай сая гаруй хүнтэй арми байв. 1951 оны 10 сард АНУ-ын армийнхан цөмийн бөмбөг хэрэглэн цохилт өгөх боломжийг судалж эхлэв. Цөмийн бөмбөг бүхий бөмбөгдөгч B-29 онгоцыг Японы Окинава арлаас хөөргөхөөр төлөвлөж байсан байна. Гэвч "цөмийн бөмбөгөөр цохилт өгөхүйц ихээхэн хэмжээний дайсны цэргийн бөөгнөрөл байхгүй" байсан тул уг ажиллагааг зогсоов<ref>{{Citation | last =Hasbrouck | first =S. V | title =memo to file (November 7, 1951), G-3 Operations file, box 38-A | publisher =Library of Congress | year =1951 }}</ref><ref>{{Citation | last =Army Chief of Staff | title =memo to file (November 20, 1951), G-3 Operations file, box 38-A | publisher =Library of Congress | year =1951 }}</ref><ref>{{cite book | last =Watson | first =Robert J | coauthors =Schnabel, James F. | title =The Joint Chiefs of Staff and National Policy, 1950-1951, The Korean War and 1951-1953, The Korean War (History of the Joint Chiefs of Staff, Volume III, Parts I and II) | publisher =Office of Joint History, Office of the Chairman of the Joint Chiefs of Staff |year=1998 | pages =part 1, p. v; part 2, p. 614 }}</ref><ref>{{Citation | last =Commanding General, Far East Air Force | title =Memo to 98th Bomb Wing Commander, Okinawa | year =1951 }}</ref><ref>{{Citation | last =Far East Command G-2 Theater Intelligence | title =Resumé of Operation, Record Group 349, box 752 | year =1951 }}</ref>. Энэ үеэс хойш дайны явцад эрс өөрчлөлт гараагүй бөгөөд талууд хэлэлцээр хийж эхлэв. Хэдий хэлэлцээр явагдаж байсан ч байлдааны ажиллагаа зогссонгүй. Тухайлбал, 1951 оны 8-р сарын 31-ээс 12-р сарын 12-ны хооронд Өмнөдийн Эвслийнхэн давшилтын ажиллагаа явуулж Америкийн тал 22,000, Өмнөд Солонгосын тал 38,000 хүнээ, 11 сарын сүүлээр Умардын эвсэл сөрөг дайралтанд орж 100,000 гаруй хүнээ алдаж байв. Америкийн шинээр сонгогдсон ерөнхийлєгч [[Дуайт Эйзенхауэр]] дайныг зогсоохын тулд авч болох арга хэмжээг хайж 1953 онд Солонгост ирж байдалтай газар дээр нь танилцжээ. Гэвч сөргөлдөгч талуудын энхийн хэлэлцээр дорвитой урагшласангүй. 1953 онд Сталиныг нас барсны дараа байдал эрс өөрчлөгдсөн байна. Зөвлөлтийн Н.Хрущёв тэргүүтэй шинэ удирдлага Солонгосын дайныг зогсоох нь зүйтэй гэсэн шийдвэр гаргав. Зөвлөлтөөс дэмжлэггүй болсон Хятадын тал олзны хүмүүсийг суллан явуулахыг зөвшөөрч, 1953 оны 4-р сарын 20-ноос эхлэн талууд цэргийн олзлогдогсдоо солилцож эхэлсэн байна. 5 сард Хятадын арми энэ дайны сүүлчийн давших ажиллагааг Кымсоны орчим явуулснаас хойш, дайн намжих тийшээ хандаж 1953 оны 7-р сарын 27-ны өдөр гал зогсоох тухай гэрээнд талууд гарын үсэг зурсан байна. Гэвч уг гэрээнд Өмнөд Солонгос гарын үсэг зурахаас татгалзсан<ref>{{cite web | title =Syngman Rhee Biography: Rhee Attacks Peace Proceedings | publisher =Korean War Commemoration Biographies | url =http://korea50.army.mil/history/biographies/rhee.shtml | accessdate =2007-08-22 }}</ref> тул Өмнөдийн эвслийн өмнөөс Америкийн генерал Кларк гарын үсэг зурсан юм. Гэрээнд гарын үсэг зурах үед фронтын шугам [[38-р өргөрг]]<nowiki/>ийн орчимд байсан тул фронтын шугамаар "Зэвсэггүй бүс" байгуулав. Энэ бүсийг одоо умард талаас нь [[Умард Солонгос]]ын арми, өмнөд талаас нь АНУ, [[Өмнөд Солонгос]]ын хамтарсан хүч хамгаалж байдаг байна. Гал зогсоох хэлэлцээр явагдсан солонгосын хуучин нийслэл Кэсон нь дайнаас өмнө Өмнөд Солонгосын мэдэлд байсан ч одоо [[Умард Солонгос]]ын тусгай эрхтэй хот болсон байна. Дайныг эцэслэсэн энхийн хэлэлцээр өнөөдрийг хүртэл Хойд ба Өмнөд Солонгосын талуудын хооронд хийгдээгүй байгаа болно. == Цэргийн гэмт хэрэг == Солонгосын дайн үеэр талууд хүний эрхийг бүдүүлгээр зөрчиж байсныг олон тооны баримт харуулдаг. Тухайлбал, Умард Солонгос, Хятадын армийн илтгэлд олзны хүмүүсийг тамлаж, цаазлах, шархтай цэргүүдийг буудаж алах явдал гарч байгаа талаар нэг бус удаа дурдагдаж байсан. Америкийн цэргүүдэд фронтын шугам дээрх байрлалд нь дөхөж ирсэн хэнийг ч болов, энгийн хувцастай байсан ч буудан алах тушаал өгсөн байна. Хэдий Умард Солонгосын тал нь энгийн хувцастай тагнуул илгээх нь байсан ч, гол төлөв энгийн иргэд алагддаг байжээ<ref name="wash">{{cite news | first =Charles J. | last =Hanley | coauthors =Martha Mendoza | date = [[2006-05-29]] | title =U.S. Policy Was to Shoot Korean Refugees | url =http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/05/29/AR2006052900485.html | work = [[The Washington Post]] | publisher = [[Associated Press]] | accessdate = 2007-04-15 }} </ref><ref name="Letter_reveals" > {{cite news | first = Charles J. | last = Hanley | coauthors = Martha Mendoza | title = Letter reveals U.S. intent at No Gun Ri | url = http://www.nola.com/newsflash/topstories/index.ssf?/base/international-21/1176512119139600.xml&storylist=topstories | work = [[New Orleans Times-Picayune]] | publisher = [[Associated Press]] | date = [[2007-04-13]] | accessdate = 2007-04-14 }}</ref>. Байлдагч талууд булаан эзэлсэн хот, суурин газраа энгийн номхон иргэдийг хомроглон цаазалдаг байсан байна. Ялангуяа эсрэг талынхны давшилт эхэсний дараа энэ нь улам ихэссэн байна<ref name="SOD">{{cite book | last =Rummel | first =R.J | title =Statistics of Democide | pages =Chapter 10, Statistics Of North Korean Democide Estimates, Calculations, And Sources | url =http://www.hawaii.edu/powerkills/SOD.CHAP10.HTM | isbn = }}</ref>. Өмнөд Солонгост олон арван мянган хүнийг коммунист үзэлтэй гэж буруутган мөрдөн байцаалт, шүүхийн шийдвэргүйгээр цаазаар авсан байна<ref>[http://web.archive.org/web/20080519234526/news.yahoo.com/s/ap/20080519/ap_on_re_as/korea_mass_executions AP IMPACT: Thousands killed in 1950 by US's Korean ally - Yahoo! News<!-- Bot generated title -->]</ref>. Өмнөдийн эвслийнхэн [[тарваган тахал]], булчин задраах тахал зэрэг өвчний нянгаар халдварлагдсан шавьж бүхий бөмбөг шидэх зэргээр Умардын эвслийнхний эсрэг бактериологийн зэвсэг хэрэглэж байв. Тухайн үед эсрэг талынхаа энгийн номхон иргэдийг санаатай болон санаандгүйгээр алахыг хориглосон гэрээ, хэлэлцээр байгаагүй бөгөөд энэ дайны дараа буюу 1977 онд дайны үеэр энгийн иргэдийн эсрэг хийсэн гэмт хэргийн талаарх нэмэлт Протоколыг баталсан байдаг юм. == Yр дагавар == [[Файл:WarKorea B-29-korea.jpg|thumb|Дайны хугацаанд хамгийн багадаа 16 B-29 бөмбөгдөгч онгоц устгагдсан байна]] Солонгосын дайн нь [[Хүйтэн дайн]]ы үеийн хамгийн анхны зэвсэгт мөргөлдөөн болж, хоёр их гүрэн хязгаарлагдмал орон зайд, [[цөмийн зэвсэг]] хэрэглэлгүйгээр дайтах бүс нутгийн дайны загварыг гаргаж өгсөн байна. === Солонгос === Дайны уршгаар Өмнөд Солонгосын сая орчим, Умард Солонгосын сая гаруй хүн, нийтдээ 2,500,000 гаруй солонгос хүн алагдсан байна. Хоёр улсын үйлдвэрлэл, дэд бүтцийн 80% гаруй нь бүрэн устаж, орон сууцны фондын 50%, засаг захиргааны барилга байгууламжийн гуравны хоёр нь бүрэн устжээ. Умард Солонгосын тухайд түүний удирдагч [[Ким Ил Сон|Ким Ир Сен]] солонгосын дайн дуусав уу үгүй юу Сталины зөвлөлт, [[Мао Зэдун]]<nowiki/>ы хятад нөхдөөсөө сурсан муу аргаараа Манжуурт япончуудын эсрэг партизанчилж зовлон, жаргалаа хуваалцаж, хэцүү бэрхийг хамтдаа туулж нам төрөө үүсгэн байгуулалцсан журмын нөхдөө хүртэл бүгдийг нь хоморголон баривчилж шүүхийн шийдвэр, мөрдөн байцаалтгүйгээр хилс зохиомол хэрэг тулган гэр бүлээр нь хүйс тэмтэрсэн цэвэрлэгээг гардан явуулж ганцаар нам,төр, цэргийн эрх мэдлийг авч үлдсэн. Энэ нь дээр дурьдсан өөрийн өрсөлдөгч байж мэдэх Пак Чон Хён болон түүний тойрон хүрээллээс эхлэн 1953 онд их баривчилгаа ,цэвэрлэгээ явагдсаны дараа 1956 онд тэднийг америкийн тагнуул хэмээн нийтэд зарлан буудан хороох тушаал өгснөөр нам, төр, цэргийн удирдах өндөр албан тушаалаас эхлээд бүх шатны салаа мөчир, салбар даяар найз нөхдөө, гэр бүлээ, эцэг эхээ, ах дүүгээ, хамт олноо тагнан матдаг компанит цэвэрлэгээг улс орон даяар явагддаг жигшүүрт жишиг тогтсон ажээ. Хамгийн оргил үе нь хятадын соёлын хувьсгалтай нэгэн зэрэг явагдсан 70 аад он байсан гэдэг юм.ийнхүү Умард Солонгост нэг хүнийг тахин дангаар дарангуйлан захирах дэглэм тогтсон түүхтэй. Өмнөд Солонгос гал зогсоох гэрээ байгуулсны дараа Өмнөд солонгосын дайны дараах сэргээн босгох ажилд АНУ туслан, Солонгосын ард түмнийг тэжээж байжээ. Тэжээж хэмээн онцолж буй шалтгаан нь жил бүр АНУ-с өгөх тусламжийн мөнгөөр Солонгосчууд хүнс, нефть, эм, барилгын материал, тоног төхөөрөмж зэрэг амин шаардлагатай бүхнээ гаднаас импортлодог байжээ. Жишээ нь: 1960 оны Өмнөд Солонгосын эдийн засгийг авч үзвэл 32 сая долларын бүтээгдэхүүн экспортолж, 343 сая долларын бүтээгдэхүүн импортолсон байдгийг харьцуулбал худалдааны алдагдал 10:1 хэмжээнд хүрэн эдийн засгийн хувьд дампуурсан орон болсныг харуулж байна. Харамсалтай нь жил бүр АНУ-ын өгөх тусламж буурсанаар Өмнөд Солонгосын эдийн засаг улам бүр доройтож, улс орны хэмжээний хямрал сүйрэл болох нь гэсэн түгшүүр тархан байлаа. 1961 онд Японы Засгийн газраас Өмнөд Солонгосын эдийн засгийн тухай дараах дүгнэлтийг гаргажээ. Үүнд: "Өмнөд Солонгосын эдийн засаг # Хүн амын хэт өсөлт # Байгалийн баялагийн хомсдол # Аж үйлдвэр хөгжөөгүй # Цэргийн зардлын хүнд дарамт # Улс төрийн ядмаг хөгжил # Хөрөнгийн дутагдал # Төрийн захиргааны чадавх сул зэрэг хүнд асуудлууд тээж буй бөгөөд эдийн засаг нь өсч хөгжих, бие даах найдваргүй" гэсэн байв. Солонгос орон тийнхүү ирээдүйгүй орон байсан ажээ. Эдүгээ БНСУ ямар хөгжлийн оргилд явааг та бид мэдэх бүлгээ === Америкийн Нэгдсэн Улс === Америкийн Нэгдсэн Улс нь энэ дайнд 54,246 хүнээ алджээ. Энэ нь Вьетнамын дайны хохирлоос бага байгаа ч, Вьетнамын дайн нь 13 жил, харин Солонгосын дайн 3 жил үргэлжилсэн. Америкууд Дэлхийн 2-р дайн, [[Вьетнамын дайн]]ы сэдвээр их ярьдаг ч Солонгосын дайны талаар бараг дурддаггүй тул Америкт энэ дайныг "[[Мартагдсан дайн]]" гэж нэрлэдэг. Солонгосын дайны дараа мэргэжилтнүүд Америкийн арми байлдааны ажиллагаа явуулахад хангалттай бэлэн биш байсан гэсэн дүгнэлт хийсэн тул дайны дараанаас АНУ батлан хамгаалахын төсвөө 50 тэрбум доллар болгон өсгөж, явган цэрэг, агаарын цэргийн хүчний бие бүрэлдэхүүнийг тоог хоёр дахин нэмснээс гадна [[Европ]], [[Ойрх Дорнод]], [[Ази]]д олон тооны цэргийн бааз байгуулсан байна. Мөн орчин үеийн шинэ зэвсгээр хангах асуудал гарч М16 винтов, 40 мм миномет, F-4 сөнөөгч зэрэг шинэ зэвсэгүүд армийн зэвсэглэлд орж ирсэн байна. [[Файл:Sherman-korea.jpg|thumb|left|Америкийн Шерман танк, 1952 оны 5 сар]] === Хятад === Хятадын талын албан ёсны мэдээгээр энэ дайнд Хятадын ардын чөлөөлөх арми 390,000 хүнээ алджээ. Гэвч өрнөдийн зарим эх сурвалжууд хятадын хохирлын тоог сая хүн давсан гэж үздэг. Дайны явцад Хятад болон ЗХУ-ын харилцаа эрс мууджээ. Хятадууд энэ дайнд зөвхөн өөрийн хүчинд найдан оролцох шийдвэр гаргаж, үнэндээ АНУ-тай сөргөлдөн тулалдсанаар улсынхаа хүчийг Дэлхий дахинаа харуулж, хожим улс төрийн тавцан дээр нөлөөтэй тоглогч байх болно гэдгээ бодит жишээгээр харуулсан хэрэг байв. === Тайвань === [[Файл:Sikorsky HRS-1 of HMR-161 in flight over USS Sicily (CVE-118) off Inchon on 1 September 1952 (80-G-477573).jpg|thumb|right|150px|Солонгосын дайны үед АНУ-ын армийн зэвсэглэлд H-19-тэй төстэй нисдэг тэрэг хэрэглэгдэж байв<ref>http://www.historynet.com/the-rise-of-the-helicopter-during-the-korean-war.htm</ref><ref>http://tri.army.mil/LC/CS/csa/aahist.htm</ref>]] Солонгосын дайн дууссаны дараа Өмнөдийн эвсэлд олзлогдсон Хятадын ардын чөлөөлөх армийн 14,000 байлдагч эх орондоо буцахаас татгалзан Тайваньд ирж суурьшсан юм. Тэд 1954 оны 1 сарын 23-ны өдөр Тайванд ирсэн бөгөөд өөрсдийгөө "коммунизмыг эсэргүүцэгч сайн дурынхан" гэж нэрлэх болсон билээ. Түүнээс хойш энэ өдрийг Тайваньд "Дэлхийн эрх чөлөөний өдөр" гэж нэрлэн тэмдэглэдэг болсон. Солонгосын дайн нь Тайваньд маш ашигтайгаар туссан байна. Солонгосын дайнаас өмнө АНУ нь Тайвань болон эх газрын Хятад хоёрын мөргөлдөөнд ямар нэг байдлаар оролцохоос эрс татгалзан, Тайваньд дэмжлэг үзүүлэхээ зогсоогоод байсан билээ. Харин дайны дараанаас бүс нутагт өөрийн нөлөөллийг авч үлдэхийн тулд Тайванийн эрх баригчдыг бүх талаар дэмжих хэрэгтэй гэж үзсэн байна. Улмаар Тайвань руу өөрийн зэвсэгт хүчний ангиудыг илгээж, [[Гоминдан]]<nowiki/>ы засгийн газрыг гарцаагүй ялагдлаас аварчээ. Улмаар Солонгосын дайны дараа давамгайлах болсон үзлийн нөлөөгөөр Өрнөдийн дийлэнх орнууд БНХАУ-ыг 1970-аад он хүртэл хүлээн зөвшөөрөхөөс татгалзаж байсан юм. === Япон === Олон зуун мянган хүний аминд хүрсэн энэ дайнаар эдийн засгийн хувьд хожсон цорын ганц улс нь Япон гэж болно. Дайны эхэнд Өмнөдийн эвсэл ялагдсан, мөн Японд зүүний үзэл баримтлалтай хөдөлгөөн хүчээ авсан тул АНУ-ын удирдлаган дор эхлээд дотоодын цэрэг, цагдаагийн албыг байгуулсан нь одоогийн Японы өөрийгөө хамгаалах хүч болон хувирсан юм. Мөн АНУ дайны дундуур Сан-Франциско хотод Японтой энхийн гэрээ байгуулан, тусгаар тогтнолыг нь хүлээн зөвшөөрсөн байна. Америкийн цэргийн хангалтын гол баазууд Японд байрлаж байсан нь эдийн засгийн хувьд маш чухал ач холбогдолтой байв. Солонгосын дайны явцад АНУ 3.5 тэрбум долларын өртөг бүхий Японы бараа, бүтээгдэхүүн худалдан авсан байна. Энэ үед хөл дээрээ тогтсон компаниудын дотор "Мицүи", "Мицүбиши", "Сүмитомо" зэрэг багтана. 1950-1951 онд Японы үйлдвэрлэлийн өсөлт 50%-д хүрсэн ба 1952 онд [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы өмнөх түвшиндээ хүрсэн нь ганцхан жилийн дотор гурав дахин нэмэгдсэн хэрэг байлаа. === Зөвлөлт Холбоот Улс === 1950 оны зургадугаар сарын 25-нд ЗХУ-ын шууд дэмжлэг, оролцоотойгоор Солонгосын дайн эхэлжээ. Энэ дайн нь улс төрийн хувьд [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ад (ЗХУ) алдагдалтай байлаа. Солонгосын хойгийг [[Ким Ир Сен]]ий дэглэмийн дор нэгтгэх гэсэн зорилгодоо хүрээгүйгээр зогсохгүй хөрш коммунист Хятадтай харилцаа муудлаа. Гэтэл Өрнөдийн эвсэлийн гишүүн орнуудын харилцаа хоорондоо болон Баруун Герман, Япон зэрэгтэй орнуудтай сайжирсан байна. Нөгөө талаас ЗХУ нь гуравдагч ертөнцийн хөгжиж байгаа орнуудад туслалцаа үзүүлэхэд бэлэн гэдгээ харуулсан тул Солонгосын дайны дараа маш олон орнууд ЗХУ-ыг даган социалист чиг баримталж эхлэв. Эдийн засгийн хувьд Солонгосын дайн нь ЗХУ-д хүндээр туссан ч, дайны явцад шинэ зэвсгийг бодит байдал дээр турших боломжтой болж, өрсөлдөгч талын олон тооны шинэ зэвсгийг олзолж авснаар цаашид өөрийн зэвсэг техникийг улам боловсронгуй болгох боломжтой болсон төдийгүй дайнд тодорхой хэмжээгээр оролцсон зэвсэгт хүчний бие бүрэлдэхүүний 30,000 гаруй албан хаагчид асар их туршлага хуримтлуулсныг олон арван жилийн туршид дараа дараагийн бүс нутгийн олон дайнд амжилттай хэрэгжүүлсэн байна. == Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын хувьд == БНМАУ хэдийгээр энэ дайнд шууд оролцоогүй боловч улс төр-үзэл суртлын [[холбоотон]] улс болохын хувьд [[дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы үед ЗХУ-д тусалж байсны нэгэн адил дайны үеийн болон дайны дараах сэргээн босголтын үед Солонгосын ард түмэнд туслах хөдөлгөөн өрнөжээ.1950 онд [[Умард Солонгос]]т [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ын (БНМАУ) Элчин Сайдын Яам (ЭСЯ) нээгдэж, 1950-1952 онд Элчин сайдаар [[Жамсрангийн Самбуу|Ж.Самбуу]], 1952-1955 онд генерал [[Сандивын Равдан]] нар томилогдож, дайны үед монголчууд тэнд ажиллаж байсан юм. Манай дипломатууд Америкийн нисэх хүчний бөмбөгдөлтөнд нэг бус удаа өртөж, элчин сайд С.Равдан дэлбэрэлтийн улмаас бэртэж, өрөөсөн чих нь сонсголгүй болжээ. Азаар хүний амь үрэгдээгүй байна.1948 оны аравдугаар сарын 8-нд Умард Солонгосын ГЯЯ-ны сайд Пак Хон-ёнгоос хоёр орны хооронд дипломат болон эдийн засгийн харилцаа тогтоох санал дэвшүүлсэн байдаг. Монгол Улсын Засгийн газар хүлээн авч “Тусгаар тогтносон Солонгос Улс болон түүний Засгийн газар байгуулагдсан явдалд БНМАУ-ын Засгийн газар Солонгосын бүх ард түмэнд баяр талархлаа хүргэж, манай хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа, эдийн засгийн хэлхээ холбоо тогтоох гэсэн Умард Солонгосын Засгийн газрын саналыг ханамжтай хүлээн авч байгаагаа нотлон, ноот бичиг солилцсоноор ''1948 оны аравдугаар сарын 15-нд'' хоёр орны хооронд дипломат харилцаа тогтжээ. 1950 оны зун Монгол Улсын ЭСЯ Пёнъян хотноо байгуулагдан үйл ажиллагаа эхэлж, элчин сайд Ж.Самбуу 1950 оны наймдугаар сарын 11-нд Умард Солонгосын Ардын Дээд Хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга Ким Ду бон Итгэмжлэх жуух бичигээ барьжээ. Өөрөөр хэлбэл Солонгосын дайн эхэлсэн тэр зун байв. ЭСЯ-нд зөвлөх бөгөөд нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга Х.Санжмятав, хоёрдугаар нарийн бичгийн дарга Л.Пүрэв нар ГЯЯ-наас томилогдсон байна. БНМАУ-д суух Умард Солонгосын анхны элчин сайд КУТВ-т суралцсан [[Ким Ён-жин]] (Kim Yong-jin), ЭСЯ-ны бүрэлдэхүүн III нарийн бичгийн дарга болон хоёр атташег ГЯЯ-ны Ёслолын хэлтсийн эрхлэгч [[Баянбаатарын Очирбат|Б.Очирбат]], Дорнод хэлтсийн эрхлэгч Б.Дөрвөлжин нар Монгол, Зөвлөлтийн хилийн Алтанбулаг боомтод угтан авчээ. Умард Солонгосын дипломат төлөөлөгчид Зөвлөлтийн цэргийн ангийн зочид буудалд нэг хонож, маргааш нь хамтдаа галт тэргээр Улаанбаатар луу мордсон байна. 1951 оны дөрөвдүгээр сарын 19-нд Улаанбаатарт ГЯЯ-ны сайд [[Номтайширын Лхамсүрэн|Намтайширын Лхамсүрэн]], орлогч сайд Г.Пунцаг, ГЯЯ-ны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Бадамын Лхамсүрэн, Дорнод хэлт­сийн эрхлэгч Д.Цэрэндорж, Ёслолын хэлтсийн орлогч Г.Минжүүр болон ЗХУ-ын элчин сайд [[Юрий Приходов|Юрий К.Приходов]], БНХАУ-ын элчин сайд Цзы Яа-тай угтаж авч харилцан ярилцжээ. 1951 оны дөрөвдүгээр сарын 24-нд элчин сайд Ким Ён-жин БНМАУ-ын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга [[Гончигийн Бумцэнд|Г.Бумцэнд]]<nowiki/>эд Итгэмжлэх жуух бичигээ өр­гөн барьжээ. Эдгээр бүх үйл явц Солонгосын дайны эхний хамгийн хүнд өдрүүдэд болж өнгөрчээ. Солонгосын дайны талаарх ЗХУКН-ын Төв Хорооны Улс төрийн товчооны “маш нууц” зэрэглэлтэй архивын багц материалууд (эдүгээ ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн архив болж өөрчлөгдсөн) 1990-ээд оны дундаас нээлттэй болж эрдэм шинжилгээний эргэлтэд орсноор пост-коммунист орнуудад энэ дайны гол зохион байгуулагчид нь тодорхой болсон билээ. Энэ дайны талаар тухайн үедээ Монгол Улс болон бусад социалист орнууд ерөнхий ойлголттой байсан ба УМАРД СОЛОНГОС нь өөрийгөө хамгаалах, эх орноо нэгтгэх үйлсийн төлөө эх орны дайн явуулж байна гэж үзэж байжээ. АНУ болон НҮБ-ын энхийг сахиулах хүчин энэ дайнд оролцсоноор ЗХУ, Умард Солонгосоос бусад социалист орнуудад тарааж байсан мэдээллээр “Америкийн түрэмгийлэгчдийн эсрэг явуулж буй эх орны дайн” болон өөрчлөгдсөн байна. Монголын Засгийн газар ч ийм л ойлголттой байжээ. БНМАУ дэлхийн II дайны сүүлчийн улиралд Японы милитаризмын эсрэг чөлөөлөх дайнд ЗХУ-ын улс төр, цэргийн холбоотны хувиар оролцсон, Умард Солонгосыг хүлээн зөвшөөрсөн хоёрдахь социалист орны хувьд энэ дайнд Умард Солонгосын талд баттай зогсч, эд материалын болон санаа сэтгэлийн үлэмж хэмжээний тусламж үзүүлжээ. Солонгосын дайн эхлээд удаагүй байхад БНМАУ-ын Ерөнхий сайд бөгөөд ГЯЯ-ны сайд, маршал Х.Чойбалсан Умард Солонгосын удирдагч [[Ким Ил Сон|Ким Ил-сон]]<nowiki/>д 1950 оны долдугаар сарын 12-нд илгээсэн цахилгаандаа: “Эрх чөлөөг эрмэлзэгч солонгосын ард түмний эсрэг зэвсгээр халдан түрэмгийлсэн [[Ли Сын-ман]]<nowiki/>ы (Rhee Syng-man Д.У) урвагч бүлэг ба америкийн импе­риалистуудаас өөрийн орныг бүрэн чөлөөлөхийн төлөө эрэлхэгээр тэмцэж байгаа солонгосын ард түмний баатарлаг тэмцлийг монголын ард түмэн гүнээ талархан ширтэн харж байна. УМАРД СОЛОНГОС-ын бүрэн чөлөөлөгдөх өдөр айсуй гэдэгт монголын ард түмэн гүнээ итгэж, солонгосын ард түмний баатарлаг тэмцэлд цаашдын амжилт ба түргэн ялалтыг хүснэ” гэсэн байна. Энхтайвныг Хамгаалах Монголын Хорооноос (ЭТХМХ) Солонгосын Энхтайвныг хамгаалах Хороонд 1950 оны долдугаар сарын 19-нд илгээсэн захидалд Монголын олон нийт олон тооны цуглаан хийж, Аме­рикаас Умард Солонгосын эсрэг түрэмгийлж байгаа явдлыг нэн даруй зогсоохыг шаардсан тогтоолуудыг гаргасныг дурдаад “ЭТХМХ нь америкийн империалистуудаас солонгосын ард түмний до­тоодын хэрэгт зэвсэгл­эн оролцож байгаа явдлыг эсэргүүцэн, Солон­госоос Америкийн зэвсэгт хүчнийг нэн даруй гар­гахыг шаардаж, бүх ард түмний санал зори­гийг илэрхийлж байна” гэжээ. БНМАУ Солонгосын дайн эхэлсэн даруйд Умард Солонгост тусламж үзүүлэх шийдвэр гаргаагүй гэдгийг онцлон тэмдэглэмээр байна. Харин АНУ тэргүүтэй холбоотны цэргийн хүчин 1950 оны есдүгээр сарын 25-нд Сөүлийг чөлөөлж, аравдугаар сарын 8-нд 38 өргөргийг давж, 1950 оны аравдугаар сарын 19-нд нийслэл [[Пёньян]] хот эзлэгдэж, АНУ-ын агаарын хүчин В-29 онгоцноос Умард Солонгосын хот тосгодыг бөмбөгдөж, түүнд энгийн иргэд олноор хэлмэгдэж эхэлсэн, түүнчлэн аравдугаар сарын 25-нд “сайн дурынхан” нэртэй Пэн Дэнхуайн удирдсан БНХАУ-ын Ардын чөлөөлөх армийн цэргүүд Солонгосын дайнд хөндлөнгөөс оролцож, дайн ноцтой өргөжих болсон тэр үед л МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн товчоо хуралдаж, 1950 оны аравхоёрдугаар сарын 1-ний өдөр “Солонгосын ард түмнээс америкийн империализмын эсрэг явуулж буй баатарлаг тэмцэлд нь тусламж үзүүлэх” тухай тогтоол батлан гаргажээ. 1950-1953 оны Солонгосын дайны үед болон дайны дараах сэргээн босголтын жилүүдэд МАХН-ын Төв Хороо, Сайд нарын Зөвлөлийн хурлаар Солонгосын ард түмэнд туслах тухай асуудлыг удаа дараа хэлэлцэн, Солонгосын ардын армид агт морьд, үржлийн мал, дулаан хувцас, хүнсний зүйлээр туслах, дайн дууссанаас хойш УААА-гаа сэргээн босгоход нь зориулж тусламж үзүүлэх тухай шийдвэр гаргаж байжээ. Ерөнхий сайдын орлогч Б.Ламжав, ГЯЯ-ны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Б.Лхамсүрэн ахалсан “Солонгосын ард түмэнд туслах хөдөлгөөнийг зохион байгуулах тусгай комисс”-ыг байгуулж, энэ хугацаанд 43924 адуу, 9094 үхэр, хонь, ямаа 79965 толгой (үүний 30 хувь нь эр, 70 хувь нь үржлийн мал), дулаан хувцас, үстэй дээл 17462 ширхэг, эсгий гутал 10000, хөвөнтэй өмд цамц 20030 хос, шинель 4500 ширхэг, хонины элдсэн нэхий 50000 ширхэг, савхин гутал 10000 хос зэрэг олон нэрийн үнэ бүхий зүйл бэлэглэжээ. Хүнсний зүйлд мах 2248,7 тонн, цөцгийн тос 30 тонн, өөхөн тос 65 тонн, хиам 99,1 тонн, нарийн боов 97,3 тонн, улаан буудай 1209, долоон тонн, цагаан будаа 160,8 тонн, гурил 200 тонн, спирт 26,5 мянган литрийг тус тус тусламжаар үзүүлжээ. 1951 оны намар Монголын төлөөлөгчид Умард Солонгост айлчлан хоёр улсын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 3 жилийн ойн арга хэмжээнд оролцон 3 дахь удаагийн тусламжийн цувааг гардуулан өгчээ. СХН-ын Төв Хороо, Засгийн газар, ард түмэн төлөөлөгчдийг халуун дотно хүлээн авч, Монголын ард түмний тусламжийг өндөр үнэлж фронтын шугам дээр байлдаж байсан цэргийн анги нэгтгэлүүдээр явж, Монголын төлөөлөгчдийг танилцуулж байжээ. Тэнд “БНМАУ-аас үзүүлсэн дэмжлэг, тусламж” гэсэн нэртэй олон самбаруудтай булан гаргаж байжээ. Монгол агт, морьдыг “Монголын сайн дурынхан” гэж нэрлэж байснаас гадна фронтын зурвас нутгуудын зам муутай, шавар намаг ихтэй нуга, хөндий, гол горхи, уул даваануудад их буу, миномёт, байлдааны бусад техник хэрэгслэлийг тээвэрлэхэд чухал хувь нэмэр оруулсан монгол морьдод хувийн нэр өгч, зургийг нь самбар дээр тавьж, “баатар морь” гэж цол өгч байжээ. Зохион байгуулах комиссын гишүүд аймаг, орон нутагт явж, агт морьд, хонь, мал сонгон авч, сүрэг болгон зохион байгуулж, тууврын замд гаргаж улсын хил давуулан БНХАУ-ын Манжуур өртөөн дээр хүргэж галт тэргэнд ачиж цуваа болгон явуулдаг байжээ. Цаашид Солонгост нутагшуулан үржүүлэх зориулалтаар унагатай гүү, азарга, үхрийн үржлийн хэсгийг илгээж байжээ. Фронтын дайчдад монголын ард түмнээс олон мянган захидал, цахилгаан утас бичдэг байсан байна. Гэвч тэр бүгдийг солонгос хэл дээр орчуулах бололцоогүйгээс шууд хүргүүлдэг байжээ. “Америкийн империалистууд Солонгосоос бузар савраа тат!”,“Солонгосын ард түмэн ялна” зэрэг өгүүлбэрийг захидлуудаас иш татан олон мянган хувь хэвлүүлэн Солонгост явуулах тусламжийн барааны хайрцаг, сав баглаа, түүнийг тээвэрлэсэн машин, галт тэргэн дээр нааж явуулж байжээ. Тусламжийн эдгээр зүйлийг Монголын төлөөлөгчид 3 удаа явж Ардчилсан Солонгосын Засгийн газрын төлөөлөгчдөд гардуулан өгчээ. 1950-1953 онд үзүүлсэн тусламжийн зүйлийн нийт үнэ 23 сая 365 мянган төгрөг болж байжээ. Тэгвэл 1950 онд Монгол Улсын нийгмийн нийт бүтээгдэхүүн 1.327 тэрбум төгрөг, үндэсний орлого 879.3 сая төгрөгөөр хэмжэгдэж байжээ. Тус­ламжийн нийт үнийн дүнг тухайн үеийн төгрөг-рубль-долларын ханшны тооцоогоор авч үзвэл 1.298.000 сая ам. доллартай дүйцэж байсан байна. Үүнээс гадна Монгол Улс 1952-1959 онуудад эцэг, эх нь амь үрэгдэж, өнчин хоцорсон '''197''' хүүхдийг (115 эрэгтэй, 82 эмэгтэй) найман багшийн хамт Улаанбаатарт авчран асран хүмүүжүүлж '''30''' гаруй оюутныг өөрийн их, дээд сургуульд сургаж нутагт нь буцаажээ. Эд­гээр хүүхдүүд Монгол Улсад найман жил сурч хүмүүжихдээ Шарга морьтын аманд зус­лангийн байртай, Зайсан толгойн аманд өвлийн байртай байсан ба дурьдсан хугацаанд Монгол Улсаас найман сая 544 мянга 400 төгрөгийн зардал гарчээ. Мөн 1959 онд Японд суурьшиж байсан Умард Солонгосын иргэдэд 15 мянган төгрөгийн тусламж үзүүлж байжээ. Монголын ард түм­нээс үзүүлсэн тус­ламжийг өндөр үнэлж Солонгост туслах ажлыг зохион байгуулахад идэвх чармайлттай оролцсон БНМАУ-ын хэдэн арван иргэдийг Умард Солонгосын одон медалиар шагнасан байна. Умард Солонгосын Сайд нарын танхимын дарга Ким Ил-сон 1953 оны нэгдүгээр сарын 10-нд Монголын Засгийн газарт явуулсан илгээлтдээ: “Америкийн түрэмгийлэгчдийн эсрэг, эх орныхоо эрх чөлөө, тусгаар тогтнол, нэр төрийн төлөө бүх дэлхийн улс түмний энхтайван, жаргалант амьдралыг хамгаалахын төлөө Солонгосын ард түмний шударга дайн эхэлсэн өдрөөс аваад ах дүү Монголын ард түмнээс чин зүрхний тусламжийг бүх хүчээрээ үзүүлсэн, үзүүлсээр байна. Ах дүү Монголын ард түмнээс бидэнд үзүүлж байгаа эд материал, санаа сэтгэлийн асар их тусламж бол тэмцэж байгаа Солонгосын ард түмэнд хайр талархалтай эв санааны нэгдэлтэй байдгийнх нь илрэл мөн” гэж бичжээ. Солонгосын ард түмний тусгаар тогтнолын төлөө тууштай тэмцсэнийг нь үнэлэн Ардчилсан Солонгосын 288 хүнийг одон медалиар, түүний дотор арван хүнийг Сүхбаатарын одонгоор 1953 оны нэгдүгээр сард шагнажээ. Дэлхийн II дайнд германы фашизмыг ялсан ЗХУ, ялангуяа И.В.Сталин өөрийнхөө асар их нэр хүндийг ашиглан Солонгосын дайны жинхэнэ учир шалтгааны талаар дэлхий нийтийг асар их төөрөгдүүлж байсан ажээ. Тиймээс Европ, Америкт Солонгосын дайныг эсэргүүцсэн хөдөлгөөн ч эрчимтэй өрнөж байжээ. Дайнд оролцогч талууд 1953 оны дөрөвдүгээр сарын 26-нд хэлэлцээг Паньмүньжомд сэргээжээ. Мэдээж Сталин 1953 оны гуравдугаар сарын 5-нд таалал төгссөн нь гал зогсоох хамгийн гол учир шалтгаан байжээ. Цэргийн олзлогдогсдыг нутагт нь буцаах тухай хэлэлцээрт Энэтхэгийн зуучлалаар долдугаар сарын 8-нд гарын үсэг зурав. Асуудлыг энхтайвнаар төгс зохицуулах хүртэл “Солонгос дахь дайн болон дайсагнасан аливаа явдлыг бүрэн зогсоохоор” заасан Солонгосын хойгт гал зогсоох тухай хэлэлцээрт 1953 оны долдугаар сарын 27-нд УМАРД СОЛОНГОС-ын Солонгосын Ардын армийн дээд Ерөнхий командлагч, маршал Ким Ил-сон, Хятадын сайн дурынхны командлагч Пэн Дэнхуай, НҮБ-ын хүчний командлагч АНУ-ын Армийн генерал Марк В.Кларк, Солонгосын ардын арми, Хятадын сайн дурынхныг төлөөлж, Солонгосын Ардын армийн ахлах төлөөлөгч Нам-Иль, НҮБ-ын хүчнийг төлөөлж, АНУ-ын Армийн ахлах төлөөлөгч, дэслэгч генерал [[Уилльям К.Харрисон]] нар гарын үсэг зуржээ. Өмнөд Солонгос гал зогсоох хэлэлцээрт гарын үсэг зурахаас татгалзсан нь Умард Солонгосыг бүрэн чөлөөлөх бодолтой байсантай нь холбоотой байжээ. Солонгосын дайны гал зогсоох Панмүньжомын хэлэлцээрт гарын үсэг зурах ёслолын олон улсын хэмжээний томоохон түүхэн үйл явдалд Монголын төлөөлөгчид ажиглагчаар оролцжээ. Монгол Улсаас анх удаа “Үнэн” сонины тусгай сурвалжлагч Ц.Намсрай (тухайн үед Намын түүхийн институтийн орлогч захирал байсан Д.У), Бээжин дэх БНМАУ-ын ЭСЯ-ны I нарийн бичгийн дарга Т.Пүрэвжал нар 1953 оны долдугаар сарын 22-ноос наймдугаар сарын 4-ны өдрүүдэд оролцсон байна. Хятадын ГЯЯ-ны хэвлэл мэдээллийн хэлтсээс зохион байгуулсны дагуу ЗХУ, БНМАУ, Польш, Австри, Итали, Чехословак, Румын, Болгар, Унгар, Ардчилсан Германы хэвлэлийн төлөөлөгчид ажиглагчаар оролцжээ. 1953 оны долдугаар сарын 28-нд БНМАУ-ын Ерөнхий сайдаас Умард Солонгосын Сайд нарын танхимын даргад явуулсан илгээлтэд өгүүлэхдээ: “Солонгост дайныг зогсоох тухай хэлэлцээрт гарын үсэг зурагдаж, Солонгосын баатарлаг ард түмэн ба эрх чөлөөг эрмэлзэгч бүх хүн төрөлхтөн, агуу их ялалт байгуулсныг тохиолдуулан Монголын ард түмний өмнөөс …. халуун баяр хүргэе. Солонгосын ард түмний эрх чөлөөний тэмцэлд хэзээ ямагт маш их талархаж ирсэн Монголын ард түмэн ба БНМАУ-ын Засгийн газар Солонгост дайн зогсч, Солонгосын баатарлаг ард түмэн, Хятадын ардын эрэлхэг сайн дурынхан ба энхтайван, ардчиллын бүх лагерийн алдарт ялалт болсон явдалд гүн их баясгалантай бөгөөд сэтгэл хангамжтайгаар баяр хүргэж байна” гэжээ. == Мөн үзэх == * [[Дайн]] * [[Хүйтэн дайн]] * [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]] == Цахим холбоос == * [http://www.kdvamerica.org/About.html Korea Defense Veterans of America] * [http://www.koreanwarexpow.org/info/jpac.html Korean War Ex-POW Association] * [http://www.kwva.org/pow_mia/index.htm Korean War Veterans Associtaion] * [http://www.koreanwarcenter.org/index.html The Center for the Study of the Korean War] * [http://www.rt66.com/~korteng/SmallArms/ Korean War Documentary] * [http://www.koreanchildren.org Korean Children's War Memorial] * [http://www.calvin.edu/news/releases/2001_02/korea.htm Calvin College on the Impact of the War on the Korean People] * [http://www.paulnoll.com/Korea/War/index.html Facts and texts on the War] * [http://www.bbc.co.uk/history/war/coldwar/korea_usa_01.shtml BBC: American Military Conduct in the Korean War] * [http://www.koreanwar-educator.org/topics/atrocities.htm#types Atrocities against Americans in the Korean War] * [http://www.hartford-hwp.com/archives/55a/099.html Atrocities by Americans in the Korean War] * [http://www.cotf.edu/ete/images/modules/korea/koreanw.mov Quicktime sequence of 27 maps adapted from the West Point Atlas of American Wars] showing the dynamics of the front. * [http://www.geocities.jp/whis_shosin/koreanwar1950english.html Animation for operations in 1950] * [http://www.geocities.jp/whis_shosin/koreanwar1951english.html Animation for operations in 1951] * [http://fornits.com/anonanon/articles/200103/20010330-258.htm POW films, brainwashing and the Korean War] * [http://archives.cbc.ca/IDD-1-71-112/conflict_war/korea/ CBC Digital Archives - Forgotten Heroes: Canada and the Korean War] * [http://www.china.org.cn/e-America/index.htm Chinese 50th Anniversary Korean War Memorial] * [http://www.wilsoncenter.org/nkidp North Korea International Documentation Project] * [http://qindex.info/Q_incld/drctry.php?id=movie&ctgry=938 Collection of videos on Korean War] == Эшлэл == {{reflist|2}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Солонгосын дайн| ]] [[Ангилал:Хятадын дайн]] [[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын түүх]] [[Ангилал:Нэгдсэн Улсын дайн]] [[Ангилал:Австралийн зэвсэгт хүчний түүх]] [[Ангилал:Шинэ Зеландын зэвсэгт хүчний түүх]] [[Ангилал:Бельгийн зэвсэгт хүчний түүх]] [[Ангилал:Канадын зэвсэгт хүчний түүх]] [[Ангилал:Францын зэвсэгт хүчний түүх]] [[Ангилал:Грекийн зэвсэгт хүчний түүх]] [[Ангилал:Нидерландын зэвсэгт хүчний түүх]] [[Ангилал:Өмнөд Африкийн зэвсэгт хүчний түүх]] [[Ангилал:Туркийн зэвсэгт хүчний түүх]] [[Ангилал:Британийн зэвсэгт хүчний түүх]] [[Ангилал:Данийн зэвсэгт хүчний түүх]] [[Ангилал:Энэтхэгийн зэвсэгт хүчний түүх]] [[Ангилал:Италийн зэвсэгт хүчний түүх]] [[Ангилал:Шведийн зэвсэгт хүчний түүх]] [[Ангилал:Хятадын зэвсэгт хүчний түүх]] [[Ангилал:ЗХУ-ын зэвсэгт хүчний түүх]] [[Ангилал:Польшийн зэвсэгт хүчний түүх]] [[Ангилал:20-р зууны дайн]] [[Ангилал:Төлөөллийн дайн]] [[Ангилал:1950 оны зөрчилдөөн‎]] [[Ангилал:1951 оны зөрчилдөөн‎]] [[Ангилал:1952 оны зөрчилдөөн‎]] [[Ангилал:1953 оны зөрчилдөөн‎]] hkjhfugnqkooatk60a51su4faeton8f Сантмаргац сум 0 6454 709884 676853 2022-08-28T06:38:14Z 94.237.53.37 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki {{Орон нутгийн танилцуулга |нутгийначхолбогдол = [[Монгол улс]]ын [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|гурван зуун гучин сумын]] нэг |монголнэр = '''Сантмаргац сум''' |анхаарахнэр = |албанбуснэр = |сүлдтуг = |сүлдтэмдэг = |тугныхэмжээ = |сүлднийхэмжээ = 100px |улсорон = {{MGL2}} |дээднэгж = [[Монгол улсын аймаг, нийслэл|Аймаг]] |дээднутаг = {{Flag|Завхан|coa}} |нэгжийнтайлбар = Ямар нэгж |нэгжийнхэлбэр = [[Монгол Улсын сумд|сум]] |нутгийнтөвхэлбэр = Сумын төв |нутгийнтөвнэр = Холбоо |нутгийнхуваарь = 4 баг болно |газарнутаг = 2,400 км² |хүнам = 1,564 хүн |хүнамон = 2010 |нягтсийрэг = 0.64 хүн/км² |ардтүмэнхамт = (2010) Сантмаргац<br>сумынхан, Завханы<br>Сантмаргацынхан |ардтүмэн = үндсэндээ<br>[[Монгол үндэстэн]] |албанхэлбичиг = |даргынцол = |даргыннэр = |хурлынхэлбэр = |хурлыннэр = |даргынцол1 = Засаг дарга |даргыннэр1 = А.Жанцанбазар |түүхэнутга = |түүхэнүйл = |цагийнбүс = Улаанбаатарын цаг ([[НЗНЦ+8]]) |утасныорц = |шууданхаяг = |нутгийнтомъёо = |цахимгазар = |зураг = Santmargats, Zavkhan.png |зургийнхэмжээ = 310px |зураг1 = |зургийнхэмжээ1 = }} '''Сантмаргац''' нь [[Завхан]] [[Аймаг|аймгийн]] [[сум]] юм. Сантмаргаз сум нь 1924 онд байгуулагдсан 239183 га нутаг дэвсгэртэй, сумын төв Холбоо нь Улистайгаас 310 км Улаанбаатараас 1047 км зайд оршино. 2010 оны байдлаар Баяннуур,Баяндавс, Баян-Улаан, Холбоо гэсэн 4 багтай, 444 өрх 1664 хүн ам,98839 толгой малтай сум юм. суманд Дэвтээрийн давсны ил ордыг ашиглаж байна. Энэ давсны чанар онцгой сайн болно. Эдийн засгийн гол чиглэл нь ямаа, хонь зонхилсон мал аж ахуй юм. Мянгат малчдын тоогоороо аймагтаа тэргүүлдэг Баян нуур нь загас агнуурын нөөцтэй, мөн Монгол элс, Баяннуур, Мухар, Хүнгийн голын байгалийн үзэсгэлэнт газруудын цогцолборыг ашиглан аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх боломжтой юм байна. == Түүх == Сантмаргаз сум нь эрт цагийн Засагт хан аймгийн (1923 оноос Хантайшир аймаг ) Сартуул сэцэн вангийн (1923 Сэцэн Сартуулын) хошууны анхы сумдын нэг бөлгөө. Ийнхүү манай сумыг бүрэлдэхүүндээ багтааж асан хошуу анх 1756 онд “Халхын өрнө замын зүүн гарын Зүүн этгээдийн хошуу” хэмээх нэртэйгээр байгуулагдсан бөгөөд анхны ноён нь Чингис хааны удамын Батмөнх даян хааны отгон хөвгүүн Гэрсэнгийн угсааны Намжилдоржийн хүү –тэргүүн зэрэг тайж Норов хэмээгч байжээ. Тэр цагаас хойш норов тайжийн хөвгүүн, ач, гуч, жич нар угсаа залгамжлан хошууг захирч байв. Үүнд: 1756 оноос Норов, 1768 оноос Дондовдорж, 1809 оноос Цэсэнжав, 1819 оноос Цэвээнжав, 1853 оноос Бэгзбазаржав, 1865 оноос Насанбуяанжаргал, 1903 оноос 1924 он хүртэл [[Жалцангомбоцэдэн]] угсаа залгамжлан хошуу захирсан ажгуу. Ардын хувьсгалын дараа 1924 онд орон нутгийн засаг захиргааг ардчилан өөрчлөхөд 1924 оны 6н сарын эхээр хошуу нутгийн төв болох Цэцэн уулын орчимд хошууны их хурал болж Жамбалгомбоцэдэн ноёныг огцруулан оронд хариу ард гаралтай түшмэл Өлзийтогтохыг (Нутгийнхан нь хүүхэн мэйрэн гэдэг) хошууны даргаар сонгосон байна. Хошууны их хурлаас аймгийн их хуралд түшмэл Долгорын Ламжав (Манай улсын соёл урлагийн нэрт зүтгэлтэн Нацаг, зохиолч Ванган нарын эцэг), Дорлиг үүзэн (Дуучин Чулуунхүүгийн нагац), тайж Бүрнээбадар (Доктор Бирваагийн эцэг) нарыг сонгон илгээснээс Долгорын Ламзав Улсын анхдугаар их хуралд төлөөлөгчөөр оролцож улмаар Улсын бага хурлын нарийн бичгийн даргаар сонгогдсон байна. Тэр цагт манай хошуу дөрвөн мянга илүү өрхтэй, 17 мянга орчим хүн амтай, бодод шилжүүлсэнээр 60 мянга шахам малтай байжээ. Сэцэн сартуулын хошуу хэзээнээс нутаг уудам, хүн зон олонтой, мянган тайжтай, түмэн сартуул хэмээх алдартай байсан агаад түүх, хууч ярианд өгүүлсэнээр зэргэлдээх Эжгин ноён адуу түм хүрлээ, газар таслан өгсүү хэмээн баярхан дайрахад “Өчүүхэн ноён миний албат мянган тайж, түмэн сартуул тус бүр чөдрийн хоёр унаатай бүлгээ. Илүүчлэх газар шороо алга” хариу барин номхотгосон домог буй. Хошууны нутаг нь одоогийн Завхан аймгийн Дөрвөлжин, Ургамал, Завханмандал, Сантмарац, Сонгино, Цэцэн-Уул, Түдэвтэй, Эрдэнэхайрхан, Яруу, Алдархаан болон Увсын Завхан, Ходын Чандмань сумын нутаг хүн амын зарим хэсгийг хамарч байлаа. Тус сум нь 1921 оны хувьсгал ялсаны дараахнаар Бадрах, Холбоо, Ширээ, Тэгш хэмээх жижиг сумдуудад хуваагдан байснаа 1924 оны 12 сард сумын баруун захын “Талигар” хэмээх өвөлжөөнд сумуудын төлөөлөгчдийн хурал болж, 4 сумыг нэгтгэж Сантмаргаз болсон түүхтэй. Анх байгуулагдахдаа 3385 өрх 16925 хүн ам, 99,0 мянган мал 1200 ам дөрвөлжин км нутагт 4 багаар зохион байгуулагдсан ажээ. Анхны даргаар Цэдэнжав бойдоо (Баргын Жанцансамбуугийн эцэг), нарийн бичгийн дарга, туслах, зарлагын орон тоотойгоор сонгож, Цэдэнжав бойдоогийн санаачлагаар Сант толгой, Маргац уулын нэрийг хавсаргаж, Сантмаргац хэмээн нэрийдэж, хошууны хурлаар нэрээ батлуулж авчээ. 1931 онд нутаг дэвсгэр, захиргааны өөрчлөлт орход дарга нь эмэгтэй Бадамцоо, нарийн бичгийн дарга Барсбаатар болгосон байна. 1940 онд 10 багаа дотор нь жижиглэж 12 болгосон байна. Ингээд 12 баг, 2 хамтрал, хоршооны хоршооны салбар нэртэй болжээ. 1959 онд нэгдэлжих хөдөлгөөний байдалд зохицуулаж, багуудыг татан буулгаж тус сумаас Цэцэн-Уул тасарч сум бригадын зохион байгуулалтад оржээ. Энэ үед тус сум 550 өрх, 2,6 мянган хүн ам 89,5 мянган малтай 242,1 мянган га нутагтай, Их нууруудын хотгорын говийн бүсэд багтдаг. Аймгийн төвөөс 360км, нийслэлээс 1150 км зайд оршино. {{Хөтлөгч мөр Завханы сумууд}} [[Ангилал:Завхан аймгийн сум]] [[Ангилал:Монголын сум]] srcgh2kk3v94x8sbyqey5pl680ffvyn Хөлбөмбөг 0 6951 709921 699317 2022-08-28T11:41:05Z CommonsDelinker 211 [[Image:Football_iu_1996.jpg]]-г [[Image:Football_in_Bloomington,_Indiana,_1996.jpg]]-р сольж байна. Сольсон хэрэглэгч нь [[commons:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]], шалтгаан нь: [[:c:COM:FR|File renamed]]: [[:c:COM:FR#FR2|Criterion 2]] (meaningless wikitext text/x-wiki {{Инфобокс спорт | image = Football in Bloomington, Indiana, 1996.jpg | imagesize = 300px | caption = Улаан өмсгөлтэй тоглогч цагаан өмсгөлтэй багийн хамгаалалтыг давж, хаалга руу цохилт хийж байна. | union = [[ФИФА]] | nickname = Football, soccer, footy/footie, "the beautiful game", "the world game" | first = 19-р зууны дунд үе, Британи | registered = | clubs = | contact = Тийм | team = Баг бүрдээ 11 тоглогч | mgender = Тийм, тусдаа тэмцээнтэй | category = [[Багийн спорт]], [[бөмбөгтэй спорт]] | equipment = [[Хөлбөмбөгийн бөмбөг]] | venue = [[Хөлбөмбөгийн талбай]] | olympic = [[Парисын олимп (1900 он)|1900]] }} [[Файл:La mejor Hinchada de Futbol Argentino.jpg|thumb|Хөлбөмбөгийн хувьд фэнүүдийн гол зорилго нь тоглолтын үеэр багаа урамшуулах явдал юм.]] '''Хөлбөмбөг''' (англи. football гэж foot «хөл» + ball «бөмбөг») - тус бүр талбай дээр арван нэгэн тоглогчтой хоёр баг нэг нэгнийхээ хаалганд гар оролцуулахгүйгээр бөмбөг оруулах зорилготой дэлхийд хамгийн өргөн тархсан [[багийн спорт|багийн]] [[спорт]] юм. Орчин үед тус спорт нь дэлхийн хамгийн түгээмэл болоод байна. <ref>{{cite book |last=Guttman |first=Allen |editor=Eric Dunning, Joseph A. Maguire, Robert E. Pearton |title=The Sports Process: A Comparative and Developmental Approach |origyear=1993 |accessdate=2008-01-26 |publisher=Human Kinetics |location=[[Champaign, Illinois|Champaign]] |isbn=0880116242 |page=129 |chapter=The Diffusion of Sports and the Problem of Cultural Imperialism |chapterurl=http://books.google.com/books?id=tQY5wxQDn5gC&pg=PA129&lpg=PA129&dq=world's+most+popular+team+sport&source=web&ots=6ns3wVUEGV&sig=SZPKYSDMJBrO1uV4mPxNbKyAuJY#PPA129,M1 |quote=the game is complex enough not to be invented independently by many preliterate cultures and yet simple enough to become the world's most popular team sport }}</ref><ref>{{cite book |last=Dunning |first=Eric |authorlink=Eric Dunning |title=Sport Matters: Sociological Studies of Sport, Violence and Civilisation |origyear=1999 |accessdate=2008-01-26 |publisher=[[Routledge]] |location=London |isbn=0415064139 |page=103 |chapter=The development of soccer as a world game |chapterurl=http://books.google.com/books?id=X3lX_LVBaToC&pg=PA105&lpg=PA105&dq=world's+most+popular+team+sport&source=web&ots=ehee9Lr9o1&sig=nyvDhcrPoR8lXhYKE7k4CZYg_qU#PPA103,M1 |quote=During the twentieth century, soccer emerged as the world's most popular team sport }}</ref><ref>{{cite book |author=Frederick O. Mueller, Robert C. Cantu, Steven P. Van Camp |last= |first= |coauthors= |title=Catastrophic Injuries in High School and College Sports |origdate= |origyear=1996 |accessdate=2008-01-26 |publisher=Human Kinetics |location=[[Champaign, Illinois|Champaign]] |isbn=0873226747 |page=57 |chapter=Team Sports |chapterurl=http://books.google.com/books?id=XG6AIHLtyaUC&pg=PA57&lpg=PA57&dq=soccer+most+popular+team+sport&source=web&ots=QzydYB5Am0&sig=w_ouIgmegjytYFfWy7k92guTNfU#PPA57,M1 |quote=Soccer is the most popular sport in the world and is an industry worth over [[US$]]400 billion world wide. 80% of this is generated in Europe, though its popularity is growing in the United States. It has been estimated that there were 22 million soccer players in the world in the early 1980s, and that number is increasing. In the United States soccer is now a major sport at both the high school and college levels }}</ref> Энэ спортод тус бүр 11 хүнтэй 2 баг тэгш өнцөгт хэлбэртэй талбайд бөмбөг ашиглан тоглодог. Тоглоомын зорилго нь чухам энэ бөмбөгийг эсрэг багийнхаа хаалганд оруулах юм. Хөлбөмбөгт зөвхөн [[хаалгач]] л бөмбөгөнд гараараа хүрэх боломжтой байдаг ба бусад нь тоглогчид нь хөлөөрөө бөмбөгийг өшиглөж тоглоно. Мөн агаар дахь бөмбөгтэй толгой, цээжээ ашиглан тоглож болдог. Тоглолтын төгсгөлд хамгийн олон гоол оруулсан баг нь ялсанд тооцогдоно. Хэрвээ тоглолтын төгсгөлд 2 багийн оруулсан бөмбөгийн тоо адилхан бол тэнцсэн гэж үзнэ. Гэхдээ тэмцээнийн төрлөөс хамааран цаг сунгах, [[торгуулийн цохилт|11 метрийн торгуулийн цохилтоор]] ялагчаа тодруулах тохиолдол бий. Орчин үеийн хөлбөмбөгийн дүрмийг анх [[Английн Хөлбөмбөгийн холбоо]] (The Football Association) 1863 онд ''The Laws of the Game'' буюу Тоглолтын дүрмүүд нэртэйгээр гаргасан. Энэ нь одоогийн хөлбөмбөгийн үндсэн дүрэм болж ирсэн байна. Хөлбөмбөгийн хамгийн том тэмцээнүүдийг [[Олон улсын хөлбөмбөгийн холбоо]] буюу FIFA (Fédération Internationale de Football Association) ерөнхийд нь зохион байгуулдаг. Тэдгээрийн хамгийн алдартай нь 4 жилд нэг удаа болдог [[Хөлбөмбөгийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн]] юм. Энэ нь [[зуны олимп|зуны олимпоос]] 2 дахин их үзэгчтэй дэлхийн хамгийн том шоу спорт юм.<ref>{{cite web |url=http://www.fifa.com/en/marketing/newmedia/index/0,3509,10,00.html |archiveurl=http://web.archive.org/web/20061230124633/http://www.fifa.com/en/marketing/newmedia/index/0,3509,10,00.html |archivedate=2006-12-30 |title=2002 FIFA World Cup TV Coverage |publisher=FIFA official website |date=2006-12-05 |accessdate=2008-01-06}} (webarchive)</ref> == Хэв маяг == [[Файл:U20-WorldCup2007-Okotie-Onka_edit2.jpg|thumb|left|200px|Хаалганы ойролцоо цохисон бөмбөгийг хаалгач хааж буй байдал]] Хөлбөмбөгийн багийн хаалгачаас бусад тоглогчид бөмбөгөнд бөмбөгийг гараараа шидэж гарахаас бусад тохиолдолд гараараа хүрэх нь хориотой байдаг. Тоглолтын үед тоглогчид хурдан гүйх, багийнхаа хүнд бөмбөг дамжуулах, хаалга руу цохих зэрэг өөрсдийн ур чадвараа ашиглан эсрэг багийнхаа хаалгачийн хааж буй хаалганд гоол оруулахыг хичээн өрсөлдөнө. Эсрэг багийн тоглогчид нь үүнийг эсэргүүцэн бөмбөгийг өөрсдийн болгохоор хамгаалан тоглоно. Хөлбөмбөгийн тоглолтыг бөмбөг талбайгаас гарах, шүүгч тоглолтыг зогсоох, аль нэг багийн тоглогч ноцтой алдаа гаргах гэсэн 3 тохиолдолд л зогсооно. Мэргэжлийн хөлбөмбөгийн тоглолтод цөөн тооны гоол ордог. Жишээлбэл 2005-2006 оны [[Английн Премьер лиг|Английн хөлбөмбөгийн Премьер лигт]] нэг тоглолтод дунджаар 2.48 гоол орж байжээ. Хөлбөмбөгийн дүрмээр бол хаалгачаас бусад тоглогчдийн тоглох байрлалыг тогтоогоогүй байдаг боловч мэргэжлийн хөлбөмбөгт өөр өөрийн үүрэг бүхий байрлалд тоглодог хөлбөмбөгчид бий болсон байна. Эдгээрийг гоол оруулах үүрэг бүхий довтлогч, төвийн байрлалд тоглож, хамгаалалт довтолгоонд зэрэг оролцдог төвийн тоглогч, өрсөлдөгчдийнхөө гоол оруулахад саад хийн тоглодог хамгаалагч гэсэн үндсэн 3 төрөлд ангилдаг. Эдгээр ангилалууд нь цаашаа нарийвчлан задарч байрлалаар нь жигүүрийн хамгаалагч, төвийн хамгаалагч, цэвэрлэгч, төвийн тоглогч, жигүүрийн тоглогч, довтлох чиглэлийн төвийн тоглогч, хамгаалах чиглэлийн төвийн тоглогч гэх мэтээр ангилагдана. Эдгээр тоглогчдийн тооны харьцаанаас хамааран янз бүрийн комбинацаар тоглох боломжтой болно. Жишээ нь олон тооны довтлогчтой баг хурдан темптэй довтолсон тоглолт үзүүлдэг (гэхдээ хамгаалалт нь суларч эсрэг багийнхандаа гоол алдах магадлал мөн адил ихсэнэ) бол олон хамгаалагчтай багийн тоглолтын темп удаан эсрэг багийнхандаа гоол хийхэд хүндрэлтэй байдаг. Үүнийг хөлбөмбөгт формац буюу байрлал гэж нэрлэдэг. Энэ формацийг гаргах, тактикийг зохиох нь багийн ерөнхий дасгалжуулагч буюу менежерийн үүрэг юм. == Түүх == Түүхийн бүх л үеийн турш хүн төрөлхтөн бөмбөгийг өшиглөн тоглосоор ирсэн. ФИФА-гаар бол шинжлэх ухаанаар батлагдсан хамгийн анхны бөмбөг өшиглөх тоглоомоор МЭӨ 2-3-р зуунд [[Ам|америк]]<nowiki/>д тоглож байжээ. Мөн [[Эртний Ром|Ромын үед]] тоглож байсан Харпастум хэмээх тоглоом нь өнөөгийн хөлбөмбөгийн өвөг дээдэс байж болох талтай. Орчин үеийн хөлбөмбөгийн эхлэл 19-р зуунд [[Англи]]йн сургууль бүрд өөрийн өөрийн дүрмээр тоглогдож байсан бөмбөг өшиглөх тоглоомыг нэгдсэн нэг дүрмэнд оруулснаар тавигджээ. 1863 оны 10 сарын 26-нд Лондоны Квин гудамжны Фриймэйсоны уушын газарт анхны хөлбөмбөгийн холбоо (The Football Association)-ны уулзалт болжээ. 10-12 сарын хооронд уг уушын газар 5 уулзалт хурал болж хамгийн анхны хөлбөмбөгийн дүрмийг гаргасан байна. Гэхдээ сүүлчийн уулзалтан дээр Блекхет болон бусад зарим багийн төлөөлөгч бөмбөгийг гараараа барьж гүйх, ингэж гүйж байхад нь бөмбөгийг хүчээр булааж авч болох гэсэн дүрмийг нь зөвшөөрөөгүйн улмаас энэ холбоог орхин гарчээ. Тэд сүүлд нь 1871 онд Регбигийн хөлбөмбөгийн холбоог үүсгэсэн байна. Дэлхийн хамгийн эртний хөлбөмбөгийн тэмцээн бол FA Cup буюу Английн хөлбөмбөгийн холбооны цомын тэмцээн юм. Энэ тэмцээнийг анх Чарльз Алкок санаачилжээ. Хамгийн анхны олон улсын хөлбөмбөгийн тоглолт 1872 онд Англи Шотландын багуудын хооронд болсон байна. Харин 1904 онд [[Парис]] хотноо ФИФА буюу Олон Улсын Хөлбөмбөгийн Холбоо байгуулагдсан байна. Хөлбөмбөгийн хамрах хүрээ өргөжсөний улмаас 1913 онд Олон улсын хөлбөмбөгийн удирдах зөвлөлийг байгуулжээ. Анхны зөвлөлд энэ холбооны 4 гишүүн улс бүрээс нэг, Их Британы 4 улс (Англи, Шотланд, Уэльс, Ирланд)-аас тус бүр нэг гишүүн оржээ. Өнөөдөр хөлбөмбөгийн холбоо нь [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага]]ас олон гишүүн орнуудтай болж, дэлхийн хамгийн том спортын холбоо гэж тооцогддог. Сая сая чөлөөт цагаараа, эсвэл мэргэжлийн дагуу хөлбөмбөг тоглохоор талбай руу явж байхад олон тэрбум хүмүүс түүнийг сонирхон үздэг болжээ. ФИФА-гаас гаргасан тооцоогоор бол 2001 онд дэлхийн 200 гаруй орны 240 сая хүн байнга хөлбөмбөг тоглодог байна. Хөлбөмбөгийн хялбар дүрэм, янз бүрийн нэмэлт төхөөрөмж шаардлагагүй зэрэг нь хөлбөмбөгийг ингэж өргөн дэлгэр тархахад нөлөөлсөн нь дамжиггүй. Дэлхийн өнцөг булан бүрт хөлбөмбөг нь энгийн нэгэн фен, ямар нэгэн олон нийтийн байгууллага, эсвэл бүр бүхэл бүтэн улс орны урам зориг, утга учир нь болж чадсан. ESPN–ээс [[Кот-д'Ивуар]]т иргэний дайн гарахаас хөлбөмбөгийн баг нь сэргийлсэн гэж үздэг байна. Тэр бүү хэл 1969 онд [[Сальвадор]] болон [[Хондурас]]ын хооронд хөлбөмбөгөөс болж дайн дэгдэж байсан түүхтэй. 1990 оны 3 сард Динамо Загреб, Ред Стар Белград багийн тоглолт нь 1990-өөд оны Югославийн дайны эхлэлийг тавьсан гэж үздэг. "Хөлбөмбөгийн дайн" гэж Сальвадор, Хондурас хоёр улсын хооронд 1969 оны 7 дугаар сарын 14-20-ний өдрүүдэд болсон дайныг хэлдэг. Хилийн зурвасын маргаан, худалдааны тэгш бус харилцаа зэрэг маргаантай байсан хоёр улсын хөлбөмбөгийн шигшээ багууд тоглож Гондурасын баг Сальвадорын багт хожигдож уг 6 хоногийн дайн дэгдсэн ажээ. == Дүрэм == Хөлбөмбөгийн албан ёсны дүрмээр бол баг хамгийн ихдээ 11, багадаа 7 хүнтэй байдаг. Тэдний нэг нь заавал хаалгач байх ёстой. Хаалгач нь бөмбөгөнд зөвхөн өөрийн багийн хаалганы өмнө байх торгуулийн бүсэд л гараараа хүрэх эрхтэй байна. Дээр дурдсанаар бусад тоглогчид бөмбөгөнд зөвхөн хөлөөрөө хүрэх эрхтэй ба хаана тоглох нь хамаагүй байдаг. Тоглогчид адил өнгөтэй шорт, фудволка өмснө.Харин оймс, гутал,хөлийн хамгаалалтыг нь өөр өөр компани хийсэн байж болно. Бусад тоглогчидоо гэмтэл учруулах тоглолтыг болон хувцас хэрэглэл өмсөхийг хатуу хориглодог. Хаалгачийн хувьд багийн бусад тоглогчидоосоо илт ялгарахуйц хувцас өмсөх ёстой байдаг. Хамгийн өрсөлдөөнтэй тоглолт бүхий лигүүд, олон улсын тэмцээнд зөвшөөрөгдөх сэлгээний тоо нь 3 байдаг. Сэлгээ хийх үндсэн шалтгаан нь гэмтэх, ядрах, үр ашиггүй болох, тактикийн, заримдаа цаг гүйлгэх зэрэг юм. Стандарт олон улсын насанд хүрэгчлийн тоглолтод сэлгээгээр тоглолтоос гарсан тоглогч тэр тоглолтод буцаж орох боломжгүй байдаг. Тоглолтыг шүүгч зохион байгуулж явуулах ба түүний ямар ч шийдвэр эцсийнх байна. Тэр зөвхөн хөлбөмбөгийн холбооны өмнө л хариуцлага хүлээнэ. Ихэнхдээ ерөнхий шүүгч нь хоёр туслахтай байдаг. Зарим том тэмцээнүүд дээр 4 хүртэл тооны туслах дасгалжуулагчтай байдаг, мөн 2017 оны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд анх удаа камерын шүүгч буюу бичлэгийн шүүгчийг ашигласан байна.Олон улсын хөлбөмбөгийн дүрмээр бол талбайн өргөний хэмжээ нь 64-75 метр, урт нь 110-120 метр байдаг. Энэ талбайн хоёр талд тэгш өнцөгт хэлбэртэй хоёр хаалга байна. Хаалганы өргөн нь 7.3 метр, өндөр нь 2.44 метр байна. Хаалгыг торлосон байх ёстой гэж хөлбөмбөгийн дүрмэнд заагаагүй байдаг. Хаалганы өмнө 16.5 метр хэмжээтэй торгуулийн бүс байна.Стандарт тоглолт нь тус бүрдээ 45 минут бүхий 2 үе тоглогдоно. Тоглолтын үеэр тоглолтын цаг зогсолтгүй үргэлжилнэ. Шүүгч алдагдсан цагийг нөхөж цаг сунгах эрхтэй байна. Мөн шүүгч тоглолт дууссаныг зарлаж шүгэл үлээснээр тоглолт дуусна.Тоглолт тэнцээгээр дууссан үед шигшээ тоглолт бол тус бүр 15 минут бүхий 2 үе сунгаж тоглоно. Ингэж тоглоод ч тэнцэж байвал торгуулийн 5,5 цохилтыг хоёр баг ээлжлэн хийж хэн олон бөмбөг оруулсан нь хожино.Тоглогч хөлбөмбөгийн дүрмээр хориглогдсон бөмбөгөнд гараар хүрэх, өрсөлдөгчөө түлхэх, унагаах гэх мэт үйлдэл хийх бүрд торгууль тооцно. Алдаа хийсэн байрлалаас нь хамааран шууд чөлөөт цохилт, шууд бус чөлөөд цохилт, торгуулийн цохилт зэргийг онооно. Мөн шүүгч нь алдаа хийсэн тоглогчид сануулах шар карт, тоглолтоос гаргах улаан карт өгөх эрхтэй байна. Хэрвээ тоглогч нэг тоглолтод хоёрдох шар картаа авбал түүнийг улаан карт авсан гэж тооцно. Шүүгч нь мөн тоглолтод оролцоогүй байгаа боловч бүдүүлэг алдаа гаргасан багийн бусад тоглогч, багийн дасгалжуулагч нарт карт өгөх эрхтэй байдаг.Мөн шүүгч өөрийн үзэмжээр нөгөө баг нь алдаа хийсэн ч гэсэн хэрвээ бөмбөг ашигтай байрлалд байвал тоглолтыг үргэлжлүүлэхээр зааж болно. Хөлбөмбөгийн хамгийн нарийн дүрэм бол offside буюу отон тоглолтын дүрэм юм. Энэ дүрэм нь багийн довтлон тоглогчийн эсрэг багийнхаа хаалганы хажууд бөмбөг хүлээгээд зогсохоос сэргийлдэг. == Монгол дахь хөлбөмбөг. == '''Монголын хөлбөмбөгийн холбоо''' ([[Товчлол|товч.]] '''МХБХ''', [[Англи хэл|англ.]] ''Mongolian Football Federation'')– [[Монгол улс|Монгол улсад]] [[Хөлбөмбөг|хөлбөмбөгийн]] спортыг хөгжүүлэх, сурталчлан дэлгэрүүлэх үндсэн зорилго бүхий олон нийтийн байгууллага. Монголын хөлбөмбөгийн хөгжлийн бодлого төлөвлөгөөг боловсруулах, үндэсний хэмжээнд хөлбөмбөгийн төрөл бүрийн тэмцээн зохион байгуулж явуулах, улсын шигшээ багийг бүрдүүлэх, бэлтгэл сургуулилтыг нь хангах, материаллаг бааз бүрдүүлэх, сургалт зохион байгуулах, клубүүдийг дэмжих зэрэг олон талт үйл ажиллагаа эрхэлдэг. Анх [[1959 он|1959 оны]] 10 дугаар сарын нэгэнд үүсгэн байгуулагдсан. Улмаар [[1997 он|1997 онд]] шинээр зохион байгуулагдсан бөгөөд мөн ондоо Азийн хөлбөмбөгийн холбоо (AFF), [[1998 он|1998 онд]] [[Олон улсын хөлбөмбөгийн холбоо|Олон улсын хөлбөмбөгийн холбоонд]] (FIFA) гишүүнээр элсчээ. Мөн Зүүн Азийн хөлбөмбөгийн холбоонд (EAFF) [[2002 он|2002 онд]] элссэн. [[2016 он|2016 оны]] долдугаар сарын 14-ний байдлаарх ОУХБХ-ны чансаагаар Монголын хөлбөмбөгийн холбоо 202 дугаарт байна. ОУХБХ-нд элссэнээс хойших дундаж чансаа нь 186 (2016 оны байдлаар). 1959 онд МХБХ байгуулагдахад анхны даргаар нь хөлбөмбөгийн ууган тамирчин, багш-дасгалжуулагч Н.Лувсандорж томилогджээ. Тэрбээр ЗХУ-аас уригдан ирсэн багш П.Севастьяновын хамтаар анхны шигшээ багийг байгуулалцаж, Монгол дахь хөлбөмбөгийн хөгжилд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан төдийгүй [[бокс]] зэрэг бусад олон спортын тулгын чулууг тавихад идэвхийлэн зүтгэсэн хүн юм. == Цахим холбоос == * [http://www.fifa.com/ Federation Internationale de Football Association (FIFA)] * [http://www.fifa.com/worldfootball/lawsofthegame.html Тоглоомын дүрмүүд, The Current Laws of the Game (LOTG)] * [http://www.rsssf.com/ Rec.Sport.Soccer статистикийн сан (RSSSF)] {{Commons|Football (Soccer)|Хөлбөмбөг}} == Эшлэл == <references /> [[Ангилал:Хөлбөмбөг| ]] [[Ангилал:Багийн спортын төрөл]] [[Ангилал:Олимпын спортын төрөл]] adbd28k5y132aridghs4qawl77mv5as Дамдины Сүхбаатар 0 7278 709865 698244 2022-08-28T04:43:32Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Ялгах|хүнийг|бусад [[Сүхбаатар]]аас}} {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн |нэр = Дамдины Сүхбаатар |төрсөн = {{birth date|1893|2|2}} |нас барсан = {{death date and age|1922|2|20|1893|2|2}}<ref name="мттт">[https://mongoltoli.mn/history/h/627 Монголын түүхийн тайлбар толь]</ref> |зураг = [[Зураг:Sukhe-bator.jpg|center|300px|]] |тайлбар = 1920-1922 оны үеийн зураг |төрсөн_газар = [[Зураг:Flag of China (1889–1912).svg|border|22px]] [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин гүрэн]], Ар монгол [[Их хүрээ]] |нас барсан_газар = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]], [[Нийслэл хүрээ]] |эх орон = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] | салбар = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улсын арми]]<br />[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Ардын журамт цэрэг]] |албан он жилүүд = 1911–1922 он |цол = [[БНМАУ-ын баатар цол|Улсын баатар]] |албан тушаал = [[Ардын түр засгийн газар|Ардын журамт цэргийн Бүх цэргийн жанжин]], [[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Цэргийн яам]]ны сайд |тулалдаанууд = [[1918 оны байлдаан]], <br />[[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан|Хиагтыг чөлөөлөх байлдаан]], <br />[[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь|Нийслэл хүрээг чөлөөлсөн нь]] | шагналууд = «Монгол Улсын баатар»<br />[[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ын [[:ru:Орден Красного Знамени|«Улаан тугийн одон»]] <br /> бусад | бусад_үйл = | гарын_үсэг = }} '''Дамдины Сүхбаатар''' (* [[1893 он]]ы [[2 сарын 2]]; † [[1923 он]]ы [[2 сарын 20]]) нь [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|Монголын ардын нам, Төрийг]] үүсгэн байгуулагчдын нэг, Төрийн зүтгэлтэн, БНМАУ-ын цэргийн яамны сайд, бүх цэргийн жанжин байсан хүн юм. Олон түмнээ гоймон баатар хэмээн алдаршсан. Тэрбээр өнөөгийн [[Улаанбаатар]]<ref name="мттт"/> хот буюу тухайн үеийн Амгаланбаатар хотод харц ядуу ард Дамдины хүү болон мэндэлжээ. == Товч намтар == * 1893.02.02-нд ядуу ард Дамдины гэр бүлд төрсөн. 14 настайдаа бичиг үсэг суржээ. * 1911 онд цэргийн албанд орж, пулемёт сумангийн даргаар ажилласан. * 1918 онд эх орноо гадны түрэмгийлэлээс чөлөөлөх дайнд оролцож баатар цолоор шагнагдав. * 1919 оны Ардын хувьсгалын удирдагчдын нэг, оросын хувьсгалчидтай холбоо тогтооход онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. * 1921.03.01-нд [[МАН]]-ын анхдугаар их хуралд төлөөлөгчөөр оролцжээ. * 1921.11 сард [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]]-д очиж хоёр улсын хоорондох найрамдлын гэрээнд гарын үсэг зурж, Зөвлөлтийн удирдагч Владимир Ильич Ленинтэй уулзав. * 1922.07 сард Цэргийн яамны сайд, Бүх Цэргийн жанжнаар томилогдсон. * 1923.02.20-нд 30-н настайдаа таалал төгссөн. (Хорлогдож нас барсан гэж үздэг). == Бага залуу нас == [[МАН]], ардын засаг төрийг үүсгэн байгуулагчдын нэг, цэргийн жанжин, монголын ард түмний гарамгай хүү Дамдины Сүхбаатар ''1893 оны 2-р сарын 2-нд тэр үеийн Маймаа (одоогийн Амгаланбаатар) хотноо ядуу ард Дамдины гэрт'' төржээ. Д.Сүхбаатар багадаа харц ардын хүнд бэрх амьдралыг биеэр туулан, бусдад зарагдаж зах дээрээс мах үүрэх, мод түлээ зөөх, улаа нэхэх зэрэг ажил хийж ар гэрийнхээ ядуу амь зуулганд тусалдаг байв. Д.Сүхбаатарын балчир ахуйд ард олны хүүхдийг сурган хүмүүжүүлэх улсын сургууль байсангүй. Иймээс Д.Сүхбаатар бага насандаа сургуульд сурч чадсангүй. Харин эцэг нь хүүгээ эрдэм номтой хүн болгохыг хичээж 1907 онд гүн С. Жамъянд шавь оруулан [[монгол бичиг]], тоо заалгаж байв. Д.Сүхбаатар 19 настайдаа 1912 онд Богд хаант Монгол улсын цэргийн албанд дайчлагдан Хужирбулангийн цэргийн дарга нар бэлтгэх сургуульд амжилттай суралцаж '''пулемёт бууны сумангийн жагсаалын дарга''' болжээ. Д. Сүхбаатарт орчин үеийн цэргийн тактикаар хэрхэн байлдах, пулемёт буугаар хэрхэн буудах зэрэг цэргийн эрдмийг тэр үед Хужирбулангийн цэргийн сургуульд сургагч багшаар ажиллаж байсан хаант Орос улсын цэргийн офицер, монголчуудын дунд "сахалт" хэмээн алдаршсан Васильев гэдэг хүн сайтар зааж сургасан ажээ. Энэ үеэр Д.Сүхбаатар Их хүрээний ядуу ард '''Нэмэндэйн охин Янжмаатай айл гэр''' болжээ. Д. Сүхбаатар цэрэг эрстэй итгэмжит сайн нөхрийн ёсоор харилцаж, цэргийн эрдэм эзэмшихэд нь туслахыг туйлаа эрхэмлэдэг байлаа. Иймээс цэргүүд Д.Сүхбаатарыг чин сэтгэлээс хүндэлдэг байснаар үл барам түүний удирдлагаар тэмцэлд эрслэн босч байв. Тухайлбал 1914 оны зун Хужирбулангийн цэргүүд хоолонд ялзарсан мах өгсний эсрэг шаардлага тавьж, эсэргүүцэн тэмцээд дийлж байжээ. Д. Сүхбаатар Богд хаант Монгол улсын цэргийн албанд зүтгэж байхдаа улс орныхоо тусгаар тогтнолыг харийн дайснаас хамгаалсан тулалдаанд хэдэнтээ оролцож гарамгай гавьяа байгуулж явжээ. == Нийгмийн бүтээн байгуулалт == [[Зураг:YanjmaaAndSukhbaatar.jpg|thumb|200px|Д.Сүхбаатар түүний гэргий [[Сүхбаатарын Янжмаа|Янжмаа]] 1923 он]] Д.Сүхбаатар олон хошуу нутгаас дайчлагдан ирсэн ядуу залуусын хамт цэргийн алба хааж байхдаа гадаадын булаан эзлэгчдийн дарлал доромжлолыг үл зөвшөөрч, тэрхүү зовлон зүдгүүрээс улс орноо хэрхэн ангижруулах арга замыг сүвэгчлэн эрэх болжээ. Д. Сүхбаатарын үзэл бодолд нийслэл Хүрээнд ажиллаж байсан монголын тэргүүний сэхээтэн Данзан, Бодоо болон нийслэл Хүрээний орос хэвлэлийн газар ажиллаж байсан М. И. Кучеренко, Я. В. Гембаржевский нарын зэрэг оросын хувьсгалчид их нөлөө үзүүлж тэдэнтэй нягт холбоо тогтоон ажиллах болжээ. Д.Сүхбаатар 1918 оноос эхлэн Нийслэл хүрээний Монгол хэвлэлийн хороонд үсэг өрөгчөөр ажилснаар тус орны гадаад дотоод байдал, засаг төрийн бодлоготой нэлээд тодорхой танилцах бололцоотой болжээ. Орос оронд болсон октябрийн хувьсгалын үзэл санаагаар зоригжсон ард ангийн тэргүүний хүмүүс улс орныхоо тусгаар тогтнолыг хятадын түрэмгийлэн эзлэгчдээс хамгаалахын тулд өөрсдийн хүчийг хамтатган, нэгэн байгууллагад нэгдэхийн чухлыг ойлгож зорилго нэгт хань нөхдөө эрэлхийлж байжээ. 1919 оны 7-р сард нийслэл Хүрээг хятадын гамин цэрэг түрэмгийлэн эзэлж Богд хаант монгол төрийг устгаж монгол цэргийн зэвсгийг хурааж Богд хааныг гэрийн хорионд оруулж улс орны байдал хүнд хэцүү болов. Тэр үеийн монголын төрийн зүтгэлтнүүд, лам хувраг, ард иргэд хятадын гамин цэргийн түрэмгийлэлд ихэд дургуйцэж тусгаар тогтносон Монгол улсаа дахин сэргээх арга замыг эрэлхийлж байв. Үүний илрэл нь Нийслэл хүрээнд Бодоо, Данзан нарын анх байгуулсан Хүрээний ба Консулын гэсэн эх оронч хоёр нууц бүлэг үүссэн явдал байв. Д. Сүхбаатар эх оронч нууц бүлгийг санаачлан байгуулагчдын нэг байв. 1920 оны 6 дугаар сарын 25-нд хоёр бүлгийн хамтарсан хурал болж, тус хоёр бүлгийг нэг байгууллага болгон нэгтгэж “Монгол Ардын Нам” гэж нэрлэхээр тогтжээ. Энэ хурал дээр нөхөр Д. Сүхбаатар хэлэхдээ: {{Эшлэл|Манай намын нөхөд эв санаа нэгтэй, сахилга бат сайтай, нийтийн төлөө үнэнчээр зүтгэхдээ амь бие үл хайхрах, өөрсдийн нууцыг бусдад задруулахгүй гэж нэг намд багтсан нэгэн тангаргатан болох бидэнд хатуугаар сахиж явах нэг тангараг заавал байх хэрэгтэй |Autor = Д. Сүхбаатар |Quelle = Намын бүлгүүдийн хамтарсан хуралд хэлсэн үг}} гэжээ. Тэрхүү тангараг нь тус эх оронч байгууллагын дагаж мөрдөх мөрийн хөтөлбөр “Намын хүмүүсийн дагаж явах тангаргийн бичиг” байсан юм. Нууц хоёр бүлгийн дотор янз бүрийн үзэл санаатай хүмүүс оролцсон учир тэд ард түмний тэмцлийн зорилгыг өөр өөрөөр ойлгож байв. Нууц бүлгийн хамгийн гол зорилго бол эх орноо хятадын түрэмгийлэгчдээс чөлөөлөх явдал байлаа. [[Файл:SukhbaatarSquare.jpg|thumb|right|Түүний нэрээр нэрлэгдсэн [[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар аймгийн]] [[Баруун-Урт|Баруун-Урт хот]] дахь Сүхбаатарын талбай]] 1920 оны хавар Д.Сүхбаатар хэдийгээр эцэг нь хүнд өвчтэй байсан боловч арга буюу орхин гэр орноо зарж хөл залгах унаа бэлдээд ард түмний их хэргийн төлөө Зөвлөлт Орос улсын зүг зорьжээ. Ийнхүү явахынхаа өмнө тэмцэл, үйл ажиллагааныхаа гол шугамыг тодорхойлж өөрийн эцэгт {{Эшлэл|Миний бие, амь биеийг хайрлахгүй ард түмний эрх чөлөөг мандуулах үйл хэрэгт оролцон зүтгэхээр шийдвэрлэсэн |Autor = Д. Сүхбаатар}} гэж хэлж байв. Хятадын гамин цэргүүд монгол-оросын хилийг чандлан сэргийлж байснаас болж Д. Сүхбаатар энэ удаа хил нэвтэрч амжаагүй бөгөөд харин 1920 оны зун хоёр дахь удаагийн явалтаар зорилгоо биелүүлж чадсан юм. Тэд Эрхүү хотноо Коминтерний Дорно Дахины нарийн бичгийн дарга нарын газрын удирдах ажилтан нартай удаа дараа учирч Монгол Ардын Намын нэрийн өмнөөс Зөвлөлт орос улсын засгийн газарт хандан тусламж гуйх тухай бичиг үйлдэж түүндээ хувьсгалт байгууллагаас нэн даруй гүйцэтгэх чухал асуудлыг тодорхойлон бичжээ. Зөвлөлт Орос улсад очсон ардын намын Данзан, Лосол, Чагдаржав нар Омскоор дамжин Москва хот орж тэнд Зөвлөлт Оросын ГЯЯ-ны сайд Чичеринтэй уулзжээ. Харин Д. Сүхбаатар, Х. Чойбалсан нар бэлтгэл ажлаа хангах зорилгоор Эрхүү хотод үлджээ. Ардын намынхан Орос улсад очоод улс орноо хятадын цэргээс чөлөөлөхийн тулд зэвсэг гуйж оронд нь зөвлөлт засгийг улс орондоо тогтоох тохиролцоо хийсэн гэдэг. Гэвч сүүлдээ зөвхөн зэвсэг гуйх бус, улаан орос цэрэг гуйх болсон нь тусгаар тогтнолооо дөнгөж олоод байсан Богд хаант Монгол улсын хувьд тусгаар тогтнолоо алдах аюул болно гэдгийн тэр үед хэн ч яахин мэдэх билээ. 1921 оны 2-р сарын 24-ний өдөр хаант Орос цэргийн жанжин, азийн морин дивизийн командлагч, хошууч генерал Барон Унгерн Штернберг гамин цэргээс монголыг чөлөөлөх зорилгоор дүн өвлийн хүйтэн цагт нийслэл Хүрээ рүү довтолж, арван мянган хятад цэргийн эсрэг мянга хүрэхгүй цөөн цэрэгтэйгээр зоригтой тулалдаж Богд хааныг гамин цэргийн гэрийн хорионоос чөлөөлж нийслэл Хүрээг гамин цэргээс чөлөөлөв. Богд хааныг дахин хаан ширээнд залж Монгол улс дахин тусгаар тогтнолоо сэргээв. Богд хаан монголын тусгаар тогтнолыг дахин сэргээсэн гавьяатай Барон Унгернд Улсыг мандуулагч их баатар цол олгов. Барон Унгерн удалгүй өмнө зүг довтолж Чойрт байрлаж байсан гамин цэргийг ялж 1921 оны дөрөвдүгээр сар гэхэд монголын нутгийг хятадын гамин цэргээс бүрэн чөлөөлөв. Харин нийслэл Хүрээнээс Барон Унгерний цэрэгт ялагдаж зугтаасан гамин цэрэг Оросын нутгаар дамжиж зугтаахаар хойд зүгт явж Хиагт хотод бүгсэн байлаа. Энэ үед Д. Сүхбаатар монголын дотоод дахь бодит байдлыг мэдэж, ард түмнийг дарлал зовлонгоос бүрэн ангижруулах их хэргийг эхлэх цаг нэгэнт болсон гэж үзээд намын анхдугаар их хурлыг яаралтай хуралдуулж, монголын ард түмний хувьсгалт тэмцлийг зохион байгуулж удирдах улс төрийн дайчин байгууллага МАХН-ыг жинхэнэ ёсоор байгуулах бүх бэлтгэл ажлыг шууд гардан удирдсан юм. Үүний хамт намын бодлогыг олон түмэнд таниулах, ухуулах хуудас болон намын анхны дайчин хэвлэл “Монголын үнэн” сониныг хилийн чандад хэвлүүлэн монгол нутагт нууцаар нэвтрүүлэх, партизан цэрэг элсүүлэх зэрэг асар их ажлыг зохион байгуулж байв. 1921 оны 2-р сарын есөнд болсон хувьсгалчдын зөвлөлгөөнөөр ардын журамт цэргийг байгуулах ажлыг түргэтгэх, зэвсэгт тэмцэлд идэвхтэй бэлтгэх зорилгын үүднээс Д. Сүхбаатарыг журамт цэргийн жанжнаар томилсон байна. 1921 оны 3-р сарын 1-3 ны өдөр хуралдсан Монгол Ардын Намын анхдугаар их хурал Монгол орны улс төрийн байдлын тухай хэлэлцэж, намын Хөтөлбөрийг батлан бүх ард түмний зэвсэгт бослогыг бэлтгэн явуулах, Ардын журамт цэргийн штаб байгуулах, Монгол Ардын Намын Төв Хороог сонгон нам байгуулах тухай асуудал хэлэлцжээ. Их хурал Ардын журамт цэргийн жанжинаар Д. Сүхбаатарыг томилсон юм. 1921 оны 3-р сарын 13-нд Дээд Шивээ хотноо “Монгол Ардын засгийн хэргийг бүгд түр захиран шийтгэх газар” гэдэг нэртэйгээр Монгол Ардын Түр засгийн газрыг МАН-ын удирдлагаар байгуулсан байна. Түүний бүрэлдхүүнд Д. Сүхбаатар оржээ.1921 оны 3-р сарын 18-ны шөнө Хиагт хотноо бүгж байсан гамин цэргийн гол хүчийг бут цохиж Хиагт хотыг гамин цэргээс чөлөөлж ард түмний зэвсэгт бослогын том ялалт, ардын хувьсгалын эхлэлт болжээ. Монголд ийнхүү хоёр засгийн газар байгуулагдав. Нэг нь саяхан дахин сэргээн байгуулагдсан хууль ёсны Богд хаант Монгол улсын Засгийн газар, нөгөө нь Дээд Шивээ хотноо байгуулагдсан Монгол Ардын Түр засгийн газар байлаа. Хиагтыг хятадын гамин цэргээс чөлөөлөх тэмцэлд Д. Сүхбаатарын зохион байгуулах ур чадвар улам тодорч чин зоригт авьяаслаг жанжин болохоо илтгэн харуулсан юм. Д. Сүхбаатараар удирдуулсан ардын журамт цэрэг болон Нейман, Шетинкинаар удирдуулсан улаан армийн олон мянган орос цэргүүд 1921 оны 7-р сарын 6-нд Нийслэл Хүрээнд орж ирэв. 1921 оны 7-р сарын 8-ны өдөр МАН-ын төв хорооны өргөтгөсөн хурал болж хууль ёсны Богд хаант монгол төрийг халж, засгийн бүх эрхийг Ардын түр засгийн газарт шилжүүлэхээр шийдвэрлэжээ. 1921 оны 8-р сарын 10-нд Богд хаант Монгол улсын засгийн газрыг татан буулгаж, Ардын түр засгийн газрыг өргөтгөн Ардын байнгын засгийн газар болгон байгуулж Ардын засгийн анхны Ерөнхий сайдаар Бодоог томилж, Д. Сүхбаатарыг Ардын засгийн газрын Цэргийн яамны тэргүүн сайд бөгөөд Бүх цэргийн жанжнаар томилжээ. [[Файл:5 Tögrög - recto 1941.png|250px|thumb|1941 оноос Монгол улсын 5 төгрөгний тэмдэглэл. Баруун талд Сүхбаатарын гэрэл зураг байна]] 1921 оны 8-р сарын 11-нд тусгаар тогтносон Монгол улсыг байгуулсан тухай түмэнд тунхаглан зарлажээ. 1921 оны 11-р сард байгуулагдсан Монгол Зөвлөлтийн ард түмний найрамдлын хэлэлцээр бол их бага үндэстний хооронд жинхэнэ тэгш эрх, бие биеэ хүндэтгэх, харилцан туслах зарчмын үндсэн дээр байгуулагдсан олон улсын ач холбогдол бүхий түүхэн бичиг баримт мөн юм. Гэвч цаашид дөнгөж байгуулагдсан Ардын нам засаг Коминтерний тулгалтад орж хүнд хэцүү байдалд орж байлаа. Удалгүй Коминтерний шахалтаар ардын засгийн ерөнхий сайд, бусад сайд нар төдийгүй хуучин Богд хаант төрийн зүтгэлтнүүд, лам хутагт хувилгаад нарыг ямар ч үндэслэлгүй цаазаар авах хорт ажиллагаа эхэлсэн юм. Ардын засгийн анхны ерөнхий сайд Бодоо улс орноо Англи, Япон улсын адил хэмжээт эрхт хаант засаглалтай Үндсэн хуульт улс байгуулах төлөвлөгөөтэй байсан боловч 1922 онд амь насаа алдсан юм. Гэвч эцэстээ Монгол улс Коминтерний заавраар зөвлөлтийн загвараар байгуулсан улс болох нь тодорхой болсон юм. 1922 онд Цэргийн жанжин Д. Сүхбаатарын тушаалаар Монгол улсын Ерөнхий сайд байсан Д. Бодоо, Чагдаржав болон Богд хаант төрд зүтгэж байсан бусад 15 түшмэдийг Шар хаданд цаазлан хороожээ. Д. Сүхбаатар 1923 онд үл мэдэгдэх шалтгаанаар нас баржээ. 1924 онд Ардын намын анхны дарга, Сангийн сайд Солийн Данзан цаазаар авхуулжээ.Энэ бүх хорт ажиллагааны цаана Коминтерний төлөөлөгч Элбэдорж Ринчино байсан хэмээн түүхчид үздэг. == Нас барсан нь == Монгол Ардын Нам төрийг үндэслэн байгуулагчдын нэг, улсын баатар, цэргийн жанжин Д.Сүхбаатар ийнхүү нам ард түмнийхээ үйл хэрэгт зүтгэхийн үлгэрийг үзүүлж Ардын хувьсгалын ололтыг хамгаалан тэмцсээр 1923 оны 2-р сарын 20-нд таалал төгсчээ. Энэ цаг үе их ээдрээтэй хүнд хэцүү цаг үе байлаа. Ардын хувьсгал ялаад дөнгөж ганц жилийн дараа 1922 онд Монгол улсын Ерөнхий сайд Д. Бодоо болон Чагдаржав, Да лам Пунцагдорж нарыг ямар ч үндэслэлгүй, ямар ч шүүхгүйгээр шууд буудан хороов. Дараа нь ардын засгийн сайд, ардын намын анхны дарга С.Данзанг ямар ч үндэслэлгүй буруутган цаазаар авав. Түүхчид Д.Сүхбаатарын нас барсан шалтгааныг хоёр янзаар тайлбарладаг. Нэг таамаглал нь Хүрээнд байрлаж байсан оросын улаан цэргүүд нийслэл Хүрээнд хүн алж хүрээ талж, хүчирхийлэл үйлдэж байсан тул Д. Сүхбаатар Монголд орж ирсэн оросын улаан цэргийн тоог 500 болтол нь цөөрүүлэх санал гаргасан нь оросын улаан комиссаруудын дургүйг хүргэж тэд Сүхбаатарт эм хэмээн хортой үрэл өгч хөнөөсөн гэдэг таамаг байдаг. Нөгөө таамаглал нь ханиад хүрч, хатгаа аваад хүндэрсний улмаас нас барсан гэж үздэг. Аль ч таамаг нь албан ёсоор батлагдаагүй бөгөөд Монголын зарим уран сайхны кинонууд дээр хорлогдож нас барж буйгаар дүрслэн гардаг. Тэрхүү социализмын нэг үзэл суртал ноёрхсон цаг үеийн кинонууд дээр Богд гэгээнтэн нэгэн ламаар дамжуулан Сүхбаатарт эм гээд хортой үрэл өгч хөнөөсөн гэдэг нь огт худал гүтгэлэг юм. Богд гэгээн Сүхбаатар хоёр эртнээс Хужир булангийн сургууль төгсч Богд хаант Монгол төрийн цэргийн бага дарга байх цагаас нь эхлэн найрсаг дотно харилцаатай байсан гэдэг. Д. Сүхбаатар насан эцэслэхийнхээ өмнө {{Эшлэл|Эрхэм нөхөд та бүхэн одоогийн явуулан буй намын бодлого ба засгийн хэрэг явдлыг уг зорилгод нийлүүлж, ард түмний эрх чөлөөг мандуулж, аливаа дотоод, гадаадын эзэрхэг харгисуудын гар савраас ангижруулан ард түмнийг асран хамгаалах гэгээн замыг удирдан жолоодохыг эрхэмлэ! Миний бие алтан амийг алдавч ариун санаат нөхөд минь залгамжилж, элдэвт хичээн зүтгэж ардын төрийг мандуул! |Autor = Д. Сүхбаатар |Quelle = гэрээслэл}} хэмээн гэрээсэлжээ. Улаантнууд түүнийг нас барснаас хойш элдэв худал домог зохиож, нам төрийг үндэслэгч суут ард түмний удирдагч байсан мэтээр хэт дөвийлгөж байсан. Сүх жанжин хэзээ ч коммунист байгаагүй.Тэр туурга тусгаар Монгол улсынхаа төлөө зүтгэсэн эрэлхэг зоригтой цэргийн жанжин байсан. == Шигтгээ == 1922 онд Сэцэн хан аймгийн Ёст бэйс Доржжавын хошууны бүх хүний нэр, овог, нас, өрх ам, малын тоог тодорхойлсон бүртгэлээс... Сайд жанжин Сүхбаатар, ургийн овог Хайс, нас 28. Өрх 3. Лам Дэндэв нас 33, хар Эрэнчин нас 31 /зарим номонд Аранжин гэж ташаарсан нь буй/, хөвгүүн Төмөр нас 3, эх Ханджав нас 62, ноёхон Янжин нас 30, эм Мандал нас 35, хүүхэн Долгор нас 21, Оюун 6 настай, ам 9. Адуу 11, үхэр 10, хонь 10 гэж бүртгэгдсэн байна. == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Сүхбаатар (кино)]]. Уран сайхны кино * [[Мандах нарны туяа]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино == Түүнчлэн үзэх == * [[Ардын хувьсгал]] * [[Монгол Ардын Нам]] * [[Анхны долоо]] == Гадаад орнууд дахь дурсгал == === ОХУ-д: === * Сүхбаатарын нэрээр : ЗХУ-ын Эх орны дайны үед 112 дугаар Улаан тугийн одонт танкийн бригадын "Хувьсгалт Монгол" /Революционная Монголия/ танкийн цувааны Т-34 , сүүлд Владимир хотод байралдаг ОХУ-ын Зэвсэгт хүчний — ''44 дүгээр Бердичевын гвардийн танкийн хороо.'' * Москва хотын «Метрополь» зочид буудлын хананд Д.Сүхбаатарт зориулсан дурсгалын самбар байдаг. * Хиагт хотод Сүхбаатарын гэр музей байдаг. * '''''Д.Сүхбаатарын нэрээр дараах хотуудын гудамжийг нэрлэсэн байна''''': ** Барнаул хот ** Эрхүү хот ** Курган хот ** Эрхүү мужийн Ново-Ленино хот ** Улан-Үд хот ** Новоя-Курба хот /Буриадын Заиграевский дүүрэг/ ** Элстэй хот === Киргиз Улс: === * Бишкек хот === Казахстан Улс: === * Алмата хот * Тараз хот * Шымкент хот == Эшлэл == {{reflist}} == Цахим холбоос == {{commons|1=Category:Damdin Sükhbaatar|2=Дамдины Сүхбаатар}} {{Хөтлөгч мөр БНМАУ-ын Батлан Хамгаалахын сайд}} {{DEFAULTSORT:Сүхбаатар, Дамдины}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:БНМАУ-ын батлан хамгаалахын сайд]] [[Ангилал:Монголын улс төрч]] [[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний хүн]] [[Ангилал:Монгол Ардын Намын гишүүн]] [[Ангилал:БНМАУ-ын баатар]] [[Ангилал:Ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Монголын жанжин]] [[Ангилал:Хувьсгалч]] [[Ангилал:XX зууны манлай]] [[Ангилал:Төрийн эсвэл засгийн газрын тэргүүний гэр бүлийн хүн]] [[Ангилал:ЗХУ-ын Улаан тугийн одон шагналтан]] [[Ангилал:Улаанбаатарын хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1893 онд төрсөн]] [[Ангилал:1923 онд өнгөрсөн]] 9driik3mhys70jnrnyjjqgxulqxpgez Балингийн Цэрэндорж 0 7656 709895 709316 2022-08-28T07:58:04Z 103.173.255.162 /* Түүхэн баримт */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс албан тушаалтан |name = Балингийн Цэрэндорж |image = Balingiin Tserendorj.jpg |office = {{MNG-1921}}ын дөрөв дэх<br/>[[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|Ерөнхий сайд]] |Khaan = [[Богд хаан]] |term_start = 1923 он |term_end = 1928 он |predecessor = [[Содномын Дамдинбазар]] |successor = [[Анандын Амар]] |birth_date = 1868 |birth_place = [[Өндөрхаан]], [[Хэнтий аймаг|Хэнтий аймгийн]] [[Хэрлэн сум]] |death_date = 1928 оны 2 сарын 13 |death_place = [[Улаанбаатар]] |party = [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]] |alma_mater = |website = }} '''Балингийн Цэрэндорж''' ([[1868]] оны [[5 сарын 2]] - [[1928]] оны [[2 сарын 13]]) нь [[Монгол Улс]]ын зургаа дахь ерөнхий сайд байв. Хичээнгүй сайд хэмээх Балингийн Цэрэндорж 1868 онд төржээ. Багаасаа гэрийн боловсрол эзэмшсэн тэрбээр 1865 - 1911 онд [[Манж]] заргын яаманд бичээч, орчуулагч түшмэл, 1913 - 1915 онд гадаад яамны дэд сайд, 1915-1919 онд тэргүүн сайд, 1921 оны 3 сараас гадаад яамны эрхэлсэн түшмэл, 1922 - 1923 онд гадаад яамны сайдаар ажиллаж байжээ. 1915 онд Хиагтын гэрээ байгуулах 3 улсын уулзалтанд Монголын төлөөлөгчдийг хятадын шаардлагаар солиход тухайлан Цэрэндоржийг нэрлэн ирүүлсэн байна. Мөн 1919 онд Монголын Автономитыг устгах гэрээнд Шанзудба Бадамдоржийн хамт идэвхийлэн оролцож гарын үсэг зурж баталгаажуулсан гол хүний нэг юм. 1923 оноос ерөнхий сайдаар томилогдон ажиллаж байгаад 1928 оны 2 сарын 13-нд өвчний улмаас нас баржээ. Б.Цэрэндоржийн амьдрал нь хоёр талтай тул түүнийг чухам үнэндээ хэн байсныг хэлэх аргагүй хүн юм. ==Сонирхолтой баримт== 1916 оны цагаан сарын шинийн 15-нд Гадаад Монголын Гадаад харилцааны тэргүүн сайд Цэрэндоржоос Хятадын [[Чен Лу]]-д хэлснээр бол: “[[Сахалт лам Бөхбаян]] бол гадаад монголын тусгаар тогтнолын үйл явдлыг хамгийн анх өдөөн эхлүүлэгч мөн. [[Гүн Б.Хайсан]], [[Засагт ван Удай]] зэрэг буруу хүмүүс Өвөр Монголоос Их Хүрээнд ирж, элдэв зүйлийн өдөөн хатгалга хийж байснаас Ханддорж ван сэтгэл хөдөлж…Хэрэв Удай Хайсан хоёр Хүрээнд ирээгүй бол, магадгүй [[Гадаад Монгол]]ын тусгаар тогтнол гэгч хэрэг явдал гарахгүй байсан” гэсэн нь бичгээр үйлдсэн уулзалтын тэмдэглэлээр хар гэрч болон үлджээ. ==Түүхэн баримт== [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь|Монголын үндэсний архив]]т 1919 онд [[Нийслэл хүрээ]]нд сууж байсан Бүрэн эрх төлөөлөгч [[Чен-И]] ба [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]ын удирдлагатай хийсэн хэлэлцээний үеийн тэмдэглэлийн хэсэг хадгалагдаж байна. Тэрхүү тэмдэглэлд [[Хиагтын гэрээ|Монголын автономит төр]]ийг устгасаны төлөө [[Монгол]]ын ноёд, том лам, хутагт нарт мөнгөн шагнал олгох асуудлыг хэлэлцсэн байх бөгөөд 138 хүний нэр, цол хэргэм болон олгох мөнгөн шагналын хэмжээг заасан жагсаалтыг үйлдсэн нь хадгалагдан үлджээ. Жагсаалтын эхэнд [[Ерөнхий сайд]], Эрдэнэ шанзав да лам [[Гончигжалцангийн Бадамдорж]]ид 30 мянган [[лан]] мөнгө, Дотоод яамны дэд сайд [[Цэрэндоржийн Ширнэндамдин|Эрдэнэ жонон ван Ширнэндамдин]] ба дэд сайд [[Да лам]] [[Да лам Пунцагдорж|Пунцагдорж]] нарт тус бүр 15 мянган лан мөнгө, [[Монгол Улсын гадаад харилцаа|Гадаад яамны сайд]], Хичээнгүй гүн [[Балингийн Цэрэндорж|Б.Цэрэндорж]]ид 20 мянган лан мөнгө гэх зэргээр нийт 354 мянган лан мөнгө олгохоор заасан байна. 1920 онд Монголын ноёд лам нарын өөрийн хүсэлтээр автономит эрхийг устгасан. Нэгэнт хэлэлцэн тохирсон зүйл хэрэгжсэн тул мөнгөн шагналаа авсан байх магадлал өндөр. ==Бусад хүний үнэлэлт== *[[Башлуугийн Жамсранжав|Дилав хутагт Б.Жамсранжав]] “Ариун сэтгэл авралын үндэс” номдоо ”Жич: Ба.Цэрэндоржийг зусардан дагагч олон болсноор Ерөнхий сайд Сайн ноён хан Намнансүрэн ганцаардаж, бүгдийг засан залах хүчингүй болов” ... гэж бичиж үлджээ. *Хятадын төлөөний сайд Чин И-гийн тэмдэглэлд ”Гадаад яамны тэргүүн сайд, гүн Цэрэндорж нь их шавийн харьяат бөгөөд хятад угсаатай, хятад хэл бичигт сайн, дотор газарт дотоод халуун сэтгэл байх тул Монгол ноёдыг цуглуулж ятгаваас тэд угаас Б.Цэрэндоржид итгэдэг тул Хятад лугаа нийлбээс сайн болно хэмээн лав санажээ...” “Үүнд танай гадаад Монголын өөрөө гүйн өргөж автономит эрхийг устган Дундад улсад нэгдэн орвоос хуучин чин улсын үеэс илүү эрхтэй тогтож болно. Хэрэвээ Дундад улс танай орныг цэрэглэн дагуулбаас хожмын зовлон гүйцэгдэхгүй. Тиймийн учир автономит засгийг устгаж, Дундад засгийн газраа нэгдэх бичиг шийтгэж Чин И надад өгвөөс би засгийн газар үтэр нэвтрүүлж сайнаар тохинуулан шийтгэхийн төлөө зүтгэнэ. Ийн хэл өгвөөс хичээнгүй сайд, гүн Цэрэндорж, ерөнхий сайд шанзав Бадамдорж лугаа биеэр учирч, нууц зөвлөлдөн урьдаар Богд хаанаа сэмхэн сонсгож, таалал ямар болохыг туршсугай хэмээв. Чингээд ерөнхий сайд Бадамдорж Богд хаантан лугаа айлтгаваас Дундад улс Монгол урдахь Чин улсаас ямар илүү эрх эдлүүлэхийг тодорхойлон асууж, хариуг айлтгагтун хэмээжүхүй” гэж бичиж үлдээсэн байна. *Б.Цэрэндоржийг нас барсны дараа Хятадын бэлэвсрэлийн бичигт нэрийг “Цэ өвгөн Сиянсан” гэсэн буй. {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө =[[Содномын Дамдинбазар]] |албан_тушаал =[[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]] |он =1923 - 1928 |дараа =[[Анандын Амар]] }} {{end}} {{NaviBlock |Хөтлөгч Монголын төрийн тэргүүн |Хөтлөгч мөр Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын Ерөнхий сайд |Хөтлөгч мөр БНМАУ-ын Ерөнхий сайд |Хөтлөгч мөр Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын Гадаад хэргийн сайд }} {{DEFAULTSORT:Цэрэндорж, Балингийн}} [[Ангилал:Монголын төрийн тэргүүн]] [[Ангилал:Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын гадаад хэргийн сайд]] [[Ангилал:Монгол хэл рүү орчуулагч]] [[Ангилал:Хятад хэлнээс орчуулагч]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын гадаад хэргийн сайд]] [[Ангилал:Сэцэн хан аймгийн хүн]] [[Ангилал:Хэнтийнхэн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1868 онд төрсөн]] [[Ангилал:1928 онд өнгөрсөн]] jlib0kdrqlkj3aaqixmbqureds9awhr Лабрадорын тэнгис 0 8744 709825 603606 2022-08-28T01:03:27Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Файл:Labrador sea map.png|thumb|right|Лабрадорын тэнгисийн газрын зураг]] '''Лабрадорын тэнгис''' нь [[Канад]]ын [[Лабрадорын хойг]] ба [[Гренланд]]ын хооронд орших [[тэнгис]] юм. Хойд хэсгээрээ [[Дэвисийн хоолой]], өмнөд хэсгээрээ [[Хойд Атлантын далай]]тай холбогддог бөгөөд Хойд Атлантын далайн нэг хэсэг гэж үзэх нь бий. Гол хэсэгтээ гүн нь ойролцоогоор 3км хүрэх бөгөөд баруун өмнө, баруун хойд, зүүн хойд хэсэг нь [[Эх газрын тавцан]] дээр оршино. Өвлийн улиралд [[хөвөгч мөс]]ний улмаас далайн тээвэр хийхэд бэрхшээлтэй. [[Лабрадорын урсгал]] урсана. Нэр нь 1498 онд тус нутгаар аялсан анхны европ хүн болох португалийн далайн аялагч [[Жуан Фернандеш Лабрадор]]<nowiki/>тай холбоотой ажээ. == Цахим холбоос == {{Commonscat|Labrador Sea|Лабрадорын тэнгис}} {{Wiktionary}} [[Ангилал:Атлантын далайн тэнгис]] [[Ангилал:Канадын газар зүй]] [[Ангилал:Гренландын ус зүй]] a3ttgn3hkv8krke9enj59m4fa3jw2u3 Барон Унгерн фон Штернберг 0 10151 709846 709784 2022-08-28T02:32:35Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн | нэр = Унгерн | зураг =[[Файл:Roman Ungern 1916 or 1917.jpg|250px|]] | зургийн_тайлбар = дэслэгч генерал Барон фон Унгерн-Штернберг | төрсөн_он_сар_өдөр = 1885 оны 12 сарын 29 | нас барсан_он_сар_өдөр= 1921 оны 9 сарын 15 | оршуулсан_газар_нэр = ЗХУ. Новосибирск | төрсөн_газар = [[Австри-Унгар]]ын эзэнт улс, грац хот | нас барсан_газар = ЗХУ. Новосибирск | алдаршсан_нэр = | бүтэн_нэр = Барон Ро́берт-Ни́колай-Максими́лиан Рома́н Фёдорович фон У́нгерн-Ште́рнберг | эх_орон = | салбар = морин цэрэг | албан_он_жилүүд = | цол_хэргэм = дэслэгч генерал | ажиллагааны_тоо = | нэгж = дивиз | албан_тушаал = Азийн морин дивизийн дарга | тулалдаанууд = [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]],<br> [[Оросын иргэний дайн]]ы тулалдаанууд,<br> [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Нийслэл хүрээг чөлөөлсөн]],<br> [[Улаан хадны байлдаан]],<br> Чойрын байлдаан,<br> Орос руу хийсэн аян дайн,<br> Хиагтыг эзлэхийн төлөө тулалдаан | шагналууд = | харилцаа = | бусад_үйл = монархист }} "Галзуу Барон" хэмээн алдаршсан Балтийн [[герман]] гаралтай [[Орос]]ын армийн [[дэслэгч генерал]] [[wiktionary:барон|Барон]] '''Унгерн фон Штернберг''' ([[1886]]-[[1921]]) нь [[Оросын иргэний дайн]]д оролцож улмаар [[1920]]-оос 1921 онуудад [[Монгол улс|Монголд]] Богд хаант монгол төрийг сэргээх зорилгоор хятадын гамин цэргийн эсрэг цэрэг дайны үйл ажиллагааг амжилттай явуулж байжээ. [[Азийн морин дивиз]]ийг удирдан тухайн үед Хятадын цэргийн эрхшээлд байсан [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Монгол орныг чөлөөлөхөөр]] 1921 оны 2-р сарын 24-ний өвлийн хүйтэн өдөр өөрийн хүчнээс олон дахин илүү хүчтэй хятадын гамин цэрэгтэй эрэлхэг зоригтой байлдаж хүнд тулаан хийж хятад цэргийг ялж нийслэл Хүрээг эзлэн авч VIII Богд Жавзандамбыг хаан ширээнд нь буцаан залж ард түмний хүсэн хүлээсэн Монгол улсын тусгаар тогтнолыг сэргээсэн гавьяатай. Барон жанжин 1921 оны 4-р сард хятадын гамин цэргийг Чойрт бут цохиж Монгол орныг гамин цэргээс бүрэн чөлөөлсөн. Барон жанжин нийслэл Хүрээнд монгол цэргийн сургууль нээж, цахилгаан станц, банк ажиллуулж нийслэл хотыг хур хогноос нь салгаж байжээ. Барон жанжин Оросын эзэн хаандаа өргөсөн тангарагтаа үнэнч байсан тул тэр эзэн хаанаасаа урвасан хүмүүсийг үздэггүй байсан. Тэр бээр Орос оронд эзэн хааныг хөнөөсөн улаантан большевикуудын эсрэг хатуу тэмцэж байсан. Барон жанжин удалгүй нийслэл Хүрээнд байсан цэргээ засаж нийслэл Хүрээнээс хөдөлж [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Орос Улс]] руу довтлохоор хойд зүг хөдлөж яваад Оросын [[Улаан Арми]] болон [[Дамдины Сүхбаатар|Д.Сүхбаатарын]] удирдсан [[Монголын Ардын Арми|Ардын цэрэг]]т гол хүчээ бут цохиулсан. 1921 оны 8-р сард хамт тулалдаж явсан Богд хаант төрийн монгол цэргүүдийн урвалтын уршгаар баривчлагдан Оросын Улаан армид хүргэгдэн улмаар 1921 оны 9-р сарын 15-ны өдөр Новониколаевскд цаазаар авахуулжээ. == Уг гарал, бага идэр нас == [[Файл:Унгернъ.jpg|thumb|200px|left|Унгерны хүүхэд үеийн зураг]] [[File:BaronUngernSternbergWappen.jpg|thumb|200px|Барон Унгерн фон Штернбергийн удмын сүлд]] Унгерны удам угсаа нь герман, балти, унгар, славян, скандинав цус холилдсон маш эртний язгууртан гаралтай. Өөрөө миний цусанд Аттилын удам угсаа ч бий хэмээн ярьдаг байсан. Эцэг Теодор-Леонгард-Рудольф барон язгууртны гаралтай. Эх Софи-Шарлотта герман хүн. Унгерний гэр бүл Европоор их аялдаг байсан тул Барон Унгерн [[Австри]]д төржээ. 1896 онд Петербургийн тэнгисийн цэргийн сургуульд элсэн орж суралцсан боловч төгсөхөөс өмнө [[Орос-Японы дайн]]д цэрэгт явсан. Гэсэн ч Манжуурт очиход дайн дууссан байжээ. 1906-аас 1908 онуудад Павловын цэргийн сургуульд суралцаж төгссөн. Тэр буддын шашныг эртнээс сонирхдог байжээ. == Цэргийн албанд == [[Файл:Ungern-sternberg r.jpg|thumb|200px|right|Унгерн-цэргийн сургуулийн сонсогч]] 1908 оноос Байгаль нуурын чанад дахь казак цэргийн Аргуны 1-р хороонд хорунжий цолтой алба хаасан. 1913 онд [[Ховд хот]]од алба хааж байсан.Барон монголын Ховдод алба хааж байхдаа Богд хаант монгол төрийн цэргийн албанд ямар ч цалингүйгээр зүтгэе хэмээн хүсэлт гаргаж байжээ. Барон 1914 онд [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]] эхлэхэд Донын казакын 34-р хороонд алба хааж эхэлжээ. Эрэлхэг зоригтой байлдсаны төлөө удаа дараа гавьяа байгуулж олон тооны одон медалиар шагнуулж байсан. Сахилга алдсаны улмаас [[буриад]] хольцтой [[Атаман Семёнов|Семёновын]] (сүүлд Байгал нуурын чанад дахь казакуудын атаман) хороонд шилжсэн. Семёновыг дагаж 1917 оны 2-р сарын хувьсгалын дараа Байгал нуурын чанадад очиж ажиллах болжээ. == Иргэний дайн, Монголд == [[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|200px|right|Унгерн-Стернберг Улаан армийн штабын байцаалтад Иркутск хотод байцааж байна]] Барон фон Унгерн-Штернберг нь Оросын иргэний дайнд [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагааны тал]]д [[Атаман Семёнов]]ын удирдлаган доор [[Азийн морин дивиз|Харийн дивиз]]ийг (сүүлд [[Азийн морин дивиз]]) удирдан [[Байгал нуур]]ын чанадад байлдаж байжээ. 1920 оны эхээр [[Эрхүү|Эрхүү хотод]] хотод цагаантны эсрэг бослого гарч [[Александр Колчак|адмирал Колчак]] амь үрэгдэж улмаар 3-р сард Семеновын арми [[Чит хот]] руу ухаржээ. 1920 оны 8-р сард Барон Унгерн [[Дагуур]]ыг орхиж тухайн үед Хятадын эрхшээлд орсон байсан Монголын нийслэл Их Хүрээг чөлөөлөхөөр хөдөлжээ. Барон жанжин 1920 оны 10 сарын 26-нд Их Хүрээг довтолсон боловч Хятадын гамин цэргийн галын хүч илт давуу байсан тул эхний дайралт амжилтгүй болсон, тун удалгүй хоёр дахь дайралтыг 1920 оны 12-р сард харьцангуй амжилттай хийсэн ч эцэстээ сөрөг давшилтанд цохигдон [[Хэрлэн гол]]ын зүг ухаржээ. Монгол, [[буриад]] цэргүүд, түвдийн зуутаар хүчээ дахин зузаатган, дэг журмаа сайжруулсан Барон Унгерн гурав дахь дайралтыг өөрийн нэг мянга орчин цэргийн хүчээр хийж хэд дахин давуу хүч бүхий (ойролцоогоор 10 мянга) Хятадын цэргийн хамгаалалтыг бут цохиж 1921 оны 2-р сарын 3-нд нийслэл Хүрээг эзлэн хятадын гамин цэргээс чөлөөлжээ. Дайралтын өмнө Хятадын цэргийн хорионд байсан Богд хааныг тусгай цэрэг явуулж хятадын гараас чөлөөлсөн ажээ.Барон жанжин Хүрээг довтлохын өмнөх шөнө Богд ууланд байгаа цэрэг бүрийг "нэг цэрэг гурван түүдэг гал түл" хэмээн тушааж Чингис хааны тулааны тактикийг хэрэглэн гамин цэрэгт тэднийг олон цэрэг бүсэлсэн мэт харагдуулж гамин цэргийн санаа сэтгэлийг унагааж сэтгэл зүйн дайн хийж ялж байжээ. [[Файл:Tsagaantan (khar zuraas) ba gamingiin tsergiin (ulaan shugam) hyanaltan dahi nutag-BNMAU-yn tuuh 1986 surakh bichig.jpeg|200px|thumb|Монгол дахь [[Азийн морин дивиз]]үүдийн тулаан]] Хотын иргэд Барон Унгернийг чөлөөлөгчөө хэмээн баярлан хүлээн авчээ.Барон жанжин Хүрээний шоронд байсан Богд хаант төрийн олон зүтгэлтнүүд, гамин цэргийн эсрэг тэмцэж байсан олон хүмүүсийг чөлөөлжээ.Шоронд байсан хүмүүсийн дотор Хатанбаатар Магсаржав байсан байна. Хүрээ хотын дотор зарим нэг дээрэм тонуул гарсныг Барон жанжин зогсоож хэрэг хийсэн цэргүүдийг цаазаар авав. Барон жанжин [[буддын шашин|эртнээс буддын шашин]]д орохыг хүсдэг байсан тул энэ удаа тэр бээр Бурханы шашинтан болжээ. Барон жанжин Богд хааныг хаан ширээнд нь ёслол хийж залсан байна. Уг ёслолоор Богд хаан түүнд [[чин ван]]гийн хэргэм, Улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол олгожээ.Мөн Сэлэнгийн Зэлтэрт эдлэн газар олгожээ. Их Хүрээний Захирагч болсон тэр вээр большевик еврей оросын эсрэг хатуу бодлого явуулж, ялангуяа Эзэн хаанаа эсэргүүцдэг, хувьсгалч тэрс үзэлтэй еврей гаралтай болон зүүний үзэлтэй оросууд болон хэрэг хийсэн хятад иргэдийг баривчлан заримыг нь цаазаар авч байв. Хотыг түүний сөрөг тагнуулын албаны дарга дэд хурандаа Сипайло хатуу гараараа барьж байжээ. 1921 онд иргэний дайнд Зөвлөлт засаг ялах нь тодорхой болсон, монголчууд улаантны талд урвах нь ихэссэн тул Барон Унгерн Оросын ард түмнийг Зөвлөлт засгийн эсрэг босгон Орост хаант засгийг дахин тогтоох, Богд хаант Монгол улсын хойд хилийг улаантны аюулаас хамгаалах төлөвлөгөө гарган Их Хүрээг орхин хойд зүгт цэргээ хөдөлгөжээ. Зөвлөлт Оросын явуулсан шинэ эдийн засгийн бодлого тариачдын дургүйцлийг ихээр төрүүлж, бослого хөдөлгөөн байнга гарч байсан нь энэ шийдвэр гарахад нөлөөлсөн байна. === Богд хаанаас Хан, Дархан хошой чин вангийн хэргэм шагнасан тухай зарлиг === '''Шашин төрийг хослон баригч, наран гэрэлт, түмэн наст Богд хааны зарлиг''' Орос жанжин генарал Барон болбоос бидний Монголын өөрийн эзэрхэх засгийн газрыг дахин байгуулах хэрэгт тэргүүлэн чармайн зүтгэсэн гавъяа бүхий хүмүүн мөн. Түүний бие анх цэрэг авч ирснээс инагш хүйтэн жихүүнд халшрал хийхгүй, олон ардыг өчүүхэн төдий гаслагсангүй, эцэстэл зоригийг хатуужин явсаар нэгэн өглөөний зуур Хүрээний газрыг байлдан авч гавъяа бүтээсэн ба шан хорыг тэгшлэн, цэргийн цаазыг явуулсанийг үзвээс үнэхээрийн тодорхой чанга хэмээвээс болмой. Тиймийн тул би бээр их л сайшаан үзэж, генарал Баронд үе улиран ханы зэрэг, дархан хошой чин вангийн хэргэм, ногоон жууз, улбар шар хүрэм, шар жолоо, гурван нүдэт тогосын отог, улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол шагнавай. Хойч өдөр үе улиран тасрал үгүй залгамжлуулагтун. Иймийн тул шар торгоны өргөмжлөлд эрдэнэ дарж олговой. -Олноо Өргөгдсөний арваннэгдүгээр он == Хойд зүгийн аян, урвалт, цаазаар авалт == [[Файл:Унгернъ-Щетинкинъ.jpg|thumb|200px|left|Унгерн улаан цэрэгт олзлогдсоны дараа]] 1921 оны 5 сарын эцсээр Унгерн болон түүний туслах [[Борис Резухин|генерал Резухин]] хоёр чиглэлээр Оросын хилийн зүг аялжээ. Резухиний удирдсан 2-р бригад амжилттай байлдаж улаан армийн отрядуудыг бут цохисон боловч Унгерний өөрийн шууд удирдсан 1-р бригад [[Константин Рокоссовский|Рокоссовскийн]] (сүүлд [[ЗХУ]]-ын [[маршал]]) удирдсан Улаан армийн морин хороо болон Д.Сүхбаатарын удирдсан Ардын цэрэгт бут цохигдон [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн]] хөндийд Резухиний бригадтай нийлжээ. Улаан арми болон Ардын цэрэг нийслэл руу хөдлөн 1921 оны 7 сард Их Хүрээнд орж иржээ. 1921 оны 6-аас 8-р саруудад Зөвлөлт Оросын нутагт Барон Унгерн хэд хэдэн удаа амжилттай байлдааны үйл ажиллагаа явуулж Улаан армийн зарим хүчийг бут цохьжээ. Барон Унгерн олзлогдсон тариачин гаралтай улаан орос цэргүүдийг суллан явуулж байжээ. Барон Унгерн улаан орос цэргийн илт давуу хүчийг сайн тооцоолоогүй байжээ. Хоёр гуравхан мянган цэрэгтэйгээр хорь гучин мянган улаан орос цэргийн эсрэг тулалдана гэдэг өөрөө өөрийгөө алахтай адил байлаа. Барон Унгерний цэрэг эцэстээ хүчээр хэд дахин илт давуу улаан орос цэрэгт ялагдав. Ялагдлын дараа Барон Унгерн Түвд руу явахаар шийдсэн нь [[Манжуур]] луу аялан Атаман Семёновттой нийлэхийг илүүд үзэж байсан түүний цэрэг офицерүүдийн эсэргүүцлийг төрүүлэн эдгээр цэргүүд 8-р сарын 16-нд Резухинийг буудаж алсны дараагаар 6 сарын 18-нд Унгернийг буудаж алахыг оролдсон боловч тэрээр түүнийг дагасан [[Сундуй гүн]]ий Монгол цэргийн хороо руу зугтан зайлж амжжээ. Барон жанжин Бишрэлт гүн Сундуй дээр давхиж очиход харин тэр хоёр монгол цэргийн хамт түүнийг гэнэт баривчлан улаан орос цэргийн дарга [[Пётр Щетинкин|Щетинкинд]] хүргэж өгчээ. Саяхан л улаантны эсрэг хамт тулалдаж явсан Богд хаант төрийн монгол цэргүүд ийм амархан улаантны талд урвасанд Барон жанжин итгэж чадахгүй байсан гэдэг. Улаан Орос цэргийн дарга Щетинкин өөрийн талд орсон Сундуй гүнийг 2 монгол цэргийнх нь хамт энэ урвасан "гавьяа"-ных нь төлөө амьд үлдээж Монгол руу буцахыг зөвшөөрсөн ажээ. Харин Барон жанжныг улаан орос цэргүүд Новониколаевскад цаазаар авахаар хүргэжээ. [[Файл:Барон Унгерн во время судебного процесса.jpg|thumb|Шүүх хурлын үеэр Барон Унгерн.]] 1921 оны 8 сарын 26-нд [[Владимир Ленин|Ленин]] утсаар Барон Унгернийг яаралтай түргэн цаазлах үүрэг даалгавар өгчээ. 1921 оны 9-р сарын 15-нд Барон Унгерн фон Штернбергийг нээлттэй шүүх хурлаар шүүж азийн их Монгол гүрэн байгуулах төлөвлөгөөтэйгээр [[Япон]]ы талд ажилласан, Орос оронд хаант засгийг сэргээх зорилгоор Зөвлөлт засгийн эсрэг тэмцсэн, алан хядах үйл ажиллагаа явуулсан гэсэн хэргээр цаазаар авах ял оноож, ялыг шуурхай гүйцэтгэсэн байна. Большевикуудын шүүх хурал гэгч жүжгийг Барон жанжин огт зөвшөөрөхгүй гэдгээ мэдэгдэж, Орос орныг сүйрүүлсэн хэрэгт большевикуудыг буруутган эсэргүүцэж байгаагаа илэрхийлж байжээ. Түүнийг улаан оросууд цаазаар авсныг сонссон Богд гэгээн монголын бүх буддын сүм хийдэд ном хуруулж байжээ. Унгернийг Дилав хутагт Жамсранжавтай уулзахад Дилав хутагт Унгерний амьд явах хоногийнх нь тоог нь далны ясаар урьдчилан мэргэлж хэлсэн байдаг нь нас барсан өдөртэй нь яг таарч байсан гэдэг. == Хэргийг нь дахин хянасан нь == Новосибирийн мужийн шүүхийн 1998 оны 9 сарын 25-ны хуралдаанаар Барон Унгерн фон Штернбергийг цагаатгахаас татгалзсан байна. <ref>Постановление Президиума Новосибирского областного суда от 25 сентября 1998 года (дело № 10с-98 год)</ref> == Гэр бүл == Барон Унгерн нь нэг удаа гэрлэж байсан ба энэ нь [[Манж]]ийн эзэн хааны [[Цзи гүнж]] юм. Барон Унгерн 1919 оны зун [[Бээжин]]д очсоны дараа Цзи гүнжтэй гэрлэж [[Орос]]ын [[Үнэн алдартны шашин]]ы дагуу гүнж өөрийн нэрийг слав гаралтай Елена Петровна нэрээр өөрчилсөн ажээ. Барон Унгерн нь 1920 онд Монгол руу хятад цэргийн эсрэг довтлохоос өмнө Цзи гүнжээс албан ёсоор салсан ба энэ тухайгаа эхнэртээ захиа бичиж мэдэгдэж, богинохон хугацаанд эхнэр нь байсан хүнийхээ цаашдын амьдралд нь зориулж үлэмж ихээхэн хэмжээний мөнгө дагалдуулан илгээж байжээ. Энэ гүнжийн цаашдын амьдралын тухай мэдээлэл хомс байдаг юм. Барон Унгерн эмэгтэй хүнд сэтгэл алдардаггүй байсан. Энэхүү ганц удаагийн гэрлэлт нь хайр сэтгэлийн гэхээс илүү улс төрийн зорилготой байсан хэмээн зарим судлаачид үздэг.Үнэхээр Барон Унгерн манж, монгол хоёр үндэстнийг дахин сэргээж дорно дахины хүчирхэг Их Монгол улс дахин сэргээн байгуулахыг мөрөөддөг байсан гэдэг. Барон Унгерн, Цзи нар үр хүүхэдгүй байсан. Барон жанжинд хувийн амьдрал гэж байгаагүй.Барон жанжин хамаг амьдрал, өмч хөрөнгөө цэргүүддээ зориулсан байдаг. == Гавьяа шагнал == * Гэгээн Георгийн 4-р зэргийн одон (1914 он); * Гэгээн Аннагийн 4-р зэргийн одон (1914 он); * Гэгээн Владимирын 4-р зэргийн одон (1915 он); * Гэгээн Станиславын 4-р зэргийн одон (1915 он); * Гэгээн Аннагийн 3-р зэргийн одон (1916 он); * Оросын армийн дэслэгч генерал цол (1920 он, маргаантай); * Монголын хошой чин вангийн зэрэг хэргэм (1921 он); * Монгол улсыг мандуулагч их баатар жанжин цол (1921 он). ==Мөн үзэх== * [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь]] * [[Улаан хадны байлдаан]] * [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]] == Утга зохиол ба урлагт == * Леонид Абрамович Юзефович өөрийн «Самодержец пустыни» номондоо Барон Унгерний захидлууд болон бусад сонирхолтой баримтуудыг оруулжээ. * Польшийн аялагч зохиолч Антоний Фердинанд Оссендовский Барон Унгернтэй уулзаж, ажиллаж байсан бөгөөд түүний тухай «И звери, и люди, и боги» номоо бичжээ. * Калинов Мост хамтлагийн «Вечное небо» дууг түүний дурсгалд зориулжээ. * [[Жамьянгийн Бунтар]] ба А.Бобровскийн найруулсан Төгсгөл уран сайхны кинонд түүний Монгол дахь дайны үйл ажиллагааг харуулжээ. * Сүхбаатар кинонд түүний Монгол дахь дайны үйл ажиллагааг харуулжээ. * [http://www.youtube.com/watch?v=rjd2rzkpB10 "Зөвхөн намайг үхсэний дараа" scence Найруулагч Б.Баяр] == Домог яриа, цуу яриа, онигоо == * 1921 онд улаантнуудад баригдахаасаа өмнө Барон Унгерн бүх алт эрдэнэсээ Сэлэнгийн Ингэт толгойд нуусан гэсэн цуурхал тарж байжээ. * 2005 онд “Гэр хорооллын барилгажилт” хадгаламж зээлийн хоршоо "Барон Унгерн алтаа хаана нуусан бэ?" гэсэн асуултаар зар сурталчилгаа өргөн хүрээтэй хийж байжээ. Уг хоршооны эзэн Ц.Түмэнгэрэл Санхүүгийн зохицуулах хорооны дарга [[Дашдоржийн Бадраа|Д.Бадраагийн]] амь насанд халдаж цаазаар авахуулсан бөгөөд, удалгүй дампуурсан тус хоршооны хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгө Барон Унгерний алт шиг алга болжээ. * Онигоо: Барон Унгерн алтаа хаана нуусан бэ? – Оюутолгойд ==Цаашид унших== *Bodisco Th. von, Dugin A., Evola J., Fernbach M., Freitag Y., Greiner A.W., Mutti C., Nesmelow A. 2007. ''Baron Ungern von Sternberg – der letzte Kriegsgott''. Straelen: Regin-Verlag. *Hopkirk, Peter (1986) ''Setting the East Ablaze: on Secret Service in Bolshevik Asia''. Don Mills, Ont. *[[Kamil Giżycki]] (1929). Przez Urjanchaj i Mongolje. Lwow – Warszawa: wyd. Zakladu Nar. im. Ossolinskich. *Kuzmin, Sergei L. (2011). ''The History of Baron Ungern. An Experience of Reconstruction''. Moscow: KMK Sci. Press, ISBN 978-5-87317-692-2. *Kuzmin, S.L. (compiler) (2004). ''Baron Ungern v Dokumentakh i Memuarakh''. Moscow: KMK Sci. Press, ISBN 5-87317-164-5. *Kuzmin, S.L. (compiler) (2004). ''Legendarnyi Baron: Neizvestnye Stranitsy Grazhdanskoi Voiny''. Moscow: KMK Sci. Press, ISBN 5-87317-175-0. *Maclean, Fitzroy (1974). ''To the Back of Beyond''. Little, Brown & Co., Boston. *Michalowski W.St. (1977). ''Testament Barona''. Warszawa: Ludowa Spoldzielnia Wyd. *[[Ferdynand Antoni Ossendowski|Ossendowski, Ferdynand]] (1922) ''Beasts, Men and Gods''. New York. *Palmer, James (2008) ''The Bloody White Baron''. London: Faber and Faber. ISBN 0-571-23023-7 *Pershin, D.P. (1999) ''Baron Ungern, Urga i Altanbulak''. Samara: Agni. *Pozner, Vladimir (1938) ''Bloody Baron: the Story of Ungern–Sternberg''. New York. *{{cite web|url=http://praiagrande.blogspot.com/2005/04/baron-roman-von-ungern-sternberg.html | title=Personal survey of some books |accessdate= 2009-04-01}} *du Quenoy, Paul. “Perfecting the Show Trial: The Case of Baron von Ungern-Sternberg,” ''Revolutionary Russia'', 19: 1, June 2006. *du Quenoy, Paul. “Warlordism à la russe: Baron von Ungern-Sternberg’s Anti-Bolshevik Crusade, 1917-1921,” ''Revolutionary Russia'', 16: 2, December 2003 *Sunderland, Willard. ''[http://www.cornellpress.cornell.edu/book/?GCOI=80140100805580 The Baron's Cloak: A History of the Russian Empire in War and Revolution]'', [[Cornell University Press]], 2014. ISBN 978-0-8014-5270-3 *[[Yuzefovich, Leonid]]. ''Le baron Ungern, khan des steppes'' *Znamenski, Andrei (2011) ''Red Shambhala: Magic, Prophecy, and Geopolitics in the Heart of Asia''. Wheaton, IL: Quest Books. ISBN 978-0-8356-0891-6 == Зүүлт, тайлбар == {{лавлах холбоос|2}} {{DEFAULTSORT:Штернберг, Унгерн фон}} [[Ангилал:Балтын Германчууд]] [[Ангилал:Германчууд]] [[Ангилал:Монголын улс төрч]] [[Ангилал:Оросын Германчууд]] [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Оросын генерал]] [[Ангилал:Орост цаазлагдсан хүн]] [[Ангилал:Ноёрхогч]] [[Ангилал:Сурвалжит язгууртан]] [[Ангилал:Цагаан армийн зэвсэгт хүчний хүн]] [[Ангилал:Оросын Хаант Улсын зэвсэгт хүчний хүн]] [[Ангилал:20-р зуунд цаазлагдсан хүн]] [[Ангилал:1886 онд төрсөн]] [[Ангилал:1921 онд өнгөрсөн]] 8wksc9tiy0gytpv9xkwf8t33m0sivop Ардын хувьсгал 0 10569 709804 709622 2022-08-27T14:58:05Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki [[Файл:Mongolian Revolutionaries.jpg|thumb|right|300px|Ардын намын гишүүд]] '''Ардын хувьсгал''' — 1920-иод оны үндэсний ардчилсан хувьсгал нь харийн түрэмгийлэгч, хуучин феодалуудыг түлхэн унагасан. 1919 онд Нийслэл Хүрээ дахь оросын консулын Бодоо "Консулын дэнж"-ийн нууц бүлгэмийг, гаалийн хорооны түшмэл Данзан "Зүүн хүрээ"-ний нууц бүлгэмийг тус тус үүсгэн байгуулж байсан. Консулын бүлгэмд Х.Чойбалсан, Д.Чагдаржав, Сангийн яамны түшмэл Жамьян, лам Д.Лосол, Жигмиддорж зэрэг хүмүүс байсан бол Зүүн хүрээний нууц бүлгэмд Цэргийн яамны түшмэл Д.Догсом, Магсаржав хурцын Дугаржав, Д.Сүхбаатар, Галсан, Тогтох, Даш, буриад Балсанов зэрэг хүмүүс байжээ. 1920 оны эхээр уг хоёр бүлгэм нэгдэж Хятадын дарангуйлал, феодализмыг эсэргүүцэн ухуулах хуудсууд тараах, Их Хүрээн дэх гамин цэргийг хүч, байрлалыг судлах, Богд хаан болон бусад томоохон ноёд язгууртнуудын үзэл бодлыг тандах зэрэг ажлуудыг хийж байжээ. Бодоогийн холбоо тогтоосон большевик оросуудаар дамжуулан уулзсан Коминтерны хэсэг төлөөлөгчид нууц бүлгэмийнхэнд Зөвлөлт Орос улс руу очиж тусламж хүсэхийг зөвлөсөн байна. 1920 оны 6 дугаар сарын 25-ны хурлаар Монгол Ардын Нам гэж нэрийдэж Анхны долоо Зөвлөлт Орос улс руу явахаар болжээ. 1920 оны 7 дугаар сарын эхээр Данзан, Чойбалсан нар Оросын зүг хөдөлсөн ба мөн сарын дундуур Бодоо, Чагдаржав нар араас нь хөдөлжээ. Бүлгэмийн үлдсэн гишүүд хятадын түрэмгийллийн эсрэг Зөвлөлт Орос улсаас тусламж хүссэн Богд хааны тамгатай бичгийг Да лам Пунцагдоржийн тусламжтайгаар олж аван Сүхбаатар, Лосол, Догсом нар 7 дугаар сарын эцсээр Орос руу явжээ. 1920 оны 8 дүгээр сард Ардын намын төлөөлөгчид бүгд оросын Эрхүү хотод очиж Зөвлөлт засгийн төлөөлөгч нартай уулзсан байна. Мөн оныхоо 9 дүгээр сарын эхээр Данзан, Лосол, Чагдаржав нар цаашаа Москва руу явж, Сүхбаатар, Чойбалсан нар Эрхүүд үлдэн, харин Бодоо, Догсом нар Их Хүрээ луу буцсан байна. 1921 оны 3 дугаар сарын 1-нд Дээд Шивээд эхэлсэн хуралдаанаар Монгол Ардын Намыг албан ёсоор байгуулж, Түр засгийн газрыг байгуулан намын даргаар Данзан, Түр засгийн газрын ерөнхий сайдаар Чагдаржав, Гадаад хэргийн сайдаар Бодоо, бүх цэргийн жанжнаар Сүхбаатар нар томилогдсон байна. 1921 оны 3 дугаар сарын 18-нд Сүхбаатараар удирдуулсан Ардын цэрэг хүчээр хэд дахин давуу Хятадын гамин цэргийн хүчийг бут цохин Хиагтыг чөлөөлөх тулаан хийн уг хотыг эзлэн авчээ. 1921 оны 7 дугаар сарын 6-нд Ардын цэрэг Их Хүрээнд орж ирсэн ба 5 хоногийн дараа буюу 11-ний өдөр Ардын эрхт хэмжээт цаазат Монгол улс ба Ардын хувьсгалын ялалтыг зарлан тунхагласан байна. {{Загвар:Монголын түүх}} ==Нууц бүлгүүд байгуулагдсан нь== 1919 онд Оросын консулын сургуулийн багш [[Догсомын Бодоо]] Консулын дэнжийн нууц бүлгэмийг, гаалийн хорооны түшмэл [[Солийн Данзан]] [[Зүүн хүрээ]]ний нууц бүлгэмийг үүсгэн байгуулжээ. Консулын бүлгэмд Хорлоогийн Чойбалсан, Дамбын Чагдаржав, Сангийн яамны түшмэл Жамьян, лам [[Дарьзавын Лосол|Д.Лосол]], Жигмиддорж зэрэг хүмүүс байсан бол Зүүн хүрээний нууц бүлгэмд Цэргийн яамны түшмэл [[Дансранбилэгийн Догсом]], [[Магсаржавын Дугаржав|Магсаржав хурцын Дугаржав]], [[Дамдины Сүхбаатар]], Галсан, Тогтох, Даш, буриад Балсанов зэрэг хүмүүс байжээ. 1920 оны эхээр уг хоёр бүлгэм нэгдэж Хятадын дарангуйллыг буруушаасан ухуулах хуудсууд тараах, Их Хүрээн дэх гамин цэргийг хүч, байрлалыг судлах, Богд хаан болон бусад томоохон ноёд язгууртнуудын үзэл бодлыг тандах зэрэг ажлуудыг хийж байжээ. == Зөвлөлт Орос улсаас тусламж хүссэн нь == [[Файл:Монгол Ардын Хувьсгалт Цэрэг.png|thumb|300px|1920-иод онд Монголын Ардын Хувьсгалт Цэрэг ба ЗОУ-ын командлагчууд]] 1920 оны 7 дугаар сарын эхээр Данзан, [[Хорлоогийн Чойбалсан|Чойбалсан]] нар Оросын зүг хөдөлсөн ба уг сарын дундуур Бодоо, [[Дамбын Чагдаржав|Чагдаржав]] нар араас нь хөдөлжээ. Бүлгэмийн үлдсэн гишүүд хятадын түрэмгийллийн эсрэг Зөвлөлт Орос улсаас тусламж хүссэн Богд хааны тамгатай бичгийг [[Да лам Пунцагдорж]]ийн тусламжтайгаар олж аван Сүхбаатар, Лосол, Догсом нар 7-р сарын эцсээр Орос руу явжээ. 1920 оны 8 сард Ардын намын төлөөлөгчид бүгд [[Эрхүү]] хотод очиж Зөвлөлт засгийн төлөөлөгч нартай уулзсан байна. 9-р сарын эхээр Данзан, Лосол, Чагдаржав нар [[Москва]] руу явж, Сүхбаатар, Чойбалсан нар [[Эрхүү]]д үлдэн, харин Бодоо, Догсом нар [[Их Хүрээ]] луу буцаад иржээ. Ардын намынхан анх Зөвлөлт Орос улс явахдаа зөвхөн зэвсэг гуйхаар явсан боловч сүүлдээ зэр зэвсгээс гадна оросын улаан цэргийн хүчийг авахаар тохирч үүний төлөөсөнд Монголд зөвлөлт маягийн төр засаг тогтооно гэсэн амлалт өгсөн ажээ. Ингэж анх ардын намынхан Коминтерний нөлөөнд шууд орох нөхцлийг бүрдүүлжээ. ==Барон Унгерн Монголд орж ирсэн нь == 1920 оны эцсээр [[Байгал нуур]]ын чанадын Цагаатны удирдагч Атаман Семёновын харьяаны дэслэгч генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн удирдсан Оросын цагаан армийн [[Азийн морин дивиз]] Монголд орж ирэн 10 сараас эхлэн нийслэл хүрээг хэд хэдэн удаа довтолж 1921 оны 2-р сарын 23 ны өдөр [[Нийслэл Хүрээ]]г хятадын гамин цэргээс бүрэн чөлөөлжээ. Үүний үр дүнд Богд хаант монгол төр дахин тогтнож [[монголчууд]] тусгаар тогтнолоо дахин сэргээв. Барон Унгерн нийслэл Хүрээнд банк, цэргийн сургууль, гааль байгуулж хотыг хогноос нь цэвэрлэх ажлыг зохион байгуулжээ. Барон Унгерний цэргүүд 1921 оны 4 дүгээр сар гэхэд Монгол орныг хятадын гамин цэргээс бүрмөсөн чөлөөлжээ. Улаантнууд Барон жанжны гавьяаг үгүйсгэж, улаан орос цэрэг Монголыг гамин цэргээс чөлөөлсөн гэж худал гүтгэсээр ирсэн. == Ардын нам байгуулагдсан, Хиагтыг эзэлсэн, Барон Унгернийг бут цохисон нь == [[Файл:1921 Ардын хувьсгал.png|thumb|300px|Монгол Ардын Журамт цэрэг Нийслэл хүрээнд орж ирж буй нь]] 1921 оны 3-р сарын 1-нд [[Хиагт|Дээд Шивээ]]д эхэлсэн хуралдаанаар [[Монгол Ардын Нам]]ыг албан ёсоор байгуулж, Түр засгийн газрыг байгуулан намын даргаар Данзан, Түр засгийн газрын [[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|ерөнхий сайдаар]] Чагдаржав, гадаад хэргийн сайдаар Бодоо, бүх цэргийн жанжнаар Сүхбаатар томилогдсон байна. 1921 оны 3-р сарын 18-нд Сүхбаатараар удирдуулсан Ардын цэрэг хүчээр хэд дахин давуу Хятадын гамин цэргийн хүчийг бут цохин [[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]]ыг хийн уг хотыг эзлэн авчээ. 5-р сарын эцсээр Барон Унгерн Их Хүрээнээс хойд зүг хөдөлсөн ба гол хүч нь Улаан арми болон, [[ Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь|Ардын цэрэгт бут цохигдон Зөвлөлт Орос улс руу гарчээ]]. 1921 оны 7-р сарын 6-нд Ардын цэрэг Их Хүрээнд орж ирсэн ба 11-нд Ардын эрхт хэмжээт цаазат Монгол улс ба Ардын хувьсгалын ялалтыг зарлан тунхагласан байна. == Ач холбогдол == Ардын хувьсгалын гол зорилго нь тусгаар тогтнолоо олох явдал байсан боловч уг хувьсгалын үр дүн нь нийгмийн эрс өөрчлөлт авчирч чадсан байна. 1911 оны хувьсгалаар Богд хааныг ширээнд нь залж шашин төрийг хослуулан бариулсан бол 1921 оны хувьсгалаар ч мөн Богд хааныг ширээнд нь залсан хэдий ч эрх мэдлийг хязгаарлан зөвхөн билэг тэмдгийн төдий буюу шашны хэргийг хамааруулсан нь шашин төрийн хэргийг тусгаарласан, илүү ардчилсан засаглал тогтоосон ач холбогдолтой болжээ. Мөн уг хувьсгалаар нийгмийн хөгжилд саад тотгор болж байсан [[wiktionary:феодализм|феодализм]], хамжлагат ёсыг халсан байна. == Дурсгал == 1921 оноос хойш жил бүрийн 7-р сарын 11-нд Ардын хувьсгалын ялалтын баярыг [[наадам|Эрийн гурван наадам]] хийн ёслон тэмдэглэж иржээ. <gallery widths="660" heights="220" perrow="1"> Файл:ボグドハーン宮のスフバートル（油絵を描）.jpg|Д.Сүхбаатар 1921 оны долдугаар сарын 10-ны өдөр Нийслэл хүрээнд. </gallery> == Түүнчлэн үзэх == * [[Монгол Ардын Нам]] * [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]] * [[Толбо нуурын бүслэлт]] * [[Барон Унгерн фон Штернберг]] * [[Борис Резухин]] * [[Улаан хадны байлдаан]] {{Олноо өргөгдсөн Монгол улс}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:20-р зууны хувьсгал]] [[Ангилал:Монголын хувьсгал]] [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:БНМАУ-Зөвлөлтийн харилцаа]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын харилцаа]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал| ]] [[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]] [[Ангилал:1921 он]] pakkgp36fs4l7fs2yhut70939l1pye4 Батмөнх Даян хаан 0 10657 709856 708727 2022-08-28T04:04:35Z Megzer 20491 /* Гэр бүл */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name =Даян хаан |title ='''Монголын [[хаан]]''' |image =[[Файл:Dayan Khan.jpg|200px]] |caption = |reign =1480–1517 (1504?/1517/1543?) |coronation =1480<ref name=":Батмөнх">[https://mongoltoli.mn/history/h/110 Батмөнх хаан]</ref> |othertitles = |full name =Батмөнх |predecessor =[[Мандуул хаан]] |successor =[[Барсболд Сайн Алаг хаан]] |queen =[[Мандухай сэцэн хатан]] |consort =[[Хүсэй]]<br />[[Жимсгэнэ]] |issue =[[Төрболд]]<br />[[Улсболд]]<br />[[Барсболд Сайн Алаг хаан]]<br />Төрөлт гүнж<br/>[[Алчболд]]<br/> [[Арсболд]]<br/>[[Очирболд]]<br />[[Арболд]]<br />[[Гэрболд]]<br />[[Чин тайж]]<br />[[Гэр од]]<br />[[Гэрсэнз]] |royal house =[[Боржигин]] |dynasty =[[Монгол Улс]] |father =[[Баянмөнх жонон]] |mother =[[Шихэр тайху]] хатан |date of birth =1472<ref name=":Батмөнх"/> |place of birth = |date of death =1517 (1543?) |place of death = |date of burial = |place of burial = |}} '''Батмөнх''' (1472-1517) буюу '''Даян хаан''' нь [[Монгол]]ын [[хаан]].<ref name=":Батмөнх"/> == Бага нас == Батмөнх нь 1472 онд [[Баянмөнх жонон]]гийн ганц хүү болон мэндэлжээ. Түүний эх нь [[Урианхай]]н [[Шихэр тайху]]. Ойрадын [[Исмэл тайш]] зүүн Монголыг довтлох үед Баянмөнх жонон зугтаж, Исмэн тайж Шихэр Тайхуг өөрөө авч, хөвгүүн Батмөнхийг нь Балгачны Багай гэдэг хүнд өгч өсгүүлжээ. Баянмөнх жонон дайны хөлөөс дутааж явахдаа алагдаж Батмөнх эцэг эхгүй өнчин хоцорсон байна. Багай өнчин хүүг үрчлэн авсан боловч, хоол унд муутай байлгаснаас бэтэг өвчинд баригдаж эдгэрэхгүй удсаныг Тангадын Төмөрхадаг гэдэг хүн олж мэдэн, гуйж үзээд бүтээгүй тул Багайгаас булаан авч, өөрийн эхнэр Сайхайгаараа асруулжээ. Тэд есөн цагаан ингэний сүүгээр тэжээж, гурван мөнгөн аягыг цоортол илж эмчлэн зассанаар Батмөнхийн өвчин илаар болсон гэдэг. Үүний дараа Төмөр Хадаг Батмөнхийг Мандухай сэцэн хатанд аваачиж өгөв. 1470 онд түүнийг 7 настай байхад Мандуул хааны бага хатан Мандухай түүнтэй гэрлэж, Батмөнхийг Монголын их хааны ширээнд суулгав. == Хаанчлал == Түүний хаанчлалын эхний жилүүдэд Мандухай сэцэн хатан гол үүргийг гүйцэтгэжээ. Мандухай хатан Даян хааныг дагуулан авч явж, Ойрадуудыг дайлж нэгтэгсэнээр Баруун, Зүүн Монголчууд дахин нэгдсэн. 1483 онд Даян хаан Тогочи Шигүшид цэрэг өгч Исмайл тайшруу илгээн түүнийг устган эх Шихэр тайхуг олж авсан. 1490-ээд оны үед Ойрад болон Баруун түмнийг довтлон эзэлснээр Монгол орон нэгдэж эхэлсэн. Удтал Баруун түмэн толгойлох эзэнгүй байсан учир, Даян хаан 2-р хүү Улсболдоо баруун гурван түмний захирагчаар томилж явуулахад нь [[Харчин]]ы [[Ибрай тайш]] барьж алсан байна. Үүнд хилэгнэсэн Батмөнх баруун гурван түмнийг дайлаар мордож, Ибрайг ялжээ. Батмөнх [[Мин улс]]тай сайн харилцааг хадгалах замаар дотоод асуудлуудаа шийдэх бодлого баримталж байв. Тэрээр чөлөөт худалдааны гэрээ хийх элч илгээсэн ч Мингийн хаан элчийг нь алсан тул цэрэг хөдөлгөж байсан аж. Хэдэн жилийн дараа баруун түмнийг нэгтгэж чадсанаар Даян хаан цолд өргөмжлөгдсөн байна. Монголын эх сурвалжуудад түүний хаанчлалын жилүүдэд Монголд энх амгалан байдал тогтсон гэдэг. Тэр Монголыг дахин зохион байгуулалтад оруулж зургаан [[түмэн]] болгожээ * Зүүн түмэн: '''[[Халх түмэн|Халх]], [[Цахар түмэн|Цахар]], [[Урианхай]]''' * Баруун түмэн: [[Ордос|'''Ордос''']]''', [[Түмэд]], [[Юншээбүү]].''' * Хасарын угсааныхны мэдлийн [[Хорчин|'''Хорчин''']] аймаг * Дөрвөн түмэн [[Ойрад|'''Ойрад''']] гэж хуваагдаж байсан. Батмөнх 1517 онд нас барж, хөвгүүн Барсболд нь хэсэг хугацаанд төрийн эрхийг барьсны дараа Батмөнхийн ахмад хөвгүүн Төрболдын хүү Боди их хаан болжээ. Үүнээс хойш Бодийн угсааныхан Монголын их хаан суурийг үе улиран залгамжлах болсон билээ. = Гэр бүл = Даян хаан нь 3 хатантай. # [[Мандухай сэцэн хатан|'''Мандухай сэцэн хатан''']]: 7 хүү, 1 охинтой. # [[Жимсгэнэ хатан|'''Жимсгэнэ хатан''']]: Уругудын Оручи шигүшийн охин<ref>Үндэсний их шар тууж оршивой. УБ., 2006. 55 дахь тал</ref>. [[Алтан товч|Лу.Алтан товчид]] '''Самур тайху''', [[Эрдэнийн товч|Эрдэнийн товчид]] '''Жалайр хатан'''<ref name=":0">Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.133</ref>, [[Шар тууж|Их Шар туужид]] '''Жимисхэн хатан'''<ref name=":1">Их шар тууж. УБ., 2006. т.70</ref> гэх мэтээр бичиж байв. Гэрэболд, Гэрсэнз<ref name=":0" /><ref name=":1" /> нарыг төрүүлсэн. # [[Хүсэй хатан|'''Хүсэй хатан''']]: [[Ойрад|Ойрадын]] Хэрээ Хучигарын охин<ref>Үндэсний их шар тууж оршивой. УБ., 2006. 55 дахь тал</ref>. Даян хаанд Гаруди<ref name=":0" /><ref name=":1" />, Убсанж чин тайжийг<ref name=":0" /><ref name=":1" /> төрүүлсэн. Тэр өөрийн 11 хүүдээ харъяат аймгуудаа хуваарилж олгосон нь бөгөөд отгон хүү Гэрсэнзд Халх түмний 7 хошуу ногдсон нь [[Халх]] 7 хошууны эхлэл болжээ. Даян хаан өөрийн 11 хүүдээ дараах аймгуудий хувьдан өгсөн. Үүнд: # '''[[Төрболд]]''': [[Цахар түмэн|'''Цахар түмэн''']] # '''[[Улсболд]]''': Залуудаа үхсэн. # [[Барсболд Сайн Алаг хаан|'''Барсболд Сайн Алаг хаан''']]: [[Ордос|Ордос түмэн]], [[Түмэд]], # '''[[Арсболд]]''': [[Түмэд|Түмдийн]] долоон отог<ref name=":2">Саган сэцэн. Эрдэнийн товч. УБ., 2006. т.137</ref> # '''[[Очирболд]]''': Цахарын [[Хишигтэн]] отог<ref name=":2" /> # '''[[Алчболд]]''': [[Өвөр Халх|Өвөр Халхын]] 5 отог #'''[[Арболд]]''': Цахарын [[Хуучид]]<ref name=":2" /> #'''[[Гэрэтү тайж]] (Гаруди, Гэрэтү тайж'''<ref name=":2" />''')''': үр хүүхэдгүй өнгөрсөн. #'''[[Убсанж Чин тайж]]:''' Асуд<ref name=":2" />, Юншээбү<ref name=":2" />, Хар Татаар #[[Гэрболд]]: Цахарын Найман<ref name=":2" />, Аохан отог<ref name=":2" />, Урад # [[Гэрсэнз|'''Гэрсэнз жалайр хунтайж''']]: Ар [[Халх|Халхын]] 7 отог # [[Төрөлт гүнж|'''Төрөлт гүнж''']]: [[Халх]] [[Жарууд]]ын [[Баасан тавнан]]д гэргий болон очсон. Зарим сурвалжид түүнийг '''Гэгээн гүнж''' хэмээн нэрийддэг. {{s-start}} {{Залгамжлал | өмнө = [[Мандуул хаан]] | албан_тушаал = [[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] | дараа = [[Барсболд Сайн Алаг хаан]] | он = [[1480]]-[[1517]] }} {{end}} =Эшлэл= {{Reflist}} [[Ангилал:15-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:16-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Алтан ураг]] [[Ангилал:Монголын хаан]] [[Ангилал:Монголын сурвалжит язгууртан]] [[Ангилал:1472 онд төрсөн]] [[Ангилал:1517 онд өнгөрсөн]] ncgwqbyx1xkk3qqviqxk0eidpeerzw1 Уул уурхайн аврах алба 0 16574 709867 117611 2022-08-28T05:00:38Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki Уул уурхайн аврах алба нь 1951 Монголд байгуулагдсан. Уул уурхайн аврах алба нь Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээр уул уурхайн бүтээгдэхүүн болон газрын тос, байгалийн хий олборлох, боловсруулах үйлдвэрүүд, ажлын байр нь хортой хий, тоосны тэсрэх аюултай аж ахуйн нэгж байгууллагуудад гарч болох аливаа аваарь ослоос урьдчилан сэргийлэхэд мэргэжлийн туслалцаа үзүүлэх, сургалт зохион байгуулах, аюулгүй ажиллагааны байдалд мэргэжлийн хяналт тавьж холбогдох хууль тогтоомжийн биелэлтийг хангуулах, ослын үр дагаварыг шуурхай арилгах мэргэжлийн ганц байгууллага юм. Одоо тус алба 1 салаа, 4 тасаг, эмнэлэг, хими лаборатори, баг аппаратур, канат шалгах станц, явуулын аврах тасаг, сургалт мэдээллийн төвтэйгээр нийт 50 гаруй ажилтан албан хаагчидтайгаар ажиллаж, гэнэтийн аваарь осол, гамшигийн үед хүний амь нас, өмч хөрөнгийг авран хамгаалах үйл ажиллагааг хэрэгжүүлж байна. Тус алба нь орчин үеийн амь хамгаалах баг, аюулгүй ажиллагааны төрөл бүрийн хэмжих, шалгах багаж, аврах ажлын тоног төхөөрөмжөөр бүрэн хангагдсан. 1981 онд Олон улсын Аврах албаны гишүүнээр элсэн орж олон улсын хамтын ажиллагаанд оролцон, дэлхийн 14 улстай харилцаатай ажиллаж, ОХУ-ын Уулын цэрэгжүүлсэн аврах ангитай шууд харилцаатай ажиллаж байна. Уул уурхайн аврах албаны аврагч албан хаагчид нь байнгын мэргэжлийн сургалтанд хамрагдан бэлэн байдалд байж багаж тоног төхөөрөмжтэй харьцах болон биеийн хүчний бэлтгэл сургуулилтыг тогтмол явуулдаг. jhc95n7087mgepq66cnvifxztsr50o8 709868 709867 2022-08-28T05:02:38Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki Уул уурхайн аврах алба нь 1951 Монголд байгуулагдсан. Уул уурхайн аврах алба нь Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээр уул уурхайн бүтээгдэхүүн болон газрын тос, байгалийн хий олборлох, боловсруулах үйлдвэрүүд, ажлын байр нь хортой хий, тоосны тэсрэх аюултай аж ахуйн нэгж байгууллагуудад гарч болох аливаа аваарь ослоос урьдчилан сэргийлэхэд мэргэжлийн туслалцаа үзүүлэх, сургалт зохион байгуулах, аюулгүй ажиллагааны байдалд мэргэжлийн хяналт тавьж холбогдох хууль тогтоомжийн биелэлтийг хангуулах, ослын үр дагаварыг шуурхай арилгах мэргэжлийн ганц байгууллага юм. Одоо тус алба 1 салаа, 4 тасаг, эмнэлэг, хими лаборатори, баг аппаратур, канат шалгах станц, явуулын аврах тасаг, сургалт мэдээллийн төвтэйгээр нийт 50 гаруй ажилтан албан хаагчидтайгаар ажиллаж, гэнэтийн аваарь осол, гамшигийн үед хүний амь нас, өмч хөрөнгийг авран хамгаалах үйл ажиллагааг хэрэгжүүлж байна. Тус алба нь орчин үеийн амь хамгаалах баг, аюулгүй ажиллагааны төрөл бүрийн хэмжих, шалгах багаж, аврах ажлын тоног төхөөрөмжөөр бүрэн хангагдсан. 1981 онд Олон улсын Аврах албаны гишүүнээр элсэн орж олон улсын хамтын ажиллагаанд оролцон, дэлхийн 14 улстай харилцаатай ажиллаж, ОХУ-ын Уулын цэрэгжүүлсэн аврах ангитай шууд харилцаатай ажиллаж байна. Уул уурхайн аврах албаны аврагч албан хаагчид нь байнгын мэргэжлийн сургалтанд хамрагдан бэлэн байдалд байж багаж тоног төхөөрөмжтэй харьцах болон биеийн хүчний бэлтгэл сургуулилтыг тогтмол явуулдаг. [[Ангилал:Уул уурхай]] erol06ypjxsknw6cw4x9udgypsyczfz Дундад Иргэн Улс 0 20998 709844 709617 2022-08-28T02:06:36Z 103.173.255.162 /* Гадаад улстай зөрчилдөөн */ wikitext text/x-wiki {{Infobox former country |conventional_long_name = Дундад иргэн улс |common_name = Дундад Иргэн Улс |continent = Ази |status = [[Бүгд Найрамдах Улс]] |year_start = 1912 |year_end = 1949 | p1= Чин улс | flag_p1=Flag of the Qing Dynasty (1889-1912).svg | s1= БНХАУ | flag_s1=Flag of the People's Republic of China.svg | s2= Монгол улс | flag_s2=Flag of the People's Republic of Mongolia (1921-1924).svg | s3= Тайвань | flag_s3 = Flag of the Republic of China.svg | image_flag = Flag of the Republic of China 1912-1928.svg | flag_type = 1912-1928 оны далбаа | image_flag1 = Flag of the Republic of China.svg | image_coat = Twelve_Symbols_national_emblem_of_China.svg | symbol_type = 1912-1928 оны сүлд |coa_size = 130px | image_map = AdminChina1935.jpg | image_map_caption = ДИУ-ын харьяа газар, харьяандаа <br> байлгахыг оролдсон нутаг дэвсгэр {{ref-ru}} |capital = [[Наньжин]] <small>(1912, 27-49)</small> <br> [[Бээжин]] <small>(1912-1927)</small> <br> ''[[Чунчин]]'' <small>(1937–1946)</small> |common_languages = [[хятад хэл]] |government_type = [[Бүгд Найрамдах Улс|Ерөнхийлөгчийн бүгд<br> найрамдах засаг]] | title_leader = [[Ерөнхийлөгч]] | leader1 = [[Сунь Ятсен]] (эхний) | year_leader1 = 1912 | leader2 = [[Ли Чунжэн]] (сүүлч) | year_leader2 = 1949 | title_deputy = [[Ерөнхий сайд]] | deputy1 = [[Тан Шаои]] (эхэн) | year_deputy1 = 1912 | deputy2 = [[Хө Инчинь]] (сүүлч) | year_deputy2 = 1949 | era = | event_pre =[[Шиньхайн хувьсгал]] | date_pre=1911-10-10 | event_start=Улс тунхагласан | date_start=1912-1-1 | event1 = Нийслэл Наньжинд | date_event1=1927-4-18 | event2 =[[Япон-хятадын дайн]] | date_event2=1937-7-7 | event_end = [[Тайвань]]д суусан | date_end = 1949 он |stat_year1 = 1912 оны |stat_pop1 = 432375000 хүн |currency = Хятадын юань }} '''Дундад Иргэн Улс''' (товчоор '''ДИУ'''; {{lang-zh|中華民國}} ''Жунхуа миньгуо'') — 1912-1949 онд [[Хятад]] орныг эрхшээсэн [[Бүгд Найрамдах Улс|Бүгд Найрамдах '''Улс''']] байв. Монгол Улсд энэ үед '''Гамин''' (Хятадын “хувьсгалт”) гэдэг нь Хятадын засгийн газар юм уу армийг хэлдэг байжээ.<ref>[https://mongoltoli.mn/search.php?ug_id=22562&opt=1&word=ГАМИН# ГАМИН]</ref><ref>[https://gereg.mn/news/41808 ИХ ЖАНЖИН Д.СҮХБААТАРЫН ТАЛААР ХЭН ЮУ ХЭЛЭВ]</ref> == Түүх == === 1912-1927: Бээжин === {{Хятадын түүх}} 1911 оны 10 сарын 10-нд Үчангийн бослогоор эхэлсэн [[Шиньхайн хувьсгал]] газар авч 1912 оны 1 сарын 1-нд Дундад иргэн улс байгуулагдсанаа тунхаглажээ. Хувьсгал 2 сарын 12-нд [[Чин улс]]ын сүүлчийн хаан [[Пүи]]г буулгаснаар төгссөн. Хаант засгаас татгалзаж бүгд найрамдах засагт шилжээд 3-р сард үндсэн хуулиа баталсан ба [[хятадууд|хятад]], [[манж үндэстэн|манж]], [[монгол үндэстэн|монгол]], [[ислам|хотон]], [[төвөдүүд|төвөд]] таван ардын эвийг бэлгэдэн таван өнгөт далбаатай болсон ч [[Төвөд]], (ар) [[Монгол]] орон ДИУ-тай зэрэг тусгаар тогтножээ. [[Зураг:Chinese_republic_forever.jpg|thumb|200px|left|[[Юань Шикай]], [[Сунь Ятсен]] хоёрын зурагт хуудас]] [[Зураг:Warlords 1925.png|thumb|200px|left|Жанждын бүлэглэл. 1925 он]] 1911 оны 11 сарын 29-нд түр ерөнхийлөгч болсон [[Сунь Ятсен]] өмнөд-умардын тэмцлээс зайлсхийж Бээжинд суугаа Чингийн жанжин асан [[Юань Шикай]]д зай тавьж өгсөн бөгөөд Юань Шикай 2 сарын 15-нд ДИУ-ын түр ерөнхийлөгч, 1913 онд ерөнхийлөгч, 1915 онд өөрийгөө «хаан» өргөмжилж олонд буруутгагдаад 1916 онд өвчнөөр өөд болжээ. Сунь Ятсен гадаадад гарсан байж байгаад өмнөдийн жанждын дэмжлэгээр Гуандунд ирж 1919 онд [[Гоминдан]] буюу Үндэсний намыг дахин байгуулж Бээжин дэх Бэйянгийн засгийн газрыг эсэргүүцэх болов. Бэйянгийнхан дотроо эрх мэдлийн төлөө тэмцэлдэж байсан ба [[Версалийн гэрээ]]нд дорой байсныг нь эсэргүүцэн их жагсаал өрнөж байв. [[Марксизм]]ын нөлөөгөөр феодалист эрх баригчийг эсэргүүцсэн үзэл нэвтэрч 1920 онд [[Хятадын эв хамт нам]] (ХКН) байгуулагдсан. === 1927-1937: Наньжин === Сунь овогт 1925 онд нас барахад [[Чан Кайши]] үйл хэргийг нь үргэлжлүүлэн 1926 онд умард руу [[Үндэсний Хувьсгалт Арми|цэрэг хөдөлгөв]]. 1928 онд Бэйянгийн засгийн газрыг унагаж Хятадыг нэг удирдлаганд оруулан нийслэлийг [[Наньжин]]д шилжүүлжээ. Гоминдан нам [[капитализм]], ардчилалд зорьсон ба Хятадын банк, бусад байгууллагууд үүсч 1932 онд баг тамирчдаа [[Олимпийн наадам|олимпод]] анх илгээжээ. Эхэндээ [[коммунист]]ууд түүнд тусалж байсан боловч удалгүй Гоминдан (үндсэрхэг, хөрөнгөт ёс), Коммунист (ядуу ардын эрх, эв хамт ёс) хоёр хүчин үзэл таарахгүйн улмаас улсаа 1927-1936 онд иргэний дайны байдалтай байлгав. Үндсэрхэг засгийн газар Наньжин хавийн дорнод газар бүрэн нөлөөтэй байсан ба баруун хойд нутагт Хамилийн бослого, Хятад-төвөдийн дайн болж, Зөвлөлт [[Шинжаан]]д халдаж байв. Дорно умард нутгийг Япон эзэлж [[Манж-го]]г үүсгэсэн байна. === 1937-1945: Японтой дайтсан === [[Зураг:Second_Sino-Japanese_War_WW2.png|thumb|200px|left|Японд эзлэгдсэн (''улаан'') 1940 он]] [[Манжуур]]ыг эзэлсэн япончууд [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] ар, Хятадын дорнод эргээр ахиулан [[Япон-хятадын дайн|эзлэх болов]]. 1937 онд Бээжин, [[Шанхай]], Наньжинг дараалан буулгасан ба япон хүний тоо хятадуудаас харьцангуй цөөн байсны улмаас [[Дотор газар]] луу цөм нэвтэрч чадалгүй тогтосхийж, Наньжинд [[Ван Жинвэй]]гээр толгойлуулсан тоглоомын байдалтай Хятадын засгийн газар байгуулжээ. Тус засгийн газар нэр хүнд муу, идэвхгүй байсан. Германаас зэвсэг техник авсан ч ДИУ Японыг бодвол механикжисан анги нэгтгэлгүй байв. Үндсэрхэг, коммунист хүчнүүд тус тусдаа японтой байлдаж байсан цаг үеийг Чан ерөнхийлөгч «Япон - арьсны өвчин, коммунистууд - зүрхний өвчин» хэмээн оношилжээ. Япон [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]д бууж өгсөний дараа Гоминдан [[Чунчин]]гаас Наньжинд буцан төвхнөсөн ба [[Тайвань]] (1895), Манжуур (1932) зэрэг алдагдсан газар ДИУ-д эргэн иржээ. === 1945-1949: Дайны дараа === [[Зураг:Battle of Siping03.jpg|thumb|200px|left|Иргэний дайн]] Эх орноос нь японыг хөөхөд тусалсан Америк, Зөвлөлт хоёр дэмжиж буй үзлээрээ Хятадыг замнуулахын тулд Коммунист, Гоминдан хоёр намыг тус тусад нь дэмжиж хооронд нь дахин дайтуулсан. Хоёр хүчин 1945 онд энхийн гэрээ байгуулсан боловч 1946 оноос шууд дайтаж эхэлсэн. ХКН-ын Ардын чөлөөлөх цэрэг Японы олзолсон зэвсэг, ЗХУ-ын дэмжлэгтэйгээр улам бүр хүчирхэгжиж Шаньдунгийн хойгийг АНУ-ын хяналтаас салган авсан бол АНУ Гоминдан намын Үндэсний хувьсгалт цэрэгт нисэх хүчин, тэнгисийн цэргээр тусалж байлаа. Ардын чөлөөлөх цэрэг 1949 оны 1 сард Жанчхүүгийн бэхлэлтийг эзэлж Бэйпин (өнөөгийн Бээжин), 4-р сард Наньжин, намар Гуанжоу, Чунчин, Чөндүг эзэлсэн бөгөөд 10 сарын 1-нд Мао дарга БНХАУ байгуулагдсаныг тунхаглаж [[Бээжин]]г нийслэл болгожээ. Чан Кайши Наньжингаас гараад хэдэн хотод суусны эцэст [[Тайвань]] арал руу дутаан сууж 12 сарын 7-нд [[Тайбэй]]г түр нийслэлээр зарласан ба улсынхаа нэрийг хятад хэлээр хэвээр хадгалан явжээ. Хятадын иргэний дайны уршгаар 1927-1949 оны хооронд 2-3 сая хүн амь үрэгдсэн гэдэг. Хятадын шинэ улс буюу БНХАУ Тайванийг өөртөө нэгтгэж чадаагүй бөгөөд одоо хүртэл Тайваньд ДИУ-аас шилжин суусан төр оршсоор байгаа билээ. ==Гадаад улстай зөрчилдөөн== [[Файл:1912-1928 on.jpg|thumb|350px|Умардын цэргийн эрхтэн (1912-1927)]] ===Монгол Улс=== # [[Таван замын байлдаан]] # [[Гурван замын байлдаан]] # [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь]] # [[Улаан хадны байлдаан]] # [[Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн]] ===Япон Улс=== # [[Хятад-Японы хоёрдугаар дайн]] ===Зөвлөлт Холбоот Улс=== # [[Дорнод хятадын төмөр замын зэвсэгт мөргөлдөөн]] # [https://en.wikipedia.hfut.cf/wiki/Soviet_invasion_of_Xinjiang Шинжаан ЗХУ-ын довтолгоо] {{s-start}} {{Залгамжлал |өмнө=[[Чин улс]] |он= 1912-1949 |албан_тушаал= Дундад иргэн улс |дараа=[[БНХАУ]]<br/>[[Тайвань|БНХУ]] }} {{end}} == Эшлэл == {{reflist}} [[Ангилал:Бүгд Найрамдах Хятад Улс| ]] [[Ангилал:Дундад иргэн улс| ]] [[Ангилал:Хятадын улс төр]] [[Ангилал:Хятадын түүхэн улс]] [[Ангилал:20-р зууны Хятадын түүх]] [[Ангилал:Урьдын Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] [[Ангилал:1912 онд байгуулагдсан]] 1gunmfc8i2e2afw8tiw96fcq9as61q5 Борис Резухин 0 21680 709849 709634 2022-08-28T02:50:57Z 103.173.255.162 /* Мөн үзэх */ wikitext text/x-wiki [[Файл:Резухин.jpg|thumb|Борис Резухин]] '''Борис Петрович Резухин''' (18.. — [[1921]] оны [[8 сарын 16]]) — [[Оросын Хаант Улс]]ын армийн [[хошууч генерал]] (1920), дэлхийн I, [[Оросын иргэний дайн]]д [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагаантны хөдөлгөөн]]ий талд оролцогч. Тэрбээр Азийн морин дивизийн командлагчийн орлогч бөгөөд [[2-р морин бригад]]ын [[захирагч]] байсан. 1921 оны 02 дугаар сард [[Нийслэл хүрээ]]г [[Үндэсний Хувьсгалт Арми|гамин]]гаас чөлөөлөх тулалдаанд [[Азийн морин дивиз]]ийн орлогчоор оролцжээ. Нийслэл хүрээг чөлөөлсөн ялалтын дараа [[Богд хаан]] Резухинд [[чин ван]] цолыг шагнасан. [[Барон Унгерн]]ы [[Зөвлөлт Холбоот Улс]] руу хийсэн аян дайнд тэргүүн болон баруун жигүүрийн чиглэлээр [[давшилт]] хийжээ. Түүний командалсан Азийн морин дивизийн 2-р морин бригад [[Улаан-Үд|Верхнеудинск]]ийн чиглэлээр давшилт хийсэн боловч давуу хүчтэй [[Улаан арми]] болон [[Алс дорнодын Бүгд Найрамдах Улс]]ын [[Ардын арми]]йн [[цэрэг]], улаан [[партизан]]ы хүчинд шахагдан [[Монгол]] руу ухран орж, Бароны командалсан Азийн морин дивизийн гол хүчтэй нэгдсэн байна. Азийн морин дивизийн хамт [[Дух нарсны тулалдаан]], [[Гуртын тавилангийн тулалдаан]] болон бусад [[тулалдаан]]д оролцож, [[Хорлоогийн Чойбалсан]]гийн командалсан [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд|Баруун замын Ардын журамт цэрэг]] ба А.Нейманы командалсан [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь|Улаан армийн Монгол дах аялан байлдах цэрэг]]тэй тулалдаж явжээ. [[Хурандаа генерал|Хурандаа]] [[Михаил Торновский]]н дуртгалд өгүүлсэнээр [[Барон Унгерн фон Штернберг]] [[Урианхай]]н хотгорруу ухрахаар шийдсэний дараа түүнийг эсрэгээр [[Манжуур]] руу явах хүсэлтэй байсан хурандаа [[Хоботов]] тэргүүтэй офицерүүдын зохион байгуулсан хуйвалдааны золиос болж 1921 оны 08 дугаар сарын 16-ны шөнө [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн эрэг]]т буудалласан 2 -р морин бригадын хээрийн отогт алуулсан гэжээ. ==Мөн үзэх== * [[Азийн морин дивиз]] * [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь]] * [[Улаан хадны байлдаан]] * [[Чойр, Замын үүдийн чиглэлээр хийсэн байлдаан]] * [[Азийн морин дивизийн 1921 онд Зөвлөлтийн эсрэг хийсэн аян дайн]] * [[Азийн морин дивизийн Троицкосавск руу хийсэн дайралт]] * [[Азийн морин дивизд гарсан бослого]] * [[Азийн морин дивиз Манжуур луу гарсан нь]] {{DEFAULTSORT:Резухин, Борис}} [[Ангилал:Оросын Хаант Улсын хошууч генерал]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:19-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1921 онд өнгөрсөн]] pmh11vuj0xoyujjp3wktko15j3zvf0d 709852 709849 2022-08-28T03:34:14Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Файл:Резухин.jpg|thumb|Борис Резухин]] '''Борис Петрович Резухин''' (1886 оны 3-р сарын 6-нд төрсөн — [[1921]] оны [[8 сарын 16]]) — [[Оросын Хаант Улс]]ын армийн [[хошууч генерал]] (1920), дэлхийн I, [[Оросын иргэний дайн]]д [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагаантны хөдөлгөөн]]ий талд оролцогч. Тэрбээр Азийн морин дивизийн командлагчийн орлогч бөгөөд [[2-р морин бригад]]ын [[захирагч]] байсан. 1921 оны 02 дугаар сард [[Нийслэл хүрээ]]г [[Үндэсний Хувьсгалт Арми|гамин]]гаас чөлөөлөх тулалдаанд [[Азийн морин дивиз]]ийн орлогчоор оролцжээ. Нийслэл хүрээг чөлөөлсөн ялалтын дараа [[Богд хаан]] Резухинд [[чин ван]] цолыг шагнасан. [[Барон Унгерн]]ы [[Зөвлөлт Холбоот Улс]] руу хийсэн аян дайнд тэргүүн болон баруун жигүүрийн чиглэлээр [[давшилт]] хийжээ. Түүний командалсан Азийн морин дивизийн 2-р морин бригад [[Улаан-Үд|Верхнеудинск]]ийн чиглэлээр давшилт хийсэн боловч давуу хүчтэй [[Улаан арми]] болон [[Алс дорнодын Бүгд Найрамдах Улс]]ын [[Ардын арми]]йн [[цэрэг]], улаан [[партизан]]ы хүчинд шахагдан [[Монгол]] руу ухран орж, Бароны командалсан Азийн морин дивизийн гол хүчтэй нэгдсэн байна. Азийн морин дивизийн хамт [[Дух нарсны тулалдаан]], [[Гуртын тавилангийн тулалдаан]] болон бусад [[тулалдаан]]д оролцож, [[Хорлоогийн Чойбалсан]]гийн командалсан [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд|Баруун замын Ардын журамт цэрэг]] ба А.Нейманы командалсан [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь|Улаан армийн Монгол дах аялан байлдах цэрэг]]тэй тулалдаж явжээ. [[Хурандаа генерал|Хурандаа]] [[Михаил Торновский]]н дуртгалд өгүүлсэнээр [[Барон Унгерн фон Штернберг]] [[Урианхай]]н хотгорруу ухрахаар шийдсэний дараа түүнийг эсрэгээр [[Манжуур]] руу явах хүсэлтэй байсан хурандаа [[Хоботов]] тэргүүтэй офицерүүдын зохион байгуулсан хуйвалдааны золиос болж 1921 оны 8-р сарын 16-ны шөнө [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн эрэг]]т буудалласан 2 -р морин бригадын хээрийн отогт өөрийн цэргүүддэ алуулсан гэдэг. Тэрээр цэргийн ахмадын гэрт төрсөн бөгөөд Ярослав дахь цэргийн сургууль болон Елисаветградын морин цэргийн сургууль төгссөн байна. 1907 онд 1-р Аргуны цэргийн ангид офицер байсан. 1911 оноос зуутын удирдагч. Дэлхийн нэгдүгээр дайны үед 1-р Верхнеудинскийн цэргийн ангид зуутыг удирдаж байгаад Иргэний дайны үед атаман Г.Семёновын цэргэд нэгдэн оржээ. ==Мөн үзэх== * [[Азийн морин дивиз]] * [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь]] * [[Улаан хадны байлдаан]] * [[Чойр, Замын үүдийн чиглэлээр хийсэн байлдаан]] * [[Азийн морин дивизийн 1921 онд Зөвлөлтийн эсрэг хийсэн аян дайн]] * [[Азийн морин дивизийн Троицкосавск руу хийсэн дайралт]] * [[Азийн морин дивизд гарсан бослого]] * [[Азийн морин дивиз Манжуур луу гарсан нь]] {{DEFAULTSORT:Резухин, Борис}} [[Ангилал:Оросын Хаант Улсын хошууч генерал]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:19-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1921 онд өнгөрсөн]] c2w83wlwd7qudetsdr7p1dormf7yfwm 709873 709852 2022-08-28T05:27:06Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki [[Файл:Резухин.jpg|thumb|Борис Резухин]] '''Борис Петрович Резухин''' (1886 оны 3-р сарын 6-нд төрсөн — [[1921]] оны [[8 сарын 16]]) — [[Оросын Хаант Улс]]ын армийн [[хошууч генерал]] (1920), дэлхийн I, [[Оросын иргэний дайн]]д [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагаантны хөдөлгөөн]]ий талд оролцогч. Тэрээр цэргийн ахмадын гэрт төрсөн бөгөөд Ярослав дахь цэргийн сургууль болон Елисаветградын морин цэргийн сургууль төгссөн байна. 1907 онд 1-р Аргуны цэргийн ангид офицер байсан. 1911 оноос зуутын удирдагч. Дэлхийн нэгдүгээр дайны үед 1-р Верхнеудинскийн цэргийн ангид зуутыг удирдаж байгаад Иргэний дайны үед атаман [[Григорий Семёнов|Г.Семёнов]]ын цэргэд нэгдэн оржээ. Тэрбээр Азийн морин дивизийн командлагчийн орлогч бөгөөд [[2-р морин бригад]]ын [[захирагч]] байсан. 1921 оны 02 дугаар сард [[Нийслэл хүрээ]]г [[Үндэсний Хувьсгалт Арми|гамин]]гаас чөлөөлөх тулалдаанд [[Азийн морин дивиз]]ийн орлогчоор оролцжээ. Нийслэл хүрээг чөлөөлсөн ялалтын дараа [[Богд хаан]] Резухинд [[чин ван]] цолыг шагнасан. [[Барон Унгерн]]ы [[Зөвлөлт Холбоот Улс]] руу хийсэн аян дайнд тэргүүн болон баруун жигүүрийн чиглэлээр [[давшилт]] хийжээ. Түүний командалсан Азийн морин дивизийн 2-р морин бригад [[Улаан-Үд|Верхнеудинск]]ийн чиглэлээр давшилт хийсэн боловч давуу хүчтэй [[Улаан арми]] болон [[Алс дорнодын Бүгд Найрамдах Улс]]ын [[Ардын арми]]йн [[цэрэг]], улаан [[партизан]]ы хүчинд шахагдан [[Монгол]] руу ухран орж, Бароны командалсан Азийн морин дивизийн гол хүчтэй нэгдсэн байна. Азийн морин дивизийн хамт [[Дух нарсны тулалдаан]], [[Гуртын тавилангийн тулалдаан]] болон бусад [[тулалдаан]]д оролцож, [[Хорлоогийн Чойбалсан]]гийн командалсан [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд|Баруун замын Ардын журамт цэрэг]] ба А.Нейманы командалсан [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь|Улаан армийн Монгол дах аялан байлдах цэрэг]]тэй тулалдаж явжээ. [[Хурандаа генерал|Хурандаа]] [[Михаил Торновский]]н дуртгалд өгүүлсэнээр [[Барон Унгерн фон Штернберг]] [[Урианхай]]н хотгорруу ухрахаар шийдсэний дараа түүнийг эсрэгээр [[Манжуур]] руу явах хүсэлтэй байсан хурандаа [[Хоботов]] тэргүүтэй офицерүүдын зохион байгуулсан хуйвалдааны золиос болж 1921 оны 8-р сарын 16-ны шөнө [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн эрэг]]т буудалласан 2 -р морин бригадын хээрийн отогт өөрийн цэргүүддэ алуулсан гэдэг. ==Мөн үзэх== * [[Азийн морин дивиз]] * [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь]] * [[Улаан хадны байлдаан]] * [[Чойр, Замын үүдийн чиглэлээр хийсэн байлдаан]] * [[Азийн морин дивизийн 1921 онд Зөвлөлтийн эсрэг хийсэн аян дайн]] * [[Азийн морин дивизийн Троицкосавск руу хийсэн дайралт]] * [[Азийн морин дивизд гарсан бослого]] * [[Азийн морин дивиз Манжуур луу гарсан нь]] {{DEFAULTSORT:Резухин, Борис}} [[Ангилал:Оросын Хаант Улсын хошууч генерал]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:19-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1921 онд өнгөрсөн]] 0cbjtswi6x64fxyu3ybg817wzz37bgs 709881 709873 2022-08-28T06:04:11Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Файл:Резухин.jpg|thumb|Борис Резухин]] '''Борис Петрович Резухин''' (1886 оны 3-р сарын 6-нд төрсөн — [[1921]] оны [[8 сарын 16]]) — [[Оросын Хаант Улс]]ын армийн [[хошууч генерал]] (1920), дэлхийн I, [[Оросын иргэний дайн]]д [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагаантны хөдөлгөөн]]ий талд оролцогч. Тэрээр цэргийн ахмад цолтой офицерын гэрт төрсөн бөгөөд Ярослав дахь цэргийн сургууль болон Елисаветградын морин цэргийн сургуульд сурч төгссөн байна. 1907 онд 1-р Аргуны цэргийн ангид офицер байсан. 1911 оноос зуутын удирдагч. Дэлхийн нэгдүгээр дайны үед 1-р Верхнеудинскийн цэргийн ангид зуутыг удирдаж байгаад Иргэний дайны үед атаман [[Григорий Семёнов|Г.Семёнов]]ын цэргэд нэгдэн оржээ. Тэрбээр Азийн морин дивизийн командлагчийн орлогч бөгөөд [[2-р морин бригад]]ын [[захирагч]] байсан. 1921 оны 02 дугаар сард [[Нийслэл хүрээ]]г [[Үндэсний Хувьсгалт Арми|гамин]]гаас чөлөөлөх тулалдаанд [[Азийн морин дивиз]]ийн орлогчоор оролцжээ. Нийслэл хүрээг чөлөөлсөн ялалтын дараа [[Богд хаан]] Резухинд [[чин ван]] цолыг шагнасан. [[Барон Унгерн]]ы [[Зөвлөлт Холбоот Улс]] руу хийсэн аян дайнд тэргүүн болон баруун жигүүрийн чиглэлээр [[давшилт]] хийжээ. Түүний командалсан Азийн морин дивизийн 2-р морин бригад [[Улаан-Үд|Верхнеудинск]]ийн чиглэлээр давшилт хийсэн боловч давуу хүчтэй [[Улаан арми]] болон [[Алс дорнодын Бүгд Найрамдах Улс]]ын [[Ардын арми]]йн [[цэрэг]], улаан [[партизан]]ы хүчинд шахагдан [[Монгол]] руу ухран орж, Бароны командалсан Азийн морин дивизийн гол хүчтэй нэгдсэн байна. Азийн морин дивизийн хамт [[Дух нарсны тулалдаан]], [[Гуртын тавилангийн тулалдаан]] болон бусад [[тулалдаан]]д оролцож, [[Хорлоогийн Чойбалсан]]гийн командалсан [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд|Баруун замын Ардын журамт цэрэг]] ба А.Нейманы командалсан [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь|Улаан армийн Монгол дах аялан байлдах цэрэг]]тэй тулалдаж явжээ. [[Хурандаа генерал|Хурандаа]] [[Михаил Торновский]]н дуртгалд өгүүлсэнээр [[Барон Унгерн фон Штернберг]] [[Урианхай]]н хотгорруу ухрахаар шийдсэний дараа түүнийг эсрэгээр [[Манжуур]] руу явах хүсэлтэй байсан хурандаа [[Хоботов]] тэргүүтэй офицерүүдын зохион байгуулсан хуйвалдааны золиос болж 1921 оны 8-р сарын 16-ны шөнө [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгийн эрэг]]т буудалласан 2 -р морин бригадын хээрийн отогт өөрийн цэргүүддэ алуулсан гэдэг. ==Мөн үзэх== * [[Азийн морин дивиз]] * [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь]] * [[Улаан хадны байлдаан]] * [[Чойр, Замын үүдийн чиглэлээр хийсэн байлдаан]] * [[Азийн морин дивизийн 1921 онд Зөвлөлтийн эсрэг хийсэн аян дайн]] * [[Азийн морин дивизийн Троицкосавск руу хийсэн дайралт]] * [[Азийн морин дивизд гарсан бослого]] * [[Азийн морин дивиз Манжуур луу гарсан нь]] {{DEFAULTSORT:Резухин, Борис}} [[Ангилал:Оросын Хаант Улсын хошууч генерал]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:19-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1921 онд өнгөрсөн]] ar8hoa2i9v1p15cmsfga0zwzc0pjwdf Хайсан хүлэг хаан 0 24268 709809 709779 2022-08-27T15:08:40Z Megzer 20491 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name=Хайсан хүлэг хаан<br />{{mongolUnicode|ᠬᠠᠶᠢᠰᠠᠩ ᠬᠥᠯᠥᠭ ᠬᠠᠭᠠᠨ}} |given name= {{lang-mn|Хайсан}} ({{mongolUnicode|ᠬᠠᠶᠢᠰᠠᠩ}}) |temple name= {{lang-mn|Хүлэг хаан}} ({{mongolUnicode|ᠬᠥᠯᠥᠭ ᠬᠠᠭᠠ}}) <br> {{lang-zh|元武宗}} (''Юань Үзун'') |posthumous name= ''Рэньхуй шюаньшяо'' (仁惠宣孝皇帝) <br> «Өршөөл өглөг ачлалыг мандуулсан хаан» |title = <br/>{{mongolUnicode|}} |image=[[Файл:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|230px]] |caption= ''Хүлэг хааны эш хөрөг'' |reign=1307.05 – 1311.01.17 <br> (4 жил, гуравдугаар хаан) |coronation= 1307.05 сард 27 <br> насандаа [[Шанду]]гийн<br> Их Амгалан харшид |othertitles= |predecessor =[[Төмөр өлзийт хаан]] |successor =[[Аюурбарбад буянт хаан]] |spouse =[[Жэнгэ хатан]]<br/>Сүхшири хатан <br>Ихирэс овгийн хатан<br/>Тангуд хатан |issue=[[Хүслэн хутагт хаан]]<br/> [[Төвтөмөр заяат хаан]] |father= [[Дармабала]] ван |mother= [[Таж]] хатан |era name=[[Жыда]] |royal house =[[Боржигин]] |date of birth={{birth date|1281|8|4}} |date of death ={{death date and age2|1311|1|17|1281|8|4}} |place of death= Юань, [[Дайду]] }} '''Хайсан хүлэг хаан''' (1281 он 8-р сарын 4-ий өдөр- 1311 он 1-р сарын 27-ий өдөр) — [[Юань Улс]]ын гуравдугаар '''[[хаан]]''' байв. 1307–1311 онд төр барьсан. == Залуу нас == [[Боржигин]] овогт Хайсан 1281 оны цагаагчин могой жилийн 8-р сарын 4-нд төрсөн. [[Дармабала|Дармабалын]] (1264–1292) хүү, [[Чингим]]ийн (1243-1285) ач, [[Хубилай]] хааны гуч юм. Дарамбалын хоёрдугаар хатан [[хонгирад]] аймгийн Тажаас мэндэлжээ. Хайсаны багад Дарамбал эцэг нь Гуулин улсын [[Чэжү арал]]д цэрэг захиран сууж байсан. Энэ үед Дарамбал хүүдээ Ки Ванку хатныг буулгаж өгч байжээ. 1292 онд Дарамбалынх нийслэл [[Дайду]]д буцан ирсэн. 1299 онд [[Төмөр өлзийт хаан]] зарлиг буулгаж Хайсаныг «Хол дахиныг амаржуулах ван»-гаар өргөмжилж [[Хархорум]]ыг хамгаалах жанжнаар томилжээ.<ref name="содбилэг"/> 1300 оны 8-р сард Хайсан цэрэг захирч Өгөөдэйн ач [[Хайду]]гийн цэрэгтэй Хөвлэй хэмээх газар тулгаран байлдаж ихэд дийлээд [[Алтайн нуруу]]нд өвөлжжээ. Энэ завсар Алтайд нутагласан [[найман]] аймгийн эзэн бараалхаж бууж өгөв. 1301 оны 8-р сард Хайду хан цэргээ авч Тичлэх гэдэг газар Хайсаны цэрэгтэй тулгаран хуурмагаар ухарсанаа хоёр хоногийн дараа Хар хаданд ширүүн тулгаран Хайсаныг ялж дутаалгав. Хайсан түргэн ухарч [[Гамала]] авга вангаас тусламж авч Хайдуд эргэн цохилт өгч ухраав. Хайду шарх авч түүнээс нас нөхчиж дөчөөд жил үргэлжилсэн иргэний дайн үндсэндээ унтрав. Өлзийт хаан Хайсаны гарамгай гавьяаг тодотгож Хуайнин ван хэмээн өргөмжлөөд алтан тамга хүртээв. 1306 онд Хайдугийн талын зарим ноёдыг дийлж Эрчис мөрнөө Миглэйтөмөрийг буулган авч, урвасан ван Есөнтуг, Ач, Буян, Тучим нарыг баривчлан дарж Алтайд өвөлжив.<ref name="содбилэг">Ч.Содбилэг. «Монголын Их Юань улсын түүх». Улаанбаатар. 2010 он. 157-р тал.</ref> == Хаан суусан нь == 1305 онд Төмөр хааны ганц хүү Даш таалал төгссөнд бие муу хаан өөрийн хүүг хүлээлгүй, алтан ургийн нэр алдар түгсэн Хайсаныг ханхүүгээр нэр заав. Төмөр өлзийт хааныг нас барсаны дараа 1307 оны 3-р сард ноёд ихэс Дайдуд цуглан хэлэлцэв. [[Булган хатан|Булган]] бэлэвсэн хатан Ахуудай чинсан, Мөнхтөмөр ван, Сайшаагч түшмэл, Бадам, Баян, Хэрээд нартай үгсэж [[Мангала]]гийн хүү [[Ананд ван]]г хаан болгохоор үгсэн хуйвалдав. Хөнаньд байсан, Хайсаны дүү [[Аюурбарбад]] эх Таж хатны хамтаар ирж [[Хархасун]] чинсангийн удирдлага дахь нийслэлийг хамгаалах цэргийн хүчээр Булган хатан, Ананд нарыг баривчлан хорьсноор Хайсан ханхүү [[Хархорум]]аас дээд нийслэл [[Шанду]]д ирж Их амгалан харшид<ref>Их амгалан харш - хятадаар Дааньгун</ref> 1307 оны 5-р сард хаан ширээнд заларчээ.<ref name="содбилэг"/> Хайсаныг хаан өргөмжлөхөд уламжлалт монгол ёсыг баримтлан цагаан эсгий дээр суулгаж, олон бөө удган бууж, долоон цагаан гүү, 7000 цагаан хонины сүү газар цацаж өнө мөнхийн үржил шимийг бэлэгдэж, бүтэн долоо хоногийн турш 40 адуу, 4000 хонь алж найрын зуушинд хэрэглэжээ.<ref>Монгол улсын түүх. Дээд боть. 2004 он. 206-р талд өгүүлэхдээ: Д.Оссон. Монголын түүх. II боть. 359-р тал.</ref> == Төр барих үеийн үйл явдал == === Төрийн бүтэц дэх өөрчлөлт === Хайсан хүлэг хаан юун түрүүнд [[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад]] дүүгээ [[хунтайж]]<nowiki/>аар өргөмжилж алтан тамга хүртээв. Ингэхдээ Хайсан хаан тэнгэрт халивал Аюурбарбад хаан болно. Аюурбарбад тэнгэрт халихад Хайсаны ахмад хүү [[Хүслэн хутагт хаан|Хүслэн]], түүнийг нас барахад Аюурбарбадын хүү хаан болно гэж ээлжлэхээр тангаргалцгаажээ. [[Дархай|Дархайг]] [[Төвлөн засах яам|Төвлөн засах яамны]] [[Чинсан|баруун этгээдийн чинсан]] (сайд), [[Дашбөх|Дашбөхийг]] [[Чинсан|зүүн этгээдийн чинсан]] гэх мэтээр олон ноёдыг шинэ албанд томилов. 1308 онд дахин [[Тэмүдэр|Тэмүдэрийг]] Төвлөн засах яамны баруун этгээдийн чинсангаар, [[Яриган]]ыг зүүн этгээдийн чинсангаар томилжээ. Хайсан хүлэг хаан төрийн дээд тушаалын ноёд түшмэдийг ойр ойрхон хугацаан сольж байснаас төрийн ажилд доголдол гарав. Хархорум төвтэй уугуул Монгол орныг хүнд газар хэмээн Хархасуныг Хархарум мужийн зүүн гарын чинсан болгоод, баруун гарын чинсан Ючичариын хамтаар монгол орны хэргийг захируулсан. Үр бүтээлтэй ажиллууснаар зөвхөн 1307 онд л 20 илүү түмэн таар будаа хурааж нөөцөлсөн нь амжилт байв.<ref name="содбилэг" /> Гэвч Хархасун сайд 1308 онд нас барснаар энэ байдал удаан үргэлжилж чадаагүй нь харамсалтай. === Алдаа дутагдал === Хайсан хүлэг хааны үед ган гачиг, зуд олон удаа тохиолдож өлсгөлөн дэлгэрч, төр засаг гамшигт нэрвэгдсэн ардад амуу будаа тарааж, алба гувчуураас чөлөөлж байв. Улсын сан хоосорч байхад ноёд язгууртны найр наадам ихсэж, олон мянган лангаар шан хүртээх явдал бүр дэлгэрч байсан. Шан хишиг дэндүү их хүртээж байгаад санаа зовсон Төвлөн засах яамны түшмэл хаанд бараалхаж айлтгал өргөж байв. Бас нэгэн бичгийн түшмэлийн хэлснээр ''«Хубилай хааны үед үг хэлсэн түшмэл ялгүй байв. Одоо харин түшмэл санал хэлэхэд үгийн утгыг тунгаахгүйгээр цаазлагдах болжээ»'' гэсэн байна.<ref name="содбилэг"/> === Шашин соёлын асуудал === Хайсан хүлэг буддын шашинд их тус хийв. Бичгийн их хүн [[Чойжи-Одсэр]] төвөд хэлнээс шашны ном зохиолыг олноор нь монгол хэлнээ хөрвүүлж, уйгуржин [[монгол бичиг|монгол бичгийг]] шинэчлэн засварлаж боловсронгуй болгожээ. Хаан бичиг эрдмийг эрхэмлэж, судар ном бүтээх ажлыг хөхүүлэн дэмждэг байв. == Таалал төгссөн нь == Хайсан хүлэг хаан 1311 оны 1-р сарын 27-нд 30 насандаа гэнэт таалал төгсчээ. Аюурбарбад хунтайж хаан орыг залгав. 4-р сард сайд түшмэд хаанд нэхэн нэр өгөхийг гуйсанд «Өршөөл өглөг ачлалыг мандуулсан хаан» (''Рэньхуй шюаньшяо'') хэмээн нэхэн өргөмжилж, «''Хүлэг''» хаан (''Үзун'') хэмээн нэхэн цоллов.<ref name="содбилэг"/> == Нэр, цол == Төрсөн нэр — Хайсан, хятад галиг нэр — ''Хайшань'' (海山 ''Hǎishān''). Нэхэн өргөмжилсөн монгол нэр — Хүлэг, сүмийн хятад нэр — ''Үзун'' (武宗 ''Wǔzōng''). 1308–1311 оны хятад оны цол — ''[[Жида]]'' (至大 ''Zhìdà''). 1304 авсан цол ''Хуайнин'' ван. == Гэр бүл == [[Зураг:Haisan Huleg khan.jpg|thumb|''Орчин үеийн хөрөг'']] * Эцэг: боржигин [[Дармабала|Дарамбал]] тайж (1264–1292) * Эх: хонгирад [[Тажи хатан|Таж хатан]] === Хатан === * [[Жэнгэ хатан]]: хонгирад овогт, их хатан * Сүхшир хатан: [[Ихирэс|Ихирэсийн]] Анчэн ноёны ач хүү Харжи ноёны охин.<ref>Д.Идэр "Их Юань улсын хатад" УБ., 2016. 47 дахь тал. ISBN 99973-3-591-0</ref> Жэнгэ хатны өргөмөл дүү. Үр Хүүхэд төрүүлээгүй. * Өлзийтэй хатан: овог аймаг тодорхойгүй хатан<ref>Д.Идэр. Их Юань Улсын Хатад. УБ., 2016. т.42-43</ref> * [[Ихирэс овогт хатан]]: [[Ихирэс|Ихирэсийн]] Суоланха хүргэн, [[Нүгүлүнь гүнж]]<ref>Аньши ван [[Мангала|Мангалагийн]] охин</ref> нарын охин. Хүслэн хааны ээж. * [[Тангуд овогт хатан]] (?-1325)— [[Төвтөмөр заяат хаан|Төвтөмөр хааны]] ээж. === Хан хөвгүүд === * [[Хүслэн хутагт хаан]] * [[Төвтөмөр заяат хаан]] == Эшлэл == {{лавлах холбоос}} == Гадаад холбоос == * ''Enkhbold Narkhuu''. [http://sunnson.blogspot.com/2015/11/blog-post_15.html Монголын Юань улсын хаад – Хайсан хүлэг хаан] {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Юань улс|Их Юань Улсын Их Хаан]] |он=1307–1311 он |өмнө=[[Төмөр өлзийт хаан|Төмөр өлзийт]] |дараа=[[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад буянт]] }} {{end}} [[Ангилал:14-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Юань улсын хаан]] [[Ангилал:Монголын их хаан]] [[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Аллагын хохирогч]] [[Ангилал:1281 онд төрсөн]] [[Ангилал:1311 онд өнгөрсөн]] lms2xbbhtuuf1p65g86k317xqfptiqm 709860 709809 2022-08-28T04:22:27Z 122.201.31.33 /* Хатан */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name=Хайсан хүлэг хаан<br />{{mongolUnicode|ᠬᠠᠶᠢᠰᠠᠩ ᠬᠥᠯᠥᠭ ᠬᠠᠭᠠᠨ}} |given name= {{lang-mn|Хайсан}} ({{mongolUnicode|ᠬᠠᠶᠢᠰᠠᠩ}}) |temple name= {{lang-mn|Хүлэг хаан}} ({{mongolUnicode|ᠬᠥᠯᠥᠭ ᠬᠠᠭᠠ}}) <br> {{lang-zh|元武宗}} (''Юань Үзун'') |posthumous name= ''Рэньхуй шюаньшяо'' (仁惠宣孝皇帝) <br> «Өршөөл өглөг ачлалыг мандуулсан хаан» |title = <br/>{{mongolUnicode|}} |image=[[Файл:YuanEmperorAlbumQaishanKulugPortrait.jpg|230px]] |caption= ''Хүлэг хааны эш хөрөг'' |reign=1307.05 – 1311.01.17 <br> (4 жил, гуравдугаар хаан) |coronation= 1307.05 сард 27 <br> насандаа [[Шанду]]гийн<br> Их Амгалан харшид |othertitles= |predecessor =[[Төмөр өлзийт хаан]] |successor =[[Аюурбарбад буянт хаан]] |spouse =[[Жэнгэ хатан]]<br/>Сүхшири хатан <br>Шүншири хатан<br/>Тангуд хатан |issue=[[Хүслэн хутагт хаан]]<br/> [[Төвтөмөр заяат хаан]] |father= [[Дармабала]] ван |mother= [[Таж]] хатан |era name=[[Жыда]] |royal house =[[Боржигин]] |date of birth={{birth date|1281|8|4}} |date of death ={{death date and age2|1311|1|17|1281|8|4}} |place of death= Юань, [[Дайду]] }} '''Хайсан хүлэг хаан''' (1281 он 8-р сарын 4-ий өдөр- 1311 он 1-р сарын 27-ий өдөр) — [[Юань Улс]]ын гуравдугаар '''[[хаан]]''' байв. 1307–1311 онд төр барьсан. == Залуу нас == [[Боржигин]] овогт Хайсан 1281 оны цагаагчин могой жилийн 8-р сарын 4-нд төрсөн. [[Дармабала|Дармабалын]] (1264–1292) хүү, [[Чингим]]ийн (1243-1285) ач, [[Хубилай]] хааны гуч юм. Дарамбалын хоёрдугаар хатан [[хонгирад]] аймгийн Тажаас мэндэлжээ. Хайсаны багад Дарамбал эцэг нь Гуулин улсын [[Чэжү арал]]д цэрэг захиран сууж байсан. Энэ үед Дарамбал хүүдээ Ки Ванку хатныг буулгаж өгч байжээ. 1292 онд Дарамбалынх нийслэл [[Дайду]]д буцан ирсэн. 1299 онд [[Төмөр өлзийт хаан]] зарлиг буулгаж Хайсаныг «Хол дахиныг амаржуулах ван»-гаар өргөмжилж [[Хархорум]]ыг хамгаалах жанжнаар томилжээ.<ref name="содбилэг"/> 1300 оны 8-р сард Хайсан цэрэг захирч Өгөөдэйн ач [[Хайду]]гийн цэрэгтэй Хөвлэй хэмээх газар тулгаран байлдаж ихэд дийлээд [[Алтайн нуруу]]нд өвөлжжээ. Энэ завсар Алтайд нутагласан [[найман]] аймгийн эзэн бараалхаж бууж өгөв. 1301 оны 8-р сард Хайду хан цэргээ авч Тичлэх гэдэг газар Хайсаны цэрэгтэй тулгаран хуурмагаар ухарсанаа хоёр хоногийн дараа Хар хаданд ширүүн тулгаран Хайсаныг ялж дутаалгав. Хайсан түргэн ухарч [[Гамала]] авга вангаас тусламж авч Хайдуд эргэн цохилт өгч ухраав. Хайду шарх авч түүнээс нас нөхчиж дөчөөд жил үргэлжилсэн иргэний дайн үндсэндээ унтрав. Өлзийт хаан Хайсаны гарамгай гавьяаг тодотгож Хуайнин ван хэмээн өргөмжлөөд алтан тамга хүртээв. 1306 онд Хайдугийн талын зарим ноёдыг дийлж Эрчис мөрнөө Миглэйтөмөрийг буулган авч, урвасан ван Есөнтуг, Ач, Буян, Тучим нарыг баривчлан дарж Алтайд өвөлжив.<ref name="содбилэг">Ч.Содбилэг. «Монголын Их Юань улсын түүх». Улаанбаатар. 2010 он. 157-р тал.</ref> == Хаан суусан нь == 1305 онд Төмөр хааны ганц хүү Даш таалал төгссөнд бие муу хаан өөрийн хүүг хүлээлгүй, алтан ургийн нэр алдар түгсэн Хайсаныг ханхүүгээр нэр заав. Төмөр өлзийт хааныг нас барсаны дараа 1307 оны 3-р сард ноёд ихэс Дайдуд цуглан хэлэлцэв. [[Булган хатан|Булган]] бэлэвсэн хатан Ахуудай чинсан, Мөнхтөмөр ван, Сайшаагч түшмэл, Бадам, Баян, Хэрээд нартай үгсэж [[Мангала]]гийн хүү [[Ананд ван]]г хаан болгохоор үгсэн хуйвалдав. Хөнаньд байсан, Хайсаны дүү [[Аюурбарбад]] эх Таж хатны хамтаар ирж [[Хархасун]] чинсангийн удирдлага дахь нийслэлийг хамгаалах цэргийн хүчээр Булган хатан, Ананд нарыг баривчлан хорьсноор Хайсан ханхүү [[Хархорум]]аас дээд нийслэл [[Шанду]]д ирж Их амгалан харшид<ref>Их амгалан харш - хятадаар Дааньгун</ref> 1307 оны 5-р сард хаан ширээнд заларчээ.<ref name="содбилэг"/> Хайсаныг хаан өргөмжлөхөд уламжлалт монгол ёсыг баримтлан цагаан эсгий дээр суулгаж, олон бөө удган бууж, долоон цагаан гүү, 7000 цагаан хонины сүү газар цацаж өнө мөнхийн үржил шимийг бэлэгдэж, бүтэн долоо хоногийн турш 40 адуу, 4000 хонь алж найрын зуушинд хэрэглэжээ.<ref>Монгол улсын түүх. Дээд боть. 2004 он. 206-р талд өгүүлэхдээ: Д.Оссон. Монголын түүх. II боть. 359-р тал.</ref> == Төр барих үеийн үйл явдал == === Төрийн бүтэц дэх өөрчлөлт === Хайсан хүлэг хаан юун түрүүнд [[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад]] дүүгээ [[хунтайж]]<nowiki/>аар өргөмжилж алтан тамга хүртээв. Ингэхдээ Хайсан хаан тэнгэрт халивал Аюурбарбад хаан болно. Аюурбарбад тэнгэрт халихад Хайсаны ахмад хүү [[Хүслэн хутагт хаан|Хүслэн]], түүнийг нас барахад Аюурбарбадын хүү хаан болно гэж ээлжлэхээр тангаргалцгаажээ. [[Дархай|Дархайг]] [[Төвлөн засах яам|Төвлөн засах яамны]] [[Чинсан|баруун этгээдийн чинсан]] (сайд), [[Дашбөх|Дашбөхийг]] [[Чинсан|зүүн этгээдийн чинсан]] гэх мэтээр олон ноёдыг шинэ албанд томилов. 1308 онд дахин [[Тэмүдэр|Тэмүдэрийг]] Төвлөн засах яамны баруун этгээдийн чинсангаар, [[Яриган]]ыг зүүн этгээдийн чинсангаар томилжээ. Хайсан хүлэг хаан төрийн дээд тушаалын ноёд түшмэдийг ойр ойрхон хугацаан сольж байснаас төрийн ажилд доголдол гарав. Хархорум төвтэй уугуул Монгол орныг хүнд газар хэмээн Хархасуныг Хархарум мужийн зүүн гарын чинсан болгоод, баруун гарын чинсан Ючичариын хамтаар монгол орны хэргийг захируулсан. Үр бүтээлтэй ажиллууснаар зөвхөн 1307 онд л 20 илүү түмэн таар будаа хурааж нөөцөлсөн нь амжилт байв.<ref name="содбилэг" /> Гэвч Хархасун сайд 1308 онд нас барснаар энэ байдал удаан үргэлжилж чадаагүй нь харамсалтай. === Алдаа дутагдал === Хайсан хүлэг хааны үед ган гачиг, зуд олон удаа тохиолдож өлсгөлөн дэлгэрч, төр засаг гамшигт нэрвэгдсэн ардад амуу будаа тарааж, алба гувчуураас чөлөөлж байв. Улсын сан хоосорч байхад ноёд язгууртны найр наадам ихсэж, олон мянган лангаар шан хүртээх явдал бүр дэлгэрч байсан. Шан хишиг дэндүү их хүртээж байгаад санаа зовсон Төвлөн засах яамны түшмэл хаанд бараалхаж айлтгал өргөж байв. Бас нэгэн бичгийн түшмэлийн хэлснээр ''«Хубилай хааны үед үг хэлсэн түшмэл ялгүй байв. Одоо харин түшмэл санал хэлэхэд үгийн утгыг тунгаахгүйгээр цаазлагдах болжээ»'' гэсэн байна.<ref name="содбилэг"/> === Шашин соёлын асуудал === Хайсан хүлэг буддын шашинд их тус хийв. Бичгийн их хүн [[Чойжи-Одсэр]] төвөд хэлнээс шашны ном зохиолыг олноор нь монгол хэлнээ хөрвүүлж, уйгуржин [[монгол бичиг|монгол бичгийг]] шинэчлэн засварлаж боловсронгуй болгожээ. Хаан бичиг эрдмийг эрхэмлэж, судар ном бүтээх ажлыг хөхүүлэн дэмждэг байв. == Таалал төгссөн нь == Хайсан хүлэг хаан 1311 оны 1-р сарын 27-нд 30 насандаа гэнэт таалал төгсчээ. Аюурбарбад хунтайж хаан орыг залгав. 4-р сард сайд түшмэд хаанд нэхэн нэр өгөхийг гуйсанд «Өршөөл өглөг ачлалыг мандуулсан хаан» (''Рэньхуй шюаньшяо'') хэмээн нэхэн өргөмжилж, «''Хүлэг''» хаан (''Үзун'') хэмээн нэхэн цоллов.<ref name="содбилэг"/> == Нэр, цол == Төрсөн нэр — Хайсан, хятад галиг нэр — ''Хайшань'' (海山 ''Hǎishān''). Нэхэн өргөмжилсөн монгол нэр — Хүлэг, сүмийн хятад нэр — ''Үзун'' (武宗 ''Wǔzōng''). 1308–1311 оны хятад оны цол — ''[[Жида]]'' (至大 ''Zhìdà''). 1304 авсан цол ''Хуайнин'' ван. == Гэр бүл == [[Зураг:Haisan Huleg khan.jpg|thumb|''Орчин үеийн хөрөг'']] * Эцэг: боржигин [[Дармабала|Дарамбал]] тайж (1264–1292) * Эх: хонгирад [[Тажи хатан|Таж хатан]] === Хатан === * [[Жэнгэ хатан]]: хонгирад овогт, их хатан * Сүхшир хатан: [[Ихирэс|Ихирэсийн]] Анчэн ноёны ач хүү Харжи ноёны охин.<ref>Д.Идэр "Их Юань улсын хатад" УБ., 2016. 47 дахь тал. ISBN 99973-3-591-0</ref> Жэнгэ хатны өргөмөл дүү. Үр Хүүхэд төрүүлээгүй. * Өлзийтэй хатан: овог аймаг тодорхойгүй хатан<ref>Д.Идэр. Их Юань Улсын Хатад. УБ., 2016. т.42-43</ref> * Шүншири хатан: [[Ихирэс|Ихирэсийн]] Тэлигиань хүргэн, [[Чалун|Чалун гүнж]] нарын охин. Хүслэн хааны ээж. * [[Тангуд овогт хатан]] (?-1325)— [[Төвтөмөр заяат хаан|Төвтөмөр хааны]] ээж. === Хан хөвгүүд === * [[Хүслэн хутагт хаан]] * [[Төвтөмөр заяат хаан]] == Эшлэл == {{лавлах холбоос}} == Гадаад холбоос == * ''Enkhbold Narkhuu''. [http://sunnson.blogspot.com/2015/11/blog-post_15.html Монголын Юань улсын хаад – Хайсан хүлэг хаан] {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Юань улс|Их Юань Улсын Их Хаан]] |он=1307–1311 он |өмнө=[[Төмөр өлзийт хаан|Төмөр өлзийт]] |дараа=[[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад буянт]] }} {{end}} [[Ангилал:14-р зууны ноёрхогч]] [[Ангилал:Юань улсын хаан]] [[Ангилал:Монголын их хаан]] [[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:14-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Аллагын хохирогч]] [[Ангилал:1281 онд төрсөн]] [[Ангилал:1311 онд өнгөрсөн]] t8rqooihoznnqr7t1tx79jwplkhzv5m Аюурбарбад буянт хаан 0 24306 709810 661686 2022-08-27T15:11:22Z Megzer 20491 /* Үр хүүхэд */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name= Аюурбарбад буянт хаан |title = [[Юань улс]]ын [[хаан]] |image= [[Файл:YuanEmperorAlbumAyurbarvadaBuyantuPortrait.jpg|230px]] |caption=''Буянт хааны хөрөг'' |succession= |reign=1311.04.07–1320.03.01<br>(9 жил, дөрөвдүгээр хаан) |coronation=1311 оны 4 сарын 7 <br>(26 настайдаа [[Дайду]]<br> дахь Даминдянь ордонд) |era dates=1312-1313<br> 1314-1320 |predecessor=[[Хайсан хүлэг хаан]] |successor=[[Шадбал гэгээн хаан]] |heir= |spouse=[[Раднашири хатан]] |spouse-type=Consort |royal house=[[Боржигин]] |house= [[Юань улс|Юань]] |house-type = Dynasty |father=[[Дармабала|Дарамбал ван]] |mother=Таж хатан |date of birth={{birth date|1285|4|9}} |date of death={{death date and age1|1320|3|1|1285|4|9}} |death_place= |place of burial= |given name= {{lang-mn|Аюурбарбад}} ({{mongolUnicode|ᠠᠶᠦᠷᠪᠠᠣᠠᠳᠠ}}) |temple name= {{lang-mn|Буянт хаан}} ({{mongolUnicode|ᠪᠣᠶᠠᠨᠲᠦ ᠬᠠᠭᠠ}}) <br> {{lang-zh|元仁宗}} (''Рэньзун'') |era name= [[Хуанцин]], [[Яньёу]] |}} '''Аюурбарбад буянт хаан''' (1285 он 4 сарын 9-ий өдөр- 1320 он 3 сарын 1-ий өдөр) — [[Юань улс]]ын дөрөвдүгээр '''[[хаан]]''' байв. 1311–1320 онд төр барьсан. == Нэр, цол == Төрсөн нэр — '''Аюурбарбад''', Аюурбарвад.<ref>хятад галиг нэр нь Айюлибалибада (愛育黎拔力八達 ''Àiyùlíbálìbādá'')</ref> Нэхэн өргөмжилсөн монгол нэр — '''Буянт''', сүмийн хятад нэр — ''Юань Рэньзун'' (元仁宗 ''Rénzōng'').<ref>1312–1313 оны хятад оны цол нь ''Хуанчин'', 1314–1320 оных ''Янью''. </ref> Төрсөн нэр нь ''аюур'' (насан, анагаагч),<ref>http://hinduism.about.com/od/ayurveda/p/ayurveda.htm</ref><ref>http://forum.asuult.net/viewtopic.php?f=102&t=133003&start=130</ref> ''барвад'' (уул, өндөр)<ref>http://sanskritdictionary.com/parvata/131246/1</ref> гэсэн [[самгарди]] үгсийн нийлэмж. == Бага нас == [[Боржигин]] овогт Аюурбарбад 1285 оны 4-р сарын 9-нд төрсөн. [[Дармабала|Дарамбалын]] (1264–1292) хүү, [[Чингим]]ийн (1243-1285) ач, [[Хубилай]] хааны гуч юм. [[Хонгирад]] аймгийн Таж хатнаас мэндэлсэн. [[Хайсан хүлэг хаан]]ы дүү. Аюурбарбадын багад Дарамбал эцэг нь Солонгосын [[Чэжү арал]]д цэрэг захиран сууж байсан ба 1292 онд нийслэл [[Дайду]]д ирсэн.<ref>Ч. Содбилэг. «Монголын Их Юань улсын түүх». 157-р тал. Улаанбаатар. 2010 он.</ref> == Ордны тэмцэл == 1305 онд 20 настай Аюурбарбадыг [[Төмөр өлзийт хаан]] авга нь 1000 лан алт, 75000 лан мөнгө, 13 түмэн зоосоор шагнаж<ref>''Enkhbold Narkhuu''.[http://sunnson.blogspot.com/2015/11/blog-post_18.html Монголын Юань улсын хаад – Буянт хаан Аюурбалбад]</ref> Дарамбал эцгийнх нь эзэмшил нутгийг захируулахаар [[Хөнань]] явуулсан. Мөн онд Төмөр хааны угсаа залгах Даш ханхүү таалал төгсч, Аюурбарбадын ах [[Алтайн нуруу|Алтайд]] нутагласан [[Хайсан]] ханхүү болжээ.{{citation needed}} 1307 оны 1 сард Төмөр хаан таалал төгсч, бэлэвсэн хатан [[Булган хатан|Булган]], зүүн этгээдийн Ахуудай чинсан, Булагсаг нарын ноёд хуйвалдан Мангалын хүү [[Ананд ван]]г хаан болгоё хэмээв. Харин баруун этгээдийн [[Хархасун]] чинсан Дарамбалын хөвүүдийг хаан сууринаа дэмжин Хуайжоуд сууж асан Аюурбарбадад элч довтолгон эл хэргийг дуулгажээ. Аюурбарбад, эх Таж хатан нар Дайдуд ирж Хайсаныг хаан болгоё хэмээн зөрчил хурцдаж, Хархасуны удирдлаган доорх нийслэл хотыг сахих цэргийг хөдөлгөн ордныг эзэлж Ананд ноёны талынхныг баривчлан хорьсны дараа Хөхчү, Яхуд нар Аюурбарбадыг хаан бол хэмээн ятгахад Аюурбарбад «Би энд самуун үүсгэх гэснийг баривчилж, төрийн цаазыг чангатгах гэснээс өөрөө хаан суух гэсэн юм биш. Хайсан ахыг залж сууринд өргөмжилье» хэмээжээ.<ref>Ч. Содбилэг. 154-155-р тал.</ref> == Ханхүү == Хайсан хүлэг хаан юун түрүүнд Аюурбарбад дүүг ханхүүгээр өргөмжилж алтан тамга хүртээв. Ингэхдээ Хайсан тэнгэрт халивал Аюурбарбад хаан болно. Аюурбарбад тэнгэрт халихад Хайсаны ахмад хүү, түүнийг нас барахад Аюурбарбадын хүү хаан болно гэж ээлжлэхээр тангаргалцгаажээ. Аюурбарбад ханхүү Төвлөн засах яам, Үйл таслах яамны аливаа хэргийг 4 жил хамаарав. == Хаан == Аюурбарбад 1311 оны 4 сарын 7-нд нийслэл Дайду хотын Даминдянь ордонд Юань улсын хаан сууринд заларчээ. === Бичиг суртал === Аюурбарбад хаан бичгийн эрдэмтнийг цэргийн жанжнаас илүү эрхэмлэж байв. Монгол бичгийн хүн [[Чойжи-Одсэр]] алдарт бүтээл туурвилаа хийж байв. Хээл хахуулиар шийдэгддэг байсан түшмэдийн шалгалтын хуучин ёсыг халж шинэ журмыг батлан зарим үед өөрийн биеэр шалгалтын явцтай танилцдаг байв. 1315 онд зарлиг буулган сударч түшмэдээр [[Чингис хаан]] болон түүний дараах хаан, сайд, жанжны намтрыг эмхтгэн бичүүлж Хааны нууц номын санд хадгалуулсан гэдэг. Түүний үед [[Тан улс]]ын Ү Жэний бичсэн «Жэнь Гуангийн төрийн товчоо» зэрэг хятад түүхэн зохиол, күнзийн сонгодог зохиол «Шүүмжлэл өгүүлэл», «Ачлалт ном», «Их суртахуй» зэргийг монгол хэлнээ орчуулуулж монгол сайд нарт уншуулж күнзийн суртлыг эрхэмлэжээ. === Тэмцэл өдөөсөн нь === Аюурбарвад буянт хаан хятад ёсыг их эрхэмлэснээс 1317 онд монгол ноёдын ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарав. 1316 онд Төвлөн засах яамны баруун этгээдийн чинсан [[Тэмүдэр]]ийн ятгалгаар Хайсан хүлэг хааны гэрээс, ах дүүсийн тангаргаа зөрчиж, Хайсан ахын ахмад хүү [[Хүслэн]]г биш, өөрийн хүү [[Шадбал]]ыг ханхүүгээр өргөмжилсөн нь олны дургүйцлийг хүргэж хаан ширээний төлөө илэрхий талцлыг өдөөв. 1319 онд хаан Тэмүдэр чинсанг ханхүүгийн багш болгоход 40 гаруй түшмэл «зоргоор засгийг явуулдаг зальхай түшмэл» хэмээн эсэргүүцэхэд хаан Тэмүдэрийг шийтгэе хэмээвч Таж хатан эхийн өмгөөлөлд автсанд яаж ч чадалгүй орхижээ. 1320 онд Хүслэнг [[Юньнань]] (замаасаа буруулсан), [[Төвтөмөр]]ийг [[Хайнань]] гээд алс холын мужийг захируулахаар илгээв.<ref>Ч.Содбилэг. 168-177-р тал.</ref> == Нас барсан нь == Хааны бие чилээрхэж 1320 оны 3-р сарын 1-ны өдөр Дайду хотын Гуантяньгун ордонд 35 насандаа тэнгэрт хальжээ. Шадбал ханхүү хааны ор залгав. Аюурбарбад хааныг «Үлэмж мэргэн тахимдуу богд хаан» (''Рэньхуй шюаньшяо'') хэмээн нэхэн өргөмжилж, «Буянт» хаан (''Рэньзун'') хэмээн нэхэн цоллов.<ref>Ч.Содбилэг. 177-р тал.</ref> == Гэр бүл == [[Зураг:Ayurbarbada_Buyant_khan.jpg|thumb|''Орчин үеийн хөрөг'']] * Эцэг — боржигин овогт [[Дармабала|Дарамбал]] ван (1264–1292) * Эх — хонгирад овогт Таж хатан === Хатан === * [[Раднашири хатан]] — хонгирад овогт * Дармашир хатан<ref>Д.Идэр "Их Юань улсын хатад" УБ., 2016. 48 дахь тал</ref> === Үр хүүхэд === * [[Шадбал гэгээн хаан]] * [[Улусбуха]] * [[Хөхлүн гүнж]], хонгирадын Дөрвөн хүргэнтэй гэрлэсэн. == Сурвалж, тайлбар == {{лавлах холбоос}} {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Юань улс|Их Юань Улсын Их Хаан]] |он=1311–1320 он |өмнө=[[Хайсан хүлэг хаан|Хайсан хүлэг]] |дараа=[[Шадбал гэгээн хаан|Шадбал гэгээн]] }} {{end}} [[Ангилал:1285 онд төрсөн]] [[Ангилал:1320 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Юань улсын хаан]] [[Ангилал:Боржигин]] racbrt6b611ycb2hoq4acige97n3s0v Монголын үндэсний түүхийн музей 0 24611 709916 695262 2022-08-28T11:26:05Z Eupakistani 78195 /* Социализмын үе (1921-1989) */ wikitext text/x-wiki [[Image:Undesni_tuuhiin_muzei_zurag.jpg|thumb|right| Монголын Үндэсний Музей]] '''Монголын Үндэсний Түүхийн''' '''Музей''' - нь [[Улаанбаатар]] хотод байдаг [[музей]] юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн анх аж төрөх болсон хуучин чулуун зэвсгийн үеэс эдүгээ хүртэлх нүүдэлчдийн түүх, соёл, өв дурсгал, угсаатны зүй, уламжлалт зан заншлыг товчлон үзүүлсэн үзвэрийн 9 танхим бүхий, сан хөмрөгтөө 50000 гаруй үзмэртэй, үндэсний хэмжээний тэргүүлэх музей билээ. Үндэсний түүхийн музей нь [[Монгол улс]]ын нийт музейн үзмэрийн 30 гаруй хувийг хадгалж, дэлгэн үзүүлдэг эрдэм шинжилгээний судалгаа сурталчилгааны төв байгууллага болно. ==Түүх== [[Image:National Museum of Mongolia.JPG|right|thumb|Монголын үндэсний түүхийн музей]] Монголд орчин үеийн музей 1924 онд байгуулагдаж, музейн сан хөмрөгөө бүрдүүлж эхэлсэн билээ. Богд хааны ордонд анхны үзэсгэлэнгээ нээж байсан музей өргөжин тэлсээр 1956 онд “Улсын төв музей” болон монголын түүх, угсаатны зүй, урлагийн түүх, байгалийн түүх болон палеонтологийн холбогдолтой бүхий л үзмэрүүд хадгалагдаж байв. Түүнчлэн аймаг бүрт орон нутгийг судлах музей байгуулагдаж нутаг орныхоо түүх, байгалийн онцлогийг тусгасан цуглуулгатай бөгөөд өнөөдөр ч үйл ажиллагаагаа эрхлэн явуулсаар байна. 1980-аад оны сүүл 1990-ээд оны эхэн үед Монгол улс хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн ардчилал шинэчлэлийн тогтолцоог сонгож, эдийн засгийн чөлөөт хэлбэрт шилжсэн юм. Энэхүү өөрчлөлт нийгмийн бүх салбарт нөлөөлж музей нь бүтэц зохион байгуулалтын хувьд шинэчлэгдсээр ирсэн юм. 1991 онд улсын томоохон музейнүүд цуглуулгаараа төрөлжсөн музей болон шинэчлэгдсэн бөгөөд Улсын төв музей, Хувьсгалын музейн археологи, түүх, угсаатны цуглуулгыг тус тус нэгтгэн Монголын Үндэсний Түүхийн Музейг байгуулжээ. 2008 онд Монгол улсын Засгийн газрын тогтоолоор Монголын Үндэсний Түүхийн музей нь “Монголын Үндэсний музей” болон нэрээ өөрчилжээ. Монголын үндэсний музей нь монголчуудын түүх, соёлын өвийг хадгалан хамгаалах, судлан сурталчлах, түгээн дэлгэрүүлэх зорилго бүхий соёл, шинжлэх ухаан, боловсролын байгууллага юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн аж төрж эхэлсэн нэн эртнээс өнөөг хүртэлх үеийн монголчуудын түүх, уламжлалт соёлын хүрээн дэх 50.000 орчим үзмэрийн цуглуулгатай. МЭӨ 800.000 жилийн тэртээгээс XX зууны үед холбогдох түүх, археологи, угсаатны зүй, соёлын эд өлгийн зүйлсийг байнгын үзүүллэгийг дэлгэн олон нийтэд үйлчилж байна. Түүхийн цуглуулга нь археологи, монголын дундад зуун, орчин үеийн түүхийн үзмэрүүд, гэрэл зураг, бичлэг, баримт бичгээс бүрддэг. Угсаатны зүйн цуглуулга нь монголчуудын эдийн болон оюуны соёлын дурсгалын ай савд багтах баялаг эд өлгийн зүйлс тухайлбал, гоёл чимэглэл, хувцас, хөгжмийн зэмсэг, гал тогооны хэрэгсэл, монгол гэр, гэрийн тавилга, малын уналгын хэрэгсэл, бөө мөргөл, бурхан шашны эд өлгийн зүйлсээс бүрддэг. Монголын Үндэсний музей (үүнээс хойш МҮМ гэж товчлон бичье) нь байнгын үзэсгэлэнгийн 10 танхим, түр үзэсгэлэнгийн 1 танхимтай. Хүний нөөцийн хувьд 6 хэлтсийн 80 гаруй ажилтан албан хаагчидтай. Мөн Монгол улсын Засгийн газрын ордонд шинээр байгуулагдсан Монгол төрийн түүхийн музей харьяа музейн зарчмаар үйл ажиллагаагаа явуулдаг. МҮМ нь гадаад, дотоодын музей, олон улсын сан, их сургууль, судалгааны байгууллагуудтай хамтран судалгаа шинжилгээний олон төслийг амжилттай хэрэгжүүлдэг. Солонгосын Үндэсний Музей, АНУ-ын Смитсоны хүрээлэнгийн Байгалийн Түүхийн Үндэсний музей, Пенсильванийн Их сургуулийн Археологи болон Антропологийн музей, Зүүн Теннесси Их сургууль зэрэг олон байгууллагатай хамтарч эрдэм шинжилгээ судалгааны төсөл хэрэгжүүлж байна. 1990-ээд оноос хойш дэлхийн 18 оронд монголын түүхийн талаарх гуч гаруй тусгай үзэсгэлэнг зохион байгуулсан. == Монголын Үндэсний Музейн танхим== [[Image:Natmusmonhis.jpg|right|thumb]] [[Image:Ancient Mongolian pottery - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb]] [[Image:Cave painting - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb]] === Эртний монголын түүх === Монгол дахь чулуун зэвсгийн үе нь ойролцоогоор 800.000 жилийн өмнө эхэлж, хуучин, дунд, шинэ чулуун зэвсгийн үе хэмээн хуваагддаг. Эртний хүний амьдарч байсан бууц суурины дурсгал эдүгээ монголын бүх нутгаас олдож байна. Хуучин чулуун зэвсгийн үе буюу “Палеолит” МЭӨ 800000-12000 жилийн өмнөх хүмүүсийн гол багаж зэвсэг нь чулууг бутлаж хийсэн хутга мэт зүйл байв. Түүнчлэн яс, эвэр, том биетэй амьтны шүдээр ч зэвсэг хийж байжээ. Монгол дахь хуучин чулуун зэвсгийн хамгийн эртний дурсгал нь Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутаг дахь Цагаан агуйгаас олдсон чулуун зэвсэг бөгөөд ойролцоогоор 800000 жилийн өмнөх үед холбогдоно. Хуучин чулуун зэвсгийн гол гол дурсгалууд Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Цагаан агуй, Өлзийт сумын Уранхайрхан уул, Ховд аймгийн Үенч сумын Үенчийн гол, Алтай сумын Барлагийн голын ойролцоо, Өвөрхангай аймгийн Гучин ус сумын Гучин ус, Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын Ярх ба Ёроолын дурсгалууд музейн үзүүллэгт бий. Дунд чулуун зэвсгийн үеийн дурсгалууд Дунд чулуун зэвсгийн үед (МЭӨ 100 000 - 40 000 жилийн өмнө) хүмүүс “галыг” нээсэн аж. Түүнчлэн эртний хүний уран дүрслэлт сэтгэлгээнийн илэрхийлэл хадны сүг зурагт шингэн үлджээ. Цаг уурын хувьд мөнх цэвдэг мөстлөгийн үе эхлэн аажмаар энэ цаг уурт амьд байгал шилжин зохицож байсан хийгээд орчин үеийн монголын газар нутгийн баруун ба хойд уулархаг бүс нутаг мөстлөгт өртсөн байна. Энэхүү хүйтнээс биеэ хамгаалахын тулд тэр үеийн хүмүүс агуй гэх мэт байгалын хоргодох газарт байрлан, агнасан амьтныхаа арьсаар энгийн хувцас хийж өмсдөг байлаа. Олон төрлийн багаж зэвсэг, хоёр талыг ирлэсэн, тэмдэг хэрчлээ гаргасан зэвсгүүдийг хийх болсон. Левалиуци ба засч янзлах техник гарсан нь эдгээр чулуун зэвсгүүдийг бүтээх бололцоог бүрдүүлжээ. Энэ үеийн дурсгалууд Монголын Ханбогд сумын Оцонмааньтын агуй, Баянхонгор аймгийн Их Богд уул, Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Арцбогд, Хархорин сумын Мойлтын ам зэрэг газруудад илэрчээ. 1.Дээд чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 40000-12000 жилийн өмнө) Энэ үеийн төгсгөлөөр мөсөн голын зузаан нь багасаж орчин цагийн газар зүйн нутаг дэвсгэр үүсэн бий болжээ. Уур амьсгал нь өнөөгийхтэй төстэй болж хувирчээ. Чулуун зэвсгийн технологи нь өмнөх үеэсээ хөгжин иртэй зүйл, сумны жад, чулууны хэлтэс, тэвнэ гэх мэт нарийн багаж зэвсгийг чулууг бутлах замаар хийдэг болов. Ан ав хийх арга техник сайжирч, сонгож авах зэвсэг нь жад болжээ. Тэр үеийн хүмүүс агуйгаар орон гэрээ хийж байсан ч, өнөөгийн гэр буюу урцтай ойролцоо байгууламжийг мөн барьж эхэлсэн байна. 2. Дунд чулуун зэвсгийн үе: 12000-7000 жилийн өмнөх үеийг судлаачид хүн төрөлхтөний их нүүдлийн үе хэмээдэг хйигээд хүмүүс хойд зүг рүү нүүдэллэж байжээ. Тухайлбал, Сибир болон Алескыг дамжин төв азийн хүмүүс хойд америкт хүрсэн гэдэг. Хүмүүс холын тусгайлтай анхны зэвсэг нум сумыг сэдэж, болхи газар тариалан эрхэлж, зэрлэг амьтдыг гаршуулах болсон. Эхлээд нохойг тэжээн гаршуулжээ. Увс аймгийн Сагил сумын Можоод илэрсэн хадны зурагны судалгаагаар 5 хошуу малын нэг үхрийг тэжээн гаршуулсаныг батласан юм. Мөн чулуун зэвсэг ч нэлээд боловсронгуй болов. Дунд чулуун зэвсгийн үеийн архелогийн дурсгал болон эд өлөг нь монголд төдийгүй дэлхий дахинд тархсан байдаг ч ерөнхийдөө нэлээд ховор юм. Баянхонгор аймгийн Чихэн агуй, Дундговь аймгийн Дулааны говиос илэрсэн чулуун зэвсэг нь зэрэг дурсгал бий. 3. Шинэ чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 7000 - 3000 жилийн өмнө) Энэ үед эртний хүмүүс гэрийн эртний хэлбэр нүхэн сууц, оромж урц майханг барьж чаддаг болов. Үржил шимтэй голын эрэг хөвөөг даган багахан тариалан, загас, ан агнуур эрхлэн аж төрж байв. Энэ үеийн малтлагаар илэрсэн архелогийн дурсгалт зүйлсээс чулуун зэвсгээс гадна шавраар хийсэн ваарны хагархай, ясаар хийсэн чимэг зүүлтний төрлүүд, энгийн гоёл чимэглэлийн эдлэлүүд илэрчээ. Мөн нас барагсадаа тусгай зан үйлийн дагуу оршуулдаг болсон. Тэд үхсэний дараах амьдралд итгэдэг байжээ. Иймэрхүү оршуулгын газар нь Дорнод аймгийн Норовлин уул, Тамсагбулаг ууланд илэрсэн. Энэ үеийн чулуун зэвсэг нь чулууг бутлан хийдэг эртний арга техникээр зогсохгүй, нүх гаргах, өнгөлөх, ирлэх арга дэлгэрсэн. Анхдагч чулуун зэвсгийн үеийн чулуун зэвсэг нь улам хөгжиж, хуурайдах багаж, сэлэм, зэв мэтийн багаж дэлгэрсэн. Хатуулаг сайтай пийсүү, хаш чулуугаар багаж зэвсгийн чанарыг сайжруулжээ. 4. Хүрэл зэвсгийн үе (МЭӨ 3000- МЭ 300 жилийн өмнө) Монгол дахь хүрэл зэвсгийн үе нь МЭӨ 3000 оноос эхэлдэг. Хүн төрөлхтөн зэс хэмээх металлийг нээснээр чулуун зэвсгийн эрин үеийг хүрэл зэвсгээр сольжээ. Хүрэл зэвсгийн үед эртний нүүдэлчид мал аж ахуйг хөгжүүлж түүнтэй уялдан тухайн үеийн соёл, хувь хүн, өмчийн харилцаа аажим аажмаар өөрчлөгдөж эхэлсэн юм. Энэ үеийн дурсгалуудад дөрвөлжин хэлбэрийн булш бунхан, дөрвөлжин мөн дугуй хүрээгээр хүрээлэгдэж чулуугаар хучигдсан том булшны чулуу байдаг. Мөн төв азийн амьтны загварт урлагийн мянган дурсгал бүхий хадны зураг, хүрэл эдлэл, евроазид цөөн тоотой тархсан буган чулуун хөшөө хэмээх алдарт дурсгал бүтээгдсэн ажээ. === Эртний улсуудын түүх === Тус танхимд Монголын нутагт оршин байсан эртний улсуудын түүхийг өгүүлнэ. Монголчуудын дээд өвөг Хүннү гүрэн (МЭӨ III - МЭ I зуун) хийгээд түүний дараа оршин тогтнож байсан Түрэгийн хаант улс, Уйгар, Хятан улсын (МЭ VI-XII зуун) түүх, соёл, аж ахуйг харуулсан археологийн олдворууд дэлгэгдсэн. ХҮННҮ ГҮРЭН: (МЭӨ III зуун - МЭ I зуун) Манай эриний өмнөх 2000 жилийн орчим өнөөгийн монголын нутагт талын нүүдэлчид овгийн холбоонд нэгдэн аж төрж байв. Хүннү аймгийн холбоо нь монгол, түрэг, хамниаган болон бусад талын нүүдэлчдийг нэгтгэн монгол нутагт анхны эзэнт гүрнийг байгуулснаар Хүннү гүрэн хэмээн алдаршжээ. Хүннү гүрэн нь хүчирхэг үедээ өмнө зүгт хятадын Цагаан хэрэм умар зүгт Байгаль нуур, баруун тийш Ил Тарвагатай дорно зүгт Солонгосын хойг хүртэлх газар нутгийг эзлэн оршиж байв. Эдүгээ монгол нутгаас олдож буй Хүннүгийн үеийн бууц, тахилын байгууламж, язгууртны болон жирийн иргэдийн булш бунхны дурсгалыг дэлхийн олон орны эрдэмтэд судлан шинжилж байна. Та бүхэн манай үзмэрийн танхимаас 20-р зууны археологийн шинжлэх ухааны нэгэн нээлт Хүннүгийн язгууртны булшны хосгүй нандин олдворууд, орчин үеийн судлаачдын шинжлэн судалж олны хүртээл болгож буй дурсгалуудыг үзэх болно. Хүннүгийн үед нүүдэлчид мал ахуй эрхлэн аж төрж гар урлал, газар тариаланг эрхлэн бурхны болон бөөгийн мөргөл бүхий соёлын өвөрмөц орчинтой байсан нь одоо судалгаагаар батлагддаг. МЭ 5-р зууны үед Хүннү гүрэн задран хоёр хэсэгт хуваагдсан хийгээд умард хүннү нарын зарим хэсэг баруун тийш нүүдэллэн Хар тэнгис орчимд хүрчээ. Тэд Хүннүгийн удмын хаант улс байгуулан сүр дуулиантай томоохон байлдаануудыг хийсэн нь өрнийн түүх сударт тэмдэглэгджээ. Догшин байлдаанч Аттилла хаан бурхны ташуур хэмээн алдаршиж байлаа. Хүннүгийн эзэнт гүрэн мөхсөний дараа Сяньби ба Жужан гэсэн гүрнүүд (I-V зуун) оршиж байжээ. ТҮРЭГИЙН ХААНТ УЛС (МЭ VI-VII зуун Хөх Түрэгүүд МЭ V зууны эхэн хагаст түүхийн тавцнаа тодрон гарсан хийгээд 552 онд Буман Хааны үед төр улсаа байгуулжээ. Хааны хүү Истэми газар нутгийнхаа баруун хэсэг болох Он Оклари-г удирддаг байлаа. Буман хааныг таалал төгссөний дараа, Мо-хан Хааны үед /552-572/ төрт улс нь хүчирхэгжсэн юм. Мо-хан хааны үед өмнөд хөрш Хятадуудтай харьцаа сайтай байсан бөгөөд түүхэнд анх удаа алс холын Бизсантай харилцаа тогтоож байлаа. Түүний дараагаар ирсэн зонхилогчдын ур чадваргүй байдлаас шалтгаалан МЭ 630 онд Хятадын эрхшээлд орж 50 жилийн турш дарлалд автсаны дараа Хөх Түрэгийн сурвалжит Бөрү-гийн гэр бүлээс Көтүлүг Тигин Түрэг угсаатныг дахин нэгтгэж Түрэгийн сүр жавхлант улсыг байгуулсан юм. Көтүлүг Тигиний энэхүү алдар гавьяаг үнэлж Элтэрэс хаан буюу “Улсыг Хураагч” цол олгосон байна. Элтэрэс хааны амжилтанд алдарт жанжин Тоньюкукийн хүчин зүтгэл их байсан юм. Элтэрэс хаан 691 онд таалал төгсөхөд түүний хүүхдүүд балчир байсан учраас заншил ёсоор түүний дүү Капаган ор залгажээ. Капаган хааны үед Хөх Түрэг улсын алтан үе байлаа. Энэ үеийн Хөх Түрэг улс нь дорнодод Хятадын тэнгис, өрнөдөд Кавказ, өмнөдөд Түвд, умардад Сибир хүртлэх нутгийг эзэлж байсан бөгөөд энэхүү өргөн уудам нутаг дахь Түрэг угсаатныг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. 716 онд Хөх Түрэгийн хаант улсыг Билэг хаан удирдсан бөгөөд түүний дүү Көлтигин болон төрийн жанжин Тоньюкук нарын үед Түрэгийн ард түмэн амар амгалан амьдарч байлаа. Тоньюкук болон Көлтигинийг таалал төгссөнөөс хойш төр улсад үймээн самуун дэгдсэн бөгөөд 734 онд Билэг хааныг насан эцэслэсний дараа хаан ширээнд суусан хаад хуучин төрт улсаа хэзээ ч байгуулж чадсангүй. Ийнхүү Түрэгийн хаант улс мөхөх шалтгаан болсон юм. УЙГАРЫН ХААНТ УЛС МЭ 741-840 он - Хөх Түрэгүүд нэг талаас Хятад нөгөө талаас өөрсдийн Докуз Огуз /Есөн Огуз/, Карлук болон Басмыл гэх мэт Түрэг овог аймгуудтай дайтсаны улмаас хүчин мөхөстсөн билээ. Орхон болон Сэлэнгийн сав нутгаар нутаглаж байсан Уйгарууд өөрсдийн 3 дахь Түрэгийн хаант улсаа байгууллаа. Уйгарууд Хөх Түрэгийн нэгэн үндэстэн байсан бөгөөд Хөх Түрэгүүд Уйгар болон бусад Түрэг овог аймгуудыг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. Уйгарын хаант улс нь худалдаа наймааг чухалчлан үзэхийн зэрэгцээ Хөх Түрэгийн зан заншлыг үргэлжлүүлэн хадгалжээ. Худалдаа наймаа хөгжихийн хэрээр Манихейн сүм хийд байгуулагдан худалдааны төв болон өргөжиж, улмаар албан ёсны шашин нь Манихейзмын шашин болсон юм. Эрэлхэг дайчин Уйгарын ард түмний соёл урлаг, худалдаа наймаа хөгжсөн хэдий ч цагийн эрхээр хүчин буурч хойд хөрш Кыргиз Түрэгүүд Уйгарын нийслэл рүү довтолсноор Уйгарын хаант улс мөхсөн юм. Ийнхүү хөдөө аж ахуй эрхэлдэг Уйгарын ард түмэн баруун бие хэсэгт Туркистаны нутгаар амьдрах болжээ. 1229 онд Монгол угсаатнууд Уйгар угсаатныг түүхийн тавцнаас унагасан юм. Монголчууд Уйгаруудыг итгэл найдвартай зөвлөгч хэмээн тооцож төрийн дээд албанд ажиллуулсаар иржээ. КИДАН ГҮРЭН (X-XI зуун) Энэ үед Киданчууд нүүдлийн ба суурин соёлыг хослуулан аж төрж байв. Уламжлалт нүүдлийн амьдралын зэрэгцээ газар тариалан эрхэлж, гар урлал, металл төмрийн боловсруулах технологи, худалдаа арилжааг хөгжүүлж байлаа. Цайз, тосгон, хот суурин, сүм хийд, дуган, чулуун гүүр хүртэл хурдтай баригдсан байна. Киданд Хятадын дүрс үсэгт үндэслэсэн их үсэг ба уйгар үсэгт үндэслэсэн бага үсэгний аль алийг нь хэрэглэж байв. Уран зохиол, судар номууд орчуулагдаж, аялагч эрдэмтэд аян замын тэмдэглэлээ эдгээр бичгээрээ бичиж үлдээжээ. Хөрөнгө чинээтэй язгууртнууд Кидан, Хятад, Энэтхэг, Солонгос зэрэг орнуудын арвин номын баялагтай номын сантай байжээ. Мөн Кидан нь ойролцоох хөрш зэргэлдээ орнуудтай бэлэг болгож номыг солилцдог байв. === Монголын уламжлалт хувцас, гоёл чимэглэл === Монгол хувцасны төрөлд 400 гаруй төрлийн дээл, 100-аад төрлийн малгай, 20–иод төрлийн гутал, бүс 30 орчим төрөл байдаг. Дээл нь эсгүүр загвар ба зориулалтаараа ялгаатай. Эрэгтэй эмэгтэй өдөр тутмын хувцас, өвөл зуны хэрэглээ, мөн баяр, ёслол, онцгой хэргийнх гэх мэт. Монголчуудын малгай нь угсаатны бүлэг бүрээр ялгаатай мөн нас, хүйс, онцгой ба өдөр тутмын, улирлын хувьд өөр өөр байдаг. Малгайны шовх хэлбэр нь тэнгэрийн орон, хөгжилт цэцэглэлт, элбэг баян зэргийг зөгнөсөн сэтгэлийг бэлгэддэг. Малгайг ихэд хүндэтгэн үздэг монгол хүн малгайгаа гэрийнхээ хоймор залж дээш нь харуулахгүй хүндэтгэлт ёс ч бий. Монгол гоёл нь ахуй хэрэглээний эдлэлээ үнэт эрдэнээр бүтээж, уламжлалт угалж, хээ чимгээр баяжуулан өдөр тутамдаа хэрэглэдэг өвөрмөц онцлогтой юм. Монгол эмэгтэйчүүдийн гоёл чимэглэл нь олон төрөлтэй, алт, мөнгө үнэт чулуугаар урладаг нандин чамин хийцтэй. XVII-XIX зууны монгол эхнэрүүдийн толгойн боолт, хавчаар чимэглэл туйлын өвөрмөц хийгээд Гарьд /Домогт өгүүлдэг шувуу/-ын далавчтай адилхан хэлбэрээр гэзгээ зассан домогтой. Толгойн боолтын оройвч нь дундад эртний монгол хатдын богтаг малгайн уламжлалыг хадгалсан дээрээ жижиг дугуй тойрогтой, оройвчийг мөнгө, алтаар хийж шүр, сувд шигтгэн чимэглэсэн гоёл юм. Түүний залгаа үсний мөнгөн хавчаар байх хийгээд дээр өгүүлсэн үсний дэргэр хэлбэрийг хадгалах, чимэглэл зүүсгэлийн гоёмсог бүрдэл болно. Мөн дэрийлгэж наасан үсний дорх сул гэзгийг сүлжин хос дугтуйд хийх ба үүнийг үсний гэр ч гэдэг. Үсний гэрийг торго хамба, алт мөнгө, сувд шүрээр чимэглэж үзүүрт нь мөнгөн зүүлт унжуулна. Түүнчлэн гинжин хэлхээ бүхий олон салаатай, навч, зоос зэрэг хээ чимэгтэй сийх ээмэг, цул алт, мөнгөн бөгж, эрдэнийн чулуун болон мөнгөн бугуйвчийн аль нэгийг донж маягийг тааруулан гоёно. Ташаанаас хос мөнгөн бэл унжуулах нь хэрэглээ хийгээд гоёлын шинжээ хамтатгасан өвөрмөц сайхан гоёл болно. Зарим нутагт аяганы алчуур хэмээх олон өнгийн торгон чимгийг уужны хоёр хажуугаас зүүнэ. Мөн ёслол хүндэтгэлийн зүүсгэлд арын гуу буюу нурууны чимэг зүүлт дагалдана. Монгол эрэгтэйчүүд дээлэндээ мөнгө, сувдан товч хадаж, гаанс, тамхины уут, хөөрөг, хөөрөгний даалин, мөнгөн аяга, аяганы уут сэлтээ бүснээсээ зүүн гоёно. Гаансны толгойг мөнгөөр урлаж, их биеийг хаш, пийсүү, ган зэргээр хийнэ. Хөөргийг мана, хаш, гартаам, оюу, усан болор, молор, мод, яс, шаазан гэх мэт үнэт зүйлээр хийдэг байжээ. Хөөрөгний толгойг голдуу шүрээр хийх ба халбагыг нь яс, модоор хийнэ. Хамрын нунтаг тамхи нь хатуу, зөөлөн, гаатай, энгийн зэрэг олон төрөлтэй. Хөөрөгний даалинг гоёмсог торгоор хийж, хатгамал болон зээгт наамлыг урладаг байв. Монгол эрэгтэйчүүд бүснийхээ баруун талд хэт хутгаа зүүдэг. Энэхүү хэт хутгыг улаан мод, ган, яс, арьс, мөнгө зэргээр хийдэг. Хөөрөг солилцох нь уламжлалт мэндчилгээг илэрхийлэх маш чухал ёс заншил юм. Монгол гутал нь нүүдэлчдийн амьдралын маягт ихэд зохицсон байх төдийгүй хэв загварын олон төрөлтэй юм. Арьс, ширээр эх биеийг хийж улийг нь товшин ширж, түрүү, зуузай, харааг нь уламжлалт хээ чимгээр гоёсон, ээтгэр хоншоортой байна. Гутлын дотуур эсгий оймс давхар өмсөнө. === Монголын эзэнт гүрэн (XIII- XIV зуун) ‏ === Тус танхим нь Монголын түүхийн сэргэн мандлын үе эзэнт гүрний түүхийг өгүүлэх бөгөөд ханлиг улсын үе, Их Монгол улс, Эзэнт гүрэн хэмээх сэдэв дор багтаан эд үеийн түүхэн үзмэрийг байрлуулсан. Монголын эзэнт гүрэн үзүүллэгийн танхим дахь үзмэрүүд нь монголын эзэнт гүрний үеийн гайхамшигт түүхийн гэрч болсон археологийн олдворууд, цэргийн хувцас хэрэглэл, эртний хотын тууриас олдсон эд өлөг, олдвор, хаадын дипломат харилцааны баримт, болон тухайн үеийн Их Монгол улсын нийслэл хотыг сэргээн хийсэн загвар зэрэг олон сонирхолтой үзмэрээс бүрдэнэ. Эдгээрийн түүхэн өгүүлэмжийг дор товчлон толилуулж байна. Ханлиг улсын үе: X-XII зууны үед Монгол угсаа гаралтай янз бүрийн овог аймгууд өмнийн их говиос Байгаль нуур хүртэлх өргөн уудам газар нутагт тархан амьдарч байв. Тэд нутаг орон, аж ахуйн хэвшлээрээ “талын иргэд”, “ойн иргэд” хэмээн ялгарч байв. Талын иргэд мал ахуй, гар урлал, тариалан эрхлэн аж төрж байсан ба ойн иргэдээс нийгэм болон соёлын хөгжлөөрөө илүү байв. Хамаг монголын ханлиг бусад дундаа нэр хүндтэй зонхилогч байв. Хараахан нэгдэн нягтарч амжаагүй талын нүүдэлчдийг Хамаг монголын ханлигийн хан Есүхэйн хөвүүн Тэмүжин бусад итгэлт нөхдийн хамтаар нэгтгэж эхлэв. Ийнхүү хүн төрөлхтөний түүхэнд алтан үсгээр бичигдэх их түүхийг монголчууд бүтээж эхэлсэн ажээ. Тэмүжин 1189 онд Хамаг монголын ханаар өргөмжлөгдөн Чингис хэмээх цолыг авав. 1206 онд их бага 32 ханлиг аймгийг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд оруулж Их Монгол улсыг төвхнүүлэв. Чингис хаан түүний байлдааны урлагийн гайхамшигт ур, арга, төлөвлөгөө үргэлж ялалт авчирч байлаа. Чингис хаан дэлхийн цэргийн урлагийн шалгарсан жанжин, аугаа их улс төрч байжээ. Тийм ч учраас хожмын хүмүүс түүнийг мянганы хүн, суут дөрвөн жанжны нэг хэмээн тодруулжээ. Монголын арми тухайн үеийнхээ дэвшилтэт технологийг эзэмшсэн байнгын арми байв. Хятад ба Ислам мэргэжилтнүүдийн ур ухааныг армийн зэвсэг хэрэглэлийг боловсронгуй болгоход ашиглаж байв. Энэ үеийн монгол цэргийн байлдааны хэрэглэл, арга, төлөвлөгөө бусад үндэстэн угсаатныхаас хавьгүй илүү байсан гэдэг. Чингис хааны үеийн Их Монгол Улс умардад Байгаль нуур, өмнө зүгт хятадын Цагаан хэрэм, дорно зүгт Хянганы нуруу, өрнө зүгт Алтайн нуруу хүртлэх өргөн уудам нутгийг эзлэн оршиж байлаа. Чингис хааны үе залгамжлагчдын үед Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн талыг байлдан дагуулсан аугаа эзэнт гүрэн болов. Монголын эзэнт гүрэн нь бүрэлдэхүүний хувьд таван үндсэн хэсэгт хуваагдаж байв. Чингэс хаанаас эхлэн 1259 онд Мөнх хааныг таалал төгсөх хүртэлх төв хэсгийн Монголын эзэнт гүрэн, Хубилай хаанаас эхэлсэн Хятадын Юань гүрэн, Персийн Ил хааны улс, Оросын алтан орд, Төв Азийн Цагаадайн хаант улс. Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн олон үндэстэн, шашин, түүх, хэл соёлоороо ялгаатай улс орнуудыг эрхшээлдээ оруулж дорно өрнийг холбосон ба эдгээр улсуудын улс төр, эдийн засаг, соёлын хөгжил дэвшилд чухал нөлөөг үзүүлж байв. Монголын байлдан дагуулагчдын гүйцэтгэсэн гол үүрэг роль нь, анх удаа өрнө ба дорныг холбосонтой уялдаад хүн төрөлхтөн, тэдгээрийн улс төр, эдийн засаг, худалдаа арилжаа, шашинтай холбоотой нийгмийн хөгжилд онцгой хувь нэмэр оруулсан явдал хэмээн судлаачид тэмдэглэдэг. Хубилай хааны хаанчлалын үед монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүнд Японы арлаас бусад дорно зүгийн газар нутаг үндсэндээ харьяалдаж байлаа. Хубилай хаан 1264 онд нийслэл хотоо одоогийн Бээжинд шилжүүлсэний дараа өмнөх нийслэл Хархорины нөлөө аажмаар суларчээ. Судлаачид, Хубилай хааныг бойжиж боловсорсон талын язгууртан байсан хэмээн үнэлдэг. Тэрээр Юань гүрнийг 34 жил удирдсан бөгөөд 1294 онд тэнгэрт хальжээ. Хубилайн хааны дараа төр барьсан хаад эзэнт гүрний улс төрийн хямралыг намжааж чадалгүй байсаар 1368 онд Юань гүрэн мөхжээ. [[Ил Хаант Улс|Ил хаан]]<nowiki/>ы улсыг [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хаан]] /1256-1265/ [[Перс]], [[Ирак]], Анатоли зэрэг улсыг байлдан дагуулсны дүнд байгуулсан нь түүхийн тавцанаа 100 орчим жил оршин тогтнов. [[Чингис хаан]]<nowiki/>ы хөвүүн [[Цагадай|Цагаадай]] зүүн [[Уйгур улс|Уйгар улс]]<nowiki/>аас баруун Бухар болон Самарканд хүртлэх эзэмшил газрыг өвлөн авсан нь уламжлан түүхнээ Цагаадайн хаант улс хэмээгдэх болсон. Төв Ази дахь Монголчуудын хаант засаглалтай байсан Цагаадайн улс нь 125 жилийн турш оршин тогтножээ. Монголын эзэнт гүрэн нь нэгдсэн хаант засаглалаар өөр өөр соёлтой, олон улс орон, Евроазийн эх газрын ихэнх хэсгийг захирч байжээ. Монголын эзэнт гүрний үед монголчууд дэлхийн тэн хагасыг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд захирч байсан нь хүн төрөлхтний түүхэн дэхь анхны бөгөөд эцсийн тохиол байлаа. Монголчуудын байлдан дагуулал асар их гарз хохирлыг дагуулсан ч дорно өрнийн соёл, эдийн засгийн хөгжлийг түргэтгэж, ард түмнүүдийн харилцааг идэвхжүүлсэн эерэг талууд ч цөөнгүйг эрдэмтэд тэмдэглэжээ. === Уламжлалт соёл === Монголын соёлын уламжлалт өвийг энэ танхимд дэглэн олны хүртээл болгож байна. Тус үзүүлэгийн танхимд уламжлалт тоглоом, гар урлалын бүтээлийн дээжис, ном хэвлэлийн технологи, хөгжим, хөгжмийн зэмсгийн төрлүүдийг дэглэсэн. Мөн монголчуудын шашин, мөргөлийн хэлбэр, эд хэрэглэлийг энэ танхимаас харна. Нүүдэлчин монголчуудын эртний мөргөл бөөгийн мөргөл уламжлалт зан үйлийн утга агуулга, мөн чанар, өнөөдөр ч хүмүүс бөө, тэнгэр, өвөг дээдсийн сүнс сүлдийг шүтэх уламжлалаа хадгалсаар буйг харах билээ. Тэрчлэн монгол орноо гурвантаа дэлгэрсэн бурхны шашин монголчуудын оюуны амьдралд хэрхэн нөлөөлсөн, шашны урлагийн бүтээл, хожуу дэлгэрэлтийн үе 16-19-р зууны шарын шашин дэлгэрэлтийн үед монгол урчуудын ур ухаан, гараар баригдсан олон тооны сүм хийдийн талаар болон бусад мэдээллийг багтаасан үзүүллэг тус танхимд байдаг. === Уламжлалт аж ахуй === Дэлхий дээр нүүдлийн сонгодог хэв маягийг эдүгээ хүртэл тээж ирсэн монголчуудын гэр сууц, уналга ачлагын тоног хэрэгсэл, ан агнуур, газар тариалангийн багаж зэрэг уламжлалт аж ахуй, соёлын тухай үзүүллэгийг энэ танхимаас үзнэ.Эмээл хазаарын төрөл сав суулга гэх мэт. === Манжийн эрхшээлийн үеийн Монгол Улс XVII-XX зууны эхэн === Монгол орон XVII-XX зууны эхэн үе хүртэл Манж Чин улсын эрхшээлд 200 гаруй жил оршин тогтнож байсан. Энэ үед хэрэглэгдэж байсан тамга тэмдэг, зоос, эрүү шүүлтийн хэрэгсэл зэрэг түүхэн үзмэрүүд энэ хэсэгт бий... === Богд хаант Монгол орон === XX зуун бол монголчуудын хувьд эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл, өөрчлөлтөөр дүүрэн байлаа. Монголын ард түмэн үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал хийж, шашин төрийг хослон барьсан хаант төрийн хэлбэрээр төрт улсаа сэргээсэн түүхийг энэ танхимд харуулж байна. Та бүхэн монгол орны улс төр, нийгэм-эдийн засагт гарсан өөрчлөлт дэвшлийг илтгэхүйц сонирхолтой үзмэрүүд, төрийн зүтгэлтнүүдийн хэрэглэж байсан эд өлгийн зүйлтэй танилцана. Богд хаант үеийн Монгол Улс (1911-1920) 20-р зуун гараад Монголчууд манжийн эрхшээлээс ангижрах үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалыг хийсэн юм. Тухайн үед монголчууд “шинэ засгийн бодлого” гэгчийг газар бүр эсэргүүцэж Манжаас салан тусгаарлах үзэл санаа нийгэм даяар өрнөж байлаа. Үүний дүнд Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал ялж 1911 оны 12-р сарын 29-нд Олноо Өргөгдсөн Богд хаант Монгол улсыг байгуулсан тухай тунхаглан зарласан юм. Шашны тэргүүн VIII Богд гэгээн Жавзандамба хутагтийг Богд хаанд өргөмжилж, төрийн 5 яамтай засгийн газраа байгуулжээ. Богд хаант Монгол улсын Гадаад хэргийн яамнаас нь тусгаар тогтнолоо зарлаж, олон улсаар батламжлуулах нот бичиг илгээж байв. Энэ тухайд 1913 онд Монгол-Түвдийн найрамдлын гэрээгээр Олноо өргөгдсөн Богд хаант улсыг хүлээн зөвшөөрсөн ганц гэрээ юм. Энэ үеийн монголын улс төрчдийн бодлого үйл ажиллагааны талаар түүхэн баримт, төрийн бэлгэдлийн зүйлс туг, далбаа, түүхэн хүмүүсийн лаан баримал, тухайн үед оросоос тусламжаар ирсэн зэвсэг зэрэг ховор сонин үзмэр олон бий. Ингээд 1913 онд Орос, Дундад иргэн улс хоёр Гадаад Монголын автономийн тухай илтгэн гаргах бичиг” тунхаглалд гарын үсэг зурж хоёр гүрэн монголын тусгаар тогтнолыг хавсадан цуцлаж Ар монголыг ДИУ-ын харъяат автономит эрхтэй байлгахыг удирдамж болгожээ. Хэдийгээр өөртөө засах эрх бүхий улс болсон ч улсын дотоод хэргийг түвшитгэх, боловсрол, эдийн засгийн харилцаагаа өргөжүүлэх тал дээр анхааран улсын суруультай болоход туслаж, хуурай замын цэргийн байгууламж, сонин, гэрэл цахилгаан, цахилгаан холбооны газрыг нээхэд зориулан Оросын хаант улсаас зарим эдийн засгийн тусламжийг нийлүүлж байжээ. Дэлхийн 1-р дайнд айл хөрш Орос, Хятад улсууд аль аль нь татагдан орж, дотоод улс төрийн байдал нь нэн тогтворгүй болж, нийгмийн анги бүлэг, улс төр, цэргийн хүчний хоорондын тэмцэл хурцдаж, Орос оронд хувьсгал гарсан нь Монголын дотоод, гадаад байдалд ихээхэн нөлөөлжээ. Удалгүй ардуудын дунд улаан Оросын большивек намтай холбоо тогтоох, бүлгэм дугуйлан байгуулах, сэм уулзан нам байгуулах, хаант засгийг халах зэрэг асуудал өрнөсөөр 1921 онд Монгол оронд Ардын хувьсгал манджээ. === Социализмын үе (1921-1989) === [[Файл:Manchu Qing Mongolia Machine Gun (35574783761).jpg|thumb|[[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]]д Монгол ардын армийн ашиглаж байсан пулемёт]] [[Файл:Socialist Mongolia Suit of Mongolian Cosmonaut.jpg|thumb|Монголын анхны сансрын нисэгчийн хувцас]] Хятадын харгислал Унгерний дэглэмээр солигдсон ч Унгерний босгосон автономит засаг нь улс болон тогтож чадахгүй нь илт байлаа. Энэ эгзэгтэй үед Богд гэгээний засгийн газар нөхцлийг хүлээжнэж байсан нь умар зүгт үйл явдал түргэн өрнөхөд нөлөөлөв. 1920 онд эх орноо чөлөөлөх тэмцэлд олон түмнийг уриалан босгох бүлгэмүүд хуралдаж Монгол Ардын Нам /МАН/-ыг хамтран байгуулсан ажээ. МАН 1920 оны 7-р сард төлөөлөгчдөө Зөвлөлт Орос Улс руу улс руу илгээв. Эхлээд С.Данзан, Х.Чойбалсан нар мордож, араас нь Д.Бодоо, Д.Чагдаржав хоёр мөн Д.Сүхбаатар, Д.Догсом, Л.Лосол нар Богд хааны тамгатай бичгийг авч явжээ. МАН нь засгийн газар ба цэрэг армийг зохион байгуулж С.Данзан намын тэргүүн, С.Сүхбаатар цэргийн удирдагч болов. 1921 оны 7 сарын 23-нд Ардын засгийн газар нь төрийн хэрэгт хааны эрх мэдлийг хязгаарлаж, засгийн эрхийг Ардын засгийн газарт төвлөрүүлснийг зарлажээ. 1924 онд Богд хааныг таалал төгсөж 1921-1924 онд ардын эрхтэй хэмжээт цаазат хаант засгийн хэлбэрээр оршиж байсан шилжилтийн үе дуусаж, монгол оронд анх удаагаа сонгуулийн бүгд найрамдах засаг тогтоох үйл ажил эхэлжээ. Улсын анхдугаар их хурал хуралдаж 1924 оны 11 сарын 26-нд Үндсэн хуулийг баталжээ. Ийнхүү Үндсэн хуулийг баталсан нь 20-р зууны монголын түүхэнд онцгой чухал үйл явдал болсон юм. 1925-1953 онуудад Монголын засгийн газраас үндэсний ардчилсан зорилтийг хэрэгжүүлэх оролдлогыг хийж бие даасан байдлаа хадгалахыг чармайж байв. Коминтерний “ардын дайсан” гэсэн нэр томъёог гарган ирж, улмаар Монголын Хувьсгалт Намыг өөрчлөхийг ятгах болов. 1932 онд ЗХУ-аас, лам нарыг үймээн самуун гаргаж байгаа хэмээн буруутгаж, засгийн газар бүх сүм хийдүүдийг хааж эхэлжээ. 1937 онд засгийн газраас улсын дайсан болох буддын шашны сүм хийд ба эрдэм мэдлэгтэй хүмүүсийг оролцуулан тэдгээр хүмүүсийн эсрэг хэлмэгдүүлсэн гашуун түүх өрнөсөн ажээ. Хувийн өмчийг нийгэмчилж, сүм хийдүүдийг нурааж сүйтгэв. Бүрэн бус мэдээгээр 36000 хүн хэлмэгдүүлэлтийн золиос болсон хэмээдэг. Дэлхийн 2-р дайны үед монголын төрийн бодлогод коммунист үзэл онол хүчээ авч МАХН үндэсний ардчилсан үзэл бодол, үйл хэргээсээ социалист үзэл баримтлалд шилжин улс үндэсний эрх ашиг, сонирхол орхигдоход хүрсэн ажээ. Ингээд 1953-1965, 1965-1989 онуудад БНМАУ-д Социалист өөрчлөлтийг хэрэгжүүлж эхэлсэн. === Ардчилалын үеийн Монгол Улс, 1990 оноос эдүгээ=== 1989 оны үед дэлхий нийтэд коммунизмын үзэл баримтлал уналтад орж эхэлсэн бөгөөд гадаад орчноос гүн хамааралтайгаар монгол орон энэ өөрчлөлтөд татагдан орсон юм. Эрх чөлөө, ардчилалыг хүсэмжилсэн залуучууд Монголын ардчилсан холбоо, Ардчилсан социалист хөдөлгөөн, Шинэ дэвшилтэт холбоо зэрэг эвсэл холбоод байгуулагдсан нь ардчилсан хөдөлгөөн бүх орон даяар өрнөх үндсэн нөхцөл болжээ. Улмаар олон намын тогтолцоотой болов. Монголд өрнөсөн ардчилсан хөдөлгөөн эрчимжиж тэмцлийн хурц хэлбэр улс төрийн өлсөглөнг зарлав. МоАХ-ныхон 1990 оны 3-р сард Сүхбаатарын талбайд төрийн эрх баригчид, Засгийн газрыг огцруулах шаардлагыг тавьж өлсгөлөн зарласан юм. МАХН-ын 8-р бүгд хурал хуралдаж Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, намын удирдан чиглүүлэх үүргийн тухай Үндсэн хуулийн заалтаас татгалзах шийдвэр гаргав. 7-р сард бүх нийтийн сонгууль явуулж МАХН нийт саналын 60%, бусад шинэ намууд 40% санал авав. Шинэ засгийн газар нэн яаралтайгаар ажил хэргээ эхлэж дараагийн байнгын тогтвортой засгийн газрыг байгуулахын тулд Шинэ үндсэн хуулийг батлах ажлыг хийсэн билээ. Жил гаруй толгой өөд татах завгүй ажиллан, асуудлыг хэлэлцэн 1992 оны 1-р сарын 25-нд Шинэ үндсэн хуулийг баталжээ. Улс орон феодалын нийгмээс коммунизмд, 1990 оноос ардчилсан ба зах зээлийн нийгэмд шилжсэн. Гэсэн ч өмнөх чиг хандлага нь маш хэцүү байдалтай байсан. Засгийн газрыг дахин эмхлэн байгуулахтай зэрэгцээд монголд оруулсан оросын тусламжийн зээллэг хүнд цохилт болсон. Тэр нь ойролцоогоор дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 1/3-тэй дүйцэх хэмжээтэй байжээ. Үйлдвэрүүд зогсож, хэрэгцээтэй бараа материал хомсдож, архи, хонины мах, талх зэрэг хүнсийг картаар олгох болсон. Картаар хүнс олгох тогтолцоо 1991-1993 он хүртэл үргэлжилжээ. Монгол орныг хөгжил дэвшлийн замд оруулсан 1990 оны ардчилсан шинэчлэлт нь Монгол дахь өөрчлөлт шинэчлэлтийг эргэлт буцалтгүй болгож, ардчилсан нийгэм байгуулах явцыг түргэтгэсэн 20-р зууны Монголын түүхэн дэх улс төрийн томоохон үйл явц болох 1911-1912 он, 1921 оны түүхэн үйл явдлын шууд үргэлжлэл нь байв. == Зургийн цомог == <gallery> </gallery> == Гадны холбоосууд== {{Commons|Category:National Museum of Mongolia|Монголын Үндэсний Музей}} * [http://www.nationalmuseum.mn/ Албан ёсны цахим хуудас] [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Улаанбаатарын музей]] qi7ncjqv2g9ajut3dxgl5hid5hu3hbv 709917 709916 2022-08-28T11:32:05Z Eupakistani 78195 /* Монголын эзэнт гүрэн (XIII- XIV зуун) ‏ */ wikitext text/x-wiki [[Image:Undesni_tuuhiin_muzei_zurag.jpg|thumb|right| Монголын Үндэсний Музей]] '''Монголын Үндэсний Түүхийн''' '''Музей''' - нь [[Улаанбаатар]] хотод байдаг [[музей]] юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн анх аж төрөх болсон хуучин чулуун зэвсгийн үеэс эдүгээ хүртэлх нүүдэлчдийн түүх, соёл, өв дурсгал, угсаатны зүй, уламжлалт зан заншлыг товчлон үзүүлсэн үзвэрийн 9 танхим бүхий, сан хөмрөгтөө 50000 гаруй үзмэртэй, үндэсний хэмжээний тэргүүлэх музей билээ. Үндэсний түүхийн музей нь [[Монгол улс]]ын нийт музейн үзмэрийн 30 гаруй хувийг хадгалж, дэлгэн үзүүлдэг эрдэм шинжилгээний судалгаа сурталчилгааны төв байгууллага болно. ==Түүх== [[Image:National Museum of Mongolia.JPG|right|thumb|Монголын үндэсний түүхийн музей]] Монголд орчин үеийн музей 1924 онд байгуулагдаж, музейн сан хөмрөгөө бүрдүүлж эхэлсэн билээ. Богд хааны ордонд анхны үзэсгэлэнгээ нээж байсан музей өргөжин тэлсээр 1956 онд “Улсын төв музей” болон монголын түүх, угсаатны зүй, урлагийн түүх, байгалийн түүх болон палеонтологийн холбогдолтой бүхий л үзмэрүүд хадгалагдаж байв. Түүнчлэн аймаг бүрт орон нутгийг судлах музей байгуулагдаж нутаг орныхоо түүх, байгалийн онцлогийг тусгасан цуглуулгатай бөгөөд өнөөдөр ч үйл ажиллагаагаа эрхлэн явуулсаар байна. 1980-аад оны сүүл 1990-ээд оны эхэн үед Монгол улс хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн ардчилал шинэчлэлийн тогтолцоог сонгож, эдийн засгийн чөлөөт хэлбэрт шилжсэн юм. Энэхүү өөрчлөлт нийгмийн бүх салбарт нөлөөлж музей нь бүтэц зохион байгуулалтын хувьд шинэчлэгдсээр ирсэн юм. 1991 онд улсын томоохон музейнүүд цуглуулгаараа төрөлжсөн музей болон шинэчлэгдсэн бөгөөд Улсын төв музей, Хувьсгалын музейн археологи, түүх, угсаатны цуглуулгыг тус тус нэгтгэн Монголын Үндэсний Түүхийн Музейг байгуулжээ. 2008 онд Монгол улсын Засгийн газрын тогтоолоор Монголын Үндэсний Түүхийн музей нь “Монголын Үндэсний музей” болон нэрээ өөрчилжээ. Монголын үндэсний музей нь монголчуудын түүх, соёлын өвийг хадгалан хамгаалах, судлан сурталчлах, түгээн дэлгэрүүлэх зорилго бүхий соёл, шинжлэх ухаан, боловсролын байгууллага юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн аж төрж эхэлсэн нэн эртнээс өнөөг хүртэлх үеийн монголчуудын түүх, уламжлалт соёлын хүрээн дэх 50.000 орчим үзмэрийн цуглуулгатай. МЭӨ 800.000 жилийн тэртээгээс XX зууны үед холбогдох түүх, археологи, угсаатны зүй, соёлын эд өлгийн зүйлсийг байнгын үзүүллэгийг дэлгэн олон нийтэд үйлчилж байна. Түүхийн цуглуулга нь археологи, монголын дундад зуун, орчин үеийн түүхийн үзмэрүүд, гэрэл зураг, бичлэг, баримт бичгээс бүрддэг. Угсаатны зүйн цуглуулга нь монголчуудын эдийн болон оюуны соёлын дурсгалын ай савд багтах баялаг эд өлгийн зүйлс тухайлбал, гоёл чимэглэл, хувцас, хөгжмийн зэмсэг, гал тогооны хэрэгсэл, монгол гэр, гэрийн тавилга, малын уналгын хэрэгсэл, бөө мөргөл, бурхан шашны эд өлгийн зүйлсээс бүрддэг. Монголын Үндэсний музей (үүнээс хойш МҮМ гэж товчлон бичье) нь байнгын үзэсгэлэнгийн 10 танхим, түр үзэсгэлэнгийн 1 танхимтай. Хүний нөөцийн хувьд 6 хэлтсийн 80 гаруй ажилтан албан хаагчидтай. Мөн Монгол улсын Засгийн газрын ордонд шинээр байгуулагдсан Монгол төрийн түүхийн музей харьяа музейн зарчмаар үйл ажиллагаагаа явуулдаг. МҮМ нь гадаад, дотоодын музей, олон улсын сан, их сургууль, судалгааны байгууллагуудтай хамтран судалгаа шинжилгээний олон төслийг амжилттай хэрэгжүүлдэг. Солонгосын Үндэсний Музей, АНУ-ын Смитсоны хүрээлэнгийн Байгалийн Түүхийн Үндэсний музей, Пенсильванийн Их сургуулийн Археологи болон Антропологийн музей, Зүүн Теннесси Их сургууль зэрэг олон байгууллагатай хамтарч эрдэм шинжилгээ судалгааны төсөл хэрэгжүүлж байна. 1990-ээд оноос хойш дэлхийн 18 оронд монголын түүхийн талаарх гуч гаруй тусгай үзэсгэлэнг зохион байгуулсан. == Монголын Үндэсний Музейн танхим== [[Image:Natmusmonhis.jpg|right|thumb]] [[Image:Ancient Mongolian pottery - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb]] [[Image:Cave painting - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb]] === Эртний монголын түүх === Монгол дахь чулуун зэвсгийн үе нь ойролцоогоор 800.000 жилийн өмнө эхэлж, хуучин, дунд, шинэ чулуун зэвсгийн үе хэмээн хуваагддаг. Эртний хүний амьдарч байсан бууц суурины дурсгал эдүгээ монголын бүх нутгаас олдож байна. Хуучин чулуун зэвсгийн үе буюу “Палеолит” МЭӨ 800000-12000 жилийн өмнөх хүмүүсийн гол багаж зэвсэг нь чулууг бутлаж хийсэн хутга мэт зүйл байв. Түүнчлэн яс, эвэр, том биетэй амьтны шүдээр ч зэвсэг хийж байжээ. Монгол дахь хуучин чулуун зэвсгийн хамгийн эртний дурсгал нь Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутаг дахь Цагаан агуйгаас олдсон чулуун зэвсэг бөгөөд ойролцоогоор 800000 жилийн өмнөх үед холбогдоно. Хуучин чулуун зэвсгийн гол гол дурсгалууд Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Цагаан агуй, Өлзийт сумын Уранхайрхан уул, Ховд аймгийн Үенч сумын Үенчийн гол, Алтай сумын Барлагийн голын ойролцоо, Өвөрхангай аймгийн Гучин ус сумын Гучин ус, Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын Ярх ба Ёроолын дурсгалууд музейн үзүүллэгт бий. Дунд чулуун зэвсгийн үеийн дурсгалууд Дунд чулуун зэвсгийн үед (МЭӨ 100 000 - 40 000 жилийн өмнө) хүмүүс “галыг” нээсэн аж. Түүнчлэн эртний хүний уран дүрслэлт сэтгэлгээнийн илэрхийлэл хадны сүг зурагт шингэн үлджээ. Цаг уурын хувьд мөнх цэвдэг мөстлөгийн үе эхлэн аажмаар энэ цаг уурт амьд байгал шилжин зохицож байсан хийгээд орчин үеийн монголын газар нутгийн баруун ба хойд уулархаг бүс нутаг мөстлөгт өртсөн байна. Энэхүү хүйтнээс биеэ хамгаалахын тулд тэр үеийн хүмүүс агуй гэх мэт байгалын хоргодох газарт байрлан, агнасан амьтныхаа арьсаар энгийн хувцас хийж өмсдөг байлаа. Олон төрлийн багаж зэвсэг, хоёр талыг ирлэсэн, тэмдэг хэрчлээ гаргасан зэвсгүүдийг хийх болсон. Левалиуци ба засч янзлах техник гарсан нь эдгээр чулуун зэвсгүүдийг бүтээх бололцоог бүрдүүлжээ. Энэ үеийн дурсгалууд Монголын Ханбогд сумын Оцонмааньтын агуй, Баянхонгор аймгийн Их Богд уул, Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Арцбогд, Хархорин сумын Мойлтын ам зэрэг газруудад илэрчээ. 1.Дээд чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 40000-12000 жилийн өмнө) Энэ үеийн төгсгөлөөр мөсөн голын зузаан нь багасаж орчин цагийн газар зүйн нутаг дэвсгэр үүсэн бий болжээ. Уур амьсгал нь өнөөгийхтэй төстэй болж хувирчээ. Чулуун зэвсгийн технологи нь өмнөх үеэсээ хөгжин иртэй зүйл, сумны жад, чулууны хэлтэс, тэвнэ гэх мэт нарийн багаж зэвсгийг чулууг бутлах замаар хийдэг болов. Ан ав хийх арга техник сайжирч, сонгож авах зэвсэг нь жад болжээ. Тэр үеийн хүмүүс агуйгаар орон гэрээ хийж байсан ч, өнөөгийн гэр буюу урцтай ойролцоо байгууламжийг мөн барьж эхэлсэн байна. 2. Дунд чулуун зэвсгийн үе: 12000-7000 жилийн өмнөх үеийг судлаачид хүн төрөлхтөний их нүүдлийн үе хэмээдэг хйигээд хүмүүс хойд зүг рүү нүүдэллэж байжээ. Тухайлбал, Сибир болон Алескыг дамжин төв азийн хүмүүс хойд америкт хүрсэн гэдэг. Хүмүүс холын тусгайлтай анхны зэвсэг нум сумыг сэдэж, болхи газар тариалан эрхэлж, зэрлэг амьтдыг гаршуулах болсон. Эхлээд нохойг тэжээн гаршуулжээ. Увс аймгийн Сагил сумын Можоод илэрсэн хадны зурагны судалгаагаар 5 хошуу малын нэг үхрийг тэжээн гаршуулсаныг батласан юм. Мөн чулуун зэвсэг ч нэлээд боловсронгуй болов. Дунд чулуун зэвсгийн үеийн архелогийн дурсгал болон эд өлөг нь монголд төдийгүй дэлхий дахинд тархсан байдаг ч ерөнхийдөө нэлээд ховор юм. Баянхонгор аймгийн Чихэн агуй, Дундговь аймгийн Дулааны говиос илэрсэн чулуун зэвсэг нь зэрэг дурсгал бий. 3. Шинэ чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 7000 - 3000 жилийн өмнө) Энэ үед эртний хүмүүс гэрийн эртний хэлбэр нүхэн сууц, оромж урц майханг барьж чаддаг болов. Үржил шимтэй голын эрэг хөвөөг даган багахан тариалан, загас, ан агнуур эрхлэн аж төрж байв. Энэ үеийн малтлагаар илэрсэн архелогийн дурсгалт зүйлсээс чулуун зэвсгээс гадна шавраар хийсэн ваарны хагархай, ясаар хийсэн чимэг зүүлтний төрлүүд, энгийн гоёл чимэглэлийн эдлэлүүд илэрчээ. Мөн нас барагсадаа тусгай зан үйлийн дагуу оршуулдаг болсон. Тэд үхсэний дараах амьдралд итгэдэг байжээ. Иймэрхүү оршуулгын газар нь Дорнод аймгийн Норовлин уул, Тамсагбулаг ууланд илэрсэн. Энэ үеийн чулуун зэвсэг нь чулууг бутлан хийдэг эртний арга техникээр зогсохгүй, нүх гаргах, өнгөлөх, ирлэх арга дэлгэрсэн. Анхдагч чулуун зэвсгийн үеийн чулуун зэвсэг нь улам хөгжиж, хуурайдах багаж, сэлэм, зэв мэтийн багаж дэлгэрсэн. Хатуулаг сайтай пийсүү, хаш чулуугаар багаж зэвсгийн чанарыг сайжруулжээ. 4. Хүрэл зэвсгийн үе (МЭӨ 3000- МЭ 300 жилийн өмнө) Монгол дахь хүрэл зэвсгийн үе нь МЭӨ 3000 оноос эхэлдэг. Хүн төрөлхтөн зэс хэмээх металлийг нээснээр чулуун зэвсгийн эрин үеийг хүрэл зэвсгээр сольжээ. Хүрэл зэвсгийн үед эртний нүүдэлчид мал аж ахуйг хөгжүүлж түүнтэй уялдан тухайн үеийн соёл, хувь хүн, өмчийн харилцаа аажим аажмаар өөрчлөгдөж эхэлсэн юм. Энэ үеийн дурсгалуудад дөрвөлжин хэлбэрийн булш бунхан, дөрвөлжин мөн дугуй хүрээгээр хүрээлэгдэж чулуугаар хучигдсан том булшны чулуу байдаг. Мөн төв азийн амьтны загварт урлагийн мянган дурсгал бүхий хадны зураг, хүрэл эдлэл, евроазид цөөн тоотой тархсан буган чулуун хөшөө хэмээх алдарт дурсгал бүтээгдсэн ажээ. === Эртний улсуудын түүх === Тус танхимд Монголын нутагт оршин байсан эртний улсуудын түүхийг өгүүлнэ. Монголчуудын дээд өвөг Хүннү гүрэн (МЭӨ III - МЭ I зуун) хийгээд түүний дараа оршин тогтнож байсан Түрэгийн хаант улс, Уйгар, Хятан улсын (МЭ VI-XII зуун) түүх, соёл, аж ахуйг харуулсан археологийн олдворууд дэлгэгдсэн. ХҮННҮ ГҮРЭН: (МЭӨ III зуун - МЭ I зуун) Манай эриний өмнөх 2000 жилийн орчим өнөөгийн монголын нутагт талын нүүдэлчид овгийн холбоонд нэгдэн аж төрж байв. Хүннү аймгийн холбоо нь монгол, түрэг, хамниаган болон бусад талын нүүдэлчдийг нэгтгэн монгол нутагт анхны эзэнт гүрнийг байгуулснаар Хүннү гүрэн хэмээн алдаршжээ. Хүннү гүрэн нь хүчирхэг үедээ өмнө зүгт хятадын Цагаан хэрэм умар зүгт Байгаль нуур, баруун тийш Ил Тарвагатай дорно зүгт Солонгосын хойг хүртэлх газар нутгийг эзлэн оршиж байв. Эдүгээ монгол нутгаас олдож буй Хүннүгийн үеийн бууц, тахилын байгууламж, язгууртны болон жирийн иргэдийн булш бунхны дурсгалыг дэлхийн олон орны эрдэмтэд судлан шинжилж байна. Та бүхэн манай үзмэрийн танхимаас 20-р зууны археологийн шинжлэх ухааны нэгэн нээлт Хүннүгийн язгууртны булшны хосгүй нандин олдворууд, орчин үеийн судлаачдын шинжлэн судалж олны хүртээл болгож буй дурсгалуудыг үзэх болно. Хүннүгийн үед нүүдэлчид мал ахуй эрхлэн аж төрж гар урлал, газар тариаланг эрхлэн бурхны болон бөөгийн мөргөл бүхий соёлын өвөрмөц орчинтой байсан нь одоо судалгаагаар батлагддаг. МЭ 5-р зууны үед Хүннү гүрэн задран хоёр хэсэгт хуваагдсан хийгээд умард хүннү нарын зарим хэсэг баруун тийш нүүдэллэн Хар тэнгис орчимд хүрчээ. Тэд Хүннүгийн удмын хаант улс байгуулан сүр дуулиантай томоохон байлдаануудыг хийсэн нь өрнийн түүх сударт тэмдэглэгджээ. Догшин байлдаанч Аттилла хаан бурхны ташуур хэмээн алдаршиж байлаа. Хүннүгийн эзэнт гүрэн мөхсөний дараа Сяньби ба Жужан гэсэн гүрнүүд (I-V зуун) оршиж байжээ. ТҮРЭГИЙН ХААНТ УЛС (МЭ VI-VII зуун Хөх Түрэгүүд МЭ V зууны эхэн хагаст түүхийн тавцнаа тодрон гарсан хийгээд 552 онд Буман Хааны үед төр улсаа байгуулжээ. Хааны хүү Истэми газар нутгийнхаа баруун хэсэг болох Он Оклари-г удирддаг байлаа. Буман хааныг таалал төгссөний дараа, Мо-хан Хааны үед /552-572/ төрт улс нь хүчирхэгжсэн юм. Мо-хан хааны үед өмнөд хөрш Хятадуудтай харьцаа сайтай байсан бөгөөд түүхэнд анх удаа алс холын Бизсантай харилцаа тогтоож байлаа. Түүний дараагаар ирсэн зонхилогчдын ур чадваргүй байдлаас шалтгаалан МЭ 630 онд Хятадын эрхшээлд орж 50 жилийн турш дарлалд автсаны дараа Хөх Түрэгийн сурвалжит Бөрү-гийн гэр бүлээс Көтүлүг Тигин Түрэг угсаатныг дахин нэгтгэж Түрэгийн сүр жавхлант улсыг байгуулсан юм. Көтүлүг Тигиний энэхүү алдар гавьяаг үнэлж Элтэрэс хаан буюу “Улсыг Хураагч” цол олгосон байна. Элтэрэс хааны амжилтанд алдарт жанжин Тоньюкукийн хүчин зүтгэл их байсан юм. Элтэрэс хаан 691 онд таалал төгсөхөд түүний хүүхдүүд балчир байсан учраас заншил ёсоор түүний дүү Капаган ор залгажээ. Капаган хааны үед Хөх Түрэг улсын алтан үе байлаа. Энэ үеийн Хөх Түрэг улс нь дорнодод Хятадын тэнгис, өрнөдөд Кавказ, өмнөдөд Түвд, умардад Сибир хүртлэх нутгийг эзэлж байсан бөгөөд энэхүү өргөн уудам нутаг дахь Түрэг угсаатныг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. 716 онд Хөх Түрэгийн хаант улсыг Билэг хаан удирдсан бөгөөд түүний дүү Көлтигин болон төрийн жанжин Тоньюкук нарын үед Түрэгийн ард түмэн амар амгалан амьдарч байлаа. Тоньюкук болон Көлтигинийг таалал төгссөнөөс хойш төр улсад үймээн самуун дэгдсэн бөгөөд 734 онд Билэг хааныг насан эцэслэсний дараа хаан ширээнд суусан хаад хуучин төрт улсаа хэзээ ч байгуулж чадсангүй. Ийнхүү Түрэгийн хаант улс мөхөх шалтгаан болсон юм. УЙГАРЫН ХААНТ УЛС МЭ 741-840 он - Хөх Түрэгүүд нэг талаас Хятад нөгөө талаас өөрсдийн Докуз Огуз /Есөн Огуз/, Карлук болон Басмыл гэх мэт Түрэг овог аймгуудтай дайтсаны улмаас хүчин мөхөстсөн билээ. Орхон болон Сэлэнгийн сав нутгаар нутаглаж байсан Уйгарууд өөрсдийн 3 дахь Түрэгийн хаант улсаа байгууллаа. Уйгарууд Хөх Түрэгийн нэгэн үндэстэн байсан бөгөөд Хөх Түрэгүүд Уйгар болон бусад Түрэг овог аймгуудыг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. Уйгарын хаант улс нь худалдаа наймааг чухалчлан үзэхийн зэрэгцээ Хөх Түрэгийн зан заншлыг үргэлжлүүлэн хадгалжээ. Худалдаа наймаа хөгжихийн хэрээр Манихейн сүм хийд байгуулагдан худалдааны төв болон өргөжиж, улмаар албан ёсны шашин нь Манихейзмын шашин болсон юм. Эрэлхэг дайчин Уйгарын ард түмний соёл урлаг, худалдаа наймаа хөгжсөн хэдий ч цагийн эрхээр хүчин буурч хойд хөрш Кыргиз Түрэгүүд Уйгарын нийслэл рүү довтолсноор Уйгарын хаант улс мөхсөн юм. Ийнхүү хөдөө аж ахуй эрхэлдэг Уйгарын ард түмэн баруун бие хэсэгт Туркистаны нутгаар амьдрах болжээ. 1229 онд Монгол угсаатнууд Уйгар угсаатныг түүхийн тавцнаас унагасан юм. Монголчууд Уйгаруудыг итгэл найдвартай зөвлөгч хэмээн тооцож төрийн дээд албанд ажиллуулсаар иржээ. КИДАН ГҮРЭН (X-XI зуун) Энэ үед Киданчууд нүүдлийн ба суурин соёлыг хослуулан аж төрж байв. Уламжлалт нүүдлийн амьдралын зэрэгцээ газар тариалан эрхэлж, гар урлал, металл төмрийн боловсруулах технологи, худалдаа арилжааг хөгжүүлж байлаа. Цайз, тосгон, хот суурин, сүм хийд, дуган, чулуун гүүр хүртэл хурдтай баригдсан байна. Киданд Хятадын дүрс үсэгт үндэслэсэн их үсэг ба уйгар үсэгт үндэслэсэн бага үсэгний аль алийг нь хэрэглэж байв. Уран зохиол, судар номууд орчуулагдаж, аялагч эрдэмтэд аян замын тэмдэглэлээ эдгээр бичгээрээ бичиж үлдээжээ. Хөрөнгө чинээтэй язгууртнууд Кидан, Хятад, Энэтхэг, Солонгос зэрэг орнуудын арвин номын баялагтай номын сантай байжээ. Мөн Кидан нь ойролцоох хөрш зэргэлдээ орнуудтай бэлэг болгож номыг солилцдог байв. === Монголын уламжлалт хувцас, гоёл чимэглэл === Монгол хувцасны төрөлд 400 гаруй төрлийн дээл, 100-аад төрлийн малгай, 20–иод төрлийн гутал, бүс 30 орчим төрөл байдаг. Дээл нь эсгүүр загвар ба зориулалтаараа ялгаатай. Эрэгтэй эмэгтэй өдөр тутмын хувцас, өвөл зуны хэрэглээ, мөн баяр, ёслол, онцгой хэргийнх гэх мэт. Монголчуудын малгай нь угсаатны бүлэг бүрээр ялгаатай мөн нас, хүйс, онцгой ба өдөр тутмын, улирлын хувьд өөр өөр байдаг. Малгайны шовх хэлбэр нь тэнгэрийн орон, хөгжилт цэцэглэлт, элбэг баян зэргийг зөгнөсөн сэтгэлийг бэлгэддэг. Малгайг ихэд хүндэтгэн үздэг монгол хүн малгайгаа гэрийнхээ хоймор залж дээш нь харуулахгүй хүндэтгэлт ёс ч бий. Монгол гоёл нь ахуй хэрэглээний эдлэлээ үнэт эрдэнээр бүтээж, уламжлалт угалж, хээ чимгээр баяжуулан өдөр тутамдаа хэрэглэдэг өвөрмөц онцлогтой юм. Монгол эмэгтэйчүүдийн гоёл чимэглэл нь олон төрөлтэй, алт, мөнгө үнэт чулуугаар урладаг нандин чамин хийцтэй. XVII-XIX зууны монгол эхнэрүүдийн толгойн боолт, хавчаар чимэглэл туйлын өвөрмөц хийгээд Гарьд /Домогт өгүүлдэг шувуу/-ын далавчтай адилхан хэлбэрээр гэзгээ зассан домогтой. Толгойн боолтын оройвч нь дундад эртний монгол хатдын богтаг малгайн уламжлалыг хадгалсан дээрээ жижиг дугуй тойрогтой, оройвчийг мөнгө, алтаар хийж шүр, сувд шигтгэн чимэглэсэн гоёл юм. Түүний залгаа үсний мөнгөн хавчаар байх хийгээд дээр өгүүлсэн үсний дэргэр хэлбэрийг хадгалах, чимэглэл зүүсгэлийн гоёмсог бүрдэл болно. Мөн дэрийлгэж наасан үсний дорх сул гэзгийг сүлжин хос дугтуйд хийх ба үүнийг үсний гэр ч гэдэг. Үсний гэрийг торго хамба, алт мөнгө, сувд шүрээр чимэглэж үзүүрт нь мөнгөн зүүлт унжуулна. Түүнчлэн гинжин хэлхээ бүхий олон салаатай, навч, зоос зэрэг хээ чимэгтэй сийх ээмэг, цул алт, мөнгөн бөгж, эрдэнийн чулуун болон мөнгөн бугуйвчийн аль нэгийг донж маягийг тааруулан гоёно. Ташаанаас хос мөнгөн бэл унжуулах нь хэрэглээ хийгээд гоёлын шинжээ хамтатгасан өвөрмөц сайхан гоёл болно. Зарим нутагт аяганы алчуур хэмээх олон өнгийн торгон чимгийг уужны хоёр хажуугаас зүүнэ. Мөн ёслол хүндэтгэлийн зүүсгэлд арын гуу буюу нурууны чимэг зүүлт дагалдана. Монгол эрэгтэйчүүд дээлэндээ мөнгө, сувдан товч хадаж, гаанс, тамхины уут, хөөрөг, хөөрөгний даалин, мөнгөн аяга, аяганы уут сэлтээ бүснээсээ зүүн гоёно. Гаансны толгойг мөнгөөр урлаж, их биеийг хаш, пийсүү, ган зэргээр хийнэ. Хөөргийг мана, хаш, гартаам, оюу, усан болор, молор, мод, яс, шаазан гэх мэт үнэт зүйлээр хийдэг байжээ. Хөөрөгний толгойг голдуу шүрээр хийх ба халбагыг нь яс, модоор хийнэ. Хамрын нунтаг тамхи нь хатуу, зөөлөн, гаатай, энгийн зэрэг олон төрөлтэй. Хөөрөгний даалинг гоёмсог торгоор хийж, хатгамал болон зээгт наамлыг урладаг байв. Монгол эрэгтэйчүүд бүснийхээ баруун талд хэт хутгаа зүүдэг. Энэхүү хэт хутгыг улаан мод, ган, яс, арьс, мөнгө зэргээр хийдэг. Хөөрөг солилцох нь уламжлалт мэндчилгээг илэрхийлэх маш чухал ёс заншил юм. Монгол гутал нь нүүдэлчдийн амьдралын маягт ихэд зохицсон байх төдийгүй хэв загварын олон төрөлтэй юм. Арьс, ширээр эх биеийг хийж улийг нь товшин ширж, түрүү, зуузай, харааг нь уламжлалт хээ чимгээр гоёсон, ээтгэр хоншоортой байна. Гутлын дотуур эсгий оймс давхар өмсөнө. === Монголын эзэнт гүрэн (XIII- XIV зуун) ‏ === [[Файл:Mongolian Empire Map (35578103021).jpg|thumb|Монголын эзэнт гүрэн]] Тус танхим нь Монголын түүхийн сэргэн мандлын үе эзэнт гүрний түүхийг өгүүлэх бөгөөд ханлиг улсын үе, Их Монгол улс, Эзэнт гүрэн хэмээх сэдэв дор багтаан эд үеийн түүхэн үзмэрийг байрлуулсан. Монголын эзэнт гүрэн үзүүллэгийн танхим дахь үзмэрүүд нь монголын эзэнт гүрний үеийн гайхамшигт түүхийн гэрч болсон археологийн олдворууд, цэргийн хувцас хэрэглэл, эртний хотын тууриас олдсон эд өлөг, олдвор, хаадын дипломат харилцааны баримт, болон тухайн үеийн Их Монгол улсын нийслэл хотыг сэргээн хийсэн загвар зэрэг олон сонирхолтой үзмэрээс бүрдэнэ. Эдгээрийн түүхэн өгүүлэмжийг дор товчлон толилуулж байна. Ханлиг улсын үе: X-XII зууны үед Монгол угсаа гаралтай янз бүрийн овог аймгууд өмнийн их говиос Байгаль нуур хүртэлх өргөн уудам газар нутагт тархан амьдарч байв. Тэд нутаг орон, аж ахуйн хэвшлээрээ “талын иргэд”, “ойн иргэд” хэмээн ялгарч байв. Талын иргэд мал ахуй, гар урлал, тариалан эрхлэн аж төрж байсан ба ойн иргэдээс нийгэм болон соёлын хөгжлөөрөө илүү байв. Хамаг монголын ханлиг бусад дундаа нэр хүндтэй зонхилогч байв. Хараахан нэгдэн нягтарч амжаагүй талын нүүдэлчдийг Хамаг монголын ханлигийн хан Есүхэйн хөвүүн Тэмүжин бусад итгэлт нөхдийн хамтаар нэгтгэж эхлэв. Ийнхүү хүн төрөлхтөний түүхэнд алтан үсгээр бичигдэх их түүхийг монголчууд бүтээж эхэлсэн ажээ. Тэмүжин 1189 онд Хамаг монголын ханаар өргөмжлөгдөн Чингис хэмээх цолыг авав. 1206 онд их бага 32 ханлиг аймгийг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд оруулж Их Монгол улсыг төвхнүүлэв. Чингис хаан түүний байлдааны урлагийн гайхамшигт ур, арга, төлөвлөгөө үргэлж ялалт авчирч байлаа. Чингис хаан дэлхийн цэргийн урлагийн шалгарсан жанжин, аугаа их улс төрч байжээ. Тийм ч учраас хожмын хүмүүс түүнийг мянганы хүн, суут дөрвөн жанжны нэг хэмээн тодруулжээ. Монголын арми тухайн үеийнхээ дэвшилтэт технологийг эзэмшсэн байнгын арми байв. Хятад ба Ислам мэргэжилтнүүдийн ур ухааныг армийн зэвсэг хэрэглэлийг боловсронгуй болгоход ашиглаж байв. Энэ үеийн монгол цэргийн байлдааны хэрэглэл, арга, төлөвлөгөө бусад үндэстэн угсаатныхаас хавьгүй илүү байсан гэдэг. Чингис хааны үеийн Их Монгол Улс умардад Байгаль нуур, өмнө зүгт хятадын Цагаан хэрэм, дорно зүгт Хянганы нуруу, өрнө зүгт Алтайн нуруу хүртлэх өргөн уудам нутгийг эзлэн оршиж байлаа. Чингис хааны үе залгамжлагчдын үед Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн талыг байлдан дагуулсан аугаа эзэнт гүрэн болов. Монголын эзэнт гүрэн нь бүрэлдэхүүний хувьд таван үндсэн хэсэгт хуваагдаж байв. Чингэс хаанаас эхлэн 1259 онд Мөнх хааныг таалал төгсөх хүртэлх төв хэсгийн Монголын эзэнт гүрэн, Хубилай хаанаас эхэлсэн Хятадын Юань гүрэн, Персийн Ил хааны улс, Оросын алтан орд, Төв Азийн Цагаадайн хаант улс. Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн олон үндэстэн, шашин, түүх, хэл соёлоороо ялгаатай улс орнуудыг эрхшээлдээ оруулж дорно өрнийг холбосон ба эдгээр улсуудын улс төр, эдийн засаг, соёлын хөгжил дэвшилд чухал нөлөөг үзүүлж байв. Монголын байлдан дагуулагчдын гүйцэтгэсэн гол үүрэг роль нь, анх удаа өрнө ба дорныг холбосонтой уялдаад хүн төрөлхтөн, тэдгээрийн улс төр, эдийн засаг, худалдаа арилжаа, шашинтай холбоотой нийгмийн хөгжилд онцгой хувь нэмэр оруулсан явдал хэмээн судлаачид тэмдэглэдэг. Хубилай хааны хаанчлалын үед монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүнд Японы арлаас бусад дорно зүгийн газар нутаг үндсэндээ харьяалдаж байлаа. Хубилай хаан 1264 онд нийслэл хотоо одоогийн Бээжинд шилжүүлсэний дараа өмнөх нийслэл Хархорины нөлөө аажмаар суларчээ. Судлаачид, Хубилай хааныг бойжиж боловсорсон талын язгууртан байсан хэмээн үнэлдэг. Тэрээр Юань гүрнийг 34 жил удирдсан бөгөөд 1294 онд тэнгэрт хальжээ. Хубилайн хааны дараа төр барьсан хаад эзэнт гүрний улс төрийн хямралыг намжааж чадалгүй байсаар 1368 онд Юань гүрэн мөхжээ. [[Ил Хаант Улс|Ил хаан]]<nowiki/>ы улсыг [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хаан]] /1256-1265/ [[Перс]], [[Ирак]], Анатоли зэрэг улсыг байлдан дагуулсны дүнд байгуулсан нь түүхийн тавцанаа 100 орчим жил оршин тогтнов. [[Чингис хаан]]<nowiki/>ы хөвүүн [[Цагадай|Цагаадай]] зүүн [[Уйгур улс|Уйгар улс]]<nowiki/>аас баруун Бухар болон Самарканд хүртлэх эзэмшил газрыг өвлөн авсан нь уламжлан түүхнээ Цагаадайн хаант улс хэмээгдэх болсон. Төв Ази дахь Монголчуудын хаант засаглалтай байсан Цагаадайн улс нь 125 жилийн турш оршин тогтножээ. Монголын эзэнт гүрэн нь нэгдсэн хаант засаглалаар өөр өөр соёлтой, олон улс орон, Евроазийн эх газрын ихэнх хэсгийг захирч байжээ. Монголын эзэнт гүрний үед монголчууд дэлхийн тэн хагасыг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд захирч байсан нь хүн төрөлхтний түүхэн дэхь анхны бөгөөд эцсийн тохиол байлаа. Монголчуудын байлдан дагуулал асар их гарз хохирлыг дагуулсан ч дорно өрнийн соёл, эдийн засгийн хөгжлийг түргэтгэж, ард түмнүүдийн харилцааг идэвхжүүлсэн эерэг талууд ч цөөнгүйг эрдэмтэд тэмдэглэжээ. === Уламжлалт соёл === Монголын соёлын уламжлалт өвийг энэ танхимд дэглэн олны хүртээл болгож байна. Тус үзүүлэгийн танхимд уламжлалт тоглоом, гар урлалын бүтээлийн дээжис, ном хэвлэлийн технологи, хөгжим, хөгжмийн зэмсгийн төрлүүдийг дэглэсэн. Мөн монголчуудын шашин, мөргөлийн хэлбэр, эд хэрэглэлийг энэ танхимаас харна. Нүүдэлчин монголчуудын эртний мөргөл бөөгийн мөргөл уламжлалт зан үйлийн утга агуулга, мөн чанар, өнөөдөр ч хүмүүс бөө, тэнгэр, өвөг дээдсийн сүнс сүлдийг шүтэх уламжлалаа хадгалсаар буйг харах билээ. Тэрчлэн монгол орноо гурвантаа дэлгэрсэн бурхны шашин монголчуудын оюуны амьдралд хэрхэн нөлөөлсөн, шашны урлагийн бүтээл, хожуу дэлгэрэлтийн үе 16-19-р зууны шарын шашин дэлгэрэлтийн үед монгол урчуудын ур ухаан, гараар баригдсан олон тооны сүм хийдийн талаар болон бусад мэдээллийг багтаасан үзүүллэг тус танхимд байдаг. === Уламжлалт аж ахуй === Дэлхий дээр нүүдлийн сонгодог хэв маягийг эдүгээ хүртэл тээж ирсэн монголчуудын гэр сууц, уналга ачлагын тоног хэрэгсэл, ан агнуур, газар тариалангийн багаж зэрэг уламжлалт аж ахуй, соёлын тухай үзүүллэгийг энэ танхимаас үзнэ.Эмээл хазаарын төрөл сав суулга гэх мэт. === Манжийн эрхшээлийн үеийн Монгол Улс XVII-XX зууны эхэн === Монгол орон XVII-XX зууны эхэн үе хүртэл Манж Чин улсын эрхшээлд 200 гаруй жил оршин тогтнож байсан. Энэ үед хэрэглэгдэж байсан тамга тэмдэг, зоос, эрүү шүүлтийн хэрэгсэл зэрэг түүхэн үзмэрүүд энэ хэсэгт бий... === Богд хаант Монгол орон === XX зуун бол монголчуудын хувьд эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл, өөрчлөлтөөр дүүрэн байлаа. Монголын ард түмэн үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал хийж, шашин төрийг хослон барьсан хаант төрийн хэлбэрээр төрт улсаа сэргээсэн түүхийг энэ танхимд харуулж байна. Та бүхэн монгол орны улс төр, нийгэм-эдийн засагт гарсан өөрчлөлт дэвшлийг илтгэхүйц сонирхолтой үзмэрүүд, төрийн зүтгэлтнүүдийн хэрэглэж байсан эд өлгийн зүйлтэй танилцана. Богд хаант үеийн Монгол Улс (1911-1920) 20-р зуун гараад Монголчууд манжийн эрхшээлээс ангижрах үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалыг хийсэн юм. Тухайн үед монголчууд “шинэ засгийн бодлого” гэгчийг газар бүр эсэргүүцэж Манжаас салан тусгаарлах үзэл санаа нийгэм даяар өрнөж байлаа. Үүний дүнд Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал ялж 1911 оны 12-р сарын 29-нд Олноо Өргөгдсөн Богд хаант Монгол улсыг байгуулсан тухай тунхаглан зарласан юм. Шашны тэргүүн VIII Богд гэгээн Жавзандамба хутагтийг Богд хаанд өргөмжилж, төрийн 5 яамтай засгийн газраа байгуулжээ. Богд хаант Монгол улсын Гадаад хэргийн яамнаас нь тусгаар тогтнолоо зарлаж, олон улсаар батламжлуулах нот бичиг илгээж байв. Энэ тухайд 1913 онд Монгол-Түвдийн найрамдлын гэрээгээр Олноо өргөгдсөн Богд хаант улсыг хүлээн зөвшөөрсөн ганц гэрээ юм. Энэ үеийн монголын улс төрчдийн бодлого үйл ажиллагааны талаар түүхэн баримт, төрийн бэлгэдлийн зүйлс туг, далбаа, түүхэн хүмүүсийн лаан баримал, тухайн үед оросоос тусламжаар ирсэн зэвсэг зэрэг ховор сонин үзмэр олон бий. Ингээд 1913 онд Орос, Дундад иргэн улс хоёр Гадаад Монголын автономийн тухай илтгэн гаргах бичиг” тунхаглалд гарын үсэг зурж хоёр гүрэн монголын тусгаар тогтнолыг хавсадан цуцлаж Ар монголыг ДИУ-ын харъяат автономит эрхтэй байлгахыг удирдамж болгожээ. Хэдийгээр өөртөө засах эрх бүхий улс болсон ч улсын дотоод хэргийг түвшитгэх, боловсрол, эдийн засгийн харилцаагаа өргөжүүлэх тал дээр анхааран улсын суруультай болоход туслаж, хуурай замын цэргийн байгууламж, сонин, гэрэл цахилгаан, цахилгаан холбооны газрыг нээхэд зориулан Оросын хаант улсаас зарим эдийн засгийн тусламжийг нийлүүлж байжээ. Дэлхийн 1-р дайнд айл хөрш Орос, Хятад улсууд аль аль нь татагдан орж, дотоод улс төрийн байдал нь нэн тогтворгүй болж, нийгмийн анги бүлэг, улс төр, цэргийн хүчний хоорондын тэмцэл хурцдаж, Орос оронд хувьсгал гарсан нь Монголын дотоод, гадаад байдалд ихээхэн нөлөөлжээ. Удалгүй ардуудын дунд улаан Оросын большивек намтай холбоо тогтоох, бүлгэм дугуйлан байгуулах, сэм уулзан нам байгуулах, хаант засгийг халах зэрэг асуудал өрнөсөөр 1921 онд Монгол оронд Ардын хувьсгал манджээ. === Социализмын үе (1921-1989) === [[Файл:Manchu Qing Mongolia Machine Gun (35574783761).jpg|thumb|[[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]]д Монгол ардын армийн ашиглаж байсан пулемёт]] [[Файл:Socialist Mongolia Suit of Mongolian Cosmonaut.jpg|thumb|Монголын анхны сансрын нисэгчийн хувцас]] Хятадын харгислал Унгерний дэглэмээр солигдсон ч Унгерний босгосон автономит засаг нь улс болон тогтож чадахгүй нь илт байлаа. Энэ эгзэгтэй үед Богд гэгээний засгийн газар нөхцлийг хүлээжнэж байсан нь умар зүгт үйл явдал түргэн өрнөхөд нөлөөлөв. 1920 онд эх орноо чөлөөлөх тэмцэлд олон түмнийг уриалан босгох бүлгэмүүд хуралдаж Монгол Ардын Нам /МАН/-ыг хамтран байгуулсан ажээ. МАН 1920 оны 7-р сард төлөөлөгчдөө Зөвлөлт Орос Улс руу улс руу илгээв. Эхлээд С.Данзан, Х.Чойбалсан нар мордож, араас нь Д.Бодоо, Д.Чагдаржав хоёр мөн Д.Сүхбаатар, Д.Догсом, Л.Лосол нар Богд хааны тамгатай бичгийг авч явжээ. МАН нь засгийн газар ба цэрэг армийг зохион байгуулж С.Данзан намын тэргүүн, С.Сүхбаатар цэргийн удирдагч болов. 1921 оны 7 сарын 23-нд Ардын засгийн газар нь төрийн хэрэгт хааны эрх мэдлийг хязгаарлаж, засгийн эрхийг Ардын засгийн газарт төвлөрүүлснийг зарлажээ. 1924 онд Богд хааныг таалал төгсөж 1921-1924 онд ардын эрхтэй хэмжээт цаазат хаант засгийн хэлбэрээр оршиж байсан шилжилтийн үе дуусаж, монгол оронд анх удаагаа сонгуулийн бүгд найрамдах засаг тогтоох үйл ажил эхэлжээ. Улсын анхдугаар их хурал хуралдаж 1924 оны 11 сарын 26-нд Үндсэн хуулийг баталжээ. Ийнхүү Үндсэн хуулийг баталсан нь 20-р зууны монголын түүхэнд онцгой чухал үйл явдал болсон юм. 1925-1953 онуудад Монголын засгийн газраас үндэсний ардчилсан зорилтийг хэрэгжүүлэх оролдлогыг хийж бие даасан байдлаа хадгалахыг чармайж байв. Коминтерний “ардын дайсан” гэсэн нэр томъёог гарган ирж, улмаар Монголын Хувьсгалт Намыг өөрчлөхийг ятгах болов. 1932 онд ЗХУ-аас, лам нарыг үймээн самуун гаргаж байгаа хэмээн буруутгаж, засгийн газар бүх сүм хийдүүдийг хааж эхэлжээ. 1937 онд засгийн газраас улсын дайсан болох буддын шашны сүм хийд ба эрдэм мэдлэгтэй хүмүүсийг оролцуулан тэдгээр хүмүүсийн эсрэг хэлмэгдүүлсэн гашуун түүх өрнөсөн ажээ. Хувийн өмчийг нийгэмчилж, сүм хийдүүдийг нурааж сүйтгэв. Бүрэн бус мэдээгээр 36000 хүн хэлмэгдүүлэлтийн золиос болсон хэмээдэг. Дэлхийн 2-р дайны үед монголын төрийн бодлогод коммунист үзэл онол хүчээ авч МАХН үндэсний ардчилсан үзэл бодол, үйл хэргээсээ социалист үзэл баримтлалд шилжин улс үндэсний эрх ашиг, сонирхол орхигдоход хүрсэн ажээ. Ингээд 1953-1965, 1965-1989 онуудад БНМАУ-д Социалист өөрчлөлтийг хэрэгжүүлж эхэлсэн. === Ардчилалын үеийн Монгол Улс, 1990 оноос эдүгээ=== 1989 оны үед дэлхий нийтэд коммунизмын үзэл баримтлал уналтад орж эхэлсэн бөгөөд гадаад орчноос гүн хамааралтайгаар монгол орон энэ өөрчлөлтөд татагдан орсон юм. Эрх чөлөө, ардчилалыг хүсэмжилсэн залуучууд Монголын ардчилсан холбоо, Ардчилсан социалист хөдөлгөөн, Шинэ дэвшилтэт холбоо зэрэг эвсэл холбоод байгуулагдсан нь ардчилсан хөдөлгөөн бүх орон даяар өрнөх үндсэн нөхцөл болжээ. Улмаар олон намын тогтолцоотой болов. Монголд өрнөсөн ардчилсан хөдөлгөөн эрчимжиж тэмцлийн хурц хэлбэр улс төрийн өлсөглөнг зарлав. МоАХ-ныхон 1990 оны 3-р сард Сүхбаатарын талбайд төрийн эрх баригчид, Засгийн газрыг огцруулах шаардлагыг тавьж өлсгөлөн зарласан юм. МАХН-ын 8-р бүгд хурал хуралдаж Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, намын удирдан чиглүүлэх үүргийн тухай Үндсэн хуулийн заалтаас татгалзах шийдвэр гаргав. 7-р сард бүх нийтийн сонгууль явуулж МАХН нийт саналын 60%, бусад шинэ намууд 40% санал авав. Шинэ засгийн газар нэн яаралтайгаар ажил хэргээ эхлэж дараагийн байнгын тогтвортой засгийн газрыг байгуулахын тулд Шинэ үндсэн хуулийг батлах ажлыг хийсэн билээ. Жил гаруй толгой өөд татах завгүй ажиллан, асуудлыг хэлэлцэн 1992 оны 1-р сарын 25-нд Шинэ үндсэн хуулийг баталжээ. Улс орон феодалын нийгмээс коммунизмд, 1990 оноос ардчилсан ба зах зээлийн нийгэмд шилжсэн. Гэсэн ч өмнөх чиг хандлага нь маш хэцүү байдалтай байсан. Засгийн газрыг дахин эмхлэн байгуулахтай зэрэгцээд монголд оруулсан оросын тусламжийн зээллэг хүнд цохилт болсон. Тэр нь ойролцоогоор дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 1/3-тэй дүйцэх хэмжээтэй байжээ. Үйлдвэрүүд зогсож, хэрэгцээтэй бараа материал хомсдож, архи, хонины мах, талх зэрэг хүнсийг картаар олгох болсон. Картаар хүнс олгох тогтолцоо 1991-1993 он хүртэл үргэлжилжээ. Монгол орныг хөгжил дэвшлийн замд оруулсан 1990 оны ардчилсан шинэчлэлт нь Монгол дахь өөрчлөлт шинэчлэлтийг эргэлт буцалтгүй болгож, ардчилсан нийгэм байгуулах явцыг түргэтгэсэн 20-р зууны Монголын түүхэн дэх улс төрийн томоохон үйл явц болох 1911-1912 он, 1921 оны түүхэн үйл явдлын шууд үргэлжлэл нь байв. == Зургийн цомог == <gallery> </gallery> == Гадны холбоосууд== {{Commons|Category:National Museum of Mongolia|Монголын Үндэсний Музей}} * [http://www.nationalmuseum.mn/ Албан ёсны цахим хуудас] [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Улаанбаатарын музей]] dl8qt081ltrl1aaw6kfk6gyz8wx69m3 709918 709917 2022-08-28T11:33:17Z Eupakistani 78195 /* Уламжлалт соёл */ wikitext text/x-wiki [[Image:Undesni_tuuhiin_muzei_zurag.jpg|thumb|right| Монголын Үндэсний Музей]] '''Монголын Үндэсний Түүхийн''' '''Музей''' - нь [[Улаанбаатар]] хотод байдаг [[музей]] юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн анх аж төрөх болсон хуучин чулуун зэвсгийн үеэс эдүгээ хүртэлх нүүдэлчдийн түүх, соёл, өв дурсгал, угсаатны зүй, уламжлалт зан заншлыг товчлон үзүүлсэн үзвэрийн 9 танхим бүхий, сан хөмрөгтөө 50000 гаруй үзмэртэй, үндэсний хэмжээний тэргүүлэх музей билээ. Үндэсний түүхийн музей нь [[Монгол улс]]ын нийт музейн үзмэрийн 30 гаруй хувийг хадгалж, дэлгэн үзүүлдэг эрдэм шинжилгээний судалгаа сурталчилгааны төв байгууллага болно. ==Түүх== [[Image:National Museum of Mongolia.JPG|right|thumb|Монголын үндэсний түүхийн музей]] Монголд орчин үеийн музей 1924 онд байгуулагдаж, музейн сан хөмрөгөө бүрдүүлж эхэлсэн билээ. Богд хааны ордонд анхны үзэсгэлэнгээ нээж байсан музей өргөжин тэлсээр 1956 онд “Улсын төв музей” болон монголын түүх, угсаатны зүй, урлагийн түүх, байгалийн түүх болон палеонтологийн холбогдолтой бүхий л үзмэрүүд хадгалагдаж байв. Түүнчлэн аймаг бүрт орон нутгийг судлах музей байгуулагдаж нутаг орныхоо түүх, байгалийн онцлогийг тусгасан цуглуулгатай бөгөөд өнөөдөр ч үйл ажиллагаагаа эрхлэн явуулсаар байна. 1980-аад оны сүүл 1990-ээд оны эхэн үед Монгол улс хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн ардчилал шинэчлэлийн тогтолцоог сонгож, эдийн засгийн чөлөөт хэлбэрт шилжсэн юм. Энэхүү өөрчлөлт нийгмийн бүх салбарт нөлөөлж музей нь бүтэц зохион байгуулалтын хувьд шинэчлэгдсээр ирсэн юм. 1991 онд улсын томоохон музейнүүд цуглуулгаараа төрөлжсөн музей болон шинэчлэгдсэн бөгөөд Улсын төв музей, Хувьсгалын музейн археологи, түүх, угсаатны цуглуулгыг тус тус нэгтгэн Монголын Үндэсний Түүхийн Музейг байгуулжээ. 2008 онд Монгол улсын Засгийн газрын тогтоолоор Монголын Үндэсний Түүхийн музей нь “Монголын Үндэсний музей” болон нэрээ өөрчилжээ. Монголын үндэсний музей нь монголчуудын түүх, соёлын өвийг хадгалан хамгаалах, судлан сурталчлах, түгээн дэлгэрүүлэх зорилго бүхий соёл, шинжлэх ухаан, боловсролын байгууллага юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн аж төрж эхэлсэн нэн эртнээс өнөөг хүртэлх үеийн монголчуудын түүх, уламжлалт соёлын хүрээн дэх 50.000 орчим үзмэрийн цуглуулгатай. МЭӨ 800.000 жилийн тэртээгээс XX зууны үед холбогдох түүх, археологи, угсаатны зүй, соёлын эд өлгийн зүйлсийг байнгын үзүүллэгийг дэлгэн олон нийтэд үйлчилж байна. Түүхийн цуглуулга нь археологи, монголын дундад зуун, орчин үеийн түүхийн үзмэрүүд, гэрэл зураг, бичлэг, баримт бичгээс бүрддэг. Угсаатны зүйн цуглуулга нь монголчуудын эдийн болон оюуны соёлын дурсгалын ай савд багтах баялаг эд өлгийн зүйлс тухайлбал, гоёл чимэглэл, хувцас, хөгжмийн зэмсэг, гал тогооны хэрэгсэл, монгол гэр, гэрийн тавилга, малын уналгын хэрэгсэл, бөө мөргөл, бурхан шашны эд өлгийн зүйлсээс бүрддэг. Монголын Үндэсний музей (үүнээс хойш МҮМ гэж товчлон бичье) нь байнгын үзэсгэлэнгийн 10 танхим, түр үзэсгэлэнгийн 1 танхимтай. Хүний нөөцийн хувьд 6 хэлтсийн 80 гаруй ажилтан албан хаагчидтай. Мөн Монгол улсын Засгийн газрын ордонд шинээр байгуулагдсан Монгол төрийн түүхийн музей харьяа музейн зарчмаар үйл ажиллагаагаа явуулдаг. МҮМ нь гадаад, дотоодын музей, олон улсын сан, их сургууль, судалгааны байгууллагуудтай хамтран судалгаа шинжилгээний олон төслийг амжилттай хэрэгжүүлдэг. Солонгосын Үндэсний Музей, АНУ-ын Смитсоны хүрээлэнгийн Байгалийн Түүхийн Үндэсний музей, Пенсильванийн Их сургуулийн Археологи болон Антропологийн музей, Зүүн Теннесси Их сургууль зэрэг олон байгууллагатай хамтарч эрдэм шинжилгээ судалгааны төсөл хэрэгжүүлж байна. 1990-ээд оноос хойш дэлхийн 18 оронд монголын түүхийн талаарх гуч гаруй тусгай үзэсгэлэнг зохион байгуулсан. == Монголын Үндэсний Музейн танхим== [[Image:Natmusmonhis.jpg|right|thumb]] [[Image:Ancient Mongolian pottery - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb]] [[Image:Cave painting - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb]] === Эртний монголын түүх === Монгол дахь чулуун зэвсгийн үе нь ойролцоогоор 800.000 жилийн өмнө эхэлж, хуучин, дунд, шинэ чулуун зэвсгийн үе хэмээн хуваагддаг. Эртний хүний амьдарч байсан бууц суурины дурсгал эдүгээ монголын бүх нутгаас олдож байна. Хуучин чулуун зэвсгийн үе буюу “Палеолит” МЭӨ 800000-12000 жилийн өмнөх хүмүүсийн гол багаж зэвсэг нь чулууг бутлаж хийсэн хутга мэт зүйл байв. Түүнчлэн яс, эвэр, том биетэй амьтны шүдээр ч зэвсэг хийж байжээ. Монгол дахь хуучин чулуун зэвсгийн хамгийн эртний дурсгал нь Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутаг дахь Цагаан агуйгаас олдсон чулуун зэвсэг бөгөөд ойролцоогоор 800000 жилийн өмнөх үед холбогдоно. Хуучин чулуун зэвсгийн гол гол дурсгалууд Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Цагаан агуй, Өлзийт сумын Уранхайрхан уул, Ховд аймгийн Үенч сумын Үенчийн гол, Алтай сумын Барлагийн голын ойролцоо, Өвөрхангай аймгийн Гучин ус сумын Гучин ус, Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын Ярх ба Ёроолын дурсгалууд музейн үзүүллэгт бий. Дунд чулуун зэвсгийн үеийн дурсгалууд Дунд чулуун зэвсгийн үед (МЭӨ 100 000 - 40 000 жилийн өмнө) хүмүүс “галыг” нээсэн аж. Түүнчлэн эртний хүний уран дүрслэлт сэтгэлгээнийн илэрхийлэл хадны сүг зурагт шингэн үлджээ. Цаг уурын хувьд мөнх цэвдэг мөстлөгийн үе эхлэн аажмаар энэ цаг уурт амьд байгал шилжин зохицож байсан хийгээд орчин үеийн монголын газар нутгийн баруун ба хойд уулархаг бүс нутаг мөстлөгт өртсөн байна. Энэхүү хүйтнээс биеэ хамгаалахын тулд тэр үеийн хүмүүс агуй гэх мэт байгалын хоргодох газарт байрлан, агнасан амьтныхаа арьсаар энгийн хувцас хийж өмсдөг байлаа. Олон төрлийн багаж зэвсэг, хоёр талыг ирлэсэн, тэмдэг хэрчлээ гаргасан зэвсгүүдийг хийх болсон. Левалиуци ба засч янзлах техник гарсан нь эдгээр чулуун зэвсгүүдийг бүтээх бололцоог бүрдүүлжээ. Энэ үеийн дурсгалууд Монголын Ханбогд сумын Оцонмааньтын агуй, Баянхонгор аймгийн Их Богд уул, Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Арцбогд, Хархорин сумын Мойлтын ам зэрэг газруудад илэрчээ. 1.Дээд чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 40000-12000 жилийн өмнө) Энэ үеийн төгсгөлөөр мөсөн голын зузаан нь багасаж орчин цагийн газар зүйн нутаг дэвсгэр үүсэн бий болжээ. Уур амьсгал нь өнөөгийхтэй төстэй болж хувирчээ. Чулуун зэвсгийн технологи нь өмнөх үеэсээ хөгжин иртэй зүйл, сумны жад, чулууны хэлтэс, тэвнэ гэх мэт нарийн багаж зэвсгийг чулууг бутлах замаар хийдэг болов. Ан ав хийх арга техник сайжирч, сонгож авах зэвсэг нь жад болжээ. Тэр үеийн хүмүүс агуйгаар орон гэрээ хийж байсан ч, өнөөгийн гэр буюу урцтай ойролцоо байгууламжийг мөн барьж эхэлсэн байна. 2. Дунд чулуун зэвсгийн үе: 12000-7000 жилийн өмнөх үеийг судлаачид хүн төрөлхтөний их нүүдлийн үе хэмээдэг хйигээд хүмүүс хойд зүг рүү нүүдэллэж байжээ. Тухайлбал, Сибир болон Алескыг дамжин төв азийн хүмүүс хойд америкт хүрсэн гэдэг. Хүмүүс холын тусгайлтай анхны зэвсэг нум сумыг сэдэж, болхи газар тариалан эрхэлж, зэрлэг амьтдыг гаршуулах болсон. Эхлээд нохойг тэжээн гаршуулжээ. Увс аймгийн Сагил сумын Можоод илэрсэн хадны зурагны судалгаагаар 5 хошуу малын нэг үхрийг тэжээн гаршуулсаныг батласан юм. Мөн чулуун зэвсэг ч нэлээд боловсронгуй болов. Дунд чулуун зэвсгийн үеийн архелогийн дурсгал болон эд өлөг нь монголд төдийгүй дэлхий дахинд тархсан байдаг ч ерөнхийдөө нэлээд ховор юм. Баянхонгор аймгийн Чихэн агуй, Дундговь аймгийн Дулааны говиос илэрсэн чулуун зэвсэг нь зэрэг дурсгал бий. 3. Шинэ чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 7000 - 3000 жилийн өмнө) Энэ үед эртний хүмүүс гэрийн эртний хэлбэр нүхэн сууц, оромж урц майханг барьж чаддаг болов. Үржил шимтэй голын эрэг хөвөөг даган багахан тариалан, загас, ан агнуур эрхлэн аж төрж байв. Энэ үеийн малтлагаар илэрсэн архелогийн дурсгалт зүйлсээс чулуун зэвсгээс гадна шавраар хийсэн ваарны хагархай, ясаар хийсэн чимэг зүүлтний төрлүүд, энгийн гоёл чимэглэлийн эдлэлүүд илэрчээ. Мөн нас барагсадаа тусгай зан үйлийн дагуу оршуулдаг болсон. Тэд үхсэний дараах амьдралд итгэдэг байжээ. Иймэрхүү оршуулгын газар нь Дорнод аймгийн Норовлин уул, Тамсагбулаг ууланд илэрсэн. Энэ үеийн чулуун зэвсэг нь чулууг бутлан хийдэг эртний арга техникээр зогсохгүй, нүх гаргах, өнгөлөх, ирлэх арга дэлгэрсэн. Анхдагч чулуун зэвсгийн үеийн чулуун зэвсэг нь улам хөгжиж, хуурайдах багаж, сэлэм, зэв мэтийн багаж дэлгэрсэн. Хатуулаг сайтай пийсүү, хаш чулуугаар багаж зэвсгийн чанарыг сайжруулжээ. 4. Хүрэл зэвсгийн үе (МЭӨ 3000- МЭ 300 жилийн өмнө) Монгол дахь хүрэл зэвсгийн үе нь МЭӨ 3000 оноос эхэлдэг. Хүн төрөлхтөн зэс хэмээх металлийг нээснээр чулуун зэвсгийн эрин үеийг хүрэл зэвсгээр сольжээ. Хүрэл зэвсгийн үед эртний нүүдэлчид мал аж ахуйг хөгжүүлж түүнтэй уялдан тухайн үеийн соёл, хувь хүн, өмчийн харилцаа аажим аажмаар өөрчлөгдөж эхэлсэн юм. Энэ үеийн дурсгалуудад дөрвөлжин хэлбэрийн булш бунхан, дөрвөлжин мөн дугуй хүрээгээр хүрээлэгдэж чулуугаар хучигдсан том булшны чулуу байдаг. Мөн төв азийн амьтны загварт урлагийн мянган дурсгал бүхий хадны зураг, хүрэл эдлэл, евроазид цөөн тоотой тархсан буган чулуун хөшөө хэмээх алдарт дурсгал бүтээгдсэн ажээ. === Эртний улсуудын түүх === Тус танхимд Монголын нутагт оршин байсан эртний улсуудын түүхийг өгүүлнэ. Монголчуудын дээд өвөг Хүннү гүрэн (МЭӨ III - МЭ I зуун) хийгээд түүний дараа оршин тогтнож байсан Түрэгийн хаант улс, Уйгар, Хятан улсын (МЭ VI-XII зуун) түүх, соёл, аж ахуйг харуулсан археологийн олдворууд дэлгэгдсэн. ХҮННҮ ГҮРЭН: (МЭӨ III зуун - МЭ I зуун) Манай эриний өмнөх 2000 жилийн орчим өнөөгийн монголын нутагт талын нүүдэлчид овгийн холбоонд нэгдэн аж төрж байв. Хүннү аймгийн холбоо нь монгол, түрэг, хамниаган болон бусад талын нүүдэлчдийг нэгтгэн монгол нутагт анхны эзэнт гүрнийг байгуулснаар Хүннү гүрэн хэмээн алдаршжээ. Хүннү гүрэн нь хүчирхэг үедээ өмнө зүгт хятадын Цагаан хэрэм умар зүгт Байгаль нуур, баруун тийш Ил Тарвагатай дорно зүгт Солонгосын хойг хүртэлх газар нутгийг эзлэн оршиж байв. Эдүгээ монгол нутгаас олдож буй Хүннүгийн үеийн бууц, тахилын байгууламж, язгууртны болон жирийн иргэдийн булш бунхны дурсгалыг дэлхийн олон орны эрдэмтэд судлан шинжилж байна. Та бүхэн манай үзмэрийн танхимаас 20-р зууны археологийн шинжлэх ухааны нэгэн нээлт Хүннүгийн язгууртны булшны хосгүй нандин олдворууд, орчин үеийн судлаачдын шинжлэн судалж олны хүртээл болгож буй дурсгалуудыг үзэх болно. Хүннүгийн үед нүүдэлчид мал ахуй эрхлэн аж төрж гар урлал, газар тариаланг эрхлэн бурхны болон бөөгийн мөргөл бүхий соёлын өвөрмөц орчинтой байсан нь одоо судалгаагаар батлагддаг. МЭ 5-р зууны үед Хүннү гүрэн задран хоёр хэсэгт хуваагдсан хийгээд умард хүннү нарын зарим хэсэг баруун тийш нүүдэллэн Хар тэнгис орчимд хүрчээ. Тэд Хүннүгийн удмын хаант улс байгуулан сүр дуулиантай томоохон байлдаануудыг хийсэн нь өрнийн түүх сударт тэмдэглэгджээ. Догшин байлдаанч Аттилла хаан бурхны ташуур хэмээн алдаршиж байлаа. Хүннүгийн эзэнт гүрэн мөхсөний дараа Сяньби ба Жужан гэсэн гүрнүүд (I-V зуун) оршиж байжээ. ТҮРЭГИЙН ХААНТ УЛС (МЭ VI-VII зуун Хөх Түрэгүүд МЭ V зууны эхэн хагаст түүхийн тавцнаа тодрон гарсан хийгээд 552 онд Буман Хааны үед төр улсаа байгуулжээ. Хааны хүү Истэми газар нутгийнхаа баруун хэсэг болох Он Оклари-г удирддаг байлаа. Буман хааныг таалал төгссөний дараа, Мо-хан Хааны үед /552-572/ төрт улс нь хүчирхэгжсэн юм. Мо-хан хааны үед өмнөд хөрш Хятадуудтай харьцаа сайтай байсан бөгөөд түүхэнд анх удаа алс холын Бизсантай харилцаа тогтоож байлаа. Түүний дараагаар ирсэн зонхилогчдын ур чадваргүй байдлаас шалтгаалан МЭ 630 онд Хятадын эрхшээлд орж 50 жилийн турш дарлалд автсаны дараа Хөх Түрэгийн сурвалжит Бөрү-гийн гэр бүлээс Көтүлүг Тигин Түрэг угсаатныг дахин нэгтгэж Түрэгийн сүр жавхлант улсыг байгуулсан юм. Көтүлүг Тигиний энэхүү алдар гавьяаг үнэлж Элтэрэс хаан буюу “Улсыг Хураагч” цол олгосон байна. Элтэрэс хааны амжилтанд алдарт жанжин Тоньюкукийн хүчин зүтгэл их байсан юм. Элтэрэс хаан 691 онд таалал төгсөхөд түүний хүүхдүүд балчир байсан учраас заншил ёсоор түүний дүү Капаган ор залгажээ. Капаган хааны үед Хөх Түрэг улсын алтан үе байлаа. Энэ үеийн Хөх Түрэг улс нь дорнодод Хятадын тэнгис, өрнөдөд Кавказ, өмнөдөд Түвд, умардад Сибир хүртлэх нутгийг эзэлж байсан бөгөөд энэхүү өргөн уудам нутаг дахь Түрэг угсаатныг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. 716 онд Хөх Түрэгийн хаант улсыг Билэг хаан удирдсан бөгөөд түүний дүү Көлтигин болон төрийн жанжин Тоньюкук нарын үед Түрэгийн ард түмэн амар амгалан амьдарч байлаа. Тоньюкук болон Көлтигинийг таалал төгссөнөөс хойш төр улсад үймээн самуун дэгдсэн бөгөөд 734 онд Билэг хааныг насан эцэслэсний дараа хаан ширээнд суусан хаад хуучин төрт улсаа хэзээ ч байгуулж чадсангүй. Ийнхүү Түрэгийн хаант улс мөхөх шалтгаан болсон юм. УЙГАРЫН ХААНТ УЛС МЭ 741-840 он - Хөх Түрэгүүд нэг талаас Хятад нөгөө талаас өөрсдийн Докуз Огуз /Есөн Огуз/, Карлук болон Басмыл гэх мэт Түрэг овог аймгуудтай дайтсаны улмаас хүчин мөхөстсөн билээ. Орхон болон Сэлэнгийн сав нутгаар нутаглаж байсан Уйгарууд өөрсдийн 3 дахь Түрэгийн хаант улсаа байгууллаа. Уйгарууд Хөх Түрэгийн нэгэн үндэстэн байсан бөгөөд Хөх Түрэгүүд Уйгар болон бусад Түрэг овог аймгуудыг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. Уйгарын хаант улс нь худалдаа наймааг чухалчлан үзэхийн зэрэгцээ Хөх Түрэгийн зан заншлыг үргэлжлүүлэн хадгалжээ. Худалдаа наймаа хөгжихийн хэрээр Манихейн сүм хийд байгуулагдан худалдааны төв болон өргөжиж, улмаар албан ёсны шашин нь Манихейзмын шашин болсон юм. Эрэлхэг дайчин Уйгарын ард түмний соёл урлаг, худалдаа наймаа хөгжсөн хэдий ч цагийн эрхээр хүчин буурч хойд хөрш Кыргиз Түрэгүүд Уйгарын нийслэл рүү довтолсноор Уйгарын хаант улс мөхсөн юм. Ийнхүү хөдөө аж ахуй эрхэлдэг Уйгарын ард түмэн баруун бие хэсэгт Туркистаны нутгаар амьдрах болжээ. 1229 онд Монгол угсаатнууд Уйгар угсаатныг түүхийн тавцнаас унагасан юм. Монголчууд Уйгаруудыг итгэл найдвартай зөвлөгч хэмээн тооцож төрийн дээд албанд ажиллуулсаар иржээ. КИДАН ГҮРЭН (X-XI зуун) Энэ үед Киданчууд нүүдлийн ба суурин соёлыг хослуулан аж төрж байв. Уламжлалт нүүдлийн амьдралын зэрэгцээ газар тариалан эрхэлж, гар урлал, металл төмрийн боловсруулах технологи, худалдаа арилжааг хөгжүүлж байлаа. Цайз, тосгон, хот суурин, сүм хийд, дуган, чулуун гүүр хүртэл хурдтай баригдсан байна. Киданд Хятадын дүрс үсэгт үндэслэсэн их үсэг ба уйгар үсэгт үндэслэсэн бага үсэгний аль алийг нь хэрэглэж байв. Уран зохиол, судар номууд орчуулагдаж, аялагч эрдэмтэд аян замын тэмдэглэлээ эдгээр бичгээрээ бичиж үлдээжээ. Хөрөнгө чинээтэй язгууртнууд Кидан, Хятад, Энэтхэг, Солонгос зэрэг орнуудын арвин номын баялагтай номын сантай байжээ. Мөн Кидан нь ойролцоох хөрш зэргэлдээ орнуудтай бэлэг болгож номыг солилцдог байв. === Монголын уламжлалт хувцас, гоёл чимэглэл === Монгол хувцасны төрөлд 400 гаруй төрлийн дээл, 100-аад төрлийн малгай, 20–иод төрлийн гутал, бүс 30 орчим төрөл байдаг. Дээл нь эсгүүр загвар ба зориулалтаараа ялгаатай. Эрэгтэй эмэгтэй өдөр тутмын хувцас, өвөл зуны хэрэглээ, мөн баяр, ёслол, онцгой хэргийнх гэх мэт. Монголчуудын малгай нь угсаатны бүлэг бүрээр ялгаатай мөн нас, хүйс, онцгой ба өдөр тутмын, улирлын хувьд өөр өөр байдаг. Малгайны шовх хэлбэр нь тэнгэрийн орон, хөгжилт цэцэглэлт, элбэг баян зэргийг зөгнөсөн сэтгэлийг бэлгэддэг. Малгайг ихэд хүндэтгэн үздэг монгол хүн малгайгаа гэрийнхээ хоймор залж дээш нь харуулахгүй хүндэтгэлт ёс ч бий. Монгол гоёл нь ахуй хэрэглээний эдлэлээ үнэт эрдэнээр бүтээж, уламжлалт угалж, хээ чимгээр баяжуулан өдөр тутамдаа хэрэглэдэг өвөрмөц онцлогтой юм. Монгол эмэгтэйчүүдийн гоёл чимэглэл нь олон төрөлтэй, алт, мөнгө үнэт чулуугаар урладаг нандин чамин хийцтэй. XVII-XIX зууны монгол эхнэрүүдийн толгойн боолт, хавчаар чимэглэл туйлын өвөрмөц хийгээд Гарьд /Домогт өгүүлдэг шувуу/-ын далавчтай адилхан хэлбэрээр гэзгээ зассан домогтой. Толгойн боолтын оройвч нь дундад эртний монгол хатдын богтаг малгайн уламжлалыг хадгалсан дээрээ жижиг дугуй тойрогтой, оройвчийг мөнгө, алтаар хийж шүр, сувд шигтгэн чимэглэсэн гоёл юм. Түүний залгаа үсний мөнгөн хавчаар байх хийгээд дээр өгүүлсэн үсний дэргэр хэлбэрийг хадгалах, чимэглэл зүүсгэлийн гоёмсог бүрдэл болно. Мөн дэрийлгэж наасан үсний дорх сул гэзгийг сүлжин хос дугтуйд хийх ба үүнийг үсний гэр ч гэдэг. Үсний гэрийг торго хамба, алт мөнгө, сувд шүрээр чимэглэж үзүүрт нь мөнгөн зүүлт унжуулна. Түүнчлэн гинжин хэлхээ бүхий олон салаатай, навч, зоос зэрэг хээ чимэгтэй сийх ээмэг, цул алт, мөнгөн бөгж, эрдэнийн чулуун болон мөнгөн бугуйвчийн аль нэгийг донж маягийг тааруулан гоёно. Ташаанаас хос мөнгөн бэл унжуулах нь хэрэглээ хийгээд гоёлын шинжээ хамтатгасан өвөрмөц сайхан гоёл болно. Зарим нутагт аяганы алчуур хэмээх олон өнгийн торгон чимгийг уужны хоёр хажуугаас зүүнэ. Мөн ёслол хүндэтгэлийн зүүсгэлд арын гуу буюу нурууны чимэг зүүлт дагалдана. Монгол эрэгтэйчүүд дээлэндээ мөнгө, сувдан товч хадаж, гаанс, тамхины уут, хөөрөг, хөөрөгний даалин, мөнгөн аяга, аяганы уут сэлтээ бүснээсээ зүүн гоёно. Гаансны толгойг мөнгөөр урлаж, их биеийг хаш, пийсүү, ган зэргээр хийнэ. Хөөргийг мана, хаш, гартаам, оюу, усан болор, молор, мод, яс, шаазан гэх мэт үнэт зүйлээр хийдэг байжээ. Хөөрөгний толгойг голдуу шүрээр хийх ба халбагыг нь яс, модоор хийнэ. Хамрын нунтаг тамхи нь хатуу, зөөлөн, гаатай, энгийн зэрэг олон төрөлтэй. Хөөрөгний даалинг гоёмсог торгоор хийж, хатгамал болон зээгт наамлыг урладаг байв. Монгол эрэгтэйчүүд бүснийхээ баруун талд хэт хутгаа зүүдэг. Энэхүү хэт хутгыг улаан мод, ган, яс, арьс, мөнгө зэргээр хийдэг. Хөөрөг солилцох нь уламжлалт мэндчилгээг илэрхийлэх маш чухал ёс заншил юм. Монгол гутал нь нүүдэлчдийн амьдралын маягт ихэд зохицсон байх төдийгүй хэв загварын олон төрөлтэй юм. Арьс, ширээр эх биеийг хийж улийг нь товшин ширж, түрүү, зуузай, харааг нь уламжлалт хээ чимгээр гоёсон, ээтгэр хоншоортой байна. Гутлын дотуур эсгий оймс давхар өмсөнө. === Монголын эзэнт гүрэн (XIII- XIV зуун) ‏ === [[Файл:Mongolian Empire Map (35578103021).jpg|thumb|Монголын эзэнт гүрэн]] Тус танхим нь Монголын түүхийн сэргэн мандлын үе эзэнт гүрний түүхийг өгүүлэх бөгөөд ханлиг улсын үе, Их Монгол улс, Эзэнт гүрэн хэмээх сэдэв дор багтаан эд үеийн түүхэн үзмэрийг байрлуулсан. Монголын эзэнт гүрэн үзүүллэгийн танхим дахь үзмэрүүд нь монголын эзэнт гүрний үеийн гайхамшигт түүхийн гэрч болсон археологийн олдворууд, цэргийн хувцас хэрэглэл, эртний хотын тууриас олдсон эд өлөг, олдвор, хаадын дипломат харилцааны баримт, болон тухайн үеийн Их Монгол улсын нийслэл хотыг сэргээн хийсэн загвар зэрэг олон сонирхолтой үзмэрээс бүрдэнэ. Эдгээрийн түүхэн өгүүлэмжийг дор товчлон толилуулж байна. Ханлиг улсын үе: X-XII зууны үед Монгол угсаа гаралтай янз бүрийн овог аймгууд өмнийн их говиос Байгаль нуур хүртэлх өргөн уудам газар нутагт тархан амьдарч байв. Тэд нутаг орон, аж ахуйн хэвшлээрээ “талын иргэд”, “ойн иргэд” хэмээн ялгарч байв. Талын иргэд мал ахуй, гар урлал, тариалан эрхлэн аж төрж байсан ба ойн иргэдээс нийгэм болон соёлын хөгжлөөрөө илүү байв. Хамаг монголын ханлиг бусад дундаа нэр хүндтэй зонхилогч байв. Хараахан нэгдэн нягтарч амжаагүй талын нүүдэлчдийг Хамаг монголын ханлигийн хан Есүхэйн хөвүүн Тэмүжин бусад итгэлт нөхдийн хамтаар нэгтгэж эхлэв. Ийнхүү хүн төрөлхтөний түүхэнд алтан үсгээр бичигдэх их түүхийг монголчууд бүтээж эхэлсэн ажээ. Тэмүжин 1189 онд Хамаг монголын ханаар өргөмжлөгдөн Чингис хэмээх цолыг авав. 1206 онд их бага 32 ханлиг аймгийг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд оруулж Их Монгол улсыг төвхнүүлэв. Чингис хаан түүний байлдааны урлагийн гайхамшигт ур, арга, төлөвлөгөө үргэлж ялалт авчирч байлаа. Чингис хаан дэлхийн цэргийн урлагийн шалгарсан жанжин, аугаа их улс төрч байжээ. Тийм ч учраас хожмын хүмүүс түүнийг мянганы хүн, суут дөрвөн жанжны нэг хэмээн тодруулжээ. Монголын арми тухайн үеийнхээ дэвшилтэт технологийг эзэмшсэн байнгын арми байв. Хятад ба Ислам мэргэжилтнүүдийн ур ухааныг армийн зэвсэг хэрэглэлийг боловсронгуй болгоход ашиглаж байв. Энэ үеийн монгол цэргийн байлдааны хэрэглэл, арга, төлөвлөгөө бусад үндэстэн угсаатныхаас хавьгүй илүү байсан гэдэг. Чингис хааны үеийн Их Монгол Улс умардад Байгаль нуур, өмнө зүгт хятадын Цагаан хэрэм, дорно зүгт Хянганы нуруу, өрнө зүгт Алтайн нуруу хүртлэх өргөн уудам нутгийг эзлэн оршиж байлаа. Чингис хааны үе залгамжлагчдын үед Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн талыг байлдан дагуулсан аугаа эзэнт гүрэн болов. Монголын эзэнт гүрэн нь бүрэлдэхүүний хувьд таван үндсэн хэсэгт хуваагдаж байв. Чингэс хаанаас эхлэн 1259 онд Мөнх хааныг таалал төгсөх хүртэлх төв хэсгийн Монголын эзэнт гүрэн, Хубилай хаанаас эхэлсэн Хятадын Юань гүрэн, Персийн Ил хааны улс, Оросын алтан орд, Төв Азийн Цагаадайн хаант улс. Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн олон үндэстэн, шашин, түүх, хэл соёлоороо ялгаатай улс орнуудыг эрхшээлдээ оруулж дорно өрнийг холбосон ба эдгээр улсуудын улс төр, эдийн засаг, соёлын хөгжил дэвшилд чухал нөлөөг үзүүлж байв. Монголын байлдан дагуулагчдын гүйцэтгэсэн гол үүрэг роль нь, анх удаа өрнө ба дорныг холбосонтой уялдаад хүн төрөлхтөн, тэдгээрийн улс төр, эдийн засаг, худалдаа арилжаа, шашинтай холбоотой нийгмийн хөгжилд онцгой хувь нэмэр оруулсан явдал хэмээн судлаачид тэмдэглэдэг. Хубилай хааны хаанчлалын үед монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүнд Японы арлаас бусад дорно зүгийн газар нутаг үндсэндээ харьяалдаж байлаа. Хубилай хаан 1264 онд нийслэл хотоо одоогийн Бээжинд шилжүүлсэний дараа өмнөх нийслэл Хархорины нөлөө аажмаар суларчээ. Судлаачид, Хубилай хааныг бойжиж боловсорсон талын язгууртан байсан хэмээн үнэлдэг. Тэрээр Юань гүрнийг 34 жил удирдсан бөгөөд 1294 онд тэнгэрт хальжээ. Хубилайн хааны дараа төр барьсан хаад эзэнт гүрний улс төрийн хямралыг намжааж чадалгүй байсаар 1368 онд Юань гүрэн мөхжээ. [[Ил Хаант Улс|Ил хаан]]<nowiki/>ы улсыг [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хаан]] /1256-1265/ [[Перс]], [[Ирак]], Анатоли зэрэг улсыг байлдан дагуулсны дүнд байгуулсан нь түүхийн тавцанаа 100 орчим жил оршин тогтнов. [[Чингис хаан]]<nowiki/>ы хөвүүн [[Цагадай|Цагаадай]] зүүн [[Уйгур улс|Уйгар улс]]<nowiki/>аас баруун Бухар болон Самарканд хүртлэх эзэмшил газрыг өвлөн авсан нь уламжлан түүхнээ Цагаадайн хаант улс хэмээгдэх болсон. Төв Ази дахь Монголчуудын хаант засаглалтай байсан Цагаадайн улс нь 125 жилийн турш оршин тогтножээ. Монголын эзэнт гүрэн нь нэгдсэн хаант засаглалаар өөр өөр соёлтой, олон улс орон, Евроазийн эх газрын ихэнх хэсгийг захирч байжээ. Монголын эзэнт гүрний үед монголчууд дэлхийн тэн хагасыг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд захирч байсан нь хүн төрөлхтний түүхэн дэхь анхны бөгөөд эцсийн тохиол байлаа. Монголчуудын байлдан дагуулал асар их гарз хохирлыг дагуулсан ч дорно өрнийн соёл, эдийн засгийн хөгжлийг түргэтгэж, ард түмнүүдийн харилцааг идэвхжүүлсэн эерэг талууд ч цөөнгүйг эрдэмтэд тэмдэглэжээ. === Уламжлалт соёл === [[Файл:Aristocratic Mongolian Ceremonial Costume (35670326896).jpg|thumb|Монголын язгууртны ёслолын хувцас]] Монголын соёлын уламжлалт өвийг энэ танхимд дэглэн олны хүртээл болгож байна. Тус үзүүлэгийн танхимд уламжлалт тоглоом, гар урлалын бүтээлийн дээжис, ном хэвлэлийн технологи, хөгжим, хөгжмийн зэмсгийн төрлүүдийг дэглэсэн. Мөн монголчуудын шашин, мөргөлийн хэлбэр, эд хэрэглэлийг энэ танхимаас харна. Нүүдэлчин монголчуудын эртний мөргөл бөөгийн мөргөл уламжлалт зан үйлийн утга агуулга, мөн чанар, өнөөдөр ч хүмүүс бөө, тэнгэр, өвөг дээдсийн сүнс сүлдийг шүтэх уламжлалаа хадгалсаар буйг харах билээ. Тэрчлэн монгол орноо гурвантаа дэлгэрсэн бурхны шашин монголчуудын оюуны амьдралд хэрхэн нөлөөлсөн, шашны урлагийн бүтээл, хожуу дэлгэрэлтийн үе 16-19-р зууны шарын шашин дэлгэрэлтийн үед монгол урчуудын ур ухаан, гараар баригдсан олон тооны сүм хийдийн талаар болон бусад мэдээллийг багтаасан үзүүллэг тус танхимд байдаг. === Уламжлалт аж ахуй === Дэлхий дээр нүүдлийн сонгодог хэв маягийг эдүгээ хүртэл тээж ирсэн монголчуудын гэр сууц, уналга ачлагын тоног хэрэгсэл, ан агнуур, газар тариалангийн багаж зэрэг уламжлалт аж ахуй, соёлын тухай үзүүллэгийг энэ танхимаас үзнэ.Эмээл хазаарын төрөл сав суулга гэх мэт. === Манжийн эрхшээлийн үеийн Монгол Улс XVII-XX зууны эхэн === Монгол орон XVII-XX зууны эхэн үе хүртэл Манж Чин улсын эрхшээлд 200 гаруй жил оршин тогтнож байсан. Энэ үед хэрэглэгдэж байсан тамга тэмдэг, зоос, эрүү шүүлтийн хэрэгсэл зэрэг түүхэн үзмэрүүд энэ хэсэгт бий... === Богд хаант Монгол орон === XX зуун бол монголчуудын хувьд эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл, өөрчлөлтөөр дүүрэн байлаа. Монголын ард түмэн үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал хийж, шашин төрийг хослон барьсан хаант төрийн хэлбэрээр төрт улсаа сэргээсэн түүхийг энэ танхимд харуулж байна. Та бүхэн монгол орны улс төр, нийгэм-эдийн засагт гарсан өөрчлөлт дэвшлийг илтгэхүйц сонирхолтой үзмэрүүд, төрийн зүтгэлтнүүдийн хэрэглэж байсан эд өлгийн зүйлтэй танилцана. Богд хаант үеийн Монгол Улс (1911-1920) 20-р зуун гараад Монголчууд манжийн эрхшээлээс ангижрах үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалыг хийсэн юм. Тухайн үед монголчууд “шинэ засгийн бодлого” гэгчийг газар бүр эсэргүүцэж Манжаас салан тусгаарлах үзэл санаа нийгэм даяар өрнөж байлаа. Үүний дүнд Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал ялж 1911 оны 12-р сарын 29-нд Олноо Өргөгдсөн Богд хаант Монгол улсыг байгуулсан тухай тунхаглан зарласан юм. Шашны тэргүүн VIII Богд гэгээн Жавзандамба хутагтийг Богд хаанд өргөмжилж, төрийн 5 яамтай засгийн газраа байгуулжээ. Богд хаант Монгол улсын Гадаад хэргийн яамнаас нь тусгаар тогтнолоо зарлаж, олон улсаар батламжлуулах нот бичиг илгээж байв. Энэ тухайд 1913 онд Монгол-Түвдийн найрамдлын гэрээгээр Олноо өргөгдсөн Богд хаант улсыг хүлээн зөвшөөрсөн ганц гэрээ юм. Энэ үеийн монголын улс төрчдийн бодлого үйл ажиллагааны талаар түүхэн баримт, төрийн бэлгэдлийн зүйлс туг, далбаа, түүхэн хүмүүсийн лаан баримал, тухайн үед оросоос тусламжаар ирсэн зэвсэг зэрэг ховор сонин үзмэр олон бий. Ингээд 1913 онд Орос, Дундад иргэн улс хоёр Гадаад Монголын автономийн тухай илтгэн гаргах бичиг” тунхаглалд гарын үсэг зурж хоёр гүрэн монголын тусгаар тогтнолыг хавсадан цуцлаж Ар монголыг ДИУ-ын харъяат автономит эрхтэй байлгахыг удирдамж болгожээ. Хэдийгээр өөртөө засах эрх бүхий улс болсон ч улсын дотоод хэргийг түвшитгэх, боловсрол, эдийн засгийн харилцаагаа өргөжүүлэх тал дээр анхааран улсын суруультай болоход туслаж, хуурай замын цэргийн байгууламж, сонин, гэрэл цахилгаан, цахилгаан холбооны газрыг нээхэд зориулан Оросын хаант улсаас зарим эдийн засгийн тусламжийг нийлүүлж байжээ. Дэлхийн 1-р дайнд айл хөрш Орос, Хятад улсууд аль аль нь татагдан орж, дотоод улс төрийн байдал нь нэн тогтворгүй болж, нийгмийн анги бүлэг, улс төр, цэргийн хүчний хоорондын тэмцэл хурцдаж, Орос оронд хувьсгал гарсан нь Монголын дотоод, гадаад байдалд ихээхэн нөлөөлжээ. Удалгүй ардуудын дунд улаан Оросын большивек намтай холбоо тогтоох, бүлгэм дугуйлан байгуулах, сэм уулзан нам байгуулах, хаант засгийг халах зэрэг асуудал өрнөсөөр 1921 онд Монгол оронд Ардын хувьсгал манджээ. === Социализмын үе (1921-1989) === [[Файл:Manchu Qing Mongolia Machine Gun (35574783761).jpg|thumb|[[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]]д Монгол ардын армийн ашиглаж байсан пулемёт]] [[Файл:Socialist Mongolia Suit of Mongolian Cosmonaut.jpg|thumb|Монголын анхны сансрын нисэгчийн хувцас]] Хятадын харгислал Унгерний дэглэмээр солигдсон ч Унгерний босгосон автономит засаг нь улс болон тогтож чадахгүй нь илт байлаа. Энэ эгзэгтэй үед Богд гэгээний засгийн газар нөхцлийг хүлээжнэж байсан нь умар зүгт үйл явдал түргэн өрнөхөд нөлөөлөв. 1920 онд эх орноо чөлөөлөх тэмцэлд олон түмнийг уриалан босгох бүлгэмүүд хуралдаж Монгол Ардын Нам /МАН/-ыг хамтран байгуулсан ажээ. МАН 1920 оны 7-р сард төлөөлөгчдөө Зөвлөлт Орос Улс руу улс руу илгээв. Эхлээд С.Данзан, Х.Чойбалсан нар мордож, араас нь Д.Бодоо, Д.Чагдаржав хоёр мөн Д.Сүхбаатар, Д.Догсом, Л.Лосол нар Богд хааны тамгатай бичгийг авч явжээ. МАН нь засгийн газар ба цэрэг армийг зохион байгуулж С.Данзан намын тэргүүн, С.Сүхбаатар цэргийн удирдагч болов. 1921 оны 7 сарын 23-нд Ардын засгийн газар нь төрийн хэрэгт хааны эрх мэдлийг хязгаарлаж, засгийн эрхийг Ардын засгийн газарт төвлөрүүлснийг зарлажээ. 1924 онд Богд хааныг таалал төгсөж 1921-1924 онд ардын эрхтэй хэмжээт цаазат хаант засгийн хэлбэрээр оршиж байсан шилжилтийн үе дуусаж, монгол оронд анх удаагаа сонгуулийн бүгд найрамдах засаг тогтоох үйл ажил эхэлжээ. Улсын анхдугаар их хурал хуралдаж 1924 оны 11 сарын 26-нд Үндсэн хуулийг баталжээ. Ийнхүү Үндсэн хуулийг баталсан нь 20-р зууны монголын түүхэнд онцгой чухал үйл явдал болсон юм. 1925-1953 онуудад Монголын засгийн газраас үндэсний ардчилсан зорилтийг хэрэгжүүлэх оролдлогыг хийж бие даасан байдлаа хадгалахыг чармайж байв. Коминтерний “ардын дайсан” гэсэн нэр томъёог гарган ирж, улмаар Монголын Хувьсгалт Намыг өөрчлөхийг ятгах болов. 1932 онд ЗХУ-аас, лам нарыг үймээн самуун гаргаж байгаа хэмээн буруутгаж, засгийн газар бүх сүм хийдүүдийг хааж эхэлжээ. 1937 онд засгийн газраас улсын дайсан болох буддын шашны сүм хийд ба эрдэм мэдлэгтэй хүмүүсийг оролцуулан тэдгээр хүмүүсийн эсрэг хэлмэгдүүлсэн гашуун түүх өрнөсөн ажээ. Хувийн өмчийг нийгэмчилж, сүм хийдүүдийг нурааж сүйтгэв. Бүрэн бус мэдээгээр 36000 хүн хэлмэгдүүлэлтийн золиос болсон хэмээдэг. Дэлхийн 2-р дайны үед монголын төрийн бодлогод коммунист үзэл онол хүчээ авч МАХН үндэсний ардчилсан үзэл бодол, үйл хэргээсээ социалист үзэл баримтлалд шилжин улс үндэсний эрх ашиг, сонирхол орхигдоход хүрсэн ажээ. Ингээд 1953-1965, 1965-1989 онуудад БНМАУ-д Социалист өөрчлөлтийг хэрэгжүүлж эхэлсэн. === Ардчилалын үеийн Монгол Улс, 1990 оноос эдүгээ=== 1989 оны үед дэлхий нийтэд коммунизмын үзэл баримтлал уналтад орж эхэлсэн бөгөөд гадаад орчноос гүн хамааралтайгаар монгол орон энэ өөрчлөлтөд татагдан орсон юм. Эрх чөлөө, ардчилалыг хүсэмжилсэн залуучууд Монголын ардчилсан холбоо, Ардчилсан социалист хөдөлгөөн, Шинэ дэвшилтэт холбоо зэрэг эвсэл холбоод байгуулагдсан нь ардчилсан хөдөлгөөн бүх орон даяар өрнөх үндсэн нөхцөл болжээ. Улмаар олон намын тогтолцоотой болов. Монголд өрнөсөн ардчилсан хөдөлгөөн эрчимжиж тэмцлийн хурц хэлбэр улс төрийн өлсөглөнг зарлав. МоАХ-ныхон 1990 оны 3-р сард Сүхбаатарын талбайд төрийн эрх баригчид, Засгийн газрыг огцруулах шаардлагыг тавьж өлсгөлөн зарласан юм. МАХН-ын 8-р бүгд хурал хуралдаж Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, намын удирдан чиглүүлэх үүргийн тухай Үндсэн хуулийн заалтаас татгалзах шийдвэр гаргав. 7-р сард бүх нийтийн сонгууль явуулж МАХН нийт саналын 60%, бусад шинэ намууд 40% санал авав. Шинэ засгийн газар нэн яаралтайгаар ажил хэргээ эхлэж дараагийн байнгын тогтвортой засгийн газрыг байгуулахын тулд Шинэ үндсэн хуулийг батлах ажлыг хийсэн билээ. Жил гаруй толгой өөд татах завгүй ажиллан, асуудлыг хэлэлцэн 1992 оны 1-р сарын 25-нд Шинэ үндсэн хуулийг баталжээ. Улс орон феодалын нийгмээс коммунизмд, 1990 оноос ардчилсан ба зах зээлийн нийгэмд шилжсэн. Гэсэн ч өмнөх чиг хандлага нь маш хэцүү байдалтай байсан. Засгийн газрыг дахин эмхлэн байгуулахтай зэрэгцээд монголд оруулсан оросын тусламжийн зээллэг хүнд цохилт болсон. Тэр нь ойролцоогоор дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 1/3-тэй дүйцэх хэмжээтэй байжээ. Үйлдвэрүүд зогсож, хэрэгцээтэй бараа материал хомсдож, архи, хонины мах, талх зэрэг хүнсийг картаар олгох болсон. Картаар хүнс олгох тогтолцоо 1991-1993 он хүртэл үргэлжилжээ. Монгол орныг хөгжил дэвшлийн замд оруулсан 1990 оны ардчилсан шинэчлэлт нь Монгол дахь өөрчлөлт шинэчлэлтийг эргэлт буцалтгүй болгож, ардчилсан нийгэм байгуулах явцыг түргэтгэсэн 20-р зууны Монголын түүхэн дэх улс төрийн томоохон үйл явц болох 1911-1912 он, 1921 оны түүхэн үйл явдлын шууд үргэлжлэл нь байв. == Зургийн цомог == <gallery> </gallery> == Гадны холбоосууд== {{Commons|Category:National Museum of Mongolia|Монголын Үндэсний Музей}} * [http://www.nationalmuseum.mn/ Албан ёсны цахим хуудас] [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Улаанбаатарын музей]] cmkhyjvtegbtxti1e57uihnf4nyq1dn 709919 709918 2022-08-28T11:38:01Z Eupakistani 78195 /* Манжийн эрхшээлийн үеийн Монгол Улс XVII-XX зууны эхэн */ wikitext text/x-wiki [[Image:Undesni_tuuhiin_muzei_zurag.jpg|thumb|right| Монголын Үндэсний Музей]] '''Монголын Үндэсний Түүхийн''' '''Музей''' - нь [[Улаанбаатар]] хотод байдаг [[музей]] юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн анх аж төрөх болсон хуучин чулуун зэвсгийн үеэс эдүгээ хүртэлх нүүдэлчдийн түүх, соёл, өв дурсгал, угсаатны зүй, уламжлалт зан заншлыг товчлон үзүүлсэн үзвэрийн 9 танхим бүхий, сан хөмрөгтөө 50000 гаруй үзмэртэй, үндэсний хэмжээний тэргүүлэх музей билээ. Үндэсний түүхийн музей нь [[Монгол улс]]ын нийт музейн үзмэрийн 30 гаруй хувийг хадгалж, дэлгэн үзүүлдэг эрдэм шинжилгээний судалгаа сурталчилгааны төв байгууллага болно. ==Түүх== [[Image:National Museum of Mongolia.JPG|right|thumb|Монголын үндэсний түүхийн музей]] Монголд орчин үеийн музей 1924 онд байгуулагдаж, музейн сан хөмрөгөө бүрдүүлж эхэлсэн билээ. Богд хааны ордонд анхны үзэсгэлэнгээ нээж байсан музей өргөжин тэлсээр 1956 онд “Улсын төв музей” болон монголын түүх, угсаатны зүй, урлагийн түүх, байгалийн түүх болон палеонтологийн холбогдолтой бүхий л үзмэрүүд хадгалагдаж байв. Түүнчлэн аймаг бүрт орон нутгийг судлах музей байгуулагдаж нутаг орныхоо түүх, байгалийн онцлогийг тусгасан цуглуулгатай бөгөөд өнөөдөр ч үйл ажиллагаагаа эрхлэн явуулсаар байна. 1980-аад оны сүүл 1990-ээд оны эхэн үед Монгол улс хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн ардчилал шинэчлэлийн тогтолцоог сонгож, эдийн засгийн чөлөөт хэлбэрт шилжсэн юм. Энэхүү өөрчлөлт нийгмийн бүх салбарт нөлөөлж музей нь бүтэц зохион байгуулалтын хувьд шинэчлэгдсээр ирсэн юм. 1991 онд улсын томоохон музейнүүд цуглуулгаараа төрөлжсөн музей болон шинэчлэгдсэн бөгөөд Улсын төв музей, Хувьсгалын музейн археологи, түүх, угсаатны цуглуулгыг тус тус нэгтгэн Монголын Үндэсний Түүхийн Музейг байгуулжээ. 2008 онд Монгол улсын Засгийн газрын тогтоолоор Монголын Үндэсний Түүхийн музей нь “Монголын Үндэсний музей” болон нэрээ өөрчилжээ. Монголын үндэсний музей нь монголчуудын түүх, соёлын өвийг хадгалан хамгаалах, судлан сурталчлах, түгээн дэлгэрүүлэх зорилго бүхий соёл, шинжлэх ухаан, боловсролын байгууллага юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн аж төрж эхэлсэн нэн эртнээс өнөөг хүртэлх үеийн монголчуудын түүх, уламжлалт соёлын хүрээн дэх 50.000 орчим үзмэрийн цуглуулгатай. МЭӨ 800.000 жилийн тэртээгээс XX зууны үед холбогдох түүх, археологи, угсаатны зүй, соёлын эд өлгийн зүйлсийг байнгын үзүүллэгийг дэлгэн олон нийтэд үйлчилж байна. Түүхийн цуглуулга нь археологи, монголын дундад зуун, орчин үеийн түүхийн үзмэрүүд, гэрэл зураг, бичлэг, баримт бичгээс бүрддэг. Угсаатны зүйн цуглуулга нь монголчуудын эдийн болон оюуны соёлын дурсгалын ай савд багтах баялаг эд өлгийн зүйлс тухайлбал, гоёл чимэглэл, хувцас, хөгжмийн зэмсэг, гал тогооны хэрэгсэл, монгол гэр, гэрийн тавилга, малын уналгын хэрэгсэл, бөө мөргөл, бурхан шашны эд өлгийн зүйлсээс бүрддэг. Монголын Үндэсний музей (үүнээс хойш МҮМ гэж товчлон бичье) нь байнгын үзэсгэлэнгийн 10 танхим, түр үзэсгэлэнгийн 1 танхимтай. Хүний нөөцийн хувьд 6 хэлтсийн 80 гаруй ажилтан албан хаагчидтай. Мөн Монгол улсын Засгийн газрын ордонд шинээр байгуулагдсан Монгол төрийн түүхийн музей харьяа музейн зарчмаар үйл ажиллагаагаа явуулдаг. МҮМ нь гадаад, дотоодын музей, олон улсын сан, их сургууль, судалгааны байгууллагуудтай хамтран судалгаа шинжилгээний олон төслийг амжилттай хэрэгжүүлдэг. Солонгосын Үндэсний Музей, АНУ-ын Смитсоны хүрээлэнгийн Байгалийн Түүхийн Үндэсний музей, Пенсильванийн Их сургуулийн Археологи болон Антропологийн музей, Зүүн Теннесси Их сургууль зэрэг олон байгууллагатай хамтарч эрдэм шинжилгээ судалгааны төсөл хэрэгжүүлж байна. 1990-ээд оноос хойш дэлхийн 18 оронд монголын түүхийн талаарх гуч гаруй тусгай үзэсгэлэнг зохион байгуулсан. == Монголын Үндэсний Музейн танхим== [[Image:Natmusmonhis.jpg|right|thumb]] [[Image:Ancient Mongolian pottery - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb]] [[Image:Cave painting - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb]] === Эртний монголын түүх === Монгол дахь чулуун зэвсгийн үе нь ойролцоогоор 800.000 жилийн өмнө эхэлж, хуучин, дунд, шинэ чулуун зэвсгийн үе хэмээн хуваагддаг. Эртний хүний амьдарч байсан бууц суурины дурсгал эдүгээ монголын бүх нутгаас олдож байна. Хуучин чулуун зэвсгийн үе буюу “Палеолит” МЭӨ 800000-12000 жилийн өмнөх хүмүүсийн гол багаж зэвсэг нь чулууг бутлаж хийсэн хутга мэт зүйл байв. Түүнчлэн яс, эвэр, том биетэй амьтны шүдээр ч зэвсэг хийж байжээ. Монгол дахь хуучин чулуун зэвсгийн хамгийн эртний дурсгал нь Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутаг дахь Цагаан агуйгаас олдсон чулуун зэвсэг бөгөөд ойролцоогоор 800000 жилийн өмнөх үед холбогдоно. Хуучин чулуун зэвсгийн гол гол дурсгалууд Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Цагаан агуй, Өлзийт сумын Уранхайрхан уул, Ховд аймгийн Үенч сумын Үенчийн гол, Алтай сумын Барлагийн голын ойролцоо, Өвөрхангай аймгийн Гучин ус сумын Гучин ус, Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын Ярх ба Ёроолын дурсгалууд музейн үзүүллэгт бий. Дунд чулуун зэвсгийн үеийн дурсгалууд Дунд чулуун зэвсгийн үед (МЭӨ 100 000 - 40 000 жилийн өмнө) хүмүүс “галыг” нээсэн аж. Түүнчлэн эртний хүний уран дүрслэлт сэтгэлгээнийн илэрхийлэл хадны сүг зурагт шингэн үлджээ. Цаг уурын хувьд мөнх цэвдэг мөстлөгийн үе эхлэн аажмаар энэ цаг уурт амьд байгал шилжин зохицож байсан хийгээд орчин үеийн монголын газар нутгийн баруун ба хойд уулархаг бүс нутаг мөстлөгт өртсөн байна. Энэхүү хүйтнээс биеэ хамгаалахын тулд тэр үеийн хүмүүс агуй гэх мэт байгалын хоргодох газарт байрлан, агнасан амьтныхаа арьсаар энгийн хувцас хийж өмсдөг байлаа. Олон төрлийн багаж зэвсэг, хоёр талыг ирлэсэн, тэмдэг хэрчлээ гаргасан зэвсгүүдийг хийх болсон. Левалиуци ба засч янзлах техник гарсан нь эдгээр чулуун зэвсгүүдийг бүтээх бололцоог бүрдүүлжээ. Энэ үеийн дурсгалууд Монголын Ханбогд сумын Оцонмааньтын агуй, Баянхонгор аймгийн Их Богд уул, Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Арцбогд, Хархорин сумын Мойлтын ам зэрэг газруудад илэрчээ. 1.Дээд чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 40000-12000 жилийн өмнө) Энэ үеийн төгсгөлөөр мөсөн голын зузаан нь багасаж орчин цагийн газар зүйн нутаг дэвсгэр үүсэн бий болжээ. Уур амьсгал нь өнөөгийхтэй төстэй болж хувирчээ. Чулуун зэвсгийн технологи нь өмнөх үеэсээ хөгжин иртэй зүйл, сумны жад, чулууны хэлтэс, тэвнэ гэх мэт нарийн багаж зэвсгийг чулууг бутлах замаар хийдэг болов. Ан ав хийх арга техник сайжирч, сонгож авах зэвсэг нь жад болжээ. Тэр үеийн хүмүүс агуйгаар орон гэрээ хийж байсан ч, өнөөгийн гэр буюу урцтай ойролцоо байгууламжийг мөн барьж эхэлсэн байна. 2. Дунд чулуун зэвсгийн үе: 12000-7000 жилийн өмнөх үеийг судлаачид хүн төрөлхтөний их нүүдлийн үе хэмээдэг хйигээд хүмүүс хойд зүг рүү нүүдэллэж байжээ. Тухайлбал, Сибир болон Алескыг дамжин төв азийн хүмүүс хойд америкт хүрсэн гэдэг. Хүмүүс холын тусгайлтай анхны зэвсэг нум сумыг сэдэж, болхи газар тариалан эрхэлж, зэрлэг амьтдыг гаршуулах болсон. Эхлээд нохойг тэжээн гаршуулжээ. Увс аймгийн Сагил сумын Можоод илэрсэн хадны зурагны судалгаагаар 5 хошуу малын нэг үхрийг тэжээн гаршуулсаныг батласан юм. Мөн чулуун зэвсэг ч нэлээд боловсронгуй болов. Дунд чулуун зэвсгийн үеийн архелогийн дурсгал болон эд өлөг нь монголд төдийгүй дэлхий дахинд тархсан байдаг ч ерөнхийдөө нэлээд ховор юм. Баянхонгор аймгийн Чихэн агуй, Дундговь аймгийн Дулааны говиос илэрсэн чулуун зэвсэг нь зэрэг дурсгал бий. 3. Шинэ чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 7000 - 3000 жилийн өмнө) Энэ үед эртний хүмүүс гэрийн эртний хэлбэр нүхэн сууц, оромж урц майханг барьж чаддаг болов. Үржил шимтэй голын эрэг хөвөөг даган багахан тариалан, загас, ан агнуур эрхлэн аж төрж байв. Энэ үеийн малтлагаар илэрсэн архелогийн дурсгалт зүйлсээс чулуун зэвсгээс гадна шавраар хийсэн ваарны хагархай, ясаар хийсэн чимэг зүүлтний төрлүүд, энгийн гоёл чимэглэлийн эдлэлүүд илэрчээ. Мөн нас барагсадаа тусгай зан үйлийн дагуу оршуулдаг болсон. Тэд үхсэний дараах амьдралд итгэдэг байжээ. Иймэрхүү оршуулгын газар нь Дорнод аймгийн Норовлин уул, Тамсагбулаг ууланд илэрсэн. Энэ үеийн чулуун зэвсэг нь чулууг бутлан хийдэг эртний арга техникээр зогсохгүй, нүх гаргах, өнгөлөх, ирлэх арга дэлгэрсэн. Анхдагч чулуун зэвсгийн үеийн чулуун зэвсэг нь улам хөгжиж, хуурайдах багаж, сэлэм, зэв мэтийн багаж дэлгэрсэн. Хатуулаг сайтай пийсүү, хаш чулуугаар багаж зэвсгийн чанарыг сайжруулжээ. 4. Хүрэл зэвсгийн үе (МЭӨ 3000- МЭ 300 жилийн өмнө) Монгол дахь хүрэл зэвсгийн үе нь МЭӨ 3000 оноос эхэлдэг. Хүн төрөлхтөн зэс хэмээх металлийг нээснээр чулуун зэвсгийн эрин үеийг хүрэл зэвсгээр сольжээ. Хүрэл зэвсгийн үед эртний нүүдэлчид мал аж ахуйг хөгжүүлж түүнтэй уялдан тухайн үеийн соёл, хувь хүн, өмчийн харилцаа аажим аажмаар өөрчлөгдөж эхэлсэн юм. Энэ үеийн дурсгалуудад дөрвөлжин хэлбэрийн булш бунхан, дөрвөлжин мөн дугуй хүрээгээр хүрээлэгдэж чулуугаар хучигдсан том булшны чулуу байдаг. Мөн төв азийн амьтны загварт урлагийн мянган дурсгал бүхий хадны зураг, хүрэл эдлэл, евроазид цөөн тоотой тархсан буган чулуун хөшөө хэмээх алдарт дурсгал бүтээгдсэн ажээ. === Эртний улсуудын түүх === Тус танхимд Монголын нутагт оршин байсан эртний улсуудын түүхийг өгүүлнэ. Монголчуудын дээд өвөг Хүннү гүрэн (МЭӨ III - МЭ I зуун) хийгээд түүний дараа оршин тогтнож байсан Түрэгийн хаант улс, Уйгар, Хятан улсын (МЭ VI-XII зуун) түүх, соёл, аж ахуйг харуулсан археологийн олдворууд дэлгэгдсэн. ХҮННҮ ГҮРЭН: (МЭӨ III зуун - МЭ I зуун) Манай эриний өмнөх 2000 жилийн орчим өнөөгийн монголын нутагт талын нүүдэлчид овгийн холбоонд нэгдэн аж төрж байв. Хүннү аймгийн холбоо нь монгол, түрэг, хамниаган болон бусад талын нүүдэлчдийг нэгтгэн монгол нутагт анхны эзэнт гүрнийг байгуулснаар Хүннү гүрэн хэмээн алдаршжээ. Хүннү гүрэн нь хүчирхэг үедээ өмнө зүгт хятадын Цагаан хэрэм умар зүгт Байгаль нуур, баруун тийш Ил Тарвагатай дорно зүгт Солонгосын хойг хүртэлх газар нутгийг эзлэн оршиж байв. Эдүгээ монгол нутгаас олдож буй Хүннүгийн үеийн бууц, тахилын байгууламж, язгууртны болон жирийн иргэдийн булш бунхны дурсгалыг дэлхийн олон орны эрдэмтэд судлан шинжилж байна. Та бүхэн манай үзмэрийн танхимаас 20-р зууны археологийн шинжлэх ухааны нэгэн нээлт Хүннүгийн язгууртны булшны хосгүй нандин олдворууд, орчин үеийн судлаачдын шинжлэн судалж олны хүртээл болгож буй дурсгалуудыг үзэх болно. Хүннүгийн үед нүүдэлчид мал ахуй эрхлэн аж төрж гар урлал, газар тариаланг эрхлэн бурхны болон бөөгийн мөргөл бүхий соёлын өвөрмөц орчинтой байсан нь одоо судалгаагаар батлагддаг. МЭ 5-р зууны үед Хүннү гүрэн задран хоёр хэсэгт хуваагдсан хийгээд умард хүннү нарын зарим хэсэг баруун тийш нүүдэллэн Хар тэнгис орчимд хүрчээ. Тэд Хүннүгийн удмын хаант улс байгуулан сүр дуулиантай томоохон байлдаануудыг хийсэн нь өрнийн түүх сударт тэмдэглэгджээ. Догшин байлдаанч Аттилла хаан бурхны ташуур хэмээн алдаршиж байлаа. Хүннүгийн эзэнт гүрэн мөхсөний дараа Сяньби ба Жужан гэсэн гүрнүүд (I-V зуун) оршиж байжээ. ТҮРЭГИЙН ХААНТ УЛС (МЭ VI-VII зуун Хөх Түрэгүүд МЭ V зууны эхэн хагаст түүхийн тавцнаа тодрон гарсан хийгээд 552 онд Буман Хааны үед төр улсаа байгуулжээ. Хааны хүү Истэми газар нутгийнхаа баруун хэсэг болох Он Оклари-г удирддаг байлаа. Буман хааныг таалал төгссөний дараа, Мо-хан Хааны үед /552-572/ төрт улс нь хүчирхэгжсэн юм. Мо-хан хааны үед өмнөд хөрш Хятадуудтай харьцаа сайтай байсан бөгөөд түүхэнд анх удаа алс холын Бизсантай харилцаа тогтоож байлаа. Түүний дараагаар ирсэн зонхилогчдын ур чадваргүй байдлаас шалтгаалан МЭ 630 онд Хятадын эрхшээлд орж 50 жилийн турш дарлалд автсаны дараа Хөх Түрэгийн сурвалжит Бөрү-гийн гэр бүлээс Көтүлүг Тигин Түрэг угсаатныг дахин нэгтгэж Түрэгийн сүр жавхлант улсыг байгуулсан юм. Көтүлүг Тигиний энэхүү алдар гавьяаг үнэлж Элтэрэс хаан буюу “Улсыг Хураагч” цол олгосон байна. Элтэрэс хааны амжилтанд алдарт жанжин Тоньюкукийн хүчин зүтгэл их байсан юм. Элтэрэс хаан 691 онд таалал төгсөхөд түүний хүүхдүүд балчир байсан учраас заншил ёсоор түүний дүү Капаган ор залгажээ. Капаган хааны үед Хөх Түрэг улсын алтан үе байлаа. Энэ үеийн Хөх Түрэг улс нь дорнодод Хятадын тэнгис, өрнөдөд Кавказ, өмнөдөд Түвд, умардад Сибир хүртлэх нутгийг эзэлж байсан бөгөөд энэхүү өргөн уудам нутаг дахь Түрэг угсаатныг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. 716 онд Хөх Түрэгийн хаант улсыг Билэг хаан удирдсан бөгөөд түүний дүү Көлтигин болон төрийн жанжин Тоньюкук нарын үед Түрэгийн ард түмэн амар амгалан амьдарч байлаа. Тоньюкук болон Көлтигинийг таалал төгссөнөөс хойш төр улсад үймээн самуун дэгдсэн бөгөөд 734 онд Билэг хааныг насан эцэслэсний дараа хаан ширээнд суусан хаад хуучин төрт улсаа хэзээ ч байгуулж чадсангүй. Ийнхүү Түрэгийн хаант улс мөхөх шалтгаан болсон юм. УЙГАРЫН ХААНТ УЛС МЭ 741-840 он - Хөх Түрэгүүд нэг талаас Хятад нөгөө талаас өөрсдийн Докуз Огуз /Есөн Огуз/, Карлук болон Басмыл гэх мэт Түрэг овог аймгуудтай дайтсаны улмаас хүчин мөхөстсөн билээ. Орхон болон Сэлэнгийн сав нутгаар нутаглаж байсан Уйгарууд өөрсдийн 3 дахь Түрэгийн хаант улсаа байгууллаа. Уйгарууд Хөх Түрэгийн нэгэн үндэстэн байсан бөгөөд Хөх Түрэгүүд Уйгар болон бусад Түрэг овог аймгуудыг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. Уйгарын хаант улс нь худалдаа наймааг чухалчлан үзэхийн зэрэгцээ Хөх Түрэгийн зан заншлыг үргэлжлүүлэн хадгалжээ. Худалдаа наймаа хөгжихийн хэрээр Манихейн сүм хийд байгуулагдан худалдааны төв болон өргөжиж, улмаар албан ёсны шашин нь Манихейзмын шашин болсон юм. Эрэлхэг дайчин Уйгарын ард түмний соёл урлаг, худалдаа наймаа хөгжсөн хэдий ч цагийн эрхээр хүчин буурч хойд хөрш Кыргиз Түрэгүүд Уйгарын нийслэл рүү довтолсноор Уйгарын хаант улс мөхсөн юм. Ийнхүү хөдөө аж ахуй эрхэлдэг Уйгарын ард түмэн баруун бие хэсэгт Туркистаны нутгаар амьдрах болжээ. 1229 онд Монгол угсаатнууд Уйгар угсаатныг түүхийн тавцнаас унагасан юм. Монголчууд Уйгаруудыг итгэл найдвартай зөвлөгч хэмээн тооцож төрийн дээд албанд ажиллуулсаар иржээ. КИДАН ГҮРЭН (X-XI зуун) Энэ үед Киданчууд нүүдлийн ба суурин соёлыг хослуулан аж төрж байв. Уламжлалт нүүдлийн амьдралын зэрэгцээ газар тариалан эрхэлж, гар урлал, металл төмрийн боловсруулах технологи, худалдаа арилжааг хөгжүүлж байлаа. Цайз, тосгон, хот суурин, сүм хийд, дуган, чулуун гүүр хүртэл хурдтай баригдсан байна. Киданд Хятадын дүрс үсэгт үндэслэсэн их үсэг ба уйгар үсэгт үндэслэсэн бага үсэгний аль алийг нь хэрэглэж байв. Уран зохиол, судар номууд орчуулагдаж, аялагч эрдэмтэд аян замын тэмдэглэлээ эдгээр бичгээрээ бичиж үлдээжээ. Хөрөнгө чинээтэй язгууртнууд Кидан, Хятад, Энэтхэг, Солонгос зэрэг орнуудын арвин номын баялагтай номын сантай байжээ. Мөн Кидан нь ойролцоох хөрш зэргэлдээ орнуудтай бэлэг болгож номыг солилцдог байв. === Монголын уламжлалт хувцас, гоёл чимэглэл === Монгол хувцасны төрөлд 400 гаруй төрлийн дээл, 100-аад төрлийн малгай, 20–иод төрлийн гутал, бүс 30 орчим төрөл байдаг. Дээл нь эсгүүр загвар ба зориулалтаараа ялгаатай. Эрэгтэй эмэгтэй өдөр тутмын хувцас, өвөл зуны хэрэглээ, мөн баяр, ёслол, онцгой хэргийнх гэх мэт. Монголчуудын малгай нь угсаатны бүлэг бүрээр ялгаатай мөн нас, хүйс, онцгой ба өдөр тутмын, улирлын хувьд өөр өөр байдаг. Малгайны шовх хэлбэр нь тэнгэрийн орон, хөгжилт цэцэглэлт, элбэг баян зэргийг зөгнөсөн сэтгэлийг бэлгэддэг. Малгайг ихэд хүндэтгэн үздэг монгол хүн малгайгаа гэрийнхээ хоймор залж дээш нь харуулахгүй хүндэтгэлт ёс ч бий. Монгол гоёл нь ахуй хэрэглээний эдлэлээ үнэт эрдэнээр бүтээж, уламжлалт угалж, хээ чимгээр баяжуулан өдөр тутамдаа хэрэглэдэг өвөрмөц онцлогтой юм. Монгол эмэгтэйчүүдийн гоёл чимэглэл нь олон төрөлтэй, алт, мөнгө үнэт чулуугаар урладаг нандин чамин хийцтэй. XVII-XIX зууны монгол эхнэрүүдийн толгойн боолт, хавчаар чимэглэл туйлын өвөрмөц хийгээд Гарьд /Домогт өгүүлдэг шувуу/-ын далавчтай адилхан хэлбэрээр гэзгээ зассан домогтой. Толгойн боолтын оройвч нь дундад эртний монгол хатдын богтаг малгайн уламжлалыг хадгалсан дээрээ жижиг дугуй тойрогтой, оройвчийг мөнгө, алтаар хийж шүр, сувд шигтгэн чимэглэсэн гоёл юм. Түүний залгаа үсний мөнгөн хавчаар байх хийгээд дээр өгүүлсэн үсний дэргэр хэлбэрийг хадгалах, чимэглэл зүүсгэлийн гоёмсог бүрдэл болно. Мөн дэрийлгэж наасан үсний дорх сул гэзгийг сүлжин хос дугтуйд хийх ба үүнийг үсний гэр ч гэдэг. Үсний гэрийг торго хамба, алт мөнгө, сувд шүрээр чимэглэж үзүүрт нь мөнгөн зүүлт унжуулна. Түүнчлэн гинжин хэлхээ бүхий олон салаатай, навч, зоос зэрэг хээ чимэгтэй сийх ээмэг, цул алт, мөнгөн бөгж, эрдэнийн чулуун болон мөнгөн бугуйвчийн аль нэгийг донж маягийг тааруулан гоёно. Ташаанаас хос мөнгөн бэл унжуулах нь хэрэглээ хийгээд гоёлын шинжээ хамтатгасан өвөрмөц сайхан гоёл болно. Зарим нутагт аяганы алчуур хэмээх олон өнгийн торгон чимгийг уужны хоёр хажуугаас зүүнэ. Мөн ёслол хүндэтгэлийн зүүсгэлд арын гуу буюу нурууны чимэг зүүлт дагалдана. Монгол эрэгтэйчүүд дээлэндээ мөнгө, сувдан товч хадаж, гаанс, тамхины уут, хөөрөг, хөөрөгний даалин, мөнгөн аяга, аяганы уут сэлтээ бүснээсээ зүүн гоёно. Гаансны толгойг мөнгөөр урлаж, их биеийг хаш, пийсүү, ган зэргээр хийнэ. Хөөргийг мана, хаш, гартаам, оюу, усан болор, молор, мод, яс, шаазан гэх мэт үнэт зүйлээр хийдэг байжээ. Хөөрөгний толгойг голдуу шүрээр хийх ба халбагыг нь яс, модоор хийнэ. Хамрын нунтаг тамхи нь хатуу, зөөлөн, гаатай, энгийн зэрэг олон төрөлтэй. Хөөрөгний даалинг гоёмсог торгоор хийж, хатгамал болон зээгт наамлыг урладаг байв. Монгол эрэгтэйчүүд бүснийхээ баруун талд хэт хутгаа зүүдэг. Энэхүү хэт хутгыг улаан мод, ган, яс, арьс, мөнгө зэргээр хийдэг. Хөөрөг солилцох нь уламжлалт мэндчилгээг илэрхийлэх маш чухал ёс заншил юм. Монгол гутал нь нүүдэлчдийн амьдралын маягт ихэд зохицсон байх төдийгүй хэв загварын олон төрөлтэй юм. Арьс, ширээр эх биеийг хийж улийг нь товшин ширж, түрүү, зуузай, харааг нь уламжлалт хээ чимгээр гоёсон, ээтгэр хоншоортой байна. Гутлын дотуур эсгий оймс давхар өмсөнө. === Монголын эзэнт гүрэн (XIII- XIV зуун) ‏ === [[Файл:Mongolian Empire Map (35578103021).jpg|thumb|Монголын эзэнт гүрэн]] Тус танхим нь Монголын түүхийн сэргэн мандлын үе эзэнт гүрний түүхийг өгүүлэх бөгөөд ханлиг улсын үе, Их Монгол улс, Эзэнт гүрэн хэмээх сэдэв дор багтаан эд үеийн түүхэн үзмэрийг байрлуулсан. Монголын эзэнт гүрэн үзүүллэгийн танхим дахь үзмэрүүд нь монголын эзэнт гүрний үеийн гайхамшигт түүхийн гэрч болсон археологийн олдворууд, цэргийн хувцас хэрэглэл, эртний хотын тууриас олдсон эд өлөг, олдвор, хаадын дипломат харилцааны баримт, болон тухайн үеийн Их Монгол улсын нийслэл хотыг сэргээн хийсэн загвар зэрэг олон сонирхолтой үзмэрээс бүрдэнэ. Эдгээрийн түүхэн өгүүлэмжийг дор товчлон толилуулж байна. Ханлиг улсын үе: X-XII зууны үед Монгол угсаа гаралтай янз бүрийн овог аймгууд өмнийн их говиос Байгаль нуур хүртэлх өргөн уудам газар нутагт тархан амьдарч байв. Тэд нутаг орон, аж ахуйн хэвшлээрээ “талын иргэд”, “ойн иргэд” хэмээн ялгарч байв. Талын иргэд мал ахуй, гар урлал, тариалан эрхлэн аж төрж байсан ба ойн иргэдээс нийгэм болон соёлын хөгжлөөрөө илүү байв. Хамаг монголын ханлиг бусад дундаа нэр хүндтэй зонхилогч байв. Хараахан нэгдэн нягтарч амжаагүй талын нүүдэлчдийг Хамаг монголын ханлигийн хан Есүхэйн хөвүүн Тэмүжин бусад итгэлт нөхдийн хамтаар нэгтгэж эхлэв. Ийнхүү хүн төрөлхтөний түүхэнд алтан үсгээр бичигдэх их түүхийг монголчууд бүтээж эхэлсэн ажээ. Тэмүжин 1189 онд Хамаг монголын ханаар өргөмжлөгдөн Чингис хэмээх цолыг авав. 1206 онд их бага 32 ханлиг аймгийг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд оруулж Их Монгол улсыг төвхнүүлэв. Чингис хаан түүний байлдааны урлагийн гайхамшигт ур, арга, төлөвлөгөө үргэлж ялалт авчирч байлаа. Чингис хаан дэлхийн цэргийн урлагийн шалгарсан жанжин, аугаа их улс төрч байжээ. Тийм ч учраас хожмын хүмүүс түүнийг мянганы хүн, суут дөрвөн жанжны нэг хэмээн тодруулжээ. Монголын арми тухайн үеийнхээ дэвшилтэт технологийг эзэмшсэн байнгын арми байв. Хятад ба Ислам мэргэжилтнүүдийн ур ухааныг армийн зэвсэг хэрэглэлийг боловсронгуй болгоход ашиглаж байв. Энэ үеийн монгол цэргийн байлдааны хэрэглэл, арга, төлөвлөгөө бусад үндэстэн угсаатныхаас хавьгүй илүү байсан гэдэг. Чингис хааны үеийн Их Монгол Улс умардад Байгаль нуур, өмнө зүгт хятадын Цагаан хэрэм, дорно зүгт Хянганы нуруу, өрнө зүгт Алтайн нуруу хүртлэх өргөн уудам нутгийг эзлэн оршиж байлаа. Чингис хааны үе залгамжлагчдын үед Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн талыг байлдан дагуулсан аугаа эзэнт гүрэн болов. Монголын эзэнт гүрэн нь бүрэлдэхүүний хувьд таван үндсэн хэсэгт хуваагдаж байв. Чингэс хаанаас эхлэн 1259 онд Мөнх хааныг таалал төгсөх хүртэлх төв хэсгийн Монголын эзэнт гүрэн, Хубилай хаанаас эхэлсэн Хятадын Юань гүрэн, Персийн Ил хааны улс, Оросын алтан орд, Төв Азийн Цагаадайн хаант улс. Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн олон үндэстэн, шашин, түүх, хэл соёлоороо ялгаатай улс орнуудыг эрхшээлдээ оруулж дорно өрнийг холбосон ба эдгээр улсуудын улс төр, эдийн засаг, соёлын хөгжил дэвшилд чухал нөлөөг үзүүлж байв. Монголын байлдан дагуулагчдын гүйцэтгэсэн гол үүрэг роль нь, анх удаа өрнө ба дорныг холбосонтой уялдаад хүн төрөлхтөн, тэдгээрийн улс төр, эдийн засаг, худалдаа арилжаа, шашинтай холбоотой нийгмийн хөгжилд онцгой хувь нэмэр оруулсан явдал хэмээн судлаачид тэмдэглэдэг. Хубилай хааны хаанчлалын үед монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүнд Японы арлаас бусад дорно зүгийн газар нутаг үндсэндээ харьяалдаж байлаа. Хубилай хаан 1264 онд нийслэл хотоо одоогийн Бээжинд шилжүүлсэний дараа өмнөх нийслэл Хархорины нөлөө аажмаар суларчээ. Судлаачид, Хубилай хааныг бойжиж боловсорсон талын язгууртан байсан хэмээн үнэлдэг. Тэрээр Юань гүрнийг 34 жил удирдсан бөгөөд 1294 онд тэнгэрт хальжээ. Хубилайн хааны дараа төр барьсан хаад эзэнт гүрний улс төрийн хямралыг намжааж чадалгүй байсаар 1368 онд Юань гүрэн мөхжээ. [[Ил Хаант Улс|Ил хаан]]<nowiki/>ы улсыг [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хаан]] /1256-1265/ [[Перс]], [[Ирак]], Анатоли зэрэг улсыг байлдан дагуулсны дүнд байгуулсан нь түүхийн тавцанаа 100 орчим жил оршин тогтнов. [[Чингис хаан]]<nowiki/>ы хөвүүн [[Цагадай|Цагаадай]] зүүн [[Уйгур улс|Уйгар улс]]<nowiki/>аас баруун Бухар болон Самарканд хүртлэх эзэмшил газрыг өвлөн авсан нь уламжлан түүхнээ Цагаадайн хаант улс хэмээгдэх болсон. Төв Ази дахь Монголчуудын хаант засаглалтай байсан Цагаадайн улс нь 125 жилийн турш оршин тогтножээ. Монголын эзэнт гүрэн нь нэгдсэн хаант засаглалаар өөр өөр соёлтой, олон улс орон, Евроазийн эх газрын ихэнх хэсгийг захирч байжээ. Монголын эзэнт гүрний үед монголчууд дэлхийн тэн хагасыг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд захирч байсан нь хүн төрөлхтний түүхэн дэхь анхны бөгөөд эцсийн тохиол байлаа. Монголчуудын байлдан дагуулал асар их гарз хохирлыг дагуулсан ч дорно өрнийн соёл, эдийн засгийн хөгжлийг түргэтгэж, ард түмнүүдийн харилцааг идэвхжүүлсэн эерэг талууд ч цөөнгүйг эрдэмтэд тэмдэглэжээ. === Уламжлалт соёл === [[Файл:Aristocratic Mongolian Ceremonial Costume (35670326896).jpg|thumb|Монголын язгууртны ёслолын хувцас]] Монголын соёлын уламжлалт өвийг энэ танхимд дэглэн олны хүртээл болгож байна. Тус үзүүлэгийн танхимд уламжлалт тоглоом, гар урлалын бүтээлийн дээжис, ном хэвлэлийн технологи, хөгжим, хөгжмийн зэмсгийн төрлүүдийг дэглэсэн. Мөн монголчуудын шашин, мөргөлийн хэлбэр, эд хэрэглэлийг энэ танхимаас харна. Нүүдэлчин монголчуудын эртний мөргөл бөөгийн мөргөл уламжлалт зан үйлийн утга агуулга, мөн чанар, өнөөдөр ч хүмүүс бөө, тэнгэр, өвөг дээдсийн сүнс сүлдийг шүтэх уламжлалаа хадгалсаар буйг харах билээ. Тэрчлэн монгол орноо гурвантаа дэлгэрсэн бурхны шашин монголчуудын оюуны амьдралд хэрхэн нөлөөлсөн, шашны урлагийн бүтээл, хожуу дэлгэрэлтийн үе 16-19-р зууны шарын шашин дэлгэрэлтийн үед монгол урчуудын ур ухаан, гараар баригдсан олон тооны сүм хийдийн талаар болон бусад мэдээллийг багтаасан үзүүллэг тус танхимд байдаг. === Уламжлалт аж ахуй === Дэлхий дээр нүүдлийн сонгодог хэв маягийг эдүгээ хүртэл тээж ирсэн монголчуудын гэр сууц, уналга ачлагын тоног хэрэгсэл, ан агнуур, газар тариалангийн багаж зэрэг уламжлалт аж ахуй, соёлын тухай үзүүллэгийг энэ танхимаас үзнэ.Эмээл хазаарын төрөл сав суулга гэх мэт. === Манжийн эрхшээлийн үеийн Монгол Улс XVII-XX зууны эхэн === [[Файл:Mongolian Traditional Culture Amarbayasgalant Monastery Model|thumb|[[Амарбаясгалант хийд]]ийн загвар]] Монгол орон XVII-XX зууны эхэн үе хүртэл Манж Чин улсын эрхшээлд 200 гаруй жил оршин тогтнож байсан. Энэ үед хэрэглэгдэж байсан тамга тэмдэг, зоос, эрүү шүүлтийн хэрэгсэл зэрэг түүхэн үзмэрүүд энэ хэсэгт бий... === Богд хаант Монгол орон === XX зуун бол монголчуудын хувьд эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл, өөрчлөлтөөр дүүрэн байлаа. Монголын ард түмэн үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал хийж, шашин төрийг хослон барьсан хаант төрийн хэлбэрээр төрт улсаа сэргээсэн түүхийг энэ танхимд харуулж байна. Та бүхэн монгол орны улс төр, нийгэм-эдийн засагт гарсан өөрчлөлт дэвшлийг илтгэхүйц сонирхолтой үзмэрүүд, төрийн зүтгэлтнүүдийн хэрэглэж байсан эд өлгийн зүйлтэй танилцана. Богд хаант үеийн Монгол Улс (1911-1920) 20-р зуун гараад Монголчууд манжийн эрхшээлээс ангижрах үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалыг хийсэн юм. Тухайн үед монголчууд “шинэ засгийн бодлого” гэгчийг газар бүр эсэргүүцэж Манжаас салан тусгаарлах үзэл санаа нийгэм даяар өрнөж байлаа. Үүний дүнд Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал ялж 1911 оны 12-р сарын 29-нд Олноо Өргөгдсөн Богд хаант Монгол улсыг байгуулсан тухай тунхаглан зарласан юм. Шашны тэргүүн VIII Богд гэгээн Жавзандамба хутагтийг Богд хаанд өргөмжилж, төрийн 5 яамтай засгийн газраа байгуулжээ. Богд хаант Монгол улсын Гадаад хэргийн яамнаас нь тусгаар тогтнолоо зарлаж, олон улсаар батламжлуулах нот бичиг илгээж байв. Энэ тухайд 1913 онд Монгол-Түвдийн найрамдлын гэрээгээр Олноо өргөгдсөн Богд хаант улсыг хүлээн зөвшөөрсөн ганц гэрээ юм. Энэ үеийн монголын улс төрчдийн бодлого үйл ажиллагааны талаар түүхэн баримт, төрийн бэлгэдлийн зүйлс туг, далбаа, түүхэн хүмүүсийн лаан баримал, тухайн үед оросоос тусламжаар ирсэн зэвсэг зэрэг ховор сонин үзмэр олон бий. Ингээд 1913 онд Орос, Дундад иргэн улс хоёр Гадаад Монголын автономийн тухай илтгэн гаргах бичиг” тунхаглалд гарын үсэг зурж хоёр гүрэн монголын тусгаар тогтнолыг хавсадан цуцлаж Ар монголыг ДИУ-ын харъяат автономит эрхтэй байлгахыг удирдамж болгожээ. Хэдийгээр өөртөө засах эрх бүхий улс болсон ч улсын дотоод хэргийг түвшитгэх, боловсрол, эдийн засгийн харилцаагаа өргөжүүлэх тал дээр анхааран улсын суруультай болоход туслаж, хуурай замын цэргийн байгууламж, сонин, гэрэл цахилгаан, цахилгаан холбооны газрыг нээхэд зориулан Оросын хаант улсаас зарим эдийн засгийн тусламжийг нийлүүлж байжээ. Дэлхийн 1-р дайнд айл хөрш Орос, Хятад улсууд аль аль нь татагдан орж, дотоод улс төрийн байдал нь нэн тогтворгүй болж, нийгмийн анги бүлэг, улс төр, цэргийн хүчний хоорондын тэмцэл хурцдаж, Орос оронд хувьсгал гарсан нь Монголын дотоод, гадаад байдалд ихээхэн нөлөөлжээ. Удалгүй ардуудын дунд улаан Оросын большивек намтай холбоо тогтоох, бүлгэм дугуйлан байгуулах, сэм уулзан нам байгуулах, хаант засгийг халах зэрэг асуудал өрнөсөөр 1921 онд Монгол оронд Ардын хувьсгал манджээ. === Социализмын үе (1921-1989) === [[Файл:Manchu Qing Mongolia Machine Gun (35574783761).jpg|thumb|[[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]]д Монгол ардын армийн ашиглаж байсан пулемёт]] [[Файл:Socialist Mongolia Suit of Mongolian Cosmonaut.jpg|thumb|Монголын анхны сансрын нисэгчийн хувцас]] Хятадын харгислал Унгерний дэглэмээр солигдсон ч Унгерний босгосон автономит засаг нь улс болон тогтож чадахгүй нь илт байлаа. Энэ эгзэгтэй үед Богд гэгээний засгийн газар нөхцлийг хүлээжнэж байсан нь умар зүгт үйл явдал түргэн өрнөхөд нөлөөлөв. 1920 онд эх орноо чөлөөлөх тэмцэлд олон түмнийг уриалан босгох бүлгэмүүд хуралдаж Монгол Ардын Нам /МАН/-ыг хамтран байгуулсан ажээ. МАН 1920 оны 7-р сард төлөөлөгчдөө Зөвлөлт Орос Улс руу улс руу илгээв. Эхлээд С.Данзан, Х.Чойбалсан нар мордож, араас нь Д.Бодоо, Д.Чагдаржав хоёр мөн Д.Сүхбаатар, Д.Догсом, Л.Лосол нар Богд хааны тамгатай бичгийг авч явжээ. МАН нь засгийн газар ба цэрэг армийг зохион байгуулж С.Данзан намын тэргүүн, С.Сүхбаатар цэргийн удирдагч болов. 1921 оны 7 сарын 23-нд Ардын засгийн газар нь төрийн хэрэгт хааны эрх мэдлийг хязгаарлаж, засгийн эрхийг Ардын засгийн газарт төвлөрүүлснийг зарлажээ. 1924 онд Богд хааныг таалал төгсөж 1921-1924 онд ардын эрхтэй хэмжээт цаазат хаант засгийн хэлбэрээр оршиж байсан шилжилтийн үе дуусаж, монгол оронд анх удаагаа сонгуулийн бүгд найрамдах засаг тогтоох үйл ажил эхэлжээ. Улсын анхдугаар их хурал хуралдаж 1924 оны 11 сарын 26-нд Үндсэн хуулийг баталжээ. Ийнхүү Үндсэн хуулийг баталсан нь 20-р зууны монголын түүхэнд онцгой чухал үйл явдал болсон юм. 1925-1953 онуудад Монголын засгийн газраас үндэсний ардчилсан зорилтийг хэрэгжүүлэх оролдлогыг хийж бие даасан байдлаа хадгалахыг чармайж байв. Коминтерний “ардын дайсан” гэсэн нэр томъёог гарган ирж, улмаар Монголын Хувьсгалт Намыг өөрчлөхийг ятгах болов. 1932 онд ЗХУ-аас, лам нарыг үймээн самуун гаргаж байгаа хэмээн буруутгаж, засгийн газар бүх сүм хийдүүдийг хааж эхэлжээ. 1937 онд засгийн газраас улсын дайсан болох буддын шашны сүм хийд ба эрдэм мэдлэгтэй хүмүүсийг оролцуулан тэдгээр хүмүүсийн эсрэг хэлмэгдүүлсэн гашуун түүх өрнөсөн ажээ. Хувийн өмчийг нийгэмчилж, сүм хийдүүдийг нурааж сүйтгэв. Бүрэн бус мэдээгээр 36000 хүн хэлмэгдүүлэлтийн золиос болсон хэмээдэг. Дэлхийн 2-р дайны үед монголын төрийн бодлогод коммунист үзэл онол хүчээ авч МАХН үндэсний ардчилсан үзэл бодол, үйл хэргээсээ социалист үзэл баримтлалд шилжин улс үндэсний эрх ашиг, сонирхол орхигдоход хүрсэн ажээ. Ингээд 1953-1965, 1965-1989 онуудад БНМАУ-д Социалист өөрчлөлтийг хэрэгжүүлж эхэлсэн. === Ардчилалын үеийн Монгол Улс, 1990 оноос эдүгээ=== 1989 оны үед дэлхий нийтэд коммунизмын үзэл баримтлал уналтад орж эхэлсэн бөгөөд гадаад орчноос гүн хамааралтайгаар монгол орон энэ өөрчлөлтөд татагдан орсон юм. Эрх чөлөө, ардчилалыг хүсэмжилсэн залуучууд Монголын ардчилсан холбоо, Ардчилсан социалист хөдөлгөөн, Шинэ дэвшилтэт холбоо зэрэг эвсэл холбоод байгуулагдсан нь ардчилсан хөдөлгөөн бүх орон даяар өрнөх үндсэн нөхцөл болжээ. Улмаар олон намын тогтолцоотой болов. Монголд өрнөсөн ардчилсан хөдөлгөөн эрчимжиж тэмцлийн хурц хэлбэр улс төрийн өлсөглөнг зарлав. МоАХ-ныхон 1990 оны 3-р сард Сүхбаатарын талбайд төрийн эрх баригчид, Засгийн газрыг огцруулах шаардлагыг тавьж өлсгөлөн зарласан юм. МАХН-ын 8-р бүгд хурал хуралдаж Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, намын удирдан чиглүүлэх үүргийн тухай Үндсэн хуулийн заалтаас татгалзах шийдвэр гаргав. 7-р сард бүх нийтийн сонгууль явуулж МАХН нийт саналын 60%, бусад шинэ намууд 40% санал авав. Шинэ засгийн газар нэн яаралтайгаар ажил хэргээ эхлэж дараагийн байнгын тогтвортой засгийн газрыг байгуулахын тулд Шинэ үндсэн хуулийг батлах ажлыг хийсэн билээ. Жил гаруй толгой өөд татах завгүй ажиллан, асуудлыг хэлэлцэн 1992 оны 1-р сарын 25-нд Шинэ үндсэн хуулийг баталжээ. Улс орон феодалын нийгмээс коммунизмд, 1990 оноос ардчилсан ба зах зээлийн нийгэмд шилжсэн. Гэсэн ч өмнөх чиг хандлага нь маш хэцүү байдалтай байсан. Засгийн газрыг дахин эмхлэн байгуулахтай зэрэгцээд монголд оруулсан оросын тусламжийн зээллэг хүнд цохилт болсон. Тэр нь ойролцоогоор дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 1/3-тэй дүйцэх хэмжээтэй байжээ. Үйлдвэрүүд зогсож, хэрэгцээтэй бараа материал хомсдож, архи, хонины мах, талх зэрэг хүнсийг картаар олгох болсон. Картаар хүнс олгох тогтолцоо 1991-1993 он хүртэл үргэлжилжээ. Монгол орныг хөгжил дэвшлийн замд оруулсан 1990 оны ардчилсан шинэчлэлт нь Монгол дахь өөрчлөлт шинэчлэлтийг эргэлт буцалтгүй болгож, ардчилсан нийгэм байгуулах явцыг түргэтгэсэн 20-р зууны Монголын түүхэн дэх улс төрийн томоохон үйл явц болох 1911-1912 он, 1921 оны түүхэн үйл явдлын шууд үргэлжлэл нь байв. == Зургийн цомог == <gallery> </gallery> == Гадны холбоосууд== {{Commons|Category:National Museum of Mongolia|Монголын Үндэсний Музей}} * [http://www.nationalmuseum.mn/ Албан ёсны цахим хуудас] [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Улаанбаатарын музей]] ovzxrmx6ckkaviqflry35jlbvg8d68h 709920 709919 2022-08-28T11:38:57Z Eupakistani 78195 /* Манжийн эрхшээлийн үеийн Монгол Улс XVII-XX зууны эхэн */ wikitext text/x-wiki [[Image:Undesni_tuuhiin_muzei_zurag.jpg|thumb|right| Монголын Үндэсний Музей]] '''Монголын Үндэсний Түүхийн''' '''Музей''' - нь [[Улаанбаатар]] хотод байдаг [[музей]] юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн анх аж төрөх болсон хуучин чулуун зэвсгийн үеэс эдүгээ хүртэлх нүүдэлчдийн түүх, соёл, өв дурсгал, угсаатны зүй, уламжлалт зан заншлыг товчлон үзүүлсэн үзвэрийн 9 танхим бүхий, сан хөмрөгтөө 50000 гаруй үзмэртэй, үндэсний хэмжээний тэргүүлэх музей билээ. Үндэсний түүхийн музей нь [[Монгол улс]]ын нийт музейн үзмэрийн 30 гаруй хувийг хадгалж, дэлгэн үзүүлдэг эрдэм шинжилгээний судалгаа сурталчилгааны төв байгууллага болно. ==Түүх== [[Image:National Museum of Mongolia.JPG|right|thumb|Монголын үндэсний түүхийн музей]] Монголд орчин үеийн музей 1924 онд байгуулагдаж, музейн сан хөмрөгөө бүрдүүлж эхэлсэн билээ. Богд хааны ордонд анхны үзэсгэлэнгээ нээж байсан музей өргөжин тэлсээр 1956 онд “Улсын төв музей” болон монголын түүх, угсаатны зүй, урлагийн түүх, байгалийн түүх болон палеонтологийн холбогдолтой бүхий л үзмэрүүд хадгалагдаж байв. Түүнчлэн аймаг бүрт орон нутгийг судлах музей байгуулагдаж нутаг орныхоо түүх, байгалийн онцлогийг тусгасан цуглуулгатай бөгөөд өнөөдөр ч үйл ажиллагаагаа эрхлэн явуулсаар байна. 1980-аад оны сүүл 1990-ээд оны эхэн үед Монгол улс хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн ардчилал шинэчлэлийн тогтолцоог сонгож, эдийн засгийн чөлөөт хэлбэрт шилжсэн юм. Энэхүү өөрчлөлт нийгмийн бүх салбарт нөлөөлж музей нь бүтэц зохион байгуулалтын хувьд шинэчлэгдсээр ирсэн юм. 1991 онд улсын томоохон музейнүүд цуглуулгаараа төрөлжсөн музей болон шинэчлэгдсэн бөгөөд Улсын төв музей, Хувьсгалын музейн археологи, түүх, угсаатны цуглуулгыг тус тус нэгтгэн Монголын Үндэсний Түүхийн Музейг байгуулжээ. 2008 онд Монгол улсын Засгийн газрын тогтоолоор Монголын Үндэсний Түүхийн музей нь “Монголын Үндэсний музей” болон нэрээ өөрчилжээ. Монголын үндэсний музей нь монголчуудын түүх, соёлын өвийг хадгалан хамгаалах, судлан сурталчлах, түгээн дэлгэрүүлэх зорилго бүхий соёл, шинжлэх ухаан, боловсролын байгууллага юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн аж төрж эхэлсэн нэн эртнээс өнөөг хүртэлх үеийн монголчуудын түүх, уламжлалт соёлын хүрээн дэх 50.000 орчим үзмэрийн цуглуулгатай. МЭӨ 800.000 жилийн тэртээгээс XX зууны үед холбогдох түүх, археологи, угсаатны зүй, соёлын эд өлгийн зүйлсийг байнгын үзүүллэгийг дэлгэн олон нийтэд үйлчилж байна. Түүхийн цуглуулга нь археологи, монголын дундад зуун, орчин үеийн түүхийн үзмэрүүд, гэрэл зураг, бичлэг, баримт бичгээс бүрддэг. Угсаатны зүйн цуглуулга нь монголчуудын эдийн болон оюуны соёлын дурсгалын ай савд багтах баялаг эд өлгийн зүйлс тухайлбал, гоёл чимэглэл, хувцас, хөгжмийн зэмсэг, гал тогооны хэрэгсэл, монгол гэр, гэрийн тавилга, малын уналгын хэрэгсэл, бөө мөргөл, бурхан шашны эд өлгийн зүйлсээс бүрддэг. Монголын Үндэсний музей (үүнээс хойш МҮМ гэж товчлон бичье) нь байнгын үзэсгэлэнгийн 10 танхим, түр үзэсгэлэнгийн 1 танхимтай. Хүний нөөцийн хувьд 6 хэлтсийн 80 гаруй ажилтан албан хаагчидтай. Мөн Монгол улсын Засгийн газрын ордонд шинээр байгуулагдсан Монгол төрийн түүхийн музей харьяа музейн зарчмаар үйл ажиллагаагаа явуулдаг. МҮМ нь гадаад, дотоодын музей, олон улсын сан, их сургууль, судалгааны байгууллагуудтай хамтран судалгаа шинжилгээний олон төслийг амжилттай хэрэгжүүлдэг. Солонгосын Үндэсний Музей, АНУ-ын Смитсоны хүрээлэнгийн Байгалийн Түүхийн Үндэсний музей, Пенсильванийн Их сургуулийн Археологи болон Антропологийн музей, Зүүн Теннесси Их сургууль зэрэг олон байгууллагатай хамтарч эрдэм шинжилгээ судалгааны төсөл хэрэгжүүлж байна. 1990-ээд оноос хойш дэлхийн 18 оронд монголын түүхийн талаарх гуч гаруй тусгай үзэсгэлэнг зохион байгуулсан. == Монголын Үндэсний Музейн танхим== [[Image:Natmusmonhis.jpg|right|thumb]] [[Image:Ancient Mongolian pottery - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb]] [[Image:Cave painting - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb]] === Эртний монголын түүх === Монгол дахь чулуун зэвсгийн үе нь ойролцоогоор 800.000 жилийн өмнө эхэлж, хуучин, дунд, шинэ чулуун зэвсгийн үе хэмээн хуваагддаг. Эртний хүний амьдарч байсан бууц суурины дурсгал эдүгээ монголын бүх нутгаас олдож байна. Хуучин чулуун зэвсгийн үе буюу “Палеолит” МЭӨ 800000-12000 жилийн өмнөх хүмүүсийн гол багаж зэвсэг нь чулууг бутлаж хийсэн хутга мэт зүйл байв. Түүнчлэн яс, эвэр, том биетэй амьтны шүдээр ч зэвсэг хийж байжээ. Монгол дахь хуучин чулуун зэвсгийн хамгийн эртний дурсгал нь Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутаг дахь Цагаан агуйгаас олдсон чулуун зэвсэг бөгөөд ойролцоогоор 800000 жилийн өмнөх үед холбогдоно. Хуучин чулуун зэвсгийн гол гол дурсгалууд Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Цагаан агуй, Өлзийт сумын Уранхайрхан уул, Ховд аймгийн Үенч сумын Үенчийн гол, Алтай сумын Барлагийн голын ойролцоо, Өвөрхангай аймгийн Гучин ус сумын Гучин ус, Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын Ярх ба Ёроолын дурсгалууд музейн үзүүллэгт бий. Дунд чулуун зэвсгийн үеийн дурсгалууд Дунд чулуун зэвсгийн үед (МЭӨ 100 000 - 40 000 жилийн өмнө) хүмүүс “галыг” нээсэн аж. Түүнчлэн эртний хүний уран дүрслэлт сэтгэлгээнийн илэрхийлэл хадны сүг зурагт шингэн үлджээ. Цаг уурын хувьд мөнх цэвдэг мөстлөгийн үе эхлэн аажмаар энэ цаг уурт амьд байгал шилжин зохицож байсан хийгээд орчин үеийн монголын газар нутгийн баруун ба хойд уулархаг бүс нутаг мөстлөгт өртсөн байна. Энэхүү хүйтнээс биеэ хамгаалахын тулд тэр үеийн хүмүүс агуй гэх мэт байгалын хоргодох газарт байрлан, агнасан амьтныхаа арьсаар энгийн хувцас хийж өмсдөг байлаа. Олон төрлийн багаж зэвсэг, хоёр талыг ирлэсэн, тэмдэг хэрчлээ гаргасан зэвсгүүдийг хийх болсон. Левалиуци ба засч янзлах техник гарсан нь эдгээр чулуун зэвсгүүдийг бүтээх бололцоог бүрдүүлжээ. Энэ үеийн дурсгалууд Монголын Ханбогд сумын Оцонмааньтын агуй, Баянхонгор аймгийн Их Богд уул, Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Арцбогд, Хархорин сумын Мойлтын ам зэрэг газруудад илэрчээ. 1.Дээд чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 40000-12000 жилийн өмнө) Энэ үеийн төгсгөлөөр мөсөн голын зузаан нь багасаж орчин цагийн газар зүйн нутаг дэвсгэр үүсэн бий болжээ. Уур амьсгал нь өнөөгийхтэй төстэй болж хувирчээ. Чулуун зэвсгийн технологи нь өмнөх үеэсээ хөгжин иртэй зүйл, сумны жад, чулууны хэлтэс, тэвнэ гэх мэт нарийн багаж зэвсгийг чулууг бутлах замаар хийдэг болов. Ан ав хийх арга техник сайжирч, сонгож авах зэвсэг нь жад болжээ. Тэр үеийн хүмүүс агуйгаар орон гэрээ хийж байсан ч, өнөөгийн гэр буюу урцтай ойролцоо байгууламжийг мөн барьж эхэлсэн байна. 2. Дунд чулуун зэвсгийн үе: 12000-7000 жилийн өмнөх үеийг судлаачид хүн төрөлхтөний их нүүдлийн үе хэмээдэг хйигээд хүмүүс хойд зүг рүү нүүдэллэж байжээ. Тухайлбал, Сибир болон Алескыг дамжин төв азийн хүмүүс хойд америкт хүрсэн гэдэг. Хүмүүс холын тусгайлтай анхны зэвсэг нум сумыг сэдэж, болхи газар тариалан эрхэлж, зэрлэг амьтдыг гаршуулах болсон. Эхлээд нохойг тэжээн гаршуулжээ. Увс аймгийн Сагил сумын Можоод илэрсэн хадны зурагны судалгаагаар 5 хошуу малын нэг үхрийг тэжээн гаршуулсаныг батласан юм. Мөн чулуун зэвсэг ч нэлээд боловсронгуй болов. Дунд чулуун зэвсгийн үеийн архелогийн дурсгал болон эд өлөг нь монголд төдийгүй дэлхий дахинд тархсан байдаг ч ерөнхийдөө нэлээд ховор юм. Баянхонгор аймгийн Чихэн агуй, Дундговь аймгийн Дулааны говиос илэрсэн чулуун зэвсэг нь зэрэг дурсгал бий. 3. Шинэ чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 7000 - 3000 жилийн өмнө) Энэ үед эртний хүмүүс гэрийн эртний хэлбэр нүхэн сууц, оромж урц майханг барьж чаддаг болов. Үржил шимтэй голын эрэг хөвөөг даган багахан тариалан, загас, ан агнуур эрхлэн аж төрж байв. Энэ үеийн малтлагаар илэрсэн архелогийн дурсгалт зүйлсээс чулуун зэвсгээс гадна шавраар хийсэн ваарны хагархай, ясаар хийсэн чимэг зүүлтний төрлүүд, энгийн гоёл чимэглэлийн эдлэлүүд илэрчээ. Мөн нас барагсадаа тусгай зан үйлийн дагуу оршуулдаг болсон. Тэд үхсэний дараах амьдралд итгэдэг байжээ. Иймэрхүү оршуулгын газар нь Дорнод аймгийн Норовлин уул, Тамсагбулаг ууланд илэрсэн. Энэ үеийн чулуун зэвсэг нь чулууг бутлан хийдэг эртний арга техникээр зогсохгүй, нүх гаргах, өнгөлөх, ирлэх арга дэлгэрсэн. Анхдагч чулуун зэвсгийн үеийн чулуун зэвсэг нь улам хөгжиж, хуурайдах багаж, сэлэм, зэв мэтийн багаж дэлгэрсэн. Хатуулаг сайтай пийсүү, хаш чулуугаар багаж зэвсгийн чанарыг сайжруулжээ. 4. Хүрэл зэвсгийн үе (МЭӨ 3000- МЭ 300 жилийн өмнө) Монгол дахь хүрэл зэвсгийн үе нь МЭӨ 3000 оноос эхэлдэг. Хүн төрөлхтөн зэс хэмээх металлийг нээснээр чулуун зэвсгийн эрин үеийг хүрэл зэвсгээр сольжээ. Хүрэл зэвсгийн үед эртний нүүдэлчид мал аж ахуйг хөгжүүлж түүнтэй уялдан тухайн үеийн соёл, хувь хүн, өмчийн харилцаа аажим аажмаар өөрчлөгдөж эхэлсэн юм. Энэ үеийн дурсгалуудад дөрвөлжин хэлбэрийн булш бунхан, дөрвөлжин мөн дугуй хүрээгээр хүрээлэгдэж чулуугаар хучигдсан том булшны чулуу байдаг. Мөн төв азийн амьтны загварт урлагийн мянган дурсгал бүхий хадны зураг, хүрэл эдлэл, евроазид цөөн тоотой тархсан буган чулуун хөшөө хэмээх алдарт дурсгал бүтээгдсэн ажээ. === Эртний улсуудын түүх === Тус танхимд Монголын нутагт оршин байсан эртний улсуудын түүхийг өгүүлнэ. Монголчуудын дээд өвөг Хүннү гүрэн (МЭӨ III - МЭ I зуун) хийгээд түүний дараа оршин тогтнож байсан Түрэгийн хаант улс, Уйгар, Хятан улсын (МЭ VI-XII зуун) түүх, соёл, аж ахуйг харуулсан археологийн олдворууд дэлгэгдсэн. ХҮННҮ ГҮРЭН: (МЭӨ III зуун - МЭ I зуун) Манай эриний өмнөх 2000 жилийн орчим өнөөгийн монголын нутагт талын нүүдэлчид овгийн холбоонд нэгдэн аж төрж байв. Хүннү аймгийн холбоо нь монгол, түрэг, хамниаган болон бусад талын нүүдэлчдийг нэгтгэн монгол нутагт анхны эзэнт гүрнийг байгуулснаар Хүннү гүрэн хэмээн алдаршжээ. Хүннү гүрэн нь хүчирхэг үедээ өмнө зүгт хятадын Цагаан хэрэм умар зүгт Байгаль нуур, баруун тийш Ил Тарвагатай дорно зүгт Солонгосын хойг хүртэлх газар нутгийг эзлэн оршиж байв. Эдүгээ монгол нутгаас олдож буй Хүннүгийн үеийн бууц, тахилын байгууламж, язгууртны болон жирийн иргэдийн булш бунхны дурсгалыг дэлхийн олон орны эрдэмтэд судлан шинжилж байна. Та бүхэн манай үзмэрийн танхимаас 20-р зууны археологийн шинжлэх ухааны нэгэн нээлт Хүннүгийн язгууртны булшны хосгүй нандин олдворууд, орчин үеийн судлаачдын шинжлэн судалж олны хүртээл болгож буй дурсгалуудыг үзэх болно. Хүннүгийн үед нүүдэлчид мал ахуй эрхлэн аж төрж гар урлал, газар тариаланг эрхлэн бурхны болон бөөгийн мөргөл бүхий соёлын өвөрмөц орчинтой байсан нь одоо судалгаагаар батлагддаг. МЭ 5-р зууны үед Хүннү гүрэн задран хоёр хэсэгт хуваагдсан хийгээд умард хүннү нарын зарим хэсэг баруун тийш нүүдэллэн Хар тэнгис орчимд хүрчээ. Тэд Хүннүгийн удмын хаант улс байгуулан сүр дуулиантай томоохон байлдаануудыг хийсэн нь өрнийн түүх сударт тэмдэглэгджээ. Догшин байлдаанч Аттилла хаан бурхны ташуур хэмээн алдаршиж байлаа. Хүннүгийн эзэнт гүрэн мөхсөний дараа Сяньби ба Жужан гэсэн гүрнүүд (I-V зуун) оршиж байжээ. ТҮРЭГИЙН ХААНТ УЛС (МЭ VI-VII зуун Хөх Түрэгүүд МЭ V зууны эхэн хагаст түүхийн тавцнаа тодрон гарсан хийгээд 552 онд Буман Хааны үед төр улсаа байгуулжээ. Хааны хүү Истэми газар нутгийнхаа баруун хэсэг болох Он Оклари-г удирддаг байлаа. Буман хааныг таалал төгссөний дараа, Мо-хан Хааны үед /552-572/ төрт улс нь хүчирхэгжсэн юм. Мо-хан хааны үед өмнөд хөрш Хятадуудтай харьцаа сайтай байсан бөгөөд түүхэнд анх удаа алс холын Бизсантай харилцаа тогтоож байлаа. Түүний дараагаар ирсэн зонхилогчдын ур чадваргүй байдлаас шалтгаалан МЭ 630 онд Хятадын эрхшээлд орж 50 жилийн турш дарлалд автсаны дараа Хөх Түрэгийн сурвалжит Бөрү-гийн гэр бүлээс Көтүлүг Тигин Түрэг угсаатныг дахин нэгтгэж Түрэгийн сүр жавхлант улсыг байгуулсан юм. Көтүлүг Тигиний энэхүү алдар гавьяаг үнэлж Элтэрэс хаан буюу “Улсыг Хураагч” цол олгосон байна. Элтэрэс хааны амжилтанд алдарт жанжин Тоньюкукийн хүчин зүтгэл их байсан юм. Элтэрэс хаан 691 онд таалал төгсөхөд түүний хүүхдүүд балчир байсан учраас заншил ёсоор түүний дүү Капаган ор залгажээ. Капаган хааны үед Хөх Түрэг улсын алтан үе байлаа. Энэ үеийн Хөх Түрэг улс нь дорнодод Хятадын тэнгис, өрнөдөд Кавказ, өмнөдөд Түвд, умардад Сибир хүртлэх нутгийг эзэлж байсан бөгөөд энэхүү өргөн уудам нутаг дахь Түрэг угсаатныг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. 716 онд Хөх Түрэгийн хаант улсыг Билэг хаан удирдсан бөгөөд түүний дүү Көлтигин болон төрийн жанжин Тоньюкук нарын үед Түрэгийн ард түмэн амар амгалан амьдарч байлаа. Тоньюкук болон Көлтигинийг таалал төгссөнөөс хойш төр улсад үймээн самуун дэгдсэн бөгөөд 734 онд Билэг хааныг насан эцэслэсний дараа хаан ширээнд суусан хаад хуучин төрт улсаа хэзээ ч байгуулж чадсангүй. Ийнхүү Түрэгийн хаант улс мөхөх шалтгаан болсон юм. УЙГАРЫН ХААНТ УЛС МЭ 741-840 он - Хөх Түрэгүүд нэг талаас Хятад нөгөө талаас өөрсдийн Докуз Огуз /Есөн Огуз/, Карлук болон Басмыл гэх мэт Түрэг овог аймгуудтай дайтсаны улмаас хүчин мөхөстсөн билээ. Орхон болон Сэлэнгийн сав нутгаар нутаглаж байсан Уйгарууд өөрсдийн 3 дахь Түрэгийн хаант улсаа байгууллаа. Уйгарууд Хөх Түрэгийн нэгэн үндэстэн байсан бөгөөд Хөх Түрэгүүд Уйгар болон бусад Түрэг овог аймгуудыг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. Уйгарын хаант улс нь худалдаа наймааг чухалчлан үзэхийн зэрэгцээ Хөх Түрэгийн зан заншлыг үргэлжлүүлэн хадгалжээ. Худалдаа наймаа хөгжихийн хэрээр Манихейн сүм хийд байгуулагдан худалдааны төв болон өргөжиж, улмаар албан ёсны шашин нь Манихейзмын шашин болсон юм. Эрэлхэг дайчин Уйгарын ард түмний соёл урлаг, худалдаа наймаа хөгжсөн хэдий ч цагийн эрхээр хүчин буурч хойд хөрш Кыргиз Түрэгүүд Уйгарын нийслэл рүү довтолсноор Уйгарын хаант улс мөхсөн юм. Ийнхүү хөдөө аж ахуй эрхэлдэг Уйгарын ард түмэн баруун бие хэсэгт Туркистаны нутгаар амьдрах болжээ. 1229 онд Монгол угсаатнууд Уйгар угсаатныг түүхийн тавцнаас унагасан юм. Монголчууд Уйгаруудыг итгэл найдвартай зөвлөгч хэмээн тооцож төрийн дээд албанд ажиллуулсаар иржээ. КИДАН ГҮРЭН (X-XI зуун) Энэ үед Киданчууд нүүдлийн ба суурин соёлыг хослуулан аж төрж байв. Уламжлалт нүүдлийн амьдралын зэрэгцээ газар тариалан эрхэлж, гар урлал, металл төмрийн боловсруулах технологи, худалдаа арилжааг хөгжүүлж байлаа. Цайз, тосгон, хот суурин, сүм хийд, дуган, чулуун гүүр хүртэл хурдтай баригдсан байна. Киданд Хятадын дүрс үсэгт үндэслэсэн их үсэг ба уйгар үсэгт үндэслэсэн бага үсэгний аль алийг нь хэрэглэж байв. Уран зохиол, судар номууд орчуулагдаж, аялагч эрдэмтэд аян замын тэмдэглэлээ эдгээр бичгээрээ бичиж үлдээжээ. Хөрөнгө чинээтэй язгууртнууд Кидан, Хятад, Энэтхэг, Солонгос зэрэг орнуудын арвин номын баялагтай номын сантай байжээ. Мөн Кидан нь ойролцоох хөрш зэргэлдээ орнуудтай бэлэг болгож номыг солилцдог байв. === Монголын уламжлалт хувцас, гоёл чимэглэл === Монгол хувцасны төрөлд 400 гаруй төрлийн дээл, 100-аад төрлийн малгай, 20–иод төрлийн гутал, бүс 30 орчим төрөл байдаг. Дээл нь эсгүүр загвар ба зориулалтаараа ялгаатай. Эрэгтэй эмэгтэй өдөр тутмын хувцас, өвөл зуны хэрэглээ, мөн баяр, ёслол, онцгой хэргийнх гэх мэт. Монголчуудын малгай нь угсаатны бүлэг бүрээр ялгаатай мөн нас, хүйс, онцгой ба өдөр тутмын, улирлын хувьд өөр өөр байдаг. Малгайны шовх хэлбэр нь тэнгэрийн орон, хөгжилт цэцэглэлт, элбэг баян зэргийг зөгнөсөн сэтгэлийг бэлгэддэг. Малгайг ихэд хүндэтгэн үздэг монгол хүн малгайгаа гэрийнхээ хоймор залж дээш нь харуулахгүй хүндэтгэлт ёс ч бий. Монгол гоёл нь ахуй хэрэглээний эдлэлээ үнэт эрдэнээр бүтээж, уламжлалт угалж, хээ чимгээр баяжуулан өдөр тутамдаа хэрэглэдэг өвөрмөц онцлогтой юм. Монгол эмэгтэйчүүдийн гоёл чимэглэл нь олон төрөлтэй, алт, мөнгө үнэт чулуугаар урладаг нандин чамин хийцтэй. XVII-XIX зууны монгол эхнэрүүдийн толгойн боолт, хавчаар чимэглэл туйлын өвөрмөц хийгээд Гарьд /Домогт өгүүлдэг шувуу/-ын далавчтай адилхан хэлбэрээр гэзгээ зассан домогтой. Толгойн боолтын оройвч нь дундад эртний монгол хатдын богтаг малгайн уламжлалыг хадгалсан дээрээ жижиг дугуй тойрогтой, оройвчийг мөнгө, алтаар хийж шүр, сувд шигтгэн чимэглэсэн гоёл юм. Түүний залгаа үсний мөнгөн хавчаар байх хийгээд дээр өгүүлсэн үсний дэргэр хэлбэрийг хадгалах, чимэглэл зүүсгэлийн гоёмсог бүрдэл болно. Мөн дэрийлгэж наасан үсний дорх сул гэзгийг сүлжин хос дугтуйд хийх ба үүнийг үсний гэр ч гэдэг. Үсний гэрийг торго хамба, алт мөнгө, сувд шүрээр чимэглэж үзүүрт нь мөнгөн зүүлт унжуулна. Түүнчлэн гинжин хэлхээ бүхий олон салаатай, навч, зоос зэрэг хээ чимэгтэй сийх ээмэг, цул алт, мөнгөн бөгж, эрдэнийн чулуун болон мөнгөн бугуйвчийн аль нэгийг донж маягийг тааруулан гоёно. Ташаанаас хос мөнгөн бэл унжуулах нь хэрэглээ хийгээд гоёлын шинжээ хамтатгасан өвөрмөц сайхан гоёл болно. Зарим нутагт аяганы алчуур хэмээх олон өнгийн торгон чимгийг уужны хоёр хажуугаас зүүнэ. Мөн ёслол хүндэтгэлийн зүүсгэлд арын гуу буюу нурууны чимэг зүүлт дагалдана. Монгол эрэгтэйчүүд дээлэндээ мөнгө, сувдан товч хадаж, гаанс, тамхины уут, хөөрөг, хөөрөгний даалин, мөнгөн аяга, аяганы уут сэлтээ бүснээсээ зүүн гоёно. Гаансны толгойг мөнгөөр урлаж, их биеийг хаш, пийсүү, ган зэргээр хийнэ. Хөөргийг мана, хаш, гартаам, оюу, усан болор, молор, мод, яс, шаазан гэх мэт үнэт зүйлээр хийдэг байжээ. Хөөрөгний толгойг голдуу шүрээр хийх ба халбагыг нь яс, модоор хийнэ. Хамрын нунтаг тамхи нь хатуу, зөөлөн, гаатай, энгийн зэрэг олон төрөлтэй. Хөөрөгний даалинг гоёмсог торгоор хийж, хатгамал болон зээгт наамлыг урладаг байв. Монгол эрэгтэйчүүд бүснийхээ баруун талд хэт хутгаа зүүдэг. Энэхүү хэт хутгыг улаан мод, ган, яс, арьс, мөнгө зэргээр хийдэг. Хөөрөг солилцох нь уламжлалт мэндчилгээг илэрхийлэх маш чухал ёс заншил юм. Монгол гутал нь нүүдэлчдийн амьдралын маягт ихэд зохицсон байх төдийгүй хэв загварын олон төрөлтэй юм. Арьс, ширээр эх биеийг хийж улийг нь товшин ширж, түрүү, зуузай, харааг нь уламжлалт хээ чимгээр гоёсон, ээтгэр хоншоортой байна. Гутлын дотуур эсгий оймс давхар өмсөнө. === Монголын эзэнт гүрэн (XIII- XIV зуун) ‏ === [[Файл:Mongolian Empire Map (35578103021).jpg|thumb|Монголын эзэнт гүрэн]] Тус танхим нь Монголын түүхийн сэргэн мандлын үе эзэнт гүрний түүхийг өгүүлэх бөгөөд ханлиг улсын үе, Их Монгол улс, Эзэнт гүрэн хэмээх сэдэв дор багтаан эд үеийн түүхэн үзмэрийг байрлуулсан. Монголын эзэнт гүрэн үзүүллэгийн танхим дахь үзмэрүүд нь монголын эзэнт гүрний үеийн гайхамшигт түүхийн гэрч болсон археологийн олдворууд, цэргийн хувцас хэрэглэл, эртний хотын тууриас олдсон эд өлөг, олдвор, хаадын дипломат харилцааны баримт, болон тухайн үеийн Их Монгол улсын нийслэл хотыг сэргээн хийсэн загвар зэрэг олон сонирхолтой үзмэрээс бүрдэнэ. Эдгээрийн түүхэн өгүүлэмжийг дор товчлон толилуулж байна. Ханлиг улсын үе: X-XII зууны үед Монгол угсаа гаралтай янз бүрийн овог аймгууд өмнийн их говиос Байгаль нуур хүртэлх өргөн уудам газар нутагт тархан амьдарч байв. Тэд нутаг орон, аж ахуйн хэвшлээрээ “талын иргэд”, “ойн иргэд” хэмээн ялгарч байв. Талын иргэд мал ахуй, гар урлал, тариалан эрхлэн аж төрж байсан ба ойн иргэдээс нийгэм болон соёлын хөгжлөөрөө илүү байв. Хамаг монголын ханлиг бусад дундаа нэр хүндтэй зонхилогч байв. Хараахан нэгдэн нягтарч амжаагүй талын нүүдэлчдийг Хамаг монголын ханлигийн хан Есүхэйн хөвүүн Тэмүжин бусад итгэлт нөхдийн хамтаар нэгтгэж эхлэв. Ийнхүү хүн төрөлхтөний түүхэнд алтан үсгээр бичигдэх их түүхийг монголчууд бүтээж эхэлсэн ажээ. Тэмүжин 1189 онд Хамаг монголын ханаар өргөмжлөгдөн Чингис хэмээх цолыг авав. 1206 онд их бага 32 ханлиг аймгийг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд оруулж Их Монгол улсыг төвхнүүлэв. Чингис хаан түүний байлдааны урлагийн гайхамшигт ур, арга, төлөвлөгөө үргэлж ялалт авчирч байлаа. Чингис хаан дэлхийн цэргийн урлагийн шалгарсан жанжин, аугаа их улс төрч байжээ. Тийм ч учраас хожмын хүмүүс түүнийг мянганы хүн, суут дөрвөн жанжны нэг хэмээн тодруулжээ. Монголын арми тухайн үеийнхээ дэвшилтэт технологийг эзэмшсэн байнгын арми байв. Хятад ба Ислам мэргэжилтнүүдийн ур ухааныг армийн зэвсэг хэрэглэлийг боловсронгуй болгоход ашиглаж байв. Энэ үеийн монгол цэргийн байлдааны хэрэглэл, арга, төлөвлөгөө бусад үндэстэн угсаатныхаас хавьгүй илүү байсан гэдэг. Чингис хааны үеийн Их Монгол Улс умардад Байгаль нуур, өмнө зүгт хятадын Цагаан хэрэм, дорно зүгт Хянганы нуруу, өрнө зүгт Алтайн нуруу хүртлэх өргөн уудам нутгийг эзлэн оршиж байлаа. Чингис хааны үе залгамжлагчдын үед Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн талыг байлдан дагуулсан аугаа эзэнт гүрэн болов. Монголын эзэнт гүрэн нь бүрэлдэхүүний хувьд таван үндсэн хэсэгт хуваагдаж байв. Чингэс хаанаас эхлэн 1259 онд Мөнх хааныг таалал төгсөх хүртэлх төв хэсгийн Монголын эзэнт гүрэн, Хубилай хаанаас эхэлсэн Хятадын Юань гүрэн, Персийн Ил хааны улс, Оросын алтан орд, Төв Азийн Цагаадайн хаант улс. Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн олон үндэстэн, шашин, түүх, хэл соёлоороо ялгаатай улс орнуудыг эрхшээлдээ оруулж дорно өрнийг холбосон ба эдгээр улсуудын улс төр, эдийн засаг, соёлын хөгжил дэвшилд чухал нөлөөг үзүүлж байв. Монголын байлдан дагуулагчдын гүйцэтгэсэн гол үүрэг роль нь, анх удаа өрнө ба дорныг холбосонтой уялдаад хүн төрөлхтөн, тэдгээрийн улс төр, эдийн засаг, худалдаа арилжаа, шашинтай холбоотой нийгмийн хөгжилд онцгой хувь нэмэр оруулсан явдал хэмээн судлаачид тэмдэглэдэг. Хубилай хааны хаанчлалын үед монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүнд Японы арлаас бусад дорно зүгийн газар нутаг үндсэндээ харьяалдаж байлаа. Хубилай хаан 1264 онд нийслэл хотоо одоогийн Бээжинд шилжүүлсэний дараа өмнөх нийслэл Хархорины нөлөө аажмаар суларчээ. Судлаачид, Хубилай хааныг бойжиж боловсорсон талын язгууртан байсан хэмээн үнэлдэг. Тэрээр Юань гүрнийг 34 жил удирдсан бөгөөд 1294 онд тэнгэрт хальжээ. Хубилайн хааны дараа төр барьсан хаад эзэнт гүрний улс төрийн хямралыг намжааж чадалгүй байсаар 1368 онд Юань гүрэн мөхжээ. [[Ил Хаант Улс|Ил хаан]]<nowiki/>ы улсыг [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хаан]] /1256-1265/ [[Перс]], [[Ирак]], Анатоли зэрэг улсыг байлдан дагуулсны дүнд байгуулсан нь түүхийн тавцанаа 100 орчим жил оршин тогтнов. [[Чингис хаан]]<nowiki/>ы хөвүүн [[Цагадай|Цагаадай]] зүүн [[Уйгур улс|Уйгар улс]]<nowiki/>аас баруун Бухар болон Самарканд хүртлэх эзэмшил газрыг өвлөн авсан нь уламжлан түүхнээ Цагаадайн хаант улс хэмээгдэх болсон. Төв Ази дахь Монголчуудын хаант засаглалтай байсан Цагаадайн улс нь 125 жилийн турш оршин тогтножээ. Монголын эзэнт гүрэн нь нэгдсэн хаант засаглалаар өөр өөр соёлтой, олон улс орон, Евроазийн эх газрын ихэнх хэсгийг захирч байжээ. Монголын эзэнт гүрний үед монголчууд дэлхийн тэн хагасыг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд захирч байсан нь хүн төрөлхтний түүхэн дэхь анхны бөгөөд эцсийн тохиол байлаа. Монголчуудын байлдан дагуулал асар их гарз хохирлыг дагуулсан ч дорно өрнийн соёл, эдийн засгийн хөгжлийг түргэтгэж, ард түмнүүдийн харилцааг идэвхжүүлсэн эерэг талууд ч цөөнгүйг эрдэмтэд тэмдэглэжээ. === Уламжлалт соёл === [[Файл:Aristocratic Mongolian Ceremonial Costume (35670326896).jpg|thumb|Монголын язгууртны ёслолын хувцас]] Монголын соёлын уламжлалт өвийг энэ танхимд дэглэн олны хүртээл болгож байна. Тус үзүүлэгийн танхимд уламжлалт тоглоом, гар урлалын бүтээлийн дээжис, ном хэвлэлийн технологи, хөгжим, хөгжмийн зэмсгийн төрлүүдийг дэглэсэн. Мөн монголчуудын шашин, мөргөлийн хэлбэр, эд хэрэглэлийг энэ танхимаас харна. Нүүдэлчин монголчуудын эртний мөргөл бөөгийн мөргөл уламжлалт зан үйлийн утга агуулга, мөн чанар, өнөөдөр ч хүмүүс бөө, тэнгэр, өвөг дээдсийн сүнс сүлдийг шүтэх уламжлалаа хадгалсаар буйг харах билээ. Тэрчлэн монгол орноо гурвантаа дэлгэрсэн бурхны шашин монголчуудын оюуны амьдралд хэрхэн нөлөөлсөн, шашны урлагийн бүтээл, хожуу дэлгэрэлтийн үе 16-19-р зууны шарын шашин дэлгэрэлтийн үед монгол урчуудын ур ухаан, гараар баригдсан олон тооны сүм хийдийн талаар болон бусад мэдээллийг багтаасан үзүүллэг тус танхимд байдаг. === Уламжлалт аж ахуй === Дэлхий дээр нүүдлийн сонгодог хэв маягийг эдүгээ хүртэл тээж ирсэн монголчуудын гэр сууц, уналга ачлагын тоног хэрэгсэл, ан агнуур, газар тариалангийн багаж зэрэг уламжлалт аж ахуй, соёлын тухай үзүүллэгийг энэ танхимаас үзнэ.Эмээл хазаарын төрөл сав суулга гэх мэт. === Манжийн эрхшээлийн үеийн Монгол Улс XVII-XX зууны эхэн === [[Файл:Mongolian Traditional Culture Amarbayasgalant Monastery Model (34866656304).jpg|thumb|[[Амарбаясгалант хийд]]ийн загвар]] Монгол орон XVII-XX зууны эхэн үе хүртэл Манж Чин улсын эрхшээлд 200 гаруй жил оршин тогтнож байсан. Энэ үед хэрэглэгдэж байсан тамга тэмдэг, зоос, эрүү шүүлтийн хэрэгсэл зэрэг түүхэн үзмэрүүд энэ хэсэгт бий... === Богд хаант Монгол орон === XX зуун бол монголчуудын хувьд эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл, өөрчлөлтөөр дүүрэн байлаа. Монголын ард түмэн үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал хийж, шашин төрийг хослон барьсан хаант төрийн хэлбэрээр төрт улсаа сэргээсэн түүхийг энэ танхимд харуулж байна. Та бүхэн монгол орны улс төр, нийгэм-эдийн засагт гарсан өөрчлөлт дэвшлийг илтгэхүйц сонирхолтой үзмэрүүд, төрийн зүтгэлтнүүдийн хэрэглэж байсан эд өлгийн зүйлтэй танилцана. Богд хаант үеийн Монгол Улс (1911-1920) 20-р зуун гараад Монголчууд манжийн эрхшээлээс ангижрах үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалыг хийсэн юм. Тухайн үед монголчууд “шинэ засгийн бодлого” гэгчийг газар бүр эсэргүүцэж Манжаас салан тусгаарлах үзэл санаа нийгэм даяар өрнөж байлаа. Үүний дүнд Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал ялж 1911 оны 12-р сарын 29-нд Олноо Өргөгдсөн Богд хаант Монгол улсыг байгуулсан тухай тунхаглан зарласан юм. Шашны тэргүүн VIII Богд гэгээн Жавзандамба хутагтийг Богд хаанд өргөмжилж, төрийн 5 яамтай засгийн газраа байгуулжээ. Богд хаант Монгол улсын Гадаад хэргийн яамнаас нь тусгаар тогтнолоо зарлаж, олон улсаар батламжлуулах нот бичиг илгээж байв. Энэ тухайд 1913 онд Монгол-Түвдийн найрамдлын гэрээгээр Олноо өргөгдсөн Богд хаант улсыг хүлээн зөвшөөрсөн ганц гэрээ юм. Энэ үеийн монголын улс төрчдийн бодлого үйл ажиллагааны талаар түүхэн баримт, төрийн бэлгэдлийн зүйлс туг, далбаа, түүхэн хүмүүсийн лаан баримал, тухайн үед оросоос тусламжаар ирсэн зэвсэг зэрэг ховор сонин үзмэр олон бий. Ингээд 1913 онд Орос, Дундад иргэн улс хоёр Гадаад Монголын автономийн тухай илтгэн гаргах бичиг” тунхаглалд гарын үсэг зурж хоёр гүрэн монголын тусгаар тогтнолыг хавсадан цуцлаж Ар монголыг ДИУ-ын харъяат автономит эрхтэй байлгахыг удирдамж болгожээ. Хэдийгээр өөртөө засах эрх бүхий улс болсон ч улсын дотоод хэргийг түвшитгэх, боловсрол, эдийн засгийн харилцаагаа өргөжүүлэх тал дээр анхааран улсын суруультай болоход туслаж, хуурай замын цэргийн байгууламж, сонин, гэрэл цахилгаан, цахилгаан холбооны газрыг нээхэд зориулан Оросын хаант улсаас зарим эдийн засгийн тусламжийг нийлүүлж байжээ. Дэлхийн 1-р дайнд айл хөрш Орос, Хятад улсууд аль аль нь татагдан орж, дотоод улс төрийн байдал нь нэн тогтворгүй болж, нийгмийн анги бүлэг, улс төр, цэргийн хүчний хоорондын тэмцэл хурцдаж, Орос оронд хувьсгал гарсан нь Монголын дотоод, гадаад байдалд ихээхэн нөлөөлжээ. Удалгүй ардуудын дунд улаан Оросын большивек намтай холбоо тогтоох, бүлгэм дугуйлан байгуулах, сэм уулзан нам байгуулах, хаант засгийг халах зэрэг асуудал өрнөсөөр 1921 онд Монгол оронд Ардын хувьсгал манджээ. === Социализмын үе (1921-1989) === [[Файл:Manchu Qing Mongolia Machine Gun (35574783761).jpg|thumb|[[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]]д Монгол ардын армийн ашиглаж байсан пулемёт]] [[Файл:Socialist Mongolia Suit of Mongolian Cosmonaut.jpg|thumb|Монголын анхны сансрын нисэгчийн хувцас]] Хятадын харгислал Унгерний дэглэмээр солигдсон ч Унгерний босгосон автономит засаг нь улс болон тогтож чадахгүй нь илт байлаа. Энэ эгзэгтэй үед Богд гэгээний засгийн газар нөхцлийг хүлээжнэж байсан нь умар зүгт үйл явдал түргэн өрнөхөд нөлөөлөв. 1920 онд эх орноо чөлөөлөх тэмцэлд олон түмнийг уриалан босгох бүлгэмүүд хуралдаж Монгол Ардын Нам /МАН/-ыг хамтран байгуулсан ажээ. МАН 1920 оны 7-р сард төлөөлөгчдөө Зөвлөлт Орос Улс руу улс руу илгээв. Эхлээд С.Данзан, Х.Чойбалсан нар мордож, араас нь Д.Бодоо, Д.Чагдаржав хоёр мөн Д.Сүхбаатар, Д.Догсом, Л.Лосол нар Богд хааны тамгатай бичгийг авч явжээ. МАН нь засгийн газар ба цэрэг армийг зохион байгуулж С.Данзан намын тэргүүн, С.Сүхбаатар цэргийн удирдагч болов. 1921 оны 7 сарын 23-нд Ардын засгийн газар нь төрийн хэрэгт хааны эрх мэдлийг хязгаарлаж, засгийн эрхийг Ардын засгийн газарт төвлөрүүлснийг зарлажээ. 1924 онд Богд хааныг таалал төгсөж 1921-1924 онд ардын эрхтэй хэмжээт цаазат хаант засгийн хэлбэрээр оршиж байсан шилжилтийн үе дуусаж, монгол оронд анх удаагаа сонгуулийн бүгд найрамдах засаг тогтоох үйл ажил эхэлжээ. Улсын анхдугаар их хурал хуралдаж 1924 оны 11 сарын 26-нд Үндсэн хуулийг баталжээ. Ийнхүү Үндсэн хуулийг баталсан нь 20-р зууны монголын түүхэнд онцгой чухал үйл явдал болсон юм. 1925-1953 онуудад Монголын засгийн газраас үндэсний ардчилсан зорилтийг хэрэгжүүлэх оролдлогыг хийж бие даасан байдлаа хадгалахыг чармайж байв. Коминтерний “ардын дайсан” гэсэн нэр томъёог гарган ирж, улмаар Монголын Хувьсгалт Намыг өөрчлөхийг ятгах болов. 1932 онд ЗХУ-аас, лам нарыг үймээн самуун гаргаж байгаа хэмээн буруутгаж, засгийн газар бүх сүм хийдүүдийг хааж эхэлжээ. 1937 онд засгийн газраас улсын дайсан болох буддын шашны сүм хийд ба эрдэм мэдлэгтэй хүмүүсийг оролцуулан тэдгээр хүмүүсийн эсрэг хэлмэгдүүлсэн гашуун түүх өрнөсөн ажээ. Хувийн өмчийг нийгэмчилж, сүм хийдүүдийг нурааж сүйтгэв. Бүрэн бус мэдээгээр 36000 хүн хэлмэгдүүлэлтийн золиос болсон хэмээдэг. Дэлхийн 2-р дайны үед монголын төрийн бодлогод коммунист үзэл онол хүчээ авч МАХН үндэсний ардчилсан үзэл бодол, үйл хэргээсээ социалист үзэл баримтлалд шилжин улс үндэсний эрх ашиг, сонирхол орхигдоход хүрсэн ажээ. Ингээд 1953-1965, 1965-1989 онуудад БНМАУ-д Социалист өөрчлөлтийг хэрэгжүүлж эхэлсэн. === Ардчилалын үеийн Монгол Улс, 1990 оноос эдүгээ=== 1989 оны үед дэлхий нийтэд коммунизмын үзэл баримтлал уналтад орж эхэлсэн бөгөөд гадаад орчноос гүн хамааралтайгаар монгол орон энэ өөрчлөлтөд татагдан орсон юм. Эрх чөлөө, ардчилалыг хүсэмжилсэн залуучууд Монголын ардчилсан холбоо, Ардчилсан социалист хөдөлгөөн, Шинэ дэвшилтэт холбоо зэрэг эвсэл холбоод байгуулагдсан нь ардчилсан хөдөлгөөн бүх орон даяар өрнөх үндсэн нөхцөл болжээ. Улмаар олон намын тогтолцоотой болов. Монголд өрнөсөн ардчилсан хөдөлгөөн эрчимжиж тэмцлийн хурц хэлбэр улс төрийн өлсөглөнг зарлав. МоАХ-ныхон 1990 оны 3-р сард Сүхбаатарын талбайд төрийн эрх баригчид, Засгийн газрыг огцруулах шаардлагыг тавьж өлсгөлөн зарласан юм. МАХН-ын 8-р бүгд хурал хуралдаж Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, намын удирдан чиглүүлэх үүргийн тухай Үндсэн хуулийн заалтаас татгалзах шийдвэр гаргав. 7-р сард бүх нийтийн сонгууль явуулж МАХН нийт саналын 60%, бусад шинэ намууд 40% санал авав. Шинэ засгийн газар нэн яаралтайгаар ажил хэргээ эхлэж дараагийн байнгын тогтвортой засгийн газрыг байгуулахын тулд Шинэ үндсэн хуулийг батлах ажлыг хийсэн билээ. Жил гаруй толгой өөд татах завгүй ажиллан, асуудлыг хэлэлцэн 1992 оны 1-р сарын 25-нд Шинэ үндсэн хуулийг баталжээ. Улс орон феодалын нийгмээс коммунизмд, 1990 оноос ардчилсан ба зах зээлийн нийгэмд шилжсэн. Гэсэн ч өмнөх чиг хандлага нь маш хэцүү байдалтай байсан. Засгийн газрыг дахин эмхлэн байгуулахтай зэрэгцээд монголд оруулсан оросын тусламжийн зээллэг хүнд цохилт болсон. Тэр нь ойролцоогоор дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 1/3-тэй дүйцэх хэмжээтэй байжээ. Үйлдвэрүүд зогсож, хэрэгцээтэй бараа материал хомсдож, архи, хонины мах, талх зэрэг хүнсийг картаар олгох болсон. Картаар хүнс олгох тогтолцоо 1991-1993 он хүртэл үргэлжилжээ. Монгол орныг хөгжил дэвшлийн замд оруулсан 1990 оны ардчилсан шинэчлэлт нь Монгол дахь өөрчлөлт шинэчлэлтийг эргэлт буцалтгүй болгож, ардчилсан нийгэм байгуулах явцыг түргэтгэсэн 20-р зууны Монголын түүхэн дэх улс төрийн томоохон үйл явц болох 1911-1912 он, 1921 оны түүхэн үйл явдлын шууд үргэлжлэл нь байв. == Зургийн цомог == <gallery> </gallery> == Гадны холбоосууд== {{Commons|Category:National Museum of Mongolia|Монголын Үндэсний Музей}} * [http://www.nationalmuseum.mn/ Албан ёсны цахим хуудас] [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Улаанбаатарын музей]] avixq047euc8z1yu3j1rxwzgbbd0g8u 709922 709920 2022-08-28T11:47:10Z Eupakistani 78195 /* Монголын эзэнт гүрэн (XIII- XIV зуун) ‏ */ wikitext text/x-wiki [[Image:Undesni_tuuhiin_muzei_zurag.jpg|thumb|right| Монголын Үндэсний Музей]] '''Монголын Үндэсний Түүхийн''' '''Музей''' - нь [[Улаанбаатар]] хотод байдаг [[музей]] юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн анх аж төрөх болсон хуучин чулуун зэвсгийн үеэс эдүгээ хүртэлх нүүдэлчдийн түүх, соёл, өв дурсгал, угсаатны зүй, уламжлалт зан заншлыг товчлон үзүүлсэн үзвэрийн 9 танхим бүхий, сан хөмрөгтөө 50000 гаруй үзмэртэй, үндэсний хэмжээний тэргүүлэх музей билээ. Үндэсний түүхийн музей нь [[Монгол улс]]ын нийт музейн үзмэрийн 30 гаруй хувийг хадгалж, дэлгэн үзүүлдэг эрдэм шинжилгээний судалгаа сурталчилгааны төв байгууллага болно. ==Түүх== [[Image:National Museum of Mongolia.JPG|right|thumb|Монголын үндэсний түүхийн музей]] Монголд орчин үеийн музей 1924 онд байгуулагдаж, музейн сан хөмрөгөө бүрдүүлж эхэлсэн билээ. Богд хааны ордонд анхны үзэсгэлэнгээ нээж байсан музей өргөжин тэлсээр 1956 онд “Улсын төв музей” болон монголын түүх, угсаатны зүй, урлагийн түүх, байгалийн түүх болон палеонтологийн холбогдолтой бүхий л үзмэрүүд хадгалагдаж байв. Түүнчлэн аймаг бүрт орон нутгийг судлах музей байгуулагдаж нутаг орныхоо түүх, байгалийн онцлогийг тусгасан цуглуулгатай бөгөөд өнөөдөр ч үйл ажиллагаагаа эрхлэн явуулсаар байна. 1980-аад оны сүүл 1990-ээд оны эхэн үед Монгол улс хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн ардчилал шинэчлэлийн тогтолцоог сонгож, эдийн засгийн чөлөөт хэлбэрт шилжсэн юм. Энэхүү өөрчлөлт нийгмийн бүх салбарт нөлөөлж музей нь бүтэц зохион байгуулалтын хувьд шинэчлэгдсээр ирсэн юм. 1991 онд улсын томоохон музейнүүд цуглуулгаараа төрөлжсөн музей болон шинэчлэгдсэн бөгөөд Улсын төв музей, Хувьсгалын музейн археологи, түүх, угсаатны цуглуулгыг тус тус нэгтгэн Монголын Үндэсний Түүхийн Музейг байгуулжээ. 2008 онд Монгол улсын Засгийн газрын тогтоолоор Монголын Үндэсний Түүхийн музей нь “Монголын Үндэсний музей” болон нэрээ өөрчилжээ. Монголын үндэсний музей нь монголчуудын түүх, соёлын өвийг хадгалан хамгаалах, судлан сурталчлах, түгээн дэлгэрүүлэх зорилго бүхий соёл, шинжлэх ухаан, боловсролын байгууллага юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн аж төрж эхэлсэн нэн эртнээс өнөөг хүртэлх үеийн монголчуудын түүх, уламжлалт соёлын хүрээн дэх 50.000 орчим үзмэрийн цуглуулгатай. МЭӨ 800.000 жилийн тэртээгээс XX зууны үед холбогдох түүх, археологи, угсаатны зүй, соёлын эд өлгийн зүйлсийг байнгын үзүүллэгийг дэлгэн олон нийтэд үйлчилж байна. Түүхийн цуглуулга нь археологи, монголын дундад зуун, орчин үеийн түүхийн үзмэрүүд, гэрэл зураг, бичлэг, баримт бичгээс бүрддэг. Угсаатны зүйн цуглуулга нь монголчуудын эдийн болон оюуны соёлын дурсгалын ай савд багтах баялаг эд өлгийн зүйлс тухайлбал, гоёл чимэглэл, хувцас, хөгжмийн зэмсэг, гал тогооны хэрэгсэл, монгол гэр, гэрийн тавилга, малын уналгын хэрэгсэл, бөө мөргөл, бурхан шашны эд өлгийн зүйлсээс бүрддэг. Монголын Үндэсний музей (үүнээс хойш МҮМ гэж товчлон бичье) нь байнгын үзэсгэлэнгийн 10 танхим, түр үзэсгэлэнгийн 1 танхимтай. Хүний нөөцийн хувьд 6 хэлтсийн 80 гаруй ажилтан албан хаагчидтай. Мөн Монгол улсын Засгийн газрын ордонд шинээр байгуулагдсан Монгол төрийн түүхийн музей харьяа музейн зарчмаар үйл ажиллагаагаа явуулдаг. МҮМ нь гадаад, дотоодын музей, олон улсын сан, их сургууль, судалгааны байгууллагуудтай хамтран судалгаа шинжилгээний олон төслийг амжилттай хэрэгжүүлдэг. Солонгосын Үндэсний Музей, АНУ-ын Смитсоны хүрээлэнгийн Байгалийн Түүхийн Үндэсний музей, Пенсильванийн Их сургуулийн Археологи болон Антропологийн музей, Зүүн Теннесси Их сургууль зэрэг олон байгууллагатай хамтарч эрдэм шинжилгээ судалгааны төсөл хэрэгжүүлж байна. 1990-ээд оноос хойш дэлхийн 18 оронд монголын түүхийн талаарх гуч гаруй тусгай үзэсгэлэнг зохион байгуулсан. == Монголын Үндэсний Музейн танхим== [[Image:Natmusmonhis.jpg|right|thumb]] [[Image:Ancient Mongolian pottery - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb]] [[Image:Cave painting - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb]] === Эртний монголын түүх === Монгол дахь чулуун зэвсгийн үе нь ойролцоогоор 800.000 жилийн өмнө эхэлж, хуучин, дунд, шинэ чулуун зэвсгийн үе хэмээн хуваагддаг. Эртний хүний амьдарч байсан бууц суурины дурсгал эдүгээ монголын бүх нутгаас олдож байна. Хуучин чулуун зэвсгийн үе буюу “Палеолит” МЭӨ 800000-12000 жилийн өмнөх хүмүүсийн гол багаж зэвсэг нь чулууг бутлаж хийсэн хутга мэт зүйл байв. Түүнчлэн яс, эвэр, том биетэй амьтны шүдээр ч зэвсэг хийж байжээ. Монгол дахь хуучин чулуун зэвсгийн хамгийн эртний дурсгал нь Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутаг дахь Цагаан агуйгаас олдсон чулуун зэвсэг бөгөөд ойролцоогоор 800000 жилийн өмнөх үед холбогдоно. Хуучин чулуун зэвсгийн гол гол дурсгалууд Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Цагаан агуй, Өлзийт сумын Уранхайрхан уул, Ховд аймгийн Үенч сумын Үенчийн гол, Алтай сумын Барлагийн голын ойролцоо, Өвөрхангай аймгийн Гучин ус сумын Гучин ус, Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын Ярх ба Ёроолын дурсгалууд музейн үзүүллэгт бий. Дунд чулуун зэвсгийн үеийн дурсгалууд Дунд чулуун зэвсгийн үед (МЭӨ 100 000 - 40 000 жилийн өмнө) хүмүүс “галыг” нээсэн аж. Түүнчлэн эртний хүний уран дүрслэлт сэтгэлгээнийн илэрхийлэл хадны сүг зурагт шингэн үлджээ. Цаг уурын хувьд мөнх цэвдэг мөстлөгийн үе эхлэн аажмаар энэ цаг уурт амьд байгал шилжин зохицож байсан хийгээд орчин үеийн монголын газар нутгийн баруун ба хойд уулархаг бүс нутаг мөстлөгт өртсөн байна. Энэхүү хүйтнээс биеэ хамгаалахын тулд тэр үеийн хүмүүс агуй гэх мэт байгалын хоргодох газарт байрлан, агнасан амьтныхаа арьсаар энгийн хувцас хийж өмсдөг байлаа. Олон төрлийн багаж зэвсэг, хоёр талыг ирлэсэн, тэмдэг хэрчлээ гаргасан зэвсгүүдийг хийх болсон. Левалиуци ба засч янзлах техник гарсан нь эдгээр чулуун зэвсгүүдийг бүтээх бололцоог бүрдүүлжээ. Энэ үеийн дурсгалууд Монголын Ханбогд сумын Оцонмааньтын агуй, Баянхонгор аймгийн Их Богд уул, Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Арцбогд, Хархорин сумын Мойлтын ам зэрэг газруудад илэрчээ. 1.Дээд чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 40000-12000 жилийн өмнө) Энэ үеийн төгсгөлөөр мөсөн голын зузаан нь багасаж орчин цагийн газар зүйн нутаг дэвсгэр үүсэн бий болжээ. Уур амьсгал нь өнөөгийхтэй төстэй болж хувирчээ. Чулуун зэвсгийн технологи нь өмнөх үеэсээ хөгжин иртэй зүйл, сумны жад, чулууны хэлтэс, тэвнэ гэх мэт нарийн багаж зэвсгийг чулууг бутлах замаар хийдэг болов. Ан ав хийх арга техник сайжирч, сонгож авах зэвсэг нь жад болжээ. Тэр үеийн хүмүүс агуйгаар орон гэрээ хийж байсан ч, өнөөгийн гэр буюу урцтай ойролцоо байгууламжийг мөн барьж эхэлсэн байна. 2. Дунд чулуун зэвсгийн үе: 12000-7000 жилийн өмнөх үеийг судлаачид хүн төрөлхтөний их нүүдлийн үе хэмээдэг хйигээд хүмүүс хойд зүг рүү нүүдэллэж байжээ. Тухайлбал, Сибир болон Алескыг дамжин төв азийн хүмүүс хойд америкт хүрсэн гэдэг. Хүмүүс холын тусгайлтай анхны зэвсэг нум сумыг сэдэж, болхи газар тариалан эрхэлж, зэрлэг амьтдыг гаршуулах болсон. Эхлээд нохойг тэжээн гаршуулжээ. Увс аймгийн Сагил сумын Можоод илэрсэн хадны зурагны судалгаагаар 5 хошуу малын нэг үхрийг тэжээн гаршуулсаныг батласан юм. Мөн чулуун зэвсэг ч нэлээд боловсронгуй болов. Дунд чулуун зэвсгийн үеийн архелогийн дурсгал болон эд өлөг нь монголд төдийгүй дэлхий дахинд тархсан байдаг ч ерөнхийдөө нэлээд ховор юм. Баянхонгор аймгийн Чихэн агуй, Дундговь аймгийн Дулааны говиос илэрсэн чулуун зэвсэг нь зэрэг дурсгал бий. 3. Шинэ чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 7000 - 3000 жилийн өмнө) Энэ үед эртний хүмүүс гэрийн эртний хэлбэр нүхэн сууц, оромж урц майханг барьж чаддаг болов. Үржил шимтэй голын эрэг хөвөөг даган багахан тариалан, загас, ан агнуур эрхлэн аж төрж байв. Энэ үеийн малтлагаар илэрсэн архелогийн дурсгалт зүйлсээс чулуун зэвсгээс гадна шавраар хийсэн ваарны хагархай, ясаар хийсэн чимэг зүүлтний төрлүүд, энгийн гоёл чимэглэлийн эдлэлүүд илэрчээ. Мөн нас барагсадаа тусгай зан үйлийн дагуу оршуулдаг болсон. Тэд үхсэний дараах амьдралд итгэдэг байжээ. Иймэрхүү оршуулгын газар нь Дорнод аймгийн Норовлин уул, Тамсагбулаг ууланд илэрсэн. Энэ үеийн чулуун зэвсэг нь чулууг бутлан хийдэг эртний арга техникээр зогсохгүй, нүх гаргах, өнгөлөх, ирлэх арга дэлгэрсэн. Анхдагч чулуун зэвсгийн үеийн чулуун зэвсэг нь улам хөгжиж, хуурайдах багаж, сэлэм, зэв мэтийн багаж дэлгэрсэн. Хатуулаг сайтай пийсүү, хаш чулуугаар багаж зэвсгийн чанарыг сайжруулжээ. 4. Хүрэл зэвсгийн үе (МЭӨ 3000- МЭ 300 жилийн өмнө) Монгол дахь хүрэл зэвсгийн үе нь МЭӨ 3000 оноос эхэлдэг. Хүн төрөлхтөн зэс хэмээх металлийг нээснээр чулуун зэвсгийн эрин үеийг хүрэл зэвсгээр сольжээ. Хүрэл зэвсгийн үед эртний нүүдэлчид мал аж ахуйг хөгжүүлж түүнтэй уялдан тухайн үеийн соёл, хувь хүн, өмчийн харилцаа аажим аажмаар өөрчлөгдөж эхэлсэн юм. Энэ үеийн дурсгалуудад дөрвөлжин хэлбэрийн булш бунхан, дөрвөлжин мөн дугуй хүрээгээр хүрээлэгдэж чулуугаар хучигдсан том булшны чулуу байдаг. Мөн төв азийн амьтны загварт урлагийн мянган дурсгал бүхий хадны зураг, хүрэл эдлэл, евроазид цөөн тоотой тархсан буган чулуун хөшөө хэмээх алдарт дурсгал бүтээгдсэн ажээ. === Эртний улсуудын түүх === Тус танхимд Монголын нутагт оршин байсан эртний улсуудын түүхийг өгүүлнэ. Монголчуудын дээд өвөг Хүннү гүрэн (МЭӨ III - МЭ I зуун) хийгээд түүний дараа оршин тогтнож байсан Түрэгийн хаант улс, Уйгар, Хятан улсын (МЭ VI-XII зуун) түүх, соёл, аж ахуйг харуулсан археологийн олдворууд дэлгэгдсэн. ХҮННҮ ГҮРЭН: (МЭӨ III зуун - МЭ I зуун) Манай эриний өмнөх 2000 жилийн орчим өнөөгийн монголын нутагт талын нүүдэлчид овгийн холбоонд нэгдэн аж төрж байв. Хүннү аймгийн холбоо нь монгол, түрэг, хамниаган болон бусад талын нүүдэлчдийг нэгтгэн монгол нутагт анхны эзэнт гүрнийг байгуулснаар Хүннү гүрэн хэмээн алдаршжээ. Хүннү гүрэн нь хүчирхэг үедээ өмнө зүгт хятадын Цагаан хэрэм умар зүгт Байгаль нуур, баруун тийш Ил Тарвагатай дорно зүгт Солонгосын хойг хүртэлх газар нутгийг эзлэн оршиж байв. Эдүгээ монгол нутгаас олдож буй Хүннүгийн үеийн бууц, тахилын байгууламж, язгууртны болон жирийн иргэдийн булш бунхны дурсгалыг дэлхийн олон орны эрдэмтэд судлан шинжилж байна. Та бүхэн манай үзмэрийн танхимаас 20-р зууны археологийн шинжлэх ухааны нэгэн нээлт Хүннүгийн язгууртны булшны хосгүй нандин олдворууд, орчин үеийн судлаачдын шинжлэн судалж олны хүртээл болгож буй дурсгалуудыг үзэх болно. Хүннүгийн үед нүүдэлчид мал ахуй эрхлэн аж төрж гар урлал, газар тариаланг эрхлэн бурхны болон бөөгийн мөргөл бүхий соёлын өвөрмөц орчинтой байсан нь одоо судалгаагаар батлагддаг. МЭ 5-р зууны үед Хүннү гүрэн задран хоёр хэсэгт хуваагдсан хийгээд умард хүннү нарын зарим хэсэг баруун тийш нүүдэллэн Хар тэнгис орчимд хүрчээ. Тэд Хүннүгийн удмын хаант улс байгуулан сүр дуулиантай томоохон байлдаануудыг хийсэн нь өрнийн түүх сударт тэмдэглэгджээ. Догшин байлдаанч Аттилла хаан бурхны ташуур хэмээн алдаршиж байлаа. Хүннүгийн эзэнт гүрэн мөхсөний дараа Сяньби ба Жужан гэсэн гүрнүүд (I-V зуун) оршиж байжээ. ТҮРЭГИЙН ХААНТ УЛС (МЭ VI-VII зуун Хөх Түрэгүүд МЭ V зууны эхэн хагаст түүхийн тавцнаа тодрон гарсан хийгээд 552 онд Буман Хааны үед төр улсаа байгуулжээ. Хааны хүү Истэми газар нутгийнхаа баруун хэсэг болох Он Оклари-г удирддаг байлаа. Буман хааныг таалал төгссөний дараа, Мо-хан Хааны үед /552-572/ төрт улс нь хүчирхэгжсэн юм. Мо-хан хааны үед өмнөд хөрш Хятадуудтай харьцаа сайтай байсан бөгөөд түүхэнд анх удаа алс холын Бизсантай харилцаа тогтоож байлаа. Түүний дараагаар ирсэн зонхилогчдын ур чадваргүй байдлаас шалтгаалан МЭ 630 онд Хятадын эрхшээлд орж 50 жилийн турш дарлалд автсаны дараа Хөх Түрэгийн сурвалжит Бөрү-гийн гэр бүлээс Көтүлүг Тигин Түрэг угсаатныг дахин нэгтгэж Түрэгийн сүр жавхлант улсыг байгуулсан юм. Көтүлүг Тигиний энэхүү алдар гавьяаг үнэлж Элтэрэс хаан буюу “Улсыг Хураагч” цол олгосон байна. Элтэрэс хааны амжилтанд алдарт жанжин Тоньюкукийн хүчин зүтгэл их байсан юм. Элтэрэс хаан 691 онд таалал төгсөхөд түүний хүүхдүүд балчир байсан учраас заншил ёсоор түүний дүү Капаган ор залгажээ. Капаган хааны үед Хөх Түрэг улсын алтан үе байлаа. Энэ үеийн Хөх Түрэг улс нь дорнодод Хятадын тэнгис, өрнөдөд Кавказ, өмнөдөд Түвд, умардад Сибир хүртлэх нутгийг эзэлж байсан бөгөөд энэхүү өргөн уудам нутаг дахь Түрэг угсаатныг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. 716 онд Хөх Түрэгийн хаант улсыг Билэг хаан удирдсан бөгөөд түүний дүү Көлтигин болон төрийн жанжин Тоньюкук нарын үед Түрэгийн ард түмэн амар амгалан амьдарч байлаа. Тоньюкук болон Көлтигинийг таалал төгссөнөөс хойш төр улсад үймээн самуун дэгдсэн бөгөөд 734 онд Билэг хааныг насан эцэслэсний дараа хаан ширээнд суусан хаад хуучин төрт улсаа хэзээ ч байгуулж чадсангүй. Ийнхүү Түрэгийн хаант улс мөхөх шалтгаан болсон юм. УЙГАРЫН ХААНТ УЛС МЭ 741-840 он - Хөх Түрэгүүд нэг талаас Хятад нөгөө талаас өөрсдийн Докуз Огуз /Есөн Огуз/, Карлук болон Басмыл гэх мэт Түрэг овог аймгуудтай дайтсаны улмаас хүчин мөхөстсөн билээ. Орхон болон Сэлэнгийн сав нутгаар нутаглаж байсан Уйгарууд өөрсдийн 3 дахь Түрэгийн хаант улсаа байгууллаа. Уйгарууд Хөх Түрэгийн нэгэн үндэстэн байсан бөгөөд Хөх Түрэгүүд Уйгар болон бусад Түрэг овог аймгуудыг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. Уйгарын хаант улс нь худалдаа наймааг чухалчлан үзэхийн зэрэгцээ Хөх Түрэгийн зан заншлыг үргэлжлүүлэн хадгалжээ. Худалдаа наймаа хөгжихийн хэрээр Манихейн сүм хийд байгуулагдан худалдааны төв болон өргөжиж, улмаар албан ёсны шашин нь Манихейзмын шашин болсон юм. Эрэлхэг дайчин Уйгарын ард түмний соёл урлаг, худалдаа наймаа хөгжсөн хэдий ч цагийн эрхээр хүчин буурч хойд хөрш Кыргиз Түрэгүүд Уйгарын нийслэл рүү довтолсноор Уйгарын хаант улс мөхсөн юм. Ийнхүү хөдөө аж ахуй эрхэлдэг Уйгарын ард түмэн баруун бие хэсэгт Туркистаны нутгаар амьдрах болжээ. 1229 онд Монгол угсаатнууд Уйгар угсаатныг түүхийн тавцнаас унагасан юм. Монголчууд Уйгаруудыг итгэл найдвартай зөвлөгч хэмээн тооцож төрийн дээд албанд ажиллуулсаар иржээ. КИДАН ГҮРЭН (X-XI зуун) Энэ үед Киданчууд нүүдлийн ба суурин соёлыг хослуулан аж төрж байв. Уламжлалт нүүдлийн амьдралын зэрэгцээ газар тариалан эрхэлж, гар урлал, металл төмрийн боловсруулах технологи, худалдаа арилжааг хөгжүүлж байлаа. Цайз, тосгон, хот суурин, сүм хийд, дуган, чулуун гүүр хүртэл хурдтай баригдсан байна. Киданд Хятадын дүрс үсэгт үндэслэсэн их үсэг ба уйгар үсэгт үндэслэсэн бага үсэгний аль алийг нь хэрэглэж байв. Уран зохиол, судар номууд орчуулагдаж, аялагч эрдэмтэд аян замын тэмдэглэлээ эдгээр бичгээрээ бичиж үлдээжээ. Хөрөнгө чинээтэй язгууртнууд Кидан, Хятад, Энэтхэг, Солонгос зэрэг орнуудын арвин номын баялагтай номын сантай байжээ. Мөн Кидан нь ойролцоох хөрш зэргэлдээ орнуудтай бэлэг болгож номыг солилцдог байв. === Монголын уламжлалт хувцас, гоёл чимэглэл === Монгол хувцасны төрөлд 400 гаруй төрлийн дээл, 100-аад төрлийн малгай, 20–иод төрлийн гутал, бүс 30 орчим төрөл байдаг. Дээл нь эсгүүр загвар ба зориулалтаараа ялгаатай. Эрэгтэй эмэгтэй өдөр тутмын хувцас, өвөл зуны хэрэглээ, мөн баяр, ёслол, онцгой хэргийнх гэх мэт. Монголчуудын малгай нь угсаатны бүлэг бүрээр ялгаатай мөн нас, хүйс, онцгой ба өдөр тутмын, улирлын хувьд өөр өөр байдаг. Малгайны шовх хэлбэр нь тэнгэрийн орон, хөгжилт цэцэглэлт, элбэг баян зэргийг зөгнөсөн сэтгэлийг бэлгэддэг. Малгайг ихэд хүндэтгэн үздэг монгол хүн малгайгаа гэрийнхээ хоймор залж дээш нь харуулахгүй хүндэтгэлт ёс ч бий. Монгол гоёл нь ахуй хэрэглээний эдлэлээ үнэт эрдэнээр бүтээж, уламжлалт угалж, хээ чимгээр баяжуулан өдөр тутамдаа хэрэглэдэг өвөрмөц онцлогтой юм. Монгол эмэгтэйчүүдийн гоёл чимэглэл нь олон төрөлтэй, алт, мөнгө үнэт чулуугаар урладаг нандин чамин хийцтэй. XVII-XIX зууны монгол эхнэрүүдийн толгойн боолт, хавчаар чимэглэл туйлын өвөрмөц хийгээд Гарьд /Домогт өгүүлдэг шувуу/-ын далавчтай адилхан хэлбэрээр гэзгээ зассан домогтой. Толгойн боолтын оройвч нь дундад эртний монгол хатдын богтаг малгайн уламжлалыг хадгалсан дээрээ жижиг дугуй тойрогтой, оройвчийг мөнгө, алтаар хийж шүр, сувд шигтгэн чимэглэсэн гоёл юм. Түүний залгаа үсний мөнгөн хавчаар байх хийгээд дээр өгүүлсэн үсний дэргэр хэлбэрийг хадгалах, чимэглэл зүүсгэлийн гоёмсог бүрдэл болно. Мөн дэрийлгэж наасан үсний дорх сул гэзгийг сүлжин хос дугтуйд хийх ба үүнийг үсний гэр ч гэдэг. Үсний гэрийг торго хамба, алт мөнгө, сувд шүрээр чимэглэж үзүүрт нь мөнгөн зүүлт унжуулна. Түүнчлэн гинжин хэлхээ бүхий олон салаатай, навч, зоос зэрэг хээ чимэгтэй сийх ээмэг, цул алт, мөнгөн бөгж, эрдэнийн чулуун болон мөнгөн бугуйвчийн аль нэгийг донж маягийг тааруулан гоёно. Ташаанаас хос мөнгөн бэл унжуулах нь хэрэглээ хийгээд гоёлын шинжээ хамтатгасан өвөрмөц сайхан гоёл болно. Зарим нутагт аяганы алчуур хэмээх олон өнгийн торгон чимгийг уужны хоёр хажуугаас зүүнэ. Мөн ёслол хүндэтгэлийн зүүсгэлд арын гуу буюу нурууны чимэг зүүлт дагалдана. Монгол эрэгтэйчүүд дээлэндээ мөнгө, сувдан товч хадаж, гаанс, тамхины уут, хөөрөг, хөөрөгний даалин, мөнгөн аяга, аяганы уут сэлтээ бүснээсээ зүүн гоёно. Гаансны толгойг мөнгөөр урлаж, их биеийг хаш, пийсүү, ган зэргээр хийнэ. Хөөргийг мана, хаш, гартаам, оюу, усан болор, молор, мод, яс, шаазан гэх мэт үнэт зүйлээр хийдэг байжээ. Хөөрөгний толгойг голдуу шүрээр хийх ба халбагыг нь яс, модоор хийнэ. Хамрын нунтаг тамхи нь хатуу, зөөлөн, гаатай, энгийн зэрэг олон төрөлтэй. Хөөрөгний даалинг гоёмсог торгоор хийж, хатгамал болон зээгт наамлыг урладаг байв. Монгол эрэгтэйчүүд бүснийхээ баруун талд хэт хутгаа зүүдэг. Энэхүү хэт хутгыг улаан мод, ган, яс, арьс, мөнгө зэргээр хийдэг. Хөөрөг солилцох нь уламжлалт мэндчилгээг илэрхийлэх маш чухал ёс заншил юм. Монгол гутал нь нүүдэлчдийн амьдралын маягт ихэд зохицсон байх төдийгүй хэв загварын олон төрөлтэй юм. Арьс, ширээр эх биеийг хийж улийг нь товшин ширж, түрүү, зуузай, харааг нь уламжлалт хээ чимгээр гоёсон, ээтгэр хоншоортой байна. Гутлын дотуур эсгий оймс давхар өмсөнө. === Монголын эзэнт гүрэн (XIII- XIV зуун) ‏ === [[Файл:Mongolian Empire Map (35578103021).jpg|thumb|Монголын эзэнт гүрэн]] [[Файл:Mongolian Empire Letter from Guyug Khaan to Pope Innocent IV (Copy) (35321741520).jpg|thumb|Монгол хааны захидлын хуулбар]] [[Файл:Mongolian Empire Mongol Mounted Warrior (34899534863).jpg|thumb|Монгол морин цэрэг]] Тус танхим нь Монголын түүхийн сэргэн мандлын үе эзэнт гүрний түүхийг өгүүлэх бөгөөд ханлиг улсын үе, Их Монгол улс, Эзэнт гүрэн хэмээх сэдэв дор багтаан эд үеийн түүхэн үзмэрийг байрлуулсан. Монголын эзэнт гүрэн үзүүллэгийн танхим дахь үзмэрүүд нь монголын эзэнт гүрний үеийн гайхамшигт түүхийн гэрч болсон археологийн олдворууд, цэргийн хувцас хэрэглэл, эртний хотын тууриас олдсон эд өлөг, олдвор, хаадын дипломат харилцааны баримт, болон тухайн үеийн Их Монгол улсын нийслэл хотыг сэргээн хийсэн загвар зэрэг олон сонирхолтой үзмэрээс бүрдэнэ. Эдгээрийн түүхэн өгүүлэмжийг дор товчлон толилуулж байна. Ханлиг улсын үе: X-XII зууны үед Монгол угсаа гаралтай янз бүрийн овог аймгууд өмнийн их говиос Байгаль нуур хүртэлх өргөн уудам газар нутагт тархан амьдарч байв. Тэд нутаг орон, аж ахуйн хэвшлээрээ “талын иргэд”, “ойн иргэд” хэмээн ялгарч байв. Талын иргэд мал ахуй, гар урлал, тариалан эрхлэн аж төрж байсан ба ойн иргэдээс нийгэм болон соёлын хөгжлөөрөө илүү байв. Хамаг монголын ханлиг бусад дундаа нэр хүндтэй зонхилогч байв. Хараахан нэгдэн нягтарч амжаагүй талын нүүдэлчдийг Хамаг монголын ханлигийн хан Есүхэйн хөвүүн Тэмүжин бусад итгэлт нөхдийн хамтаар нэгтгэж эхлэв. Ийнхүү хүн төрөлхтөний түүхэнд алтан үсгээр бичигдэх их түүхийг монголчууд бүтээж эхэлсэн ажээ. Тэмүжин 1189 онд Хамаг монголын ханаар өргөмжлөгдөн Чингис хэмээх цолыг авав. 1206 онд их бага 32 ханлиг аймгийг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд оруулж Их Монгол улсыг төвхнүүлэв. Чингис хаан түүний байлдааны урлагийн гайхамшигт ур, арга, төлөвлөгөө үргэлж ялалт авчирч байлаа. Чингис хаан дэлхийн цэргийн урлагийн шалгарсан жанжин, аугаа их улс төрч байжээ. Тийм ч учраас хожмын хүмүүс түүнийг мянганы хүн, суут дөрвөн жанжны нэг хэмээн тодруулжээ. Монголын арми тухайн үеийнхээ дэвшилтэт технологийг эзэмшсэн байнгын арми байв. Хятад ба Ислам мэргэжилтнүүдийн ур ухааныг армийн зэвсэг хэрэглэлийг боловсронгуй болгоход ашиглаж байв. Энэ үеийн монгол цэргийн байлдааны хэрэглэл, арга, төлөвлөгөө бусад үндэстэн угсаатныхаас хавьгүй илүү байсан гэдэг. Чингис хааны үеийн Их Монгол Улс умардад Байгаль нуур, өмнө зүгт хятадын Цагаан хэрэм, дорно зүгт Хянганы нуруу, өрнө зүгт Алтайн нуруу хүртлэх өргөн уудам нутгийг эзлэн оршиж байлаа. Чингис хааны үе залгамжлагчдын үед Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн талыг байлдан дагуулсан аугаа эзэнт гүрэн болов. Монголын эзэнт гүрэн нь бүрэлдэхүүний хувьд таван үндсэн хэсэгт хуваагдаж байв. Чингэс хаанаас эхлэн 1259 онд Мөнх хааныг таалал төгсөх хүртэлх төв хэсгийн Монголын эзэнт гүрэн, Хубилай хаанаас эхэлсэн Хятадын Юань гүрэн, Персийн Ил хааны улс, Оросын алтан орд, Төв Азийн Цагаадайн хаант улс. Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн олон үндэстэн, шашин, түүх, хэл соёлоороо ялгаатай улс орнуудыг эрхшээлдээ оруулж дорно өрнийг холбосон ба эдгээр улсуудын улс төр, эдийн засаг, соёлын хөгжил дэвшилд чухал нөлөөг үзүүлж байв. Монголын байлдан дагуулагчдын гүйцэтгэсэн гол үүрэг роль нь, анх удаа өрнө ба дорныг холбосонтой уялдаад хүн төрөлхтөн, тэдгээрийн улс төр, эдийн засаг, худалдаа арилжаа, шашинтай холбоотой нийгмийн хөгжилд онцгой хувь нэмэр оруулсан явдал хэмээн судлаачид тэмдэглэдэг. Хубилай хааны хаанчлалын үед монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүнд Японы арлаас бусад дорно зүгийн газар нутаг үндсэндээ харьяалдаж байлаа. Хубилай хаан 1264 онд нийслэл хотоо одоогийн Бээжинд шилжүүлсэний дараа өмнөх нийслэл Хархорины нөлөө аажмаар суларчээ. Судлаачид, Хубилай хааныг бойжиж боловсорсон талын язгууртан байсан хэмээн үнэлдэг. Тэрээр Юань гүрнийг 34 жил удирдсан бөгөөд 1294 онд тэнгэрт хальжээ. Хубилайн хааны дараа төр барьсан хаад эзэнт гүрний улс төрийн хямралыг намжааж чадалгүй байсаар 1368 онд Юань гүрэн мөхжээ. [[Ил Хаант Улс|Ил хаан]]<nowiki/>ы улсыг [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хаан]] /1256-1265/ [[Перс]], [[Ирак]], Анатоли зэрэг улсыг байлдан дагуулсны дүнд байгуулсан нь түүхийн тавцанаа 100 орчим жил оршин тогтнов. [[Чингис хаан]]<nowiki/>ы хөвүүн [[Цагадай|Цагаадай]] зүүн [[Уйгур улс|Уйгар улс]]<nowiki/>аас баруун Бухар болон Самарканд хүртлэх эзэмшил газрыг өвлөн авсан нь уламжлан түүхнээ Цагаадайн хаант улс хэмээгдэх болсон. Төв Ази дахь Монголчуудын хаант засаглалтай байсан Цагаадайн улс нь 125 жилийн турш оршин тогтножээ. Монголын эзэнт гүрэн нь нэгдсэн хаант засаглалаар өөр өөр соёлтой, олон улс орон, Евроазийн эх газрын ихэнх хэсгийг захирч байжээ. Монголын эзэнт гүрний үед монголчууд дэлхийн тэн хагасыг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд захирч байсан нь хүн төрөлхтний түүхэн дэхь анхны бөгөөд эцсийн тохиол байлаа. Монголчуудын байлдан дагуулал асар их гарз хохирлыг дагуулсан ч дорно өрнийн соёл, эдийн засгийн хөгжлийг түргэтгэж, ард түмнүүдийн харилцааг идэвхжүүлсэн эерэг талууд ч цөөнгүйг эрдэмтэд тэмдэглэжээ. === Уламжлалт соёл === [[Файл:Aristocratic Mongolian Ceremonial Costume (35670326896).jpg|thumb|Монголын язгууртны ёслолын хувцас]] Монголын соёлын уламжлалт өвийг энэ танхимд дэглэн олны хүртээл болгож байна. Тус үзүүлэгийн танхимд уламжлалт тоглоом, гар урлалын бүтээлийн дээжис, ном хэвлэлийн технологи, хөгжим, хөгжмийн зэмсгийн төрлүүдийг дэглэсэн. Мөн монголчуудын шашин, мөргөлийн хэлбэр, эд хэрэглэлийг энэ танхимаас харна. Нүүдэлчин монголчуудын эртний мөргөл бөөгийн мөргөл уламжлалт зан үйлийн утга агуулга, мөн чанар, өнөөдөр ч хүмүүс бөө, тэнгэр, өвөг дээдсийн сүнс сүлдийг шүтэх уламжлалаа хадгалсаар буйг харах билээ. Тэрчлэн монгол орноо гурвантаа дэлгэрсэн бурхны шашин монголчуудын оюуны амьдралд хэрхэн нөлөөлсөн, шашны урлагийн бүтээл, хожуу дэлгэрэлтийн үе 16-19-р зууны шарын шашин дэлгэрэлтийн үед монгол урчуудын ур ухаан, гараар баригдсан олон тооны сүм хийдийн талаар болон бусад мэдээллийг багтаасан үзүүллэг тус танхимд байдаг. === Уламжлалт аж ахуй === Дэлхий дээр нүүдлийн сонгодог хэв маягийг эдүгээ хүртэл тээж ирсэн монголчуудын гэр сууц, уналга ачлагын тоног хэрэгсэл, ан агнуур, газар тариалангийн багаж зэрэг уламжлалт аж ахуй, соёлын тухай үзүүллэгийг энэ танхимаас үзнэ.Эмээл хазаарын төрөл сав суулга гэх мэт. === Манжийн эрхшээлийн үеийн Монгол Улс XVII-XX зууны эхэн === [[Файл:Mongolian Traditional Culture Amarbayasgalant Monastery Model (34866656304).jpg|thumb|[[Амарбаясгалант хийд]]ийн загвар]] Монгол орон XVII-XX зууны эхэн үе хүртэл Манж Чин улсын эрхшээлд 200 гаруй жил оршин тогтнож байсан. Энэ үед хэрэглэгдэж байсан тамга тэмдэг, зоос, эрүү шүүлтийн хэрэгсэл зэрэг түүхэн үзмэрүүд энэ хэсэгт бий... === Богд хаант Монгол орон === XX зуун бол монголчуудын хувьд эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл, өөрчлөлтөөр дүүрэн байлаа. Монголын ард түмэн үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал хийж, шашин төрийг хослон барьсан хаант төрийн хэлбэрээр төрт улсаа сэргээсэн түүхийг энэ танхимд харуулж байна. Та бүхэн монгол орны улс төр, нийгэм-эдийн засагт гарсан өөрчлөлт дэвшлийг илтгэхүйц сонирхолтой үзмэрүүд, төрийн зүтгэлтнүүдийн хэрэглэж байсан эд өлгийн зүйлтэй танилцана. Богд хаант үеийн Монгол Улс (1911-1920) 20-р зуун гараад Монголчууд манжийн эрхшээлээс ангижрах үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалыг хийсэн юм. Тухайн үед монголчууд “шинэ засгийн бодлого” гэгчийг газар бүр эсэргүүцэж Манжаас салан тусгаарлах үзэл санаа нийгэм даяар өрнөж байлаа. Үүний дүнд Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал ялж 1911 оны 12-р сарын 29-нд Олноо Өргөгдсөн Богд хаант Монгол улсыг байгуулсан тухай тунхаглан зарласан юм. Шашны тэргүүн VIII Богд гэгээн Жавзандамба хутагтийг Богд хаанд өргөмжилж, төрийн 5 яамтай засгийн газраа байгуулжээ. Богд хаант Монгол улсын Гадаад хэргийн яамнаас нь тусгаар тогтнолоо зарлаж, олон улсаар батламжлуулах нот бичиг илгээж байв. Энэ тухайд 1913 онд Монгол-Түвдийн найрамдлын гэрээгээр Олноо өргөгдсөн Богд хаант улсыг хүлээн зөвшөөрсөн ганц гэрээ юм. Энэ үеийн монголын улс төрчдийн бодлого үйл ажиллагааны талаар түүхэн баримт, төрийн бэлгэдлийн зүйлс туг, далбаа, түүхэн хүмүүсийн лаан баримал, тухайн үед оросоос тусламжаар ирсэн зэвсэг зэрэг ховор сонин үзмэр олон бий. Ингээд 1913 онд Орос, Дундад иргэн улс хоёр Гадаад Монголын автономийн тухай илтгэн гаргах бичиг” тунхаглалд гарын үсэг зурж хоёр гүрэн монголын тусгаар тогтнолыг хавсадан цуцлаж Ар монголыг ДИУ-ын харъяат автономит эрхтэй байлгахыг удирдамж болгожээ. Хэдийгээр өөртөө засах эрх бүхий улс болсон ч улсын дотоод хэргийг түвшитгэх, боловсрол, эдийн засгийн харилцаагаа өргөжүүлэх тал дээр анхааран улсын суруультай болоход туслаж, хуурай замын цэргийн байгууламж, сонин, гэрэл цахилгаан, цахилгаан холбооны газрыг нээхэд зориулан Оросын хаант улсаас зарим эдийн засгийн тусламжийг нийлүүлж байжээ. Дэлхийн 1-р дайнд айл хөрш Орос, Хятад улсууд аль аль нь татагдан орж, дотоод улс төрийн байдал нь нэн тогтворгүй болж, нийгмийн анги бүлэг, улс төр, цэргийн хүчний хоорондын тэмцэл хурцдаж, Орос оронд хувьсгал гарсан нь Монголын дотоод, гадаад байдалд ихээхэн нөлөөлжээ. Удалгүй ардуудын дунд улаан Оросын большивек намтай холбоо тогтоох, бүлгэм дугуйлан байгуулах, сэм уулзан нам байгуулах, хаант засгийг халах зэрэг асуудал өрнөсөөр 1921 онд Монгол оронд Ардын хувьсгал манджээ. === Социализмын үе (1921-1989) === [[Файл:Manchu Qing Mongolia Machine Gun (35574783761).jpg|thumb|[[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]]д Монгол ардын армийн ашиглаж байсан пулемёт]] [[Файл:Socialist Mongolia Suit of Mongolian Cosmonaut.jpg|thumb|Монголын анхны сансрын нисэгчийн хувцас]] Хятадын харгислал Унгерний дэглэмээр солигдсон ч Унгерний босгосон автономит засаг нь улс болон тогтож чадахгүй нь илт байлаа. Энэ эгзэгтэй үед Богд гэгээний засгийн газар нөхцлийг хүлээжнэж байсан нь умар зүгт үйл явдал түргэн өрнөхөд нөлөөлөв. 1920 онд эх орноо чөлөөлөх тэмцэлд олон түмнийг уриалан босгох бүлгэмүүд хуралдаж Монгол Ардын Нам /МАН/-ыг хамтран байгуулсан ажээ. МАН 1920 оны 7-р сард төлөөлөгчдөө Зөвлөлт Орос Улс руу улс руу илгээв. Эхлээд С.Данзан, Х.Чойбалсан нар мордож, араас нь Д.Бодоо, Д.Чагдаржав хоёр мөн Д.Сүхбаатар, Д.Догсом, Л.Лосол нар Богд хааны тамгатай бичгийг авч явжээ. МАН нь засгийн газар ба цэрэг армийг зохион байгуулж С.Данзан намын тэргүүн, С.Сүхбаатар цэргийн удирдагч болов. 1921 оны 7 сарын 23-нд Ардын засгийн газар нь төрийн хэрэгт хааны эрх мэдлийг хязгаарлаж, засгийн эрхийг Ардын засгийн газарт төвлөрүүлснийг зарлажээ. 1924 онд Богд хааныг таалал төгсөж 1921-1924 онд ардын эрхтэй хэмжээт цаазат хаант засгийн хэлбэрээр оршиж байсан шилжилтийн үе дуусаж, монгол оронд анх удаагаа сонгуулийн бүгд найрамдах засаг тогтоох үйл ажил эхэлжээ. Улсын анхдугаар их хурал хуралдаж 1924 оны 11 сарын 26-нд Үндсэн хуулийг баталжээ. Ийнхүү Үндсэн хуулийг баталсан нь 20-р зууны монголын түүхэнд онцгой чухал үйл явдал болсон юм. 1925-1953 онуудад Монголын засгийн газраас үндэсний ардчилсан зорилтийг хэрэгжүүлэх оролдлогыг хийж бие даасан байдлаа хадгалахыг чармайж байв. Коминтерний “ардын дайсан” гэсэн нэр томъёог гарган ирж, улмаар Монголын Хувьсгалт Намыг өөрчлөхийг ятгах болов. 1932 онд ЗХУ-аас, лам нарыг үймээн самуун гаргаж байгаа хэмээн буруутгаж, засгийн газар бүх сүм хийдүүдийг хааж эхэлжээ. 1937 онд засгийн газраас улсын дайсан болох буддын шашны сүм хийд ба эрдэм мэдлэгтэй хүмүүсийг оролцуулан тэдгээр хүмүүсийн эсрэг хэлмэгдүүлсэн гашуун түүх өрнөсөн ажээ. Хувийн өмчийг нийгэмчилж, сүм хийдүүдийг нурааж сүйтгэв. Бүрэн бус мэдээгээр 36000 хүн хэлмэгдүүлэлтийн золиос болсон хэмээдэг. Дэлхийн 2-р дайны үед монголын төрийн бодлогод коммунист үзэл онол хүчээ авч МАХН үндэсний ардчилсан үзэл бодол, үйл хэргээсээ социалист үзэл баримтлалд шилжин улс үндэсний эрх ашиг, сонирхол орхигдоход хүрсэн ажээ. Ингээд 1953-1965, 1965-1989 онуудад БНМАУ-д Социалист өөрчлөлтийг хэрэгжүүлж эхэлсэн. === Ардчилалын үеийн Монгол Улс, 1990 оноос эдүгээ=== 1989 оны үед дэлхий нийтэд коммунизмын үзэл баримтлал уналтад орж эхэлсэн бөгөөд гадаад орчноос гүн хамааралтайгаар монгол орон энэ өөрчлөлтөд татагдан орсон юм. Эрх чөлөө, ардчилалыг хүсэмжилсэн залуучууд Монголын ардчилсан холбоо, Ардчилсан социалист хөдөлгөөн, Шинэ дэвшилтэт холбоо зэрэг эвсэл холбоод байгуулагдсан нь ардчилсан хөдөлгөөн бүх орон даяар өрнөх үндсэн нөхцөл болжээ. Улмаар олон намын тогтолцоотой болов. Монголд өрнөсөн ардчилсан хөдөлгөөн эрчимжиж тэмцлийн хурц хэлбэр улс төрийн өлсөглөнг зарлав. МоАХ-ныхон 1990 оны 3-р сард Сүхбаатарын талбайд төрийн эрх баригчид, Засгийн газрыг огцруулах шаардлагыг тавьж өлсгөлөн зарласан юм. МАХН-ын 8-р бүгд хурал хуралдаж Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, намын удирдан чиглүүлэх үүргийн тухай Үндсэн хуулийн заалтаас татгалзах шийдвэр гаргав. 7-р сард бүх нийтийн сонгууль явуулж МАХН нийт саналын 60%, бусад шинэ намууд 40% санал авав. Шинэ засгийн газар нэн яаралтайгаар ажил хэргээ эхлэж дараагийн байнгын тогтвортой засгийн газрыг байгуулахын тулд Шинэ үндсэн хуулийг батлах ажлыг хийсэн билээ. Жил гаруй толгой өөд татах завгүй ажиллан, асуудлыг хэлэлцэн 1992 оны 1-р сарын 25-нд Шинэ үндсэн хуулийг баталжээ. Улс орон феодалын нийгмээс коммунизмд, 1990 оноос ардчилсан ба зах зээлийн нийгэмд шилжсэн. Гэсэн ч өмнөх чиг хандлага нь маш хэцүү байдалтай байсан. Засгийн газрыг дахин эмхлэн байгуулахтай зэрэгцээд монголд оруулсан оросын тусламжийн зээллэг хүнд цохилт болсон. Тэр нь ойролцоогоор дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 1/3-тэй дүйцэх хэмжээтэй байжээ. Үйлдвэрүүд зогсож, хэрэгцээтэй бараа материал хомсдож, архи, хонины мах, талх зэрэг хүнсийг картаар олгох болсон. Картаар хүнс олгох тогтолцоо 1991-1993 он хүртэл үргэлжилжээ. Монгол орныг хөгжил дэвшлийн замд оруулсан 1990 оны ардчилсан шинэчлэлт нь Монгол дахь өөрчлөлт шинэчлэлтийг эргэлт буцалтгүй болгож, ардчилсан нийгэм байгуулах явцыг түргэтгэсэн 20-р зууны Монголын түүхэн дэх улс төрийн томоохон үйл явц болох 1911-1912 он, 1921 оны түүхэн үйл явдлын шууд үргэлжлэл нь байв. == Зургийн цомог == <gallery> </gallery> == Гадны холбоосууд== {{Commons|Category:National Museum of Mongolia|Монголын Үндэсний Музей}} * [http://www.nationalmuseum.mn/ Албан ёсны цахим хуудас] [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Улаанбаатарын музей]] leopv7pmed3m3hyiihrjjvkotpvjhsk 709923 709922 2022-08-28T11:53:39Z Eupakistani 78195 wikitext text/x-wiki [[Image:Undesni_tuuhiin_muzei_zurag.jpg|thumb|right| Монголын Үндэсний Музей]] '''Монголын Үндэсний Түүхийн''' '''Музей''' - нь [[Улаанбаатар]] хотод байдаг [[музей]] юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн анх аж төрөх болсон хуучин чулуун зэвсгийн үеэс эдүгээ хүртэлх нүүдэлчдийн түүх, соёл, өв дурсгал, угсаатны зүй, уламжлалт зан заншлыг товчлон үзүүлсэн үзвэрийн 9 танхим бүхий, сан хөмрөгтөө 50000 гаруй үзмэртэй, үндэсний хэмжээний тэргүүлэх музей билээ. Үндэсний түүхийн музей нь [[Монгол улс]]ын нийт музейн үзмэрийн 30 гаруй хувийг хадгалж, дэлгэн үзүүлдэг эрдэм шинжилгээний судалгаа сурталчилгааны төв байгууллага болно. ==Түүх== [[Image:Natmusmonhis.jpg|right|thumb]] [[Image:National Museum of Mongolia.JPG|right|thumb|Монголын үндэсний түүхийн музей]] Монголд орчин үеийн музей 1924 онд байгуулагдаж, музейн сан хөмрөгөө бүрдүүлж эхэлсэн билээ. Богд хааны ордонд анхны үзэсгэлэнгээ нээж байсан музей өргөжин тэлсээр 1956 онд “Улсын төв музей” болон монголын түүх, угсаатны зүй, урлагийн түүх, байгалийн түүх болон палеонтологийн холбогдолтой бүхий л үзмэрүүд хадгалагдаж байв. Түүнчлэн аймаг бүрт орон нутгийг судлах музей байгуулагдаж нутаг орныхоо түүх, байгалийн онцлогийг тусгасан цуглуулгатай бөгөөд өнөөдөр ч үйл ажиллагаагаа эрхлэн явуулсаар байна. 1980-аад оны сүүл 1990-ээд оны эхэн үед Монгол улс хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн ардчилал шинэчлэлийн тогтолцоог сонгож, эдийн засгийн чөлөөт хэлбэрт шилжсэн юм. Энэхүү өөрчлөлт нийгмийн бүх салбарт нөлөөлж музей нь бүтэц зохион байгуулалтын хувьд шинэчлэгдсээр ирсэн юм. 1991 онд улсын томоохон музейнүүд цуглуулгаараа төрөлжсөн музей болон шинэчлэгдсэн бөгөөд Улсын төв музей, Хувьсгалын музейн археологи, түүх, угсаатны цуглуулгыг тус тус нэгтгэн Монголын Үндэсний Түүхийн Музейг байгуулжээ. 2008 онд Монгол улсын Засгийн газрын тогтоолоор Монголын Үндэсний Түүхийн музей нь “Монголын Үндэсний музей” болон нэрээ өөрчилжээ. Монголын үндэсний музей нь монголчуудын түүх, соёлын өвийг хадгалан хамгаалах, судлан сурталчлах, түгээн дэлгэрүүлэх зорилго бүхий соёл, шинжлэх ухаан, боловсролын байгууллага юм. Тус музей нь монгол нутагт хүн аж төрж эхэлсэн нэн эртнээс өнөөг хүртэлх үеийн монголчуудын түүх, уламжлалт соёлын хүрээн дэх 50.000 орчим үзмэрийн цуглуулгатай. МЭӨ 800.000 жилийн тэртээгээс XX зууны үед холбогдох түүх, археологи, угсаатны зүй, соёлын эд өлгийн зүйлсийг байнгын үзүүллэгийг дэлгэн олон нийтэд үйлчилж байна. Түүхийн цуглуулга нь археологи, монголын дундад зуун, орчин үеийн түүхийн үзмэрүүд, гэрэл зураг, бичлэг, баримт бичгээс бүрддэг. Угсаатны зүйн цуглуулга нь монголчуудын эдийн болон оюуны соёлын дурсгалын ай савд багтах баялаг эд өлгийн зүйлс тухайлбал, гоёл чимэглэл, хувцас, хөгжмийн зэмсэг, гал тогооны хэрэгсэл, монгол гэр, гэрийн тавилга, малын уналгын хэрэгсэл, бөө мөргөл, бурхан шашны эд өлгийн зүйлсээс бүрддэг. Монголын Үндэсний музей (үүнээс хойш МҮМ гэж товчлон бичье) нь байнгын үзэсгэлэнгийн 10 танхим, түр үзэсгэлэнгийн 1 танхимтай. Хүний нөөцийн хувьд 6 хэлтсийн 80 гаруй ажилтан албан хаагчидтай. Мөн Монгол улсын Засгийн газрын ордонд шинээр байгуулагдсан Монгол төрийн түүхийн музей харьяа музейн зарчмаар үйл ажиллагаагаа явуулдаг. МҮМ нь гадаад, дотоодын музей, олон улсын сан, их сургууль, судалгааны байгууллагуудтай хамтран судалгаа шинжилгээний олон төслийг амжилттай хэрэгжүүлдэг. Солонгосын Үндэсний Музей, АНУ-ын Смитсоны хүрээлэнгийн Байгалийн Түүхийн Үндэсний музей, Пенсильванийн Их сургуулийн Археологи болон Антропологийн музей, Зүүн Теннесси Их сургууль зэрэг олон байгууллагатай хамтарч эрдэм шинжилгээ судалгааны төсөл хэрэгжүүлж байна. 1990-ээд оноос хойш дэлхийн 18 оронд монголын түүхийн талаарх гуч гаруй тусгай үзэсгэлэнг зохион байгуулсан. == Монголын Үндэсний Музейн танхим== [[Файл:Mongolian Traditional Life Ger (Yurt) (34865085394).jpg|thumb|Монгол гэр]] === Эртний монголын түүх === [[Image:Ancient Mongolian pottery - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb|Вааран эдлэл]] [[Image:Cave painting - National Museum of Mongolian History.jpg|right|thumb|Хадны сүг зураг]] Монгол дахь чулуун зэвсгийн үе нь ойролцоогоор 800.000 жилийн өмнө эхэлж, хуучин, дунд, шинэ чулуун зэвсгийн үе хэмээн хуваагддаг. Эртний хүний амьдарч байсан бууц суурины дурсгал эдүгээ монголын бүх нутгаас олдож байна. Хуучин чулуун зэвсгийн үе буюу “Палеолит” МЭӨ 800000-12000 жилийн өмнөх хүмүүсийн гол багаж зэвсэг нь чулууг бутлаж хийсэн хутга мэт зүйл байв. Түүнчлэн яс, эвэр, том биетэй амьтны шүдээр ч зэвсэг хийж байжээ. Монгол дахь хуучин чулуун зэвсгийн хамгийн эртний дурсгал нь Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутаг дахь Цагаан агуйгаас олдсон чулуун зэвсэг бөгөөд ойролцоогоор 800000 жилийн өмнөх үед холбогдоно. Хуучин чулуун зэвсгийн гол гол дурсгалууд Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Цагаан агуй, Өлзийт сумын Уранхайрхан уул, Ховд аймгийн Үенч сумын Үенчийн гол, Алтай сумын Барлагийн голын ойролцоо, Өвөрхангай аймгийн Гучин ус сумын Гучин ус, Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын Ярх ба Ёроолын дурсгалууд музейн үзүүллэгт бий. Дунд чулуун зэвсгийн үеийн дурсгалууд Дунд чулуун зэвсгийн үед (МЭӨ 100 000 - 40 000 жилийн өмнө) хүмүүс “галыг” нээсэн аж. Түүнчлэн эртний хүний уран дүрслэлт сэтгэлгээнийн илэрхийлэл хадны сүг зурагт шингэн үлджээ. Цаг уурын хувьд мөнх цэвдэг мөстлөгийн үе эхлэн аажмаар энэ цаг уурт амьд байгал шилжин зохицож байсан хийгээд орчин үеийн монголын газар нутгийн баруун ба хойд уулархаг бүс нутаг мөстлөгт өртсөн байна. Энэхүү хүйтнээс биеэ хамгаалахын тулд тэр үеийн хүмүүс агуй гэх мэт байгалын хоргодох газарт байрлан, агнасан амьтныхаа арьсаар энгийн хувцас хийж өмсдөг байлаа. Олон төрлийн багаж зэвсэг, хоёр талыг ирлэсэн, тэмдэг хэрчлээ гаргасан зэвсгүүдийг хийх болсон. Левалиуци ба засч янзлах техник гарсан нь эдгээр чулуун зэвсгүүдийг бүтээх бололцоог бүрдүүлжээ. Энэ үеийн дурсгалууд Монголын Ханбогд сумын Оцонмааньтын агуй, Баянхонгор аймгийн Их Богд уул, Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Арцбогд, Хархорин сумын Мойлтын ам зэрэг газруудад илэрчээ. 1.Дээд чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 40000-12000 жилийн өмнө) Энэ үеийн төгсгөлөөр мөсөн голын зузаан нь багасаж орчин цагийн газар зүйн нутаг дэвсгэр үүсэн бий болжээ. Уур амьсгал нь өнөөгийхтэй төстэй болж хувирчээ. Чулуун зэвсгийн технологи нь өмнөх үеэсээ хөгжин иртэй зүйл, сумны жад, чулууны хэлтэс, тэвнэ гэх мэт нарийн багаж зэвсгийг чулууг бутлах замаар хийдэг болов. Ан ав хийх арга техник сайжирч, сонгож авах зэвсэг нь жад болжээ. Тэр үеийн хүмүүс агуйгаар орон гэрээ хийж байсан ч, өнөөгийн гэр буюу урцтай ойролцоо байгууламжийг мөн барьж эхэлсэн байна. 2. Дунд чулуун зэвсгийн үе: 12000-7000 жилийн өмнөх үеийг судлаачид хүн төрөлхтөний их нүүдлийн үе хэмээдэг хйигээд хүмүүс хойд зүг рүү нүүдэллэж байжээ. Тухайлбал, Сибир болон Алескыг дамжин төв азийн хүмүүс хойд америкт хүрсэн гэдэг. Хүмүүс холын тусгайлтай анхны зэвсэг нум сумыг сэдэж, болхи газар тариалан эрхэлж, зэрлэг амьтдыг гаршуулах болсон. Эхлээд нохойг тэжээн гаршуулжээ. Увс аймгийн Сагил сумын Можоод илэрсэн хадны зурагны судалгаагаар 5 хошуу малын нэг үхрийг тэжээн гаршуулсаныг батласан юм. Мөн чулуун зэвсэг ч нэлээд боловсронгуй болов. Дунд чулуун зэвсгийн үеийн архелогийн дурсгал болон эд өлөг нь монголд төдийгүй дэлхий дахинд тархсан байдаг ч ерөнхийдөө нэлээд ховор юм. Баянхонгор аймгийн Чихэн агуй, Дундговь аймгийн Дулааны говиос илэрсэн чулуун зэвсэг нь зэрэг дурсгал бий. 3. Шинэ чулуун зэвсгийн үе (МЭӨ 7000 - 3000 жилийн өмнө) Энэ үед эртний хүмүүс гэрийн эртний хэлбэр нүхэн сууц, оромж урц майханг барьж чаддаг болов. Үржил шимтэй голын эрэг хөвөөг даган багахан тариалан, загас, ан агнуур эрхлэн аж төрж байв. Энэ үеийн малтлагаар илэрсэн архелогийн дурсгалт зүйлсээс чулуун зэвсгээс гадна шавраар хийсэн ваарны хагархай, ясаар хийсэн чимэг зүүлтний төрлүүд, энгийн гоёл чимэглэлийн эдлэлүүд илэрчээ. Мөн нас барагсадаа тусгай зан үйлийн дагуу оршуулдаг болсон. Тэд үхсэний дараах амьдралд итгэдэг байжээ. Иймэрхүү оршуулгын газар нь Дорнод аймгийн Норовлин уул, Тамсагбулаг ууланд илэрсэн. Энэ үеийн чулуун зэвсэг нь чулууг бутлан хийдэг эртний арга техникээр зогсохгүй, нүх гаргах, өнгөлөх, ирлэх арга дэлгэрсэн. Анхдагч чулуун зэвсгийн үеийн чулуун зэвсэг нь улам хөгжиж, хуурайдах багаж, сэлэм, зэв мэтийн багаж дэлгэрсэн. Хатуулаг сайтай пийсүү, хаш чулуугаар багаж зэвсгийн чанарыг сайжруулжээ. 4. Хүрэл зэвсгийн үе (МЭӨ 3000- МЭ 300 жилийн өмнө) Монгол дахь хүрэл зэвсгийн үе нь МЭӨ 3000 оноос эхэлдэг. Хүн төрөлхтөн зэс хэмээх металлийг нээснээр чулуун зэвсгийн эрин үеийг хүрэл зэвсгээр сольжээ. Хүрэл зэвсгийн үед эртний нүүдэлчид мал аж ахуйг хөгжүүлж түүнтэй уялдан тухайн үеийн соёл, хувь хүн, өмчийн харилцаа аажим аажмаар өөрчлөгдөж эхэлсэн юм. Энэ үеийн дурсгалуудад дөрвөлжин хэлбэрийн булш бунхан, дөрвөлжин мөн дугуй хүрээгээр хүрээлэгдэж чулуугаар хучигдсан том булшны чулуу байдаг. Мөн төв азийн амьтны загварт урлагийн мянган дурсгал бүхий хадны зураг, хүрэл эдлэл, евроазид цөөн тоотой тархсан буган чулуун хөшөө хэмээх алдарт дурсгал бүтээгдсэн ажээ. === Эртний улсуудын түүх === Тус танхимд Монголын нутагт оршин байсан эртний улсуудын түүхийг өгүүлнэ. Монголчуудын дээд өвөг Хүннү гүрэн (МЭӨ III - МЭ I зуун) хийгээд түүний дараа оршин тогтнож байсан Түрэгийн хаант улс, Уйгар, Хятан улсын (МЭ VI-XII зуун) түүх, соёл, аж ахуйг харуулсан археологийн олдворууд дэлгэгдсэн. ХҮННҮ ГҮРЭН: (МЭӨ III зуун - МЭ I зуун) Манай эриний өмнөх 2000 жилийн орчим өнөөгийн монголын нутагт талын нүүдэлчид овгийн холбоонд нэгдэн аж төрж байв. Хүннү аймгийн холбоо нь монгол, түрэг, хамниаган болон бусад талын нүүдэлчдийг нэгтгэн монгол нутагт анхны эзэнт гүрнийг байгуулснаар Хүннү гүрэн хэмээн алдаршжээ. Хүннү гүрэн нь хүчирхэг үедээ өмнө зүгт хятадын Цагаан хэрэм умар зүгт Байгаль нуур, баруун тийш Ил Тарвагатай дорно зүгт Солонгосын хойг хүртэлх газар нутгийг эзлэн оршиж байв. Эдүгээ монгол нутгаас олдож буй Хүннүгийн үеийн бууц, тахилын байгууламж, язгууртны болон жирийн иргэдийн булш бунхны дурсгалыг дэлхийн олон орны эрдэмтэд судлан шинжилж байна. Та бүхэн манай үзмэрийн танхимаас 20-р зууны археологийн шинжлэх ухааны нэгэн нээлт Хүннүгийн язгууртны булшны хосгүй нандин олдворууд, орчин үеийн судлаачдын шинжлэн судалж олны хүртээл болгож буй дурсгалуудыг үзэх болно. Хүннүгийн үед нүүдэлчид мал ахуй эрхлэн аж төрж гар урлал, газар тариаланг эрхлэн бурхны болон бөөгийн мөргөл бүхий соёлын өвөрмөц орчинтой байсан нь одоо судалгаагаар батлагддаг. МЭ 5-р зууны үед Хүннү гүрэн задран хоёр хэсэгт хуваагдсан хийгээд умард хүннү нарын зарим хэсэг баруун тийш нүүдэллэн Хар тэнгис орчимд хүрчээ. Тэд Хүннүгийн удмын хаант улс байгуулан сүр дуулиантай томоохон байлдаануудыг хийсэн нь өрнийн түүх сударт тэмдэглэгджээ. Догшин байлдаанч Аттилла хаан бурхны ташуур хэмээн алдаршиж байлаа. Хүннүгийн эзэнт гүрэн мөхсөний дараа Сяньби ба Жужан гэсэн гүрнүүд (I-V зуун) оршиж байжээ. ТҮРЭГИЙН ХААНТ УЛС (МЭ VI-VII зуун Хөх Түрэгүүд МЭ V зууны эхэн хагаст түүхийн тавцнаа тодрон гарсан хийгээд 552 онд Буман Хааны үед төр улсаа байгуулжээ. Хааны хүү Истэми газар нутгийнхаа баруун хэсэг болох Он Оклари-г удирддаг байлаа. Буман хааныг таалал төгссөний дараа, Мо-хан Хааны үед /552-572/ төрт улс нь хүчирхэгжсэн юм. Мо-хан хааны үед өмнөд хөрш Хятадуудтай харьцаа сайтай байсан бөгөөд түүхэнд анх удаа алс холын Бизсантай харилцаа тогтоож байлаа. Түүний дараагаар ирсэн зонхилогчдын ур чадваргүй байдлаас шалтгаалан МЭ 630 онд Хятадын эрхшээлд орж 50 жилийн турш дарлалд автсаны дараа Хөх Түрэгийн сурвалжит Бөрү-гийн гэр бүлээс Көтүлүг Тигин Түрэг угсаатныг дахин нэгтгэж Түрэгийн сүр жавхлант улсыг байгуулсан юм. Көтүлүг Тигиний энэхүү алдар гавьяаг үнэлж Элтэрэс хаан буюу “Улсыг Хураагч” цол олгосон байна. Элтэрэс хааны амжилтанд алдарт жанжин Тоньюкукийн хүчин зүтгэл их байсан юм. Элтэрэс хаан 691 онд таалал төгсөхөд түүний хүүхдүүд балчир байсан учраас заншил ёсоор түүний дүү Капаган ор залгажээ. Капаган хааны үед Хөх Түрэг улсын алтан үе байлаа. Энэ үеийн Хөх Түрэг улс нь дорнодод Хятадын тэнгис, өрнөдөд Кавказ, өмнөдөд Түвд, умардад Сибир хүртлэх нутгийг эзэлж байсан бөгөөд энэхүү өргөн уудам нутаг дахь Түрэг угсаатныг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. 716 онд Хөх Түрэгийн хаант улсыг Билэг хаан удирдсан бөгөөд түүний дүү Көлтигин болон төрийн жанжин Тоньюкук нарын үед Түрэгийн ард түмэн амар амгалан амьдарч байлаа. Тоньюкук болон Көлтигинийг таалал төгссөнөөс хойш төр улсад үймээн самуун дэгдсэн бөгөөд 734 онд Билэг хааныг насан эцэслэсний дараа хаан ширээнд суусан хаад хуучин төрт улсаа хэзээ ч байгуулж чадсангүй. Ийнхүү Түрэгийн хаант улс мөхөх шалтгаан болсон юм. УЙГАРЫН ХААНТ УЛС МЭ 741-840 он - Хөх Түрэгүүд нэг талаас Хятад нөгөө талаас өөрсдийн Докуз Огуз /Есөн Огуз/, Карлук болон Басмыл гэх мэт Түрэг овог аймгуудтай дайтсаны улмаас хүчин мөхөстсөн билээ. Орхон болон Сэлэнгийн сав нутгаар нутаглаж байсан Уйгарууд өөрсдийн 3 дахь Түрэгийн хаант улсаа байгууллаа. Уйгарууд Хөх Түрэгийн нэгэн үндэстэн байсан бөгөөд Хөх Түрэгүүд Уйгар болон бусад Түрэг овог аймгуудыг нэгэн далбаан дор нэгтгэж чадсан юм. Уйгарын хаант улс нь худалдаа наймааг чухалчлан үзэхийн зэрэгцээ Хөх Түрэгийн зан заншлыг үргэлжлүүлэн хадгалжээ. Худалдаа наймаа хөгжихийн хэрээр Манихейн сүм хийд байгуулагдан худалдааны төв болон өргөжиж, улмаар албан ёсны шашин нь Манихейзмын шашин болсон юм. Эрэлхэг дайчин Уйгарын ард түмний соёл урлаг, худалдаа наймаа хөгжсөн хэдий ч цагийн эрхээр хүчин буурч хойд хөрш Кыргиз Түрэгүүд Уйгарын нийслэл рүү довтолсноор Уйгарын хаант улс мөхсөн юм. Ийнхүү хөдөө аж ахуй эрхэлдэг Уйгарын ард түмэн баруун бие хэсэгт Туркистаны нутгаар амьдрах болжээ. 1229 онд Монгол угсаатнууд Уйгар угсаатныг түүхийн тавцнаас унагасан юм. Монголчууд Уйгаруудыг итгэл найдвартай зөвлөгч хэмээн тооцож төрийн дээд албанд ажиллуулсаар иржээ. КИДАН ГҮРЭН (X-XI зуун) Энэ үед Киданчууд нүүдлийн ба суурин соёлыг хослуулан аж төрж байв. Уламжлалт нүүдлийн амьдралын зэрэгцээ газар тариалан эрхэлж, гар урлал, металл төмрийн боловсруулах технологи, худалдаа арилжааг хөгжүүлж байлаа. Цайз, тосгон, хот суурин, сүм хийд, дуган, чулуун гүүр хүртэл хурдтай баригдсан байна. Киданд Хятадын дүрс үсэгт үндэслэсэн их үсэг ба уйгар үсэгт үндэслэсэн бага үсэгний аль алийг нь хэрэглэж байв. Уран зохиол, судар номууд орчуулагдаж, аялагч эрдэмтэд аян замын тэмдэглэлээ эдгээр бичгээрээ бичиж үлдээжээ. Хөрөнгө чинээтэй язгууртнууд Кидан, Хятад, Энэтхэг, Солонгос зэрэг орнуудын арвин номын баялагтай номын сантай байжээ. Мөн Кидан нь ойролцоох хөрш зэргэлдээ орнуудтай бэлэг болгож номыг солилцдог байв. === Монголын уламжлалт хувцас, гоёл чимэглэл === Монгол хувцасны төрөлд 400 гаруй төрлийн дээл, 100-аад төрлийн малгай, 20–иод төрлийн гутал, бүс 30 орчим төрөл байдаг. Дээл нь эсгүүр загвар ба зориулалтаараа ялгаатай. Эрэгтэй эмэгтэй өдөр тутмын хувцас, өвөл зуны хэрэглээ, мөн баяр, ёслол, онцгой хэргийнх гэх мэт. Монголчуудын малгай нь угсаатны бүлэг бүрээр ялгаатай мөн нас, хүйс, онцгой ба өдөр тутмын, улирлын хувьд өөр өөр байдаг. Малгайны шовх хэлбэр нь тэнгэрийн орон, хөгжилт цэцэглэлт, элбэг баян зэргийг зөгнөсөн сэтгэлийг бэлгэддэг. Малгайг ихэд хүндэтгэн үздэг монгол хүн малгайгаа гэрийнхээ хоймор залж дээш нь харуулахгүй хүндэтгэлт ёс ч бий. Монгол гоёл нь ахуй хэрэглээний эдлэлээ үнэт эрдэнээр бүтээж, уламжлалт угалж, хээ чимгээр баяжуулан өдөр тутамдаа хэрэглэдэг өвөрмөц онцлогтой юм. Монгол эмэгтэйчүүдийн гоёл чимэглэл нь олон төрөлтэй, алт, мөнгө үнэт чулуугаар урладаг нандин чамин хийцтэй. XVII-XIX зууны монгол эхнэрүүдийн толгойн боолт, хавчаар чимэглэл туйлын өвөрмөц хийгээд Гарьд /Домогт өгүүлдэг шувуу/-ын далавчтай адилхан хэлбэрээр гэзгээ зассан домогтой. Толгойн боолтын оройвч нь дундад эртний монгол хатдын богтаг малгайн уламжлалыг хадгалсан дээрээ жижиг дугуй тойрогтой, оройвчийг мөнгө, алтаар хийж шүр, сувд шигтгэн чимэглэсэн гоёл юм. Түүний залгаа үсний мөнгөн хавчаар байх хийгээд дээр өгүүлсэн үсний дэргэр хэлбэрийг хадгалах, чимэглэл зүүсгэлийн гоёмсог бүрдэл болно. Мөн дэрийлгэж наасан үсний дорх сул гэзгийг сүлжин хос дугтуйд хийх ба үүнийг үсний гэр ч гэдэг. Үсний гэрийг торго хамба, алт мөнгө, сувд шүрээр чимэглэж үзүүрт нь мөнгөн зүүлт унжуулна. Түүнчлэн гинжин хэлхээ бүхий олон салаатай, навч, зоос зэрэг хээ чимэгтэй сийх ээмэг, цул алт, мөнгөн бөгж, эрдэнийн чулуун болон мөнгөн бугуйвчийн аль нэгийг донж маягийг тааруулан гоёно. Ташаанаас хос мөнгөн бэл унжуулах нь хэрэглээ хийгээд гоёлын шинжээ хамтатгасан өвөрмөц сайхан гоёл болно. Зарим нутагт аяганы алчуур хэмээх олон өнгийн торгон чимгийг уужны хоёр хажуугаас зүүнэ. Мөн ёслол хүндэтгэлийн зүүсгэлд арын гуу буюу нурууны чимэг зүүлт дагалдана. Монгол эрэгтэйчүүд дээлэндээ мөнгө, сувдан товч хадаж, гаанс, тамхины уут, хөөрөг, хөөрөгний даалин, мөнгөн аяга, аяганы уут сэлтээ бүснээсээ зүүн гоёно. Гаансны толгойг мөнгөөр урлаж, их биеийг хаш, пийсүү, ган зэргээр хийнэ. Хөөргийг мана, хаш, гартаам, оюу, усан болор, молор, мод, яс, шаазан гэх мэт үнэт зүйлээр хийдэг байжээ. Хөөрөгний толгойг голдуу шүрээр хийх ба халбагыг нь яс, модоор хийнэ. Хамрын нунтаг тамхи нь хатуу, зөөлөн, гаатай, энгийн зэрэг олон төрөлтэй. Хөөрөгний даалинг гоёмсог торгоор хийж, хатгамал болон зээгт наамлыг урладаг байв. Монгол эрэгтэйчүүд бүснийхээ баруун талд хэт хутгаа зүүдэг. Энэхүү хэт хутгыг улаан мод, ган, яс, арьс, мөнгө зэргээр хийдэг. Хөөрөг солилцох нь уламжлалт мэндчилгээг илэрхийлэх маш чухал ёс заншил юм. Монгол гутал нь нүүдэлчдийн амьдралын маягт ихэд зохицсон байх төдийгүй хэв загварын олон төрөлтэй юм. Арьс, ширээр эх биеийг хийж улийг нь товшин ширж, түрүү, зуузай, харааг нь уламжлалт хээ чимгээр гоёсон, ээтгэр хоншоортой байна. Гутлын дотуур эсгий оймс давхар өмсөнө. === Монголын эзэнт гүрэн (XIII- XIV зуун) ‏ === [[Файл:Mongolian Empire Map (35578103021).jpg|thumb|Монголын эзэнт гүрэн]] [[Файл:Mongolian Empire Letter from Guyug Khaan to Pope Innocent IV (Copy) (35321741520).jpg|thumb|Монгол хааны захидлын хуулбар]] [[Файл:Mongolian Empire Mongol Mounted Warrior (34899534863).jpg|thumb|Монгол морин цэрэг]] Тус танхим нь Монголын түүхийн сэргэн мандлын үе эзэнт гүрний түүхийг өгүүлэх бөгөөд ханлиг улсын үе, Их Монгол улс, Эзэнт гүрэн хэмээх сэдэв дор багтаан эд үеийн түүхэн үзмэрийг байрлуулсан. Монголын эзэнт гүрэн үзүүллэгийн танхим дахь үзмэрүүд нь монголын эзэнт гүрний үеийн гайхамшигт түүхийн гэрч болсон археологийн олдворууд, цэргийн хувцас хэрэглэл, эртний хотын тууриас олдсон эд өлөг, олдвор, хаадын дипломат харилцааны баримт, болон тухайн үеийн Их Монгол улсын нийслэл хотыг сэргээн хийсэн загвар зэрэг олон сонирхолтой үзмэрээс бүрдэнэ. Эдгээрийн түүхэн өгүүлэмжийг дор товчлон толилуулж байна. Ханлиг улсын үе: X-XII зууны үед Монгол угсаа гаралтай янз бүрийн овог аймгууд өмнийн их говиос Байгаль нуур хүртэлх өргөн уудам газар нутагт тархан амьдарч байв. Тэд нутаг орон, аж ахуйн хэвшлээрээ “талын иргэд”, “ойн иргэд” хэмээн ялгарч байв. Талын иргэд мал ахуй, гар урлал, тариалан эрхлэн аж төрж байсан ба ойн иргэдээс нийгэм болон соёлын хөгжлөөрөө илүү байв. Хамаг монголын ханлиг бусад дундаа нэр хүндтэй зонхилогч байв. Хараахан нэгдэн нягтарч амжаагүй талын нүүдэлчдийг Хамаг монголын ханлигийн хан Есүхэйн хөвүүн Тэмүжин бусад итгэлт нөхдийн хамтаар нэгтгэж эхлэв. Ийнхүү хүн төрөлхтөний түүхэнд алтан үсгээр бичигдэх их түүхийг монголчууд бүтээж эхэлсэн ажээ. Тэмүжин 1189 онд Хамаг монголын ханаар өргөмжлөгдөн Чингис хэмээх цолыг авав. 1206 онд их бага 32 ханлиг аймгийг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд оруулж Их Монгол улсыг төвхнүүлэв. Чингис хаан түүний байлдааны урлагийн гайхамшигт ур, арга, төлөвлөгөө үргэлж ялалт авчирч байлаа. Чингис хаан дэлхийн цэргийн урлагийн шалгарсан жанжин, аугаа их улс төрч байжээ. Тийм ч учраас хожмын хүмүүс түүнийг мянганы хүн, суут дөрвөн жанжны нэг хэмээн тодруулжээ. Монголын арми тухайн үеийнхээ дэвшилтэт технологийг эзэмшсэн байнгын арми байв. Хятад ба Ислам мэргэжилтнүүдийн ур ухааныг армийн зэвсэг хэрэглэлийг боловсронгуй болгоход ашиглаж байв. Энэ үеийн монгол цэргийн байлдааны хэрэглэл, арга, төлөвлөгөө бусад үндэстэн угсаатныхаас хавьгүй илүү байсан гэдэг. Чингис хааны үеийн Их Монгол Улс умардад Байгаль нуур, өмнө зүгт хятадын Цагаан хэрэм, дорно зүгт Хянганы нуруу, өрнө зүгт Алтайн нуруу хүртлэх өргөн уудам нутгийг эзлэн оршиж байлаа. Чингис хааны үе залгамжлагчдын үед Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн талыг байлдан дагуулсан аугаа эзэнт гүрэн болов. Монголын эзэнт гүрэн нь бүрэлдэхүүний хувьд таван үндсэн хэсэгт хуваагдаж байв. Чингэс хаанаас эхлэн 1259 онд Мөнх хааныг таалал төгсөх хүртэлх төв хэсгийн Монголын эзэнт гүрэн, Хубилай хаанаас эхэлсэн Хятадын Юань гүрэн, Персийн Ил хааны улс, Оросын алтан орд, Төв Азийн Цагаадайн хаант улс. Монголын эзэнт гүрэн нь дэлхийн олон үндэстэн, шашин, түүх, хэл соёлоороо ялгаатай улс орнуудыг эрхшээлдээ оруулж дорно өрнийг холбосон ба эдгээр улсуудын улс төр, эдийн засаг, соёлын хөгжил дэвшилд чухал нөлөөг үзүүлж байв. Монголын байлдан дагуулагчдын гүйцэтгэсэн гол үүрэг роль нь, анх удаа өрнө ба дорныг холбосонтой уялдаад хүн төрөлхтөн, тэдгээрийн улс төр, эдийн засаг, худалдаа арилжаа, шашинтай холбоотой нийгмийн хөгжилд онцгой хувь нэмэр оруулсан явдал хэмээн судлаачид тэмдэглэдэг. Хубилай хааны хаанчлалын үед монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүнд Японы арлаас бусад дорно зүгийн газар нутаг үндсэндээ харьяалдаж байлаа. Хубилай хаан 1264 онд нийслэл хотоо одоогийн Бээжинд шилжүүлсэний дараа өмнөх нийслэл Хархорины нөлөө аажмаар суларчээ. Судлаачид, Хубилай хааныг бойжиж боловсорсон талын язгууртан байсан хэмээн үнэлдэг. Тэрээр Юань гүрнийг 34 жил удирдсан бөгөөд 1294 онд тэнгэрт хальжээ. Хубилайн хааны дараа төр барьсан хаад эзэнт гүрний улс төрийн хямралыг намжааж чадалгүй байсаар 1368 онд Юань гүрэн мөхжээ. [[Ил Хаант Улс|Ил хаан]]<nowiki/>ы улсыг [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хаан]] /1256-1265/ [[Перс]], [[Ирак]], Анатоли зэрэг улсыг байлдан дагуулсны дүнд байгуулсан нь түүхийн тавцанаа 100 орчим жил оршин тогтнов. [[Чингис хаан]]<nowiki/>ы хөвүүн [[Цагадай|Цагаадай]] зүүн [[Уйгур улс|Уйгар улс]]<nowiki/>аас баруун Бухар болон Самарканд хүртлэх эзэмшил газрыг өвлөн авсан нь уламжлан түүхнээ Цагаадайн хаант улс хэмээгдэх болсон. Төв Ази дахь Монголчуудын хаант засаглалтай байсан Цагаадайн улс нь 125 жилийн турш оршин тогтножээ. Монголын эзэнт гүрэн нь нэгдсэн хаант засаглалаар өөр өөр соёлтой, олон улс орон, Евроазийн эх газрын ихэнх хэсгийг захирч байжээ. Монголын эзэнт гүрний үед монголчууд дэлхийн тэн хагасыг нэгтгэн нэгэн төрийн жолоонд захирч байсан нь хүн төрөлхтний түүхэн дэхь анхны бөгөөд эцсийн тохиол байлаа. Монголчуудын байлдан дагуулал асар их гарз хохирлыг дагуулсан ч дорно өрнийн соёл, эдийн засгийн хөгжлийг түргэтгэж, ард түмнүүдийн харилцааг идэвхжүүлсэн эерэг талууд ч цөөнгүйг эрдэмтэд тэмдэглэжээ. === Уламжлалт соёл === [[Файл:Aristocratic Mongolian Ceremonial Costume (35670326896).jpg|thumb|Монголын язгууртны ёслолын хувцас]] Монголын соёлын уламжлалт өвийг энэ танхимд дэглэн олны хүртээл болгож байна. Тус үзүүлэгийн танхимд уламжлалт тоглоом, гар урлалын бүтээлийн дээжис, ном хэвлэлийн технологи, хөгжим, хөгжмийн зэмсгийн төрлүүдийг дэглэсэн. Мөн монголчуудын шашин, мөргөлийн хэлбэр, эд хэрэглэлийг энэ танхимаас харна. Нүүдэлчин монголчуудын эртний мөргөл бөөгийн мөргөл уламжлалт зан үйлийн утга агуулга, мөн чанар, өнөөдөр ч хүмүүс бөө, тэнгэр, өвөг дээдсийн сүнс сүлдийг шүтэх уламжлалаа хадгалсаар буйг харах билээ. Тэрчлэн монгол орноо гурвантаа дэлгэрсэн бурхны шашин монголчуудын оюуны амьдралд хэрхэн нөлөөлсөн, шашны урлагийн бүтээл, хожуу дэлгэрэлтийн үе 16-19-р зууны шарын шашин дэлгэрэлтийн үед монгол урчуудын ур ухаан, гараар баригдсан олон тооны сүм хийдийн талаар болон бусад мэдээллийг багтаасан үзүүллэг тус танхимд байдаг. === Уламжлалт аж ахуй === Дэлхий дээр нүүдлийн сонгодог хэв маягийг эдүгээ хүртэл тээж ирсэн монголчуудын гэр сууц, уналга ачлагын тоног хэрэгсэл, ан агнуур, газар тариалангийн багаж зэрэг уламжлалт аж ахуй, соёлын тухай үзүүллэгийг энэ танхимаас үзнэ.Эмээл хазаарын төрөл сав суулга гэх мэт. === Манжийн эрхшээлийн үеийн Монгол Улс XVII-XX зууны эхэн === [[Файл:Mongolian Traditional Culture Amarbayasgalant Monastery Model (34866656304).jpg|thumb|[[Амарбаясгалант хийд]]ийн загвар]] Монгол орон XVII-XX зууны эхэн үе хүртэл Манж Чин улсын эрхшээлд 200 гаруй жил оршин тогтнож байсан. Энэ үед хэрэглэгдэж байсан тамга тэмдэг, зоос, эрүү шүүлтийн хэрэгсэл зэрэг түүхэн үзмэрүүд энэ хэсэгт бий... === Богд хаант Монгол орон === XX зуун бол монголчуудын хувьд эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл, өөрчлөлтөөр дүүрэн байлаа. Монголын ард түмэн үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал хийж, шашин төрийг хослон барьсан хаант төрийн хэлбэрээр төрт улсаа сэргээсэн түүхийг энэ танхимд харуулж байна. Та бүхэн монгол орны улс төр, нийгэм-эдийн засагт гарсан өөрчлөлт дэвшлийг илтгэхүйц сонирхолтой үзмэрүүд, төрийн зүтгэлтнүүдийн хэрэглэж байсан эд өлгийн зүйлтэй танилцана. Богд хаант үеийн Монгол Улс (1911-1920) 20-р зуун гараад Монголчууд манжийн эрхшээлээс ангижрах үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалыг хийсэн юм. Тухайн үед монголчууд “шинэ засгийн бодлого” гэгчийг газар бүр эсэргүүцэж Манжаас салан тусгаарлах үзэл санаа нийгэм даяар өрнөж байлаа. Үүний дүнд Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал ялж 1911 оны 12-р сарын 29-нд Олноо Өргөгдсөн Богд хаант Монгол улсыг байгуулсан тухай тунхаглан зарласан юм. Шашны тэргүүн VIII Богд гэгээн Жавзандамба хутагтийг Богд хаанд өргөмжилж, төрийн 5 яамтай засгийн газраа байгуулжээ. Богд хаант Монгол улсын Гадаад хэргийн яамнаас нь тусгаар тогтнолоо зарлаж, олон улсаар батламжлуулах нот бичиг илгээж байв. Энэ тухайд 1913 онд Монгол-Түвдийн найрамдлын гэрээгээр Олноо өргөгдсөн Богд хаант улсыг хүлээн зөвшөөрсөн ганц гэрээ юм. Энэ үеийн монголын улс төрчдийн бодлого үйл ажиллагааны талаар түүхэн баримт, төрийн бэлгэдлийн зүйлс туг, далбаа, түүхэн хүмүүсийн лаан баримал, тухайн үед оросоос тусламжаар ирсэн зэвсэг зэрэг ховор сонин үзмэр олон бий. Ингээд 1913 онд Орос, Дундад иргэн улс хоёр Гадаад Монголын автономийн тухай илтгэн гаргах бичиг” тунхаглалд гарын үсэг зурж хоёр гүрэн монголын тусгаар тогтнолыг хавсадан цуцлаж Ар монголыг ДИУ-ын харъяат автономит эрхтэй байлгахыг удирдамж болгожээ. Хэдийгээр өөртөө засах эрх бүхий улс болсон ч улсын дотоод хэргийг түвшитгэх, боловсрол, эдийн засгийн харилцаагаа өргөжүүлэх тал дээр анхааран улсын суруультай болоход туслаж, хуурай замын цэргийн байгууламж, сонин, гэрэл цахилгаан, цахилгаан холбооны газрыг нээхэд зориулан Оросын хаант улсаас зарим эдийн засгийн тусламжийг нийлүүлж байжээ. Дэлхийн 1-р дайнд айл хөрш Орос, Хятад улсууд аль аль нь татагдан орж, дотоод улс төрийн байдал нь нэн тогтворгүй болж, нийгмийн анги бүлэг, улс төр, цэргийн хүчний хоорондын тэмцэл хурцдаж, Орос оронд хувьсгал гарсан нь Монголын дотоод, гадаад байдалд ихээхэн нөлөөлжээ. Удалгүй ардуудын дунд улаан Оросын большивек намтай холбоо тогтоох, бүлгэм дугуйлан байгуулах, сэм уулзан нам байгуулах, хаант засгийг халах зэрэг асуудал өрнөсөөр 1921 онд Монгол оронд Ардын хувьсгал манджээ. === Социализмын үе (1921-1989) === [[Файл:Manchu Qing Mongolia Machine Gun (35574783761).jpg|thumb|[[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]]д Монгол ардын армийн ашиглаж байсан пулемёт]] [[Файл:Socialist Mongolia Suit of Mongolian Cosmonaut.jpg|thumb|Монголын анхны сансрын нисэгчийн хувцас]] Хятадын харгислал Унгерний дэглэмээр солигдсон ч Унгерний босгосон автономит засаг нь улс болон тогтож чадахгүй нь илт байлаа. Энэ эгзэгтэй үед Богд гэгээний засгийн газар нөхцлийг хүлээжнэж байсан нь умар зүгт үйл явдал түргэн өрнөхөд нөлөөлөв. 1920 онд эх орноо чөлөөлөх тэмцэлд олон түмнийг уриалан босгох бүлгэмүүд хуралдаж Монгол Ардын Нам /МАН/-ыг хамтран байгуулсан ажээ. МАН 1920 оны 7-р сард төлөөлөгчдөө Зөвлөлт Орос Улс руу улс руу илгээв. Эхлээд С.Данзан, Х.Чойбалсан нар мордож, араас нь Д.Бодоо, Д.Чагдаржав хоёр мөн Д.Сүхбаатар, Д.Догсом, Л.Лосол нар Богд хааны тамгатай бичгийг авч явжээ. МАН нь засгийн газар ба цэрэг армийг зохион байгуулж С.Данзан намын тэргүүн, С.Сүхбаатар цэргийн удирдагч болов. 1921 оны 7 сарын 23-нд Ардын засгийн газар нь төрийн хэрэгт хааны эрх мэдлийг хязгаарлаж, засгийн эрхийг Ардын засгийн газарт төвлөрүүлснийг зарлажээ. 1924 онд Богд хааныг таалал төгсөж 1921-1924 онд ардын эрхтэй хэмжээт цаазат хаант засгийн хэлбэрээр оршиж байсан шилжилтийн үе дуусаж, монгол оронд анх удаагаа сонгуулийн бүгд найрамдах засаг тогтоох үйл ажил эхэлжээ. Улсын анхдугаар их хурал хуралдаж 1924 оны 11 сарын 26-нд Үндсэн хуулийг баталжээ. Ийнхүү Үндсэн хуулийг баталсан нь 20-р зууны монголын түүхэнд онцгой чухал үйл явдал болсон юм. 1925-1953 онуудад Монголын засгийн газраас үндэсний ардчилсан зорилтийг хэрэгжүүлэх оролдлогыг хийж бие даасан байдлаа хадгалахыг чармайж байв. Коминтерний “ардын дайсан” гэсэн нэр томъёог гарган ирж, улмаар Монголын Хувьсгалт Намыг өөрчлөхийг ятгах болов. 1932 онд ЗХУ-аас, лам нарыг үймээн самуун гаргаж байгаа хэмээн буруутгаж, засгийн газар бүх сүм хийдүүдийг хааж эхэлжээ. 1937 онд засгийн газраас улсын дайсан болох буддын шашны сүм хийд ба эрдэм мэдлэгтэй хүмүүсийг оролцуулан тэдгээр хүмүүсийн эсрэг хэлмэгдүүлсэн гашуун түүх өрнөсөн ажээ. Хувийн өмчийг нийгэмчилж, сүм хийдүүдийг нурааж сүйтгэв. Бүрэн бус мэдээгээр 36000 хүн хэлмэгдүүлэлтийн золиос болсон хэмээдэг. Дэлхийн 2-р дайны үед монголын төрийн бодлогод коммунист үзэл онол хүчээ авч МАХН үндэсний ардчилсан үзэл бодол, үйл хэргээсээ социалист үзэл баримтлалд шилжин улс үндэсний эрх ашиг, сонирхол орхигдоход хүрсэн ажээ. Ингээд 1953-1965, 1965-1989 онуудад БНМАУ-д Социалист өөрчлөлтийг хэрэгжүүлж эхэлсэн. === Ардчилалын үеийн Монгол Улс, 1990 оноос эдүгээ=== 1989 оны үед дэлхий нийтэд коммунизмын үзэл баримтлал уналтад орж эхэлсэн бөгөөд гадаад орчноос гүн хамааралтайгаар монгол орон энэ өөрчлөлтөд татагдан орсон юм. Эрх чөлөө, ардчилалыг хүсэмжилсэн залуучууд Монголын ардчилсан холбоо, Ардчилсан социалист хөдөлгөөн, Шинэ дэвшилтэт холбоо зэрэг эвсэл холбоод байгуулагдсан нь ардчилсан хөдөлгөөн бүх орон даяар өрнөх үндсэн нөхцөл болжээ. Улмаар олон намын тогтолцоотой болов. Монголд өрнөсөн ардчилсан хөдөлгөөн эрчимжиж тэмцлийн хурц хэлбэр улс төрийн өлсөглөнг зарлав. МоАХ-ныхон 1990 оны 3-р сард Сүхбаатарын талбайд төрийн эрх баригчид, Засгийн газрыг огцруулах шаардлагыг тавьж өлсгөлөн зарласан юм. МАХН-ын 8-р бүгд хурал хуралдаж Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, намын удирдан чиглүүлэх үүргийн тухай Үндсэн хуулийн заалтаас татгалзах шийдвэр гаргав. 7-р сард бүх нийтийн сонгууль явуулж МАХН нийт саналын 60%, бусад шинэ намууд 40% санал авав. Шинэ засгийн газар нэн яаралтайгаар ажил хэргээ эхлэж дараагийн байнгын тогтвортой засгийн газрыг байгуулахын тулд Шинэ үндсэн хуулийг батлах ажлыг хийсэн билээ. Жил гаруй толгой өөд татах завгүй ажиллан, асуудлыг хэлэлцэн 1992 оны 1-р сарын 25-нд Шинэ үндсэн хуулийг баталжээ. Улс орон феодалын нийгмээс коммунизмд, 1990 оноос ардчилсан ба зах зээлийн нийгэмд шилжсэн. Гэсэн ч өмнөх чиг хандлага нь маш хэцүү байдалтай байсан. Засгийн газрыг дахин эмхлэн байгуулахтай зэрэгцээд монголд оруулсан оросын тусламжийн зээллэг хүнд цохилт болсон. Тэр нь ойролцоогоор дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 1/3-тэй дүйцэх хэмжээтэй байжээ. Үйлдвэрүүд зогсож, хэрэгцээтэй бараа материал хомсдож, архи, хонины мах, талх зэрэг хүнсийг картаар олгох болсон. Картаар хүнс олгох тогтолцоо 1991-1993 он хүртэл үргэлжилжээ. Монгол орныг хөгжил дэвшлийн замд оруулсан 1990 оны ардчилсан шинэчлэлт нь Монгол дахь өөрчлөлт шинэчлэлтийг эргэлт буцалтгүй болгож, ардчилсан нийгэм байгуулах явцыг түргэтгэсэн 20-р зууны Монголын түүхэн дэх улс төрийн томоохон үйл явц болох 1911-1912 он, 1921 оны түүхэн үйл явдлын шууд үргэлжлэл нь байв. == Зургийн цомог == <gallery> </gallery> == Гадны холбоосууд== {{Commons|Category:National Museum of Mongolia|Монголын Үндэсний Музей}} * [http://www.nationalmuseum.mn/ Албан ёсны цахим хуудас] [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Улаанбаатарын музей]] 7p9gn54942exssis1jgfz91f0rzlt97 Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон 0 27985 709914 708836 2022-08-28T11:13:00Z Eupakistani 78195 /* Манжийн үеийн монголын хууль цааз */ wikitext text/x-wiki {{Загвар:Монголын түүх}} [[Файл:Mongolia during the Manchu rule.png|thumb|Манжийн үеийн засаг захиргааны хуваарь]] [[Файл:Outer Mongolia under Qing rule.png|thumb|1820-иод он [[Ар Монгол]]]] [[Файл:Letts-Popular-Atlas-1883-Russia-in-Asia-Chinese-Empire-etc.jpg|thumb|Өвөр Монгол дахь харчин (Khartchin), горлос (Khorlos), оннигуд (Oniot), дөрвөд (Dourbet), найман, баарин (Barin), авга (Abakhai), авганар (Abkhanar), түмэд (Toumet), үзэмчин (Oudzemerchi), Сөнөд (Sounnite), Хуучид (Khaotchit) зэрэг аймгуудын байршил. [[Дагуур]]ын салбар гогуль (Gogouli) Амар мөрний дагуу байршсан байна. 1883 он]] Монголын түүхийн дунд үеийг төр улсын шинж чанараар нь –Монголын түрүү төр улсын үе, –Монголын төгөлдөржсөн төр улсын үе гэсэн хоёр том үе болгож болно. Монголын түрүү төр улсын үе 1130-аад оны үед Хабул хааны байгуулсан Монгол улсаас 1206 онд Чингис хааны байгуулсан нэгдсэн Монгол улс хүртэлх үеийг хамарна. Тэр үеийн Монгол улс хэмжээгээр бага хийгээд төрийн үндсэн шинжүүд нь бүрэн гүйцэд төлөвшөөгүй байсан тул тийнхүү түрүү төр улс хэмээн үзнэ.Монголын төгөлдөржсөн төр улс нь 1206 оноос XVII зуун хүрнэ. Чингис хаан төрийн үндсэн бүтцүүдийг зохион байгуулснаар жинхэнэ ёсоор төр улсын шинж бүрдэн тогтсон юм. Өгэдэй хааны үеэс Монгол төрийн бүтэц улам боловсронгуй болж, Эзэнт гүрэн жинхэнэ ёсоор байгуулагдсан билээ. Монголын эзэнт улс унасны дараагаас Монголын нэгдмэл төр удсангүй задарч, биеэ даасан бага улсууд бий болсон билээ. Монголын уламжлалт түүх бичлэгт XVII-XX зууны эхэн үеийн Монгол орон буюу Манжийн эрхшээлийн үеийн Монгол орныг түүхийн дунд үед багтаан үзсээр ирсэн юм. Дэлхий нийтийн түүхийн үечлэлтэй уялдуулан авч үзвэл Манжийн эрхшээлийн үеийг Монголын түүхийн шинэ үед оруулах нь зохистой юм.Энэ үеийн түүхийг үндсэнд нь гурван үе болгон судлах ёстой. Чухамхүү ингэж Манжийн төрийн бодлого хэрхэн өөрчлөгдөж байсныг цаг хугацааны хувьд ялгавартай авч үзэхгүйгээр тус түүхэн үеийг үнэн зөв тодорхойлж, ойлгож чадахгүй. Аль нэг богинохон үеийн хэрэг явдлаар бүхэл бүтэн үеийг төлөөлүүлэн авч үзэх нь алдаанд хүргэнэ. 1.XVII-XIX зууны дунд үе хүртэлх Монгол орон. Энэ үеийн Манжийн төрийн бодлого нь монголчуудыг уламжлалт аж төрөх байдлаар нь байлгаж, хэрэгтэй цагт ашиглах, түшиг тулгуур болгох зорилго бүхий байв. Чингэхдээ нийт монголчуудыг хошуу, чуулганы зохион байгуулалтанд оруулж засаглан захирав. Монголыг хууль зүйн үүднээс баримтлан захирах шаардлагаар хууль–эрх зүйн дарангуйлах тогтолцоог бий болгов. Монгол нутагт уул уурхай нээх, газар хагалахыг хориглож, худалдааны хятад иргэдийг зөвхөн тодорхой зөвшөөрөл, хугацаагаар орохыг зөвшөөрч байв.2.XIX зууны дунд үеэс XIX зууны төгсгөл хүртэлх Монгол орон. Манжууд Хятадад улам бүр уусч, хааны ордон дахь хятад түшмэд олшрохын хэрээр Манжийн бодлого аажмаар Хятадын бодлого болон хувирч ирэв. Энэ үед Монголын талаарх Манжийн төрийн бодлого алгуур өөрчлөгдөж, Монголын талаар тавьсан элдэв хөнгөлөлтүүд суларчээ. Монгол газар хятадууд олноороо хараа хяналтгүй орж ирэх болсон. Монгол орныг Хятадын худалдаа–мөнгө хүүллийн сүлжээ бүрхэж, хүн амын дийлэнх хэсгийг өртөн болгосноор Монголын нийгэм–эдийн засгийн хөгжлийг улам бүр боогдуулах болжээ.3.XIX зууны сүүлээс XX зууны эхэн хүртэлх Монгол орон. Үүнд Монгол оронд Манжийн шинэ засгийн бодлого явагдсан цаг хугацааг хамруулан авч үзнэ. Улс төр, эдийн засаг, соёлын гэсэн үндсэн гурван чиглэлээр өрнөсөн “Шинэ засгийн бодлогын” Монголд дахь хэрэгжилт нь харгис, сөрөг нөлөөтэй байв.Монголчуудын малын бэлчээрийн зарим хэсгийг хурааж, худалдан авч, газаргүй ядуу олон мянган хятадуудыг зохион байгуулалттайгаар оруулан суулгаж, тэдний амьдралыг өөд татах нь язгуур Манжийн төрийн бус, харин мөн чанартаа Хятадын төрийн бодлого юм. Монголын язгуураас оршин амьдарч ирсэн үндэс суурийг устгах аюултай энэ бодлого монголчуудын үндэсний ухамсрыг сэргээж, тусгаар тогтнолын төлөө босон тэмцэхэд хүргэсэн юм.Дээрх гурван үеийг хураангуйлан томъёолбол, эхэн үед Монголын талаарх Манжийн төрийн бодлого явагдсан бол удаад нь Манж–Хятадын бодлого явагдсан үе, төгсгөлийн үед нь Монголын талаар Манж нэртэй Хятадын төрийн бодлого явагджээ. [[File:1747 Kitchin Map of Central Asia and the Gobi Desert - Geographicus - WesternTartary-kitchin-1747.jpg|thumb|Өмнөд Монгол дахь аймгууд: Найман [[Шар мөрөн (Өвөр Монгол)|Шар мөрний урд талд]] (Sira Muran), оннигуд (Onhiot), хорчин (Khorchin). 1747 он]] [[File:L'Empire_Chinois_et_du_Japon_(1833).jpg|thumb|[[Хөхнуур]]д Tengri-noor, Boura-noor гэх мэт монгол нэртэй газрууд байна. Дагуурын нутгийг Daourie гэж тэмдэглэжээ. 1833 он]] [[File:John-Tallis-1851-Tibet-Mongolia-and-Manchuria-NE.jpg|thumb|Өмнөд Монгол дахь аймгууд: сөнөд (Sounites), Цахар (Tchakhars), авга (Abaka), хорчин (Kortchin), дүрвэд (Durbet), горлос (Khorles). Гогуль (Gogooli) Амар мөрний эрэгт. 1851 он]] [[File:China_and_Japan,_John_Nicaragua_Dower_(1844).jpg|thumb|Зүүнгарыг "Songar Kalmucks", Уйгурыг "Little Bukharia" гэж тэмдэглэжээ. Мөн дагуур, харчины нутгийг харуулсан байна. 1844 оны зураг]] [[File:Carte_generale_de_l'Empire_Chinois_et_du_Japon_(1836).jpg|thumb|Хорчин (Chorchins), найман (Naynam), оннигуд (Onhiot), авганар (Abahanar), хошууд (Khochotie) болон бусад [[дээд монголчууд]] (Kalmouks Kokonor, Elets Kokonor)]] [[File:Empire Chinois, Japon (1832).jpg|thumb|]] == Манжийн үеийн засаг захиргааны хуваарь == Манж 1636 онд Өвөр Монголыг нэгтгэж аваад 6 чуулганд хувааж, Гадаад Монголын төрийг засах яам байгуулан, түүнийгээ Монгол журган хэмээн нэрлэх болжээ. Энэ 6 чуулганыг [[Шилийн голын чуулган|Шилийн гол]], [[Жиримийн чуулган|Жирэм]], [[Зостын чуулган|Зост]], [[Их Зуугийн чуулган|Их Зуу]], [[Зуу Удын чуулган|Зуу Уд]], [[Улаанцавын чуулган]] хэмээн нэрлэж. [[Цахар]], [[Хөлөнбуйр]], [[Хөхнуур муж|Хөхнуур]], [[Ховдын хязгаар|Ховд]], [[Зүүнгар нутаг]] хошуу нь манж [[Амбан]] буюу [[Жанжин]] захирч байжээ. 1691 онд [[Халх]] Монголыг нэгтгэж аваад 3 чуулганд хувааж, Халхын [[Сайн ноён аймаг]] 1725 онд чуулганд байгуулагджээ. 1907 онд манжийн засгийн газар [[Ховдын хязгаар]]ыг хоёр хуваан шинэ хязгаар байгуулсанаар Шиньжаан дахь нутаг нь Алтайн хязгаарт харъяалагдах болжээ.<ref>[http://touristinfocenter.mn/cate14_more.aspx?ItemID=130 МОНГОЛЫН ӨВӨР НУТАГ МАНЖИД ЭЗЛЭГДСЭН ТҮҮХ. 1616-1626 ОН.]</ref> Эдгээр чуулган 1912 он хүртэл хэвээр оршин тогтнож байгаад [[Дундад Иргэн Улс]]ын (1912-1949) үед 8 аймаг болон хуваагдсан нь Шилийн гол, Жирмэн, Хөлөнбуйр, Зост, Улаанцав, Баяннуур (Урад), Ордос, [[Алшаа аймаг]] бөгөөд саяхнаас 4 том аймгийн зохион байгуулалтыг эвдэж хот болгосон бөгөөд Шилийн гол, Хөлөнбуйр, Баяннуур, Алшаа 4 аймгаараа үлдэж, Ордос аймгийг Ордос хот, Улаанцав аймгийг Бугат хот (голдуу Баотоу гэнэ), Зост аймгийг Улаан хот (голдуу Чэфэнг гэнэ), Жирмэн аймгийг Түнляо хот гэж нэрлэж байна.<ref>[http://shbaatar.blogspot.com/2011/05/blog-post.html Өвөр Монголчуудын тухайд]</ref> [[Ордос]]чууд [[Шар мөрөн|Шар мөрний]] урд эрэг Ордосын тохойд байв. == Манжийн эсрэг тэмцэл == {{Main|Манжийн эсрэг монголчуудын тэмцэл|Зүүнгарын хаант улс}} 1636 онд Алтан ургийн сүүлчийн хаан Лигдэн өөд болсноор Өвөр Монголыг эрхэндээ оруулж, 1691 онд [[Халх]]ууд дагаар орсон юм. Ингэснээр Ойрадаас бусад Монголчууд Манж Чин Улсын бүрэлдэхүүнд оржээ. 1696 онд Манжийн түрэмгийлэлд [[Галдан бошигт хаан|Галдан хаан]] ялагдан нас барсан ч 1755 он хүртэл Зүүнгарын хаант улс тусгаар байсан. Ихэнх түүхчид Монголчууд 1691 онд Манжийн дарлалд орсон гэж үздэг боловч энэ нь эргэлзээтэй ойлголт юм. Учир нь одоогийн баруун Монгол буюу Ойрадууд тэр үед тусгаар улсын шинжээ хадгалж оршин байсан бөгөөд 1758 онд хүртэл энэ байдлаа хадгалж байсан гэж үзэж үндэстэй юм. 1636 онд Өвөр Монгол, 1691 онд Ар Монгол, 1755 онд Баруун Монгол Манжид эзлэгдсэн гэж үзвэл илүү зохистой мэт. Манжийн үеийн Монголд хамжлагат ёс тогтож, аливаа иргэншил үүсэх нь хаалттай байсан. 20-р зууны эхний Манжийн "Шинэ засгийн бодлого"-ыг Монголчууд зэвүүцсэнээр үндэсний үзэл сэргэж, нэгэнт нурж унах нь тодорхой болсон Чин гүрнээс тусгаарлахаар санааширч, Богд Жавзандамба хутагтыг нэгдэн нягтарч тусгаар улс болохоор самбаачилжээ. XIX зууны сүүлчээс Манж гүрний сүр хүч бууран доройтож, феодалын нийгэм нь үндсээрээ ялзран хэврэгшиж, улмаар том империлист гүрнүүдийн түрэмгийлэлд өртөн тэдний хагас колони болон хувирчээ. Манжийн эрх баригчид энэ нөхцөлд яаралтай арга хэмжээ авав. Монголыг цусгүй колончилж, юуны өмнө хятадчилах зорилгоор үй олон хятад иргэнийг Монгол нутагт цутган оруулж, малын бэлчээрийг хагалан, тариалангийн талбай болгохоор үржил шим сайтай газруудыг булаан авч хятадуудад олгож эхлэв. Идээшилт газар шороо, төрөлх ард түмэндээ элгэн хайртай Монгол хүн харийн энэ доромжлол, дарангуйллыг хүлцэн тэвчих аргагүй болж, энд тэнд эсэргүүцлийн уухай дэгдэн, улмаар Монголын язгууртнууд ард түмэнтэйгээ нэгдэж эхэлжээ. 1911–1912 оны Монголын ард түмний [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнөөр]] Монгол Улс ийнхүү тусгаар улсаа сэргээж чадсан нь манай ард түмний олон жилийн шаргуу тэмцлийн үр дүн байсан бөгөөд Монголын ард түмний түүхэнд гарсан нэгэн чухал ач холбогдолтой үйл явдал болсон юм. == Манжийн үеийн монголын хууль цааз == [[Файл:Manchu Qing Mongolia Torture (34864106004).jpg|thumb|Манжийн үеийн эрүү шүүлт]] [[Файл:Manchu Qing Mongolia Wooden Trunk (35318196370).jpg|thumb|Хоригдлын тор]] [[Файл:Manchu Qing Mongolia Iron Fetters (34864088934).jpg|thumb|Гар гав]] {{Main|Монгол цаазын бичиг|Халх журам XYIII зууны үеийн монголын хууль цааз}} Манжийн эрхшээлд байсан үеийн Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжил Манжийн нөлөөнд байсан үеийн төр захиргаа болон эрх зүйг судлахад тэр үеийн даган мөрдөж байсан хууль цаазууд үндсэн эх сурвалж нь болдог. Эдгээр нь Зарлигаар тогтоосон Манж чин улсын бүгд хууль, Халх журам, Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яамны хууль зүйлийн бичгүүд билээ. Энэ үеийн Монголын эрх зүй нь нэг талаар монголын төр, эрх зүйн уламжлалыг аль болохоор хадгалахыг хичээсэн, нөгөө талаар, аргагүйн эрхэнд манж болон хятадын эрх зүйн зарчмийн нөлөөнд орсон байлаа. Ямар ч байсан Монголын нийгмийн харилцааг зохицуулах учраас монгол цаазын уламжлал болон эх сурвалжид тулгуурлаж байлаа. Манж Чин улсын эрхшээлд байсан үед монголын иргэний болон эрх зүйн түүхэнд нааштай дэвшилтэд үзэл санаа, үзэгдэл цөөнгүй байсныг үгүйсгэж болохгүй. Ялангуяа монголын уламжлалд эрх зүйг шинэчлэхэд чухал нөлөө үзүүлсэн нь түүхийн үнэн юм гэж судлаач Б.Баярсайхан үзсэн юм. Манжаас явуулсан бодлогууд нь Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжилд эерэг болон сөрөг аль альнаар нь нөлөөлж байв. Мөн монголын эрх зүйг шинэчлэхэд багагүй нөлөөлсөн нь үүний эерэг нөлөөлөл юм. Монголыг ХХ зууны эхээр хятадчилах бодлого явуулж байсан зэрэг сөрөг нөлөөлөл нь харагдаж байна. Мөн манж нар монголд төрийн болоод засаг захиргааны чамгүй их өөрчлөлтүүдийг хийж байсан нь түүхийн хуудаснаа тэмдэглэгджээ. Үүнийг монголд байгуулагдсан Манж чин улсын хамгийн дээд эрхтэй байгууллага хянаж байв. Энэ нь улиастайн жанжны газар байсан юм. Ерөнхийдөө Монголыг удирдах Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яам болон Улиастайн манж жанжны газар, аймгийн жасаа нарыг ихэвчлэн манж хүмүүсээр удирдуулдаг байлаа. Энэ нь монголыг бүх шатанд шатлан захирч байх манжийн тэргүүн бодлогуудын нэг нь яахын аргагүй мөн билээ. Манж нар нь Монголд шууд өөрсдийн хууль цаазыг явуулахаас болгоомжилж Энх-Амгалан хаан шинэ дагасан халх нарыг тэдний хууль ёсоор болтугай хэмээн зарлиг буулгаж байсан байна. Удалгүй дээр дурьдсан Халх журам хуулийг хэлэлцэн тотоосон байна. Энэ хуулийг 1789 оноос дагаж мөрдөх нь харьцангуй багасжээ учир нь Манж нар гадаад монголын төрийг засах явдлын яамны хууль зүйлийн бичиг буюу дээр дурьдсан монгол цаазын бичгийг зохион гаргасантай шууд уялдаатай билээ. Халх журмыг халхын ноёдын оролцоотой баталсан учир зохицуулалт сайн явагдаж байсан юм. Монгол цаазын бичгийг зохион гаргасан нь монголыг манжийн эрх зүй болон төрийн нөлөөнд бүрэн автуулах алхмуудын нэг байлаа. Гэвч энэ алхмууд хэзээ нэгэн цагт бүр мөсөн бүдрэнэ гэдгийг манжийн цөөхөн хүн мэдэж байлаа. Манж нарын ХХ зуунд явуулж байсан “[[шинэ засгийн бодлого]]” нь монголчуудыг асаах дарь нь болж өгсөн юм. Энэ бодлогын агуулга нь Монголд хятад иргэдийг үй олноор шилжүүлэн суурьшуулах, хүн амыг хятадчилах, манж хятадын засаг захиргааны шууд нэг хэсэг болгох зэрэг байлаа . Энэ бодлого гарсны дараа бослогууд энд тэндгүй өрнөж байв. Ингэснээр Монголчууд манжийн эрх зүй болон төрийн нөлөөнд авталгүй манжаас салан тусгаар тогтнолоо дахин олж чадсан түүхтэй. Энэ тэмцэл өрнөлийн оргил цэг нь 1911 оны цагаагчин гахай жилийн үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал байлаа. == Манжийн улс төрийн бодлого == {{Хянах}} [[File:Asien Bd1.jpg|thumb|1890 он]] XVII зууны сүүлч үеэс XX зууны эхэн үе хүртэл 200 гаруй жил Монгол орон манжийн байлдан дагуулагчдын эрхшээлд нухлагдаж байв. Энэ үе бол Монголын түүхийн хамгийн гашуун зовлонт харанхуй үе байсан юм.Манж нар бол одоогийн Манжуурт нутаглаж байсан хамниган угсаатан бөгөөд XVI зууны сүүлчээр цэрэг-язгууртаны хүчирхэг улс болон бүрэлджээ. Манж нар богино хугацаанд зэргэлдээх орнуудаа түрэмгийлэн улмаар Монголын хаант улсуудыг эзлэн авав.Монголын феодалын улс манжид эзлэгдсэн түүний талхинд орсон нь хэдэн шалтгаантай байв. XVII зууны үед Монгол орон дотоодын феодалын бутралын уршиг, гаднаас манж, хятадын хаадын хагалан бутаргах хорт явуулгын улмаас Өвөр Монгол, Ар Монгол, Баруун Монгол (Ойрад) гэсэн гурван том хэсэг болон салж, тэдгээр нь бас дотроо олон жижиг феодалын эзэмшилд хуваагджээ. Эдгээр том, жижиг язгууртнууд бүх Монголын хаан ширээ болон өөр өөрсдийн биеэ даасан байдлын төлөө үргэлж тэмцэлдэж байсны улмаас Монгол орон дотоодын хямралд гүн автжээ.Улс орон нь доройтож, бас харийн аюул занал нүүрлээд байсан тэр нөрцөлд Монголын феодалууд эв нэгдлээ бэхжүүлж, түрэмгийлэгчдийн эсрэг нэгэн мөрний урсгалд нийлэн шийдвэр төгс тэмцэх ёстой байлаа. Цахарын Лигдэн хаан, Халхын Цогт хун тайж зэрэг хүмүүс үүнийг ухамсарлан нийт улс гэрийнхээ тусгаар тогтнолоо хамгаалахыг уриалан тэмцэж байв. Гэтэл зарим феодалууд зөвхөн өөрсдийн явцуу ашгийг хичээн нийтийн тэмцэлд нэгдэхгүй, тус тусдаа тэмцэх, бууж өгөх зэрэг бодлого баримталж байсан нь тэмцлийн эрчийг сулруулж, хүчийг сарниулжээ. Манжийн байлдан дагуулагчид 1644 онд Хятадыг эзлэн авсан нь түүний эдийн засаг, цэрэг зэвсгийн их хүчийг Монголын эсрэг шууд дайчлан хөдөлгөх боломжтой болжээ.Манж нар улс төрийн элдэв луйвар аргаа цэрэг зэвсгийн давуу байдалтай хослуулсаар 1636 онд Өвөр Монголыг, 1691 онд Халх Монголыг, XVIII зууны дундуур Баруун Монгол (Ойрад) – ыг эрхэндээ оруулжээ. Тэд Монголыг эзлэн авсаны дараа ноёрхолоо бэхжүүлэхийн тулд Монголын уламжлалт хууль, засаг захиргааны зохион байгуулалтыг цөм хүчингүй болгон, өөрсдийн харгис засаг захиргааг чандлан тогтоож, манай ард түмний хүчээ нэгтгэн босч тэмцэхээс болгоомжлон тэдний улс төрийн нэгдлийг бутаргаж, хүчийг нь сарниулахад чиглэсэн олон арга хэмжээ авчээ. Монгол орныг Манжийн хааны төлөөний сайд захирч, монголчуудаар өртөө, харуулын цэрэг, хүнд хүчир алба даалгах, манж хааны Монголоос дээрэмдэн авсан олон зуун мянган малыг үнэ хөлсгүй хариулган үржүүлэх, Ховдод байсан Манжийн дарангуй цэргийн хүнсний тариа тариулах, цэргийн албанд дайчлан мордуулах, мөнгөн татвар авах зэргээр малчин ардын хөдөлмөрөөр бүтээсэн баялгийг ховх сорон үгүйрүүлж байв. Жишээлбэл: зөвхөн Манжийн элч, төлөөлөгчид зорчиход зориулсан олон замын өртөөний зардалд жил тутам саяас доошгүй мал албадан гаргуулж байсны дотор гагцхүү зорчигчдын хүнсэнд 200,000 гаруй хонь хэрэглэж байжээ.Манжийн эрх баригчид шашныг бүх талаар дэмжин дэлгэрүүлж түүний тусламжтайгаар ард олныг мунхаруулан харанхуй бүдүүлэг хэвээр нь барьж, номхон боол болгон дарлахыг хичээж байлаа. Хүрээ хийд, лам нарын тоог хэтэрхий олшруулсан нь олон идэр эрийг бүтээлч хөдөлмөрөөс хөндийрүүлж, тус улсын хүн амын өсөлтийг сайтуулсны гадна үйл олон лам нарыг хооллож, хувцаслах, тэдний хурал номын бүх зардлыг бэлтгэн нийлүүлэх нүсэр хүнд албыг ард түмэнд давхар үүрүүлсэн юм.Монголын ард түмэн ингэж манжийн эрх баригчид, монголын феодал ноёд, лам нар гэсэн хэд хэдэн эзэнд нэгэн зэрэг үйлчлэх ганц зарц нь болоод зогссонгүй, бас хятадын худалдаа, мөнгө хүүлэгчдэд давхар шулуулж үгүйрлийн балчигт лавшран шигдсээр байв. Манжийн засгийн газрын шууд ивээлээр Монголд нэвтэрсэн Хятадын худалдаа, мөнгө хүүлэл монголын ард түмний хөлс, цусыг сорон тамирдуулж байлаа. Хятадын шунахай худалдаачид өр төлбөрийн хүүг 400 хувь хүртэл өсгөж Монгол орныг “баяжих, хөлжих алтан хайрцаг” хэмээн ичгүүргүй нэрлэж байв. Хятадын худалдаачид бүр гурван янзын жигнүүрийн туухайтай байсан бөгөөд хүнд туухайгаар нь бусдаас авах зүйлийг, хөнгөнөөр нь бусдад худалдах барааг хэмжиж, жинхэнэ туухайг мэхлэж болохгүй нөхцөлд хэрэглэж байв. Бас өөрсдийн барааг маш өндөр үнээр худалдаж Монголын түүхий эдийг туйлын хямд авдаг болсон байна. Манжийн эрх баригчдын шаардан тушаасан олон зүйлийн бачим түргэн албыг хугацаанд нь гүйцэтгэхийн тулд хошууны тамгын газар, аймгийн чуулгад арга буюу шахагдан хятад пүүсээс өндөр хүүтэй мөнгө зээлдэн авч алба залгуулна. Албаны энэ өрийг ч, харьяат ноёдынхоо хятад худалдаачдад тавьсан өрийг ч ардууд төлнө. Манжийн феодалууд, хятадын худалдаачдын шунахай эрх ашиг яваандаа нийлж нэг нь алба татвараар, нөгөө нь өр зээлээр Монгол орныг хамтран мөлжиж, ард түмнийг амь зуулгын хэдэн малаас нь хагацуулан сүйрлийн даваанд тулгаж байлаа.Гэвч Монголын ард түмэн гадаад, дотоодын давхар дарлалд дуугүй нухлагдан, ямагт толгой гудайн хүлцэж явсангүй, эрэлхэгээр босон тэмцэж, тэмцлийн туршлагаа баяжуулсаар байсан юм. Монголын ард түмний тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлээс хамгийн хүчтэй нь Ойрадын Амарсанаа, Халхын Чингүнжав нарын удирдсан 1755-1758 оны зэвсэгт бослого юм.1755-1758 оны зэвсэгт тэмцэл дарагдсан боловч монголын ард түмний түүхэнд гүн ул мөрөө үлдээн тэмцлийн сургамж дууриал болж, тэдгээр тэмцэгчдийн баатарлаг дүр ард түмний дунд мөнхөрөн алдаршжээ.Энэ үеийн ард түмний тэмцэл нэг талаар манжийн түрэмгийлэгчид, хятадын шунахай худалаачдын эсрэг, нөгөө талаар нутгийн авилгач ноёдын эсрэг чиглэж байв. Ардын тэмцлийн дотроос заргын хэлбэр ихэд дэлгэрчээ. Ардууд заргын бичигтээ манжийн хүнд алба, ноёдын авилгая шунахай зан, ёс бусын олон гувчуур, өөрсдийн амин зуулгын хүнд байдал зэргийг учирлан тоочоод алба татвар хөнгөлж, шунахай ноёдыг зайлуулахыг шаардаад, эцэст нь нэрсээ нарны цацраг мэт дугуйруулан бичдэг байв. Энэ нь толгойлогчоо харгис ноёдоос хамгаалсан хэрэг байв. Ноёнтойгоо заалдсан, үгүйрэн өр төлж чадахгүй болсон, худалдаачдын пүүсийг довтолсон ардуудыг эмнэг адууны сүүлээс чиргүүлж тасдуулах, элсээр чигжин алах, есөн эрүү тулгах, дөнгөлөх, эхнэр хүүхдийг нь өрөнд бодож худалдаачдад өгөх зэргээр харгисладаг байжээ.Тэгэвч мөлжлөг, харгислал нэмэгдэх тусам зовлон туулж хатуужсан монголын ард түмэн тэмцлийн эрчээ чангалан галд тос нэмэхийн адил дүрэлзэн боссоор байсан юм. === Халх === Үүнд, 1636 онд Манжийн Дээд Эрдэмт хаан Халхыг Хятадтай худалдаа хийхийг албан ёсоор хориглосон зарлиг буулгажээ. Энэ нь нэгд, Монгол-Хятадын хооронд холбоо тогтохоос сэргийлсэн, хоёрт, монголчууд худалдаалахдаа агт мориор голдуу арилжаалдаг учир хятадын цэргийн хүчин чадал нэмэгдэхээс болгоомжилсон хэрэг бололтой.Нөгөөтэйгүүр 1638 онд Манжийн хаан Халхын гурван ханыг жил бүр цагаан тэмээ нэжгээд, саарал морь наймыг Чингийн эрх баригчдад албан ёсны бэлэг хэмээн бариулах зарлиг буулгажээ. Ингэснээрээ манжийн хаан Халхын хан нарын эрх мэдлийг хязгаарлаж, эрхшээлдээ оруулахыг санаархжээ. Хэдийгээр монголд манжийн түрэмгийллийг хүчээр барьж зогсоох улс төрийн нэгдмэл хүчин байхгүй байсан ч харийн түрэмгийлэл илт нүүрлэсэн үед монголчууд удаа дараа нэгдэх оролдлого хийжээ. 1970 онд Х.Пэрлээ Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутгаас үйсэн хуулиуд олсон нь үүнийг гэрчлэх чухал сурвалж болсон юм.XVI зууны сүүлч, XVII зууны эхээр Халхын ноёд удаа дараа чуулган чуулж дотоод, гадаад улс төрийн байдлаа хуулиар зохицуулахыг оролдож байсныг тэдгээр үйсэн хуулиас харж болно.Үйсэн дээр бичсэн тэдгээр хуулийн гол санаа нь дотоодын эвдрэл хямралын үүд хаалгыг хааж, төрйин нэгдлийг аль болохоор сахин хамгаалах явдал байв. Уг хуулиуд нь “хан хүн өөр зуур хэрэлдвээс,... ганц хошуугаар дайсанд мордож идвээс, ноёд биеэ алалцваас,... хатуу шийтгэж байхаар заажээ. Уг хуулиуд нэгэнт буй болсон дотоодын хямралыг гэтлэн давахын тулд Халхын хүчийг нэгтгэх бодлогыг тууштай явуулахыг тэр үеийн зарим зүтгэлтэн хичээж, Халхын улс төрийн хямралыг хууль эрх зүйн хүрээнд шийдэх гэсэн хэрэг байв.Халхын Сэцэн хан Шолой, Түшээт хан Гомбодоржийнд хоёр ч удаа биеэр хүрэлцэн очиж , шинэ төрөх хүүхэд нь хөвгүүн байвал, Халхын шашны тэргүүнээр өргөмжлөхийг зөвлөн, өөрийн Гэгээн цолоо өргөхөөр амлаж буцсан ба дараа Түшээт ханы төрсөн хөвгүүнд нутгийн дархчуудаар 3 төмөр бүстэй өлгий өгсөн байна. Халх Манжид эзлэгдсэн нь манж нар Өвөр монголыг эзлэн авснаар тэдний цэргийн хүч улам өсч, Манжийн төрийн гадаад бодлого нь Мин улсын эсрэг хандсан юм. Мин улс нь эдийн засгийн их нөөцтэй, хүн хүч цэргийн тооны хувьд Манжаас давуу учир түргэн гоомой хөдөлж болохгүй байв. Тиймээс юуны өмнө нэгтгэн авсан Өвөр монголын аймгуудад эрх нөлөөгөө бэхжүүлж, өөрийн цэргийн хүчийг монгол цэргийн хүчээр сэлбэх, мөн хятадтай байлдахдаа, ар талаа найдвартай бэхлэх зорилгоор Халхын хан нартай холбоо тогтоохыг эрмэлзэж байсан юм. Халхын эрх баригчидтай найрсаг харилцах замаар Манжийн талаас ирэх аюулыг сааруулахыг оролдож байв. Өөрсдийн нь ашиг сонирхолд нийцэж байсан учир Манж нар Халхын эрх баригчдын энэ оролдлогыг хэсэг хугацаанд дэмжиж байв. 1636 оны өвөл Сэцэн хан адуу, тэмээ, булга зэрэг зүйлсийг өргөн, найрамдахыг хүссэний хариуд, 1637 оны 1 сард Манжийн Абахай хаан бэлэгтэй хариу элч илгээж байжээ. Мөн 1637 оны 3 сард Түшээт хан хоёр алтан нум, гурван мориор бэлэг хүргүүлэн, элч заран найрамдал холбоотой байхаа илэрхийлж байжээ.Манжийн эрх баригчид Өвөр монголыг эзлэхдээ эрх баригч давхаргынхантай нь худ ургийн барилдлага тогтоох, цол хэргэм өгөх, өгөөмөр шан харамжаар талдаа татах, айлган сүрдүүлэх аргыг хэрэглэж амжилтанд хүрсэн туршлагаа Халхтай харилцахдаа ч үргэлжлүүлэн хэрэглэснээр амжилт олсон юм.Хэдийгээр Өвөр монголын дараа Халхын шууд довтолгоогүй ч Хятадыг эзлэн авсны дараа энэ аюул нүүрлэн ирэх нь ойлгомжтой байсан юм. Тиймээс түүний богино хугацаанд дотоодын эв нэгдэлээ бэхжүүлж, цэргийн хүчийг нэмэгдүүлэх зэрэг зүйлийг хийх шаардлагын улмаас хугацаа хожих зорилгоор манжийн хаадтай найрамдалт харилцаа тогтоох, харийн түрэмгийллийг эсэргүүцэх хүчин бүрдүүлэх хариуцлага Халхын эрх баригчдад тулгарсан ажээ.Тийнхүү Манж нар харь улсыг довтлохдоо, ар талаасаа аюулгүй байх, нөгөө талаас монголчууд нь болзошгүй аюул нүүрлэн иртэл хүчээ сэлбэх гэсэн хоёр талын сонирхол нэгдэж нийгмийн харилцаа хэсэг хугацаанд намжуу байсан нь аль аль нь цаг хожих гэсэнтэй холбоотой байв.Тухайн үед Монголын их хааны эрх захиргаа нэгэнт унасан цаг тул Халхын улс төрийн амьдралд Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан Шолой, Засагт хан Субадай нар тэргүүлэх үүрэгтэй байсан юм. Халхын баруун гарыг Засагт хан Субадай зонхилон захирч байсан боловч Шолой Увашийн хөвгүүн хэмээгдэх Алтан хан хэмээгдэх Омбо-Эрдэнийн эрх нөлөө их байв. Алтан ханы эзэмшил нь баруун тийш Алтайн Урианхай, Красноярскийн хязгаар, зүүн тийш Сэлэнгэ, Тамирын эхэнд тулж байв. Түүний орд өргөө Увс нуурын сав газар байжээ. Алтан хан Засагт хантай өрсөлдөн, бие даасан бодлого явуулж байв. Тэр XVII зууны эхэн үеэс Орос улстай харилцаж, улс төр, эдийн засгийн холбоо тогтоож, нэлээд хэмжээгээр худалдаа арилжаа хийж байв.Мaнж нар Хятадыг байлдан эзлэхдээ, Халхын ноёдын үйл ажилгаанд зарим нэгэн хориг тавьсан юм. 1639 онд Халхын ноёд Ширээ цагаан нуур хэмээх газар цугларч, Түшээт хан Гомбодоржийн 5 настай хөвгүүн Занабазарыг Халх Монголын шашны тэргүүнээр өргөмжилжээ. Тийнхүү Занабазар нь монголын түүхэнд анхдугаар богд Жавзандамба буюу Өндөр гэгээн хэмээн алдаршсан юм.Ширээ цагаан нуурын чуулганд оролцогсод уг түүхт үйл явдлыг тохиолдуулан, Шар бөсийн орд байгуулсан нь Халхын их хүрээний үүсэл болжээ. Бас Халхын ноёд шинэ өргөмжлөгдсөн шашны тэргүүн Өндөр гэгээн өөрсдийн харъяатаас хувь өмч болгон өргөснөөр шавь хэмээх дахргын үүсэл тавигджээ.Тийнхүү Халхын шашны тэргүүнийг өргөмжилсөн нь шашны тугийн дор Халхыг нэгтгэх гэсэн оролдлого байсан юм.Мөн 1640 онд Халхын-Ойрадын ноёдууд Тарвагатайн улаан буурай гэдэг чуулган нийлж, цаг үеэ дүгнэж, Халх Ойрад эв эеэ хичээн, харийн түрэмгийллийг хамтын хүчээр давахыг уриалан тунхаглаж, тус чуулганаас монгол ойрдын Их цаазыг баталсан нь Манжийн түрэмгийллийн эсрэг хүчээ нэгтгэх бас нэгэн оролдлого байлаа.Тус чуулганд Халхын Эрдэнэ Засагт хан Субадай, Очирбат тулгар Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан аймгийн нөлөө бүхий том ноёд, хэмээх Төрбайх, Тэнгэрэй тойн нарыг зэрэг Халх Ойрдын Төр, шашны, рзүтгэлтэн болон Хөх нуурын монголчууд, Ижил мөрний гол Торгууын төлөөлөгчид бүгд 28 том ноёд оролцжээ. Тэдгээр ноёд нь тухайн үеийн монгол улсын төрийн айрамд гол үүрэг гүйцэтгэж байсан нөлөө бүхий хүмүүс байв.Тус чуулганы гол зорилго нь улс төрийн бутралыг давж, үндэсний нэгдлийг сэргээн бэхжүүлэх, харийн дайсны өнгөлөлзлийг тас цохих хэрэгт монгол угсаатны хамтын чармайлтаар зохион байгуулахад оршиж байв. Тийнхүү Халх,Ойрд хоёр нэгдэж, харийн түрэмгийллийн эсрэг хүчээ нэгтгэсэн боловч энэ явдал удаан үргэлжилсэнгүй.Тухайн үеийн монгол төр шашны зүтгэлтнүүд хууль цааз шашны төрийн хэмжээнд бүх талаас нь улсаа нэгтгэх гэж удаа дараа оролдсон боловч тэр үед монгол улс төрийн бутралыг даван туулах улс төр, эдийн засаг хараахан бүрэлдээгүй байсан учир уг оролдлого бүтээгүй юм. Халхын ноёд дотоодын эв нэгдэлээ бэхжүүлэх оролдого хийхийн зэрэгцээ Эеэр засагч хаан суугаад удаагүйг харгалзан, Манжийн хүчийг дотроос нь задлах, угсаа нэгтнээ харийн дарлалаас чөлөөлөх зорилгоор 1644 Өвөр монголын ноёд элч илгээж байсан байна. Үүний үр дүнд Сөнид аймгийн тэнгис ван Халхын ноёдын ятгалганд орж, харъяат ардаа дагуулан, 1646 оны хавар Сэцэн хан нутагт байснаа, 1639 онд өмнө зүг нүүн одож, Манжид дагасан байв. Тэнгис нь Манжийн хаантай ураг холбосон байв.Манжийн хаан Өвөр Монголнын эрх чин ван Тодоор удирдуулсан үлэмжихэн цэрэг хөдөлгөж, Тэнгисийг мөрдүүлжээ.Манж цэрэг Тэнгис ванг мөрдөж хөөсөөр 1646 оны 6 сарын орчим Янгирцагийн ууланд гүйцэж очиход тэрбээр Гүн Галуутай гэдэг газар эсэргүүцэн байлдсан боловч ялагджээ. Гэвч бууж өгсөнгүй, Халх нутгийн гүнрүү зугтаахад манжийн цэрэг хоёр өдөр шөнө мөрдөн хөөж, гурав дахь өдрийн өглөө Өтөг уулын орчим Тэнгисийг гүйцэн цохисон боловч тэрбээр мултарч амжжээ. Манж цэрэг Сөнид аймгийн цэрэгтэй Халхын Түшээт ханы нутагт Бурхант хэмээх газар дахин тулгаран байлдаж, Тэнгисийн хатан хөвгүүдийг баривчлан түүний ачаа хөсөг, арван мянга гаруй малыг олзолжээ. Энэ тулалдаанд Тэнгисийн хүү Дорж, Бат, Шажин нарын зэрэг олон хүн амь үрэгджээ. Тэнгис ван сүүлчийн хүчээ дайчлан зугатсаар Туул голын орчим Зажибулгийн газар ирэхэд нь Сэцэн хан Шолой өөрийн хүү Бямбад гучин мянган цэрэг өгч, Тэнгисийг өмгөөлөн байлдуулахаар мордуулахын хамт Түшээт хан Гомбодоржид эл хэрэгт туслахыг хүсч элч заржээ.Түшээт хан өөрийн үеэл дүү Рахуладай ноён, түүний хөвгүүд Абаху мэргэн нарт хорин мянган цэрэг захируулан, Сэцэн ханд хүч хавсруулахаар явуулжээ. Халхын цэрэг Зажибулагийн газарт анх удаа манж цэрэгтэй байлджээ. Энэ байлдаанд Халхын цэрэг ялагдаж, тулалдааны талбарт мянга илүү морь тэмээ орхиод ухарчээ. Тэнгис тулалдаанаас Сэлэнгийн зүг зугтаж амь гарсан бөгөөд Манж нар Халхын эрх баригчдаас түүнийг барьж өгөхийг шаардахад, тэд цааргалсаар жил гаруй хугацааг өнгөрөөжээ. Гэвч Тэнгис өөрөө 1648 оны орчим буруугаа хүлээж, дахин манжид захирагдсан нь Манж-Халхын харилцааг хурцатгахад нөлөөлжээ.Тэнгисийг дэмжихээр илгээсэн Халхын цэргийг бут цохиж ялалт байгуулсан ч 1646 оны эцсээр манж нар цэргээ Халхын нутгаас гаргасан юм. Учир нь манж нар тухайн үед халхад цэрэг дайны ажиллагааг үргэлжлүүлэх боломжгүй байсан юм. Энэ нь юуны өмнө маш их хүчин чармайлт гаргаж, хүн хүч хөрөнгө зарж байж эзлэн авсан Мин улсыг төвшитгөн тогтоох хэрэг хараахан дуусаагүй байсан болон Тэнгисийг нэхсэн тулалдаанд манжийн цэргийн хүч ихээхэн тарамдаад байсантай холбоотой. Хэрэв Халхад байлдааныг үргэлжлүүлвэл, Халх даяараа босон тэмцэж, улмаар түүнийг зогсооход ихэхэн хүч шаардахын дээр, Хятад улсад Манжийн эсрэг бослого тэмцэл гарч байсан учир хүчин мөхөсдөж, саяхан олсон Хятад улсаа ч алдаж болзошгүй эгзэгтэй байдалд байсан аж.Халхын хан нар Манжийг эсэргүүцэн тэмцэхдээ, Өвөрлөгч хошуудын зүгээс дэмжлэг авах оролдлого нь тийнхүү бүтэмжгүй болсон ч зорилгоосоо ухраагүй юм. 1647 онд Засагт хан Субадай манжийн бодлогыг шууд эсэргүүцэн захидал илгээж байсан ба Манжид дагаар орсон хүмүүсийг буцаахыг Халхын ноёд нэхэмжлэн шаардаж байв. Бас Халхчууд Орос улсын зүгээс дэмжлэг олохыг хүсч, 1647-1649 онд Сэцэн хан Шолой Москвад элч мордуулж байжээ. 1646 онд Түшээт ханы ойр төрлийн эрх Цөхүр ноён манжийн захиргаанд ороод байсан Баарин аймгийг уулгалан, үлэмжхэн тооны хүн малыг олзлон авчээ. 1650 онд Засагт хан Омбо-Эрдэнэ тайж хөх нуурын орчим газрыг ав хийх нэрийдлээр уулгалж байсан ажээ.Халхын талаар явуулах Манжийн төрийн бодлого нь Хятадыг эзлэн авсан 1644 оноос буюу Нурхаачийн ач Фулинг Чин улсын хаанд өргөмжилсөн үеэс эрс өөрчлөгдсөн юм. Учир нь Хятадыг байлдан эзлэхдээ, ар талаасаа довтлуулахгүйн тулд хэсэг хугацаанд Халхтай бэлэг бүхий элч солилцож, найртай харилцахад хүрсэн бөгөөд Хятад улсыг эзлэх зорилгоо биелүүлэсний дараа манжийн цэрэг улс төр, эдийн засгийн хүчин чадал үлэмж нэмэгдсэндээ эрдэн, Манжийн зүгээс Халхад өөрийн бодлогоо тулган шаардах нь давамгайлах хандлагатай болов.Манж нар Мин улсын эзлэн аваад, эхний хэдэн жил дотоод байдлаа төвхнүүлэн бэхжүүлж авсны дараагаас буюу 1648 оны үеэс Халхтай холбоотой асуудлыг хүчээр шийдэхийг, тулган хүлээлгэхийг илт оролдох болжээ.Сөнид аймгийн хэрэг явдлаас Халхчууд нэгэн санаатай, нэгдмэл хүчтэй байгааг мэдэж авсан Манжийн эрх баригчид Халхын талаар явуулах бодлогоо тэдний нэгдэл хүчийг задлан сарниулахад чиглүүлжээ. Эеэр засагч хаан 1647 онд Засагт хан, 1648 онд Түшээт хан, Сэцэн хан нарын элчийг тус тус хүлээн авахгүй буцаасан атлаа мөн 1648 оны намар Халхын Сайн ноёны дээд өвөг Данзан ламын элчийг зориуд найрсагаар хүлээн авчээ. Энэ нь Түшээт хан, Сэцэн ханыг Манжийн эсрэг зэвсэг барин тэмцэснийг зэмлэн эрх сүрээрээр далайлгах хэрэг байснаас Гадна Халх эрх баригч ноёдын хооронд яс хаяж хөсөрдүүлэн нэг хэсгийг нь талдаа хахуулдан татаж, нөгөөг нь эсрэг хүч болгон, хооронд нь тэмцэлдүүлэх гэсэн бодлого байжээ.Байдлыг хурцатгахгүйн тулд Түшээт хан, Сэцэн хан нарыг төлөөлж, засагт хан манжийн эеэр засагч хаантай биеэр очин уулзжээ. Засагт хан тийнхүү чармайлт гаргаж, Халх болон Манжийн хааны хороондын харилцааг хэлэлцээрийн замаар зохицуулах гэсэн боловч тодорхой үр дүнд хүрсэнгүй. Харин Манжийн хаан хариуд нь Халхын хан нар хөвгүүд, дүү нараа Манжийн хааны ордонд ирүүлэхийг шаардсан юм. Энэ нь тэд нарын хүүхэд, дүү нарыг барьцаа болгон авах гэсэн хэрэг тул Түшээт хан, Сэцэн хан нар зөвшөөрсөнгүй. Манжийн хаан өөрийнх нь шаардлагыг хүлээн аваагүйд хорсож, Халхад элдвийн шахалт, хавчилт үзүүлэхийн зэрэгцээ Халхыг дотроос нь хагалан бутаргах үйл ажиллагаа улам бүр эрчимжүүлж зарим үр дүнд хүрчээ.1651 онд Халхын Түшээт хан, Сэцэн хан нар 1000 морь, 100 тэмээг Манж хаанд өргөн, жилийн амгаланг айлтгаж найрамдахыг хүсчээ. Энэ нь Тэнгисийг дэмжиж, Манжийн цэрэгтэй шууд зэвсэглэн байлдаж байсныг бодвол, буулт хийсэн хэрэг боловч Манж нарын Халхад явуулж бодлого эрчимжиж буй үед ямар нэгэн зүйлээр шалтгаалан Халхад цэрэглэн орохоос сэргийлсэн бололтой. Чухам ямар шалтгааны улмаас Халхын дотоод хагарал гаргасныг дурдаагүй боловч 1653 онд Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Бунтир албат харъяатаа авч, Манжийн хаанд дагаар орсонд түүнийг засаг чин ван өргөмжилж Чулгаалт хаалганы гадна нутаглах газар олгожээ. Энэ нь Бунтир бол Халхын анх удаа Манжийн талд урван орсон этгээд юм. Үүнээс үзвэл, Халхын ноёд дотроо хагаралдаж, зарим нь Манжийн түрэмгий бодлогыг сөрөн зогсож байхад, нөгөө зарим нь Манжийн хааны сайхан амлалт, зэрэг хэргэм, шан харамжинд татагдан дагаж орохыг санаархах болсон байна.Сэцэн хан, Түшээт хан нар Бунтирыг буцааж нэхэмжилсэн боловч Манжийн зүгээс эрс эсэргүүцэн няцаасан юм. Түшээт хан Гомбодорж, Сэцэн хан Шолой хан хүчинд автагдан, зарим талаар буулт хийн, Манжтай найрамдах бодлогыг явуулж байсан боловч харин шууд дагаж орохыг хүсэхгүй байсан юм.Манжийн зүгээс Халхын дотоод хэрэгт хутгалдан орох нь улам бүр нэмэгдэж, элдэв шахалт хавчлага чангарч байх тэр эгзэгтэй үед Сэцэн хан Шолой 1652 онд, Түшээт хан Гомбодорж 1655 онд удаа дараа нас барсан нь Халхын улс төрийн байдалд ноцтой хохирол учруулжээ. === Ойрад === Ойрадын Тогоон тайш, түүний хөвүүн Эсэн тайш, Мандухай сэцэн, Даян хаан, жонон Алтан хаан, Түмэн засагт хаан нарын Монголыг нэгтгэн захирах талаар явуулсан бодлого, үйл ажиллагааг үүнд хамааруулан үзнэ. Тэдгээр хүмүүсийн бүх Монголыг нэгтгэн захирах хувийн хүсэл санаархал нь нийт Монголын түүхийн тавцан дээр дэвшилтэт үйл ажиллагаа болж харагддаг жамтай. Тус хугацаанд нэг талд, нэгдлийн төлөөх үйл явц явагдаж байхад нөгөө талд, задралын үр хөврөл түүнээс ч дутуугүй эрчтэй өрнөж байв. Гэхдээ Даян хаанаас хойш Монгол улс дахин нэгдмэл байж чадаагүй юм. Тэр үед Монголыг улс төрийн болон шашин–оюун санааны талаар нэгтгэн захирах хэмээсэн хаад ноёдын бодлого, үйл ажиллагаа хэсэг үе амжилт олж байсан боловч биеэ даан хүчирхэгжсэн ноёд язгууртнууд нэгдсэн төрд захирагдахыг хүсэхгүй, байнга салан тусгаарлахын төлөө байв. Энэ бүхний эцэст Монгол харьцангуй биеэ даасан Өвөр Монгол, Халх Монгол, Буриад Монгол, Хөх нуурын Монгол, Ойрад Монгол, Хотгойдын Алтан ханы улс гэсэн хэдэн том эзэмшил–улсуудад хуваагдан жижгэрэв. Тэдгээрээс Буриадаас бусад нь нэгэнт биеэ даасан улсын шинжтэй болсон байв.“Дөчин, дөрвөн хоёр”-ын Монгол улсын үеийг 1370 онд их ор залгасан Билигт хаан Аюуширдара-гаас эхлүүлэн Монголын сүүлийн хаан Лигдэн нас барж, Өвөр Монгол Манжид эзлэгдсэн 1636 он, 1689 онд Хаант Оросод эзлэгдсэн Буриад Монгол, 1691 онд Халх Монгол Манжид дагаар орсон, 1723 онд Хөх нуурын Монгол, 1755 онд Ойрад Монгол Манжид эзлэгдснээр дуусгана. == Манжийн үеийн шашин, соёл == Дэлхийн улс орнууд хоорондоо дайтан эзэлж, эзлэгдэх явдал олонтоо тохиолдож байсан бөгөөд эзлэн авсан орныхоо талаар өөр өөр бодлого явуулж байжээ. Манжийн төр монголчуудад эхлээд илүү эрх өгч байсан ч аажим аажмаар эрх чөлөөг нь хумин боомилж номхон хүлцэнгүй, өөрийн гэсэн үзэл, түүх соёлгүй үндэстэн болгох бодлого явуулжээ. Тухайлбал сур харвааг өөрчлөн богино зайд (45 нум зайд буюу 75-80 м)<ref>[http://www.24tsag.mn/content/35726.shtml Наадмын тухай таны мэддэггүй зүйлүүд]</ref> харвадаг болгох, харваачдад бага шагнал өгдөг болгох, монгол бүжгийг хориглох бодлого явуулж байв. == Манжийн үеийн эдийн засаг == [[Файл:Zer-goo-cha, Governor of Miamatchin (i.e., Maimachin) LCCN99615503.tif|thumb|Хоёр улсын хилийн хооронд зарга шүүдэг ийм [[Заргач]]ийн яам гэж байгуулсан [[Алтанбулаг сум (Сэлэнгэ)|Наймаа хот]] 1727 онд байгуулагдсан<ref>[http://selenge.gov.mn/beta/3/item/16 ЭРДЭНЭ ВАНГИЙН ХОШУУ ХИЙГЭЭД СЭЛЭНГЭЧҮҮД]</ref>]] 18 дугаар зууны эхэн үед Монголд бөөний худалдаа байсангүй. Гагцхүү жижиглэнгийн худалдаа ноёрхож байлаа. Жижиглэн худалдаа нь таваар мөнгөний харилцаа хөгжиж, үндэсний худалдаачид төрж гараагүй, зам харилцаа муутай нүүдлийн мал аж ахуйтай монголын нөхцөлд таарсан байжээ. Энэ нөхцөл шалтгааны улмаас Ар Монгол дахь хятад худалдааг хязгаарлан барьж байх гэсэн Манжийн засгийн газрын бодлого газар дээрээ тэр бүр биелэгдэхгүй задгайрч, хятадын худалдааны нөлөө хүрээ байнга өссөөр, 18 дугаар зууны эцэс болоход хошуудаар одож худалдаалах нь нилээд түгээмэл болж, зарим хошуунд гэр майхан барьж суурьшин, байнга худалдаалах явдал үзэгдэх болсон байна. 18 дугаар зуун бол Ар Монгол дахь хятадын худалдааны зохион байгуулалт, мөлжлөгийн үндсэн арга, худалдаалах хэлбэр нь төлөвшиж, улмаар Монголын эдийн засагт нэвтэрч бэхжээд, цаашид бүх монгол нутгийг хамарсан худалдаа явуулах замаа баттай засч авсан үе. Манж улс монголчуудыг бослого гаргахаас сэргийлж төмрийн хэрэглээг хязгаарлан тэргэндээ төмөр цөн хийдэг байсныг болиулсанаар 20-р зуун гэхэд монголчууд дан модоор тэрэг хийдэг болжээ. Ардууд манж, монгол эрх баригч, мөн тайж, дээд лам нарт үг дуугүй захирагдаж, ондоо хошуунд явахдаа ноёноосоо зөвшөөрөл авч, олон зүйлийн алба татвар төлж байв. Хошуудад чөлөөтэй худалдаалах болсноор Ар монгол дахь хятадын худалдаа мөнгө хүүллийн хөгжлийн хоёрдугаар үе эхэлнэ. Энэ үед хятадын худалдаачдын тоо урьдахаас эрс нэмэгдэн, зохион байгуулалтын хувьд улам бэхжиж, пүүс дэлгүүрүүдийн бүтцэд зарим шинэ өөрчлөлт гарчээ. Мөн худалдаалах арга нь нарийсаад хэмжээ, далайц нь ихэссэн. Хятадын худалдаачид өр шир, зээлийн хүүд Ар монголоос хурааж, худалдаж авсан малаа намар таргалсан үеэр нь [[Их хүрээ]], [[Улиастай]], [[Ховд (хот)|Ховд]], [[Хиагт]]ын орчимд сүрэглэн зохион байгуулаад хятадын хотууд руу туулгадаг байв<ref>[https://montsame.mn/mn/read/195972 Да Шен Куй болон бусад пүүс ардад мөнгө хүүтэй зээлж монголчуудыг хүүлж байсан]</ref>. Улиастай дахь нэр нөлөө бүхий, хамгийн том пүүс бол [[Даашинхүү|Да Шэн Күй]]гийн пүүс юм. ==Газрын зураг== <gallery> Файл:Манжийн байлдан дагуулалт.jpg|Манжийн байлдан дагуулалт. Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 2.jpg Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 3.gif Файл:Манжийн байлдан дагуулалт 4.gif Файл:Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг.jpg|Манж-Оросын гэрээгээр Оросын бүрэлдэхүүнд орсон нутаг Файл:Манжийн довтолгоо 1616-1644.jpg Файл:Manjiin dovtolgoo.gif Файл:Манжийн довтолгоо 1644-1662.jpg|Манжийн довтолгоо 1644-1662 Файл:Манжийн довтолгоо 1662-1683.jpg|Манжийн довтолгоо 1662-1683 Файл:Манжийн довтолгоо 1683-1747.jpg|Манжийн довтолгоо 1683-1747 Файл:Манжийн довтолгоо 1747-1796.jpeg|Манжийн довтолгоо 1747-1796 Файл:Манж 1795.jpg|Манж 1795 Файл:Манж улс 1815 он.jpg Файл:Манж улс 1838 он.jpg Файл:Tuv Azi 1760 on.jpg Файл:Manj boslogo.jpg Файл:Манж 1820 он..jpg|Манж 1820 он Файл:Manj 1796-1839.jpg Файл:Manj 1884 on.jpg Файл:Manj 1861-1894.jpg Файл:Manj 1862-1911.jpg Файл:Манжид болсон бослого.jpg Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1895 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он.gif|Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1905 он. Файл:Манж 1911.jpg|Манж 1911 он Файл:Манж улс дахь гадны улсуудын нөлөөний хүрээ 1907 он.gif Файл:Манж Чин улс.jpg Файл:Манж Чин.jpg Файл:Manjin zahirgaa.jpg Файл:Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg|Манж 1911 он - Балхаш нуур, Амарын хойд талын нутаг 19-р зуунд Оросын бүрэлдэхүүнд орсон.jpg Файл:Манж улс.jpg|Манж улс </gallery> ==Нэмж унших== *[[Монголын түүх]] *[[Манжийн эсрэг монголчуудын тэмцэл]] *[[Жиньдандаогийн үймээн]] *[[Хятадын Синьхайн хувьсгал 1911 он]] *[[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал]] ==Ном зүй== *Манжийн эрхшээлд байсан үеийн Монголын төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжил == Эшлэл == {{reflist}} {{Манжийн үеийн Монгол}} [[Ангилал:Манжийн үеийн Монгол| ]] [[Ангилал:Чин улс]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын харилцаа]] [[Ангилал:1635 онд байгуулагдсан]] [[Ангилал:1912 онд татан буугдсан]] [[Ангилал:17-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:18-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:19-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:20-р зууны Монголын түүх]] jjuujzzaxiusb1v6fae431pbvoepgft Ногай ястан 0 29915 709874 692202 2022-08-28T05:28:01Z 124.52.64.74 Additional information. wikitext text/x-wiki {{Ард түмэн |нэр_анги = Ногай ястан |зураг = [[Зураг:Ногайцы.jpg|240px]] |тайлбар = 20-р зууны эхэн. Ногай хүн |онцлох_нэрс = |нутаг_орон = Дэлхий даяар — '''110 мянга'''. Үүнээс:<br>{{RUS2}} — 103,660 ([[2010]])<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref> * {{flagicon|Дагестан}} [[Дагестан|Даг (Уулын)]] — 40,407<ref name="этноСРФ">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls Всероссийская перепись населения 2010 г. Национальный состав регионов России]</ref><br> * [[Ставрополийн хязгаар]] — 22,006<ref name="этноСРФ"/><br> * {{flag|Карачай-Черкесс}} — 15,654 <ref name="этноСРФ"/><br> * [[Астрахань муж]] — 7,589<ref name="этноСРФ"/><br> {{UKR}} — 385 ([[2001]])<ref>[http://2001.ukrcensus.gov.ua/eng/results/general/nationality/ About number and composition population of Ukraine by data All-Ukrainian census of the population 2001".]</ref><br> |хэл_аялгуу = [[ногай хэл]], [[орос хэл]] |бичиг_үсэг = [[кирил үсэг]]т ногай бичиг |шүтлэг = суннит дэгт [[лалын шашин]] |хэл_угсаа = [[түрэг угсаатан]] ([[түрэг хэлний бүлэг|түрэг төрлийн хэлтэн]]) |ойр_төрөл = [[хасаг үндэстэн]], [[хархалпак ястан]] }} '''Ногай''' ([[олон тоо|о.т.]] '''ногайчууд''') — [[Оросын Холбооны Улс|Орос улс]]ын Ар Кавказ нутагт буй [[Монгол Улс|монгол]] гаралтай түрэг хэл-угсааны '''[[ард түмэн]]''', 110 мянган хүнтэй '''[[ястан]]'''. [[Дагестан]], [[Ставрополийн хязгаар]], [[Астрахань муж]]ид голдуу байх ба кыпчак бүлгийн [[ногай хэл]]тэй. 1300 онд [[Ногай]] хан гэж Зүчийн улсын их жанжин байсан бөгөөд 15-17-р зуунд [[Каспи]]йн тэнгисийн хойд эрэгт [[Ногай улс]] гэж байсан ба түүнээс хойш ногайчууд Оросын харьяат болоод баруун урагш шилжин нутаглажээ. «''Ногай''» гэсэн нэр кирил монголын «[[нохой]]» буюу худам монгол «нохаи» үгнээс хувиран тогтжээ. == Овог аймаг == Овог аймгийн хүрээнд Цагаан ногай, Хар ногай гэж хоёр үндсэн бүлэгт хуваагддаг. == Төрх == Антропологийн үүднээс харвал ногай хүний төрх олон янз байна. * Карачай-Черкес, Крым нутгийн ногай хүнд европ төрх, * Даг, Чечень нутгийн ногай хүнд өмнөд сибирийн төрх, * Ставрополь, Астраханий ногай хүнд дээрх хоёрын холимог төрх байдаг.<ref>Дубова Н. А. История антропологического изучения ногайцев.</ref> == Шашин == Уламжлалт шашин — лалын шашны ханафит урсгал. == Түүх == [[Зураг:Nogay_Horde.svg|thumb|200px|15-р зууны Ногай улс]] Ногай ардын нэр нь [[Зүчийн улс]]ын жанжин [[Ногай]] ханаас үүсэлтэй. Хожмын Ногай улсын удирдагч овог нь мангад ([[мангуд]], түрэгээр ''мангыт'') байв. Ногай улс [[Астраханийн хант улс]]тай холбоолж [[Оросын Царьт Улс]]тай тэмцдэг байсан бөгөөд хожим [[Крымын хант улс|Крымтай]] холбоолжээ. Ногайчууд дайчин, тариачин, малчин байв. 17-р зууны эхэнд Ногайг зүүн талаас нь [[торгууд]] цохиж газар орныг нь эзэлсэнээр ногайчууд Ар Кавказ руу нүүж, зарим нь Астраханьд оросын харьяанд, зарим нь [[Халимагийн хант улс|Халимагийн]] харьяанд орж, зарим нь [[Крым]]ын хойгт очжээ. 1770-1780 онд Оросын [[Екатерина]] хатан хаан Бессараб, Азовын эргээс 12 түмэн ногайг Кубань, Кавказад нүүлгэн шилжүүлжээ. Хэсэг ногай Румын, Турк рүү нүүсэн. ==Эх сурвалж== {{лавлах холбоос}} {{Түрэг угсаатан}} [[Ангилал:Ази дахь угсаатан]] [[Ангилал:Оросын ард түмэн]] [[Ангилал:Түрэг хэлт угсаатан]] [[Ангилал:Оросын ислам]] [[Ангилал:Дагестан]] [[Ангилал:Кавказ дахь угсаатан]] ph83bn7dx0w5h58zpc3sbs85c1cjy6q Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн 0 34004 709837 706514 2022-08-28T01:45:58Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{coord|45.2|90.9|type:event|display=title}} {{Инфобокс дайн |conflict=Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн |partof= [[Монгол-Хятадын дайнууд|Монгол-Хятадын хилийн дайнууд]] |campaign=Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн |date=[[1947 он]]ы [[зургаадугаар сар]] — [[1949 он]]ы [[долоодугаар сар]] |place=[[Шинжаан]], [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ]]; [[Ховд аймаг]], [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]] |casus= |territory= |result=Хятадын халдагыг няцаасан |combatant1=[[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|25px]] [[Монголын Ардын арми]] <br /> [[Файл:Flag of the Soviet Air Force.svg|25px]] ЦАХ [[Улаан Арми|ЗХУ]] |combatant2= [[Файл:Flag of the Republic of China Army.svg|25px]] [[Үндэсний Хувьсгалт Арми|ҮХА]]-ийн дунган үндэстнээс бүрдсэн 14-р морьт хороо <br />[[Файл:Flag of the Second East Turkestan Republic.svg|25px]] [[Дорнод Туркестаны Бүгд Найрамдах Улс|Зүүн Туркестан]]ы [[Хасагийн дээрэмчид]] |commander1=[[Хорлоогийн Чойбалсан|Х. Чойбалсан]]<br /> [[Батын Дорж|Б. Дорж]] <br /> [[Матросын Зайсанов|М.Зайсанов]] <br /> Ш.Зонров |commander2=Ма Чэнсян <br /> [[Оспан]] батыр <br /> [[Оспаны баатар Сагадай]] |strength1= 10 хилчин |strength2= 120 орчим хүн, 4 миномёт, 10 орчим хүнд, хөнгөн пулемёт, винтовын бөмбөг буудагч, америк винтов |casualties1=6 |casualties2=тодорхой бус }} '''Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн''' буюу '''Байтагбогдын тулгаралт''', '''Бүдүүн харгайтын тулалдаан''' — [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] ба [[Тайвань|Бүгд Найрамдах Хятад Улс]]ын хооронд [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ын оролцоотой 1947—1949 онд болсон хилийн мөргөлдөөн. БНМАУ-ын баруун хил (Баян-Өлгий, Ховд аймаг) болон Бүгд Найрамдах Хятад улсын баруун хойд хил (Шиньжян) дээр хэд хэдэн хилийн застав байсан. 1947 оны 6-р сард хятадын Гоминданы Засгийн газрын турхиралтаар дунган болон хасаг үндэстнүүд БНМАУ-ын хилийг зөрчих үйлдлүүд эхэлсэн. 1948 оны долоодугаар сарын 7-нд Байтаг богдын хязгаарын ... дугаар отрядын Байтаг богдын заставын Бүдүүн Харгайтын харуулын постод арван хилчин манаанд гарчээ. Уг тасгийн даргаар тухайн үеийн Увс аймгийн Өлгий сумын уугуул, түрүүч Б.Гиваан томилогдож, бүрэлдэхүүнд нь Ховд аймгийн Чандмань сумын харьяат, хөнгөн пулемётын наводчик Б.Тэгшээ, Хөвсгөл аймгийн Бүрэн сумын харьяат туслах наводчик Л.Даваадорж байлдагч Пэлжээ, Чойжин нар багтжээ. Хилийн тагнуулын албаныхан тэдний байрлах харуулын постын чиглэлээр дайсны үлэмж хэмжээний хүч цөмөрч болзошгүй гэсэн мэдээлэл өгсөн тул заставын удирдлага харуулыг хүч нэмэгдүүлж хөнгөн хоёр пулемёттой манаанд гаргасан байв. Түрүүч Б.Гиваанаар ахлуулсан тасаг цэрэг товлосон хугацаанд хилийн постдоо ирж, Бүдүүн Харгайтын голыг шөнөдөө сэрэмжлэн харж хоножээ. Байтаг богдын хилийн цаад талд хятадын гоминданы морьт хороо, Оспаны толгойлсон Шинжааны хасгийн зэвсэгт дээрэмчид удаа дараа хилд халдаж байгааг манай хилчид сайн мэдэж байсны хувьд тэдний байрлаж байгаа хэсгээр дайснууд зайлшгүй орж ирнэ гэдгийг тооцоолж байв. Долдугаар сарын 8 болж үүр манхайн цайж байжээ. Хилчид сонор сэрэмжээ алдалгүй хоносны дүнд морь, тэмээнд зэр зэвсгээ ачсан олон тооны дээрэмчид хилээр цөмрөн ирж байгааг мэдлээ. Хилчид газрын ашигтай байрлалыг эзлэн дайсныг отсон аж. Манай хилчдийг заставын улс төрийн орлогч ахлах дэслэгч Хаянхярваа ахалж байсан бөгөөд түүний тушаалаар хөнгөн пулемётчин Б.Тэгшээ, түрүүч Б.Гиваан байлдагч Чойжин нар дайсныг ажиглаж хүн, зэвсгийн тоог гаргаж байлаа. Тэдний гаргаснаар 170 гаруй зэвсэгт дээрэмчид хил зөрчиж иржээ. Дайснууд винтов, пулёмотоос гадна их буугаар зэвсэглэсэн байв. Дээрэмчдийг ажиглахуйд манай харуулуудын тогтмол гардаг постыг бүслэхээр хүчээ хуваарилан давшиж байжээ. Хилчид байлдагч Пэлжээг отряд, заставт мэдээ хүргүүлэхээр энэ үеэр яаралтай довтолгосон юм. Манай хилчид Бүдүүн, Нарийн Харгайтын голын хооронд байдаг гурван жижиг хар толгойн ард морьдоо үлдээгээд хүчээ гурван хэсэгт хуваан баруун талаас бүслэхээр явж байгаа дайснуудыг зогсоохын тулд түрүүч Б.Гиваан, пулемётчин Л.Даваадорж, Б.Тэгшээ нарыг гаргажээ. Харуулын дарга, ахлах дэслэгч Хаянхярваагийн дохиогоор хилчид дайсны хүч давамгайлсан давшилтын эсрэг гал нээж, Б.Тэгшээгийн хөнгөн пулемётын галаар дайсныг хиар цохиж байжээ. Б.Гиваан, Л.Даваадорж нар ч винтовоор дайсныг устгаж байлаа. Дайснууд гол хүчээрээ Б.Гивааны удирдсан хэсгийг устгахаар дайрсаар нэлээд ойртон ирсэн байна. Ийнхүү хүч тэнцвэргүй тулаан дөрвөн цаг гаруй үргэлжилж, дайснууд ч тэдний зүг галаа төвлөрүүлэн дайрч байлаа. Дайсныг галлах үед пулемётчин Б.Тэгшээгийн баруун хөл их бууны суманд өртөн өвдгөөрөө тасарч, хэдэн шөрмөсөндөө тогтож байсан аж. Түүний шархыг Л.Даваадорж боож өгөхөөр очсон боловч боох арга байгаагүй гэнэ. Улмаар зүүн мөрөндөө хүнд шархадсан ч дайсны олон хүнийг нөгөө ертөнцөд илгээжээ. Тасгийн дарга Б.Гиваан өгзөг, хонгондоо шархадсан бол, Л.Даваадорж зүүн гар нүүрэндээ хүнд шарх авчээ. Гэвч тасгийн дарга, түрүүч Б.Гиваан “Дайсныг нэг ч алхам урагшлуулж болохгүй, давшиж ирсэн бүхнийг устга” хэмээн хоёр нөхөртөө тушаан галласаар сүүлчийн сумаа дуусгасан аж. Дайсан 25-30 метрт ойртох ирэх үед тасгийн дарга Б.Гиваан хилчин нөхөддөө “Бид энэ толгой дээр эцсийнхээ цусыг эх орныхоо төлөө өргөхөд гомдох юмгүй. Дайсанд юу ч олзлуулж болохгүй. Монголын хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн батлах, тэмдэглэлийн дэвтэрээ устга. Хүн бүрт үлдсэн хоёр гар бөмбөгийнхөө нэгийг дайсан руу шиднэ. Сүүлчийнхийг нь дээрэмчдийг өөрсөд дээрээ ирэхээр дэлбэлж дайснаас урьтая” гэжээ. Ингээд батлахаа урж хэдэн хэсэг болгоод чулуун дор нуув. Дайснууд ойртон ирэхэд тэд ээлжлэн гурван гранатаа шидлээ. Улмаар эцсийн удаа бие биеэ харан тэврэлдээд “Энхрий хайрт эх орон мандтугай” хэмээн зэрэг хашгирав. Ийнхүү эх орныхоо төлөө өргөсөн танагарагаа үнэнчээр биелүүлсэн гурван халуун амь Байтаг богдын уулнаа мөнх нойрссон юм. БНМАУ-ын хил дээр хасгийн дээрэмчдийн өдүүлсэн их бага зөрчил, зэвсэгт тулгаралт хэдэн арваар тоологдох бөгөөд түүний нэг нь 1948 оны долоодугаар сарын 8-ны өдөр болсон Бүдүүнхаргайтын тулалдаан билээ. Ховд аймгийн Булган сумын нутагт орших Байтагбогд уулын араас эх аван 15 км урт урсах Бүдүүнхаргайт хэмээх голын хойт өндөрлөгт монголын хилчид хасгийн дээрэмчидтэй эрслэн тулалдсан бөгөөд 1988 онд хилчин баатрууддаа зориулан амь үрэгдсэн газар нь дурсгалын хөшөө босгосон. Манат гэгчээр толгойлуулсан дээрэмчид амьд хэл олзлох зорилгоор энэхүү довтолгооныг хийсэн бөгөөд бүлэг 120 орчим хүний бүрэлдэхүүнтэй, 4 миномёт, 10 орчим хүнд, хөнгөн пулемёт, винтовын бөмбөг буудагч, америк винтовоор зэвсэглэсэн байв. Тухайн өдөр хилийн манаанд гарсан 6-р отрядын 2-р сумангийн бүрэлдэхүүнд ахлагчаар заставын орлогч Г.Хаянхярваа, тасгийн дарга Б.Гиваан, цэрэг Б.Тэгшээ, Л.Даваадорж, Н.Дандархайдав, Э.Архад, Т.Баян, Л.Гончигзэгвэ, Д.Чойжин, Ч.Пэлжээ нар байв. Дарга Г.Хаянхярваа уулын урд өндөрлөгт Д.Чойжин, Т.Баян, Л.Гончигзэгвэ нарыг, хойт өндөрлөгт Б.Гиваан, Б.Тэгшээ, Л.Даваадорж нарыг хөнгөн пулемёттойгоор, өөрөө Н.Дандархайдавын хамт дунд онин дээр байрлан Э.Архадаар морьдоо бариулан Ч.Пэлжээг холбоо бариулахаар Б.Тэгшээгийн хүрэн халзан морийг унуулан явуулжээ. Дээрэмчид хүчтэй галаар дэмжүүлэн довтолсноор Э.Архад, Т.Баян нар амь үрэгдэж, Н.Дандархайдав хүнд шархадан арын байрлалд шилжсэн байна. Тулалдаан богино хугацаанд дайсны хүчний илт давамгай байдалд явагдсан боловч монголын хилчдийг олзолж, бүрэн устгаж чадаагүй. Тулалдааны явцад Г.Хаянхярваа, Л.Гончигзэгвэ, Д.Чойжин нар бүслэлтээс гарч чадсан ч газар орны бартаанаас үүдэн нөхөддөө туслаж чадаагүй аж. Бусад хилчид дайсны бүслэлтэд орж эцсээ хүртэл эрэлхэгээр тулалдан алтан амиа алдсан билээ. Хойт өндөрлөгт байрласан Б.Гиваан, Б.Тэгшээ, Л.Даваадорж нар пулемётын галаар ширүүн эсэргүүцэл үзүүлсээр байсан тул дайсан тэднийг миномёт, пулемётын галын дэмжлэгтэйгээр бүслэхийг оролдсон байна. Тулалдааны дараа хийсэн үзлэгээр гурван хилчний байлдаж байсан хойт өндөрлөгийн 15 хавтгай дөрвөлжин метр талбайд 15 удаа миномётын бөмбөг тэсэрч, хүн бүр 2-3 шархадаж, талбай цусаар будагдсан байжээ. Байлдагч Б.Тэгшээгийн баруун хөл мининд өртөн тасарч зөвхөн боривны том шөрмсөнд санжин тогтсон, шилбэний хугархай яс нь газар зурсаар мөлийж, нүхэнд нь шороо чулуу чихэгдсэн байдалтай, Л.Даваадоржийн бие хуваагдан 6 метрийн зайтай шидэгдсэн, амь үрэгдэхээсээ өмнө эвлэлийн батлахаа чулуун дор нууж, пулемёт буугаа хад савж эвдсэн байв. Гурван хилчин хамтдаа эцсийн гранатаа тэслэн өөрсдийгөө болон бүслэн ирсэн дайсныг устгасан байлаа. Дайсны эхний довтолгоонд өртөн хүнд шархадсан Н.Дандархайдав дайсанд амьдаар баригдахгүйн тулд өөрийгөө буудсан ажээ. Эрэлхэг хилчин Баянбэлэгийн Тэгшээ, Лхүнрэвийн Даваадорж нарын гавъяаг тэмдэглэн БНМАУ-ын АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн 1949 оны зарлигаар “Улсын баатар" цолоор нэхэн шагнасан. Бэгзийн Гивааныг БНМАУ-ын АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн 1971 оны 10-р сарын 13-ны өдрийн 200 тоот зарлигаар “Улсын баатар" цолоор нэхэн шагнасан. Тэдний алдрыг мөнхжүүлж нэрэмжит заставууд бий болгожээ. Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харъяат Найдангийн Дандархайдав, мөн аймгийн Сонгино сумын харъяат Энхийн Архад, Увс аймгийн Өмнөговь сумын харъяат Түвшингийн Баян нарыг “Байлдааны гавъяаны улаан туг"-ийн одонгоор нэхэн, Булган аймгийн харъяат Гомбожавын Хаянхярвааг “Байлдааны гавъяаны улаан туг"-ийн одонгоор, Баянхонгор аймгийн Мандал сумын харъяат Доржийн Чойжин, мөн аймгийн Богд сумын харъяат Лувсангийн Гончигзэгвэ нарыг “Байлдааны гавъяаны одон“-гоор, Увс аймгийн Өндөрхангай сумын харъяат Чойжилсүрэнгийн Пэлжээг “Байлдааны медаль”-иар шагнажээ. Амь үрэгдэгсдийг суман, застав байрлаж байсан Дамжигийн Ус хэмээх газар хөдөөлүүлсэн юм. 1988 онд байлдаан болж баатруудын амь үрэгдсэн газарт тэдгээр 10 хилчдэд зориулсан дурсгалын хөшөө, Б.Гивааны нэрэмжит заставт түүний хүрэл хөшөөг босгосон билээ. == Мөн үзэх == * [[Мэргэн уулын байлдаан]] * [[Бага хавтагийн хилийн тулгаралт]] * [[Монголын Баруун хил хамгаалалтын түүх]] == Урлагийн бүтээл == * [[Босго тотго]] олон ангит уран сайхны түүхэн кино. МНВ телевизийн бүтээл.2013 он * [[Хил дээр]] Монголын уран сайхны кино. * Ц.Уламбаяр. Дархан хилийн манаа. тууж * Маш нууц 2 (Байтаг богд) (2018) Fantastic production [[Ангилал:Зөвлөлт-Хятадын харилцаа]] [[Ангилал:БНМАУ-Зөвлөлтийн харилцаа]] [[Ангилал:Монголын хилийн цэрэг]] [[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]] [[Ангилал:Монголчуудын оролцсон дайн]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:БНМАУ-ын оролцсон дайн тулаан]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын харилцаа]] [[Ангилал:Хятадын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Шинжааны түүх]] [[Ангилал:1946 оны зөрчилдөөн]] [[Ангилал:1947 оны зөрчилдөөн]] [[Ангилал:1948 оны зөрчилдөөн]] d7i59o0un7dnjxmk5rakfawkdjksk5d 709839 709837 2022-08-28T01:55:14Z 103.173.255.162 /* Мөн үзэх */ wikitext text/x-wiki {{coord|45.2|90.9|type:event|display=title}} {{Инфобокс дайн |conflict=Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн |partof= [[Монгол-Хятадын дайнууд|Монгол-Хятадын хилийн дайнууд]] |campaign=Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн |date=[[1947 он]]ы [[зургаадугаар сар]] — [[1949 он]]ы [[долоодугаар сар]] |place=[[Шинжаан]], [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ]]; [[Ховд аймаг]], [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]] |casus= |territory= |result=Хятадын халдагыг няцаасан |combatant1=[[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|25px]] [[Монголын Ардын арми]] <br /> [[Файл:Flag of the Soviet Air Force.svg|25px]] ЦАХ [[Улаан Арми|ЗХУ]] |combatant2= [[Файл:Flag of the Republic of China Army.svg|25px]] [[Үндэсний Хувьсгалт Арми|ҮХА]]-ийн дунган үндэстнээс бүрдсэн 14-р морьт хороо <br />[[Файл:Flag of the Second East Turkestan Republic.svg|25px]] [[Дорнод Туркестаны Бүгд Найрамдах Улс|Зүүн Туркестан]]ы [[Хасагийн дээрэмчид]] |commander1=[[Хорлоогийн Чойбалсан|Х. Чойбалсан]]<br /> [[Батын Дорж|Б. Дорж]] <br /> [[Матросын Зайсанов|М.Зайсанов]] <br /> Ш.Зонров |commander2=Ма Чэнсян <br /> [[Оспан]] батыр <br /> [[Оспаны баатар Сагадай]] |strength1= 10 хилчин |strength2= 120 орчим хүн, 4 миномёт, 10 орчим хүнд, хөнгөн пулемёт, винтовын бөмбөг буудагч, америк винтов |casualties1=6 |casualties2=тодорхой бус }} '''Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн''' буюу '''Байтагбогдын тулгаралт''', '''Бүдүүн харгайтын тулалдаан''' — [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] ба [[Тайвань|Бүгд Найрамдах Хятад Улс]]ын хооронд [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ын оролцоотой 1947—1949 онд болсон хилийн мөргөлдөөн. БНМАУ-ын баруун хил (Баян-Өлгий, Ховд аймаг) болон Бүгд Найрамдах Хятад улсын баруун хойд хил (Шиньжян) дээр хэд хэдэн хилийн застав байсан. 1947 оны 6-р сард хятадын Гоминданы Засгийн газрын турхиралтаар дунган болон хасаг үндэстнүүд БНМАУ-ын хилийг зөрчих үйлдлүүд эхэлсэн. 1948 оны долоодугаар сарын 7-нд Байтаг богдын хязгаарын ... дугаар отрядын Байтаг богдын заставын Бүдүүн Харгайтын харуулын постод арван хилчин манаанд гарчээ. Уг тасгийн даргаар тухайн үеийн Увс аймгийн Өлгий сумын уугуул, түрүүч Б.Гиваан томилогдож, бүрэлдэхүүнд нь Ховд аймгийн Чандмань сумын харьяат, хөнгөн пулемётын наводчик Б.Тэгшээ, Хөвсгөл аймгийн Бүрэн сумын харьяат туслах наводчик Л.Даваадорж байлдагч Пэлжээ, Чойжин нар багтжээ. Хилийн тагнуулын албаныхан тэдний байрлах харуулын постын чиглэлээр дайсны үлэмж хэмжээний хүч цөмөрч болзошгүй гэсэн мэдээлэл өгсөн тул заставын удирдлага харуулыг хүч нэмэгдүүлж хөнгөн хоёр пулемёттой манаанд гаргасан байв. Түрүүч Б.Гиваанаар ахлуулсан тасаг цэрэг товлосон хугацаанд хилийн постдоо ирж, Бүдүүн Харгайтын голыг шөнөдөө сэрэмжлэн харж хоножээ. Байтаг богдын хилийн цаад талд хятадын гоминданы морьт хороо, Оспаны толгойлсон Шинжааны хасгийн зэвсэгт дээрэмчид удаа дараа хилд халдаж байгааг манай хилчид сайн мэдэж байсны хувьд тэдний байрлаж байгаа хэсгээр дайснууд зайлшгүй орж ирнэ гэдгийг тооцоолж байв. Долдугаар сарын 8 болж үүр манхайн цайж байжээ. Хилчид сонор сэрэмжээ алдалгүй хоносны дүнд морь, тэмээнд зэр зэвсгээ ачсан олон тооны дээрэмчид хилээр цөмрөн ирж байгааг мэдлээ. Хилчид газрын ашигтай байрлалыг эзлэн дайсныг отсон аж. Манай хилчдийг заставын улс төрийн орлогч ахлах дэслэгч Хаянхярваа ахалж байсан бөгөөд түүний тушаалаар хөнгөн пулемётчин Б.Тэгшээ, түрүүч Б.Гиваан байлдагч Чойжин нар дайсныг ажиглаж хүн, зэвсгийн тоог гаргаж байлаа. Тэдний гаргаснаар 170 гаруй зэвсэгт дээрэмчид хил зөрчиж иржээ. Дайснууд винтов, пулёмотоос гадна их буугаар зэвсэглэсэн байв. Дээрэмчдийг ажиглахуйд манай харуулуудын тогтмол гардаг постыг бүслэхээр хүчээ хуваарилан давшиж байжээ. Хилчид байлдагч Пэлжээг отряд, заставт мэдээ хүргүүлэхээр энэ үеэр яаралтай довтолгосон юм. Манай хилчид Бүдүүн, Нарийн Харгайтын голын хооронд байдаг гурван жижиг хар толгойн ард морьдоо үлдээгээд хүчээ гурван хэсэгт хуваан баруун талаас бүслэхээр явж байгаа дайснуудыг зогсоохын тулд түрүүч Б.Гиваан, пулемётчин Л.Даваадорж, Б.Тэгшээ нарыг гаргажээ. Харуулын дарга, ахлах дэслэгч Хаянхярваагийн дохиогоор хилчид дайсны хүч давамгайлсан давшилтын эсрэг гал нээж, Б.Тэгшээгийн хөнгөн пулемётын галаар дайсныг хиар цохиж байжээ. Б.Гиваан, Л.Даваадорж нар ч винтовоор дайсныг устгаж байлаа. Дайснууд гол хүчээрээ Б.Гивааны удирдсан хэсгийг устгахаар дайрсаар нэлээд ойртон ирсэн байна. Ийнхүү хүч тэнцвэргүй тулаан дөрвөн цаг гаруй үргэлжилж, дайснууд ч тэдний зүг галаа төвлөрүүлэн дайрч байлаа. Дайсныг галлах үед пулемётчин Б.Тэгшээгийн баруун хөл их бууны суманд өртөн өвдгөөрөө тасарч, хэдэн шөрмөсөндөө тогтож байсан аж. Түүний шархыг Л.Даваадорж боож өгөхөөр очсон боловч боох арга байгаагүй гэнэ. Улмаар зүүн мөрөндөө хүнд шархадсан ч дайсны олон хүнийг нөгөө ертөнцөд илгээжээ. Тасгийн дарга Б.Гиваан өгзөг, хонгондоо шархадсан бол, Л.Даваадорж зүүн гар нүүрэндээ хүнд шарх авчээ. Гэвч тасгийн дарга, түрүүч Б.Гиваан “Дайсныг нэг ч алхам урагшлуулж болохгүй, давшиж ирсэн бүхнийг устга” хэмээн хоёр нөхөртөө тушаан галласаар сүүлчийн сумаа дуусгасан аж. Дайсан 25-30 метрт ойртох ирэх үед тасгийн дарга Б.Гиваан хилчин нөхөддөө “Бид энэ толгой дээр эцсийнхээ цусыг эх орныхоо төлөө өргөхөд гомдох юмгүй. Дайсанд юу ч олзлуулж болохгүй. Монголын хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн батлах, тэмдэглэлийн дэвтэрээ устга. Хүн бүрт үлдсэн хоёр гар бөмбөгийнхөө нэгийг дайсан руу шиднэ. Сүүлчийнхийг нь дээрэмчдийг өөрсөд дээрээ ирэхээр дэлбэлж дайснаас урьтая” гэжээ. Ингээд батлахаа урж хэдэн хэсэг болгоод чулуун дор нуув. Дайснууд ойртон ирэхэд тэд ээлжлэн гурван гранатаа шидлээ. Улмаар эцсийн удаа бие биеэ харан тэврэлдээд “Энхрий хайрт эх орон мандтугай” хэмээн зэрэг хашгирав. Ийнхүү эх орныхоо төлөө өргөсөн танагарагаа үнэнчээр биелүүлсэн гурван халуун амь Байтаг богдын уулнаа мөнх нойрссон юм. БНМАУ-ын хил дээр хасгийн дээрэмчдийн өдүүлсэн их бага зөрчил, зэвсэгт тулгаралт хэдэн арваар тоологдох бөгөөд түүний нэг нь 1948 оны долоодугаар сарын 8-ны өдөр болсон Бүдүүнхаргайтын тулалдаан билээ. Ховд аймгийн Булган сумын нутагт орших Байтагбогд уулын араас эх аван 15 км урт урсах Бүдүүнхаргайт хэмээх голын хойт өндөрлөгт монголын хилчид хасгийн дээрэмчидтэй эрслэн тулалдсан бөгөөд 1988 онд хилчин баатрууддаа зориулан амь үрэгдсэн газар нь дурсгалын хөшөө босгосон. Манат гэгчээр толгойлуулсан дээрэмчид амьд хэл олзлох зорилгоор энэхүү довтолгооныг хийсэн бөгөөд бүлэг 120 орчим хүний бүрэлдэхүүнтэй, 4 миномёт, 10 орчим хүнд, хөнгөн пулемёт, винтовын бөмбөг буудагч, америк винтовоор зэвсэглэсэн байв. Тухайн өдөр хилийн манаанд гарсан 6-р отрядын 2-р сумангийн бүрэлдэхүүнд ахлагчаар заставын орлогч Г.Хаянхярваа, тасгийн дарга Б.Гиваан, цэрэг Б.Тэгшээ, Л.Даваадорж, Н.Дандархайдав, Э.Архад, Т.Баян, Л.Гончигзэгвэ, Д.Чойжин, Ч.Пэлжээ нар байв. Дарга Г.Хаянхярваа уулын урд өндөрлөгт Д.Чойжин, Т.Баян, Л.Гончигзэгвэ нарыг, хойт өндөрлөгт Б.Гиваан, Б.Тэгшээ, Л.Даваадорж нарыг хөнгөн пулемёттойгоор, өөрөө Н.Дандархайдавын хамт дунд онин дээр байрлан Э.Архадаар морьдоо бариулан Ч.Пэлжээг холбоо бариулахаар Б.Тэгшээгийн хүрэн халзан морийг унуулан явуулжээ. Дээрэмчид хүчтэй галаар дэмжүүлэн довтолсноор Э.Архад, Т.Баян нар амь үрэгдэж, Н.Дандархайдав хүнд шархадан арын байрлалд шилжсэн байна. Тулалдаан богино хугацаанд дайсны хүчний илт давамгай байдалд явагдсан боловч монголын хилчдийг олзолж, бүрэн устгаж чадаагүй. Тулалдааны явцад Г.Хаянхярваа, Л.Гончигзэгвэ, Д.Чойжин нар бүслэлтээс гарч чадсан ч газар орны бартаанаас үүдэн нөхөддөө туслаж чадаагүй аж. Бусад хилчид дайсны бүслэлтэд орж эцсээ хүртэл эрэлхэгээр тулалдан алтан амиа алдсан билээ. Хойт өндөрлөгт байрласан Б.Гиваан, Б.Тэгшээ, Л.Даваадорж нар пулемётын галаар ширүүн эсэргүүцэл үзүүлсээр байсан тул дайсан тэднийг миномёт, пулемётын галын дэмжлэгтэйгээр бүслэхийг оролдсон байна. Тулалдааны дараа хийсэн үзлэгээр гурван хилчний байлдаж байсан хойт өндөрлөгийн 15 хавтгай дөрвөлжин метр талбайд 15 удаа миномётын бөмбөг тэсэрч, хүн бүр 2-3 шархадаж, талбай цусаар будагдсан байжээ. Байлдагч Б.Тэгшээгийн баруун хөл мининд өртөн тасарч зөвхөн боривны том шөрмсөнд санжин тогтсон, шилбэний хугархай яс нь газар зурсаар мөлийж, нүхэнд нь шороо чулуу чихэгдсэн байдалтай, Л.Даваадоржийн бие хуваагдан 6 метрийн зайтай шидэгдсэн, амь үрэгдэхээсээ өмнө эвлэлийн батлахаа чулуун дор нууж, пулемёт буугаа хад савж эвдсэн байв. Гурван хилчин хамтдаа эцсийн гранатаа тэслэн өөрсдийгөө болон бүслэн ирсэн дайсныг устгасан байлаа. Дайсны эхний довтолгоонд өртөн хүнд шархадсан Н.Дандархайдав дайсанд амьдаар баригдахгүйн тулд өөрийгөө буудсан ажээ. Эрэлхэг хилчин Баянбэлэгийн Тэгшээ, Лхүнрэвийн Даваадорж нарын гавъяаг тэмдэглэн БНМАУ-ын АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн 1949 оны зарлигаар “Улсын баатар" цолоор нэхэн шагнасан. Бэгзийн Гивааныг БНМАУ-ын АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн 1971 оны 10-р сарын 13-ны өдрийн 200 тоот зарлигаар “Улсын баатар" цолоор нэхэн шагнасан. Тэдний алдрыг мөнхжүүлж нэрэмжит заставууд бий болгожээ. Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харъяат Найдангийн Дандархайдав, мөн аймгийн Сонгино сумын харъяат Энхийн Архад, Увс аймгийн Өмнөговь сумын харъяат Түвшингийн Баян нарыг “Байлдааны гавъяаны улаан туг"-ийн одонгоор нэхэн, Булган аймгийн харъяат Гомбожавын Хаянхярвааг “Байлдааны гавъяаны улаан туг"-ийн одонгоор, Баянхонгор аймгийн Мандал сумын харъяат Доржийн Чойжин, мөн аймгийн Богд сумын харъяат Лувсангийн Гончигзэгвэ нарыг “Байлдааны гавъяаны одон“-гоор, Увс аймгийн Өндөрхангай сумын харъяат Чойжилсүрэнгийн Пэлжээг “Байлдааны медаль”-иар шагнажээ. Амь үрэгдэгсдийг суман, застав байрлаж байсан Дамжигийн Ус хэмээх газар хөдөөлүүлсэн юм. 1988 онд байлдаан болж баатруудын амь үрэгдсэн газарт тэдгээр 10 хилчдэд зориулсан дурсгалын хөшөө, Б.Гивааны нэрэмжит заставт түүний хүрэл хөшөөг босгосон билээ. == Мөн үзэх == * [[Монголын Баруун хил хамгаалалтын түүх]] == Урлагийн бүтээл == * [[Босго тотго]] олон ангит уран сайхны түүхэн кино. МНВ телевизийн бүтээл.2013 он * [[Хил дээр]] Монголын уран сайхны кино. * Ц.Уламбаяр. Дархан хилийн манаа. тууж * Маш нууц 2 (Байтаг богд) (2018) Fantastic production [[Ангилал:Зөвлөлт-Хятадын харилцаа]] [[Ангилал:БНМАУ-Зөвлөлтийн харилцаа]] [[Ангилал:Монголын хилийн цэрэг]] [[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]] [[Ангилал:Монголчуудын оролцсон дайн]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:БНМАУ-ын оролцсон дайн тулаан]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын харилцаа]] [[Ангилал:Хятадын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Шинжааны түүх]] [[Ангилал:1946 оны зөрчилдөөн]] [[Ангилал:1947 оны зөрчилдөөн]] [[Ангилал:1948 оны зөрчилдөөн]] 8xohxpzh65hhw22oxg5ezcowy6vi3wy 709840 709839 2022-08-28T01:56:53Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{coord|45.2|90.9|type:event|display=title}} {{Инфобокс дайн |conflict=Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн |partof= [[Монгол-Хятадын дайнууд|Монгол-Хятадын хилийн дайнууд]] |campaign=Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн |date=[[1947 он]]ы [[зургаадугаар сар]] — [[1949 он]]ы [[долоодугаар сар]] |place=[[Шинжаан]], [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ]]; [[Ховд аймаг]], [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]] |casus= |territory= |result=Хятадын халдагыг няцаасан |combatant1=[[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|25px]] [[Монголын Ардын арми]] <br /> [[Файл:Flag of the Soviet Air Force.svg|25px]] ЦАХ [[Улаан Арми|ЗХУ]] |combatant2= [[Файл:Flag of the Republic of China Army.svg|25px]] [[Үндэсний Хувьсгалт Арми|ҮХА]]-ийн дунган үндэстнээс бүрдсэн 14-р морьт хороо <br />[[Файл:Flag of the Second East Turkestan Republic.svg|25px]] [[Дорнод Туркестаны Бүгд Найрамдах Улс|Зүүн Туркестан]]ы [[Хасагийн дээрэмчид]] |commander1=[[Хорлоогийн Чойбалсан|Х. Чойбалсан]]<br /> [[Батын Дорж|Б. Дорж]] <br /> [[Матросын Зайсанов|М.Зайсанов]] <br /> Ш.Зонров |commander2=Ма Чэнсян <br /> [[Оспан]] батыр <br /> [[Оспаны баатар Сагадай]] |strength1= 10 хилчин |strength2= 120 орчим хүн, 4 миномёт, 10 орчим хүнд, хөнгөн пулемёт, винтовын бөмбөг буудагч, америк винтов |casualties1=6 |casualties2=тодорхой бус }} '''Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн''' буюу '''Байтагбогдын тулгаралт''', '''Бүдүүн харгайтын тулалдаан''' — [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] ба [[Тайвань|Бүгд Найрамдах Хятад Улс]]ын хооронд [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ын оролцоотой 1947—1949 онд болсон хилийн мөргөлдөөн. * [[Мэргэн уулын байлдаан]] * [[Бага хавтагийн хилийн тулгаралт]] * [[Байтаг Богдын Команд буюу Ац Улаан уулын тулалдаан]] == Түүх == БНМАУ-ын баруун хил (Баян-Өлгий, Ховд аймаг) болон Бүгд Найрамдах Хятад улсын баруун хойд хил (Шиньжян) дээр хэд хэдэн хилийн застав байсан. 1947 оны 6-р сард хятадын Гоминданы Засгийн газрын турхиралтаар дунган болон хасаг үндэстнүүд БНМАУ-ын хилийг зөрчих үйлдлүүд эхэлсэн. 1948 оны долоодугаар сарын 7-нд Байтаг богдын хязгаарын ... дугаар отрядын Байтаг богдын заставын Бүдүүн Харгайтын харуулын постод арван хилчин манаанд гарчээ. Уг тасгийн даргаар тухайн үеийн Увс аймгийн Өлгий сумын уугуул, түрүүч Б.Гиваан томилогдож, бүрэлдэхүүнд нь Ховд аймгийн Чандмань сумын харьяат, хөнгөн пулемётын наводчик Б.Тэгшээ, Хөвсгөл аймгийн Бүрэн сумын харьяат туслах наводчик Л.Даваадорж байлдагч Пэлжээ, Чойжин нар багтжээ. Хилийн тагнуулын албаныхан тэдний байрлах харуулын постын чиглэлээр дайсны үлэмж хэмжээний хүч цөмөрч болзошгүй гэсэн мэдээлэл өгсөн тул заставын удирдлага харуулыг хүч нэмэгдүүлж хөнгөн хоёр пулемёттой манаанд гаргасан байв. Түрүүч Б.Гиваанаар ахлуулсан тасаг цэрэг товлосон хугацаанд хилийн постдоо ирж, Бүдүүн Харгайтын голыг шөнөдөө сэрэмжлэн харж хоножээ. Байтаг богдын хилийн цаад талд хятадын гоминданы морьт хороо, Оспаны толгойлсон Шинжааны хасгийн зэвсэгт дээрэмчид удаа дараа хилд халдаж байгааг манай хилчид сайн мэдэж байсны хувьд тэдний байрлаж байгаа хэсгээр дайснууд зайлшгүй орж ирнэ гэдгийг тооцоолж байв. Долдугаар сарын 8 болж үүр манхайн цайж байжээ. Хилчид сонор сэрэмжээ алдалгүй хоносны дүнд морь, тэмээнд зэр зэвсгээ ачсан олон тооны дээрэмчид хилээр цөмрөн ирж байгааг мэдлээ. Хилчид газрын ашигтай байрлалыг эзлэн дайсныг отсон аж. Манай хилчдийг заставын улс төрийн орлогч ахлах дэслэгч Хаянхярваа ахалж байсан бөгөөд түүний тушаалаар хөнгөн пулемётчин Б.Тэгшээ, түрүүч Б.Гиваан байлдагч Чойжин нар дайсныг ажиглаж хүн, зэвсгийн тоог гаргаж байлаа. Тэдний гаргаснаар 170 гаруй зэвсэгт дээрэмчид хил зөрчиж иржээ. Дайснууд винтов, пулёмотоос гадна их буугаар зэвсэглэсэн байв. Дээрэмчдийг ажиглахуйд манай харуулуудын тогтмол гардаг постыг бүслэхээр хүчээ хуваарилан давшиж байжээ. Хилчид байлдагч Пэлжээг отряд, заставт мэдээ хүргүүлэхээр энэ үеэр яаралтай довтолгосон юм. Манай хилчид Бүдүүн, Нарийн Харгайтын голын хооронд байдаг гурван жижиг хар толгойн ард морьдоо үлдээгээд хүчээ гурван хэсэгт хуваан баруун талаас бүслэхээр явж байгаа дайснуудыг зогсоохын тулд түрүүч Б.Гиваан, пулемётчин Л.Даваадорж, Б.Тэгшээ нарыг гаргажээ. Харуулын дарга, ахлах дэслэгч Хаянхярваагийн дохиогоор хилчид дайсны хүч давамгайлсан давшилтын эсрэг гал нээж, Б.Тэгшээгийн хөнгөн пулемётын галаар дайсныг хиар цохиж байжээ. Б.Гиваан, Л.Даваадорж нар ч винтовоор дайсныг устгаж байлаа. Дайснууд гол хүчээрээ Б.Гивааны удирдсан хэсгийг устгахаар дайрсаар нэлээд ойртон ирсэн байна. Ийнхүү хүч тэнцвэргүй тулаан дөрвөн цаг гаруй үргэлжилж, дайснууд ч тэдний зүг галаа төвлөрүүлэн дайрч байлаа. Дайсныг галлах үед пулемётчин Б.Тэгшээгийн баруун хөл их бууны суманд өртөн өвдгөөрөө тасарч, хэдэн шөрмөсөндөө тогтож байсан аж. Түүний шархыг Л.Даваадорж боож өгөхөөр очсон боловч боох арга байгаагүй гэнэ. Улмаар зүүн мөрөндөө хүнд шархадсан ч дайсны олон хүнийг нөгөө ертөнцөд илгээжээ. Тасгийн дарга Б.Гиваан өгзөг, хонгондоо шархадсан бол, Л.Даваадорж зүүн гар нүүрэндээ хүнд шарх авчээ. Гэвч тасгийн дарга, түрүүч Б.Гиваан “Дайсныг нэг ч алхам урагшлуулж болохгүй, давшиж ирсэн бүхнийг устга” хэмээн хоёр нөхөртөө тушаан галласаар сүүлчийн сумаа дуусгасан аж. Дайсан 25-30 метрт ойртох ирэх үед тасгийн дарга Б.Гиваан хилчин нөхөддөө “Бид энэ толгой дээр эцсийнхээ цусыг эх орныхоо төлөө өргөхөд гомдох юмгүй. Дайсанд юу ч олзлуулж болохгүй. Монголын хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн батлах, тэмдэглэлийн дэвтэрээ устга. Хүн бүрт үлдсэн хоёр гар бөмбөгийнхөө нэгийг дайсан руу шиднэ. Сүүлчийнхийг нь дээрэмчдийг өөрсөд дээрээ ирэхээр дэлбэлж дайснаас урьтая” гэжээ. Ингээд батлахаа урж хэдэн хэсэг болгоод чулуун дор нуув. Дайснууд ойртон ирэхэд тэд ээлжлэн гурван гранатаа шидлээ. Улмаар эцсийн удаа бие биеэ харан тэврэлдээд “Энхрий хайрт эх орон мандтугай” хэмээн зэрэг хашгирав. Ийнхүү эх орныхоо төлөө өргөсөн танагарагаа үнэнчээр биелүүлсэн гурван халуун амь Байтаг богдын уулнаа мөнх нойрссон юм. БНМАУ-ын хил дээр хасгийн дээрэмчдийн өдүүлсэн их бага зөрчил, зэвсэгт тулгаралт хэдэн арваар тоологдох бөгөөд түүний нэг нь 1948 оны долоодугаар сарын 8-ны өдөр болсон Бүдүүнхаргайтын тулалдаан билээ. Ховд аймгийн Булган сумын нутагт орших Байтагбогд уулын араас эх аван 15 км урт урсах Бүдүүнхаргайт хэмээх голын хойт өндөрлөгт монголын хилчид хасгийн дээрэмчидтэй эрслэн тулалдсан бөгөөд 1988 онд хилчин баатрууддаа зориулан амь үрэгдсэн газар нь дурсгалын хөшөө босгосон. Манат гэгчээр толгойлуулсан дээрэмчид амьд хэл олзлох зорилгоор энэхүү довтолгооныг хийсэн бөгөөд бүлэг 120 орчим хүний бүрэлдэхүүнтэй, 4 миномёт, 10 орчим хүнд, хөнгөн пулемёт, винтовын бөмбөг буудагч, америк винтовоор зэвсэглэсэн байв. Тухайн өдөр хилийн манаанд гарсан 6-р отрядын 2-р сумангийн бүрэлдэхүүнд ахлагчаар заставын орлогч Г.Хаянхярваа, тасгийн дарга Б.Гиваан, цэрэг Б.Тэгшээ, Л.Даваадорж, Н.Дандархайдав, Э.Архад, Т.Баян, Л.Гончигзэгвэ, Д.Чойжин, Ч.Пэлжээ нар байв. Дарга Г.Хаянхярваа уулын урд өндөрлөгт Д.Чойжин, Т.Баян, Л.Гончигзэгвэ нарыг, хойт өндөрлөгт Б.Гиваан, Б.Тэгшээ, Л.Даваадорж нарыг хөнгөн пулемёттойгоор, өөрөө Н.Дандархайдавын хамт дунд онин дээр байрлан Э.Архадаар морьдоо бариулан Ч.Пэлжээг холбоо бариулахаар Б.Тэгшээгийн хүрэн халзан морийг унуулан явуулжээ. Дээрэмчид хүчтэй галаар дэмжүүлэн довтолсноор Э.Архад, Т.Баян нар амь үрэгдэж, Н.Дандархайдав хүнд шархадан арын байрлалд шилжсэн байна. Тулалдаан богино хугацаанд дайсны хүчний илт давамгай байдалд явагдсан боловч монголын хилчдийг олзолж, бүрэн устгаж чадаагүй. Тулалдааны явцад Г.Хаянхярваа, Л.Гончигзэгвэ, Д.Чойжин нар бүслэлтээс гарч чадсан ч газар орны бартаанаас үүдэн нөхөддөө туслаж чадаагүй аж. Бусад хилчид дайсны бүслэлтэд орж эцсээ хүртэл эрэлхэгээр тулалдан алтан амиа алдсан билээ. Хойт өндөрлөгт байрласан Б.Гиваан, Б.Тэгшээ, Л.Даваадорж нар пулемётын галаар ширүүн эсэргүүцэл үзүүлсээр байсан тул дайсан тэднийг миномёт, пулемётын галын дэмжлэгтэйгээр бүслэхийг оролдсон байна. Тулалдааны дараа хийсэн үзлэгээр гурван хилчний байлдаж байсан хойт өндөрлөгийн 15 хавтгай дөрвөлжин метр талбайд 15 удаа миномётын бөмбөг тэсэрч, хүн бүр 2-3 шархадаж, талбай цусаар будагдсан байжээ. Байлдагч Б.Тэгшээгийн баруун хөл мининд өртөн тасарч зөвхөн боривны том шөрмсөнд санжин тогтсон, шилбэний хугархай яс нь газар зурсаар мөлийж, нүхэнд нь шороо чулуу чихэгдсэн байдалтай, Л.Даваадоржийн бие хуваагдан 6 метрийн зайтай шидэгдсэн, амь үрэгдэхээсээ өмнө эвлэлийн батлахаа чулуун дор нууж, пулемёт буугаа хад савж эвдсэн байв. Гурван хилчин хамтдаа эцсийн гранатаа тэслэн өөрсдийгөө болон бүслэн ирсэн дайсныг устгасан байлаа. Дайсны эхний довтолгоонд өртөн хүнд шархадсан Н.Дандархайдав дайсанд амьдаар баригдахгүйн тулд өөрийгөө буудсан ажээ. Эрэлхэг хилчин Баянбэлэгийн Тэгшээ, Лхүнрэвийн Даваадорж нарын гавъяаг тэмдэглэн БНМАУ-ын АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн 1949 оны зарлигаар “Улсын баатар" цолоор нэхэн шагнасан. Бэгзийн Гивааныг БНМАУ-ын АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн 1971 оны 10-р сарын 13-ны өдрийн 200 тоот зарлигаар “Улсын баатар" цолоор нэхэн шагнасан. Тэдний алдрыг мөнхжүүлж нэрэмжит заставууд бий болгожээ. Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харъяат Найдангийн Дандархайдав, мөн аймгийн Сонгино сумын харъяат Энхийн Архад, Увс аймгийн Өмнөговь сумын харъяат Түвшингийн Баян нарыг “Байлдааны гавъяаны улаан туг"-ийн одонгоор нэхэн, Булган аймгийн харъяат Гомбожавын Хаянхярвааг “Байлдааны гавъяаны улаан туг"-ийн одонгоор, Баянхонгор аймгийн Мандал сумын харъяат Доржийн Чойжин, мөн аймгийн Богд сумын харъяат Лувсангийн Гончигзэгвэ нарыг “Байлдааны гавъяаны одон“-гоор, Увс аймгийн Өндөрхангай сумын харъяат Чойжилсүрэнгийн Пэлжээг “Байлдааны медаль”-иар шагнажээ. Амь үрэгдэгсдийг суман, застав байрлаж байсан Дамжигийн Ус хэмээх газар хөдөөлүүлсэн юм. 1988 онд байлдаан болж баатруудын амь үрэгдсэн газарт тэдгээр 10 хилчдэд зориулсан дурсгалын хөшөө, Б.Гивааны нэрэмжит заставт түүний хүрэл хөшөөг босгосон билээ. == Мөн үзэх == * [[Монголын Баруун хил хамгаалалтын түүх]] * [[Хятадын газар нутгийн санаархал]] == Урлагийн бүтээл == * [[Босго тотго]] олон ангит уран сайхны түүхэн кино. МНВ телевизийн бүтээл.2013 он * [[Хил дээр]] Монголын уран сайхны кино. * Ц.Уламбаяр. Дархан хилийн манаа. тууж * Маш нууц 2 (Байтаг богд) (2018) Fantastic production [[Ангилал:Зөвлөлт-Хятадын харилцаа]] [[Ангилал:БНМАУ-Зөвлөлтийн харилцаа]] [[Ангилал:Монголын хилийн цэрэг]] [[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]] [[Ангилал:Монголчуудын оролцсон дайн]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:БНМАУ-ын оролцсон дайн тулаан]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын харилцаа]] [[Ангилал:Хятадын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Шинжааны түүх]] [[Ангилал:1946 оны зөрчилдөөн]] [[Ангилал:1947 оны зөрчилдөөн]] [[Ангилал:1948 оны зөрчилдөөн]] tofy8q22i4q5a5d9ip2b1m2crtypr24 Чаби хатан 0 35282 709801 709768 2022-08-27T14:20:23Z 122.201.31.33 /* Гэр бүл */ wikitext text/x-wiki {{Хаан |name= Чаби хатан |title=[[Юань улс]]ын [[хатан|их хатан]]<br> (1273—1281 он) |image= [[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|200px]] |royal house=[[хонгирад]] ||successor=[[Намбуй хатан]]|predecessor=[[Хутугтай хатан]]|father=Анчин ноён|children=[[Чингим]], [[Мангала]], [[Номуган]]|dynasty=[[Юань Улс]]}} '''Чаби хатан'''<ref>Ч.Содбилэг тэмдэглэхдээ: "Чаби хатныг монголын түүх бичигт Чамбай, Чамбуй, Чамуй, [Чабуй], Цэвэр хатан гэх зэрэг харилцан адилгүй тэмдэглэдэг". Хятад галиг нэр нь Чаби (察必 ''Chábì'').</ref> (1216–1281) бол Юань улсын [[Хубилай сэцэн хаан]]ы их '''[[хатан]]'''. == Намтар == Чаби хатны төрсөн он тодорхойгүй. [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин, Хубилайн хоёрдугаар хатан байв. 1259 онд [[Мөнх хаан|Мөнх]] хаан нас барахад Чаби хатан [[Хархорум]]д байхдаа [[Аригбөх]]ийн хаан болох гэж буйг Хубилайд нууц элчээр дамжуулан дуулгаж байв. 1260 онд Хубилайг [[Шанду]]д хаан өргөмжлөгдсөний дараа 1262 онд хатанд өргөмжлөв. 1273 онд хааны зарлигаар Чаби хатанд '''Ёсонд бат, богдод таалагдсан, тэнгэрийн санаатай эелдсэн, бичигт мэргэн, гэгээн заяат төрийн их хатан'''<ref>Д.Идэр. Их Юань улсын хатад. УБ., 2016. т.23</ref> ('''贞懿昭圣顺天睿文光应皇后''' - Zhēn yì zhāo shèng shùn tiān ruì wén guāng yīng huánghòu) цол хүртээж, навчит өргөмжлөл, хаш тамга соёрхож, улсын их хатанд өргөмжлөв. Чаби хатан хаанд зөвлөдөг, төрийн нөлөөтэй нэгэн байсан бөгөөд сайд нар хатанд таалагдаж байж алба хашдаг болов. Хатны олон гавъяа зүтгэлээс цөөнийг бичвээс: ''"Монголчуудын малгай урьд саравч гэж байхгүй байв. Хаан бээр нум сум харваж намнахуйд нүд нь гялбах учир түүнийгээ хатанд хэлсэнд хатан дэр даруй, малгайд нь саравч тааруулан оёж өгчээ. Үүнд хаан ихэд баясаж даруй малгайгаа өмсөх болов. Хатан бас нэг зүйлийн хувцас хийв. Тэр нь өмнөө хормойтой атал энгэргүй, ар хормой нь урд хормойгоосоо урт, хоолойвч ханцуйгүй, хоёр шилбэ хадаад нэгийг нь Бига хэмээв. Морин дээрээс харваж намнахад эвтэйхэн тул тэр цагт цөмөөрөө үлгэрлэн хийж өмсөв"'' <ref>Д.Идэр. Их Юань Улсын Хатад. УБ., 2016. т.25-26</ref> гэснээс үзвэл тухайн үеийн монголын дээл хувцас, малгайд өөрчлөлт шинэчлэлт хийжээ. Энд өгүүлэх саравчит малгай нь Юань улсын монгол хаадын хөрөгт зурагдсан малгай юм. 1276 онд Сүн улсын бэлэвсэн хатан Цюань овогт, Ся овогт болон бяцхан хааныг монголчууд олзлоход өрөвдөж, хүний өөрийн гэсэн сэтгэл гаргалгүй туслан тэтгэж байв. Чаби 1281 оны 3-р сард тэнгэрт хальсан ба 1294 онд ач хүү [[Төмөр өлзийт хаан|Төмөр]] нь хаан болж '''"Гэгээн хурц эергүү богд хатан"''' ('''昭睿顺圣皇后'''-Rао Рүй Шэн Хуанху) хэмээн нэхэн өргөмжилжээ. Өвгөдийн сүмд Хубилай хааны тахилгын харшид хөргийг нь байрлуулан тахьсан. == Гэр бүл == Чаби хатан бол [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин. Түүнийг хэдэн хүүхэд төрүүлсэн нь яг таг тодорхойгүй ч, 3-4 хөвгүүн ба 6 охин төрүүлсэн гэж түүхчид үздэг. Юань улсын судрын 114-р дэвтэр хатадын шастирт ганц Чингим хунтайжийн нэрийг бичсэн байдаг. Бас [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] Чабун хатан [[Чингим|Жимхим]], [[Мангала|Минхлухан]], [[Номуган|Нумуган]] , [[Хөхэчи]] нэр зааж бичснээр хятад судрын дутууг перс хэлээр бичигдсэн монгол сурвалж бичиг нөхөж өгсөн. == Эшлэл == {{лавлах холбоос}} {{s-start}} {{Залгамжлал |албан_тушаал= [[Монгол хатад|Их Монгол Улсын хатан]] |он= 1260-1273 он |өмнө= [[Хутугтай хатан]] |дараа= [[Намбуй хатан]] }} {{Залгамжлал |албан_тушаал= [[Монгол хатад|Юань Улсын их хатан]] |он= 1273-1281 он |өмнө= Байхгүй |дараа= [[Намбуй хатан]] }} {{end}} [[Ангилал:Юань улсын хатан]] [[Ангилал:Хубилай хааны хатан]] [[Ангилал:1227 онд төрсөн]] [[Ангилал:1281 онд өнгөрсөн]] c9ttw6vzctrcibe9u6xg0lriqe5nsjm 709805 709801 2022-08-27T14:59:00Z Megzer 20491 [[Special:Contributions/122.201.31.33|122.201.31.33]] ([[User talk:122.201.31.33|Яриа]]) хэрэглэгчийн 709801 засварыг цуцлах wikitext text/x-wiki {{Хаан |name= Чаби хатан |title=[[Юань улс]]ын [[хатан|их хатан]]<br> (1273—1281 он) |image= [[Файл:YuanEmpressAlbumChabi.jpg|200px]] |royal house=[[хонгирад]] ||successor=[[Намбуй хатан]]|predecessor=[[Хутугтай хатан]]|father=Анчин ноён|children=[[Чингим]], [[Мангала]], [[Номуган]]|dynasty=[[Юань Улс]]}} '''Чаби хатан'''<ref>Ч.Содбилэг тэмдэглэхдээ: "Чаби хатныг монголын түүх бичигт Чамбай, Чамбуй, Чамуй, [Чабуй], Цэвэр хатан гэх зэрэг харилцан адилгүй тэмдэглэдэг". Хятад галиг нэр нь Чаби (察必 ''Chábì'').</ref> (1216–1281) бол Юань улсын [[Хубилай сэцэн хаан]]ы их '''[[хатан]]'''. == Намтар == Чаби хатны төрсөн он тодорхойгүй. [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин, Хубилайн хоёрдугаар хатан байв. 1259 онд [[Мөнх хаан|Мөнх]] хаан нас барахад Чаби хатан [[Хархорум]]д байхдаа [[Аригбөх]]ийн хаан болох гэж буйг Хубилайд нууц элчээр дамжуулан дуулгаж байв. 1260 онд Хубилайг [[Шанду]]д хаан өргөмжлөгдсөний дараа 1262 онд хатанд өргөмжлөв. 1273 онд хааны зарлигаар Чаби хатанд '''Ёсонд бат, богдод таалагдсан, тэнгэрийн санаатай эелдсэн, бичигт мэргэн, гэгээн заяат төрийн их хатан'''<ref>Д.Идэр. Их Юань улсын хатад. УБ., 2016. т.23</ref> ('''贞懿昭圣顺天睿文光应皇后''' - Zhēn yì zhāo shèng shùn tiān ruì wén guāng yīng huánghòu) цол хүртээж, навчит өргөмжлөл, хаш тамга соёрхож, улсын их хатанд өргөмжлөв. Чаби хатан хаанд зөвлөдөг, төрийн нөлөөтэй нэгэн байсан бөгөөд сайд нар хатанд таалагдаж байж алба хашдаг болов. Хатны олон гавъяа зүтгэлээс цөөнийг бичвээс: ''"Монголчуудын малгай урьд саравч гэж байхгүй байв. Хаан бээр нум сум харваж намнахуйд нүд нь гялбах учир түүнийгээ хатанд хэлсэнд хатан дэр даруй, малгайд нь саравч тааруулан оёж өгчээ. Үүнд хаан ихэд баясаж даруй малгайгаа өмсөх болов. Хатан бас нэг зүйлийн хувцас хийв. Тэр нь өмнөө хормойтой атал энгэргүй, ар хормой нь урд хормойгоосоо урт, хоолойвч ханцуйгүй, хоёр шилбэ хадаад нэгийг нь Бига хэмээв. Морин дээрээс харваж намнахад эвтэйхэн тул тэр цагт цөмөөрөө үлгэрлэн хийж өмсөв"'' <ref>Д.Идэр. Их Юань Улсын Хатад. УБ., 2016. т.25-26</ref> гэснээс үзвэл тухайн үеийн монголын дээл хувцас, малгайд өөрчлөлт шинэчлэлт хийжээ. Энд өгүүлэх саравчит малгай нь Юань улсын монгол хаадын хөрөгт зурагдсан малгай юм. 1276 онд Сүн улсын бэлэвсэн хатан Цюань овогт, Ся овогт болон бяцхан хааныг монголчууд олзлоход өрөвдөж, хүний өөрийн гэсэн сэтгэл гаргалгүй туслан тэтгэж байв. Чаби 1281 оны 3-р сард тэнгэрт хальсан ба 1294 онд ач хүү [[Төмөр өлзийт хаан|Төмөр]] нь хаан болж '''"Гэгээн хурц эергүү богд хатан"''' ('''昭睿顺圣皇后'''-Rао Рүй Шэн Хуанху) хэмээн нэхэн өргөмжилжээ. Өвгөдийн сүмд Хубилай хааны тахилгын харшид хөргийг нь байрлуулан тахьсан. == Гэр бүл == Чаби хатан бол [[Хонгирад]] аймгийн Анчин ноёны охин. Түүнийг хэдэн хүүхэд төрүүлсэн нь яг таг тодорхойгүй ч, 3-4 хөвгүүн төрүүлсэн гэж түүхчид үздэг. Юань улсын судрын 114-р дэвтэр хатадын шастирт ганц Чингим хунтайжийн нэрийг бичсэн байдаг. Бас [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] Чабун хатан [[Чингим|Жимхим]], [[Мангала|Минхлухан]], [[Номуган|Нумуган]] нэр зааж бичснээр хятад судрын дутууг перс хэлээр бичигдсэн монгол сурвалж бичиг нөхөж өгсөн. == Эшлэл == {{лавлах холбоос}} {{s-start}} {{Залгамжлал |албан_тушаал= [[Монгол хатад|Их Монгол Улсын хатан]] |он= 1260-1273 он |өмнө= [[Хутугтай хатан]] |дараа= [[Намбуй хатан]] }} {{Залгамжлал |албан_тушаал= [[Монгол хатад|Юань Улсын их хатан]] |он= 1273-1281 он |өмнө= Байхгүй |дараа= [[Намбуй хатан]] }} {{end}} [[Ангилал:Юань улсын хатан]] [[Ангилал:Хубилай хааны хатан]] [[Ангилал:1227 онд төрсөн]] [[Ангилал:1281 онд өнгөрсөн]] 0uph8mkiiecrdlrfjpyro4aaq8wnbxx Таван замын байлдаан 0 36205 709896 707741 2022-08-28T08:08:09Z 103.173.255.162 /* Баатрууд */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Таван замын тулаан |partof= [[Монгол-Хятадын дайнууд]] |campaign=Таван замын байлдаан |image=[[Зураг:Mongolian_soldiers.jpg|300px]] |caption=Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд |date=1912-1915 он |place=[[БНХАУ]], [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]], [[Шинжаан|Шинжааны өөртөө засах тойрог]] |casus= |territory=[[Өвөр Монгол]] болон бусад монголчууд амьдардаг нутгийг алдсан ба хожим [[Хятад]]ын нутаг болсон |result= Гурван улсын [[Хиагтын хэлэлцээр]] |combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]<br />[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],<br /> бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]<br />дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], <br />дэд сайд [[Бавуужав]]<br />дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[:zh:那逊阿尔毕吉呼|Насан-Аривжих]]<br />сайд, гүн [[Содномдорж]]<br />дэд түшмэл Зүтгэлт<br />гүн [[Лаварын Сумъяа]] |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />маршал [[:zh:王怀庆|Ван Хуайчин]] |strength1=[[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Богд Хаант Монгол Улсын арми]], <br />[[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг]]ийн ангиуд нийтдээ 10000 орчим цэрэг |strength2=70000 [[цэрэг]],<br />янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]]<br />, 80-90 пулемёт |casualties1=алуулсан 400 орчим, <br />олзлуулсан 60<br />шархадсан 48 |casualties2=алуулсан 3795,<br />олзлуулсан 76<br />зөвхөн 3 тулалдаанд 4-8 их буу,410-аад их бууны сум,<br />7 пулемёт түүний 5000 сум,<br />1080 буу, 85600 ширхэг сум, <br />421 сэлэм олзлуулсан. }} [[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] '''Таван замын байлдаан'''- Монгол-хятадын хооронд 1912-1915 онуудад болсон дайныг хэлдэг бөгөөд [[Монгол]]ын тал [[Өвөр Монгол]]ын нутгийг [[хятад]]ын цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх зорилготой байсан бол [[Хятад]]ын тал Өвөр монголыг алдахгүй байх төдийгүй [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсыг]] устган түүний нутгийг булаан эзлэх зорилготой байжээ. Энэ дайныг хятадад "[[Үхэр жилийн үймээн]]" гэж нэрлэдэг бөгөөд дайны үед хятадын үлэмж давуу цэргийн байлдааны ажиллагаанууд нь бүтэлгүй болж ихэвчилан ялагдаж байсан тул гүнзгийрүүлэн судалдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад ялагдлуудаа [[ялалт]] болгон хуурамчаар тэмдэглэсэн байдаг онцлогтой. Таван замын байлдааны үед [[Ховдын хязгаар]]ыг хамгаалах [[Баруун Монгол]] буюу [[Шинжаан]]ыг [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|хятадаас чөлөөлөх зорилго]]ор [[Богд хааны Засгийн газар]] Гурван замаар цэрэг хуваан оруулсан байна. Энэ тухай судалгаа бараг байдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад цөөн тооны мэдээлэл байдаг. Энэхүү таван замын байлдаанаас тусдаа явагдсан [[Монгол-хятадын дайн]]ыг [[Гурван замын байлдаан]] гэж нэрлэн оруулав. [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдаж зарлан тунхагласан явдалд [[Өвөр Монгол]]ын [[Зуу Үд]], [[Зост]], [[Жирэм]], [[Шилийн гол]], [[Улаанцав]], [[Их зуу]] зэрэг 6 чуулган [[Хөх хот]]ын Түмэдийн зүүн баруун гарын засаг Хар мөрний их мянган, [[Өөлд]]ийн засаг, [[Алшаа]], [[Ар хорчин]], [[Или мөрөн|Илийн мөрний]] [[Цахар]] зүүн гар болон [[Тарвагатай]]н аймгийн хошууд талархан дагаж баясахаа илэрхийлж, [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[цэрэг]] илгээж, Өвөр Монголыг бүхэлд нь Хятадын дарлалаас чөлөөлөхийг хүсэн гуйжээ. Хөлөнбуйрын Барга, Өвөр зургаан чуулганы 49 хошууны 36 нь Монгол улсад нэгдсэнээс гадна Хөх нуурын 24 хошуу, Цахар 8 хошуу, Или мөрөн болон Тарвагатайн 16 хошуу дагаар орж албан ёсоор нэгдэхээ илэрхийлсэн юм. [[Богд хаан]]ы [[зарлиг]]аар [[1913]] оны [[долоодугаар сар|7-р сар]]д зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх тусгай газар байгуулагдаж, [[Сайд]]аар нь [[цэцэн хан аймаг]]ийн харьяат [[Егүзэр хутагт|Егүзэр ачит зан бадарсан эрдэнэ мэргэн хамба]] [[Галсандаш]]ийг томилсон. ==Урьдчилсан нөхцөл== [[Файл:Бавуужав.png|thumb|left|200px|Шударга баатар Бавуужав]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдсаны дараа [[Монгол үндэстэн]]г нэгтгэн Нэгдмэл Монгол Улс байгуулахыг [[Монгол]]ын тухайн үеийн эрх баригчид эрмэлзэж байв. Богд Хаант Монгол Улсад Өвөр Монгол болон бусад монголчууд нэгдэх эрмэлзлээ илэрхийлж, хуучин [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] харъяаны Монголчуудын хэмжээнд [[бослого]], хөдөлгөөнүүд газар сайгүй өрнөж байлаа. Үүнийг эсэргүүцэн [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] дарлалыг авч хаян [[Дундад Иргэн Улс|Дундад Иргэн улс]]ыг байгуулсан [[Хятад|Хятадууд]] өөрсдийгөө манж нарын өв залгамжлагч гэж үзэн хуучин Манж Чин улсын нутагт гарсан үндэстэнүүдийн тусгаар тогтнох эрмэлзэл бүхий эсэргүүцэл, тэмцлийг цэрэг, зэвсгийн хүчээр нухчин дарж хэлсэн. Түүхийн ийм эгзэгтэй үед Богд хаан Монгол улс, Өвөр монголчуудыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөх, өөрт сайн дураар нэгдсэн монголчуудыг нэгтгэж, хязгаар нутгаа батлан хамгаалах зорилгоор [[Чуулалт хаалга]], Бат хаалга ([[Хорчин зүүн гарын дунд хошуу]]), [[Долнуур]], [[Хөх хот]], [[Бугат]] хотын чиглэлд таван замаар их цэрэг хөдөлгөв. ==Монголын тал== ===Монгол дах нөхцөл байдал=== Богд Хаант Монгол Улс байгуулагдсанаас эхлэн түүний Засгийн газраас Ар ба Өвөр Монгол төдийгүй нийт Монголчуудыг нэгтгэн Их Монгол улсыг байгуулахыг өөрийн үндсэн бодлого болгон хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Энэхүү бодлогын дагуу Өвөр Монголын олон түмэнд хандан “Манай засгийн газраас их цэргийг томилж дотоод монголд сэргийлэн суулгасан хятад цэргүүд лүгээ байлдаж хятад түшмэл цэргийг бүрмөсөн гаргасугай хэмээмой. Их цэрэг хүрэхийг үзэж хүчин хавсран газар орноо эзлэн авсугай. Бид язгуураас нэгэн үндэстэн тул зовлон жаргаланг хамтатгаваас зохимой” хэмээн ухуулан таниулах зарыг түгээн дэлгэрүүлж байв<ref>Ж.Урангуа: “ХХ зууны эхэн үеийн Монгол улс 1911-1919”, Улаанбаатар, 2006 он. Тал 47</ref> Монголын засгийн газар нь Манж чин гүрэн задран унасан учир Манж нарын нэгтгэсэн Монгол, хятад, түвд болон бусад үндэстэнгүүд өөрийн тусгаар улсыг байгуулах эрхтэй гэсэн түүхэн үндэс бүхий зарчмын дагуу Манж нарын эрхийг шууд залгамжлан авах гэсэн хятадын үндэслэлгүй их гүрний дээрэнгүй бодлогыг эрс эсэргүүцэн дээрх бодлогыг сөргүүлэн дэвшүүлжээ. Мөн тэд өөрийн дээрх бодлогыг хэрэгжүүлэхэд Оросын тусламжид түшиглэхээр тооцоолж байжээ. Гэхдээ Богд хаан болон түүний Засгийн газрын эрх бүхий ноёд барууны дипломат ёс гэж нэрлэдэг гадаад өнгөндөө найрсаг мэт боловч хүчтэй нь хүчгүйгээ дарладаг зарчим бүхий өөрийн их гүрний эрх ашгийг бүхний тэргүүнд тавьдаг тэрхүү ёс зүйг мэдэхгүйн улмаас Оросын эрх ашиг юу болохыг танин мэдэж чадалгүй хэт найдлага тавин хүлээж байсан байна. Монголын талын энэхүү найдварыг ашиглан өөрсдийнхөө Монгол дахь эрх ашиг ба худалдааны хэргийг завдан тогтоох гэсэн Оросын засгийн газрын ажиллагаа нь эрчимтэй болж, гадаад явдлын тэргүүн сайд Сазанов 1912 оны есдүгээр сарын 3-нд хаандаа бичиг өргөж, “Монголд онц элч томилон, Орос-Монголын найрамдлын гэрээг тогтоох учир бол Оросод туйлын чухал ашигтай явдал болно” гээд онц элчийн тушаалд Хаант засгийн Алс Дорнодын гадаад харилцааны томоохон зүтгэлтэн Кростовецыг томилох хэргийг хаандаа зөвлөжээ. Ийнхүү Гадаад яамны тэргүүн сайдын саналаар хаант Оросын бүрэн эрхт онц элчийн хувиар Кростовец Монголтой хэлэлцээр хийхээр болж Нийслэл хүрээнээ ирсэн байна. Гэрээ байгуулах хэлэлцээнд Монголын талын төлөөлөгч Сайн ноѐн хан Намнансүрэн, Да лам Цэрэнчимэд нараас “Монголын засгийн газраас бүх монгол үндэстнийг нэгтгэсэн тусгай бүрэн эрхт эзэнт улс төр байгуулах явдалд их Орос улсаас зүйл бүрийн тусламж үзүүлэх ба, хятад улсаар зөвшөөрүүлэхийг хүсмой” хэмээсэнд Оросын талын төлөөлөгч Кростовецоос “Монгол овогтон бүхнийг нэгтгэх явдал болвоос тус улсын засгийн бодлогтой харшилдах бөгөөд Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхээ олох нь маш чухал тул одоо үүнийг даруй хэлэлцвээс зохимой” гэж хэлэлцээрийн агуулгыг зөвхөн Армонголын тухай ярихаас биш Өвөр Монголд холбогдуулж болохгүй гэж анхааруулсан байна. Үүнд Да лам Цэрэнчимэдээс “1911 онд миний бие Ханддоржийн хамт Оросын засгийн газар лугаа Монгол овогтныг нэгтгэсэн улс төр байгуулахыг илэрхийлж тусламж гуйхад Орос улсаас зөвшөөрөн хүлээсэн байгаад одоо яагаад ийнхүү санал гаргасан бэ. Үүнийг бид зөвшөөрч чадахгүй. Хэрвээ Гадаад Монгол тусгаарлаж Дотоод Монгол Хятад улсад хэвээр эзлэгдэх аваас үнэхээр ашиггүй явдал болмой. Энэ учраас Монголын цэрэг нь хятад лугаа байлдахад гагцхүү Орос улсын тусламжийг түших юм. Ингэж сая бидний хүсэл биелэгдэж Монгол овогтон бүгдээрээ нэгдэж нэгэн улс болж чадмой. Учир иймээс Ар, Өвөр Монголыг салгаж болохгүй” гэжээ. Орос улсын төлөөлөгч Кростовецоос мөн Ар, Өвөр Монгол нэгдсэн улс байгуулах явдалд Орос улсын талаас туслаж болохгүйн учир шалтгааныг тайлбарлан хэлээд гэрээ бичгийн эхийг тус тус бэлтгэсэнээ дахин ярилцахаар тогтоод анхны хурал дуусжээ. Дараагийн хуралд Монголын талын дэвшүүлсэн бичигт “Монголчууд Манж, Хятадын эрх мэдлийг устгаж бүх Монголыг нэгтгэсэн бүрэн эрхт их улсыг байгуулсан явдлыг Орос улсаас эн тэргүүнд зөвшөөрч цаашдаа эрхбиш хамгаалах үүргийг хүлээн гүйцээх хэрэгтэй. Түүний дараа, бид бас бусад гадаад улсуудаар тусгаар тогтносон эрхээ зөвшөөрүүлнэ” гэж дурджээ. Эдгээр шаардлага нь Оросын засгийн газрын бодлоготой нийцэхгүй болохоор Оросын төлөөлөгчид зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлжээ. Хоѐр этгээдийн ширүүн маргалдааны дунд Да лам Цэрэнчимэд “Манж, Хятадын захиргаанаас гараад дахиад бас Оросын боол болохыг бид хүсэхгүй. Тус хэлэлцээрийг зогсоож, Бээжингийн засгийн газраас өөрийн монгол төлөөлөгч Наянт ванг ирүүлж хэлэлцээр хийх нь зөв байна” гэж хэлсэнд Оросын төлөөлөгч Кростовиец ихэд уурлаж, монголын бэлтгэсэн бичгийг шалан дээр хаяж “Гэрээний хурлыг харшилсан хариуцлагыг монголын тал үүрэх хэрэгтэй. Тус төлөөлөгч би Да ламын гүжир үгүүдийг хүлээж чадахгүй учрыг өөрийн улсын хаан эзэн ба засгийн газартаа мэдүүлнэ”гэж хурлыг хаян гарсан байна. Ийнхүү хэлэлцээрт хямрал гарч ямарч бүтэмжгүй байгаад хэдэн өдрийн дараа, Оросын төлөөлөгч Кростовец урам зориггүй тархаж явсан Монголын тэргүүн сайдуудыг дуудан аваачиж “Сая хүлээн авсан мэдээнээс үзэхэд Хятад улсын Монголыг байлдах их цэргүүд монголын баруун хязгаарын Ховд, Алтайн замаар нэгэнтээ ойртож ирсэн болохыг манай хязгаар захын албан газруудаас цахилгаан мэдээгээр надад хэд удаа мэдүүлж ирсэн бөгөөд тэдгээр хятад цэргийн тоо маш и бөгөөд зэвсэг хэрэглэл хурц чадамгай хэмээх тул түүн лүгээ эсэргүүцэн тулах арга бодлогыг бэлтгэвээс зохимой” гэсэнд Монголын сайд ноѐд нар ихэд айн сүрдэж зэр зэвсгийн тусламж гуйсанд Оросын төлөөлөгч Кростовецоос “Хоѐр улсын найрамлын гэрээ бичгийг үсэг зурахын өмнө ямар ч тусламжыг үзүүлж үл болмой. Хэрвээ бичгийг одоо даруй миний төлөвлөгөөгөөр зөвшөөрөн тогтоох юм бол цэрэг зэвсгийн тусламж хамгаалалыг үтэр түргэн үзүүлж,тэдгээр хятад цэргийг монголын хязгаарт оруулахгүй болгохыг миний бие батлан хүлээж авмой” гэжээ. Энэ үед монголын талын хүмүүс өргөгүй байдалд орж Кростовецын зохиосон гэрээ бичиг дээр гарын үсгүүдээ зурж батлан тогтоожээ.<ref>L.DINDUB, A Brief History of Mongolia in the Autonomous period, Mongolian Text, with an Introduction and index in English by Gombojab Hangin, Indiana University, Indiana, 1977, P63.</ref> [[Файл:Карта к статье «Монголия». Военная энциклопедия Сытина (Санкт-Петербург, 1911-1915).jpg|450px|thumb|Монгол улсын газрын зураг (1913)]] Ийнхүү -Орос-Монголын найрамдлын гэрээ нь 1912 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Нийслэл Хүрээнд байгуулагджээ. Найрамдлын гэрээ дөрвөн хэсэг, хавсралт арван долоон зүйлсээс бүрдэнэ Тус гэрээний хэлэлцээр хийхэд Өвөр Монголын асуудлаар хоѐр талын төлөөлөгчдийн хооронд зарчимын чанартай санал зөрөлдөөн байсан нь тодорхой мэдэгдэж байна. Богд хааны засгийн газар нь Өвөр Монголыг багтаасан нэгдмэл улсыг байгуулахыг зорьж байхад, хаант Оросын засгийн газар зөвхөн Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхийг батлах саналыг баримталжээ. Гарын үсэг зурж батлагдсан гэрээгээр Орос улс, Монголыг үндэстний цэрэг анги байгуулж болох, хятад улсын цэргийг Монголын хилд оруулахгүй, нүүдлийн иргэдийг өөрийн нутагт суурьшуулахгүй байх эрх бүхий автономит орон гэж хүлээн зөвшөөрчээ. Мөн Оросын хөрөнгөтнүүдийн капиталыг Монголд татваргүй чөлөөтэй нэвтрэх бололцоог олсон байна. ===Монголын талын төлөвлөгөө=== Богд хааны засгийн газар нь Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх бодлогоо шаргуу явуулж өөрийн төлөөлөгчидөө Петирбургт удаа дараа явуулж дэмжлэг тусламж олох гэж оролдсон боловч Орос улс хүлээн авахгүй татгалзаж ганц Армонголыг хятад улсын түрэмгийлллээс хамгаалахад зориулан зэвсгийн тусламж үзүүлсэн байна<ref>Ц. Пунцагноров: “Богд Хаант Монгол Улсын гадаад бодлогын тухай 1911-1919”, Олон улсын монголч эрдэмтдийн зургаадугаар их хуралд тавьсан илтгэл. Улаанбаатар, 1992 оны найман сар.</ref> Богд хааны засгийн газар,1912 оны [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ|Орос-Монголын гэрээ]] байгуулагдсаны дараа уг гэрээний зарим зүйлд түшиглэн Өвөр Монголыг хятадаас чөлөөлөн авч Монгол улстай нэгтгэх зорилгоор цэрэг мордуулах, Гадаад явдлын яамны тэргүүн сайд Ханддорж тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Хаант Орос ба Европын зарим улсад явуулах, Төвдтэй найрамдлын харилцан туслалцах гэрээ байгуулах, Дотоод явдлын яамны тэргүүн сайд Цэрэнчимэд тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Японд томилох зэрэг арга хэмжээг яаравчлан авчээ. Монголын Засгийн газар, ялангуяа Цэргийн яам нь Өвөр Монголоос дүрвэж ирсэн монголчуудаас тухайн орон нутгийн байдал% хүн амын санаа сэтгэл, хятад цэргийн тоо байрлал зэргийг тодруулахаас гадна туршуул илгээн тагнуулын мэдээлэл цуглуулж байв. эдгээр мэдээлэлд үндэслэн цэргийн яамнаас Өвөр Монголыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулсан байна. Төлөвлөгөөнд оросоос авсан зэр зэвсгийн хэмжээнд түшиглэн бэлтгэх боломжтой цэргүүдийг 5 чиглэлд анги болгон зохион байгуулах, тэдгээрийг унаа уналга, хоол хүнсээр орон нутгйин бололцоог ашиглан хангахаар тооцоолсон байна. Мөн таван замын цэргийг еранхийлөн удирдах командлагчийг сонгон томилсон ба бусад ангиудын захирагч болон туслах жанжин нарыг томилжээ. ==Хятадын тал== ===Хятад дах нөхцөл байдал=== 1912 оны сүүлч болоход Өвөр Монголын улс төрийн байдал Бээжингийн засгийн газарт хүнд чухал асуудал болж тулгамдаж байжээ. Засгийн газарт Монголын асуудлаар Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг болон үүний эсрэг аядуу бүлэг гэсэн 2 бүлэг байсан байна. Гэхдээ эдгээр бүлгүүд нь Монголыг бүхэлд нь өвөр, ар гэлгүй бүгдийг нь хятадын захиргаанд нэгтгэх зорилготой байсан ба зөвхөн түүнийг хэрэгжүүлэх арга замын хувьд зөрчилтэй байсан байжээ. Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг нь Монголыг дайлах цэргээ томилон Монголыг дайран цохих чиглэлээ бататгажээ. Ийнхүү Монголыг дайлах цэргийг томилохын дагуу Бээжингийн засгийн газрын дотоодод тун ширүүн яриа хэлэлцээр болжээ. Энэхүү санал зөвлөгөөн нь юуны урьд Төрийн явдлын хорооны хянан тогтоолыгхүлээх хэрэгтэй байжээ. Есдүгээр сарын 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны цэргийн явдлын нууц хуралдаан дээр хатуу бүлэг болох хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чирүи болон энх бүлэг болох төрийн явдлын сайд Жао Бинжүн санал зөрөн маргалдаж, эцсийн дүнд гадаад харилцааны хэлэлцээр хийх шийдвэрлэх санал нь засгийн газрын зөвлөгөөнөөр батлагджээ. Үүний зэрэгцээ [[Юань Шикай]] ерөнхийлөгчөөс Өвөр Монголын Гүнсэнноров ван болон Ар монголын Наянт вантай уулзан ярилцжээ. Тэгээд есдүгээр сарын 25-ны өдрийн төрийн явдлын хуралдаанд Юань Шикай 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны нууц хуралдаан дээр батлагдсан засгийн газрын тогтоол болон Монголын ван гүн нарт зөвшөөрөгдсөн саналыг үндэслэж, Монголын асуудлыг шийдвэрлэх аядуу арга бодлогыг илэрхийлжээ. Гэвч хуралд оролцогсодын олонх нь эсэргүүцсэн. Тухайн үед Бээжингийн засгийн газрын дотоодод Юань Шикай, Жао Бинжүн нарын саналаар төлөөлүүлсэн зэвсэгт хүчнийг хэрэгжүүлэхийг эсэргүүцэх санал зөвлөгөө байхад Дуан Чирүи, Шүи Шүжан (Хуурай замын цэргийн газрын товчоон дарга), Иан Шишань (Шаньши дүдү) мэтийн цэрэг дайнаар дайлан дагуулахыг санаачилсан цэрэг засгийн ноѐд түшмэд нэлээд байсан мөртлөө энэхүү цэрэг дайны хүчинд түшиглэн Монголын тусгаар тогтнолыг устгахыг санаачилсан хүчин нь олонхи байж хүчтэй байжээ. Гацхүү цэрэг засгийн хэмжээнд биш, улсын дотоод дахь энгийн хүн амын хувьд чгэсэн Монголын тусгаар тогтнолыг эсэргүүцэх санал илэрхий давуу байжээ. Тэд Монгол бол манай нутаг дэвсгэр, Төвдийн нэг хэсэг бол үнэндээ хятад хүний манасан газар учраас Монгол болон Төвд нь яриангүй Дундад иргэн улсад харъяалагдах ѐстой. Эдгээр орны тусгаар тогтнол гэгч ёсонд үл нийцэх ялт ажиллагаа" гэж эсэргүүцсэн санал давамгайлж байсан байна. <ref>“Иргэн улсын Жинши зохиол найруулал”, тал 666, 677</ref> Юань Шикайн аядуу бүлгийг дэмжиж байсан нь Тэр үед Бээжингийн засгийн газар Оросын Хаант Улстай гадаад харилцааны хэлэлцээр хийхээр бэлтгэж байсан тул цэргийн хүч хэрэглэн Монголын асуудлыг шийдвэрлэхээс түр татгалзан хойшлуулах үндсэн шалтгаан болсон байна. 1912 оны арван хоѐрдугаар сарын 3-ны өдрийн “Мүгдэний цагийн сонин”-ы “Иргэн улсын чухал мэдээ”-д доорх мэт өгүүлж, Монгол тусгаарласанд чанга эсэргүүцэл тавьж байх нийгмийн сэтгэлгээг тусгажээ. Сонин мэдээнд эл газрын байдал тусгагдаж “...Шаньдун-д... Бүх улсын ах дүү нар хүчин хамтран дайтахаар зорьж буй. Гэхдээ дайн хийхэд сүйтгэл их. Ах дүү нар бүх хүчнээр зоос мөнгө цуглуулж тус болох нь зохистой. Сонсохоор мужын төвийн нэгэн Чин овогт авхай эх улсаа хайрлах баатар хөвгүүдийн зориг санаагаар хүчир бэрхшээлийг хайхралгүй боомтын гадна үхэж сэхэхээ үзэлцье хэмээн, эмэгтэйчүүд буу зэвсэг үүрч дайн байлдаанд эрчүүдтэй адил явж дийлэхгүй тул онцгойлон цэргийн ам хүнс цуглуулах бүлгэм байгуулахаар уриалж, далайд дусал нэмэх хувь нэмэр үзүүлэх гэсэн...” “...Шандунь мужын Жинан хотод эмэгтэйчүүдийн цэрэг зохион байгуулж Монголыг дайлах дайнд оролцохоор бэлтгэж буй...” гэж мэдээлж байжээ. ===Хятадын талын төлөвлөгөө=== 1911 оны байдлаар Оросуудын хийсэн судалгаанд Манж Чин улс нь нийт 160 мянган явган цэрэгтэй, 285 батальоноос бүрдэх 11 дивиз, үүнд тусгай 25 бригадтай байсан. Манж чин улсын хаант төр мөхсөнөөр түүнийг шахан зайлуулж гарсан Дундад иргэн улс 1913 он гэхэд хятадын хуурай замын цэрэг дотооддоо олон үймээн самуунд оролцчихсон туршлагатай, чадварлаг арми болсон байлаа гэж тэмдэглэснийг иш татав. 1912 оны 10-р сараас Өвөр Монголд болсон зэвсэгт мөргөлдөөн улмаар хурцдаж байжээ. Дундад Иргэн улсын сэргийлэлтийн цэрэг анги нь Богд Хаант Монгол Улсын цэргийг дайрахын зэрэгцээгээр Өвөр Монголын дотоод дахь бослогыг дарангуйлан дарахаар бэлтгэж байжээ. Иргэн улсын талаас жилийн эцэс болтол цэргийн хүчнээ байрлуулж дуусаад, дайтах төлөвлөгөөг дараагын шатанд оржээ. Тухайлбал, цэгцлэн тохируулсан Монголыг дайлах цэрэг нь тохиолыг хүлээж давшилт хийхэд бэлэн болжээ. 1913 оны эхээр Дундад Иргэн улсын цэргийн дайтах цэрэг ангийн цэгцлэн тохируулсан байдлыг Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэлээс нарийн ойлгож болно. Түүнийг үндэслэн ДИУ-ын цэргийн Өвөр Монгол хилийн ойр хавийн газар оронд тохируулсан цэргийн хүчний байдлыг ажиглан мэдэж болно. Ар, Өвөр Монголын хамаа бүхий газар оронд эл улсын цэрэг байрлуулсан байдал. (1913 оны нэгдүгээр сарын цэргийн захиргааны данс эвхмэл)д доорх мэт тэмдэглэж байна. *Хөх хотын чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр): Явган цэрэг: 5 860 хүн Морьт цэрэг: 1 400 хүн Хөх хотын буут цэрэг: 230 хүн, 15 их буу, 6 пулѐмот *Чуулалт хаалганы чиглэл (Өвөр Монголынбаруун хэсгээр): Явган цэрэг: 4 120 хүн Морьт цэрэг: 2 470 хүн Буут цэрэг: 400 хүн, 24 их буу Барилгын цэрэг: 220 хүн Пулѐмёт: 22 <ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл “Монголын мэдээ”, гуравдугаар боть, Дайшѐо-гын 2-р оны хоѐрдугаар сараас додоодугаар сар, данс эвхмэлийн дугаар 1-6-1-5-7</ref> Хүнд, хөнгөн (?) цэрэг: 100 хүн *Чэндэ (Халуун гол)-ийн чиглэл(Өвөр Монголын дунд хэсэг) Явган цэрэг: 7 720 хүн Морьт цэрэг: 1 650 хүн Буут цэрэг: 230 хүн, 14 их буу Инжнерийн цэрэг: 100 хүн Пулѐмёт: 12 *Кайлү-гийн чиглэл: (Өвөр Монголын дунд зүүн өмнө хэсгээр) Явган цэрэг: 4 340 хүн Морьт цэрэг: 1 590 хүн Буут цэрэг: 250 хүн, 27 их буу Пулѐмот: 24 *Таонон (Шаазгай хот<ref>[http://eagle.mn/r/67647 Тогтох тайжийн тухай хоёр дуу] Одоогийн Таононфу гэж буй хотыг монголчууд Шаазгай хот гэдэг байжээ.</ref>)-ын чилэл: (Өвөр Монголын зүүн хэсгээр) Явган цэрэг: 1 600 хүн Морьт цэрэг: 900 хүн Буут цэрэг: 100 хүн, 6 их бууд *Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэл: (Өвөр Монголын зүүн хойд хэсгээр) Төмөр замыг сахих ангийн, явган цэргийн 6 холбоот анги, морьт цэргийн 6 холбоот анги, буут цэргийн 4 дунд анги, барилгын цэрэг 1 дунд анги, төмөр замын 64 дунд анги, Энд Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэлд байгаа бодит тоог тэмдэглээгүй. Эл чиглэлийн бүх цэргийн хүчин (нийт тоо нь)-ний тухай Өвөр Монголд суугаан хятад цэргийн ерөнхий тооны их төлөв бүртгэл: цэрэг 33 460 хүн, 85 их буу, 54 пулѐмот гэж тэмдэглэж байна. Энэ нь "Монгол газрын ойллого"д тэмдэглэж байгаа *Нийт цэргийн хүчин 39 900 гаруй хүн, их буу 54, пулѐмот 4<ref>Монгол газрын ойллого‖-ын 1554-р нүүр</ref> байна. Японы гадаад явдлын архивын материалын дагалт зурагт, дайтах цэрэг анги зургаан бүлэг хувааж байх бөгөөд тус тусын цэрэглэн харалт нь тодорхой бий. Үүнийг монголын талын түүхэн материалтай харьцуулж үзвэл, ДИУ-ын цэргийг зургаан бүлэг хуваасан учир бол Монголын цэрэг таван бүлэг болж ёиглэл гарган байсны эсрэг авсан төлөвлөлт ажээ. Ингэж Дундад улсын засгийн газар нууцаар цэрэг томилон Өвөр Монголд хувиарлан суулгаж бага багаар нэмэгдүүлж байжээ. Чуулалт хаалганы зүүн хэсэгт суугаа цэрэг гурав, дөрвөн мянгаас нэмэгдээд хоѐр түм гаруй болж, Монголыг дайлах хошууч цэрэг анги нэгэнтээ бэлтгэлээ дуусгаж төвийн шилжүүлэн томилохыг хүлээж байсан байна. Энэ үед ДИУ-ын цэрэг нь Өвөр Монголд дайтахаар бэлтгэсэн ѐсоор Өвөр Монголын эл газар цаашлан Ар монголд дайран орохоор төлөвлөж байсан байна. Бээжингийн засгийн газарт ―Ерөнхийлөгчийн ордон өдөр дараалан хуралдаж, бүр л цэрэг татан шилжүүлэх ба цэргийн сүйтгэл цуглуулах хоѐр учирт зүтгэлцэн, цэрэг ба санхүүгийн хоѐр яамыг тусгайлан хариуцуулахаар зарлигджээ. Дуан (Дуан Чириү) ерөнхий дарга ойрд зөвлөгчийн газартай ярилцан зөвлөж одоогийн эл мужын дүдү нар тус тус цахилгаан мэдээ ирүүлж "Монголыг дайлах зориг санаа чанга байх нь эрхэм. Эл муж урьдаар өөрийн сэргийлэлтээ чангатгаж, үнэхээр дайны явдал үүсвэл даруй түр умард орны эл мужын цэргийг шилжүүлнэ. Бусад өмнөд орны эл мужид хөдлөхгүй. Гэвч эл муж шилдэг хүчтэнийг шилэн сонгож чанга боловсруулж төвийн зарлигийг сонсохоор үүрэг болгох хэрэгтэй" гэж тохируулжээ. Бээжингийн засгийн газар нь хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чириү-гийн шаардлага доор эцэстээ Монголд зэвсэгт хүчин хэрэглэх горьдлогоо дахин дурдаж, нэгэнтээ тогтсон төсвийн хувиар ерөнхийлөгчийн ордонд батлагджээ. ДИУ хүчирхэг цэрэг ангиа төвлөрүүлж зүүн хэсэг орноос дайралт хийх гэж байжээ. Үүний тухай "Мүгдэний цагийн сонин"-д доорх мэт тэмдэглэж байна:-"Гадаад Монголыг эрхшээхэд урьдаар Өвөр Монголын зүүн монгол, зүүн хойдын гурван мужаас гар орох хэрэгтэй, сэргийлэлтээ чангатгах хэрэгтэй, сэргийлж дийлсэний дараа сая дайтаж дийлнэ. Одоо нэгэнтээ бэлтгэж дуусчээ" Тухайлбал, Ар монголыг дайлах үед урьдаар Өвөр Монголын зүүн хэсгээс эхлэх гэсэн байлдах бодлогийн чиглэлийг арван хоѐр сарын эхний үеэр нэгэнт тогтжээ. ==Эхлэл, тулалдагч талуудын хүчний харьцаа== Өвөр Монголыг чөлөөлөх таван замын цэргийг ерөнхийлөн захирагч жанжнаар [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]г зарлигаар томилсон. Таван замын цэргийг дараах байдлаар хуваан мордуулсан байна. Үүнд: *Нэгдүгээр зам: [[Егүзэрийн хийд]]ийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]гийн удирдсан [[цэрэг]] *Хоёрдугаар зам: [[Дарьганга|Дарьганг]]ын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], [[дэд сайд]] [[Бавуужав]] нарын цэрэг *Гуравдугаар зам: [[Сөнөд]]ийн хоёр [[хошуу]], [[Дөрвөд|дөрвед]] вангийн чиглэлд дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[Насан-Аривжих]]ын цэрэг *Дөрөвдүгээр зам: [[Хөх хот]]ын чиглэлд, [[сайд]] [[гүн]] [[Сономдорж]]ийн цэрэг *Тавдугаар зам: [[Урад]]ын гурван гүн, [[Хатан гол]]ын чиглэлд, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийн цэрэг тус тус хөдлөх болсон ажээ. Эдгээр чиглэлүүдэд нийтдээ 10000 цэрэг байсан гэж үздэг. [[Файл:With the Russians in Mongolia 192.png|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] 1913 оны дунд үеийн Монгол цэргийн тоог 4300 гаруй, түүн дээр 3500 орчим орон нутгийн [[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг|сайн дурын цэрэг]] байсан гэж үздэг. [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]ын [[ерөнхийлөгч]] [[Юан Ши Кай]] Монголын эсрэг 70 000 цэрэг татаж, их буу, явган цэргээс бүрдсэн орчин үеийн зэвсэглэл бүхий [[арми]]йг эмхлэн байгуулж, [[маршал]] [[Ван Хуайчин]]аар удирдуулан хөдөлгөлөө. Тэр маршалд өгсөн бас нэг нууц даалгавар нь [[Дэмчигдонров ван]]гийн өргөөнд хадгалагдаж буй [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] тамгыг ямар ч хамаагүй аргаар авчрах явдал байв. [[Дундад Иргэн Улс|Хятадын]] цэргийн байдлыг авч үзвэл: 1912 оны намар Дарьгангын чиглэлд 500-аад, [[Цагаан Түн]]гийн чиглэлд 1-2 мянга орчим, [[Цицикар]]т, [[Хөлөнбуйр]]ын чиглэлд 4 мянга гаруй хүнтэй холимог бригад, [[Жиримийн чуулган]]ы нутаг, Таононфу гэж буй (Шаазгай) хотноо 10 мянга орчим цэрэг байрлуулжээ. Өөрөөр хэлбэл, Дундад иргэн улс 1912 оны адаг, 1913 оны эх гэхэд Жиримийн чуулган, Цицикар, Шаазгай хот орчим 14 мянгаад цэрэг (зүүн чиглэл), Өмнөд Монгол буюу Хөх хот, Хаалган боомт, Долоннуур, Бяруу зэрэг хотод 39 мянган цэрэг (төвийн чиглэл), харин Цагаан Түн, [[Алтайн Шар сүм]], [[Чингэл]] зэрэг газраар 6 мянгаад цэргийг байрлуулсан мэдээ бий. Эдгээр бүлэглэл нийт янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]], 80-90 [[пулемёт]]той байв. Харин 1913 оны 9, 10 дугаар сарын үед [[Шаньси]] мужийн умард хилийн нутгаар 23 янз бүрийн анги нэгтэл, 28 их буу, 4 пулёмёттой 9500 явган, 1500 морьт цэрэг байрлаж байсан бол Хаалган, Долоннуур зэрэг хотын чиглэлийн цэргийн бүлэглэлд 30 их буу, 16 пулёмёт бүхий 35 батальон (20 мянган хүнтэй) [[явган цэрэг]], 9 [[дивизион]] (2500 хүнтэй) [[морин цэрэг]]тэй анги, салбарууд байрлаж байжээ. [[Файл:Mongolian_soldiers1.jpg|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] ==Байлдаан эхлэх үеийн цагийн байдал == 1912 оны сүүлийн хагас жил хятадын цэрэг Өвөр Монголын олон газарт улмаар давшин орж бэхлэн суужээ. Нөгөөтэйгүүр, мөн оны есдүгээр сард "Монгол-Оросын гэрээ" байгуулахаар зөвшилдөж байсан үед Богд хааны засгийн газар дотооддоо Өвөр Монголд цэрэг оруулах төлөвлөгөө зохиож эхлэв. Ингээд ДИУ болон Монголын хоорондох зөрчил ихээр хурцдаж асуудлыг хэлцлийн шуагмаар шийдэх боломжгүй болж цэрэг дайны ажиллагаагаар шийдэхэд хүргэх болов. 1912 оны сүүлчээс эхлэн жил гаруйн хугацаанд Хятад улсын Бээжингийн засгийн газар ба Монголын Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын тойронд байлдаан болжээ. Монголын цэрэг Өвөр Монголд байгаа Хятадын цэрэгтэй тулалдаж эхлэн Эзний гол, Ноён уул, [[Алшаа зүүн хошуу|Алшаагийн яамд хот]]ын орчим, Шандын гол, Үхэрчин уул, Тэнгэр элс, Сургага Хөөрөг, Дархан уул, [[Шулуун хөх хошуу]], [[Долнуур]], [[Бяруу]] хот, [[Хөх хот]]ын орчим, [[Хөвөөт шар хошуу]] зэрэг олон газар ялалт байгууллаа. Энэ явдлыг Лондон «Times», [[Япон]]ы «Manshū Nichi-Nichi Shimbun» зэрэг олон [[сонин]] [[дэлхий]] нийтэд зарлаж байсан ба [[Оросын Хаант Улс]] «Танай улс учиргүй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан. ===Байлдааны ажиллагааны эхлэл=== ДИУ болон Монголын цэргийн анхны байлдаан Өвөр Монголд хэзээ болсон цаг нь тодорхойгүй боловч Японы гадаад яамны Дайшѐо- гын тэргүүн он (大正元年-1912)-ы есдүгээр сарын 9-ний өдрийн тэмдэглэлд "Жэн Жиатүнд бэлгийн улиралын долоон сарын 8-наа хятад монгол хоѐр цэргийн хооронд нэгэн их дайн болов" <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээ нэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 机密公第257号，大正元年9月10日 外务省政务局接受件。</ref>гэсэн мэдээ бий. Энэ нь Өвөр Монголд болсон ДИУ-ын цэрэг болон Монгол цэргийн хамгийн анхны зэвсэгт мөргөлдөөн. 1912 оны арван сарын 11-ний өдөр Оросын элчингийн Бээжийнгээс явуулсан цахилгаанд: "Дундад улсын сонин мэдээнийхний ба нам бүлгийнхэн Оросын эсрэг ухуулгаа үргэлжлүүлэн чангатгаж байна. Хүрээг дайлах аян цэрэг (远征军)-ийг зэвсэглэхээр илээр хандивын мөнгө цуглуулж <ref>Ш. Бира: “БНМАУ-ын түүх”, Монгол улсын соѐл гэгээрлийн яамны сурах бичиг сэтгүүл хэвлэх товчоо, 1987, тал 146</ref><ref>Ш. Нацагдорж: “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946 он, тал 34-35</ref><ref>《盛京时报》(Мүгдэний цагийн сонин) 1912年12月3日，第三面，《国务院对库政策志略》。</ref> байна. Зөвлөгөөний хурлын даргаар тэргүүлүүлсэн улс төрчид цөм энэхүү учирт оролцов. Засгийн газар яг улсын доторх цэргийн зээллэгийн төсвийг ярилцаж аян цэргийн төлөвлөгөө хийж эл газарт үүний төлөө идэвхтэй бэлтгэл арга авч байна."<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 136</ref> гэжээ. Бээжингийн засгийн газрын зөвлөгчийн яам ба хуурай цэргийн яамны удирдлага дор, юуны өмнө Дарьгангад дайран Монголын цэргийг устгах дайны зорилгийг тогтоов. Залгаад Халуун гол (Рехэ), Цахар, Шианши, Сиүюаньд суугаа цэргийн дайралт бараг адилхан цагт эхэлсэн байв<ref>Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Дарьгангын дайралтад Иргэн улсын цэрэг ихэд ялагдаж, Дарьгангын өмнө талд байгаа Шилийн голын газар Монголын цэрэгт эзлэгдэв. Энэ үед Иргэн улсын цэрэг бараг цөм Шилийн голоос ухарсан байв. Тэгээд ―Хятадын засгийн газар Улаанхад ба Кайлү-д цэргийн байрлуулт хийж Дарьгангыг эзэлсэн Гадаад Монголын цэргийг хөөн гаргахаар Жинжоү-гээс И Жүн (毅军) цэргийн явган цэрэг 2 000, морьт цэрэг нэг дунд анги, буут анги нэг дунд ангийг, Халуун голоос И Жүн цэрэг 2 000, Хуай Жүн (淮军) цэрэг 1 000, шадар цэрэг хоѐр хороог, Жан Чигү-гээс 500-г, Гүй Хуачэн хотоос шадар цэрэг хоѐр хороог, жич Шианши-гийн хуурай замын цэргийн нийлмэг багаас нэг бригадыг татан төвлөрүүлж Дарьгангийг дайрах хүчнээ чангатгав. <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээтнэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 ”Квантуны армийн захиргааны яамнытмэдүүлэлт”</ref> Хэдийн тэгсэн боловч 1919 оны арван нэдүгээр сард Армонголын өөртөө засахыг үгүйсгэх болтол, Иргэн улсын цэрэг Дарьгангад орж чадаагүй. Анхан шатны баруун талын дайн нь бараг цөм Шилийн голын хэмжээнд явагдав. 1912 оны сүүлчээр Иргэн улс ба Монголын хоорондох хоѐр цэргийн мөргөлдөөн үүссэнээс нааш, Шилийн голын чуулган ба зүүн талын Зуу-Удын чуулган тун бачим байдалд ороод байв. Энэ хоѐр чуулган нь Хөлөнбуйрынх шиг Богд хаант засгийг дагахаар эрс тэс хөдлөөгүй бөгөөд Цахарын зарим хэсэг мэтээр эсрэг зогсолт бас аваагүй юм. Мөн бас Их зуу,Улаанцавын чуулган мэт өнгөн дээрээ Иргэн улсыг дагаад үнэндээ Богд хаант засаг лугаа үргэлжлэн харилцаж байсан ч биш, өдөр тутам бачуурч байгаа байдалд энэ хоѐр чуулган ямар овроор хандвал зохихоо өөрсдөө тогтоож чадалгүй хар шар нийгмээрээ самгардаж байв. Гэхдээ 1913 оны зэвсэгт мөргөлдөөнд хамгийн их хохирол амссан нь ч энэ хоѐр чуулган юм. Шилийн голын чуулганы нутаг нь дунд ба баруун Өвөр Монголын хойд хэсгийг бүрхэж Армонгол лугаа шууд залгалдаж байдаг. Тухайн чуулган нь Иргэн улс ба Монголын хоорондох халхавч орон болж байсан учраас түүний өмнөх Цахар орон цохилтонд учирсан боловч хохирол нь бага байв. Монголын талаас Шилийн голын дайнд оролцсон нь Дамдинсүрэнгийн удирдсан баруун замын цэрэг болон Бавуужав, Хайсан хоѐрын удирдсан дунд замын цэрэг байв. Дамдинсүрэнгий доор байсан 1 000 цэрэг бүгд Өвөр Монголын хүн бөгөөд Дамдинсүрэн 1912 онд тэднийг Хөлөнбуйр, Шилийн гол, Цахараас элсүүлэн авсан<ref>Hyer, Paul: The role of inner Mongolia in the Independence Movement,1911-1914, Studies on Mongolia: proceedings of the First North American Conference on Mongolian Studies. Bellinghan: Western Washington Univ,Press, 1979.p.92.</ref> 1913 оны нэгдүгээр сарын дунджаар Дамдинсүрэнгийн удирдсан цэрэг нь Иргэн улсын цэргийн Долон нуурын хуарныг авахаар довтлоход Иргэн улсын талаас умардын шинэ цэргийн нэгдүгээр дивиз (дарга нь Хэ Зүнлиан 何宗莲)-г хөдөлгөж Долон нуурын баруун хойнох элсэрхэг газарт ширүүн дайн хийв. Монгол цэргийн дайралт эхэлмэгц хөдөлгөөн шаламгай Монголын морьт цэргийн салбар анги Долон нуур орчим шувтлан орж Иргэн улсын цэргийн буцах замыг тасалсан тул Иргэн улсын цэрэг бүслэгдсэн байдалд орж ширүүн дайнд хагас тооны цэрэг нь алагдаж, үхэж шархдагсад зууны наяд хүрч тун ихээр хохирсон байна<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть), Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны хоѐрдугаар сараас долдугаар сар 1-6-1-57号, мөн дээрх Heyr, Paul –ын ном, р 92</ref> Иргэн улсын талынхан энэхүү учрыг чухал болгон тухайн газрын цэрэгт гол хүчний шинэ цэрэг хүрэхээс өмнө дайсны дайралтыг Шангуан гол (闪光河, Долон нуурын хойгуур урсах гол)д хориглох хэрэгтэй гэж тушааж байв. Тэгээд умардын хуурай замын цэрэг (北洋陆军)-ын гуравдугаар дивизын гурав дугаар бригад (дарга нь 卢永祥 Лү Еншиан), наймдугаар дивизын 16-р нийлмэл бригад (дарга нь 王汝贤 Ван Рүшиан), Хуайжиүн цэргийн морьт цэргийн нэгдүгээр бригад (дарга нь 陈文运 Цен Венюунь)-ыг Долон нуур орчим томилоод, бас Халуун голын И Жиүн цэргийг байлдааны байдлыг очиж туслуулахаар дайны бэлтгэл хийлгэв.Энэ үед 1913 оны эхэнд Цахарын зүүн хэсэг ба Халуун голын хойд хэсэгт Иргэн улсын цэргийн хүч 21 400 хүн болсон. Долон нуурын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (王怀庆) Монгол цэргийг эвдэхээр шуудаж, буут цэргийн галлалтын хамгаалалт доор давуулга олон цэргийн хүчнээр гэдрэг дайралт хийв. Гэвч илэрхий ялалт олсон байдал мэдэгдэхгүй<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Тус газарт суугаа Иргэн улсын цэрэг явган, морьт, буут ангийг хамтруулсан 4 000 хүн олноор дайнд гарсан гэдэг боловч магад тоо нь мэдэгдэхгүй бөгөөд ерөнхийдөө цэргийн сүр алдагдсан байна<ref>190 “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть)</ref> 1913 оны эхэнд Бавуужав, Хайсан, Наваангомбо нарын удирдсан Дарьгангийн чиглэлийн цэрэг, Өвөр Монголыг дахин давтан дайрч байв. Эдгээр цэрэг юуны өмнө нэгдүгээр сард Дарьгангийг дайраад ялалт олж, Бэйсийн сүм (贝子庙，Одоогын Шилийн голын төв Шилийн хот жич түүний орчим)-ээр гарч зүүн өмнөш урагшлав. Бавуужав Лиан Күйсү (梁魁苏) нар хэдэн мянган цэргийн хүчээр Бэйсийн сүмийг довтолсон нь Иргэн улсын цэрэг болон Монгол цэргийн эсэргүүлэн байлдсан хамгийн анхны дайн болсон бөгөөд түүнээс хойш Монгол цэрэг Шилийн голын Үзэмчин хийгээд Зуу-Удын Их вангийн сүм (大王庙), Мисан сүм (米僧庙), Шавартай, Шар даваа зэрэг газрыг эзлэж байв. Бэйсийн сүмийн байлдаанаас хойш Иргэн улсын сахих цэрэг удаа дараалан ялагдан ухарч байв. 1912 оны 4 дүгээр сар болохоос өмнө, Шилийн голын зүүн хэсэг Зуу-Уд аймгийн Хишигтэн хошуу Монгол цэрэгт эзлэгдэв.аравдугаар сарын үеэс Монголын цэрэг Шилийн гол дэх Иргэн улсын цэргийн хуарныг голчлон сөнөөгөөд, хэдэн салбар салж Цахар оронд түрж, Зуу-Удын хойд хэсэгт гүн орж, Шилийн голын бүх нутгийг эзэлсэн байв. Иргэн улсын цэрэг дайн эхэлснээс нааш үндсэндээ ялагдав. шаламгайлан урагшлах Богд хааны засгийн газрын цэргийн ажиллагааны тухай өгүүлэхдээ: "Монгол цэрэг монголын бүх нутгийг дэвжээрүүлэв"гэж гайхсан Оуэн Латтимор (Owen Lattimore) бас Богд хааны засгийн газрын цэргийн тухай ―Хүрээнээс томилсон аян цэрэг бүмэтжгүй биш‖ гэж байсан бөгөөд ―Тэд нар хүрсэн газар бүрдээ хятадын цэргийг эвдсэн бөгөөд түр зуураа Жанчхүүгээс умарших дайнд их ялалт олж" байсан гэж тэмдэглэжээ. Түүний хэлэхээр Иргэн улсын цэрэг шинээр сургуулалт хүртэж шинэ маягын зэвсгээр зэвсэглэсэн тухай үеийн шилдэг цэрэг анги байсан боловч байлдах бүрд ялагдаад байсан тул аргагүй эвсэхийг хүсэх болов гэдэг. Ийнхүү явцад Иргэн улсын төлөөлөгч болон Монгол цэргийн хошууч ангийн дарга Дамдинсүрэнгийн хооронд хэлэлцээр хийх болов. Тэр үед Иргэн улсын төлөөлөгч "Дамдинсүрэн хэрвээ Иргэн улсыг дагавал Их Жунтан өөрийн биеэрээ вангийн зэрэг хүртээж ѐсныг гүйцэтгэн угтах болно" гэж Бээжингийн саналыг уламжлав Дамдинсүрэн Бээжингийн саналыг хүлээн авсангүй тул хэлэлцээр нь бүтэлгүй төгсөв<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Иргэн улсын эвсэх "Зөөлөн бодлого" нь Дамдинсүрэнд үйлдэл гаргасангүй боловч, бусад талаар харин бүтэмжтэй байв. Жишээлбэл, тэр үед Сөнөдийн талын цэргийн ерөнхий жолоодогч байсан Насанравжих 208 Иргэн улсын талын хүсэлтийг хүлээж Бээжингийн засагт орж өгөв. Насанравжих "Үндэсний чөлөөлөлтийн хөдөлгөөн"-өөс урвав гэсэн мэдээ нь Богд хааны засгийн газрыг ихэд цочоов. Энэ нь Богд хааны засгийн цэргийг тун ашиггүй байдалд оруулав. Түүний дараа баруун хэсгийн дайны Монгол цэрэг эмх дэглэмгүй байдалд орсноос ялагдаж эхэлсэн нь Богд хааны цэргийн явдлын төлөвлөгөөнд оролцож байсан Насанравжихын урвасантай холбоотой. Нөгөө талаар Бээжингийн засгийн газар, Иргэн улсын цэрэг Өвөр Монголын дайнд удаа дараалан ялагдсаныг чухал том хэрэг болгон үзэж, цэргийн хүчээ зузаатгахаар чармайж сэргийлэлтээ чангатгав. Түүнчлэн 1913 оны наймаас есөн сарын завсрын үеэс зүүн хэсгийн дайны байдалд эргэлт гарав. Тухайлбал, Иргэн улсын цэрэг хамгаалалтаас дайралтад шилжиж байв. Онцгойлон баруун хэсэгт мөн тэр намраас Богд хааны цэргийн хүнс хангалт бэрхдэж эхлэв. Байлдааны газраас Богд хааны засгийн газарт хандан, буу сум хурдан хүргэж ирүүлтүгэй гэсэн бачим шаардлагуудыг дахин давтан гаргаж байсан боловч засгийн газраасаа хариу олсонгүй. Энэ үед Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагаар Иргэн улс лугаа Өвөр Монголын дайныг зогсоохоор хэлэлцэж байсан. Нөгөөтэйгүүр мөн 1913 оны сүүлчийн хагасаас Орос, Хятад, Япон зэрэг улсуудад яаж хандах тухай Богд хааны засгийн газрын ноѐдын санал нэгдэлгүй болж улс төр улам будлиантай байдалд орж байв. ===Байлдааны ажиллагааны өрнөл буюу дунд үе=== 1913 оны 6 сард Богд Хаант Монгол Улсын засгийн газар Жанчхүүгээс ирсэн туршуулын мэдээнээс Иргэн улс буюу хятадын цэрэг өвөр монголыг эзэлсэний дараа давшилт хийн Монгол газар орж Хүрээг эзлэхээр төлөвлөж байгааг мэдсэний үндсэн дээр цэргийн нууц хурал хуралдуулж хятад цэргийн давшилтыг хориглоход бараг гурван түм таван мянган цэргийг дайчлах шаардлагатайг тул холбогдох арга хэмжээг авсан байна .<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 191</ref> ДИУ “Зөөлөн илбэлэх”-ийн эвсэх бодлогын дагуу, дайны бодлогоо шинээр төлөвлөжээ. Төлөвлөгөө нь: '''Нэг'''. Жанчхүүгээс Долон нуур, Бяруу балгас зэрэг Монголын чухал боомт газар хүрэх замд уулын морин улааг хаяж хурдхан цахилгаан утас тавин цэргийн хөдөлбөрийг хурдатгах хэрэгтэй. '''Хоёр'''. Үүнээс хойш Жанчхүүд суусан нэгдүгээр дивизыг цөм Монгол газар суулгаж, Жанчхүү орчимд гуравдугаар дивизын тавдугаар нийллэг бригадыг байршуулна. '''Гурав'''. Монголын байдал улам бачим болж Монголын эл газар суух цэрэг нэмэгдэн байгаа тул урьдын цэргийн өртөөний дүрэм бэрх болов. Жанчхүүд хурдхан цэргийн өртөө гаргаж зөөвөрлөх байгууламжийг бүрдүүлэн, эл газрын цэргийг хангах хэрэгтэй. '''Дөрөв'''. Уулын Монголыг дайлах цэрэг нь Цахар, Халуун гол, Сиүюань хэмээх гурван газрын цэрэгт хуваагдаж байх тул тус тусдаа хөдөлж хоорондоо ямарч холбоогүй байсан шалтгаанаар удаа дараалан ялагдав. Иймээс хойшдоо гурван замын цэргийн хуаран нягт холбоо авч хөдөлгөөнөө хамтруулж байдлаа хоорондоо мэдэгдэх хэрэгтэй<ref name=Япон></ref>. Монголын Засгийн газар Ар монгол болон Өвөр Монгол нийлэх зорилтыг хурдхан биелүүлэхээр түшмэд, сайд, ван, гүн нарыг цуглуулан төрийн хурал хийв. Хурлаас цэргийн бэлтгэл хийж, элч нарыг хошуудад мордуулан, өмнө зүг дайлахад хэрэглэх морь, тэмээ, хөсөг, хүнсийг цуглуулахын хамт, Өвөр Монголын нутагт хоѐр хүн томилон очуулж тэндэх ван гүн нартай уулзуулан Хүрээнд нийлэхийг уриалж, болох эсэхийг арван өдрийн дотор тогтоох болов<ref name=Япон> “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41号, 大正2年8月-10月，秘受4886号), “Өвөр Монголд айх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”,“зургаан сарын дундаж Хутагтын “Ар, Өвөр Монголыг нийлүүлэхи төсөл”</ref>. Энэ үед Монгол цэргийн давшилт амжилттай байлаа. Зургаадугаар сарын 4-ний өдрийн Монгол цэргийн дайралт Цахарын чиглэлд амжилттай байсан байна. Японы Гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл, хятад улс “Зургаадугаар сарын хуучдаар Цахарын цэргийн төлөвлөгөө”-г батлав. Үүнд: “Цахар аймагт тэргүүн фронтын байдал өдөр тутам бачим болсон бөгөөд олон мэдээнээс үзвэл Хүрээний цэрэг өмнөшлөх буюу эсвэл төсөөлөшгүй учир гарч мэдэх тул гуравдугаар дивизын тавдугаар бригадын дарга Лү Шаожиан (卢少将)-ийг Цахарыг сахих командлагчаар дэвшүүлж, цэргийн гол хүчнээ Шавартай орчимд төвлөрүүлж, Долон нуур ба Хүрээ-Жанчхүүгийн зам зүгийн алинд ч боловч тохиол алдахгүй хөдөлж болохоор төлөвлөсөн” гэж бий. Монголын тал тавдугаар сарын хуучдаар Тогтох, Хайсаны удирдсан зургаан мянган хүнтэй цэргийг Дарьгангад байршуулсан байна Тогтох, Хайсан нарын цэрэг Дарьгангад ар талын хүчнийг чангатгаж байхад Бавуужав Дарьгангын тэргүүн фронтын цэргийг удирдаж хошуучлан байлдсан байна. Тухайлбал, Бавуужавын цэрэг Зуу-Уд чуулган зүг дахин дайрсан байна. <ref>《林西县志》(Линшишианы ойллого) Өвөр Монголын номын сангийн хадгаламж (бичмэл) тал 11</ref> Зуу-Уд зүг дайрсан Монгол цэргийн тэргүүн фронтын салбар анги нь Хурх сүм, Тата сүм (塔塔庙), Шавартай зэрэг газрын хэдэн удаагын байлдаанд олон хүнээ алджээ. Хятад тал тулалдаанд өөрийн шавхагдашгүй хүний нөөцөөс Монголын талаас олон дахин давуу том цэргийн хүчнийг төвлөрүүлэн оруулав.<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985,тал 313</ref> Монгол цэргийн анги нь Богд хааны зарлигаар дайны талбараас Шилийн голын баруун сөнөд дэх Монголын цэргийн суурин зүг буцаж ирэв. Үүнд хятад эх сурвалжид: “Зургаан сарын 23-нд, явган цэргийн гуравдугаар хорооны гол нь болох Гүн (宫)-ийн салбар анги болон морьт цэргийн хорооны Мэн (孟) даргын удирдсан цэрэг баруун Сөнөдийг эзэлсэн бараг 400 монгол дээрмийг дайлж хэдэн цаг байлдсаны эцэст тэднийг цохин ухруулав. Монгол цэргийн үхэж шархдагсад зуу гаруй, хятад цэргийн үхэж шархдагсад дөч гаруй болов” бий.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情 报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, “Зургаан сарын хуучдаар Тогтох өмнөш халдахаар бэлтгэв”</ref> Мөн энэ үед Хайсаны цэрэг Дарьгангаас Хөх хотын баруун биеэр орж лагерь байгуулжээ. Долдугаар сарын 18-ны өдөр, Булан (布兰, Бугатаас баруунш бараг наян газрын зайд бий) гэдэг газарт умард Шиан Ши-гийн командлагч Лиү Тинсэн (晋北司令官刘廷森)-ий удирдсан явган цэрэг нэг хороо, морьт цэрэг гурван суман, буут цэрэг нэг салаа болон хоѐр пулѐмёт Хүрээний дээрэмд (Хайсаны харъяанд байгаа цэргүүд) их төлөв 1 200 хүнтэй мөргөлдөөн болж зургаан цаг илүү явагдсан ширүүн байлдааны эцэст Хятад цэргүүд ихэд ялагдаж 400 хүн шархадсан бөгөөд их буу 1, винтов 180-тай Тулуй худаг (托雷井, Бугатаас дөчин газар зайтай)-д ухарч одов. <ref> “Долоон сарын 18-ны Булангын байлдаан” </ref> Энэ мэтээр Жанчхүү-Хүрээний зам дагуу Хөх хот, Зуу-Удын Их вангийн сүм орчмын байлдаан ширүүн болов. Энэ үед хятадын морьт цэрэг, их буугаар дэмжүүлэн умард хил дагуу төвлөрч эхлэв. Долдугаар сарын 18-нд морьт цэргийн гуравдугаар бригад (Морьт цэргийн зургаадугаар хороо)-ны явган цэргийн нэг суман туршихын зорилгоор Цахараас Ар Монгол руу давшилтанд оров. Урагшлах замдаа тэд “Мөн хошуу (Цахарын хөвөөт шар)-наас умарш хорин газрын үзүүрт 500 орчим Монгол дээрэмтэй тааралдаж тэднийг ухруулав. Монгол дээрэм 30 гаруй үхдэлээ орхиж алс умарш ухрав” гэж бий<ref>“Долоон шарын 18, Хөвөөт шарын байлдаан”__</ref>. Энэ мэтээр зунд дулаан улирлыг ашиглан хятадын хэсэг цэрэг хилийн бүсэд оров. Долдугаар сарын үед Монгол цэрэг Өвөр Монголын олон газрыг эзлээд байсан тул Богд хааны засаг Дарьгангад байсан Монгол цэргийн “Өмнөш дайлах захиргааны газар”-ыг хилээс урагшлуулах хэрэгцээтэй болов. Долдугаар сарын эхээр Агваандорж захирсан 800 гаруй монгол цэрэг Зайр Ус орчим ирж довтлоод тухайн газрыг эзлэж, хөмрөг барьж, өмнө хилийг хамгаалах хязгаарын хэргийн товчоо байгуулах зэргээр бэлтгэл хийв. Үүнд Сүи Юань хотын жанжин Жан Шаоцэн (张绍曾) нэгэн салбар ангийг томилж (Долдугаар сарын) хорин гурванд тэднийг довтлон ширүүн байлдаан хийжээ. Хүчний хувьд хэт давуу хятад цэрэг тухайн газрыг дахин эзэлжээ. Хятад сурвалжид монгол цэрэг 30, 40 хүнээ алдаад умард зүг ухарсан гэжээ. Долоон сарын дундуур Монгол цэрэг их вангийн сүмийг дахин довтолж, 22-ны өдөр түүнийг эзлэв. Наймдугаар сард хоѐр талын цэргийн Жанчхүүгийн төлөө тулалдаан ширүүсэв. Гэвч хүн хүчээр дутуу, сум хэрэгсэл дууссан тул 10-ны өдөр Монгол цэрэг ухрав Наймдугаар сарын сүүлийн хагасын байлдаанд хятадууд удаа дараа нэмэлт цэргийг татан хүчээ эрс нэмэгдүүлэн цэргийн хүчин давуу болж ирэв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны долоон сарын 9-д Богд хаан Өвөр Монголд байлдаж байгаа Монгол цэрэгт зарлиг буулгав. Зарлигт: “Улсын мандаж мөхөх нь тэнгэрийн цагийг дагана... хэрвээ энэхэн чөлөөг алдвал гэмшвээс юуны тус...Монгол газартаа хүрвээс барваа, бусдын газар нутагт халдаж эс болмой” гэжээ<ref>Монгол Улсын Түүхийн төв архив, 5-29-80 номерт, “БНМАУ-ын түүх”, хоѐрдугаар боть (доод)</ref>. Дайны дунд шатанд хятад улсын цэрэг дайсны эсэргүүцлийг бут цохих шинэ бодлогыг тогтоож цэргийн ажиллагаагаа явуулсанаар фронтын шугамыг ухруулж эрс бэхжүүлсэнээс болж цэрэг дайны байдал монголын талд ашиггүй болж байгааг мэдсэн монголын тал ч байдалд тохирхоо больсон дайны төлөвлөгөөгөө дахин хянаж нэмэлт өөрчлөлт хийсэн байв. ===Байлдааны ажиллагааны сүүлийн шат=== Хятадын тал Монгол цэргийг ухруулсан байдлаа ашиглан 1913 оны есдүгээр сард Монголыг дайлах цэргийн захиргаагаа Улаанхадад шилжүүлжээ. Наймдугаар сарын 14-нд зүүн Сөнөдийн зүүн өмнө байгаа Шулуун хөх орчимд Хуай Жиүн цэргийн үндсэн анги болон Монгол цэргийн гол хүчин (Мянга шахам хүн) тулалдав. Энэхүү ширүүн тулалдаанд хятад цэрэг Монгол цэргийг ухруулсан байна.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, </ref> “Найман сарын 14, Шулуун хөхийн байлдаан” Мөн Шулуун шарын чиглэлд болсон тулалдаанд Монгол цэрэг ухарсан байна<ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Найман сарын 20, Шулуун шарын байлдаан</ref>. Монгол цэрэг энэ үед сум хэрэгслээр гачигдан хүнд байдалтай байсан боловч хятад цэргийн эсрэг сөрөг довтолгоонуудыг амжилттай хийсэн байна. Есөн сарын 11-нд Монгол цэрэг Бяруу хот, Долон нуур зүг довтолсонд тухайн газрын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (宣化镇守使王怀庆) өөрийн хятад цэргийг шаардсан боловч Хятад цэрэг ялагдсан буюу хүнд байдалд орсрн байжээ<ref>(Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Есөн сарын 16, Долон нуурын байлдаан”</ref>. Энэ үеийн дайны тухай хэдэн зүйлийн сурвалж материал байх боловч Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл болон хятадын эх сжрвалжид тэмдэглэгдсэн агуулга хоорондоо тун их зөрөөтэй<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт</ref>. Хятад эх сурвалжид Хятад цэрэг есөн сараас эхлэн бүх талын дайралт хийж Монгол цэргийг мөхтөл цохьсон байна. Гэвч тухайн үеийн дайныг бараг л өдөр бүр тодорхой мэдээлж байсан Японы гадаад яамны тэмдэглэлд Хятад цэрэг Цахараас хойшх газарт нэг л хэсэг цэрэг оруулсан төдий байв. Богд хааны засгийн газрын цэрэг дайралтаа үргэлжлүүлж арван нэгдүгээр сарын эхнээс хориглолтын байдалд орсон боловч эзэлсэн газраасаа бараг ухраагүй сэргийлэн сахьсаар байжээ. Мөн гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл аравдугаар сард Богд хааны цэрэг Зуу-Удын чуулганы баруун захаас дайрч тус чуулганы Баарин хошууны газарт Хятадын цэрэгтэй дахин тулалдаж байжээ. Үүний тухай 1913 оны аравдугаар сарын 22-ны өдөр илгээсэн ―Квантуны захирагчын мэдээлэлд “(关东都督报告)-д Линшигийн зүгийн Монгол хулгайн дайралтын байдал” гэдэг гарчигаар доорх мэт тэмдэглэж байна: “Есдүгээр сарын 30-ны шөнө Лиү Жиаинз (刘家营子)-ийг сахисан И Жиүн цэргийн салбар ангиас томилсон бага суман дарга Лиү Жиүнши (少佐刘君实)-гийн удирдсан хоѐр зуун цэрэг мөн тэр газарт найман зуу гаруй монгол цэрэгт дайрагдаж Лиу ангийн дарга байлдаанд үхсэн бөгөөд үхэж шархадсан цэрэг ная шахаж эдүгээ мөн Лиу Жиаинз-ыг бат сахисаар байна” гэжээ. Түүний дараа өдөр нь “Аравдугаар сарын 1-ний өдөр Монгол цэрэг Лиү Жиаинз-ийг дайран байлдаан бүхэл өдөр үргэлжлэн бага суман дарга ч байлдаанд үхэж үхдэл шархдал үлэмж гарсан” байв.<ref>Мөн тэнд: “Квантуны захиргааны ордонд мэдүүлсэн мэдүүлэлт” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны арван сарын 22-ны өдөр илгээв)</ref> Юань Шикайн бичээч Цай Тинганд өгсөн Моррисоны 1913 оны арван нэгдүгээр сарын 28-ны захидал болон дурдатгалд, тухайн үеийн Хятадын цэргийн “Дайны ялалтын мэдээлэл”-ийг ярихдаа: “Тэр бол зэвсэггүй Өвөр Монголын ардыг дарангуйлсан төдий юм. Монгол цэргийн дайралтыг тэд мөн л эсэргүүцэж чадахгүй байсаар” гэж хатуу шүүмжилж байв<ref>Edited by Lo Hui-min, 1978, 《The Correspondence of G.E.Morrison II, 1912-1920》, Camdridje University press, p.269</ref>. Тэрээр “Монголын байдал гэвэл миний хэлснээс нэн муу байна... Хаалган (Жанчхүү)-аас Урга (одоогын Улаанбаатар), Долон нуур, Гүй Хуачэн хүртэлх зам үнэхээр муу” гэж, чухал чухал газраас Монгол цэргийг ухруулж чадсангүй гэдгийг ярьсан нь тухайн үеийн зөв мэдээлэл юм. Моррисон дайны байдлыг задлан шинжилж үзээд хүнд хэцүү байгалийн орчин бол хятад улсын цэргийн ялагдсан нэгэн шалтгаан мөн гэжээ. Мөн тэрээр “Монгол цэрэг тухайн газрын уур амьсгалд тэсвэртэй боловч ―хятад цэрэг уур амьсгал ус шороонд дасаагүй нь хятад цэрэгт тун ашиггүй” байгааг дурдав. Моррисон тэдгээр шалтгааныг үндэслэн “Хятадын цэргийн байлдах арга ба цэргийн сэтгэл санааг эртхэн өөрчлөхгүй бол Өвөр Монгол бас тусгаар тогтнох аюултай” гэж Хятадын засгийн газарт чанга сануулга өгч байв.) Хүйтэн улирал болоход хоѐр талын цэрэг хатуу байдалд оров. Хятадын цэрэг дахин давтан дайрсан боловч амжилтгүй болж бүх дайралт давшилтыг нь монгол цэрэг амжилттай няцаан цохисон байна. Гэвч хятадын хохирол нь Богд хааны бага байв. Богд хааны цэрэг давшилтаас хориглолт хамгаалалтанд орж дайны явц байршлын буюу сунжирсан дайны байдалтай болов. Хүйтэн өвлөөс өмнө дайныг дуусгах гэсэн Хятадын цэргийн Ү Жиүншэн (吴俊升) гийн дайралт нь амжилтгүй болжээ. Энэ бол таван замын байлдааны зүүн хэсгийн цэрэг дайны байдал а. Хоёр тал хориглолтонд орсноор фронтын шугам тогтворжсон байна. Байлдааны ажиллагааны баруун хэсэгт, тэр намрын тэргүүн сард Цахарын чиглэлд Монгол цэрэгт сум дарь зэрэг зэвсэглэл ихэд дутагдаж, зэр зэвсэг нэмж нийлүүлэхийг хүссэн хүсэлтийг удаа дараа Хөх хотын тэндээс Богд хааны засгийн газарт хүрч ирж байв.<ref>Монголын академын түүх судлах газар: “БНМАУ-ын түүх” II боть (доод), монгол бичгийн хэвлэл, 1986, тал 1704</ref> Гэвч энэ үед Богд хааны засгийн газар, Өвөр Монголын дайны хэрэгцээг хангах үлэмж хэмжээний тусламжийн төсвөө батлаж чадаагүй тул Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг үргэлжлүүлж чадахгүй байдалд оров. Үүний шалтгаан нь Орос улсаас авахаар төлөвлөсөн байсан зээлийн асуудал байсан боловч Хаант оросын засгийн газар урьд нь өгөхөөр амалсан зээлээ өгөхгүй болсон явдал байлаа. Мөн Хаант Орос улс Өвөр монголыг чөлөөлөх дайнаа зогсоохыг шаардан Богд хааны засгийн газарт эдийн засаг, улс төрийн болон бусал бүх талын шахалт дарамтыг үзүүлсэн байдаг. Аравдугаар сараас хойш Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг амжилттай дуусгах тусламж хүсэхээр Японтой дахин харилцахаар шийдэж Богд хаанаас Японы хаанд өгсөн гарын бичиг (1913 оны арван нэгдүгээр сарын 16)-ийг Токиод хүргэв.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 247-249</ref> Тэр бичигт хятад цэргийг Өвөр Монголоос татаж гаргахад Японы засгийн газрыг туслахыг хүссэн байв. Гэвч Японы засгийн газар тэрхүү хутагтын гарын бичгийг нээж ч үзсэнгүй, битүүмжилсэн хэвээр нь Оросын элчин сайд Малевский Малевичаар дамжуулж 1914 оны нэгдүгээр сарын 19-ны өдөр Богд хаанд буцаав. Жилийн эцэс болтол байдал онцгой сайжрахгүй байсанд Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг түр шийдвэрлэхийн төлөө дайны хугацааг уртасгах төлөвлөгөөгөө орхив. Тэгээд Оросын дарамт шаардлагын дагуу Өвөр Монголын дайныг зогсоох хэлэлцээр хийх хэмжээнд хүрчээ. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Токиод суух элчин сайдын нууц цахилгаан” 1914 оны нэгдүгээр сарын 15, 16</ref> Учир нь өмнө нь Хаант Орос улс болон Японы Эзэн хаант улсуудын засгийн газрууд нууц гэрээ хийсэн явдал байв. Энэ нууц гэрээнд хоёр тал Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх ба Ар монгол нь оросын нөлөөний бүс болох ба Өвөр монгол нь японы нөлөөний бүс болохыг талууд хүлээн зөвшөөрчээ. Оросын засгийн газар Монголд суугаа Оросын гадаад явдлын төлөөлөгч, генерал консул Миллер Александр Яковлевичид Арван нэгдүгээр сарын 10-ны өдөр нууц цахилгаан илгээжээ. Түүнд: “Монголын засгийг шийдвэртэй ятгаж Өвөр Монголын цэргийн ажиллагааг нь зогсоотугай” гэж шаардаад “... хятад цэргийн дайралт энэ мэт үргэлжилвэл Монгол цэрэг мөхөн сүйрэх аюултай гэсэн байдлаар баталгаа гарган сануулж шаардах арга хэрэглэхийг ...” дурдсан байна.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 10</ref> Оросын тал Богд хааны засгийн газрын гуйсан зэвсгийн тусламжийг Өвөр Монголын дайнаас монголын цэргийг татуулах дарамт болгон олгосонгүй. Хүсэж байсан Оросын зэвсгийн тусламж биелэгдсэнгүй тул Өвөр Монгол дах монгол цэргийн зэвсэг хамгамжийн байдал улам хүндэрч, Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэргээ татахгүй байхын аргагүй болгов. Богд хааны засгийн газар Японтой харилцаж үзэхийн зэрэгцээгээр Оросын засгийн газарт Өвөр Монголын байдлыг мэдүүлэн, Хятадын цэргүүд өвөр монголын энгийн ардуудыг олноор хомроглон хядаж байгааг дурдсан байна. Монгол цэрэг ухарсан Өвөр Монголын Зуу-Удын чуулганы Баарин аймаг болон бусад чуулганы нутагт Хятад цэрэг давшин орсоны дараа монголчуудыг үй олноор хомроглон хядсан байна. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” тал 193</ref>. Оросын засгийн газар Монголыг ятгаж цэрэг татуулахын зэрэгцээгээр Бээжингийн засгийн газарт ч Өвөр Монголоос цэргээ татахыг ятгав. Оросын тал Бээжинд хандан: “...хятад улсын цэрэг Монгол ардыг ихээр хядсан явдлыг Дундад улсын засгийн газар чухалчлан үзэх хэрэгтэй. Ийм байдлыг зөвшөөрч болохгүй...” гэжээ. Мөн шахалт үзүүлэх зорилгоор “...Хэрэв Бээжингийнхэн үгийг сонсохгүй үргэлжлэн хөдөлвөл Оросын засгийн газрын хувьд бид монгол цэргийн дахин дайрахыг хориглож чадахгүй...” гэх зэргээр ятгаж байжээ <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 196, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 13</ref> Гэвч Өвөр Монголоос цэрэг татуулах гэсэн Оросын талын саналыг Хятадын тал хүлээн авахгүй байсан тул нууц гэрээний дагуу өвөр монгол нь Японы талын нөлөөний бүс тул Японы элчин сайдаар дамжуулан нөлөөлөх бодлогийг ч анхаарч байжээ. Гэтэл Бээжинд суугаа элчин сайд Крупенский арван нэгдүгээр сарын 15-ны өдөр Оросын засгийн газарт өгсөн нууц цахилгаандаа “...Японтой хамжилцаж болохгүй...” гэж байв. Оросын гадаад яамны сайд Сазанова арван нэгдүгээр сарын 18-нд Крупенскийд илгээсэн нууц цахилгаанд “... Хятад цэргийг Өвөр Монголоос ухруулах хэлэлцээрт Японыг оролцуулахгүй...” гэсэн албаны саналыг уламжлав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын тэргүүн сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арван нэгэн сарын 18</ref>. Оросын тал эцэст нь энэ асуудалд японы талыг оролцуулахгүй бодлогыг баримтлах болсон нь хятад болон японы тал хамтрах улмаар хятад дах японы нөлөөлөл ихсэхээс болгоомжилсон байна. Бээжин Оросоор дамжуулж Богд хааны засгийн газарт даралт учруулах ажиллагаагаа илт идэвхижүүлсэн байна<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 225-226 “Бээжинд суугаа консулын нууц цахилгаан” 1913 оны арван хоѐр сарын 28</ref>. Тал талын дарамт шахалт болон байлдааны ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн явуулах зэр зэвсгийн хангамжийн асуудлыг шийдэх боломжгүй болсон зэрэг нь Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагийг хүлээн авахаас өөр аргагүй болгосон байна. Ингээд Монголын засгийн газрын ерөнхий сайд Намнансүрэн Оросын засгийн газарт Арван хоѐрдугаар сарын 16-ны өдөр Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэрэг татахаа илэрхийлсэн албан бичиг илгээв. Энэхүү албан бичигт “...(Орос, Хятад, Монгол) гурван талын хуралдаанаар Монголын асуудлыг шийдвэрлэхийг зорьсон Орос, Хятадын хүсэлтийг хүлээж, Хятад, Монголд бүр ашиггүй энэ их дайныг бүх хүчнээрээ эцэслүүлж, дайн зогсоох зарлиг нийтлэж цэргээ дайны талбараас татан авчирна...” гэжээ. Үүний хамт “...Дундад улс ч байран дороо манай нэг угсааны Өвөр Монголын нутгаас цэргээ татах хэрэгтэй...” гэж шаардав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 222 “Монголын онц элчингээс гадаад яамны сайд Сазановад өгсөн захидал, орчуулга” 1913 оны арван хоѐр сарын 19</ref> Энэхүү шаардлагыг Оросоор дамжуулж Бээжинд мэдэгдэв. Амлалтын дагуу Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголд байсан Монгол цэргийг татаж, Өвөр Монголоос элссэн цэргийг нутагт нь буцаахаар тушааж, цэргийн удирдагчдыг Хүрээнд дуудан аваачив<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал</ref>. Богд хааны зарлигийн дагуу Арван хоѐрдугаар сарын сүүлчээр Монгол цэргүүд байлдааны талбараас буцаж эхлэв. Богдын цэрэгт ороод байсан Өвөр Монголын цэргийн зарим нь их цэргээ дагаж Ар монголд очсон бол зарим нь цэргээс халагдаж нутагтаа буцав. Монголын тал дайныг зогсоохоор цэрэг татаж байхад хятадын тал харин том хэрэг үйлдэж байв. Тухайн үед хятадын цэрэг монгол цэргийн буцсаныг далимдуулан урагш давшин өвөр монголын нутгийг эзлэн хот сууринг галдан шатааж дээрэм тонуул аллага хийж эхэлжээ. тухайлбал: “Баарин вангийн ордныг галдаж, дөчин байшинг шатааж үнсэн товрог болгохын энгийн монгол ардыг жаран хэдийг хядаж, үхэр мал гурван түмийг булаасан” гэх мэтийн харшилт хэргүүд Өвөр Монголын хошуу чуулганд олон удаа гарч байв<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第5 卷，第81 报, 大正3 年1 月-9 日，)</ref> Хятад цэргүүдийн энэхүү байдлыг Намнансүрэнгээс Оросын гадаад яамны тэргүүн сайд Сазановад өгсөн бичигтээ: “Монгол цэрэг ухарч гарсаны хойно, Хятадын цэрэг довтлон дайрч Авга да вангийн хошууны Дархан уул сүм жич Батхаалга сүмд гэнэт хүрч ирээд сүмийг галдан, ламыг булааж аливааг сүйтгэв. Баарин, Сөнөд, Үзэмчин зэрэг хошууд гайд дайрагдав...” гэж бичиж байв. Монголын тал ганцаараа цэргээ татсан ажээ. Гэвч Богд хааны цэрэг Өвөр Монголоос ухарч гарах явц дайны дараах байдалд ч тийм шулуун биш байжээ. Богд хааны цэрэг Халх нутаг руу ухарч гарахдаа эцсийн нэг өдөр болтлоо Хятадын цэрэг ангийг байлдаж байжээ. Арван нэгдүгээр сарын эцсээр Богдын цэрэг Улаанцавын чуулга, Чуулалт хаалгаас умарших оронд Хятад цэрэг рүү дахин ширүүн довтолгоон явуулж хэдэн зуун хүнийг нь олзолжээ. 1913 оны арван хоѐрдугаар сараас 1914 оны нэгдүгээр сарын хооронд Богдын цэрэг Өвөр Монголын нутаг дэвсгэрийг орхижээ<ref>Оросын Э.А.Белов “1912-1913 онд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” (“Монгол түүх судлал” наймдугаар товхимол, Өвөр Монголын Их Сургуулийн хэвлэлийн хороо, 2005) дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 5</ref>. Энэ үед Богд хааны цэргийн хамт Өвөр Монголын цэрэг ард 2 000 орчим хүн Халх руу явсан байна. Тэд нутагтаа үлдвэл Хятадын засгийн газрын дарангуйлалд учрахаас болгоомжилжээ. Гэвт тэд Халхад очоод бас амьдрал ахуйн хүнд байдалд орсон байна. Богд хааны засгийн газрын эрх баригчид тэдэнд хөлс мөнгө, мал унаа ба тариалах нутаг (учир нь тэдгээр Түмэдчүүд болон хэсэг Цахарууд тариалан амьдарч байжээ) өгсөнгүй. Үүнээс болж тэд нарын дундаас хэсэг хүмүүс өөрийн уг нутагтаа харихыг хүсэж, Хятадын эрх баригчидтай хэлэлцээ хийхээр есөн хүнийг төлөөлөгчөөр томилжээ. Гэвч хятад улсын тал тэднийг баривчлан алсан төдийгүй бас тэдний зүрхийг нь сугалж харгисалсан байна. 273 1914 оны есөн сараас Орос, Дундад, Монгол гурван этгээдийн хэлэлцээр Хиагтад эхэлжээ. Богд хааны зарлигаар 1914 онд Халх дахь Өвөр Монголчуудад мал унаа болон тариан газар өгсөн бөгөөд 1915 оны Хиагтын гэрээ ёсоор Хятадын засгийн газар тэднээс ял асуухгүй хэмээн амлажээ. ==Байлдааны ажиллагаанууд== ===1913 оны 8 сарын 13. Шандын тал. ”Бух чичүүр” ажиллагаа=== Манлай ван Дамдинсүрэнгийн цэрэг Долнуураас гарсан их цэргийг угтаж, [[сар]] битүүрэхийг хүлээж байгаад харанхуй [[шөнө]] болох үед хурдан шалмаг [[морь]] сайтай, газрын баримжаа мэдэх нутгийн 50 цэрэг, [[Халх]] 50 цэрэгтэй хамт их цэргийн тэг голоор зүсэн гарч, хоёр тийшээгээ буудсаар, нэвт гарлаа. Энэ үед сандарч тэвдсэн Хятад цэргүүд эмх замбараагаа алдаж, буун дуу гарсан зүг рүү хариу буудсаар үүр цайх үед өөрөө өөрсөдтэйгөө тулалджээ. Цаг уурын байдал, шөнийн нөхцөлд тоогоор цөөн цэргээр их хүчийг гэнэт довтлон сандаргасан энэ тактикийг Зоригт баатар [[Лаварын Сумъяа]] дурсамждаа ”Бид [[бух чичүүр]], [[галзуу барын дайралт]] хэмээх аргыг хэрэглэсэн” гэсэн байна. ===1913 оны 8 сарын 30. Хүйсийн тал. ”Галзуу барын дайралт” ажиллагаа=== Энэ нь нилээд шийдвэрлэх тулалдаан төдийгүй хамгийн анхаарал татсан тулалдаан. Энэ тал уг нь [[Ганган тал]] нэртэй байжээ. Элсэрхэг [[хөрс]]тэй, битүү [[ой]] байсан энэ [[хөндий]]н [[салхи]]ны дээр нь [[өндөрлөг]] газар [[Монголчууд]] байрласан бол яг эсрэг нам дор, зүүн өмнө зүгээс [[Хятад]]ын [[цэрэг]] давшин гарч ирж. [[Эмгэнт Манхан]] хэмээх толгой дээр [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] байрлан, яг байлдаанд цэргээ удирдаж байгаа мэт тугаар дохио зангаа хийнэ. Үүнийг нь харсан [[Ван Хуайчин]] жанжин их бууны шуурган галаар моддын оройгоор үзэгдэх [[туг]]нууд руу, Монголын цэргүүд өөд өдөржин галлаж давших явцаа удаашруулсан байна. Монгол цэргүүдээс цөөн хэдэн цэрэг далд байрлалд зөвхөн тугаараа давших ухрах хөдөлгөөнийг хийж хуурч байсныг мэдээгүй хятад цэргүүд өдрийн хагас буудалцаад эцэст нь хооллож байсан бйана. Яг энэ үед өлийн салхи гарч, Монгол газрын хүчит салхи баруун хойноосоо лэрхийн бослоо. Үүнтэй зэрэгцэн өтгөн сахлаг хуурай модонд тавьсан түймэр, давхиж яваа морьтноос ч хурданаар Хятад цэргүүдийг нөмрөн авсан байна. Түймрийн галаас зулбан гарах цэргүүдийг Монгол цэргүүд цавчихыг нь цавчиж, буудахыг нь буудсаар улмаар тэдний дунд зүсэн орж, эргэн тойрон цавчиж, яг л галзуу бар шиг аашиллаа. Ийнхүү 2 өдөр шөнө зууралдан байлдаж, [[түймэр]]тэй хамтран тэднийг ухраан цохисоор Үхэрчин овоо, Шанд нийслэлийн туурь, Зуу найман сүм өнгөрч, Долоннуур хотод тулж очжээ. Энэ тактикийг [[”Галзуу барын дайралт”]] гэж нэрлэсэн байна. Харин гүн [[Лаварын Сумъяа]]гийн анги давшисаар [[Зуу-Удын чуулган]]ы [[Бяруу]] хотыг эзэлж, улмаар [[Жанчхүү]]гийн зүг хөдөлж, замын дагуу байсан Хятад цэрэгтэй байлдахдаа тэр үед нэрлэгдсэнээр [[галзуу барын дайралт|«галзуу барын дайралт»]], [[хорт могойн ороолт|«хорт могойн ороолт»]] гэх зэрэг тактикийг хэрэглэжээ ===Бат хаалганы чиглэлийн байлдааны ажиллагаа=== Баруун өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд гүн Сономдоржоос 1913 оны Наймдугаар сарын 6-нд Богд хаанд ийнхүү өргөн мэдүүлжээ :“Зарлигийг дагаж өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах 4 дүгээр хорооны 100 цэрэг, нэмэн захируулсан 3 дугаар хорооны 65 цэрэг, орос багш Ихбаярын хамт ирсэн 8 цэрэг, их буу хамгаалж ирсэн 14 цэрэг, Улаанцав чуулганы Дөрвөд вангийн хошуу, Муу мянганы хошуу, Дархан чин вангий хошуудаас гаргасан тус бүр 20цэрэг, Богд эзний соёлд дагаар орж зүтгэе гэж тосон ирсэн 123 цэрэгтэй хамтарч нийт 370 цэргийн хүчээр [[Дархан чин вангийн хошуу]]ны “Бат хаалга” сүм хүртэл гамингуудтай байлдаж “Цагаан чулуут”, “Цэцэн” хэмээх газар очиж 5-р сарын 17-ны өдрий могой цагт гэнэт өмнө зүгээс 2000 орчим гамин цэрэг халдаж ирсэнд манай цэргүүд гамин цэргүүдтэй нар шингэтэл байлдаж ихэнхийг алж маргааш нь дахин байлдаж үд болоход гамин цэрэг буруулан зугтаж одов. Ингэж уг үүргээ гүйцэтгээд “Амгалант довон” гэдэг газар буудаллаж цэргээн тоолж үзэхэд Монголын 370 цэргээс 3 цэрэг амь эрсдэж нэг шархадсан байхад гамингийн 2000 орчим цэргээс 800 гаруй нь тулалдааны талбарт алагджээ” хэмээн бичжээ. ==Төгсгөл, үр дүн== Энэхүү [[таван замын байлдаан]] гэж нэрлэсэн [[чөлөөлөх дайн]] 1914-1915 онд [[Хиагт]]ад болсон [[Оросын Хаант Улс|хаант Орос]], [[Хятад]] хоёр улсын ил далд хуйвалдсан [[Хиагтын гэрээ|гурван улсын хэлэлцээр]]ийн дараа зогссон байна. 1913 онд [[хил хязгаар]]аа батлан хамгаалахаар таван замаар давшсан Монгол цэргүүд их бага нийлсэн 100 орчим [[тулалдаан]] хийсэн гэж үздэг боловч судлаачдын үздэгээр 1913 оноос хойш дуусах хүртэлх хугацаанд 58 орчим [[зэвсэгт мөргөлдөөн]] хийсэн байдаг. Эдгээрийн 33-т нь монголчууд амжилт олсон бол 11-д нь хятадууд ялсан бөгөөд 14 мөргөлдөөн яаж төгссөн нь тодорхойгүй байна. Түүнчлэн хятадын талаас 2000-аас дээш 5-7 мянган цэрэг, Монголын талаас 220-иос 1712 хүртэлх цэрэг оролцсон томоохон тулалдаан 11 удаа болсон бол 600-1000 Хятад цэрэг, Монголын 200-аас дээш хүн оролцсон бага хэмжээний 5 тулалдаан болжээ.. Таван замын байлдааны ажиллагаа нь хамрах нутаг дэвсгэрийн хүрээгээрээ зүүнээс баруунаа 1000 шахам [[км]], хойноос урагшаа 144-480 км-ийг хамарсан бүс нутагт болж өнгөрсөн. Энэ [[дайн]] байлдааны үед Монголчууд хятад цэргийг [[марш]] үйлдэх үед нь хоёр ч удаа довтолсон ба [[шөнийн байлдаан]] мөн хоёр удаа болсон талаар тэр үеийн баримтуудад тэмдэглэсэн байдаг. Монголын талаас дайн байлдаанд алагдан олзлогдсон тухай баримт тун ховор ч түүвэрлэвэл 400 орчим цэрэг алагдсан гэх нэг удаагийн тохиолдлын тоог эс тооцвол 3 тулалдаанд 16 хүн алагдсан. Харин нэг тулалдаанд 60 гаруй хүн олзлуулсан мэдээ байдаг бол 3 тулалдаанд 48 орчим хүн шархтсан тухай сурвалжууд өгүүлдэг. Гэтэл хятадын талаас 12 тулалдаанд нийт дүнгээр 3795 цэрэг алагдсан бол 4 тулалдаанд 76 хүнээ монголчуудад олзлуулсан аж. Монголын цэргийн олзолсон зэвсгийн тухайд гэвэл 5 зэвсэгт мөргөлдөөнөөс 1080 [[буу]], 2 [[хасаг тэрэг]], мөн 85600 [[ширхэг]] [[сум]], 3 тулалдаанд 7 [[пулемёт]] түүний 5000 сум, 4-8 [[их буу]], 410-аад сум, 421 эсвэл 343 ширхэг сэлмийг хятад цэргээс олзолжээ. [[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Монголын цэрэг]] 1913 оны байлдаанд [[партизаны дайн]]ы маягаар байлдааны ажиллагааг өрнүүлсэн. ==Урвалт== [[Монгол цэрэг |Монгол цэргүүд]] 1913 оны намар [[Шилийн голын чуулган]], [[Цахар]] нутгаас хятадын цэргийг хөөн гаргаж Шилийн голын чуулганы нутагт удтал байрлаж байх үед нь цэргийн бүх хэрэглэлийг нутгийн ардуудаас гаргуулж чирэгдэл учруулж, цэргүүд [[хоол хүнс]]ээр дутагдсанаас санаа сэтгэл нь алдагдах явдал гарч байжээ. Мөн [[сум хэрэгсэл]] зэрэг [[цэргийн хангамж]] муудсан байна. Үүнээс гадна хятадын тал “[[Зөөлөн бодлого]]”-ын нэг зүйл болох [[монгол цэргийн жанжин]] нарыг өөрийн талд урвуулан авахаар [[хэргэм зэрэг]], [[мөнгө]] шан амалж байсан нь зарим талаар хэрэгжиж байжээ. Энэ мэт байдлаас болон Хятадуудыг дийлэхгүй гэж [[Өвөр Монгол]]ын нэг бүлэг [[ван]] [[гүн]] нар сэтгэн хятад улсад [[бууж өгөх]], [[урвах]] тохиолдол гарсан байна. 1913 оны есдүгээр сард Архуа бэйс [[Насан-Аривжих]] хятадын цэрэгт бууж өгсөн байна. Түүнтэй хамт дээд тушаалтай [[цэргийн ноѐн]] болон [[энгийн цэрэг]] 100 хүн мөн бууж өгчээ.<ref>Оросын цэргийн түүхийн архив, Э.А.Беловын зохиол. №2000 бүрэн боть, хуудасны дугаар 145</ref> Энэхүү бэйс Насан-Аривжихын урвасаныг [[хятадын ерөнхийлөгч]] [[Юань Шикай]] ашиглан бусад монгол цэргийн жанжин нарыг урвуулахад үлгэр болсон явдал хэмээн үзэж, Насан-Аривжихыг шууд [[Жүн ван]] цолоор шагнасан. Урвагч бэйс Насан-Аривжихын хятадын цэрэгт урваж орсон нь Монгол цэргийн байдлыг нэлээд хүндрүүлжээ. Учир нь Насан-Аривжих “Богд хааны засгийн газрын цэргийн яамны дэд сайд” байсан бөгөөд [[Хүрээ]]нд байхдаа Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг төлөвлөх нууц зөвлөгөөнд оролцож байсан. Тэрээр урвасаны дараа өөрийн мэдэж байсан цэргийн төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний хорт уршигаар Таван замын цэргийн Өвөр Монголын фронтын баруун жигүүрийн буюу Насан-Аривжихын хариуцан командалж байсан чиглэлийн эсрэг хятадын цэргийн давуу хүчийг яаралтай хуримтлуулан монгол цэргийн сул хэсгүүдийн эсрэг хүчтэй [[давшилт]] хийсэн байна. Хятадын цэргийн давшилт зарим талаар амжилттай болж хэд хэдэн тулалдаанд командлагчгүй монгол цэрэг цохигдон ухарсан байна. Командлагчгүй болсон Насан-Аривжихын цэрэг хятадын цэргийн давшилтын эсрэг сул эсэргүүцсэн ба захиргаагүй болж тархаж явсан тул [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|жанжин Дамдинсүрэн]] тэдгээрийг цуглуулж авахаар нэлээд хүч цаг зарцуулжээ. Үүний дараа Хятадын хувьд Монгол улсын цэргийн эрх баригчдыг урьж зусар үгээр илбэн дагуулахыг ихээр оролдох болсон байв. Юань Шикайн улс төрийн зөвлөгч [[Жорж Эрнэст Моррисон|Моррисон]] хятад улсын талд чухал зөвлөгөө өгч Монгол цэргийн ноѐдыг хятадын талд татаж оруулахаар бүтэмжтэй ажиллаж байжээ гэдгийг түүхэн баримтууд гэрчилж байна. Хятад улсын ноѐн, [[Хөвөөт шар хошуу]]ны Үхэр хонин сүргийн хоѐр [[түшмэл]]ийг зарж Дамдинсүрэнд хэлүүлсэн нь “Үүний урьд бидэнд дагаж орсон бэйл Насан-Аривжихад ерөнхийлөгчөөс жүн ван цол өргөмжилсөн. Хэрвээ Дамдинсүрэн манай [[Дундад Иргэн Улс]]ад дагаж орвоос [[ван]]гийн хэргэмээр шагнамой” гэжээ. Үүний хариуд Дамдинсүрэн “Манай улс хэрхэвч [[Дундад Иргэн Улс]]тай нийлэхгүй. Нэгэн аймаг шарын шашныг олон Монгол аймгийг бүрнээ хураамжилж тусгаар улс болон зогсочихуй. Намайг [[чоно]] шиг[[хулгай]] Насанравжихтай бүү адилтгахтун. Танай [[Юань Шикай|жунтун]]гын өргөмжлөх вангийн хэргэмийг жанжин би [[ванбаа]] хэмээх [[мэлхий]]д ч хүрэхгүй гэж санамой” гэж хариулаад “Та нар Монголын ард байтлаа харин Хятадын баширлах үгэнд итгэж нэг биеийн ашиг зэргийг хичээн Монгол аймгийг хятад улсад дагуулж, Монгол газар орныг хятад хүнд эзлүүлж хойд өдөр Монголын хүүхэд дүү нарыг өөр аймгийн дотор үүрд дарлуулъя хэмээмүй” гэж ихэд буруушааж, ирсэн хоѐр түшмэлийг хөөж явуулсан байна. <ref>Ш. Нацагдорж: “Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Сүүлд нь [[Бавуужав]]ын цэргийн [[Мурунгаа]] гэдэг [[Цахар цэргийн ноѐн]] хятадад урважээ. Тэгэхэд мөн Цахар цэргийн жанжин [[Лувсан-Очиржамц]] Хүрээний нууц зарлигаар тусгай цэргийн ангийг бүрдүүлэн Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохин түүнийг олзлон авч цаазалсан байна.<ref>Хаант Оросын гадаад бодлогын архив, Дундад улсын бүрэн эмхэтгэл, Э.А.Белов “1912- 1913 оны хооронд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 11</ref> Жанжин Лувсан-Очиржамцын Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохисон тусгай цэргийн ангид [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад баатар]] оролцож байсан байна. ==Үнэлгээ== Таван замын байлдаан буюу Монгол-хятадын 1912-1915 оны дайныг дүгнэн үзвэл: * Дайны эхний шатанд Монголын цэрэг давших байлдааны ажиллагааг өөрийн дайны үндсэн стратеги болгон хэрэгжүүлсэн нь амжилттай болсон төдийгүй Өвөр Монголын нутгийг бараг бүрэн чөлөөлж чадсан байна. энэ үед хүн хүчний харьцаа төдийгүй зэвсэг техник, цэргийн сургалт, хангамжийн хувьд хятадын цэрэг эгнэшгүй давуу байсан боловч тулалдаан бүхэнд тоогоор цөөн монголын цэрэг ялалт байгуулсан онцлогтой. * Дайны дунд үед зарим нэг монголын цэргийн жанжид урваж, монголын байлдааны төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний улмаас монгол цэргийн байлдааны зарим ажиллагаа бүтэлгүй болж, ялагдал хүлээсэн тохиолдол гарчээ. Үүнд хятадын тал цэргийн тоо, зэвсэг техникээ хэд дахин нэмэгдүүлж, монголчуудаас үлэмж давуу хүчийг байлдааны ажиллагааны талбарт хуримтлуулсан явдал төлийгүй монголын цэрэг сум хэрэгслээр тогтмол байнга хангагдаж чадахгүй байсан явдал нөлөөлсөн байна. Монголчуудын байлдааны ажиллагааны нууцыг мэдсэн хятадууд өөрийн байлдааны ажиллагааг шинээр төлөвлөн түүний зарим хэсгийг хэрэгжүүлж чаджээ. Монголын тал ч байдалтай хурдан зохицсон арга хэмжээг авч байлдааны төлөвлөгөөг шинээр хийсэн байна. Үүний үр дүнд хятадын цэргийн давшилтыг зогсоон амжилттай сөрөг довтолгооныг хийсэн байна. Ингээд байлдааны фронтын шугмыг тогтворжуулж чадсан байна. Ингэснээр дайны ажиллагааг сунжирсан байршлын шинжтэй болсон байна. * Төгсгөлийн шатанд дайн ажиллагаа урьдын хэвээр байрлалын шинжтэй байж, фронтын шугам тогтвортой байсан байна. Хятадын цэргийн давшилтууд ээлж дараалан амжилтгүй болж байсан бөгөөд монголын цэрэг тэдний давшилтыг амжилттай няцаан цохиж байсан төдийгүй сөрөг довтолгоонуудыг мөн амжилттай хийж байсан байна. Гэхдээ Оросын үйл ажиллагаанаас шалтгаалан монгол цэргийн сум хэрэгсэл, зэр зэвсэгийн хангамж улам муудсаар бараг зогссон байна. Түүнээс гадна улс төр, эдийн засгийн байнгын дарамт шахалт өсөн нэмэгдсээр байжээ. [[Цэргийн түүхч]] [[Ж.Базарсүрэн]]гийн судалгаагаар таван замын цэргийн хэрэглэж байсан байлдааны ов мэх, арга нь “уламжлалт морьт цэргийн урлаг зонхилсон хэвээр байсан”, голомтын чанартай төвүүдэд болсноор онцлог. ==Баатрууд== [[Богд хаан]] 1911 оноос эхлээд таван замын байлдааны ажиллагааг дуусан дуустал улс үндэстнийхээ төлөө гарамгай гавъяа байгуулсан 101 хүнд [[баатар]] цол олгожээ. Үүнд: {{col-begin}} {{col-3}} 1. [[Авирмэд]]-Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 2. [[Бавуужав]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн Чуулганы өмнөд Горлос хошуу. 3. [[Бадрах]]-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 4. [[Сономцэрэний Базарваань|Базарваань]] Сономцэрэний-Засагт хан аймаг. 5. [[Зэвэгийн Балдан|Балдан]] Зэвэгийн-Түшээт хан аймаг, Эрдэнэ ваны хошуу. 6. [[Баяр Түрэмгий баатар|Баяр, Борхонуудын]]-Түрэмгий баатар-Өвөр Монгол. 7. [[Бирваарагчаа]]-Сайн ноён хан аймаг. 8. [[Божи]]-Өвөр Монголын Зүүн үзэмчин, жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 9. [[Бумжаргал]]-Шударга Баатар-Сэцэн хан аймгийн Жанжин бишрэлт бэйлийн хошуу. 10. [[Ванчиндорж]]-Зүтгэлт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 11. [[Волинган]]-Өвөр Монголын Харчин гүны хошуу. 12. [[Галсанцампантүгжням]]-Ялгуулсан Баатар- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Хорчин хошуу. 13. [[Гомбо-Идшин Лхамсүрэний]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Ачит ваны хошуу. 14. [[Гомбожав]]-Сэцэн хан аймгийн Үйзэн бэйсийн хошуу. 15. [[Гочоо]]- Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 16. [[Гэлэнгүж]]-Хавтай Баатар- Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 17. [[Гэлүүсүхэн]]. 18. [[Гэндэн]]-Сайн ноён хан аймаг, мэргэн гүн Мөнх-Очирын хошуу. 19. [[Даваа, Төмөрын]] буюу [[Дамбийжанцан]]-Догшин ноён Хутагт- Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 20. [[Дагва]]- Зүтгэлт Баатар-Засагт хан аймгийн дархан гүн Маньбазарын хошуу. 21. [[Дагдан]]-Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын Урианхайн киргиз сум. 22. [[Далай, Жамъяны]]-Шаламгай Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 23. [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн, Жамсраны]]-Манлай Баатар-Өвөр Монгол, Хөлөнбуйр. 24. [[Даш]] -Шударга Баатар- 25. [[Дашдэндэв]]-Чамбай Баатар-Сэцэн хан аймгийн хурц бэйс Түвдэны хошуу. 26. [[Долгор]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы чин ваны хошуу. 27. [[Дорждэрэм, Мөнхийн]] -Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 28. [[Доржпалам]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 29. [[Дугаржав]]-Хянамгай Баатар-Өвөр Монголын цахар. 30. [[Дугаржав, Нараны]]- Хичээнгүй Баатар- Сэцэн хан аймгийн Илдэн ваны хошуу. 31. [[Дуваа, Донойн]]- Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 32. ? - Өвөр Монголын зүүн Үзэмчиний жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 33. [[Дэндэв]]-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 34. [[Дэчинган]]- {{col-3}} 35. [[Дэчинлхаажид]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 36. [[Жагшимбуу]]-Хурц Баатар- Өвөр Монголын цэргийн хорооны дарга. 37. [[Жамц]] -Зоригт Баатар-Цэргийн Яамны дэс түшмэл, Зүүн өмнө хязгаарыг Захирах Цэргииг захирах түшмэл. 38. [[Жамц]]-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 39. [[Жамсран]]- Шулуун Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 40. [[Жамъян]]- Сэцэн хан аймгийн Бэйлын зэрэг засаг, Улсад туслагч гүн. 41. [[Заяат]]- Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монголын Цахар- 42. [[Илүү]]- Шударга Баатар- Өвөр Монголын Хөх хотын Түмэдийн хороо. 43. [[Лайсан]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Доржпаламын хошуу, жагсаалын дарга. 44. [[Лувсан]]-Зоригт Баатар-Урианхай 45. [[Лхам]]-Сэцэн хан аймгийн засаг тэргүүн зэргийн тайж. 46. [[Мааньжав, Балданы]]- Өвөр Монголын харчин. 47. [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав, Сандагдоржийн]]- Хатан Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 48. [[Манажав]]-Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы баруун үзэмчин чин ван Содномравданы хошуу. 49. [[Мандах залан]]- Өлзийт Баатар- 50. [[Мурунгаа]]-Шалгарсан Баатар-Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошуу. 51. [[Мутунбунга]]а-Шалгарсан Баатар-хорооны дарга. 52. [[Мөнхравдан]]-Саруул Баатар- 53. [[Мянбуу]]-Мэргэн Баатар-Өвөр Монгол-Хар мөрөн муж. 54. [[Наваан]]-Шулуун Баатар- 55. [[Наваан-Юндэн]]- Түшээт хан аймгийн Наваан-Юндэний хошуу- 56. [[Шаравын Найданжав|Найданжав, Шаравын]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монгол 57. [[Нанзад/Барман хэмээгч/]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 58. [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад, Дамираны]]- Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 59. [[Насан тогтох]]- Хорооны дарга. 60. [[Норов]]- Өвөр Монгол-Зуудын чуулганы Ар хорчин да ваны хошуу. 61. [[Нолгар]]-Шаламгай Баатар- 62. [[Өлзийбадрах]]-Дэс Баатар- Өвөр Монгол- 63. [[Өлзийдүүрэн]]- Хянамгай Баатар-Сайн ноён ханы хошуу. 64. [[Өлзий-Орших]]-Шулуун Баатар- Өвөр Монголын Зарууд хошуу. 65. [[Пунцаг, Базарын]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Лха жононы хошуу. 66. [[Пунцаг-Шаламгай Баата]]р- Түшээт хан аймгийн Далай гүн Алтанхуягийн хошуу. 67. [[Пунцаг]] -Шаламгай Баатар- Өвөр Монгол, барга, хорооны жагсаалын занги. 68. [[Пүрэв]]-Захчин гүн Цэрэндоржийн хошуу, тайж. {{col-3}} 69. Саван-Өвөр Монголын баруун Баарин ваны хошуу. 70. Сандагдорж-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Горлос хошуу, хороон дарга. 71. Содномдаржаа-Түшээт хан аймаг, Улсад туслагч гүн. 72. Соном-Зоригт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн зоригт гүн. 73. [[Лаварын Сумъяа|Сумъяа, Лаварын]]-Ялгуун Баатар-Шинжаан мужийн Ил тарвагатайн хошууны харъяат. 74. Сундуйжав-Өвөр монгол- 75. Сэргэлэн-Эвтэй Баатар-Өвөр Монголын Шинэ баргын Хошуу цагааны харъяат, хороон дарга. 76. [[Тогтох гүн|Тогтох, Энхбилэгтийн]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы өмнөд Горлос хошууны харъяат. 77. Төмөр-Өвөр Монголын Түшээт хошууны харъяат, хороон дарга. 78. Төмөр-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошууны харъяат. 79. Түмэннаст- 80. Хайдав-Өлзийт Баатар-Сайн ноён аймгийн сайд, бэйс Цогт-Очирын хошууны харъяат, ангийн дарга. 81. Хишигжаргал-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйл Бадамгаравын хошууны харъяат, ангийн дарга. 82. Хорлоо-Шулуунбаатар-Түшээт хан Аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 83. Хохлин-Засагт хан Аймгийн жанжин Далай гүны хошуу. 84. Цогт- Зүүн Үзэмчины жүн ван Гомбосүрэны хошуу. 85. Цэнд- Бодлогот Баатар-Сангийн Яамны дэд Сайд, Өвөр Монголын Хөлөнбуйрын харъяат. 86. Чагдарсүрэн. 87. Чимэд-Хурц Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 88. Чимэд-Сэцэн хан Аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 89. Чованлүн-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Бодлогот ваны хошуу. 90. Чойжамц-Цогтой Баатар-Сэцэн хан Аймгийн Мэргэн засагийн хошуу. 91. Чойж. 92. Чулуун-Өвөр Монголын Зост Чуулганы Түмэдийн хошуу, ангийн дарга. 93. Чулуун Өлзийтийн- Сэцэн хан Аймгийн Сүжигт ваны хошуу. 94. Шагдар- Засагт хан Аймгийн Дайчин ваны хошуу. 95. Шарав-аравны дарга. 96. Шаарийбуу-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы сайд Раашминжүүрийн хошуу. 97. Шимихи-Засагт хан аймгийн цогт гүн Дамдинбаашийн хошуу. 98. Ринчин-Сэцэн хан аймгийн Сэцэн чин ваны хошуу. 99. Эрэнцэн-Өвөр Монголын Цахар хошуу. 100. Ядамсүрэн Цэнгэлын-Сайн ноён хан аймгийн Түшээт гүний хошуу. 101. [[Яринбаатар|Ярин, Мятавын]]-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Говийн Со засгийн хошуу {{col-end}} ==Он дарааллын хэлхээс== *1911 он :6 дугаар сарын 1. Оросын Амар орны бүгдийг захирагч ноѐн зарлиг буулган Хятадууд Оросын хилд орохыг цаазлав. Мөн сарын 11-ний өдөр Бээжин Петербугын хоѐр этгээдийн төлөөлөгч Цичигард хуралдаж, Эргүнэ гол орчмын хоѐр улсын хилийг хайн тогтоохоор хэлэлцээ хийв. :6 дугаар сар. Халхын дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга жанжин тэргүүтэй лам нар Богдод Бат Оршил өргөхөөр Их хүрээнд цугларч, Эрдэнэ Шанзудбын яаманд нууц зөвлөлгөөн хийжээ. :7 дугаар сар. Халхын дөрвөн хан тэргүүтэй Монголын зарим ноѐд лам нар Богд уулын модонд гэр барин нууц зөвлөлгөө хийжээ. :8 дугаар сар. Монголын төлөөлөгч Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан нар Петербургт очив. :10 дугаар сарын 10. Учаны бослого үүсчээ. :11 дүгээр сарын эх. Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан зэрэг долоон хүн "Монголын түр засгийн газар"-ыг зохион байгуулж, Хүрээний хэрэг эрхлэх Их сайд Сандог үлдэн хөөхөөр тунхаглахын хамт, Өвөр Монгол, Алшаа, Дарьганга, Барга зэрэг газруудын ван гүн нарт бүх Монгол нэгдэх тухай Богдын бичгийг уламжлан илгээв. :11 дүгээр сарын 30. Монгол "Тусгаар тогтнох"-оо тунхаглаж, Сандо амбан Оросын элчин сайдын газар далдлан орж, удалгүй Орос, Монгол цэргийн хамгаалал дор Хиагтаар хил гарч улсдаа буцах болжээ. :12 дугаар сарын 4. Сандо амбаныг цэрэгтэй нь хамт хилээс үлдэн гаргав. :12 дугаар сарын 6. Монголын "Тусгаар тогтнол"-той дуу хоолой авалцсан Хөлөнбуйрын "тусгаар тогтнох" бүлэгтэн цэрэг томилон Орос цэргийн дэмжлэгээр Манжуурыг довтолсон байна. :12 дугаар сарын 16. "Тусгаар тогтнох" бүлэгтэн Манжуурыг эзлэн авч, голын дээд урсгалын олон харуулын газруудыг ч байлдан эзэлжээ. :12 дугаар сарын 16. Жавзундамба Хутагт Хүрээнд хаан суурнаа сууж "Их монгол улсын наран гэрэлт хаан" хэмээгдэж "Олноо өргөгдсөн"-өөр оны цолоо болгов. :12 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын эл хошуу чуулганы олон ван гүн нарт уриалгын бичиг илгээв. Улиастайн жанжин ч Монголын цэрэгт үлдэгдэн гарав. Улиастайд Оросын Консулын газар байгуулагдав.Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалын нөлөөгөөр Түмэд хошууны нэгэн салаа цэрэг Батхаалгад умардын цэргийн эрхтэнийг эсэргүүцэх зэвсэгт бослого гаргав. Умардын цэргийн эрхтэн ч их цэрэг томилон Жи Нин, Гүэй Сүй, Бугат гурван замаар Улаанцавын чуулганд довтлон орж бослогийг дарангуйлаад, Батхаалгын сүмийг галдав. Алшаагын Гө Лу Хуй эвлэлийн түрүү Жан Жин Мин-ээс Нин Ши Ан-ын Гө Лу Хуй-ын түрүү Лиү Хуа Тан-ыг хавсарч Инчуаныг дайран эзлэхээр төлөвлөж байгаад нууц нь задран Алшаа Чин ван Даваанбүлүгжала ба Хөх нуурын Ма Чи-ын дарангуйлалд учирч ялагдав. Мөн оны арван хоѐрдугаар сард Шинжаны Монголчууд Чингийн засгийг эсэргүүцэх тэмцэл гаргажээ. * 1912 он :1 дүгээр сарын 14. Оросын Хайлаарт суугаа Консул Усад-ын дэмжлэг дор Өөлдийн ерөнхий захирагч ноѐн Шинфү, Хуучин Баргын ерөнхий захирагч Цэгц ба Шолон хошууны ерөнхий захирагч Чөн Дө зэрэг хүмүүс орчмын эл хошуудын Монгол цэрэг мянга гаруй хүнийг цогцлуулж, Оросын тусалсан таван зуу гаруй буугаар зэвсэглээд ―Чин хаант гүрний журмын цэрэг‖ хэмээн алдаршуулж Бүгд найрамдахыг эсэргүүцэж эхэлсэн байна. Мөн өдрийн орой Хөлөн хотыг довтлон эхлэж арван тавны өдөр хотыг эзлэн авч Хятад ноѐдыг үлдэн Хөлөнбуйрын ―Тусгаар тогтносон‖-ыг тунхаглаж, Хүрээний Богд хааны засгийн газарт харъяалагдах засгийн ордон байгуулж Манжуур зүг үргэлжлэн цэрэглэсэн байна. :1 дүгээр сарын 20. Хөлөнбуйрын Монгол цэргүүд Мөнхшил харуулын газрыг довтлон эзлэв. :1 дүгээр сарын 23. Оросын Гадаад явдлын яамны сайд Хаандаа айлтгал өргөж, одооны ашигтай цагийн байдлыг завдаж Манж орон дахь нөлөөгөө чангатгах ѐстой гэсэн бөгөөд мөн өдөр Сазановагаас Цагаан хаанд Оросоос Монголыг хамгаалан Дундад улсаас тусгаарлуулах хэрэгтэй гэж дурьдсанд Цагаан хаан эдгээр саналыг зөвшөөрсөн. :Мөн сарын сүүлч. Хар мөрөн мужийн цагдан захирагч сайдаас түшмэл томилож Хөлөн хотноо хүрч Шинфү нарыг ятган ―Тусгаар тогтнох‖-ыг нь хүчингүй болготол, Хайлаарт суугаа Оросын Консул Усад яаравчлан ирж Шин фү зэрэг хүмүүсийг зэвсэг, мөнгө бодисын тусламжаа зогсоох зэрэг зүйлээр гачин шахаж байгаад энэ нэг бодлыг нь хаяуулсан байв. :2 дугаар сарын 12. Жоу Чүн Фан-аас харъяат цэргээ дагуулан Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон Монгол цэргүүдтэй Жи Лалин орчим ихээр байлдаж ялагдан ухрав. :3 дугаар сар. Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон засгийн ордны тэргүүлэгч, Хөлөнбуйр газрын бүгдийн дарга Шин фү зэрэг хүмүүс Жибзундамба Хутагтын өргөмжлөлийг хүлээн авч жинхнээр Монгол улсад даган оров. :4 дүгээр сар. Хүрээнээс ирүүлсэн Монголын―Тусгаар тогтнолын тунхаг‖-ыг хүлээн авсан Хөвсгөл нуурын Урианхайн бүгдийн дарга Хишигжаргал, Дарьгангын бүгдийн дарга Содномдовдон, Шилийн голын чуулганы зүүн Хуучид ван Салнунточал нараас өөр өөрийн харъяат олон ардаа авч эн түрүүнээ Богд хааны засгийн газарт дагаар орж хүч нийлэх гэсэн өргөдлийг Хүрээний эрх баригчид хүлээн зөвшөөрчээ. :4 дүгээр сар. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай вангаас туслагч тайж Нучинга, Вангийн сүмийн ширээт лам Бөхбуян ба Чимэдсүрэн гурван хүнийг Халхад элчээр илгээж Богд хаант засгийн газрыг дагах бичгээ дэвшүүлэв. Тэгээд Жибзундамба Удай ванг ―Дундад иргэн улсыг довтлох нэгдүгээр замын ерөнхий жанжин‖-аар томилож, зэр зэвсэг туслан Жирмийн чуулганы арван хошууг дагуулан урвалга гаргахаар зааварлав. :4 дүгээр сар. Хятад худалдаачдын пүүсийг довтлон дайрах ажил ширүүсч байв. :4 дүгээр сар. Бинт ван Гончигсүрэн Хүрээнд явав. :5 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын зарим газарт хоѐрдахь удааны уриалгын бичгийг илгээв. :5 дугаар сарын 17. Бээжингийн засгийн газраас Торгууд ван Балтыг Алтайн хэрэг эрхлэх сайдаар томилов. :7 дугаар сар. Монгол цэрэг Даргангыг эзлэв. Юань Шикай Богд хааны засгийн газарт цахилгаан явуулж Дарьгангыг эзэлсэн учраар эсэргүүцэл гаргаж төлбөр өгөх хэрэгтай гэв. :7 дугаар сарын 8. Гуравдугаар удаагын ―Япон Оросын нууц гэрээ‖ байгуулагдаж, Бээжингийн уртрагын шугамаар Өвөр Монголыг зүүн баруун хоѐр хэсэг хувааж баруун хэсгийг Оросын, зүүн хэсгийг Японы хүчний хүрээ болгохоор тохиролцжээ. Шилийн голын чуулганы баруун Хуучид вангийн хошуу, Авгын зүүн баруун хошуу, Үзэмчины зүүн баруун хошуу, Сөнөдын зүүн баруу хошуу, Авга нарын зүүн баруун хошуу, Жирмийн чуулганы засагт вангийн хошуу, Бинт чин вангийн хошуу, Ерөөлт вангийн хошуу, Бодолгот вангийн хошуу, Нарангэрэл вангийн хошуу, Засаг Пунцагийн хошуу, Жалайд хошуу, Зуу-Удын чуулганы Ар Хорчин хошуу, Баарины зүүн баруу хошуу, Жарууд хошуу, Дархан бэйсийн хошуу, Хишигтэн хошуу, Их Зуугийн чуулганы ван Арвинбаяр нарын таван хошуу, Улаанцавын чуулганы таван хошуу, Зостын чуулганы Харчин вангийн хошуу, Ван Цэдэннамжалванбуугын хошуу, Цахар найман хошуу, Дөрвөд Далай хан аймгийн арван хоѐр хошуу, Дөрвөд баруун гарын дөрвөн хошуу, Захчин хоѐр хошуу, Алтайн Урианхайн долоон хошуу, Торгуудын гурван хошуу, Хошууд нэгэн хошуу, Ар Илигийн Цахар нэгэн хошуу, Тагнын Салжиг, Дочи хоѐр хошуу, Хасгийн хэдэн хошуудын ноѐд түргүүлэгчдээс харъяалах ардын хамтаар удаа дараагаар ―Монгол улс‖-д дагаар орж тамагт бичиг ба билэг ѐслолыг хүргэж ирснийг Богд хааны засгийн газар хүлээн авч, хэргэм зэрэг шагнаад, эдгээр хошуудын язгуурын нутгийг хэвээр захиран шийтгэх эрх тушаалыг баталсан бөгөөд нэг бүлэг захирах дарга ба туслан шийтгэх сайдыг шинээр томилжээ. :8 дугаар сарын 20. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай ван хошууныхаа гурван мянга гаруй хүнтэй зэвсэгт хүчээ дагуулж сүмд ―Тусгаар тогтонигсон‖-оо тунхаглаж, ―Зүүн Монголын Тусгаар тогтнолын тунхаг‖ыыг нийтлэж гурван замын цэрэг томилон Тао Нан, Кай Тун, Түчүан зэрэг газрыг довтлов. Хорчин баруун гарын хойд хошууны Рашминжүүр гүн ч идэвхитэйгээр цуурайтаж Удайн цэрэгтэй нийлэв. Зүүн хойтын гурван мужийн бүгдийг захирагч ноѐноос Ү Жүншөн нарын их цэргийг томилон дарангуйлан цохисонд Удай нар Солон ууланд зугтаан оров. :8 дугаар сарын 19. Иргэн улсын засгийн газар ―Монголыг үзэх хууль зүйл‖-ыг нийтэлж, Монгол ван гүн нарын уул эрх ашгийг хэв ѐсоор байлгахыг амлаж илбэн татах бодлогийг эрчимтэй явуулсан байна. :8 дугаар сарын 20. Хайсан, Дамдинсүрэн нарын удирдсан Монголын цэрэг хоѐр сар гаруй бүслэн дайралт хийж Ховд хотыг эзлэв. :9 дүгээр сарын 8. Удай вангийн цэрэг, Жөн Дүн Шиан-д эсрэг этгээдтэйгээ ширүүн тулалдаан болж, мөн сарын сүүлчээр Удай, Рашминжүүр нар Оросын хамгаалал дор Хайлаараар дамжиж Халхад зугтаан очив. Удайн бослогийг дарсны дараа, Иргэн улсын засгийн газар нэг түм таван мянган хүний цэрэг ангийг томилон Тоа Нанфү орчим байрлуулжээ. :10 дугаар сарын 27. Монгол цэрэг Шилийн голын чуулганы баруун Үзэмчин ба Сөнөд зэрэг хошуудаар довтлон орж ирэв, Цахарын Дүтүн түшмэл Хө Жүн Лиян цэргээ дайчлан хориглож байлдаад Дарьганга орчим ялагдан ухарчээ. :10 дугаар сар. Тогтохын хүү цэрэг дайчлаж Шилийн голд орж ирээд Авга вангийн ордныг дайрч мал хөрөнгийг нь булаан авч Авга ван Янсаныг баривчлаж Хүрээнд аваачив. :10 дугаар сар. Жарууд зүүн хошуунд Богд хааны засгийн газрыг дагах бослого гарчээ. :10 дугаар сарын 28. Бээжингийн засгийн газраас тусгай тушаалтан томилж Чанчүнд Жирмийн чууулганы арван хошууны Ван гүн нарын хуралдааныг хуралдуулж Иргэн улсыг хүрээлэх, дураар харь улсын банкнаас зоос зээлэхийг цаазлах зэрэг арван зурвас тогтоолыг тогтоосон байна. :11 дүгээр сарын 3. Монгол ба Орос жинхэнээр ―Орос Монголын хэлэлцээр‖ ба арилжааны тухай тусгай гэрээнд гарын үсэг зурав. :11 дүгээр сарын 7. Бээжингийн засгийн газаас Оросын элчин сайдын газар нот бичиг гардуулж ―Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын тухай чанга эсэргүүцэл тавьсан бөгөөд Оросын Монгол лугаа тогтоосон аливаа гэрээг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлсэн байна. :11дүгээр сарын 13. Улаанцавын чуулганы зургаан хошууны засаг нэр холбон бичиг өргөж Бүгд Найрамдахыг эсэргүүцэн Ар Монголтой нийлэх гэж дурьдсанд хол дахиныг амаржуулагч жанжин Жан Шоу Жөн Улаанцавын чуулганы дарга Леванноров, Их зуугийн чуулганы дарга Арвинбаяр нарыг хотондоо авчирч ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖- ны урагштай биелэгдэхэд бэлтгэл хийжээ. :12 дугаар сарын 9. Хол дахиныг амаржуулах жанжин Жан Шоу Жөн Түмэд хошууны цэргийн даргаас Монголын цэрэг Билгийн улиралын арван нэгэн сарын үеэр Өвөр Монгол зүг довтлох чимээг олж сонсоод цэргээ гурван зам хуваан сахин суулгасан байна. :12 дугаар сар. Богд хаант улсын засгийн газар Ханддорж, Ширнандамдин, Чен Дө (Хөлөнбуйрын) нараар толгойлуулсан төлөөлөгчдийн бүлгэмийг Орост томилон хэлэлцээ хийлгэхээр мордуулав. Мөн оны зун, ДИУ-ын засгийн газар Өвөр Монголын бослогыг дарахын тулд үлэмжхэн цэргийг Чуулалт хаалга, Батхаалга, Долоннуур, Хөххот, Бугат хотын чиглэлд таван замаар анги хуваан түлхэн оруулав. Мөн үеэр Өвөр Монголчууд Богд хааны засгийн газарт айлтгал өргөдөл дэвшүүлж, Хятадын цэргийн эрхтний дарлалаас чөлөөлж авахыг гуйв. Мөн оны өвөл, Богд хааны засгийн газарт Өвөр Монголд цэрэг орох нууц хуралдаан болжээ. *1913 он :1 дүгээр сар. Монголын таван замын цэрэг Өвөр Монголд оров. Үүнд: Нэгдүгээр зам нь: Егүзэрийн хийдийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдцэрэнигйн удирдсан цэрэг. Хоѐрдугаар зам нь: Дарьганга--Шилийн гол-- Зуу-Удын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт гүн Хайсан, дэд сайд шударга баатар Бавуужавын удирдсан цэрэг. Гуравдугаар зам нь: Сөнөдийн хоѐр хошуу, Дөрвөд вангийн чиглэлд цэргийн яамны дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжихын удирдсан цэрэг. Дөрөвдүгээр зам нь: Хөх хотын чиглэлд, сайд гүн Сономдоржийн удирдсан цэрэг. Тавдугаар зам нь: Урадын гурван гүн, Хатан голын чиглэлэд их цэргийн дэд зэргийн түшмэл Зүтгэлтийн удирдсан цэрэг тус тус хөдлөх болсон юм. Дамдинсүрэнг зүүн өмнө зүгийн цэргийг дайчлан захирах ерөнхий захирах жанжнаар тохоон томилжээ. Зоритг баатар Тогтохыг энэ удаа томилсонгүй, Их цэргийн зөвлөгч бөгөөд Богд хааны сэргийлэн хамгаалах цэргийн даргаар Хүрээнд хоцроов. :1 дүгээр сар. Өвөр Монгол руу хөдөлсөн Богд хааны цэрэг нийт нэг түм байв. Цэргийн захирагчид нь голдуу Өвөр Монголоос дагаар ороод дахиад нутагтаа байлдахаар ирсэн хүмүүс байлаа. Богд хааны засгийн газар зэвсгийн хүчээр Өвөр Монголыг эзлэх бодлогтоо үйлчлэхийн төлөө ухуулга нэвтрүүлгэ хийж, дагаар орохоор ирсэн ба ирээгүй Монгол овогтонд зориулан ухуулан зарлах бичиг тархааж байлаа. Мөн Өвөр Монголд цэрэглэх зам зуураа болон хүрсэн газраасааа цэрэг нэмэн элсүүлж байв. :1 дүгээр сарын 10. Богд гэгээн Жибзундамба Юан Шикай-д цахилгаан явуулж, Монголыг улс болон тогтнохыг харшлах хэрэггүй хэмээсэнд Юан Шикай ч хариу цахилгаан явуулж, Монгол ДИУ тусгаарлах нь зүй бус, нэгдвэл зохино гэсэн байна. :1 дүгээр сар. ―Монгол Төвдийн найрамдлын гэрээ‖ байгуулагдав. :1 дүгээр сарын 23. ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖ Хол дахиныг амаржуулах хотноо хуралдаж, Улаанцав, Их зуугийн чуулганы ван гүн нар, Иргэн улсыг хүрээлж, Монголын ―Тусгаар тогтнол‖-ыг эсэргүүцэхээ илэрхийлжээ. Мөн өдөр Богдын засгийн газрын ерөнхий сайд Сайн ноѐн хан Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчдийн бүлгэм Орос зүг мордож, Оросын дэмжлэгт талархал дэвшүүлэхийн хамт цэрэг дайны тусламж олохоор чармайжээ. :2 дугаар сар. Бээжингийн засгийн газрын хуурай замын цэргийн яамнаас томилсон тагнуулууд Богд хааны цэрэг зам хуваан Өвөр Монголд орсон байлдааны төсвийг мэдэв. :3 дугаар сарын 31. Богд хааны засгийн газраас таван замын Их цэргийн тохиолдсон олон монголчуудаас хүчин хавсарч байлдахыг уриалсан ―Өвөр Монголын нийт оронд зарлагдсан бичиг‖ гэгчийг нийтлэв. :3 дугаар сар. Иргэн улсын засгаас Богд хааны цэргийн дайралт ба Өвөр Монголын ван гүн нарын тусгаар тогтнох хөдөлгөөнийг сэргийлэх зорилгоор И Жүн цэргийн дэд Силин, Рехө-ийн дэд дүтүн түшмэл Ми Жэн Био-ийг Линши-ын сахин дарангуйлах ноѐноор томилж, арван хоѐр анги, дөрвөн түм гаруй цэргийг захируулан Линши, Бор хот, Улаанхад зэрэг газрыг сахин суулгав. :3 дугаар сарын 8. Хүрээнд Монгол цэргийн бригад байгуулах тухай Орос–Монголын хэлэлцээр тогтоогдож, Богд хааны засгийн газар Орос жанжин Кристоферыг ерөнхий сургагчаар урьж ―Эл аймгийн цэргийг тэд захирах эрх‖- тэй гэж тогтоосон байна. :3 дугаар сарын 24. Богдын цэрэг Да Ван Миао сүмийг довтолсонд Хуай Жүн цэрэг тосон байлдаж Хишигтний Бяруу балгасны дөчин газрын цаанах элсэнд цохиж ухруулав. :4 дүгээр сарын 3. Шилийн голын Эрчээл гэдэг газар болсон тулалдаанд Иргэн улсын 500 зуун цэрэг сүйджээ. :4 дүгээр сарын 4. Богдын цэрэг Өвөр Монголын зүүн хэсгийн олон газар дайралт хийв. :4 дүгээр сар. Баруун Сөнөдийн нутагт ширүүн тулалдаан болж Иргэн улсын 150 цэргийг устгав. :4 дүгээр сарын 8. Бугатын чиглэлд Шан Ши цэргийн ширүүн дайралтад Монголын цэрэг 30 гаруй хүн алагдаж ухрав. :5 дугаар сар. Оросын засгийн газар Богд хааны засгийн газартай Хиагтаас Хүрээ хүрэх Төмөр зам засах гэрээ тогтоов. :5 дугаар сарын 16. Богдын цэрэг Шандуг эзлэв. Тав дугаар сарын 25-нд Богдын цэргийн долоон зуй гаруй хүн Жирмийн чуулганы хилд довтлон оров. Рехө-гийн Дүтүн-гийн И Жүн цэрэг Улаанхад оронд орж сахин суув. :6 дугаар сар. Богдын цэрэг дахин гурван замаар довтлон эхлэж Баруун зам нь Бор тохойг чиглэн, дунд зам нь Хөх хот зүг довтлон, зүүн зам нь Сөнөд хошуу зүг давшжээ, Хятад цэргийн Ми Жүн Биу-гийн бүлэг Давааны ард гарч өвөл гол орчим Найданжавын цэрэгтэй байлдаж, Бавуужав, Хайсангын цэрэг харин завшаанаар Бяруу балгасыг эзлэв. Адилхан хугацаанд Вангийн Жоу-гийн Ванданям, Далаад хошууны Баян гүн, Хангин хошууны Цолмон, Гирины Монгол Бао Жай Шан нар цэрэг дагуулан Их Зуу аймгийн хойд хэсгийг байлдан эзлэв. Иргэн улсын цэрэг бүх талаар ялагдалд учирсан тул Хөбэй, Шан Шиг-аас дахин их цэрэг татаж туслан байлдуулав. :6 дугаар сар. Жирмийн чуулганы газар Богдын цэрэг болон Иргэн улсын цэргийн хооронд ширүүн тулалдаан болжээ. Энэ удаагын их тулалдаанд Монголын талаас Чимэдцэрэн, Найданжав, Насан- Аривжих, Морьжав болон Бавуужавын удирдсан цэрэг анги оролцсон байна. Мөн энэ үеэр Ар Өвөр Монголын уулзуур оронд Солон уулын тулалдаан болжээ. Нийт 1 800 цэрэг тус тулалдаанд оролцов. Мөн оны зун Богд хааны засгийн газраас цэргийн яамны их сайд Далай ван Гомбосүрэнг Өвөр Монголын байлдаанд томилжээ. :7 дугаар сарын эх. Иргэн улсын цэрэг 2 000 хүн болон Богдын цэрэг 800 хүн Шилийн голын хил дотор тулалдаад хоѐр талд бүр хохирол гарав. :7 дугаар сар. Богдын цэрэг ба Иргэн улсын цэрэг Үзэмчиний Өвөл гол, Сөнөд, Байшинт уулын ам, Дамбын даваа, Линши, Долоннуур, Батхаалга- ын орчин зэрэг газруудаар байлдаж байв. Долоо найман сарын үеэр Богдын цэрэг үндсэндээ Шилийн голын нутгийг бүр эзлэв. :7 дугаар сарын 13. Богдын цэрэг Долоннуурын боомт газар—Дархан уул сүмийг эзлэв. Тэнд байсан Иргэн улсын 2 000 сэргийлэн сахих цэрэг арга бус ухарч гарав. :8 дугаар сарын 1. Богд хааны засгийн газрын эрхшээлд орсон газар орны хэргийг тусгайлан хамаарахын төлөө, Богд хааны зарлигаар Егүзэр Хутагт Галсандашийг зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх сайдаар Өвөр Монгол руу томилов. :8 дугаар сар. Богдын цэрэг Да Ван Миао Сүмийг дайран эзлэж, Бяруу балгас зүг давшив. Иргэн улсын Долоннуурыг дарангуйлан сахигч түшмэл ван Хуай Чин, Хуай Жүн цэргийг томилон гэдрэг довтлон, мөн сарын дунджаар Да Ван Миао сүмийг булаан авч, Богдын цэрэг ухрав. :8 дугаар сар. Долоннуурын талбарт Насан- Аривжихын дайчилсан 1 200 цэрэг Иргэн улсын 7 000 цэрэгтэй ширүүн тулалдаан хийв. :8 дугаар сарын дундаж. Зүүн хойд орноос томилсон Иргэн улсын туслах цэрэг Өвөр Монголд орж ирэв. :8 дугаар сарын сүүлч. Богдын цэрэг Цахарын Лав худаг, Халх тал ба Хүйс зэрэг газраар Иргэн улсын цэрэгтэй тулалдаж байв. Мөн сар, Найданжавын дайчилсан Богдын цэрэг хоѐр зам хуваан Линши тавин гэр, Зулчин сүмийг довтлон эзлэв. Мөн сар, Дамдинсүрэнгийн дайчилсан Богдын цэрэг Шулуун Хөх хошууг эзлэв. :9 дүгээр сар. Богдын цэрэг Жарууд ба Ар Хорчинг эзлэв. :9 дүгээр сар. Бээжингийн засгийн газар Өвөр Монголын байлдаанд туслах цэрэг 12 хороо морьт цэрэг ба явган цэргийг томилжээ. Мөн оны намар. Богдын цэрэг Цахарын нутгийг эзлэж дуусгаад улмаар Цагаан Хэрмийн зарим боомт газраар тулж очоод сэргийлэн хамгаалалт хийж байжээ. :9 дүгээр сарын 18. Зүүн Сөнөдийн Засаг Сүржав ард олноо дагуулан Богдын засгийг дагахаар зугтаасанд Юан Шикай зарлиг буулган Чин вангийн хэргэмийг нь хасав. :9 дүгээр сарын 21. Бавуужавын дагуулсан Богдын цэрэг Бяруу балгасыг дайран эзлэж, хорин гурваны өдөр Да Ван Миао сүмийг дахин эзлэв. :9 дүгээр сар. Архуа гүн Насан-Аривжих цэрэг түшмэд 100 хүнийг дагуулан Иргэн улсын талд урважээ. Мөн энэ үеэр Богдын цэргийн удирдагч Мөрөнга учир битүүлгээр хорлогдов. :10 дугаар сарын 29. Баруун замын И Жүн цэргийн Ми Жен Биу-ийн хүчин туслахаар ирсэн зүүн хойдын цэргийн У Жүн Шин-ий цэрэгтэй хамтран Бяруу балгасыг буцаан авч, удалгүй Да Ван Миао сүм ба Түлхэн сүм зэрэг газрыг ч буцаан авав. Умард замын И Жүн цэргийн Чен Де Шен-ий цэрэг Найданжавын цэргийг ялаад Зулчин, Шивэртэй, Тавин гэр зэрэг газрыг буцаан авч, Даваан ар хүртэл гэдрэг довтлов. Намар Долоннуурын баруун хойд их элсэнд тулалдаан болж Иргэн улсын цэрэг мянга шахам хүн сүйдэв. Мөн Бавуужавын хороо Шандугийн гол, Үхэрчин уул зэрэг газарт ширүүн довтлолт явуулав. :11 дүгээр сарын 3. Иргэн улсын цэрэг Долннуурт довтлоод Богдын цэргийг цохин гаргаж Цахарын зуун найман сүм хотыг эзлэв. :11 дүгээр сарын 5. Хаант Орос улс ба Дундад иргэн улс ухуулан тунхаглах бичигт гарын үсэг зурсан байна. Энэхүү тунхаг бичигт, Орос улс Иргэн улсын Гадаад Монголыг хэмжээтэй эзэрхэх эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд Иргэн улс Ар Монголын өөртөө засах эрх (Автономит засаг) 1912 оны 10 сарын 21 өдрийн ―Орос Монголын худалдааны хэргийн тухай зүйл‖-ийг журамлан хэлэлцэж Иргэн Улс ба Ар Монголын холбогдлыг тодорхойлон тогтоохыг хүлээн зөвшөөрөв. :11 дүгээр сарын 9. Богд хааны цэрэг хэдэн мянган хүн их буутай өмнөш дахин довтлож 15-ны өдөр Батхаалга зэрэг газрыг эзэлсэн боловч удсангүй Хол дахиныг амаржууулах хотын Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайралтад найман зуу гаруй хүн үрэгдэж ухрав. Мөн сарын эхэнд хоѐр мянга найман зуу гаруй Богдын цэрэг Чуулалт Хаалганаас умар байсан Хятад цэргийг хүчтэй довтлон таван зуу гаруй хүнийг алж шархдуулав. :11 дүгээр сарын 19. У Жүн Шөн, Ми Жен Биу нар Богдын цэргийн гараас Да Ван Миао сүмийг дахинт буцаан авав. Мөн өвөл Тогтох цэрэг дайчлан дахин өмнөш довтлож Батхаалгыг эзлэв. Гэвч хэдэн өдрийн дараа Иргэн улсын цэрэгт булаагдав. :12 дугаар сарын 16. Богд хааны засгийн газар цэргээ Ар Монголын хил тийшээ татах тухай шийдвэрээ илэрхийлэв. Мөн оны сүүлч, Богдын цэрэг идэг идэгээр Монголын хил зүг ухрав. Энэ үеэр Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайрах хүчин нь нэмэгдэж ялалттайгаар давшиж Богдын цэрэгт эзлэгдсэн газруудыг дахин булаан авч эхлэв. Нийслэл Хүрээнд ―Шинэ толь‖ сэтгүүл хэвлэгдэж эхэлсэн бөгөөд орчин цагийн анхны сургууль байгуулагдав. :1913 оны эцэс 1914 оны эхээр, Монгол улсын ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид Хаант Орост айлчлав. *1914он :1 дүгээр сар. ДИУ-ын засгийн ордон Сүйюаны онцгой засаг захиргааны орон байгуулахаар болж жанжныг дүтүн ноѐн болгон хувируулан томилож, уулын Гүйсүй Дао (道)-д харъяалагдаж байсан арван хоѐр шиан, Улаанцавын чуулганы зургаан хошуу, Их Зуугийн чуулганы долоон хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сар. ДИУ-ын засгийн газар Рехө-гийн онцгой засаг захиргааны орныг байгуулахаар болж, дүтүн ноѐн томилон Зостын чуулганы долоон хошуу, Зуу-Удын чуулганы арван хоѐр хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сарын 6. Иргэн улсын цэрэг гэнэт Ар Монголын хилд цөмрөн орж Галсандашийн сайдын яамыг бүслэн дайрав. :3 дугаар сарын 9. Богд хааны засгийн газраас Оросын консулд бичиг өгч, Дундад Оросын хэлэлцээрийн ѐсыг зөрчиж түрэмгийлэл явуулж байгаа Хятад цэргийг тэд ухруулж, баривчлагдсан сайд Галсандашийн биеийг тавиулах тухай хатуу шаардлага тавив. Мөн оны эхээр Халхад байсан Өвөр Монголчууд элдэв зүйлийн хүчирдэлд орсноос нэг бүлэг хүмүүс уг нутагтаа буцаж ирэх хүсэлтээр Иргэн улсын засгийн газартай хэлэлцээ хийхийн төлөө 9 хүний төлөөлөгчийн бүлгэм томилов. Иргэн улсынхан тэд нарыг баривчилж есүүлийг цөм алав. :6 дугаар сарын 14. ДИУ-ын засгийн газар Цахарын онцгой засаг захиргааны орныг байгуулан дүтүн ноѐн томилож Фенчен, Лианчен зэрэг долоон шиан, Цахарын зүүн баруун гарын найман хошуу, жич дөрвөн малжлын сүрэг, Шилийн голын чуулганы арван хошууг ерөнхийлөн захируулав. :8 дугаар сарын 1. ДИУ-ын ордноос Алшаа, Эзнээ хоѐр хошууны цэрэг дайны сэргийлэлтийн явдлыг Ниншиан мужийн цэргийг захирагч түшмэлээр хариуцуулахаар тогтоов. Юан Шикайгаас Алшаа чин ван Даванбүлүгжилыг Баруун Монголын тохинуулах сайдаар томилов. Үүшин хошууны туслагч Түмэн- Очир чуулганы дарга, Сүйюаны дарангуйлан сахигч яамтай хуйвалдаж байгаад ―ардыг өдөөн урвуулсан‖ ялаар Шинэ ламыг баривчлаж, Үүшиний ―дугуйлан‖- гуудыг тархаав. :9 дүгээр сарын 8. Дундад, Орос, Монгол гурван этгээдийн Хиагтийн хуралдаан эхлэв. :9 дүгээр сарын 20. ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын анхны төсөл байгуулагдаж, Монголыг ДИУ-ын нэгэн хэсэг, Монгол улсын нэр, хааны цол, оны цолоо хүчингүй болгох асуудал дээр санал нэгдэхгүй байжээ. Мөн сарын гучны өдөр Оросын консулаас Монголын эрх баригчидтай ―Төмөр замын гэрээ‖ ба ―Цахилгаан утасны гэрээ‖ тогтоож Оросоос Монголд төмөр зам засах эрх ба холбоо мэдээний цахилгаан утас татах эрх олов. *1915 он :3 дугаар сарын 16. Бавуужав нарын дагуулсан Богдын цэрэг Кайлу орчим довтлов. 5 дугаар сарын 9. Юан Шикайн засгийн газар японтой ―Хорин нэгэн зурвас‖-ыг тогтоож Өвөр Монголын зүүн хэсгийн их хэмжээний эрх мэдлийг Японд өгчээ. :6 дугаар сарын 7. Хиагтын гурван этгээдийнн хуралдаан эцэстээ шийдвэр гарч ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын хорин хоѐр зурвасыг жинхэнээр гарын үсэг зуран батлав. Мөн сарын 9- ны өдөр Жибзундамбаас Монголын тусгаар тогтнолыг хүчингүй болгохоо тунхаглаж, арван хоѐрны өдөр Юан Шикай зарлиг нийтлэж Монгол ван гүн нарын уулын хэргэм цол уул ѐсоор хүчинтэй гэдгийг нотлож, хамтат нь бас Жибзундамбыг Хутагт хан өргөмжилсөн байна. :6 дугаар сарын 16. Бээжингийн засгийн ордноос Чен Лү-г ерөнхийлөн захирагч сайдаар Хүрээнд томилсон байна. :9 дүгээр сар. Халхын цэргийн явдлын журганы түшмэд Бавуужавтай нууцаар зөвлөлцөн Өвөр Монголын зүг дахин довтлохоор болж, Бавуужавт гурван түмэн рублын зардал хангав. 10 дугаар сарын 28. Удай Ван Фентиан мужийн дурдсан долоон зурвас буцан орж өгөх нөхцлийг хүлээн аваад Бээжинд хүрч ирэв, арван нэгдүгээр сарын 4-ний өдөр Юан Шикай түүний уул хэргэмийг сэргээн өгөв. :10 дугаар сарын 29. Бээжингээс Хүрээний хэрэг эрхлэгч сайддаа цахилгаан мэдээ явуулж, Өвөр Монголыг түйвээж байгаа Бавуужавыг Хүрээний засгийн газар хавсран дарангуйлахыг шаартагтун гэв. :11 дүгээр сарын 6. Бээжингийн засгийн ордоны төлөөлөгч, Оросын элчин сайд Кропенскийтай Бээжинд ―Дундад Оросын Хөлөнбуйрын асуудлын тухай тогтоол‖-ыг тогтоож Хөлөнбуйрын ―Онцгой орон‖-ны байр суурийг мэдрэв. Мөн сарын арван зургаанд Юан Шикайгаагаас Шинфүг Хөлөнбуйрын дэд дүтүнгээр томилов. :11 дүгээр сарын 23. Иргэн улсын цэрэг Егүзэр Хутагтын сүмийг байлдан эзлэж Бавуужавын цэргийг таван зуу гаруй алж шахрдуулж, Егүзэр Хутагтыг бас барьж аваачив. Мөн жилийн өвөл, Бавуужав хэдэн мянган цэргээ дагуулж нутагтаа буцах нэрээр Өвөр Монголын зүүн хэсэг оронд орж ирээд зэвсэгт ажиллагаагаа үргэлжлүүлэв. Бээжингийн засгийн газраас Ма Чи ( 马麒)-ыг Хөхнуурын Монгол Төдвийг тохинуулах сайд ба Гансу, Ниншиан, Хөхнуур зэрэг муж орныг дарангуйлан сахигч түшмэлээр хавсарган томилов. Ингээд Ма овогт цэргийн эрхтний Хөхнуур дахь дөч гаруй жилийн ноѐрхол эхэлсэн байна. Оросын хөрөнгөтнүүд Хүрээнд ―Монголын үндэстний банк‖-ыг байгуулав. *1916 он :5 дугаар сарын 27. Бавуужав Халх голын Амгалантад тэнгэр газрыг тахиж, Чин улсыг тэтгэн босгох уриа дурьдан, Юан Шикайг эсэргүүцэхээр уриалж ―Хаан төрөө тэтгэх цэрэг‖ хэмээн байгуулав. Долдугаар сарын 1-нд Бавуужав гар доорхи гурван мянга гаруй хүнээ дагуулж Японы этгээдийн дэмжлэгээр цэргийн зөвлөгч Аоянаки-ын жолоодлого дор Халх голоос өмнөш довтолж Тао Нан зүг урагшлан, хорин дөрөвний өдөр Түчиүэн шианы хотыг эзэлжээ. Ү жүн шөнгийн цэрэг хориглон байлдаж таван зуу гаруй Монгол цэргийг устгаж цохин ухруулав. :6 дугаар сарын 6. Юан Шикай үхэв. :8 дугаар сарын 7. Оросын Бээжинд суугаа элчин сайдаас Дундад улсын гадаад явдлын сайдад нот бичиг гардуулж, Дундад улсын засгийн газраас Халх Монголоос сонгох зөвлөлгөөний гишүүнээ хасаж хаяахыг шаардсанд Дундад улсын талаас өөрийн нутаг дэвсгэрээсээ зөвлөлгөөний гишүүн сонгох нь зүй ѐсны эрх хэмээн няцаасан байна. :9 дүгээр сарын 3. Япон цэрэг Бавуужавын цэргийг хамгаалан дэмжиж Гүн Зу Лин-аар өнгөрөхөд Фентианы зүүн хойд цэрэг тосон байлдав. Мөн сарын хорин таванд Бавуужавын цэрэг Кайлу хотыг дахин довтлоод Хармөрөн, Фентиан хоѐр мужийн цэрэгт хавчин цохигдож хоѐр мянга гаруй хүн үхэн шархдаж, үлдэгсэд нь зугтаав. :10 дугаар сарын 8. Бавуужавын цэрэг Линши шианы хотыг довтолж байх зуураа Бавуужав суманд оногдон үхэв. Үлдсэн олон нь Чадраабал Шебжингээ нарын дагууллага дор Зүүн Үзэмчин орчмын оронд хорогдож байгаад Цахар, Рехө-гийн цэрэгт цохигдож Халх ба Хөлөнбуйр зүг зугтаав. *1917 он :6 дугаар сарын 16. Талжын дээрэм Хөлөн хотыг дайран эзлэж зам дагуу дахь олон харуулын цэгүүд цохигдон сүйдэж, Хөлөнбуйрын дэд дүтүн түшмэл Шинфү зугтан дутааж Оросын түрээсний газарт зайлав. :9 дүгээр сарын 30. Оросын цэрэг Хайлаар орчим мянга гаруй Монгол дээрмүүдтэй тулалдаан болж, Оросын цэрэг дээрмийг нэхэмжлэх нэрээр тус орныг эзлэв. Бээжингийн засгийн газраас хүн томилон харилцаж хилээс гарахыг шаардсан боловч Орос цэрэг зөвшөөрсөнгүй. Мөн сард Бавуужавын үлдэгдэл хүч болох Шебжингээн бүлэг Хөлөнбуйрын нутгийн цэрэгт хөөгдөж Халх гол орчим хүрээд Халхын цэрэгт амдан цохигдож, бүх цэрэг үндсэндээ сөнөөгдсөн байна. :11 дүгээр сарын 7. Чадраабал зэрэг хүмүүс Солон уулнаа долоон мянга шахам хүн цуглуулж дахин бослого гаргасанд Хармөрөн мужийн цэрэг ба Фентиан мужийн цэрэг урьд хожид хавчин цохиж, Жалайдаас баруунш үлдэн явуулсан байна. ДИУ-ын засгийн газар Орост ―Арван сарын хувьсгал‖ үүссэн дашрамыг завдаж Жун Дүн төмөр замын засаг захиргааны эрхийг буцаан авч, Манжуурт цэрэг суулган хамгаалуулав. Цаг төрийн үймээнээс дүрвэсэн малчин ард малаа туугаад Халхад зайлан одов<ref>Ө.Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он</ref>. ==Түүхэн баримтууд== ===Улс төрийн баримтууд=== ====Богд хааны уриалга==== :1913 онд Монголоос таван замын их цэргийг гаргаж тохиолдсон Монголчуудаас хүчин хавсрахыг уриалж ашиг тусыг тайлбарлан Өвөр Монголын олон нийтэд зарласан бичиг :Монгол улсын засгийн хэргийг эрхлэх газраас дотоод Монгол зургаан чуулган дөчин есөн хошууны олон лам хар ард нар ба Хөх хотын Түмэд, Цахар сүргүүдийн ард нар, Илийн харъяат Монгол, бас Алашаа ба Хөх нуурын зэрэг нарын найман сумын Монгол Өөлд Ширээт хүрээ зэргийн олон Монголчуудын шар хар бүхэн дор ухуулах ану: Бидний аймаг язгуураас хүчирхэг идэрхэг хойтох газрыг эзлэн сууж, дэлхий дахины олон аймаг дор дарагдсангүй, хэдий Манж улс хараахан мандах үес дор ах дүү нөхөр гийчин ѐсоор түмэнтээ харилцан ураг барьж, ямагт сайныг үзүүлэхийн тулд олон Монгол аймаг харъяат болон дагасан боловч газар орны эрх ашгийг эзэлсэн газаргүй, олон засаг хошуу болгож, өөр өөрийн харъяат албат газар орныг эзэрхэн захируулсан бөлгөө. Ойрхи хэдэн жилээс иргэн зальхай түшмэд эрхийг эзлэж, шинэ засгийг явуулмой хэмээн Монгол газар иргэн элсээн, тариа хаглуулж газар орны ашгийг эзлэж эрх эзэрхлийг булааж халдан дарлах төдийгүй, бас бурхны шашныг хөнгөлж, Монголын хуучин ѐсыг халсугай хэмээгээд бидний Монгол ард үл хорссоноор үгүй, уржинан жил өвөл цагт дотоод муж дор Гамин цэрэг хуралдаж Манж улсын ѐсыгхалж, бүгдээр найрамдах улс болмой хэмээх тухай манай гадаад Монголын дөрвөн аймгийн чуулганы олон ван гүн засагуудын өөрчлөн улс төр байгуулахыг бүгдээр зөвлөлдөж, Очирдара Богд гэгээнийг Монгол улсын хаан хэмээн өргөмжилж, эрдэнийн сууринд залж, Их Юан улсын хуучин ѐсыг дахин гийгүүлж, өөр аймгийн дотор дарлагдахаас үүрд мултарч, олон аймгийн хойч үеийн ичингүйрлэлийг үгүй болгосугай хэмээсэн нь эдүгээ хол ойр газрын олон Монголчууд дараа дараагаар ирэх нь тасралтгүй. Санаваас дотоод Монголын олон ван гүн тайж бүрнээр Юан улсын Тайзу хааны хүүхэд үрсийн тулд зүй нь нэгэн сэтгэлээр бүгдээр нийлж, зүтгэн хүчлэх болвоос урьд өвгөдийн ѐсыг тахиулж, угаас байсан газар орноо өөр аймгийн ардад эзлэгдэхгүй, мөхсөн Зан То Бу Ла (?) ард мэт боол шивэгчин мэт халдуулахаас хэлтэрвээс болмой. Эдүгээ заримууд нь бидний доторхи Монголын түшмэд лам нар Хятад ардын баширлах, худал урихан үгс буюу хуурмаглах зальхай арга дор ташааран орж бидний Монголыг өөрчлөн улс төр байгуулахыг байлгаж, Дундад Иргэний таван аймаг бүгдээр найрамдах улс хамт нийлбээс бид нар Монгол аймаг ард цөм нэгэн адил ашиг буй агаад үүнээс хойш үүнд энэхүү түвшин жаргалыг эдэлмой хэмээн бичиг илгээн ирэх нь амой. Иймийн тул манай засгийн хэрэг шийтгэх газраас Хятад улсын хамт нийлбээс хойч өдөр бидний Монгол дор зовлон болох хэдэн зүйлийг гарган бичиж, олон дор дурьдан сонсгосугай. Байцаабаасуу, Оу Жу Ми Жоу газрын олон гадаад улс дор бүгдээр найрамдах улс хэд хэдэн буй амой. Тэдний хууль болбаас улсын харъяат газар орноо бүрнээр албаны болгож, харяъат иргэд газар орон дор гэр байгуулж, тариа тарьбаасуу зоос гаргаж албан дор тушаасны хойно сая өөрийн хөрөнгө болгомой. Эдүүгээ Иргэн улс лугаа нийлбээсүү Монголын газар орон цөм тэдний улс төрийн болохын тулд дотоод газар дор багталцахгүй ядуу иргэдийг шилжүүлэн суулгаж, гаал хөлс хураан тариа хаглуулахыг зүйгээр хориглон зогсоовоос, зохилдохгүй агсаар өвгөдийн үлдээсэн газар орныг өөр аймаг дор бүрнээр эзлүүлж, харин ч бид зоос гаргаж худалдан авхад хүрмүй. Тэр дээр бидний Монгол болбоос язгуураас саруул хөдөө талд дор хэн алиныг ялгахгүй санааны дураар адуулан аж төрж ирсэн бөгөөд аж төрөхөд мөн залхуу цалгайгаар хойч өдөр улс бүхэн дор энэ мэт хуулийг нийтээр явуулах цаг дор хүрсэн хойно Монгол аймгийн ард шөвөг хатгах газар харинолохгүй зовлон болох нь энэ нэг. Түүнээс урьд Манж улсын цаг дор бидний Монголчуудын гааль гувчуур хураахыг үүрд хэлтрүүлсэн бөлгөө. Эдүгээ бүгдээр найрамдах Иргэн улс, Манж улсын гадаад улсаас агсан авсан төлөөгүй өр найман зуу илүү сая одоо шинэ агсан авах мөнгө зургаан зуу илүү сая үнийг бүрнээр Бүгдээр найрамдах Иргэн улсаас төлсүгэй хэмээн нэгэнт олон улс дор зарлажээ. Бидний Монгол хэрвээ Иргэн хамт нийлбээс, дараа төлөх хугацаа хүрсэн цаг дор эрхгүй элдэв зүйлийн нэр зохион таван аймгийн иргэнээс нэгэн адил тэгшхэн хурааж төлмой. Нэгэнт улсын иргэн болсны тул зүй дор төлөхгүй хэмээн үл чадмой. Иргэнйи нэгэн адил тэсгэн хураах дор хүрвээс, хэд хэдэн зуун он болтол гааль гувчуур өгсөнгүй Монгол аймаг энэ зэргийн хүнд татвар тохиолдвоос, аж төрөн чадахгүй ядуурах мохохын туйл дор хүрмүй. Зовлон болох нь энэ хоѐр. Эдүгээ абасу таван аймаг нийлсэн Дундад иргэн улс болов хэмээвч өмнөх хойтох муж цөм хятад нэгэн аймаг бөгөөд харилцан эрх мэдлийг тэмцэн нэрт сайд их түшмэдийг битүүлгээр алж, харилцан өшөө дайсан болж эдүгээ болтол тогтоогүй байна. Бидний Монгол язгуураас өөр аймаг, зан сургаал, үг өгүүлэл, бичиг үсэг адилгүй. Дараа засаг явуулахад бүрнээр Хятад бичгийн төдий хэрэглэмой. Бидний Монгол дор Хятад бичиг нэвтэрхий мэдэх эрдэмтэй ард цөөн, түшмэл дарга нар болбоос бүрнээр эрдмийг үзэж, өргөн хэрэглэх тул нийтээр цөм Хятад хүмүүс болмой. Монгол ард Иргэн Хятад нарын хамт зарга зальхай зэрэг ял хэрэг буй бөгөөс үг үсэг нэвтрэхгүй. Бас аймаг намыг хэлбийн өмгөөлж мушгайтсан газар агсан хэмээн дийлэн хэлэхгүй энэ мэт хэрэг бүхнийг эрх биш үгүй болгож чадахгүй. Дотоод Монгол хошуунд тариа хаглуулж Иргэн түшмэд суулгасан газар энэ зэрэг хилсгүй мушгиж өвөрлснийг үзэж мэдсээр хэрэг. Зовлон болох нь энэ гурав. Түүнээс Хан улсын цагаас нааш Хятадын газар бурхан шашныг эрхэмнэж одоо дор хүрч ирсэн бөгөөд эдүгээ шинэ засаг явуулахыг үзвээс бурхны шашныг асар хүндэтгэхгүй, зарим нэгэн дотоод газар урьд байгуулсан тайх тахиглах сүм хийдийн бурхны хөргийг хараахан орхиж, (цэргийн сургуулал)-ын тэнхим болгон жич хийд сүмийн хүж зулын тариалангийн газрыг сургууллын тариалан болгосон нь нэлээд бүхүйг нүдээр үзэж чихээр сонссон нь тодорхой. Хятад ард гагцхүү бидний Монголын бурхны шашныг яахан эрхэмлэн үүрд агуулж буй зээ. Иргэний хамт нийлбээс хойч өдөр жил удаад Монголын хуучин ѐсыг өөрсдөө халуулж, бурхны ариун шашин сөнөхөд хүрмүй. Зовлон болох нь энэ дөрөв.Тэдний дотоод Монгол язгуураас Цагаан хэрэмийн заагаар суусан Дундад Хятад улст ойр холилцон суусан тул энэ зэргийг нэн ухуулан дурьдахгүйгээр учрыг мэдэх нь бидний гадаад Монголоос нэн ч тодорхой. Бидний язгуураас нэгэн угсааны яс махны төрөл, дотоод гадаад хэмээн ялгаваас зохихгүй.Тэд Иргэн дор ойр суусан тул тэдний сүр хүчин дор айн түтгэлзэн бүхүйг манай засгийн хэрэг шийтгэх газар мөн мэдмой. Эдүгээ цагийн байдлыг үзвээс, Дундад улсыг тойрон хүчирхэг гадаад улс барс мэт хэлэлцмой. Тэр дээр улсын өрийн тоо тэнцүү үлэмж бөгөөд дотоодын самуун бас тогтоогүй. Бидний Монгол бүгдээр нийлж, нэгэн улс болж, язгуураас байсан газар орон зах хэлхээг эзлэн илүү гүний газрыг тэмцэхгүй болбоос Дундад улсын дайлах цэрэг гарбаас олон гадаад улсууд шударгийг барьж, шүүмжлэх буй за. Эдүгээ манай Монгол улсын их цэрэг таван зам хуваан урагш одож, дотоод гадаад Монголын газар дор сэргийлэн суусан Хятад цэргүүд лугаа хэдэн удаа байлдаад цөм дийлжээ. Удахгүй урагш давшин Монгол газрын зүүн баруун өмнөд зах хязгаарууд хүртэл байлдсаар Хятадын түшмэл цэргийг Монголын хязгаараас гаргасугай хэмээмүй. Та өөр өөрийн хошууны зах дор их цэрэг хүрэхийг үзэж гар хөдлөн байлдаж Хятадын түшмэл цэргийг хөөн илгээх бөгөөд тус бүрийн хүчийг нэгтгэж, эртхэн шаламгайлан газар орноо эзлэн авсугай. Боо Хятадын омогтой үгийг сонсч, нэгэн аймгийн дотор харилцан өшөө дайсан болоход хүргүүлэгтүн. Бид язгуураас нэгэн үндэстний тул зүй нь жаргав ч зовов ч үхэв ч нэгэн хамт байваас зохимой. Бас бидний Богд эзэн гагцхүү өршөөл эрдмийг гол болгох бөгөөд Иргэн улсын түшмэл цэргээс бус ажил үйлдвэрийн ядуу иргэдийг халдан зовоовоос үл болмой хэмээн удаа дараагаар зарлиг буулгаж ухуулсаар буй тул бидний улс төрд мөчөөрхөн хорлохгүй энгийн номхон иргэдийг алив газар дор хэвээр агуулан, харин өршөөн хамгаалбаас зохих явдлыг хамтад гаргаж, басхүү манай засгийн газраас албан бичгээр харъяат олон чуулганы хошуун дор ухуулан зарласан нь олон боловч эдүгээ хүртэл дагахаар ирээгүй нь бас буй тул дахин ашиг зовлонгийг сэнхрүүлэн дагаж орсон ба дагаж орон завдаагүй нийт Монгол овогтон дор нийгмээр ухуулан бичиг зарлав. Магад үнэмчлэн хичээн дагаж явагтун. Үүний тул зарлал явуулав. ===Цэргийн түүхэн баримтууд=== ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 1==== Өмнө хязгаар түгшүүртэй учир цэрэг мордуулж газар орныг хамгаалах тухай цэргийн яамны айлтгалыг ѐсоор болгосон бичиг<ref>Монголын шинжлэх ухааны академийн түүхийн хүрээлэн. Монголын ард түмний 1911 оны үндэстний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл - Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914. Улаанбаатар. 1982 он.</ref> :Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны бичиг. Бүгд ерөнхийлөн захирах сайдын яамнаа өргөн илгээв. Явуулах учир: Эдүгээ манай цэргийн яамнаас өвлийн сүүл сарын арван наймны бичин цаг айлтгасан нь: Өмнө зүгийн олон хязгаарт Хятад цэрэг хуралдсан түгшүүртэй мэдээ буй тул, их цэргийг таван замд хуваан мордуулж, газар орныг сэргийлэн хамгаалуулж, дайсныг тосон сөнөөх явдлыг төлөвлүүлсэн нь болох ба үл болохыг хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад, Богд эзэн гэгээнээр толилож, заан сургахыг гуйхын учир: Мөнөөхөн зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт Галсандаш, Дарьганга зэрэг газруудыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг сахих сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах дэд сайд гүн Сономдорж нарын газраас Монгол олон чуулганы ойр ба зах нийлэх Хятадын бага хотод маш үлэмж цэрэг хуралдан, бас өмнө зүгийн Харчин өртөөнүүдийн газар ирж буй ба бас Шилийн голын чуулганы зүүн, баруун Сөнид ван, Улаанцавын чуулганы дарга, Дөрвөн хүүхэд нарын ван нарыг барьж аваачив хэмээсэн зэрэг удаа дараа тодорхойлон гаргаж, газар орныг хамгаалан сэргийлэн бэлтгэх баатар мэргэн цэрэг хурц зэвсэг олгуулахыг эрж, бичиг захидал хүргэж ирснийг шавь боолчууд үзэж хянабаас цаана дашаас тийнхүү Хятад цэрэг халдахаар ирж, өмнө зүгийн алив олон Монголчуудад зовлон самууныг дэгдээн бүхүй нь үнэхээрийн түгшүүртэй бөгөөд нигүүслэлтэй тул, үүнийг урьдхан дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжахаас тусгайлан салсан дэд зэрэг түшмэл Бавуужав харъяат цэрэг нэгэн зуу шахамыг өдөр дараалан хориодоор өртөөлөн довтолгон мэдүүлж, урьдчилан Дарьгангын газар илгээх ба бас урьд Түшээт хан, Сайн ноѐн хан аймгаас түүгээр дайчлан, цэрэг гурван зуугийн дээр сургуулийн цэрэг хоѐр зууг нэмэн томилж илгээхэд сая буулгасан зарлигийг дагаж, дэд сайд гүн Сономдоржыг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд, Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ гүн Пунцагдэжидыг таслан захирах сайдаар тавьж, бүх таван зуун цэргийг захиран мэдүүлэх зэрэг явдлыг нэгэнт бичиг шийтгэж, зохих газруудад явуулан тушаасны дээр, бусад цэргүүдээс зүг нэмэн мордуулахыг томилон завдаж бүхүй атал, энэ завсар бас Хятад цэрэг улмаар нааш давшин хандаж буй хэмээх тул, одоо зүй нь бүх олон газрын түшмэл цэргээс бүгд таван зам анги хуваан томилон мордуулбаас зохихын тулд, оролсон дэд сайд Засагт чин ван Удайн харъяат цэргийг бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдсүрэнд захиргаж, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтохыг харъяат цэргийн хамтаар Егүзэр хутагт Галсандашын хүрээ зүг, дэд сайд Бишрэлт бээс Насан-Арвижахад харъяат цэргүүдийг захирган хоѐр Сөнид, Дөрвөд вангийн зүг Халхын сургуулийн цэргээс мордуулах хоѐр зуун цэргийг урьд явуулан тушаасан хэвээр сайд гүн Сономдорж нар лугаа нийлүүлэн Хөх хотын зүг, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийг харъяат цэргүүдийг захирган авахуулж, Урадын гурван гүн, Хатан голын зүг ийм таван зам анги хуваан дараа дараагаар дайчлан мордуулж, өөр өөрийн заасан газар гүйцэн хүргүүлж, цааш улмаар давшуулан дайсны цэргийг тосон дайлж хядан сөнөөж, газар орныг батлан тохинуулах явдлыг байдлыг үзэж, тухайд нийлүүлэн хянан шийтгүүлбээс болох мэт боловч, шавь боолчуудын зоригоор авчих хэрэг бусын тулд, хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад гуйх нь: Богд эзэн гэгээнээр толилж, заан сургаж дагаж явуулах ажаамуй. Хэрвээ гуйсан ѐсоор болгон явуулбаас тухайд эл түшмэл цэргүүдийг дан ганц өртөөлөн явуулахад цагийн гачаалд өртөөний хүчин тэсэхгүйн тулд, тусгай уналга, ачлага барих майхан, жич цалинг зүйлийг сангийн яамнаас бэлтгүүлэн нийлүүлэн олгуулж мордуулах ба бас уул газруудад хүрсний хойно унах агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, хөрөнгө баялаг лам нар, түшмэд ардад учрыг дурьдан ухуулж, туслан бариулаад дараа нь сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх буюу эс бөгөөс хэрхэн зүй ѐсоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлэх явдлыг шавь боолчуудын газраас төсөвлөн хянаж, өөр гүйцэтгэн шийдвээс, болох ба үл болох явдлыг хамтаар гаргаж, үүний тул хичээнгүйлэн айлтгав. Зарлигийг гуймуй хэмээн айлтгасанд мөнхүү өдөр цагт хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон зарлиг, Тогтохын биеийг энэ удаа мордуулахыг түтгэлзэж түүний цэргийг Найданжавд захирган мордуул, бусдыг хэлэлцсэн ѐсоор болгогтун хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж, үүнийг зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт, Дарьгангын зэрэг газрыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд гүн Сономдорж, Шилийн гол, Улаанцавын чуулганы дарга, Дарьгангын бүгдийн тэргүүн гүн Сономдовдон нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад нэгэн адил хичээнгүйлэн дагаж, эдний олон ангийн түшмэл цэргүүдийг өөр өөрийн харъяат газар хүрсний хойно бүгдээр хамт нийлж, боловсрол зөвлөлдөж, хэний цэргийг аль хошууны хязгаарын боомт болгох чухам ямар байдалтай газар сэргийлүүлэн хамгаалуулж суулгах ба тэдний барих гэр, уналага агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, засаг лам нар, түшмэл ардад учрыг дурьдан ухуулж туслан бариулаад дараа зохих газруудаас тодорхойлон өргөж, сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх, эсбэсүү хэрхэн нийгэм тэгшийг үзэж, зүй зохисоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлбээс болохыг сайнаар төлөвлөн гүйцэтгэн шийтгүүлж, хэрхэвчээр үлэмж илүү дээш томилож, түрэмгийлэн хөөн авах зэргээр олон дордосыг албадан гасалган зовооход хүргүүлэхгүй болох явдлыг урьдаас хянан тогтоож, уламжлан зохих газар түүгээр зарлан явуулан тушааж, журамлан дагаж шийтгүүлсүгэй. Үүнийг басхүү бэйсийн зэргэ туслагч тайж Чимэдсүрэн, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтох, Хичээнгүй баатар гүн Найданжав, Дэс түшмэл чин зэргэ Бавуужав, Дэд сайд Бишрэлт, бэйс Насан-Аривжах, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлт нарт довтолгон тушаан явуулаад, уг айлтгасан хэрэг, буулгасан зарлигийг хянан үзэж, хичээнгүйлэн дагаж, эдүгээ даруй засажагаан завдаж, урьд нэгэнт өртөөлөн мордож бүхүй түшмэл Бавуужав, дуудлагаар өртөөлөн мордох Зоригт баатарын цэргээс бусад нь бичиг хүлээн авсан өдрөөс таван майхан, уналга ачилга, цалин хүнс зүйлийг түүгээр хүлээн авч, өөр өөрийн харъяат цэргийг гавшгайлан мордож, шаардан явж, арван таван өдрийн дотор тус тусын нэр заасан зүгийн газраа одох ба түшмэл Зүтгэлт, цэргүүд Урадын дунд гүнгийн Бавуудоржийн газраа тус тус гүйцэн хүрэх зэрэг явдлыг эдүгээгийн заан гаргасан ѐсоор шийтгэн дагаж шийтгүүлэн олон хязгаарыг батлан сэргийлэн хамгаалж, цаггүй цагдан байцааж, хэрэв дайсны цэрэг халдахаар ирэх нь болахул мэдүүлбээс зохих олон газраа харилцан мэдээлж, хүчин туслалцуулан эрхгүй нэгэн сэтгэл хүчээр байлдан сөнөөж, газар орныг ариутган тохниулж, гавъяа байгуулан, улсын сүрийг мандуулж удаа бүр учрыг тодорхойлон мэдүүлэн ирүүлэх ба жич харъяат түшмэл цэргүүд хүрсэн эл газарт номхон шударгаар амьдрах алив ардыг өчүүхэн төдий халдан дарлаж гаслаан зовоохгүй, бүгдээр үнэн санаагаар хүчлэн зүтгэж, чухам тус зүйн хэргийг хичээн ѐс журам цэвэр ичимтгийг сахин явж, гавъяаг илэрхийлбээс зохино. Ийн тушаасан хойно цэргийг чангалан баримтлан захирахгүй осолдон цалгардаж дураар тавин явуулж, ѐс бусчилан хэрэг халдахад хүргүүлбээс саадгүй чангалан ял хэлэлцэх явдлыг хамтаар ухуулсугай. Үүнийг басхүү Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамнаа явуулаад байцаан үзэж, одоогийн мордуулах олон ангийн түшмэл цэргийн барих майхан, уналага ачилга зэргийг олон цөөнд тохируулан төсөвлөн бэлтгэж, бүх цалинг зүйлийн хамтаар нийлүүлэн тавин олгуулах ажаамуй. Үүнийг нэгэнтэйгүүр Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг бусад таван яамнаа, баруун хязгаар, Хөлөн буйрын сайдуудад нэгэн адил явуулаад байцаан үзүүлэхээс гадна, дөрвөн аймгийн жанжин чуулганы дарга нарт хуваан тушаан явуулаад тухайг үзэж хянан шийтгүүлсүгэй. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний хоѐрдугаар он, арван хоѐр сарын хорин нэгэн ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 2==== Монгол цэргүүдийн байрлалыг шинэчлэн зохион байгуулах тухай бичиг Цэргийн хэргийг бүгдийг захиран шийтгэгч яамны бичиг<ref>Монгол Улсын Төв Архивын ФА-2. ХН-92.Б.14. Эх нугалбар.</ref> Харъяат цэргүүдийг бүрнээ хойш ухруулан, бас ч цэргүүдээс татан буулгаж цөөрүүлэн суулгаваас олон монголчуудад зовлон бас болохын тул манай яамнаас олон хязгаарын цэрэг бүхий нутгийн түшмэл, ардад ухуулга ба жич цаадах хятад цэргийн захирлуудад мэдээлэн өгөх бичгийн эх зохиож, өөр өөрийн бичгийн дугтуйд углаж хүргүүлсэн тул үүнийг баруун өмнөд хязгаарын цэргийн хэргийг бүгд захирч олон монголчуудыг илбэн тохинуулах хэргийг хамаарсан сайд, мэргэн жүн ван Цэсэнжав, түшмэл Зүтгэлт, зүүн өмнө хязгаарын цэрэг захирсан жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэн, гүн Сумъяа, бүгд захирагч дарга гүн Найданжав, хорооны дарга бэйс Чимэдцэрэн нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад, хүрмэгц бичгийн доторх хэргийг хянан үзэж, ухуулах ба мэдээлэх бичгүүдийг даруй ѐсчлон бичүүлж улмаар гүйцэтгэн, өөр өөрийн харъяат цэргүүдийг захиран авч, нам гүмээр эргэж хойш суулга. Үүнд, урьд сайд жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэнгээс бие өвдсөн учир олгуулахыг ирж мэдүүлснийг чөлөө олгож, уг цэргүүдийг түшмэл Бавуужаваар ерөнхийлөн, Модонбунгаагаар дэслэн захируулах явдлыг айлтгаад, зарлиг ѐсоор болсон тул, харъяат сайд бэйл бүх цэргийг ухруулан суулгах хийгээд татах зэрэг хэргийг гүйцэтгэн шийтгэсэн хойно бэйс Чимэдцэрэнгийн хамтаар нийслэл хүрээнд хүрч ирвээс зохино. Бэйс Чимэдцэрэнгийн цэргийг бүрмөсөн татан буулгаваас уул сайдын цэрэгт нийлүүлэхийг мөн сайд жанжин бэйлийн газраас түүгээр эрхлэн гүйцэтгэн шийтгэх, олон сайд, дарга нарын тус тус захирсан цэргээс олон цэрэгтэйгээс нь гурваад хороо, цөөхөн цэрэгтэйгээс нь хошоод хороо үлдээж, гүн Найданжавын цэргийг ихэмсэг бэйл Цэрэннямын нутгийн өмнө захын Өрөмтэй худагтад, сайд гүн Сумъяагийн цэргийг Дарьгангын өмнө захад, түшмэл Бавуужав нарын цэргийг хурц бэйс Түдэнгийн хошууны өмнө захад, ван Цэсэнжав нарын цэргүүдийг Мэргэн вангийн хошууны нутгийн өмнө Сулхээр зэрэг газарт, түшмэл Зүтгэлтийн цэргийг сайд Түшээт вангийн хошууны өмнө захад Аваргахүрд, Хар-Ус зэрэг газар тус тус суулгаж, уул цэргүүдийг аль аймаг чуулганы цэргүүдийг буулгах суулгах зэргийг харъяат захирсан сайд түшмэл эрхлэн шийтгэж, татаж буулгах цэрэгт сан ба аймаг хошуунаас олгосон хувцас ба агт морь, гэр хэрэглэлийг хүрэлцэхээр үлдээж, сэргийлж суулгах цэрэгт шилжүүлэн олгож, зэвсгийг бүрнээ хураан авч захирах түшмэлд авуулан цэргийн яамнаа хүргэн ирүүлж, бүртгэн хураалгая. Басхүү үлдээж сэргийлэн суулгах ба буулгах цэрэгт аль аймаг чуулган хошууны цэргээс үлдээсэн буулгасан нэр тоо зэргийг тус бүр тодорхой цэс үйлдэж, жич буулгасан цэргүүдийг хэн хэн түшмэлд тушаан өгч, аль газраар буцаасан зэргийг хамтаар тус тус мэдүүлэн ирүүлээд байцаахад бэлтгэе. Үүнийг шалгарсан баатар дарга гүн Мөрөнгаад тушаан явуулаад, харъяат бүх цэргүүдийг захиран авч, манай яамнаас дахин тушаахын инару байлдах хэрэг үүсгэхгүй, сахин сэргийлж суугаасай. Бас ч сайд Егүзэр хутагт Галсандашд явуулаад журамлан дагаж шийтгүүлье. Үүнийг басхүү дөрвөн аймгийн жанжин, чуулганы дарга нарт тушаан явуулаад тус тусын аймгийн нутгийн захыг сэргийлэн суулгасан цэргүүдийг бүрнээ татан буулгаж, захирагсдад олгосон тэмдэгийг хурааж мэдүүлье. Хүргэж ирүүлье. Ийнхүү явуулан тушаасан, үүнийг Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг таван яамнаа явуулан байцаан үзүүлье хэмээн өргөжээ. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны арван нэгэн сарын шинийн долоон (1913 оны арван хоѐрдугаар сарын 4-ний өдөр.) == Урлагийн бүтээлүүд == ===Баримтат кино=== * [[Хоржийлоо]] [[Баримтат кино]] ===Уран зохиол=== * [[Бямбын Ринчен|Б.Ренчин]]. [[Үүрийн туяа]]. [[роман]] * [[Дүгэржавын Маам|Д.Маам]]. [[Газар шороо]]. роман == Эх сурвалж == * [http://iccs.aichi-u.ac.jp/archives/report/057/5c4a92eccc970.pdf ボグド・ハーン政権軍南進作戦に関する一考察 ―阿爾花(アルファ)公・ナスンアリビジフの帰還問題を中心に―] * Л. Дэндэв, “Монголын товч түүх” Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал-29 дүгээр боть, Улаанбаатар, 2006, * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “Бүгд Найрамдах Монгол ард улсын түүх”. Гурван боть. УБ. 1968 он. * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “В.Котвичийн хувийн архиваас олдсон Монголын түүхэнд холбогдох зарим бичиг”, хэвлэлд бэлтгэсэн Б.Ширэндэв, Шинжлэх Ухааны Академийн хэвлэл, Улаанбаатар, 1972, тал 23-39. * EDITED BV LO HUI MIN: THE CORRESPONDENCE OF G.E.MORISSON II, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRISS 1978, P 48 * Монгол улсын түүхийн төв архив. ‘’ Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914’’. ТТА. ФА-4. НХ-656. * Ш. Нацагдорж. Манлайбаатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн хэвлэх үйлдвэр, УБ., 1946 он. * Монгол ардын журамт цэргийн дуртгалууд, гуравдугаар дэвтэр, Улсын хэвлэлийн газар, УБ., 1986. * Монгол улсын түүх Ү боть. ХХ зуун, Монгол улсын шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэн, УБ., 2004. * Японы Гадаад Харилцааны Түүхийн Архив. Гадаад явдлын яамны тэмдэглэлийн баримт бичгүүд. (Дайшѐ-гын хуучин цэс) * Японы сэргийлэн хамгаалах тэнхимийн сэргийлэн хамгаалах институтын материал. Хуучин далайн цэргийн яамны архивын материал. * Ө. Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == * [https://mongoltoli.mn/history/h/187 Таван замын байлдаан] {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] oxzap016o25j9k09gqzeujlcjzpi5tv 709897 709896 2022-08-28T08:23:57Z 103.173.255.162 /* Баатрууд */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Таван замын тулаан |partof= [[Монгол-Хятадын дайнууд]] |campaign=Таван замын байлдаан |image=[[Зураг:Mongolian_soldiers.jpg|300px]] |caption=Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд |date=1912-1915 он |place=[[БНХАУ]], [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]], [[Шинжаан|Шинжааны өөртөө засах тойрог]] |casus= |territory=[[Өвөр Монгол]] болон бусад монголчууд амьдардаг нутгийг алдсан ба хожим [[Хятад]]ын нутаг болсон |result= Гурван улсын [[Хиагтын хэлэлцээр]] |combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]<br />[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],<br /> бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]<br />дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], <br />дэд сайд [[Бавуужав]]<br />дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[:zh:那逊阿尔毕吉呼|Насан-Аривжих]]<br />сайд, гүн [[Содномдорж]]<br />дэд түшмэл Зүтгэлт<br />гүн [[Лаварын Сумъяа]] |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />маршал [[:zh:王怀庆|Ван Хуайчин]] |strength1=[[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Богд Хаант Монгол Улсын арми]], <br />[[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг]]ийн ангиуд нийтдээ 10000 орчим цэрэг |strength2=70000 [[цэрэг]],<br />янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]]<br />, 80-90 пулемёт |casualties1=алуулсан 400 орчим, <br />олзлуулсан 60<br />шархадсан 48 |casualties2=алуулсан 3795,<br />олзлуулсан 76<br />зөвхөн 3 тулалдаанд 4-8 их буу,410-аад их бууны сум,<br />7 пулемёт түүний 5000 сум,<br />1080 буу, 85600 ширхэг сум, <br />421 сэлэм олзлуулсан. }} [[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] '''Таван замын байлдаан'''- Монгол-хятадын хооронд 1912-1915 онуудад болсон дайныг хэлдэг бөгөөд [[Монгол]]ын тал [[Өвөр Монгол]]ын нутгийг [[хятад]]ын цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх зорилготой байсан бол [[Хятад]]ын тал Өвөр монголыг алдахгүй байх төдийгүй [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсыг]] устган түүний нутгийг булаан эзлэх зорилготой байжээ. Энэ дайныг хятадад "[[Үхэр жилийн үймээн]]" гэж нэрлэдэг бөгөөд дайны үед хятадын үлэмж давуу цэргийн байлдааны ажиллагаанууд нь бүтэлгүй болж ихэвчилан ялагдаж байсан тул гүнзгийрүүлэн судалдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад ялагдлуудаа [[ялалт]] болгон хуурамчаар тэмдэглэсэн байдаг онцлогтой. Таван замын байлдааны үед [[Ховдын хязгаар]]ыг хамгаалах [[Баруун Монгол]] буюу [[Шинжаан]]ыг [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|хятадаас чөлөөлөх зорилго]]ор [[Богд хааны Засгийн газар]] Гурван замаар цэрэг хуваан оруулсан байна. Энэ тухай судалгаа бараг байдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад цөөн тооны мэдээлэл байдаг. Энэхүү таван замын байлдаанаас тусдаа явагдсан [[Монгол-хятадын дайн]]ыг [[Гурван замын байлдаан]] гэж нэрлэн оруулав. [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдаж зарлан тунхагласан явдалд [[Өвөр Монгол]]ын [[Зуу Үд]], [[Зост]], [[Жирэм]], [[Шилийн гол]], [[Улаанцав]], [[Их зуу]] зэрэг 6 чуулган [[Хөх хот]]ын Түмэдийн зүүн баруун гарын засаг Хар мөрний их мянган, [[Өөлд]]ийн засаг, [[Алшаа]], [[Ар хорчин]], [[Или мөрөн|Илийн мөрний]] [[Цахар]] зүүн гар болон [[Тарвагатай]]н аймгийн хошууд талархан дагаж баясахаа илэрхийлж, [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[цэрэг]] илгээж, Өвөр Монголыг бүхэлд нь Хятадын дарлалаас чөлөөлөхийг хүсэн гуйжээ. Хөлөнбуйрын Барга, Өвөр зургаан чуулганы 49 хошууны 36 нь Монгол улсад нэгдсэнээс гадна Хөх нуурын 24 хошуу, Цахар 8 хошуу, Или мөрөн болон Тарвагатайн 16 хошуу дагаар орж албан ёсоор нэгдэхээ илэрхийлсэн юм. [[Богд хаан]]ы [[зарлиг]]аар [[1913]] оны [[долоодугаар сар|7-р сар]]д зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх тусгай газар байгуулагдаж, [[Сайд]]аар нь [[цэцэн хан аймаг]]ийн харьяат [[Егүзэр хутагт|Егүзэр ачит зан бадарсан эрдэнэ мэргэн хамба]] [[Галсандаш]]ийг томилсон. ==Урьдчилсан нөхцөл== [[Файл:Бавуужав.png|thumb|left|200px|Шударга баатар Бавуужав]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдсаны дараа [[Монгол үндэстэн]]г нэгтгэн Нэгдмэл Монгол Улс байгуулахыг [[Монгол]]ын тухайн үеийн эрх баригчид эрмэлзэж байв. Богд Хаант Монгол Улсад Өвөр Монгол болон бусад монголчууд нэгдэх эрмэлзлээ илэрхийлж, хуучин [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] харъяаны Монголчуудын хэмжээнд [[бослого]], хөдөлгөөнүүд газар сайгүй өрнөж байлаа. Үүнийг эсэргүүцэн [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] дарлалыг авч хаян [[Дундад Иргэн Улс|Дундад Иргэн улс]]ыг байгуулсан [[Хятад|Хятадууд]] өөрсдийгөө манж нарын өв залгамжлагч гэж үзэн хуучин Манж Чин улсын нутагт гарсан үндэстэнүүдийн тусгаар тогтнох эрмэлзэл бүхий эсэргүүцэл, тэмцлийг цэрэг, зэвсгийн хүчээр нухчин дарж хэлсэн. Түүхийн ийм эгзэгтэй үед Богд хаан Монгол улс, Өвөр монголчуудыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөх, өөрт сайн дураар нэгдсэн монголчуудыг нэгтгэж, хязгаар нутгаа батлан хамгаалах зорилгоор [[Чуулалт хаалга]], Бат хаалга ([[Хорчин зүүн гарын дунд хошуу]]), [[Долнуур]], [[Хөх хот]], [[Бугат]] хотын чиглэлд таван замаар их цэрэг хөдөлгөв. ==Монголын тал== ===Монгол дах нөхцөл байдал=== Богд Хаант Монгол Улс байгуулагдсанаас эхлэн түүний Засгийн газраас Ар ба Өвөр Монгол төдийгүй нийт Монголчуудыг нэгтгэн Их Монгол улсыг байгуулахыг өөрийн үндсэн бодлого болгон хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Энэхүү бодлогын дагуу Өвөр Монголын олон түмэнд хандан “Манай засгийн газраас их цэргийг томилж дотоод монголд сэргийлэн суулгасан хятад цэргүүд лүгээ байлдаж хятад түшмэл цэргийг бүрмөсөн гаргасугай хэмээмой. Их цэрэг хүрэхийг үзэж хүчин хавсран газар орноо эзлэн авсугай. Бид язгуураас нэгэн үндэстэн тул зовлон жаргаланг хамтатгаваас зохимой” хэмээн ухуулан таниулах зарыг түгээн дэлгэрүүлж байв<ref>Ж.Урангуа: “ХХ зууны эхэн үеийн Монгол улс 1911-1919”, Улаанбаатар, 2006 он. Тал 47</ref> Монголын засгийн газар нь Манж чин гүрэн задран унасан учир Манж нарын нэгтгэсэн Монгол, хятад, түвд болон бусад үндэстэнгүүд өөрийн тусгаар улсыг байгуулах эрхтэй гэсэн түүхэн үндэс бүхий зарчмын дагуу Манж нарын эрхийг шууд залгамжлан авах гэсэн хятадын үндэслэлгүй их гүрний дээрэнгүй бодлогыг эрс эсэргүүцэн дээрх бодлогыг сөргүүлэн дэвшүүлжээ. Мөн тэд өөрийн дээрх бодлогыг хэрэгжүүлэхэд Оросын тусламжид түшиглэхээр тооцоолж байжээ. Гэхдээ Богд хаан болон түүний Засгийн газрын эрх бүхий ноёд барууны дипломат ёс гэж нэрлэдэг гадаад өнгөндөө найрсаг мэт боловч хүчтэй нь хүчгүйгээ дарладаг зарчим бүхий өөрийн их гүрний эрх ашгийг бүхний тэргүүнд тавьдаг тэрхүү ёс зүйг мэдэхгүйн улмаас Оросын эрх ашиг юу болохыг танин мэдэж чадалгүй хэт найдлага тавин хүлээж байсан байна. Монголын талын энэхүү найдварыг ашиглан өөрсдийнхөө Монгол дахь эрх ашиг ба худалдааны хэргийг завдан тогтоох гэсэн Оросын засгийн газрын ажиллагаа нь эрчимтэй болж, гадаад явдлын тэргүүн сайд Сазанов 1912 оны есдүгээр сарын 3-нд хаандаа бичиг өргөж, “Монголд онц элч томилон, Орос-Монголын найрамдлын гэрээг тогтоох учир бол Оросод туйлын чухал ашигтай явдал болно” гээд онц элчийн тушаалд Хаант засгийн Алс Дорнодын гадаад харилцааны томоохон зүтгэлтэн Кростовецыг томилох хэргийг хаандаа зөвлөжээ. Ийнхүү Гадаад яамны тэргүүн сайдын саналаар хаант Оросын бүрэн эрхт онц элчийн хувиар Кростовец Монголтой хэлэлцээр хийхээр болж Нийслэл хүрээнээ ирсэн байна. Гэрээ байгуулах хэлэлцээнд Монголын талын төлөөлөгч Сайн ноѐн хан Намнансүрэн, Да лам Цэрэнчимэд нараас “Монголын засгийн газраас бүх монгол үндэстнийг нэгтгэсэн тусгай бүрэн эрхт эзэнт улс төр байгуулах явдалд их Орос улсаас зүйл бүрийн тусламж үзүүлэх ба, хятад улсаар зөвшөөрүүлэхийг хүсмой” хэмээсэнд Оросын талын төлөөлөгч Кростовецоос “Монгол овогтон бүхнийг нэгтгэх явдал болвоос тус улсын засгийн бодлогтой харшилдах бөгөөд Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхээ олох нь маш чухал тул одоо үүнийг даруй хэлэлцвээс зохимой” гэж хэлэлцээрийн агуулгыг зөвхөн Армонголын тухай ярихаас биш Өвөр Монголд холбогдуулж болохгүй гэж анхааруулсан байна. Үүнд Да лам Цэрэнчимэдээс “1911 онд миний бие Ханддоржийн хамт Оросын засгийн газар лугаа Монгол овогтныг нэгтгэсэн улс төр байгуулахыг илэрхийлж тусламж гуйхад Орос улсаас зөвшөөрөн хүлээсэн байгаад одоо яагаад ийнхүү санал гаргасан бэ. Үүнийг бид зөвшөөрч чадахгүй. Хэрвээ Гадаад Монгол тусгаарлаж Дотоод Монгол Хятад улсад хэвээр эзлэгдэх аваас үнэхээр ашиггүй явдал болмой. Энэ учраас Монголын цэрэг нь хятад лугаа байлдахад гагцхүү Орос улсын тусламжийг түших юм. Ингэж сая бидний хүсэл биелэгдэж Монгол овогтон бүгдээрээ нэгдэж нэгэн улс болж чадмой. Учир иймээс Ар, Өвөр Монголыг салгаж болохгүй” гэжээ. Орос улсын төлөөлөгч Кростовецоос мөн Ар, Өвөр Монгол нэгдсэн улс байгуулах явдалд Орос улсын талаас туслаж болохгүйн учир шалтгааныг тайлбарлан хэлээд гэрээ бичгийн эхийг тус тус бэлтгэсэнээ дахин ярилцахаар тогтоод анхны хурал дуусжээ. Дараагийн хуралд Монголын талын дэвшүүлсэн бичигт “Монголчууд Манж, Хятадын эрх мэдлийг устгаж бүх Монголыг нэгтгэсэн бүрэн эрхт их улсыг байгуулсан явдлыг Орос улсаас эн тэргүүнд зөвшөөрч цаашдаа эрхбиш хамгаалах үүргийг хүлээн гүйцээх хэрэгтэй. Түүний дараа, бид бас бусад гадаад улсуудаар тусгаар тогтносон эрхээ зөвшөөрүүлнэ” гэж дурджээ. Эдгээр шаардлага нь Оросын засгийн газрын бодлоготой нийцэхгүй болохоор Оросын төлөөлөгчид зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлжээ. Хоѐр этгээдийн ширүүн маргалдааны дунд Да лам Цэрэнчимэд “Манж, Хятадын захиргаанаас гараад дахиад бас Оросын боол болохыг бид хүсэхгүй. Тус хэлэлцээрийг зогсоож, Бээжингийн засгийн газраас өөрийн монгол төлөөлөгч Наянт ванг ирүүлж хэлэлцээр хийх нь зөв байна” гэж хэлсэнд Оросын төлөөлөгч Кростовиец ихэд уурлаж, монголын бэлтгэсэн бичгийг шалан дээр хаяж “Гэрээний хурлыг харшилсан хариуцлагыг монголын тал үүрэх хэрэгтэй. Тус төлөөлөгч би Да ламын гүжир үгүүдийг хүлээж чадахгүй учрыг өөрийн улсын хаан эзэн ба засгийн газартаа мэдүүлнэ”гэж хурлыг хаян гарсан байна. Ийнхүү хэлэлцээрт хямрал гарч ямарч бүтэмжгүй байгаад хэдэн өдрийн дараа, Оросын төлөөлөгч Кростовец урам зориггүй тархаж явсан Монголын тэргүүн сайдуудыг дуудан аваачиж “Сая хүлээн авсан мэдээнээс үзэхэд Хятад улсын Монголыг байлдах их цэргүүд монголын баруун хязгаарын Ховд, Алтайн замаар нэгэнтээ ойртож ирсэн болохыг манай хязгаар захын албан газруудаас цахилгаан мэдээгээр надад хэд удаа мэдүүлж ирсэн бөгөөд тэдгээр хятад цэргийн тоо маш и бөгөөд зэвсэг хэрэглэл хурц чадамгай хэмээх тул түүн лүгээ эсэргүүцэн тулах арга бодлогыг бэлтгэвээс зохимой” гэсэнд Монголын сайд ноѐд нар ихэд айн сүрдэж зэр зэвсгийн тусламж гуйсанд Оросын төлөөлөгч Кростовецоос “Хоѐр улсын найрамлын гэрээ бичгийг үсэг зурахын өмнө ямар ч тусламжыг үзүүлж үл болмой. Хэрвээ бичгийг одоо даруй миний төлөвлөгөөгөөр зөвшөөрөн тогтоох юм бол цэрэг зэвсгийн тусламж хамгаалалыг үтэр түргэн үзүүлж,тэдгээр хятад цэргийг монголын хязгаарт оруулахгүй болгохыг миний бие батлан хүлээж авмой” гэжээ. Энэ үед монголын талын хүмүүс өргөгүй байдалд орж Кростовецын зохиосон гэрээ бичиг дээр гарын үсгүүдээ зурж батлан тогтоожээ.<ref>L.DINDUB, A Brief History of Mongolia in the Autonomous period, Mongolian Text, with an Introduction and index in English by Gombojab Hangin, Indiana University, Indiana, 1977, P63.</ref> [[Файл:Карта к статье «Монголия». Военная энциклопедия Сытина (Санкт-Петербург, 1911-1915).jpg|450px|thumb|Монгол улсын газрын зураг (1913)]] Ийнхүү -Орос-Монголын найрамдлын гэрээ нь 1912 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Нийслэл Хүрээнд байгуулагджээ. Найрамдлын гэрээ дөрвөн хэсэг, хавсралт арван долоон зүйлсээс бүрдэнэ Тус гэрээний хэлэлцээр хийхэд Өвөр Монголын асуудлаар хоѐр талын төлөөлөгчдийн хооронд зарчимын чанартай санал зөрөлдөөн байсан нь тодорхой мэдэгдэж байна. Богд хааны засгийн газар нь Өвөр Монголыг багтаасан нэгдмэл улсыг байгуулахыг зорьж байхад, хаант Оросын засгийн газар зөвхөн Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхийг батлах саналыг баримталжээ. Гарын үсэг зурж батлагдсан гэрээгээр Орос улс, Монголыг үндэстний цэрэг анги байгуулж болох, хятад улсын цэргийг Монголын хилд оруулахгүй, нүүдлийн иргэдийг өөрийн нутагт суурьшуулахгүй байх эрх бүхий автономит орон гэж хүлээн зөвшөөрчээ. Мөн Оросын хөрөнгөтнүүдийн капиталыг Монголд татваргүй чөлөөтэй нэвтрэх бололцоог олсон байна. ===Монголын талын төлөвлөгөө=== Богд хааны засгийн газар нь Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх бодлогоо шаргуу явуулж өөрийн төлөөлөгчидөө Петирбургт удаа дараа явуулж дэмжлэг тусламж олох гэж оролдсон боловч Орос улс хүлээн авахгүй татгалзаж ганц Армонголыг хятад улсын түрэмгийлллээс хамгаалахад зориулан зэвсгийн тусламж үзүүлсэн байна<ref>Ц. Пунцагноров: “Богд Хаант Монгол Улсын гадаад бодлогын тухай 1911-1919”, Олон улсын монголч эрдэмтдийн зургаадугаар их хуралд тавьсан илтгэл. Улаанбаатар, 1992 оны найман сар.</ref> Богд хааны засгийн газар,1912 оны [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ|Орос-Монголын гэрээ]] байгуулагдсаны дараа уг гэрээний зарим зүйлд түшиглэн Өвөр Монголыг хятадаас чөлөөлөн авч Монгол улстай нэгтгэх зорилгоор цэрэг мордуулах, Гадаад явдлын яамны тэргүүн сайд Ханддорж тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Хаант Орос ба Европын зарим улсад явуулах, Төвдтэй найрамдлын харилцан туслалцах гэрээ байгуулах, Дотоод явдлын яамны тэргүүн сайд Цэрэнчимэд тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Японд томилох зэрэг арга хэмжээг яаравчлан авчээ. Монголын Засгийн газар, ялангуяа Цэргийн яам нь Өвөр Монголоос дүрвэж ирсэн монголчуудаас тухайн орон нутгийн байдал% хүн амын санаа сэтгэл, хятад цэргийн тоо байрлал зэргийг тодруулахаас гадна туршуул илгээн тагнуулын мэдээлэл цуглуулж байв. эдгээр мэдээлэлд үндэслэн цэргийн яамнаас Өвөр Монголыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулсан байна. Төлөвлөгөөнд оросоос авсан зэр зэвсгийн хэмжээнд түшиглэн бэлтгэх боломжтой цэргүүдийг 5 чиглэлд анги болгон зохион байгуулах, тэдгээрийг унаа уналга, хоол хүнсээр орон нутгйин бололцоог ашиглан хангахаар тооцоолсон байна. Мөн таван замын цэргийг еранхийлөн удирдах командлагчийг сонгон томилсон ба бусад ангиудын захирагч болон туслах жанжин нарыг томилжээ. ==Хятадын тал== ===Хятад дах нөхцөл байдал=== 1912 оны сүүлч болоход Өвөр Монголын улс төрийн байдал Бээжингийн засгийн газарт хүнд чухал асуудал болж тулгамдаж байжээ. Засгийн газарт Монголын асуудлаар Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг болон үүний эсрэг аядуу бүлэг гэсэн 2 бүлэг байсан байна. Гэхдээ эдгээр бүлгүүд нь Монголыг бүхэлд нь өвөр, ар гэлгүй бүгдийг нь хятадын захиргаанд нэгтгэх зорилготой байсан ба зөвхөн түүнийг хэрэгжүүлэх арга замын хувьд зөрчилтэй байсан байжээ. Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг нь Монголыг дайлах цэргээ томилон Монголыг дайран цохих чиглэлээ бататгажээ. Ийнхүү Монголыг дайлах цэргийг томилохын дагуу Бээжингийн засгийн газрын дотоодод тун ширүүн яриа хэлэлцээр болжээ. Энэхүү санал зөвлөгөөн нь юуны урьд Төрийн явдлын хорооны хянан тогтоолыгхүлээх хэрэгтэй байжээ. Есдүгээр сарын 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны цэргийн явдлын нууц хуралдаан дээр хатуу бүлэг болох хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чирүи болон энх бүлэг болох төрийн явдлын сайд Жао Бинжүн санал зөрөн маргалдаж, эцсийн дүнд гадаад харилцааны хэлэлцээр хийх шийдвэрлэх санал нь засгийн газрын зөвлөгөөнөөр батлагджээ. Үүний зэрэгцээ [[Юань Шикай]] ерөнхийлөгчөөс Өвөр Монголын Гүнсэнноров ван болон Ар монголын Наянт вантай уулзан ярилцжээ. Тэгээд есдүгээр сарын 25-ны өдрийн төрийн явдлын хуралдаанд Юань Шикай 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны нууц хуралдаан дээр батлагдсан засгийн газрын тогтоол болон Монголын ван гүн нарт зөвшөөрөгдсөн саналыг үндэслэж, Монголын асуудлыг шийдвэрлэх аядуу арга бодлогыг илэрхийлжээ. Гэвч хуралд оролцогсодын олонх нь эсэргүүцсэн. Тухайн үед Бээжингийн засгийн газрын дотоодод Юань Шикай, Жао Бинжүн нарын саналаар төлөөлүүлсэн зэвсэгт хүчнийг хэрэгжүүлэхийг эсэргүүцэх санал зөвлөгөө байхад Дуан Чирүи, Шүи Шүжан (Хуурай замын цэргийн газрын товчоон дарга), Иан Шишань (Шаньши дүдү) мэтийн цэрэг дайнаар дайлан дагуулахыг санаачилсан цэрэг засгийн ноѐд түшмэд нэлээд байсан мөртлөө энэхүү цэрэг дайны хүчинд түшиглэн Монголын тусгаар тогтнолыг устгахыг санаачилсан хүчин нь олонхи байж хүчтэй байжээ. Гацхүү цэрэг засгийн хэмжээнд биш, улсын дотоод дахь энгийн хүн амын хувьд чгэсэн Монголын тусгаар тогтнолыг эсэргүүцэх санал илэрхий давуу байжээ. Тэд Монгол бол манай нутаг дэвсгэр, Төвдийн нэг хэсэг бол үнэндээ хятад хүний манасан газар учраас Монгол болон Төвд нь яриангүй Дундад иргэн улсад харъяалагдах ѐстой. Эдгээр орны тусгаар тогтнол гэгч ёсонд үл нийцэх ялт ажиллагаа" гэж эсэргүүцсэн санал давамгайлж байсан байна. <ref>“Иргэн улсын Жинши зохиол найруулал”, тал 666, 677</ref> Юань Шикайн аядуу бүлгийг дэмжиж байсан нь Тэр үед Бээжингийн засгийн газар Оросын Хаант Улстай гадаад харилцааны хэлэлцээр хийхээр бэлтгэж байсан тул цэргийн хүч хэрэглэн Монголын асуудлыг шийдвэрлэхээс түр татгалзан хойшлуулах үндсэн шалтгаан болсон байна. 1912 оны арван хоѐрдугаар сарын 3-ны өдрийн “Мүгдэний цагийн сонин”-ы “Иргэн улсын чухал мэдээ”-д доорх мэт өгүүлж, Монгол тусгаарласанд чанга эсэргүүцэл тавьж байх нийгмийн сэтгэлгээг тусгажээ. Сонин мэдээнд эл газрын байдал тусгагдаж “...Шаньдун-д... Бүх улсын ах дүү нар хүчин хамтран дайтахаар зорьж буй. Гэхдээ дайн хийхэд сүйтгэл их. Ах дүү нар бүх хүчнээр зоос мөнгө цуглуулж тус болох нь зохистой. Сонсохоор мужын төвийн нэгэн Чин овогт авхай эх улсаа хайрлах баатар хөвгүүдийн зориг санаагаар хүчир бэрхшээлийг хайхралгүй боомтын гадна үхэж сэхэхээ үзэлцье хэмээн, эмэгтэйчүүд буу зэвсэг үүрч дайн байлдаанд эрчүүдтэй адил явж дийлэхгүй тул онцгойлон цэргийн ам хүнс цуглуулах бүлгэм байгуулахаар уриалж, далайд дусал нэмэх хувь нэмэр үзүүлэх гэсэн...” “...Шандунь мужын Жинан хотод эмэгтэйчүүдийн цэрэг зохион байгуулж Монголыг дайлах дайнд оролцохоор бэлтгэж буй...” гэж мэдээлж байжээ. ===Хятадын талын төлөвлөгөө=== 1911 оны байдлаар Оросуудын хийсэн судалгаанд Манж Чин улс нь нийт 160 мянган явган цэрэгтэй, 285 батальоноос бүрдэх 11 дивиз, үүнд тусгай 25 бригадтай байсан. Манж чин улсын хаант төр мөхсөнөөр түүнийг шахан зайлуулж гарсан Дундад иргэн улс 1913 он гэхэд хятадын хуурай замын цэрэг дотооддоо олон үймээн самуунд оролцчихсон туршлагатай, чадварлаг арми болсон байлаа гэж тэмдэглэснийг иш татав. 1912 оны 10-р сараас Өвөр Монголд болсон зэвсэгт мөргөлдөөн улмаар хурцдаж байжээ. Дундад Иргэн улсын сэргийлэлтийн цэрэг анги нь Богд Хаант Монгол Улсын цэргийг дайрахын зэрэгцээгээр Өвөр Монголын дотоод дахь бослогыг дарангуйлан дарахаар бэлтгэж байжээ. Иргэн улсын талаас жилийн эцэс болтол цэргийн хүчнээ байрлуулж дуусаад, дайтах төлөвлөгөөг дараагын шатанд оржээ. Тухайлбал, цэгцлэн тохируулсан Монголыг дайлах цэрэг нь тохиолыг хүлээж давшилт хийхэд бэлэн болжээ. 1913 оны эхээр Дундад Иргэн улсын цэргийн дайтах цэрэг ангийн цэгцлэн тохируулсан байдлыг Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэлээс нарийн ойлгож болно. Түүнийг үндэслэн ДИУ-ын цэргийн Өвөр Монгол хилийн ойр хавийн газар оронд тохируулсан цэргийн хүчний байдлыг ажиглан мэдэж болно. Ар, Өвөр Монголын хамаа бүхий газар оронд эл улсын цэрэг байрлуулсан байдал. (1913 оны нэгдүгээр сарын цэргийн захиргааны данс эвхмэл)д доорх мэт тэмдэглэж байна. *Хөх хотын чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр): Явган цэрэг: 5 860 хүн Морьт цэрэг: 1 400 хүн Хөх хотын буут цэрэг: 230 хүн, 15 их буу, 6 пулѐмот *Чуулалт хаалганы чиглэл (Өвөр Монголынбаруун хэсгээр): Явган цэрэг: 4 120 хүн Морьт цэрэг: 2 470 хүн Буут цэрэг: 400 хүн, 24 их буу Барилгын цэрэг: 220 хүн Пулѐмёт: 22 <ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл “Монголын мэдээ”, гуравдугаар боть, Дайшѐо-гын 2-р оны хоѐрдугаар сараас додоодугаар сар, данс эвхмэлийн дугаар 1-6-1-5-7</ref> Хүнд, хөнгөн (?) цэрэг: 100 хүн *Чэндэ (Халуун гол)-ийн чиглэл(Өвөр Монголын дунд хэсэг) Явган цэрэг: 7 720 хүн Морьт цэрэг: 1 650 хүн Буут цэрэг: 230 хүн, 14 их буу Инжнерийн цэрэг: 100 хүн Пулѐмёт: 12 *Кайлү-гийн чиглэл: (Өвөр Монголын дунд зүүн өмнө хэсгээр) Явган цэрэг: 4 340 хүн Морьт цэрэг: 1 590 хүн Буут цэрэг: 250 хүн, 27 их буу Пулѐмот: 24 *Таонон (Шаазгай хот<ref>[http://eagle.mn/r/67647 Тогтох тайжийн тухай хоёр дуу] Одоогийн Таононфу гэж буй хотыг монголчууд Шаазгай хот гэдэг байжээ.</ref>)-ын чилэл: (Өвөр Монголын зүүн хэсгээр) Явган цэрэг: 1 600 хүн Морьт цэрэг: 900 хүн Буут цэрэг: 100 хүн, 6 их бууд *Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэл: (Өвөр Монголын зүүн хойд хэсгээр) Төмөр замыг сахих ангийн, явган цэргийн 6 холбоот анги, морьт цэргийн 6 холбоот анги, буут цэргийн 4 дунд анги, барилгын цэрэг 1 дунд анги, төмөр замын 64 дунд анги, Энд Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэлд байгаа бодит тоог тэмдэглээгүй. Эл чиглэлийн бүх цэргийн хүчин (нийт тоо нь)-ний тухай Өвөр Монголд суугаан хятад цэргийн ерөнхий тооны их төлөв бүртгэл: цэрэг 33 460 хүн, 85 их буу, 54 пулѐмот гэж тэмдэглэж байна. Энэ нь "Монгол газрын ойллого"д тэмдэглэж байгаа *Нийт цэргийн хүчин 39 900 гаруй хүн, их буу 54, пулѐмот 4<ref>Монгол газрын ойллого‖-ын 1554-р нүүр</ref> байна. Японы гадаад явдлын архивын материалын дагалт зурагт, дайтах цэрэг анги зургаан бүлэг хувааж байх бөгөөд тус тусын цэрэглэн харалт нь тодорхой бий. Үүнийг монголын талын түүхэн материалтай харьцуулж үзвэл, ДИУ-ын цэргийг зургаан бүлэг хуваасан учир бол Монголын цэрэг таван бүлэг болж ёиглэл гарган байсны эсрэг авсан төлөвлөлт ажээ. Ингэж Дундад улсын засгийн газар нууцаар цэрэг томилон Өвөр Монголд хувиарлан суулгаж бага багаар нэмэгдүүлж байжээ. Чуулалт хаалганы зүүн хэсэгт суугаа цэрэг гурав, дөрвөн мянгаас нэмэгдээд хоѐр түм гаруй болж, Монголыг дайлах хошууч цэрэг анги нэгэнтээ бэлтгэлээ дуусгаж төвийн шилжүүлэн томилохыг хүлээж байсан байна. Энэ үед ДИУ-ын цэрэг нь Өвөр Монголд дайтахаар бэлтгэсэн ѐсоор Өвөр Монголын эл газар цаашлан Ар монголд дайран орохоор төлөвлөж байсан байна. Бээжингийн засгийн газарт ―Ерөнхийлөгчийн ордон өдөр дараалан хуралдаж, бүр л цэрэг татан шилжүүлэх ба цэргийн сүйтгэл цуглуулах хоѐр учирт зүтгэлцэн, цэрэг ба санхүүгийн хоѐр яамыг тусгайлан хариуцуулахаар зарлигджээ. Дуан (Дуан Чириү) ерөнхий дарга ойрд зөвлөгчийн газартай ярилцан зөвлөж одоогийн эл мужын дүдү нар тус тус цахилгаан мэдээ ирүүлж "Монголыг дайлах зориг санаа чанга байх нь эрхэм. Эл муж урьдаар өөрийн сэргийлэлтээ чангатгаж, үнэхээр дайны явдал үүсвэл даруй түр умард орны эл мужын цэргийг шилжүүлнэ. Бусад өмнөд орны эл мужид хөдлөхгүй. Гэвч эл муж шилдэг хүчтэнийг шилэн сонгож чанга боловсруулж төвийн зарлигийг сонсохоор үүрэг болгох хэрэгтэй" гэж тохируулжээ. Бээжингийн засгийн газар нь хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чириү-гийн шаардлага доор эцэстээ Монголд зэвсэгт хүчин хэрэглэх горьдлогоо дахин дурдаж, нэгэнтээ тогтсон төсвийн хувиар ерөнхийлөгчийн ордонд батлагджээ. ДИУ хүчирхэг цэрэг ангиа төвлөрүүлж зүүн хэсэг орноос дайралт хийх гэж байжээ. Үүний тухай "Мүгдэний цагийн сонин"-д доорх мэт тэмдэглэж байна:-"Гадаад Монголыг эрхшээхэд урьдаар Өвөр Монголын зүүн монгол, зүүн хойдын гурван мужаас гар орох хэрэгтэй, сэргийлэлтээ чангатгах хэрэгтэй, сэргийлж дийлсэний дараа сая дайтаж дийлнэ. Одоо нэгэнтээ бэлтгэж дуусчээ" Тухайлбал, Ар монголыг дайлах үед урьдаар Өвөр Монголын зүүн хэсгээс эхлэх гэсэн байлдах бодлогийн чиглэлийг арван хоѐр сарын эхний үеэр нэгэнт тогтжээ. ==Эхлэл, тулалдагч талуудын хүчний харьцаа== Өвөр Монголыг чөлөөлөх таван замын цэргийг ерөнхийлөн захирагч жанжнаар [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]г зарлигаар томилсон. Таван замын цэргийг дараах байдлаар хуваан мордуулсан байна. Үүнд: *Нэгдүгээр зам: [[Егүзэрийн хийд]]ийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]гийн удирдсан [[цэрэг]] *Хоёрдугаар зам: [[Дарьганга|Дарьганг]]ын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], [[дэд сайд]] [[Бавуужав]] нарын цэрэг *Гуравдугаар зам: [[Сөнөд]]ийн хоёр [[хошуу]], [[Дөрвөд|дөрвед]] вангийн чиглэлд дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[Насан-Аривжих]]ын цэрэг *Дөрөвдүгээр зам: [[Хөх хот]]ын чиглэлд, [[сайд]] [[гүн]] [[Сономдорж]]ийн цэрэг *Тавдугаар зам: [[Урад]]ын гурван гүн, [[Хатан гол]]ын чиглэлд, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийн цэрэг тус тус хөдлөх болсон ажээ. Эдгээр чиглэлүүдэд нийтдээ 10000 цэрэг байсан гэж үздэг. [[Файл:With the Russians in Mongolia 192.png|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] 1913 оны дунд үеийн Монгол цэргийн тоог 4300 гаруй, түүн дээр 3500 орчим орон нутгийн [[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг|сайн дурын цэрэг]] байсан гэж үздэг. [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]ын [[ерөнхийлөгч]] [[Юан Ши Кай]] Монголын эсрэг 70 000 цэрэг татаж, их буу, явган цэргээс бүрдсэн орчин үеийн зэвсэглэл бүхий [[арми]]йг эмхлэн байгуулж, [[маршал]] [[Ван Хуайчин]]аар удирдуулан хөдөлгөлөө. Тэр маршалд өгсөн бас нэг нууц даалгавар нь [[Дэмчигдонров ван]]гийн өргөөнд хадгалагдаж буй [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] тамгыг ямар ч хамаагүй аргаар авчрах явдал байв. [[Дундад Иргэн Улс|Хятадын]] цэргийн байдлыг авч үзвэл: 1912 оны намар Дарьгангын чиглэлд 500-аад, [[Цагаан Түн]]гийн чиглэлд 1-2 мянга орчим, [[Цицикар]]т, [[Хөлөнбуйр]]ын чиглэлд 4 мянга гаруй хүнтэй холимог бригад, [[Жиримийн чуулган]]ы нутаг, Таононфу гэж буй (Шаазгай) хотноо 10 мянга орчим цэрэг байрлуулжээ. Өөрөөр хэлбэл, Дундад иргэн улс 1912 оны адаг, 1913 оны эх гэхэд Жиримийн чуулган, Цицикар, Шаазгай хот орчим 14 мянгаад цэрэг (зүүн чиглэл), Өмнөд Монгол буюу Хөх хот, Хаалган боомт, Долоннуур, Бяруу зэрэг хотод 39 мянган цэрэг (төвийн чиглэл), харин Цагаан Түн, [[Алтайн Шар сүм]], [[Чингэл]] зэрэг газраар 6 мянгаад цэргийг байрлуулсан мэдээ бий. Эдгээр бүлэглэл нийт янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]], 80-90 [[пулемёт]]той байв. Харин 1913 оны 9, 10 дугаар сарын үед [[Шаньси]] мужийн умард хилийн нутгаар 23 янз бүрийн анги нэгтэл, 28 их буу, 4 пулёмёттой 9500 явган, 1500 морьт цэрэг байрлаж байсан бол Хаалган, Долоннуур зэрэг хотын чиглэлийн цэргийн бүлэглэлд 30 их буу, 16 пулёмёт бүхий 35 батальон (20 мянган хүнтэй) [[явган цэрэг]], 9 [[дивизион]] (2500 хүнтэй) [[морин цэрэг]]тэй анги, салбарууд байрлаж байжээ. [[Файл:Mongolian_soldiers1.jpg|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] ==Байлдаан эхлэх үеийн цагийн байдал == 1912 оны сүүлийн хагас жил хятадын цэрэг Өвөр Монголын олон газарт улмаар давшин орж бэхлэн суужээ. Нөгөөтэйгүүр, мөн оны есдүгээр сард "Монгол-Оросын гэрээ" байгуулахаар зөвшилдөж байсан үед Богд хааны засгийн газар дотооддоо Өвөр Монголд цэрэг оруулах төлөвлөгөө зохиож эхлэв. Ингээд ДИУ болон Монголын хоорондох зөрчил ихээр хурцдаж асуудлыг хэлцлийн шуагмаар шийдэх боломжгүй болж цэрэг дайны ажиллагаагаар шийдэхэд хүргэх болов. 1912 оны сүүлчээс эхлэн жил гаруйн хугацаанд Хятад улсын Бээжингийн засгийн газар ба Монголын Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын тойронд байлдаан болжээ. Монголын цэрэг Өвөр Монголд байгаа Хятадын цэрэгтэй тулалдаж эхлэн Эзний гол, Ноён уул, [[Алшаа зүүн хошуу|Алшаагийн яамд хот]]ын орчим, Шандын гол, Үхэрчин уул, Тэнгэр элс, Сургага Хөөрөг, Дархан уул, [[Шулуун хөх хошуу]], [[Долнуур]], [[Бяруу]] хот, [[Хөх хот]]ын орчим, [[Хөвөөт шар хошуу]] зэрэг олон газар ялалт байгууллаа. Энэ явдлыг Лондон «Times», [[Япон]]ы «Manshū Nichi-Nichi Shimbun» зэрэг олон [[сонин]] [[дэлхий]] нийтэд зарлаж байсан ба [[Оросын Хаант Улс]] «Танай улс учиргүй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан. ===Байлдааны ажиллагааны эхлэл=== ДИУ болон Монголын цэргийн анхны байлдаан Өвөр Монголд хэзээ болсон цаг нь тодорхойгүй боловч Японы гадаад яамны Дайшѐо- гын тэргүүн он (大正元年-1912)-ы есдүгээр сарын 9-ний өдрийн тэмдэглэлд "Жэн Жиатүнд бэлгийн улиралын долоон сарын 8-наа хятад монгол хоѐр цэргийн хооронд нэгэн их дайн болов" <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээ нэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 机密公第257号，大正元年9月10日 外务省政务局接受件。</ref>гэсэн мэдээ бий. Энэ нь Өвөр Монголд болсон ДИУ-ын цэрэг болон Монгол цэргийн хамгийн анхны зэвсэгт мөргөлдөөн. 1912 оны арван сарын 11-ний өдөр Оросын элчингийн Бээжийнгээс явуулсан цахилгаанд: "Дундад улсын сонин мэдээнийхний ба нам бүлгийнхэн Оросын эсрэг ухуулгаа үргэлжлүүлэн чангатгаж байна. Хүрээг дайлах аян цэрэг (远征军)-ийг зэвсэглэхээр илээр хандивын мөнгө цуглуулж <ref>Ш. Бира: “БНМАУ-ын түүх”, Монгол улсын соѐл гэгээрлийн яамны сурах бичиг сэтгүүл хэвлэх товчоо, 1987, тал 146</ref><ref>Ш. Нацагдорж: “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946 он, тал 34-35</ref><ref>《盛京时报》(Мүгдэний цагийн сонин) 1912年12月3日，第三面，《国务院对库政策志略》。</ref> байна. Зөвлөгөөний хурлын даргаар тэргүүлүүлсэн улс төрчид цөм энэхүү учирт оролцов. Засгийн газар яг улсын доторх цэргийн зээллэгийн төсвийг ярилцаж аян цэргийн төлөвлөгөө хийж эл газарт үүний төлөө идэвхтэй бэлтгэл арга авч байна."<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 136</ref> гэжээ. Бээжингийн засгийн газрын зөвлөгчийн яам ба хуурай цэргийн яамны удирдлага дор, юуны өмнө Дарьгангад дайран Монголын цэргийг устгах дайны зорилгийг тогтоов. Залгаад Халуун гол (Рехэ), Цахар, Шианши, Сиүюаньд суугаа цэргийн дайралт бараг адилхан цагт эхэлсэн байв<ref>Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Дарьгангын дайралтад Иргэн улсын цэрэг ихэд ялагдаж, Дарьгангын өмнө талд байгаа Шилийн голын газар Монголын цэрэгт эзлэгдэв. Энэ үед Иргэн улсын цэрэг бараг цөм Шилийн голоос ухарсан байв. Тэгээд ―Хятадын засгийн газар Улаанхад ба Кайлү-д цэргийн байрлуулт хийж Дарьгангыг эзэлсэн Гадаад Монголын цэргийг хөөн гаргахаар Жинжоү-гээс И Жүн (毅军) цэргийн явган цэрэг 2 000, морьт цэрэг нэг дунд анги, буут анги нэг дунд ангийг, Халуун голоос И Жүн цэрэг 2 000, Хуай Жүн (淮军) цэрэг 1 000, шадар цэрэг хоѐр хороог, Жан Чигү-гээс 500-г, Гүй Хуачэн хотоос шадар цэрэг хоѐр хороог, жич Шианши-гийн хуурай замын цэргийн нийлмэг багаас нэг бригадыг татан төвлөрүүлж Дарьгангийг дайрах хүчнээ чангатгав. <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээтнэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 ”Квантуны армийн захиргааны яамнытмэдүүлэлт”</ref> Хэдийн тэгсэн боловч 1919 оны арван нэдүгээр сард Армонголын өөртөө засахыг үгүйсгэх болтол, Иргэн улсын цэрэг Дарьгангад орж чадаагүй. Анхан шатны баруун талын дайн нь бараг цөм Шилийн голын хэмжээнд явагдав. 1912 оны сүүлчээр Иргэн улс ба Монголын хоорондох хоѐр цэргийн мөргөлдөөн үүссэнээс нааш, Шилийн голын чуулган ба зүүн талын Зуу-Удын чуулган тун бачим байдалд ороод байв. Энэ хоѐр чуулган нь Хөлөнбуйрынх шиг Богд хаант засгийг дагахаар эрс тэс хөдлөөгүй бөгөөд Цахарын зарим хэсэг мэтээр эсрэг зогсолт бас аваагүй юм. Мөн бас Их зуу,Улаанцавын чуулган мэт өнгөн дээрээ Иргэн улсыг дагаад үнэндээ Богд хаант засаг лугаа үргэлжлэн харилцаж байсан ч биш, өдөр тутам бачуурч байгаа байдалд энэ хоѐр чуулган ямар овроор хандвал зохихоо өөрсдөө тогтоож чадалгүй хар шар нийгмээрээ самгардаж байв. Гэхдээ 1913 оны зэвсэгт мөргөлдөөнд хамгийн их хохирол амссан нь ч энэ хоѐр чуулган юм. Шилийн голын чуулганы нутаг нь дунд ба баруун Өвөр Монголын хойд хэсгийг бүрхэж Армонгол лугаа шууд залгалдаж байдаг. Тухайн чуулган нь Иргэн улс ба Монголын хоорондох халхавч орон болж байсан учраас түүний өмнөх Цахар орон цохилтонд учирсан боловч хохирол нь бага байв. Монголын талаас Шилийн голын дайнд оролцсон нь Дамдинсүрэнгийн удирдсан баруун замын цэрэг болон Бавуужав, Хайсан хоѐрын удирдсан дунд замын цэрэг байв. Дамдинсүрэнгий доор байсан 1 000 цэрэг бүгд Өвөр Монголын хүн бөгөөд Дамдинсүрэн 1912 онд тэднийг Хөлөнбуйр, Шилийн гол, Цахараас элсүүлэн авсан<ref>Hyer, Paul: The role of inner Mongolia in the Independence Movement,1911-1914, Studies on Mongolia: proceedings of the First North American Conference on Mongolian Studies. Bellinghan: Western Washington Univ,Press, 1979.p.92.</ref> 1913 оны нэгдүгээр сарын дунджаар Дамдинсүрэнгийн удирдсан цэрэг нь Иргэн улсын цэргийн Долон нуурын хуарныг авахаар довтлоход Иргэн улсын талаас умардын шинэ цэргийн нэгдүгээр дивиз (дарга нь Хэ Зүнлиан 何宗莲)-г хөдөлгөж Долон нуурын баруун хойнох элсэрхэг газарт ширүүн дайн хийв. Монгол цэргийн дайралт эхэлмэгц хөдөлгөөн шаламгай Монголын морьт цэргийн салбар анги Долон нуур орчим шувтлан орж Иргэн улсын цэргийн буцах замыг тасалсан тул Иргэн улсын цэрэг бүслэгдсэн байдалд орж ширүүн дайнд хагас тооны цэрэг нь алагдаж, үхэж шархдагсад зууны наяд хүрч тун ихээр хохирсон байна<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть), Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны хоѐрдугаар сараас долдугаар сар 1-6-1-57号, мөн дээрх Heyr, Paul –ын ном, р 92</ref> Иргэн улсын талынхан энэхүү учрыг чухал болгон тухайн газрын цэрэгт гол хүчний шинэ цэрэг хүрэхээс өмнө дайсны дайралтыг Шангуан гол (闪光河, Долон нуурын хойгуур урсах гол)д хориглох хэрэгтэй гэж тушааж байв. Тэгээд умардын хуурай замын цэрэг (北洋陆军)-ын гуравдугаар дивизын гурав дугаар бригад (дарга нь 卢永祥 Лү Еншиан), наймдугаар дивизын 16-р нийлмэл бригад (дарга нь 王汝贤 Ван Рүшиан), Хуайжиүн цэргийн морьт цэргийн нэгдүгээр бригад (дарга нь 陈文运 Цен Венюунь)-ыг Долон нуур орчим томилоод, бас Халуун голын И Жиүн цэргийг байлдааны байдлыг очиж туслуулахаар дайны бэлтгэл хийлгэв.Энэ үед 1913 оны эхэнд Цахарын зүүн хэсэг ба Халуун голын хойд хэсэгт Иргэн улсын цэргийн хүч 21 400 хүн болсон. Долон нуурын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (王怀庆) Монгол цэргийг эвдэхээр шуудаж, буут цэргийн галлалтын хамгаалалт доор давуулга олон цэргийн хүчнээр гэдрэг дайралт хийв. Гэвч илэрхий ялалт олсон байдал мэдэгдэхгүй<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Тус газарт суугаа Иргэн улсын цэрэг явган, морьт, буут ангийг хамтруулсан 4 000 хүн олноор дайнд гарсан гэдэг боловч магад тоо нь мэдэгдэхгүй бөгөөд ерөнхийдөө цэргийн сүр алдагдсан байна<ref>190 “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть)</ref> 1913 оны эхэнд Бавуужав, Хайсан, Наваангомбо нарын удирдсан Дарьгангийн чиглэлийн цэрэг, Өвөр Монголыг дахин давтан дайрч байв. Эдгээр цэрэг юуны өмнө нэгдүгээр сард Дарьгангийг дайраад ялалт олж, Бэйсийн сүм (贝子庙，Одоогын Шилийн голын төв Шилийн хот жич түүний орчим)-ээр гарч зүүн өмнөш урагшлав. Бавуужав Лиан Күйсү (梁魁苏) нар хэдэн мянган цэргийн хүчээр Бэйсийн сүмийг довтолсон нь Иргэн улсын цэрэг болон Монгол цэргийн эсэргүүлэн байлдсан хамгийн анхны дайн болсон бөгөөд түүнээс хойш Монгол цэрэг Шилийн голын Үзэмчин хийгээд Зуу-Удын Их вангийн сүм (大王庙), Мисан сүм (米僧庙), Шавартай, Шар даваа зэрэг газрыг эзлэж байв. Бэйсийн сүмийн байлдаанаас хойш Иргэн улсын сахих цэрэг удаа дараалан ялагдан ухарч байв. 1912 оны 4 дүгээр сар болохоос өмнө, Шилийн голын зүүн хэсэг Зуу-Уд аймгийн Хишигтэн хошуу Монгол цэрэгт эзлэгдэв.аравдугаар сарын үеэс Монголын цэрэг Шилийн гол дэх Иргэн улсын цэргийн хуарныг голчлон сөнөөгөөд, хэдэн салбар салж Цахар оронд түрж, Зуу-Удын хойд хэсэгт гүн орж, Шилийн голын бүх нутгийг эзэлсэн байв. Иргэн улсын цэрэг дайн эхэлснээс нааш үндсэндээ ялагдав. шаламгайлан урагшлах Богд хааны засгийн газрын цэргийн ажиллагааны тухай өгүүлэхдээ: "Монгол цэрэг монголын бүх нутгийг дэвжээрүүлэв"гэж гайхсан Оуэн Латтимор (Owen Lattimore) бас Богд хааны засгийн газрын цэргийн тухай ―Хүрээнээс томилсон аян цэрэг бүмэтжгүй биш‖ гэж байсан бөгөөд ―Тэд нар хүрсэн газар бүрдээ хятадын цэргийг эвдсэн бөгөөд түр зуураа Жанчхүүгээс умарших дайнд их ялалт олж" байсан гэж тэмдэглэжээ. Түүний хэлэхээр Иргэн улсын цэрэг шинээр сургуулалт хүртэж шинэ маягын зэвсгээр зэвсэглэсэн тухай үеийн шилдэг цэрэг анги байсан боловч байлдах бүрд ялагдаад байсан тул аргагүй эвсэхийг хүсэх болов гэдэг. Ийнхүү явцад Иргэн улсын төлөөлөгч болон Монгол цэргийн хошууч ангийн дарга Дамдинсүрэнгийн хооронд хэлэлцээр хийх болов. Тэр үед Иргэн улсын төлөөлөгч "Дамдинсүрэн хэрвээ Иргэн улсыг дагавал Их Жунтан өөрийн биеэрээ вангийн зэрэг хүртээж ѐсныг гүйцэтгэн угтах болно" гэж Бээжингийн саналыг уламжлав Дамдинсүрэн Бээжингийн саналыг хүлээн авсангүй тул хэлэлцээр нь бүтэлгүй төгсөв<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Иргэн улсын эвсэх "Зөөлөн бодлого" нь Дамдинсүрэнд үйлдэл гаргасангүй боловч, бусад талаар харин бүтэмжтэй байв. Жишээлбэл, тэр үед Сөнөдийн талын цэргийн ерөнхий жолоодогч байсан Насанравжих 208 Иргэн улсын талын хүсэлтийг хүлээж Бээжингийн засагт орж өгөв. Насанравжих "Үндэсний чөлөөлөлтийн хөдөлгөөн"-өөс урвав гэсэн мэдээ нь Богд хааны засгийн газрыг ихэд цочоов. Энэ нь Богд хааны засгийн цэргийг тун ашиггүй байдалд оруулав. Түүний дараа баруун хэсгийн дайны Монгол цэрэг эмх дэглэмгүй байдалд орсноос ялагдаж эхэлсэн нь Богд хааны цэргийн явдлын төлөвлөгөөнд оролцож байсан Насанравжихын урвасантай холбоотой. Нөгөө талаар Бээжингийн засгийн газар, Иргэн улсын цэрэг Өвөр Монголын дайнд удаа дараалан ялагдсаныг чухал том хэрэг болгон үзэж, цэргийн хүчээ зузаатгахаар чармайж сэргийлэлтээ чангатгав. Түүнчлэн 1913 оны наймаас есөн сарын завсрын үеэс зүүн хэсгийн дайны байдалд эргэлт гарав. Тухайлбал, Иргэн улсын цэрэг хамгаалалтаас дайралтад шилжиж байв. Онцгойлон баруун хэсэгт мөн тэр намраас Богд хааны цэргийн хүнс хангалт бэрхдэж эхлэв. Байлдааны газраас Богд хааны засгийн газарт хандан, буу сум хурдан хүргэж ирүүлтүгэй гэсэн бачим шаардлагуудыг дахин давтан гаргаж байсан боловч засгийн газраасаа хариу олсонгүй. Энэ үед Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагаар Иргэн улс лугаа Өвөр Монголын дайныг зогсоохоор хэлэлцэж байсан. Нөгөөтэйгүүр мөн 1913 оны сүүлчийн хагасаас Орос, Хятад, Япон зэрэг улсуудад яаж хандах тухай Богд хааны засгийн газрын ноѐдын санал нэгдэлгүй болж улс төр улам будлиантай байдалд орж байв. ===Байлдааны ажиллагааны өрнөл буюу дунд үе=== 1913 оны 6 сард Богд Хаант Монгол Улсын засгийн газар Жанчхүүгээс ирсэн туршуулын мэдээнээс Иргэн улс буюу хятадын цэрэг өвөр монголыг эзэлсэний дараа давшилт хийн Монгол газар орж Хүрээг эзлэхээр төлөвлөж байгааг мэдсэний үндсэн дээр цэргийн нууц хурал хуралдуулж хятад цэргийн давшилтыг хориглоход бараг гурван түм таван мянган цэргийг дайчлах шаардлагатайг тул холбогдох арга хэмжээг авсан байна .<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 191</ref> ДИУ “Зөөлөн илбэлэх”-ийн эвсэх бодлогын дагуу, дайны бодлогоо шинээр төлөвлөжээ. Төлөвлөгөө нь: '''Нэг'''. Жанчхүүгээс Долон нуур, Бяруу балгас зэрэг Монголын чухал боомт газар хүрэх замд уулын морин улааг хаяж хурдхан цахилгаан утас тавин цэргийн хөдөлбөрийг хурдатгах хэрэгтэй. '''Хоёр'''. Үүнээс хойш Жанчхүүд суусан нэгдүгээр дивизыг цөм Монгол газар суулгаж, Жанчхүү орчимд гуравдугаар дивизын тавдугаар нийллэг бригадыг байршуулна. '''Гурав'''. Монголын байдал улам бачим болж Монголын эл газар суух цэрэг нэмэгдэн байгаа тул урьдын цэргийн өртөөний дүрэм бэрх болов. Жанчхүүд хурдхан цэргийн өртөө гаргаж зөөвөрлөх байгууламжийг бүрдүүлэн, эл газрын цэргийг хангах хэрэгтэй. '''Дөрөв'''. Уулын Монголыг дайлах цэрэг нь Цахар, Халуун гол, Сиүюань хэмээх гурван газрын цэрэгт хуваагдаж байх тул тус тусдаа хөдөлж хоорондоо ямарч холбоогүй байсан шалтгаанаар удаа дараалан ялагдав. Иймээс хойшдоо гурван замын цэргийн хуаран нягт холбоо авч хөдөлгөөнөө хамтруулж байдлаа хоорондоо мэдэгдэх хэрэгтэй<ref name=Япон></ref>. Монголын Засгийн газар Ар монгол болон Өвөр Монгол нийлэх зорилтыг хурдхан биелүүлэхээр түшмэд, сайд, ван, гүн нарыг цуглуулан төрийн хурал хийв. Хурлаас цэргийн бэлтгэл хийж, элч нарыг хошуудад мордуулан, өмнө зүг дайлахад хэрэглэх морь, тэмээ, хөсөг, хүнсийг цуглуулахын хамт, Өвөр Монголын нутагт хоѐр хүн томилон очуулж тэндэх ван гүн нартай уулзуулан Хүрээнд нийлэхийг уриалж, болох эсэхийг арван өдрийн дотор тогтоох болов<ref name=Япон> “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41号, 大正2年8月-10月，秘受4886号), “Өвөр Монголд айх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”,“зургаан сарын дундаж Хутагтын “Ар, Өвөр Монголыг нийлүүлэхи төсөл”</ref>. Энэ үед Монгол цэргийн давшилт амжилттай байлаа. Зургаадугаар сарын 4-ний өдрийн Монгол цэргийн дайралт Цахарын чиглэлд амжилттай байсан байна. Японы Гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл, хятад улс “Зургаадугаар сарын хуучдаар Цахарын цэргийн төлөвлөгөө”-г батлав. Үүнд: “Цахар аймагт тэргүүн фронтын байдал өдөр тутам бачим болсон бөгөөд олон мэдээнээс үзвэл Хүрээний цэрэг өмнөшлөх буюу эсвэл төсөөлөшгүй учир гарч мэдэх тул гуравдугаар дивизын тавдугаар бригадын дарга Лү Шаожиан (卢少将)-ийг Цахарыг сахих командлагчаар дэвшүүлж, цэргийн гол хүчнээ Шавартай орчимд төвлөрүүлж, Долон нуур ба Хүрээ-Жанчхүүгийн зам зүгийн алинд ч боловч тохиол алдахгүй хөдөлж болохоор төлөвлөсөн” гэж бий. Монголын тал тавдугаар сарын хуучдаар Тогтох, Хайсаны удирдсан зургаан мянган хүнтэй цэргийг Дарьгангад байршуулсан байна Тогтох, Хайсан нарын цэрэг Дарьгангад ар талын хүчнийг чангатгаж байхад Бавуужав Дарьгангын тэргүүн фронтын цэргийг удирдаж хошуучлан байлдсан байна. Тухайлбал, Бавуужавын цэрэг Зуу-Уд чуулган зүг дахин дайрсан байна. <ref>《林西县志》(Линшишианы ойллого) Өвөр Монголын номын сангийн хадгаламж (бичмэл) тал 11</ref> Зуу-Уд зүг дайрсан Монгол цэргийн тэргүүн фронтын салбар анги нь Хурх сүм, Тата сүм (塔塔庙), Шавартай зэрэг газрын хэдэн удаагын байлдаанд олон хүнээ алджээ. Хятад тал тулалдаанд өөрийн шавхагдашгүй хүний нөөцөөс Монголын талаас олон дахин давуу том цэргийн хүчнийг төвлөрүүлэн оруулав.<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985,тал 313</ref> Монгол цэргийн анги нь Богд хааны зарлигаар дайны талбараас Шилийн голын баруун сөнөд дэх Монголын цэргийн суурин зүг буцаж ирэв. Үүнд хятад эх сурвалжид: “Зургаан сарын 23-нд, явган цэргийн гуравдугаар хорооны гол нь болох Гүн (宫)-ийн салбар анги болон морьт цэргийн хорооны Мэн (孟) даргын удирдсан цэрэг баруун Сөнөдийг эзэлсэн бараг 400 монгол дээрмийг дайлж хэдэн цаг байлдсаны эцэст тэднийг цохин ухруулав. Монгол цэргийн үхэж шархдагсад зуу гаруй, хятад цэргийн үхэж шархдагсад дөч гаруй болов” бий.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情 报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, “Зургаан сарын хуучдаар Тогтох өмнөш халдахаар бэлтгэв”</ref> Мөн энэ үед Хайсаны цэрэг Дарьгангаас Хөх хотын баруун биеэр орж лагерь байгуулжээ. Долдугаар сарын 18-ны өдөр, Булан (布兰, Бугатаас баруунш бараг наян газрын зайд бий) гэдэг газарт умард Шиан Ши-гийн командлагч Лиү Тинсэн (晋北司令官刘廷森)-ий удирдсан явган цэрэг нэг хороо, морьт цэрэг гурван суман, буут цэрэг нэг салаа болон хоѐр пулѐмёт Хүрээний дээрэмд (Хайсаны харъяанд байгаа цэргүүд) их төлөв 1 200 хүнтэй мөргөлдөөн болж зургаан цаг илүү явагдсан ширүүн байлдааны эцэст Хятад цэргүүд ихэд ялагдаж 400 хүн шархадсан бөгөөд их буу 1, винтов 180-тай Тулуй худаг (托雷井, Бугатаас дөчин газар зайтай)-д ухарч одов. <ref> “Долоон сарын 18-ны Булангын байлдаан” </ref> Энэ мэтээр Жанчхүү-Хүрээний зам дагуу Хөх хот, Зуу-Удын Их вангийн сүм орчмын байлдаан ширүүн болов. Энэ үед хятадын морьт цэрэг, их буугаар дэмжүүлэн умард хил дагуу төвлөрч эхлэв. Долдугаар сарын 18-нд морьт цэргийн гуравдугаар бригад (Морьт цэргийн зургаадугаар хороо)-ны явган цэргийн нэг суман туршихын зорилгоор Цахараас Ар Монгол руу давшилтанд оров. Урагшлах замдаа тэд “Мөн хошуу (Цахарын хөвөөт шар)-наас умарш хорин газрын үзүүрт 500 орчим Монгол дээрэмтэй тааралдаж тэднийг ухруулав. Монгол дээрэм 30 гаруй үхдэлээ орхиж алс умарш ухрав” гэж бий<ref>“Долоон шарын 18, Хөвөөт шарын байлдаан”__</ref>. Энэ мэтээр зунд дулаан улирлыг ашиглан хятадын хэсэг цэрэг хилийн бүсэд оров. Долдугаар сарын үед Монгол цэрэг Өвөр Монголын олон газрыг эзлээд байсан тул Богд хааны засаг Дарьгангад байсан Монгол цэргийн “Өмнөш дайлах захиргааны газар”-ыг хилээс урагшлуулах хэрэгцээтэй болов. Долдугаар сарын эхээр Агваандорж захирсан 800 гаруй монгол цэрэг Зайр Ус орчим ирж довтлоод тухайн газрыг эзлэж, хөмрөг барьж, өмнө хилийг хамгаалах хязгаарын хэргийн товчоо байгуулах зэргээр бэлтгэл хийв. Үүнд Сүи Юань хотын жанжин Жан Шаоцэн (张绍曾) нэгэн салбар ангийг томилж (Долдугаар сарын) хорин гурванд тэднийг довтлон ширүүн байлдаан хийжээ. Хүчний хувьд хэт давуу хятад цэрэг тухайн газрыг дахин эзэлжээ. Хятад сурвалжид монгол цэрэг 30, 40 хүнээ алдаад умард зүг ухарсан гэжээ. Долоон сарын дундуур Монгол цэрэг их вангийн сүмийг дахин довтолж, 22-ны өдөр түүнийг эзлэв. Наймдугаар сард хоѐр талын цэргийн Жанчхүүгийн төлөө тулалдаан ширүүсэв. Гэвч хүн хүчээр дутуу, сум хэрэгсэл дууссан тул 10-ны өдөр Монгол цэрэг ухрав Наймдугаар сарын сүүлийн хагасын байлдаанд хятадууд удаа дараа нэмэлт цэргийг татан хүчээ эрс нэмэгдүүлэн цэргийн хүчин давуу болж ирэв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны долоон сарын 9-д Богд хаан Өвөр Монголд байлдаж байгаа Монгол цэрэгт зарлиг буулгав. Зарлигт: “Улсын мандаж мөхөх нь тэнгэрийн цагийг дагана... хэрвээ энэхэн чөлөөг алдвал гэмшвээс юуны тус...Монгол газартаа хүрвээс барваа, бусдын газар нутагт халдаж эс болмой” гэжээ<ref>Монгол Улсын Түүхийн төв архив, 5-29-80 номерт, “БНМАУ-ын түүх”, хоѐрдугаар боть (доод)</ref>. Дайны дунд шатанд хятад улсын цэрэг дайсны эсэргүүцлийг бут цохих шинэ бодлогыг тогтоож цэргийн ажиллагаагаа явуулсанаар фронтын шугамыг ухруулж эрс бэхжүүлсэнээс болж цэрэг дайны байдал монголын талд ашиггүй болж байгааг мэдсэн монголын тал ч байдалд тохирхоо больсон дайны төлөвлөгөөгөө дахин хянаж нэмэлт өөрчлөлт хийсэн байв. ===Байлдааны ажиллагааны сүүлийн шат=== Хятадын тал Монгол цэргийг ухруулсан байдлаа ашиглан 1913 оны есдүгээр сард Монголыг дайлах цэргийн захиргаагаа Улаанхадад шилжүүлжээ. Наймдугаар сарын 14-нд зүүн Сөнөдийн зүүн өмнө байгаа Шулуун хөх орчимд Хуай Жиүн цэргийн үндсэн анги болон Монгол цэргийн гол хүчин (Мянга шахам хүн) тулалдав. Энэхүү ширүүн тулалдаанд хятад цэрэг Монгол цэргийг ухруулсан байна.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, </ref> “Найман сарын 14, Шулуун хөхийн байлдаан” Мөн Шулуун шарын чиглэлд болсон тулалдаанд Монгол цэрэг ухарсан байна<ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Найман сарын 20, Шулуун шарын байлдаан</ref>. Монгол цэрэг энэ үед сум хэрэгслээр гачигдан хүнд байдалтай байсан боловч хятад цэргийн эсрэг сөрөг довтолгоонуудыг амжилттай хийсэн байна. Есөн сарын 11-нд Монгол цэрэг Бяруу хот, Долон нуур зүг довтолсонд тухайн газрын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (宣化镇守使王怀庆) өөрийн хятад цэргийг шаардсан боловч Хятад цэрэг ялагдсан буюу хүнд байдалд орсрн байжээ<ref>(Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Есөн сарын 16, Долон нуурын байлдаан”</ref>. Энэ үеийн дайны тухай хэдэн зүйлийн сурвалж материал байх боловч Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл болон хятадын эх сжрвалжид тэмдэглэгдсэн агуулга хоорондоо тун их зөрөөтэй<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт</ref>. Хятад эх сурвалжид Хятад цэрэг есөн сараас эхлэн бүх талын дайралт хийж Монгол цэргийг мөхтөл цохьсон байна. Гэвч тухайн үеийн дайныг бараг л өдөр бүр тодорхой мэдээлж байсан Японы гадаад яамны тэмдэглэлд Хятад цэрэг Цахараас хойшх газарт нэг л хэсэг цэрэг оруулсан төдий байв. Богд хааны засгийн газрын цэрэг дайралтаа үргэлжлүүлж арван нэгдүгээр сарын эхнээс хориглолтын байдалд орсон боловч эзэлсэн газраасаа бараг ухраагүй сэргийлэн сахьсаар байжээ. Мөн гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл аравдугаар сард Богд хааны цэрэг Зуу-Удын чуулганы баруун захаас дайрч тус чуулганы Баарин хошууны газарт Хятадын цэрэгтэй дахин тулалдаж байжээ. Үүний тухай 1913 оны аравдугаар сарын 22-ны өдөр илгээсэн ―Квантуны захирагчын мэдээлэлд “(关东都督报告)-д Линшигийн зүгийн Монгол хулгайн дайралтын байдал” гэдэг гарчигаар доорх мэт тэмдэглэж байна: “Есдүгээр сарын 30-ны шөнө Лиү Жиаинз (刘家营子)-ийг сахисан И Жиүн цэргийн салбар ангиас томилсон бага суман дарга Лиү Жиүнши (少佐刘君实)-гийн удирдсан хоѐр зуун цэрэг мөн тэр газарт найман зуу гаруй монгол цэрэгт дайрагдаж Лиу ангийн дарга байлдаанд үхсэн бөгөөд үхэж шархадсан цэрэг ная шахаж эдүгээ мөн Лиу Жиаинз-ыг бат сахисаар байна” гэжээ. Түүний дараа өдөр нь “Аравдугаар сарын 1-ний өдөр Монгол цэрэг Лиү Жиаинз-ийг дайран байлдаан бүхэл өдөр үргэлжлэн бага суман дарга ч байлдаанд үхэж үхдэл шархдал үлэмж гарсан” байв.<ref>Мөн тэнд: “Квантуны захиргааны ордонд мэдүүлсэн мэдүүлэлт” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны арван сарын 22-ны өдөр илгээв)</ref> Юань Шикайн бичээч Цай Тинганд өгсөн Моррисоны 1913 оны арван нэгдүгээр сарын 28-ны захидал болон дурдатгалд, тухайн үеийн Хятадын цэргийн “Дайны ялалтын мэдээлэл”-ийг ярихдаа: “Тэр бол зэвсэггүй Өвөр Монголын ардыг дарангуйлсан төдий юм. Монгол цэргийн дайралтыг тэд мөн л эсэргүүцэж чадахгүй байсаар” гэж хатуу шүүмжилж байв<ref>Edited by Lo Hui-min, 1978, 《The Correspondence of G.E.Morrison II, 1912-1920》, Camdridje University press, p.269</ref>. Тэрээр “Монголын байдал гэвэл миний хэлснээс нэн муу байна... Хаалган (Жанчхүү)-аас Урга (одоогын Улаанбаатар), Долон нуур, Гүй Хуачэн хүртэлх зам үнэхээр муу” гэж, чухал чухал газраас Монгол цэргийг ухруулж чадсангүй гэдгийг ярьсан нь тухайн үеийн зөв мэдээлэл юм. Моррисон дайны байдлыг задлан шинжилж үзээд хүнд хэцүү байгалийн орчин бол хятад улсын цэргийн ялагдсан нэгэн шалтгаан мөн гэжээ. Мөн тэрээр “Монгол цэрэг тухайн газрын уур амьсгалд тэсвэртэй боловч ―хятад цэрэг уур амьсгал ус шороонд дасаагүй нь хятад цэрэгт тун ашиггүй” байгааг дурдав. Моррисон тэдгээр шалтгааныг үндэслэн “Хятадын цэргийн байлдах арга ба цэргийн сэтгэл санааг эртхэн өөрчлөхгүй бол Өвөр Монгол бас тусгаар тогтнох аюултай” гэж Хятадын засгийн газарт чанга сануулга өгч байв.) Хүйтэн улирал болоход хоѐр талын цэрэг хатуу байдалд оров. Хятадын цэрэг дахин давтан дайрсан боловч амжилтгүй болж бүх дайралт давшилтыг нь монгол цэрэг амжилттай няцаан цохисон байна. Гэвч хятадын хохирол нь Богд хааны бага байв. Богд хааны цэрэг давшилтаас хориглолт хамгаалалтанд орж дайны явц байршлын буюу сунжирсан дайны байдалтай болов. Хүйтэн өвлөөс өмнө дайныг дуусгах гэсэн Хятадын цэргийн Ү Жиүншэн (吴俊升) гийн дайралт нь амжилтгүй болжээ. Энэ бол таван замын байлдааны зүүн хэсгийн цэрэг дайны байдал а. Хоёр тал хориглолтонд орсноор фронтын шугам тогтворжсон байна. Байлдааны ажиллагааны баруун хэсэгт, тэр намрын тэргүүн сард Цахарын чиглэлд Монгол цэрэгт сум дарь зэрэг зэвсэглэл ихэд дутагдаж, зэр зэвсэг нэмж нийлүүлэхийг хүссэн хүсэлтийг удаа дараа Хөх хотын тэндээс Богд хааны засгийн газарт хүрч ирж байв.<ref>Монголын академын түүх судлах газар: “БНМАУ-ын түүх” II боть (доод), монгол бичгийн хэвлэл, 1986, тал 1704</ref> Гэвч энэ үед Богд хааны засгийн газар, Өвөр Монголын дайны хэрэгцээг хангах үлэмж хэмжээний тусламжийн төсвөө батлаж чадаагүй тул Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг үргэлжлүүлж чадахгүй байдалд оров. Үүний шалтгаан нь Орос улсаас авахаар төлөвлөсөн байсан зээлийн асуудал байсан боловч Хаант оросын засгийн газар урьд нь өгөхөөр амалсан зээлээ өгөхгүй болсон явдал байлаа. Мөн Хаант Орос улс Өвөр монголыг чөлөөлөх дайнаа зогсоохыг шаардан Богд хааны засгийн газарт эдийн засаг, улс төрийн болон бусал бүх талын шахалт дарамтыг үзүүлсэн байдаг. Аравдугаар сараас хойш Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг амжилттай дуусгах тусламж хүсэхээр Японтой дахин харилцахаар шийдэж Богд хаанаас Японы хаанд өгсөн гарын бичиг (1913 оны арван нэгдүгээр сарын 16)-ийг Токиод хүргэв.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 247-249</ref> Тэр бичигт хятад цэргийг Өвөр Монголоос татаж гаргахад Японы засгийн газрыг туслахыг хүссэн байв. Гэвч Японы засгийн газар тэрхүү хутагтын гарын бичгийг нээж ч үзсэнгүй, битүүмжилсэн хэвээр нь Оросын элчин сайд Малевский Малевичаар дамжуулж 1914 оны нэгдүгээр сарын 19-ны өдөр Богд хаанд буцаав. Жилийн эцэс болтол байдал онцгой сайжрахгүй байсанд Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг түр шийдвэрлэхийн төлөө дайны хугацааг уртасгах төлөвлөгөөгөө орхив. Тэгээд Оросын дарамт шаардлагын дагуу Өвөр Монголын дайныг зогсоох хэлэлцээр хийх хэмжээнд хүрчээ. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Токиод суух элчин сайдын нууц цахилгаан” 1914 оны нэгдүгээр сарын 15, 16</ref> Учир нь өмнө нь Хаант Орос улс болон Японы Эзэн хаант улсуудын засгийн газрууд нууц гэрээ хийсэн явдал байв. Энэ нууц гэрээнд хоёр тал Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх ба Ар монгол нь оросын нөлөөний бүс болох ба Өвөр монгол нь японы нөлөөний бүс болохыг талууд хүлээн зөвшөөрчээ. Оросын засгийн газар Монголд суугаа Оросын гадаад явдлын төлөөлөгч, генерал консул Миллер Александр Яковлевичид Арван нэгдүгээр сарын 10-ны өдөр нууц цахилгаан илгээжээ. Түүнд: “Монголын засгийг шийдвэртэй ятгаж Өвөр Монголын цэргийн ажиллагааг нь зогсоотугай” гэж шаардаад “... хятад цэргийн дайралт энэ мэт үргэлжилвэл Монгол цэрэг мөхөн сүйрэх аюултай гэсэн байдлаар баталгаа гарган сануулж шаардах арга хэрэглэхийг ...” дурдсан байна.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 10</ref> Оросын тал Богд хааны засгийн газрын гуйсан зэвсгийн тусламжийг Өвөр Монголын дайнаас монголын цэргийг татуулах дарамт болгон олгосонгүй. Хүсэж байсан Оросын зэвсгийн тусламж биелэгдсэнгүй тул Өвөр Монгол дах монгол цэргийн зэвсэг хамгамжийн байдал улам хүндэрч, Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэргээ татахгүй байхын аргагүй болгов. Богд хааны засгийн газар Японтой харилцаж үзэхийн зэрэгцээгээр Оросын засгийн газарт Өвөр Монголын байдлыг мэдүүлэн, Хятадын цэргүүд өвөр монголын энгийн ардуудыг олноор хомроглон хядаж байгааг дурдсан байна. Монгол цэрэг ухарсан Өвөр Монголын Зуу-Удын чуулганы Баарин аймаг болон бусад чуулганы нутагт Хятад цэрэг давшин орсоны дараа монголчуудыг үй олноор хомроглон хядсан байна. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” тал 193</ref>. Оросын засгийн газар Монголыг ятгаж цэрэг татуулахын зэрэгцээгээр Бээжингийн засгийн газарт ч Өвөр Монголоос цэргээ татахыг ятгав. Оросын тал Бээжинд хандан: “...хятад улсын цэрэг Монгол ардыг ихээр хядсан явдлыг Дундад улсын засгийн газар чухалчлан үзэх хэрэгтэй. Ийм байдлыг зөвшөөрч болохгүй...” гэжээ. Мөн шахалт үзүүлэх зорилгоор “...Хэрэв Бээжингийнхэн үгийг сонсохгүй үргэлжлэн хөдөлвөл Оросын засгийн газрын хувьд бид монгол цэргийн дахин дайрахыг хориглож чадахгүй...” гэх зэргээр ятгаж байжээ <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 196, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 13</ref> Гэвч Өвөр Монголоос цэрэг татуулах гэсэн Оросын талын саналыг Хятадын тал хүлээн авахгүй байсан тул нууц гэрээний дагуу өвөр монгол нь Японы талын нөлөөний бүс тул Японы элчин сайдаар дамжуулан нөлөөлөх бодлогийг ч анхаарч байжээ. Гэтэл Бээжинд суугаа элчин сайд Крупенский арван нэгдүгээр сарын 15-ны өдөр Оросын засгийн газарт өгсөн нууц цахилгаандаа “...Японтой хамжилцаж болохгүй...” гэж байв. Оросын гадаад яамны сайд Сазанова арван нэгдүгээр сарын 18-нд Крупенскийд илгээсэн нууц цахилгаанд “... Хятад цэргийг Өвөр Монголоос ухруулах хэлэлцээрт Японыг оролцуулахгүй...” гэсэн албаны саналыг уламжлав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын тэргүүн сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арван нэгэн сарын 18</ref>. Оросын тал эцэст нь энэ асуудалд японы талыг оролцуулахгүй бодлогыг баримтлах болсон нь хятад болон японы тал хамтрах улмаар хятад дах японы нөлөөлөл ихсэхээс болгоомжилсон байна. Бээжин Оросоор дамжуулж Богд хааны засгийн газарт даралт учруулах ажиллагаагаа илт идэвхижүүлсэн байна<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 225-226 “Бээжинд суугаа консулын нууц цахилгаан” 1913 оны арван хоѐр сарын 28</ref>. Тал талын дарамт шахалт болон байлдааны ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн явуулах зэр зэвсгийн хангамжийн асуудлыг шийдэх боломжгүй болсон зэрэг нь Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагийг хүлээн авахаас өөр аргагүй болгосон байна. Ингээд Монголын засгийн газрын ерөнхий сайд Намнансүрэн Оросын засгийн газарт Арван хоѐрдугаар сарын 16-ны өдөр Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэрэг татахаа илэрхийлсэн албан бичиг илгээв. Энэхүү албан бичигт “...(Орос, Хятад, Монгол) гурван талын хуралдаанаар Монголын асуудлыг шийдвэрлэхийг зорьсон Орос, Хятадын хүсэлтийг хүлээж, Хятад, Монголд бүр ашиггүй энэ их дайныг бүх хүчнээрээ эцэслүүлж, дайн зогсоох зарлиг нийтлэж цэргээ дайны талбараас татан авчирна...” гэжээ. Үүний хамт “...Дундад улс ч байран дороо манай нэг угсааны Өвөр Монголын нутгаас цэргээ татах хэрэгтэй...” гэж шаардав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 222 “Монголын онц элчингээс гадаад яамны сайд Сазановад өгсөн захидал, орчуулга” 1913 оны арван хоѐр сарын 19</ref> Энэхүү шаардлагыг Оросоор дамжуулж Бээжинд мэдэгдэв. Амлалтын дагуу Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголд байсан Монгол цэргийг татаж, Өвөр Монголоос элссэн цэргийг нутагт нь буцаахаар тушааж, цэргийн удирдагчдыг Хүрээнд дуудан аваачив<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал</ref>. Богд хааны зарлигийн дагуу Арван хоѐрдугаар сарын сүүлчээр Монгол цэргүүд байлдааны талбараас буцаж эхлэв. Богдын цэрэгт ороод байсан Өвөр Монголын цэргийн зарим нь их цэргээ дагаж Ар монголд очсон бол зарим нь цэргээс халагдаж нутагтаа буцав. Монголын тал дайныг зогсоохоор цэрэг татаж байхад хятадын тал харин том хэрэг үйлдэж байв. Тухайн үед хятадын цэрэг монгол цэргийн буцсаныг далимдуулан урагш давшин өвөр монголын нутгийг эзлэн хот сууринг галдан шатааж дээрэм тонуул аллага хийж эхэлжээ. тухайлбал: “Баарин вангийн ордныг галдаж, дөчин байшинг шатааж үнсэн товрог болгохын энгийн монгол ардыг жаран хэдийг хядаж, үхэр мал гурван түмийг булаасан” гэх мэтийн харшилт хэргүүд Өвөр Монголын хошуу чуулганд олон удаа гарч байв<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第5 卷，第81 报, 大正3 年1 月-9 日，)</ref> Хятад цэргүүдийн энэхүү байдлыг Намнансүрэнгээс Оросын гадаад яамны тэргүүн сайд Сазановад өгсөн бичигтээ: “Монгол цэрэг ухарч гарсаны хойно, Хятадын цэрэг довтлон дайрч Авга да вангийн хошууны Дархан уул сүм жич Батхаалга сүмд гэнэт хүрч ирээд сүмийг галдан, ламыг булааж аливааг сүйтгэв. Баарин, Сөнөд, Үзэмчин зэрэг хошууд гайд дайрагдав...” гэж бичиж байв. Монголын тал ганцаараа цэргээ татсан ажээ. Гэвч Богд хааны цэрэг Өвөр Монголоос ухарч гарах явц дайны дараах байдалд ч тийм шулуун биш байжээ. Богд хааны цэрэг Халх нутаг руу ухарч гарахдаа эцсийн нэг өдөр болтлоо Хятадын цэрэг ангийг байлдаж байжээ. Арван нэгдүгээр сарын эцсээр Богдын цэрэг Улаанцавын чуулга, Чуулалт хаалгаас умарших оронд Хятад цэрэг рүү дахин ширүүн довтолгоон явуулж хэдэн зуун хүнийг нь олзолжээ. 1913 оны арван хоѐрдугаар сараас 1914 оны нэгдүгээр сарын хооронд Богдын цэрэг Өвөр Монголын нутаг дэвсгэрийг орхижээ<ref>Оросын Э.А.Белов “1912-1913 онд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” (“Монгол түүх судлал” наймдугаар товхимол, Өвөр Монголын Их Сургуулийн хэвлэлийн хороо, 2005) дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 5</ref>. Энэ үед Богд хааны цэргийн хамт Өвөр Монголын цэрэг ард 2 000 орчим хүн Халх руу явсан байна. Тэд нутагтаа үлдвэл Хятадын засгийн газрын дарангуйлалд учрахаас болгоомжилжээ. Гэвт тэд Халхад очоод бас амьдрал ахуйн хүнд байдалд орсон байна. Богд хааны засгийн газрын эрх баригчид тэдэнд хөлс мөнгө, мал унаа ба тариалах нутаг (учир нь тэдгээр Түмэдчүүд болон хэсэг Цахарууд тариалан амьдарч байжээ) өгсөнгүй. Үүнээс болж тэд нарын дундаас хэсэг хүмүүс өөрийн уг нутагтаа харихыг хүсэж, Хятадын эрх баригчидтай хэлэлцээ хийхээр есөн хүнийг төлөөлөгчөөр томилжээ. Гэвч хятад улсын тал тэднийг баривчлан алсан төдийгүй бас тэдний зүрхийг нь сугалж харгисалсан байна. 273 1914 оны есөн сараас Орос, Дундад, Монгол гурван этгээдийн хэлэлцээр Хиагтад эхэлжээ. Богд хааны зарлигаар 1914 онд Халх дахь Өвөр Монголчуудад мал унаа болон тариан газар өгсөн бөгөөд 1915 оны Хиагтын гэрээ ёсоор Хятадын засгийн газар тэднээс ял асуухгүй хэмээн амлажээ. ==Байлдааны ажиллагаанууд== ===1913 оны 8 сарын 13. Шандын тал. ”Бух чичүүр” ажиллагаа=== Манлай ван Дамдинсүрэнгийн цэрэг Долнуураас гарсан их цэргийг угтаж, [[сар]] битүүрэхийг хүлээж байгаад харанхуй [[шөнө]] болох үед хурдан шалмаг [[морь]] сайтай, газрын баримжаа мэдэх нутгийн 50 цэрэг, [[Халх]] 50 цэрэгтэй хамт их цэргийн тэг голоор зүсэн гарч, хоёр тийшээгээ буудсаар, нэвт гарлаа. Энэ үед сандарч тэвдсэн Хятад цэргүүд эмх замбараагаа алдаж, буун дуу гарсан зүг рүү хариу буудсаар үүр цайх үед өөрөө өөрсөдтэйгөө тулалджээ. Цаг уурын байдал, шөнийн нөхцөлд тоогоор цөөн цэргээр их хүчийг гэнэт довтлон сандаргасан энэ тактикийг Зоригт баатар [[Лаварын Сумъяа]] дурсамждаа ”Бид [[бух чичүүр]], [[галзуу барын дайралт]] хэмээх аргыг хэрэглэсэн” гэсэн байна. ===1913 оны 8 сарын 30. Хүйсийн тал. ”Галзуу барын дайралт” ажиллагаа=== Энэ нь нилээд шийдвэрлэх тулалдаан төдийгүй хамгийн анхаарал татсан тулалдаан. Энэ тал уг нь [[Ганган тал]] нэртэй байжээ. Элсэрхэг [[хөрс]]тэй, битүү [[ой]] байсан энэ [[хөндий]]н [[салхи]]ны дээр нь [[өндөрлөг]] газар [[Монголчууд]] байрласан бол яг эсрэг нам дор, зүүн өмнө зүгээс [[Хятад]]ын [[цэрэг]] давшин гарч ирж. [[Эмгэнт Манхан]] хэмээх толгой дээр [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] байрлан, яг байлдаанд цэргээ удирдаж байгаа мэт тугаар дохио зангаа хийнэ. Үүнийг нь харсан [[Ван Хуайчин]] жанжин их бууны шуурган галаар моддын оройгоор үзэгдэх [[туг]]нууд руу, Монголын цэргүүд өөд өдөржин галлаж давших явцаа удаашруулсан байна. Монгол цэргүүдээс цөөн хэдэн цэрэг далд байрлалд зөвхөн тугаараа давших ухрах хөдөлгөөнийг хийж хуурч байсныг мэдээгүй хятад цэргүүд өдрийн хагас буудалцаад эцэст нь хооллож байсан бйана. Яг энэ үед өлийн салхи гарч, Монгол газрын хүчит салхи баруун хойноосоо лэрхийн бослоо. Үүнтэй зэрэгцэн өтгөн сахлаг хуурай модонд тавьсан түймэр, давхиж яваа морьтноос ч хурданаар Хятад цэргүүдийг нөмрөн авсан байна. Түймрийн галаас зулбан гарах цэргүүдийг Монгол цэргүүд цавчихыг нь цавчиж, буудахыг нь буудсаар улмаар тэдний дунд зүсэн орж, эргэн тойрон цавчиж, яг л галзуу бар шиг аашиллаа. Ийнхүү 2 өдөр шөнө зууралдан байлдаж, [[түймэр]]тэй хамтран тэднийг ухраан цохисоор Үхэрчин овоо, Шанд нийслэлийн туурь, Зуу найман сүм өнгөрч, Долоннуур хотод тулж очжээ. Энэ тактикийг [[”Галзуу барын дайралт”]] гэж нэрлэсэн байна. Харин гүн [[Лаварын Сумъяа]]гийн анги давшисаар [[Зуу-Удын чуулган]]ы [[Бяруу]] хотыг эзэлж, улмаар [[Жанчхүү]]гийн зүг хөдөлж, замын дагуу байсан Хятад цэрэгтэй байлдахдаа тэр үед нэрлэгдсэнээр [[галзуу барын дайралт|«галзуу барын дайралт»]], [[хорт могойн ороолт|«хорт могойн ороолт»]] гэх зэрэг тактикийг хэрэглэжээ ===Бат хаалганы чиглэлийн байлдааны ажиллагаа=== Баруун өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд гүн Сономдоржоос 1913 оны Наймдугаар сарын 6-нд Богд хаанд ийнхүү өргөн мэдүүлжээ :“Зарлигийг дагаж өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах 4 дүгээр хорооны 100 цэрэг, нэмэн захируулсан 3 дугаар хорооны 65 цэрэг, орос багш Ихбаярын хамт ирсэн 8 цэрэг, их буу хамгаалж ирсэн 14 цэрэг, Улаанцав чуулганы Дөрвөд вангийн хошуу, Муу мянганы хошуу, Дархан чин вангий хошуудаас гаргасан тус бүр 20цэрэг, Богд эзний соёлд дагаар орж зүтгэе гэж тосон ирсэн 123 цэрэгтэй хамтарч нийт 370 цэргийн хүчээр [[Дархан чин вангийн хошуу]]ны “Бат хаалга” сүм хүртэл гамингуудтай байлдаж “Цагаан чулуут”, “Цэцэн” хэмээх газар очиж 5-р сарын 17-ны өдрий могой цагт гэнэт өмнө зүгээс 2000 орчим гамин цэрэг халдаж ирсэнд манай цэргүүд гамин цэргүүдтэй нар шингэтэл байлдаж ихэнхийг алж маргааш нь дахин байлдаж үд болоход гамин цэрэг буруулан зугтаж одов. Ингэж уг үүргээ гүйцэтгээд “Амгалант довон” гэдэг газар буудаллаж цэргээн тоолж үзэхэд Монголын 370 цэргээс 3 цэрэг амь эрсдэж нэг шархадсан байхад гамингийн 2000 орчим цэргээс 800 гаруй нь тулалдааны талбарт алагджээ” хэмээн бичжээ. ==Төгсгөл, үр дүн== Энэхүү [[таван замын байлдаан]] гэж нэрлэсэн [[чөлөөлөх дайн]] 1914-1915 онд [[Хиагт]]ад болсон [[Оросын Хаант Улс|хаант Орос]], [[Хятад]] хоёр улсын ил далд хуйвалдсан [[Хиагтын гэрээ|гурван улсын хэлэлцээр]]ийн дараа зогссон байна. 1913 онд [[хил хязгаар]]аа батлан хамгаалахаар таван замаар давшсан Монгол цэргүүд их бага нийлсэн 100 орчим [[тулалдаан]] хийсэн гэж үздэг боловч судлаачдын үздэгээр 1913 оноос хойш дуусах хүртэлх хугацаанд 58 орчим [[зэвсэгт мөргөлдөөн]] хийсэн байдаг. Эдгээрийн 33-т нь монголчууд амжилт олсон бол 11-д нь хятадууд ялсан бөгөөд 14 мөргөлдөөн яаж төгссөн нь тодорхойгүй байна. Түүнчлэн хятадын талаас 2000-аас дээш 5-7 мянган цэрэг, Монголын талаас 220-иос 1712 хүртэлх цэрэг оролцсон томоохон тулалдаан 11 удаа болсон бол 600-1000 Хятад цэрэг, Монголын 200-аас дээш хүн оролцсон бага хэмжээний 5 тулалдаан болжээ.. Таван замын байлдааны ажиллагаа нь хамрах нутаг дэвсгэрийн хүрээгээрээ зүүнээс баруунаа 1000 шахам [[км]], хойноос урагшаа 144-480 км-ийг хамарсан бүс нутагт болж өнгөрсөн. Энэ [[дайн]] байлдааны үед Монголчууд хятад цэргийг [[марш]] үйлдэх үед нь хоёр ч удаа довтолсон ба [[шөнийн байлдаан]] мөн хоёр удаа болсон талаар тэр үеийн баримтуудад тэмдэглэсэн байдаг. Монголын талаас дайн байлдаанд алагдан олзлогдсон тухай баримт тун ховор ч түүвэрлэвэл 400 орчим цэрэг алагдсан гэх нэг удаагийн тохиолдлын тоог эс тооцвол 3 тулалдаанд 16 хүн алагдсан. Харин нэг тулалдаанд 60 гаруй хүн олзлуулсан мэдээ байдаг бол 3 тулалдаанд 48 орчим хүн шархтсан тухай сурвалжууд өгүүлдэг. Гэтэл хятадын талаас 12 тулалдаанд нийт дүнгээр 3795 цэрэг алагдсан бол 4 тулалдаанд 76 хүнээ монголчуудад олзлуулсан аж. Монголын цэргийн олзолсон зэвсгийн тухайд гэвэл 5 зэвсэгт мөргөлдөөнөөс 1080 [[буу]], 2 [[хасаг тэрэг]], мөн 85600 [[ширхэг]] [[сум]], 3 тулалдаанд 7 [[пулемёт]] түүний 5000 сум, 4-8 [[их буу]], 410-аад сум, 421 эсвэл 343 ширхэг сэлмийг хятад цэргээс олзолжээ. [[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Монголын цэрэг]] 1913 оны байлдаанд [[партизаны дайн]]ы маягаар байлдааны ажиллагааг өрнүүлсэн. ==Урвалт== [[Монгол цэрэг |Монгол цэргүүд]] 1913 оны намар [[Шилийн голын чуулган]], [[Цахар]] нутгаас хятадын цэргийг хөөн гаргаж Шилийн голын чуулганы нутагт удтал байрлаж байх үед нь цэргийн бүх хэрэглэлийг нутгийн ардуудаас гаргуулж чирэгдэл учруулж, цэргүүд [[хоол хүнс]]ээр дутагдсанаас санаа сэтгэл нь алдагдах явдал гарч байжээ. Мөн [[сум хэрэгсэл]] зэрэг [[цэргийн хангамж]] муудсан байна. Үүнээс гадна хятадын тал “[[Зөөлөн бодлого]]”-ын нэг зүйл болох [[монгол цэргийн жанжин]] нарыг өөрийн талд урвуулан авахаар [[хэргэм зэрэг]], [[мөнгө]] шан амалж байсан нь зарим талаар хэрэгжиж байжээ. Энэ мэт байдлаас болон Хятадуудыг дийлэхгүй гэж [[Өвөр Монгол]]ын нэг бүлэг [[ван]] [[гүн]] нар сэтгэн хятад улсад [[бууж өгөх]], [[урвах]] тохиолдол гарсан байна. 1913 оны есдүгээр сард Архуа бэйс [[Насан-Аривжих]] хятадын цэрэгт бууж өгсөн байна. Түүнтэй хамт дээд тушаалтай [[цэргийн ноѐн]] болон [[энгийн цэрэг]] 100 хүн мөн бууж өгчээ.<ref>Оросын цэргийн түүхийн архив, Э.А.Беловын зохиол. №2000 бүрэн боть, хуудасны дугаар 145</ref> Энэхүү бэйс Насан-Аривжихын урвасаныг [[хятадын ерөнхийлөгч]] [[Юань Шикай]] ашиглан бусад монгол цэргийн жанжин нарыг урвуулахад үлгэр болсон явдал хэмээн үзэж, Насан-Аривжихыг шууд [[Жүн ван]] цолоор шагнасан. Урвагч бэйс Насан-Аривжихын хятадын цэрэгт урваж орсон нь Монгол цэргийн байдлыг нэлээд хүндрүүлжээ. Учир нь Насан-Аривжих “Богд хааны засгийн газрын цэргийн яамны дэд сайд” байсан бөгөөд [[Хүрээ]]нд байхдаа Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг төлөвлөх нууц зөвлөгөөнд оролцож байсан. Тэрээр урвасаны дараа өөрийн мэдэж байсан цэргийн төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний хорт уршигаар Таван замын цэргийн Өвөр Монголын фронтын баруун жигүүрийн буюу Насан-Аривжихын хариуцан командалж байсан чиглэлийн эсрэг хятадын цэргийн давуу хүчийг яаралтай хуримтлуулан монгол цэргийн сул хэсгүүдийн эсрэг хүчтэй [[давшилт]] хийсэн байна. Хятадын цэргийн давшилт зарим талаар амжилттай болж хэд хэдэн тулалдаанд командлагчгүй монгол цэрэг цохигдон ухарсан байна. Командлагчгүй болсон Насан-Аривжихын цэрэг хятадын цэргийн давшилтын эсрэг сул эсэргүүцсэн ба захиргаагүй болж тархаж явсан тул [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|жанжин Дамдинсүрэн]] тэдгээрийг цуглуулж авахаар нэлээд хүч цаг зарцуулжээ. Үүний дараа Хятадын хувьд Монгол улсын цэргийн эрх баригчдыг урьж зусар үгээр илбэн дагуулахыг ихээр оролдох болсон байв. Юань Шикайн улс төрийн зөвлөгч [[Жорж Эрнэст Моррисон|Моррисон]] хятад улсын талд чухал зөвлөгөө өгч Монгол цэргийн ноѐдыг хятадын талд татаж оруулахаар бүтэмжтэй ажиллаж байжээ гэдгийг түүхэн баримтууд гэрчилж байна. Хятад улсын ноѐн, [[Хөвөөт шар хошуу]]ны Үхэр хонин сүргийн хоѐр [[түшмэл]]ийг зарж Дамдинсүрэнд хэлүүлсэн нь “Үүний урьд бидэнд дагаж орсон бэйл Насан-Аривжихад ерөнхийлөгчөөс жүн ван цол өргөмжилсөн. Хэрвээ Дамдинсүрэн манай [[Дундад Иргэн Улс]]ад дагаж орвоос [[ван]]гийн хэргэмээр шагнамой” гэжээ. Үүний хариуд Дамдинсүрэн “Манай улс хэрхэвч [[Дундад Иргэн Улс]]тай нийлэхгүй. Нэгэн аймаг шарын шашныг олон Монгол аймгийг бүрнээ хураамжилж тусгаар улс болон зогсочихуй. Намайг [[чоно]] шиг[[хулгай]] Насанравжихтай бүү адилтгахтун. Танай [[Юань Шикай|жунтун]]гын өргөмжлөх вангийн хэргэмийг жанжин би [[ванбаа]] хэмээх [[мэлхий]]д ч хүрэхгүй гэж санамой” гэж хариулаад “Та нар Монголын ард байтлаа харин Хятадын баширлах үгэнд итгэж нэг биеийн ашиг зэргийг хичээн Монгол аймгийг хятад улсад дагуулж, Монгол газар орныг хятад хүнд эзлүүлж хойд өдөр Монголын хүүхэд дүү нарыг өөр аймгийн дотор үүрд дарлуулъя хэмээмүй” гэж ихэд буруушааж, ирсэн хоѐр түшмэлийг хөөж явуулсан байна. <ref>Ш. Нацагдорж: “Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Сүүлд нь [[Бавуужав]]ын цэргийн [[Мурунгаа]] гэдэг [[Цахар цэргийн ноѐн]] хятадад урважээ. Тэгэхэд мөн Цахар цэргийн жанжин [[Лувсан-Очиржамц]] Хүрээний нууц зарлигаар тусгай цэргийн ангийг бүрдүүлэн Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохин түүнийг олзлон авч цаазалсан байна.<ref>Хаант Оросын гадаад бодлогын архив, Дундад улсын бүрэн эмхэтгэл, Э.А.Белов “1912- 1913 оны хооронд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 11</ref> Жанжин Лувсан-Очиржамцын Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохисон тусгай цэргийн ангид [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад баатар]] оролцож байсан байна. ==Үнэлгээ== Таван замын байлдаан буюу Монгол-хятадын 1912-1915 оны дайныг дүгнэн үзвэл: * Дайны эхний шатанд Монголын цэрэг давших байлдааны ажиллагааг өөрийн дайны үндсэн стратеги болгон хэрэгжүүлсэн нь амжилттай болсон төдийгүй Өвөр Монголын нутгийг бараг бүрэн чөлөөлж чадсан байна. энэ үед хүн хүчний харьцаа төдийгүй зэвсэг техник, цэргийн сургалт, хангамжийн хувьд хятадын цэрэг эгнэшгүй давуу байсан боловч тулалдаан бүхэнд тоогоор цөөн монголын цэрэг ялалт байгуулсан онцлогтой. * Дайны дунд үед зарим нэг монголын цэргийн жанжид урваж, монголын байлдааны төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний улмаас монгол цэргийн байлдааны зарим ажиллагаа бүтэлгүй болж, ялагдал хүлээсэн тохиолдол гарчээ. Үүнд хятадын тал цэргийн тоо, зэвсэг техникээ хэд дахин нэмэгдүүлж, монголчуудаас үлэмж давуу хүчийг байлдааны ажиллагааны талбарт хуримтлуулсан явдал төлийгүй монголын цэрэг сум хэрэгслээр тогтмол байнга хангагдаж чадахгүй байсан явдал нөлөөлсөн байна. Монголчуудын байлдааны ажиллагааны нууцыг мэдсэн хятадууд өөрийн байлдааны ажиллагааг шинээр төлөвлөн түүний зарим хэсгийг хэрэгжүүлж чаджээ. Монголын тал ч байдалтай хурдан зохицсон арга хэмжээг авч байлдааны төлөвлөгөөг шинээр хийсэн байна. Үүний үр дүнд хятадын цэргийн давшилтыг зогсоон амжилттай сөрөг довтолгооныг хийсэн байна. Ингээд байлдааны фронтын шугмыг тогтворжуулж чадсан байна. Ингэснээр дайны ажиллагааг сунжирсан байршлын шинжтэй болсон байна. * Төгсгөлийн шатанд дайн ажиллагаа урьдын хэвээр байрлалын шинжтэй байж, фронтын шугам тогтвортой байсан байна. Хятадын цэргийн давшилтууд ээлж дараалан амжилтгүй болж байсан бөгөөд монголын цэрэг тэдний давшилтыг амжилттай няцаан цохиж байсан төдийгүй сөрөг довтолгоонуудыг мөн амжилттай хийж байсан байна. Гэхдээ Оросын үйл ажиллагаанаас шалтгаалан монгол цэргийн сум хэрэгсэл, зэр зэвсэгийн хангамж улам муудсаар бараг зогссон байна. Түүнээс гадна улс төр, эдийн засгийн байнгын дарамт шахалт өсөн нэмэгдсээр байжээ. [[Цэргийн түүхч]] [[Ж.Базарсүрэн]]гийн судалгаагаар таван замын цэргийн хэрэглэж байсан байлдааны ов мэх, арга нь “уламжлалт морьт цэргийн урлаг зонхилсон хэвээр байсан”, голомтын чанартай төвүүдэд болсноор онцлог. ==Баатрууд== [[Богд хаан]] 1911 оноос эхлээд таван замын байлдааны ажиллагааг дуусан дуустал улс үндэстнийхээ төлөө гарамгай гавъяа байгуулсан 101 хүнд [[баатар]] цол олгожээ. Үүнд: {{col-begin}} {{col-3}} 1. [[Авирмэд]]-Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 2. [[Бавуужав]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн Чуулганы өмнөд Горлос хошуу. 3. [[Бадрах]]-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 4. [[Сономцэрэний Базарваань|Базарваань, Сономцэрэний]]-Засагт хан аймаг. 5. [[Зэвэгийн Балдан|Балдан, Зэвэгийн]]-Түшээт хан аймаг, Эрдэнэ ваны хошуу. 6. [[Баяр Түрэмгий баатар|Баяр, Борхонуудын]]-Түрэмгий баатар-Өвөр Монгол. 7. [[Бирваарагчаа]]-Сайн ноён хан аймаг. 8. [[Божи]]-Өвөр Монголын Зүүн үзэмчин, жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 9. [[Бумжаргал]]-Шударга Баатар-Сэцэн хан аймгийн Жанжин бишрэлт бэйлийн хошуу. 10. [[Ванчиндорж]]-Зүтгэлт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 11. [[Волинган]]-Өвөр Монголын Харчин гүны хошуу. 12. [[Галсанцампантүгжням]]-Ялгуулсан Баатар- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Хорчин хошуу. 13. [[Гомбо-Идшин Лхамсүрэний]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Ачит ваны хошуу. 14. [[Гомбожав]]-Сэцэн хан аймгийн Үйзэн бэйсийн хошуу. 15. [[Гочоо]]- Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 16. [[Гэлэнгүж]]-Хавтай Баатар- Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 17. [[Гэлүүсүхэн]]. 18. [[Гэндэн]]-Сайн ноён хан аймаг, мэргэн гүн Мөнх-Очирын хошуу. 19. [[Даваа, Төмөрын]] буюу [[Дамбийжанцан]]-Догшин ноён Хутагт- Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 20. [[Дагва]]- Зүтгэлт Баатар-Засагт хан аймгийн дархан гүн Маньбазарын хошуу. 21. [[Дагдан]]-Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын Урианхайн киргиз сум. 22. [[Далай, Жамъяны]]-Шаламгай Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 23. [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн, Жамсраны]]-Манлай Баатар-Өвөр Монгол, Хөлөнбуйр. 24. [[Даш]] -Шударга Баатар- 25. [[Дашдэндэв]]-Чамбай Баатар-Сэцэн хан аймгийн хурц бэйс Түвдэны хошуу. 26. [[Долгор]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы чин ваны хошуу. 27. [[Дорждэрэм, Мөнхийн]] -Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 28. [[Доржпалам]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 29. [[Дугаржав]]-Хянамгай Баатар-Өвөр Монголын цахар. 30. [[Дугаржав, Нараны]]- Хичээнгүй Баатар- Сэцэн хан аймгийн Илдэн ваны хошуу. 31. [[Дуваа, Донойн]]- Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 32. ? - Өвөр Монголын зүүн Үзэмчиний жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 33. [[Дэндэв]]-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 34. [[Дэчинган]]- {{col-3}} 35. [[Дэчинлхаажид]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 36. [[Жагшимбуу]]-Хурц Баатар- Өвөр Монголын цэргийн хорооны дарга. 37. [[Жамц]] -Зоригт Баатар-Цэргийн Яамны дэс түшмэл, Зүүн өмнө хязгаарыг Захирах Цэргииг захирах түшмэл. 38. [[Жамц]]-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 39. [[Жамсран]]- Шулуун Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 40. [[Жамъян]]- Сэцэн хан аймгийн Бэйлын зэрэг засаг, Улсад туслагч гүн. 41. [[Заяат]]- Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монголын Цахар- 42. [[Илүү]]- Шударга Баатар- Өвөр Монголын Хөх хотын Түмэдийн хороо. 43. [[Лайсан]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Доржпаламын хошуу, жагсаалын дарга. 44. [[Лувсан]]-Зоригт Баатар-Урианхай 45. [[Лхам]]-Сэцэн хан аймгийн засаг тэргүүн зэргийн тайж. 46. [[Мааньжав, Балданы]]- Өвөр Монголын харчин. 47. [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав, Сандагдоржийн]]- Хатан Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 48. [[Манажав]]-Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы баруун үзэмчин чин ван Содномравданы хошуу. 49. [[Мандах залан]]- Өлзийт Баатар- 50. [[Мурунгаа]]-Шалгарсан Баатар-Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошуу. 51. [[Мутунбунга]]а-Шалгарсан Баатар-хорооны дарга. 52. [[Мөнхравдан]]-Саруул Баатар- 53. [[Мянбуу]]-Мэргэн Баатар-Өвөр Монгол-Хар мөрөн муж. 54. [[Наваан]]-Шулуун Баатар- 55. [[Наваан-Юндэн]]-Түшээт хан аймгийн Наваан-Юндэний хошуу жүн ван. 56. [[Шаравын Найданжав|Найданжав, Шаравын]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монгол 57. [[Нанзад/Барман хэмээгч/]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 58. [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад, Дамираны]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 59. [[Насан тогтох]]-Хорооны дарга. 60. [[Норов]]-Өвөр Монгол-Зуудын чуулганы Ар хорчин да ваны хошуу. 61. [[Нолгар]]-Шаламгай Баатар- 62. [[Өлзийбадрах]]-Дэс Баатар-Өвөр Монгол- 63. [[Өлзийдүүрэн]]-Хянамгай Баатар-Сайн ноён ханы хошуу. 64. [[Өлзий-Орших]]-Шулуун Баатар- Өвөр Монголын Зарууд хошуу. 65. [[Пунцаг, Базарын]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Лха жононы хошуу. 66. [[Пунцаг-Шаламгай Баата]]р- Түшээт хан аймгийн Далай гүн Алтанхуягийн хошуу. 67. [[Пунцаг]] -Шаламгай Баатар- Өвөр Монгол, барга, хорооны жагсаалын занги. 68. [[Пүрэв]]-Захчин гүн Цэрэндоржийн хошуу, тайж. {{col-3}} 69. Саван-Өвөр Монголын баруун Баарин ваны хошуу. 70. Сандагдорж-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Горлос хошуу, хороон дарга. 71. Содномдаржаа-Түшээт хан аймаг, Улсад туслагч гүн. 72. Соном-Зоригт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн зоригт гүн. 73. [[Лаварын Сумъяа|Сумъяа, Лаварын]]-Ялгуун Баатар-Шинжаан мужийн Ил тарвагатайн хошууны харъяат. 74. Сундуйжав-Өвөр монгол- 75. Сэргэлэн-Эвтэй Баатар-Өвөр Монголын Шинэ баргын Хошуу цагааны харъяат, хороон дарга. 76. [[Тогтох гүн|Тогтох, Энхбилэгтийн]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы өмнөд Горлос хошууны харъяат. 77. Төмөр-Өвөр Монголын Түшээт хошууны харъяат, хороон дарга. 78. Төмөр-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошууны харъяат. 79. Түмэннаст- 80. Хайдав-Өлзийт Баатар-Сайн ноён аймгийн сайд, бэйс Цогт-Очирын хошууны харъяат, ангийн дарга. 81. Хишигжаргал-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйл Бадамгаравын хошууны харъяат, ангийн дарга. 82. Хорлоо-Шулуунбаатар-Түшээт хан Аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 83. Хохлин-Засагт хан Аймгийн жанжин Далай гүны хошуу. 84. Цогт- Зүүн Үзэмчины жүн ван Гомбосүрэны хошуу. 85. Цэнд- Бодлогот Баатар-Сангийн Яамны дэд Сайд, Өвөр Монголын Хөлөнбуйрын харъяат. 86. Чагдарсүрэн. 87. Чимэд-Хурц Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 88. Чимэд-Сэцэн хан Аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 89. Чованлүн-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Бодлогот ваны хошуу. 90. Чойжамц-Цогтой Баатар-Сэцэн хан Аймгийн Мэргэн засагийн хошуу. 91. Чойж. 92. Чулуун-Өвөр Монголын Зост Чуулганы Түмэдийн хошуу, ангийн дарга. 93. Чулуун Өлзийтийн- Сэцэн хан Аймгийн Сүжигт ваны хошуу. 94. Шагдар- Засагт хан Аймгийн Дайчин ваны хошуу. 95. Шарав-аравны дарга. 96. Шаарийбуу-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы сайд Раашминжүүрийн хошуу. 97. Шимихи-Засагт хан аймгийн цогт гүн Дамдинбаашийн хошуу. 98. Ринчин-Сэцэн хан аймгийн Сэцэн чин ваны хошуу. 99. Эрэнцэн-Өвөр Монголын Цахар хошуу. 100. Ядамсүрэн Цэнгэлын-Сайн ноён хан аймгийн Түшээт гүний хошуу. 101. [[Яринбаатар|Ярин, Мятавын]]-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Говийн Со засгийн хошуу {{col-end}} ==Он дарааллын хэлхээс== *1911 он :6 дугаар сарын 1. Оросын Амар орны бүгдийг захирагч ноѐн зарлиг буулган Хятадууд Оросын хилд орохыг цаазлав. Мөн сарын 11-ний өдөр Бээжин Петербугын хоѐр этгээдийн төлөөлөгч Цичигард хуралдаж, Эргүнэ гол орчмын хоѐр улсын хилийг хайн тогтоохоор хэлэлцээ хийв. :6 дугаар сар. Халхын дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга жанжин тэргүүтэй лам нар Богдод Бат Оршил өргөхөөр Их хүрээнд цугларч, Эрдэнэ Шанзудбын яаманд нууц зөвлөлгөөн хийжээ. :7 дугаар сар. Халхын дөрвөн хан тэргүүтэй Монголын зарим ноѐд лам нар Богд уулын модонд гэр барин нууц зөвлөлгөө хийжээ. :8 дугаар сар. Монголын төлөөлөгч Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан нар Петербургт очив. :10 дугаар сарын 10. Учаны бослого үүсчээ. :11 дүгээр сарын эх. Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан зэрэг долоон хүн "Монголын түр засгийн газар"-ыг зохион байгуулж, Хүрээний хэрэг эрхлэх Их сайд Сандог үлдэн хөөхөөр тунхаглахын хамт, Өвөр Монгол, Алшаа, Дарьганга, Барга зэрэг газруудын ван гүн нарт бүх Монгол нэгдэх тухай Богдын бичгийг уламжлан илгээв. :11 дүгээр сарын 30. Монгол "Тусгаар тогтнох"-оо тунхаглаж, Сандо амбан Оросын элчин сайдын газар далдлан орж, удалгүй Орос, Монгол цэргийн хамгаалал дор Хиагтаар хил гарч улсдаа буцах болжээ. :12 дугаар сарын 4. Сандо амбаныг цэрэгтэй нь хамт хилээс үлдэн гаргав. :12 дугаар сарын 6. Монголын "Тусгаар тогтнол"-той дуу хоолой авалцсан Хөлөнбуйрын "тусгаар тогтнох" бүлэгтэн цэрэг томилон Орос цэргийн дэмжлэгээр Манжуурыг довтолсон байна. :12 дугаар сарын 16. "Тусгаар тогтнох" бүлэгтэн Манжуурыг эзлэн авч, голын дээд урсгалын олон харуулын газруудыг ч байлдан эзэлжээ. :12 дугаар сарын 16. Жавзундамба Хутагт Хүрээнд хаан суурнаа сууж "Их монгол улсын наран гэрэлт хаан" хэмээгдэж "Олноо өргөгдсөн"-өөр оны цолоо болгов. :12 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын эл хошуу чуулганы олон ван гүн нарт уриалгын бичиг илгээв. Улиастайн жанжин ч Монголын цэрэгт үлдэгдэн гарав. Улиастайд Оросын Консулын газар байгуулагдав.Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалын нөлөөгөөр Түмэд хошууны нэгэн салаа цэрэг Батхаалгад умардын цэргийн эрхтэнийг эсэргүүцэх зэвсэгт бослого гаргав. Умардын цэргийн эрхтэн ч их цэрэг томилон Жи Нин, Гүэй Сүй, Бугат гурван замаар Улаанцавын чуулганд довтлон орж бослогийг дарангуйлаад, Батхаалгын сүмийг галдав. Алшаагын Гө Лу Хуй эвлэлийн түрүү Жан Жин Мин-ээс Нин Ши Ан-ын Гө Лу Хуй-ын түрүү Лиү Хуа Тан-ыг хавсарч Инчуаныг дайран эзлэхээр төлөвлөж байгаад нууц нь задран Алшаа Чин ван Даваанбүлүгжала ба Хөх нуурын Ма Чи-ын дарангуйлалд учирч ялагдав. Мөн оны арван хоѐрдугаар сард Шинжаны Монголчууд Чингийн засгийг эсэргүүцэх тэмцэл гаргажээ. * 1912 он :1 дүгээр сарын 14. Оросын Хайлаарт суугаа Консул Усад-ын дэмжлэг дор Өөлдийн ерөнхий захирагч ноѐн Шинфү, Хуучин Баргын ерөнхий захирагч Цэгц ба Шолон хошууны ерөнхий захирагч Чөн Дө зэрэг хүмүүс орчмын эл хошуудын Монгол цэрэг мянга гаруй хүнийг цогцлуулж, Оросын тусалсан таван зуу гаруй буугаар зэвсэглээд ―Чин хаант гүрний журмын цэрэг‖ хэмээн алдаршуулж Бүгд найрамдахыг эсэргүүцэж эхэлсэн байна. Мөн өдрийн орой Хөлөн хотыг довтлон эхлэж арван тавны өдөр хотыг эзлэн авч Хятад ноѐдыг үлдэн Хөлөнбуйрын ―Тусгаар тогтносон‖-ыг тунхаглаж, Хүрээний Богд хааны засгийн газарт харъяалагдах засгийн ордон байгуулж Манжуур зүг үргэлжлэн цэрэглэсэн байна. :1 дүгээр сарын 20. Хөлөнбуйрын Монгол цэргүүд Мөнхшил харуулын газрыг довтлон эзлэв. :1 дүгээр сарын 23. Оросын Гадаад явдлын яамны сайд Хаандаа айлтгал өргөж, одооны ашигтай цагийн байдлыг завдаж Манж орон дахь нөлөөгөө чангатгах ѐстой гэсэн бөгөөд мөн өдөр Сазановагаас Цагаан хаанд Оросоос Монголыг хамгаалан Дундад улсаас тусгаарлуулах хэрэгтэй гэж дурьдсанд Цагаан хаан эдгээр саналыг зөвшөөрсөн. :Мөн сарын сүүлч. Хар мөрөн мужийн цагдан захирагч сайдаас түшмэл томилож Хөлөн хотноо хүрч Шинфү нарыг ятган ―Тусгаар тогтнох‖-ыг нь хүчингүй болготол, Хайлаарт суугаа Оросын Консул Усад яаравчлан ирж Шин фү зэрэг хүмүүсийг зэвсэг, мөнгө бодисын тусламжаа зогсоох зэрэг зүйлээр гачин шахаж байгаад энэ нэг бодлыг нь хаяуулсан байв. :2 дугаар сарын 12. Жоу Чүн Фан-аас харъяат цэргээ дагуулан Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон Монгол цэргүүдтэй Жи Лалин орчим ихээр байлдаж ялагдан ухрав. :3 дугаар сар. Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон засгийн ордны тэргүүлэгч, Хөлөнбуйр газрын бүгдийн дарга Шин фү зэрэг хүмүүс Жибзундамба Хутагтын өргөмжлөлийг хүлээн авч жинхнээр Монгол улсад даган оров. :4 дүгээр сар. Хүрээнээс ирүүлсэн Монголын―Тусгаар тогтнолын тунхаг‖-ыг хүлээн авсан Хөвсгөл нуурын Урианхайн бүгдийн дарга Хишигжаргал, Дарьгангын бүгдийн дарга Содномдовдон, Шилийн голын чуулганы зүүн Хуучид ван Салнунточал нараас өөр өөрийн харъяат олон ардаа авч эн түрүүнээ Богд хааны засгийн газарт дагаар орж хүч нийлэх гэсэн өргөдлийг Хүрээний эрх баригчид хүлээн зөвшөөрчээ. :4 дүгээр сар. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай вангаас туслагч тайж Нучинга, Вангийн сүмийн ширээт лам Бөхбуян ба Чимэдсүрэн гурван хүнийг Халхад элчээр илгээж Богд хаант засгийн газрыг дагах бичгээ дэвшүүлэв. Тэгээд Жибзундамба Удай ванг ―Дундад иргэн улсыг довтлох нэгдүгээр замын ерөнхий жанжин‖-аар томилож, зэр зэвсэг туслан Жирмийн чуулганы арван хошууг дагуулан урвалга гаргахаар зааварлав. :4 дүгээр сар. Хятад худалдаачдын пүүсийг довтлон дайрах ажил ширүүсч байв. :4 дүгээр сар. Бинт ван Гончигсүрэн Хүрээнд явав. :5 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын зарим газарт хоѐрдахь удааны уриалгын бичгийг илгээв. :5 дугаар сарын 17. Бээжингийн засгийн газраас Торгууд ван Балтыг Алтайн хэрэг эрхлэх сайдаар томилов. :7 дугаар сар. Монгол цэрэг Даргангыг эзлэв. Юань Шикай Богд хааны засгийн газарт цахилгаан явуулж Дарьгангыг эзэлсэн учраар эсэргүүцэл гаргаж төлбөр өгөх хэрэгтай гэв. :7 дугаар сарын 8. Гуравдугаар удаагын ―Япон Оросын нууц гэрээ‖ байгуулагдаж, Бээжингийн уртрагын шугамаар Өвөр Монголыг зүүн баруун хоѐр хэсэг хувааж баруун хэсгийг Оросын, зүүн хэсгийг Японы хүчний хүрээ болгохоор тохиролцжээ. Шилийн голын чуулганы баруун Хуучид вангийн хошуу, Авгын зүүн баруун хошуу, Үзэмчины зүүн баруун хошуу, Сөнөдын зүүн баруу хошуу, Авга нарын зүүн баруун хошуу, Жирмийн чуулганы засагт вангийн хошуу, Бинт чин вангийн хошуу, Ерөөлт вангийн хошуу, Бодолгот вангийн хошуу, Нарангэрэл вангийн хошуу, Засаг Пунцагийн хошуу, Жалайд хошуу, Зуу-Удын чуулганы Ар Хорчин хошуу, Баарины зүүн баруу хошуу, Жарууд хошуу, Дархан бэйсийн хошуу, Хишигтэн хошуу, Их Зуугийн чуулганы ван Арвинбаяр нарын таван хошуу, Улаанцавын чуулганы таван хошуу, Зостын чуулганы Харчин вангийн хошуу, Ван Цэдэннамжалванбуугын хошуу, Цахар найман хошуу, Дөрвөд Далай хан аймгийн арван хоѐр хошуу, Дөрвөд баруун гарын дөрвөн хошуу, Захчин хоѐр хошуу, Алтайн Урианхайн долоон хошуу, Торгуудын гурван хошуу, Хошууд нэгэн хошуу, Ар Илигийн Цахар нэгэн хошуу, Тагнын Салжиг, Дочи хоѐр хошуу, Хасгийн хэдэн хошуудын ноѐд түргүүлэгчдээс харъяалах ардын хамтаар удаа дараагаар ―Монгол улс‖-д дагаар орж тамагт бичиг ба билэг ѐслолыг хүргэж ирснийг Богд хааны засгийн газар хүлээн авч, хэргэм зэрэг шагнаад, эдгээр хошуудын язгуурын нутгийг хэвээр захиран шийтгэх эрх тушаалыг баталсан бөгөөд нэг бүлэг захирах дарга ба туслан шийтгэх сайдыг шинээр томилжээ. :8 дугаар сарын 20. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай ван хошууныхаа гурван мянга гаруй хүнтэй зэвсэгт хүчээ дагуулж сүмд ―Тусгаар тогтонигсон‖-оо тунхаглаж, ―Зүүн Монголын Тусгаар тогтнолын тунхаг‖ыыг нийтлэж гурван замын цэрэг томилон Тао Нан, Кай Тун, Түчүан зэрэг газрыг довтлов. Хорчин баруун гарын хойд хошууны Рашминжүүр гүн ч идэвхитэйгээр цуурайтаж Удайн цэрэгтэй нийлэв. Зүүн хойтын гурван мужийн бүгдийг захирагч ноѐноос Ү Жүншөн нарын их цэргийг томилон дарангуйлан цохисонд Удай нар Солон ууланд зугтаан оров. :8 дугаар сарын 19. Иргэн улсын засгийн газар ―Монголыг үзэх хууль зүйл‖-ыг нийтэлж, Монгол ван гүн нарын уул эрх ашгийг хэв ѐсоор байлгахыг амлаж илбэн татах бодлогийг эрчимтэй явуулсан байна. :8 дугаар сарын 20. Хайсан, Дамдинсүрэн нарын удирдсан Монголын цэрэг хоѐр сар гаруй бүслэн дайралт хийж Ховд хотыг эзлэв. :9 дүгээр сарын 8. Удай вангийн цэрэг, Жөн Дүн Шиан-д эсрэг этгээдтэйгээ ширүүн тулалдаан болж, мөн сарын сүүлчээр Удай, Рашминжүүр нар Оросын хамгаалал дор Хайлаараар дамжиж Халхад зугтаан очив. Удайн бослогийг дарсны дараа, Иргэн улсын засгийн газар нэг түм таван мянган хүний цэрэг ангийг томилон Тоа Нанфү орчим байрлуулжээ. :10 дугаар сарын 27. Монгол цэрэг Шилийн голын чуулганы баруун Үзэмчин ба Сөнөд зэрэг хошуудаар довтлон орж ирэв, Цахарын Дүтүн түшмэл Хө Жүн Лиян цэргээ дайчлан хориглож байлдаад Дарьганга орчим ялагдан ухарчээ. :10 дугаар сар. Тогтохын хүү цэрэг дайчлаж Шилийн голд орж ирээд Авга вангийн ордныг дайрч мал хөрөнгийг нь булаан авч Авга ван Янсаныг баривчлаж Хүрээнд аваачив. :10 дугаар сар. Жарууд зүүн хошуунд Богд хааны засгийн газрыг дагах бослого гарчээ. :10 дугаар сарын 28. Бээжингийн засгийн газраас тусгай тушаалтан томилж Чанчүнд Жирмийн чууулганы арван хошууны Ван гүн нарын хуралдааныг хуралдуулж Иргэн улсыг хүрээлэх, дураар харь улсын банкнаас зоос зээлэхийг цаазлах зэрэг арван зурвас тогтоолыг тогтоосон байна. :11 дүгээр сарын 3. Монгол ба Орос жинхэнээр ―Орос Монголын хэлэлцээр‖ ба арилжааны тухай тусгай гэрээнд гарын үсэг зурав. :11 дүгээр сарын 7. Бээжингийн засгийн газаас Оросын элчин сайдын газар нот бичиг гардуулж ―Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын тухай чанга эсэргүүцэл тавьсан бөгөөд Оросын Монгол лугаа тогтоосон аливаа гэрээг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлсэн байна. :11дүгээр сарын 13. Улаанцавын чуулганы зургаан хошууны засаг нэр холбон бичиг өргөж Бүгд Найрамдахыг эсэргүүцэн Ар Монголтой нийлэх гэж дурьдсанд хол дахиныг амаржуулагч жанжин Жан Шоу Жөн Улаанцавын чуулганы дарга Леванноров, Их зуугийн чуулганы дарга Арвинбаяр нарыг хотондоо авчирч ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖- ны урагштай биелэгдэхэд бэлтгэл хийжээ. :12 дугаар сарын 9. Хол дахиныг амаржуулах жанжин Жан Шоу Жөн Түмэд хошууны цэргийн даргаас Монголын цэрэг Билгийн улиралын арван нэгэн сарын үеэр Өвөр Монгол зүг довтлох чимээг олж сонсоод цэргээ гурван зам хуваан сахин суулгасан байна. :12 дугаар сар. Богд хаант улсын засгийн газар Ханддорж, Ширнандамдин, Чен Дө (Хөлөнбуйрын) нараар толгойлуулсан төлөөлөгчдийн бүлгэмийг Орост томилон хэлэлцээ хийлгэхээр мордуулав. Мөн оны зун, ДИУ-ын засгийн газар Өвөр Монголын бослогыг дарахын тулд үлэмжхэн цэргийг Чуулалт хаалга, Батхаалга, Долоннуур, Хөххот, Бугат хотын чиглэлд таван замаар анги хуваан түлхэн оруулав. Мөн үеэр Өвөр Монголчууд Богд хааны засгийн газарт айлтгал өргөдөл дэвшүүлж, Хятадын цэргийн эрхтний дарлалаас чөлөөлж авахыг гуйв. Мөн оны өвөл, Богд хааны засгийн газарт Өвөр Монголд цэрэг орох нууц хуралдаан болжээ. *1913 он :1 дүгээр сар. Монголын таван замын цэрэг Өвөр Монголд оров. Үүнд: Нэгдүгээр зам нь: Егүзэрийн хийдийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдцэрэнигйн удирдсан цэрэг. Хоѐрдугаар зам нь: Дарьганга--Шилийн гол-- Зуу-Удын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт гүн Хайсан, дэд сайд шударга баатар Бавуужавын удирдсан цэрэг. Гуравдугаар зам нь: Сөнөдийн хоѐр хошуу, Дөрвөд вангийн чиглэлд цэргийн яамны дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжихын удирдсан цэрэг. Дөрөвдүгээр зам нь: Хөх хотын чиглэлд, сайд гүн Сономдоржийн удирдсан цэрэг. Тавдугаар зам нь: Урадын гурван гүн, Хатан голын чиглэлэд их цэргийн дэд зэргийн түшмэл Зүтгэлтийн удирдсан цэрэг тус тус хөдлөх болсон юм. Дамдинсүрэнг зүүн өмнө зүгийн цэргийг дайчлан захирах ерөнхий захирах жанжнаар тохоон томилжээ. Зоритг баатар Тогтохыг энэ удаа томилсонгүй, Их цэргийн зөвлөгч бөгөөд Богд хааны сэргийлэн хамгаалах цэргийн даргаар Хүрээнд хоцроов. :1 дүгээр сар. Өвөр Монгол руу хөдөлсөн Богд хааны цэрэг нийт нэг түм байв. Цэргийн захирагчид нь голдуу Өвөр Монголоос дагаар ороод дахиад нутагтаа байлдахаар ирсэн хүмүүс байлаа. Богд хааны засгийн газар зэвсгийн хүчээр Өвөр Монголыг эзлэх бодлогтоо үйлчлэхийн төлөө ухуулга нэвтрүүлгэ хийж, дагаар орохоор ирсэн ба ирээгүй Монгол овогтонд зориулан ухуулан зарлах бичиг тархааж байлаа. Мөн Өвөр Монголд цэрэглэх зам зуураа болон хүрсэн газраасааа цэрэг нэмэн элсүүлж байв. :1 дүгээр сарын 10. Богд гэгээн Жибзундамба Юан Шикай-д цахилгаан явуулж, Монголыг улс болон тогтнохыг харшлах хэрэггүй хэмээсэнд Юан Шикай ч хариу цахилгаан явуулж, Монгол ДИУ тусгаарлах нь зүй бус, нэгдвэл зохино гэсэн байна. :1 дүгээр сар. ―Монгол Төвдийн найрамдлын гэрээ‖ байгуулагдав. :1 дүгээр сарын 23. ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖ Хол дахиныг амаржуулах хотноо хуралдаж, Улаанцав, Их зуугийн чуулганы ван гүн нар, Иргэн улсыг хүрээлж, Монголын ―Тусгаар тогтнол‖-ыг эсэргүүцэхээ илэрхийлжээ. Мөн өдөр Богдын засгийн газрын ерөнхий сайд Сайн ноѐн хан Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчдийн бүлгэм Орос зүг мордож, Оросын дэмжлэгт талархал дэвшүүлэхийн хамт цэрэг дайны тусламж олохоор чармайжээ. :2 дугаар сар. Бээжингийн засгийн газрын хуурай замын цэргийн яамнаас томилсон тагнуулууд Богд хааны цэрэг зам хуваан Өвөр Монголд орсон байлдааны төсвийг мэдэв. :3 дугаар сарын 31. Богд хааны засгийн газраас таван замын Их цэргийн тохиолдсон олон монголчуудаас хүчин хавсарч байлдахыг уриалсан ―Өвөр Монголын нийт оронд зарлагдсан бичиг‖ гэгчийг нийтлэв. :3 дугаар сар. Иргэн улсын засгаас Богд хааны цэргийн дайралт ба Өвөр Монголын ван гүн нарын тусгаар тогтнох хөдөлгөөнийг сэргийлэх зорилгоор И Жүн цэргийн дэд Силин, Рехө-ийн дэд дүтүн түшмэл Ми Жэн Био-ийг Линши-ын сахин дарангуйлах ноѐноор томилж, арван хоѐр анги, дөрвөн түм гаруй цэргийг захируулан Линши, Бор хот, Улаанхад зэрэг газрыг сахин суулгав. :3 дугаар сарын 8. Хүрээнд Монгол цэргийн бригад байгуулах тухай Орос–Монголын хэлэлцээр тогтоогдож, Богд хааны засгийн газар Орос жанжин Кристоферыг ерөнхий сургагчаар урьж ―Эл аймгийн цэргийг тэд захирах эрх‖- тэй гэж тогтоосон байна. :3 дугаар сарын 24. Богдын цэрэг Да Ван Миао сүмийг довтолсонд Хуай Жүн цэрэг тосон байлдаж Хишигтний Бяруу балгасны дөчин газрын цаанах элсэнд цохиж ухруулав. :4 дүгээр сарын 3. Шилийн голын Эрчээл гэдэг газар болсон тулалдаанд Иргэн улсын 500 зуун цэрэг сүйджээ. :4 дүгээр сарын 4. Богдын цэрэг Өвөр Монголын зүүн хэсгийн олон газар дайралт хийв. :4 дүгээр сар. Баруун Сөнөдийн нутагт ширүүн тулалдаан болж Иргэн улсын 150 цэргийг устгав. :4 дүгээр сарын 8. Бугатын чиглэлд Шан Ши цэргийн ширүүн дайралтад Монголын цэрэг 30 гаруй хүн алагдаж ухрав. :5 дугаар сар. Оросын засгийн газар Богд хааны засгийн газартай Хиагтаас Хүрээ хүрэх Төмөр зам засах гэрээ тогтоов. :5 дугаар сарын 16. Богдын цэрэг Шандуг эзлэв. Тав дугаар сарын 25-нд Богдын цэргийн долоон зуй гаруй хүн Жирмийн чуулганы хилд довтлон оров. Рехө-гийн Дүтүн-гийн И Жүн цэрэг Улаанхад оронд орж сахин суув. :6 дугаар сар. Богдын цэрэг дахин гурван замаар довтлон эхлэж Баруун зам нь Бор тохойг чиглэн, дунд зам нь Хөх хот зүг довтлон, зүүн зам нь Сөнөд хошуу зүг давшжээ, Хятад цэргийн Ми Жүн Биу-гийн бүлэг Давааны ард гарч өвөл гол орчим Найданжавын цэрэгтэй байлдаж, Бавуужав, Хайсангын цэрэг харин завшаанаар Бяруу балгасыг эзлэв. Адилхан хугацаанд Вангийн Жоу-гийн Ванданям, Далаад хошууны Баян гүн, Хангин хошууны Цолмон, Гирины Монгол Бао Жай Шан нар цэрэг дагуулан Их Зуу аймгийн хойд хэсгийг байлдан эзлэв. Иргэн улсын цэрэг бүх талаар ялагдалд учирсан тул Хөбэй, Шан Шиг-аас дахин их цэрэг татаж туслан байлдуулав. :6 дугаар сар. Жирмийн чуулганы газар Богдын цэрэг болон Иргэн улсын цэргийн хооронд ширүүн тулалдаан болжээ. Энэ удаагын их тулалдаанд Монголын талаас Чимэдцэрэн, Найданжав, Насан- Аривжих, Морьжав болон Бавуужавын удирдсан цэрэг анги оролцсон байна. Мөн энэ үеэр Ар Өвөр Монголын уулзуур оронд Солон уулын тулалдаан болжээ. Нийт 1 800 цэрэг тус тулалдаанд оролцов. Мөн оны зун Богд хааны засгийн газраас цэргийн яамны их сайд Далай ван Гомбосүрэнг Өвөр Монголын байлдаанд томилжээ. :7 дугаар сарын эх. Иргэн улсын цэрэг 2 000 хүн болон Богдын цэрэг 800 хүн Шилийн голын хил дотор тулалдаад хоѐр талд бүр хохирол гарав. :7 дугаар сар. Богдын цэрэг ба Иргэн улсын цэрэг Үзэмчиний Өвөл гол, Сөнөд, Байшинт уулын ам, Дамбын даваа, Линши, Долоннуур, Батхаалга- ын орчин зэрэг газруудаар байлдаж байв. Долоо найман сарын үеэр Богдын цэрэг үндсэндээ Шилийн голын нутгийг бүр эзлэв. :7 дугаар сарын 13. Богдын цэрэг Долоннуурын боомт газар—Дархан уул сүмийг эзлэв. Тэнд байсан Иргэн улсын 2 000 сэргийлэн сахих цэрэг арга бус ухарч гарав. :8 дугаар сарын 1. Богд хааны засгийн газрын эрхшээлд орсон газар орны хэргийг тусгайлан хамаарахын төлөө, Богд хааны зарлигаар Егүзэр Хутагт Галсандашийг зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх сайдаар Өвөр Монгол руу томилов. :8 дугаар сар. Богдын цэрэг Да Ван Миао Сүмийг дайран эзлэж, Бяруу балгас зүг давшив. Иргэн улсын Долоннуурыг дарангуйлан сахигч түшмэл ван Хуай Чин, Хуай Жүн цэргийг томилон гэдрэг довтлон, мөн сарын дунджаар Да Ван Миао сүмийг булаан авч, Богдын цэрэг ухрав. :8 дугаар сар. Долоннуурын талбарт Насан- Аривжихын дайчилсан 1 200 цэрэг Иргэн улсын 7 000 цэрэгтэй ширүүн тулалдаан хийв. :8 дугаар сарын дундаж. Зүүн хойд орноос томилсон Иргэн улсын туслах цэрэг Өвөр Монголд орж ирэв. :8 дугаар сарын сүүлч. Богдын цэрэг Цахарын Лав худаг, Халх тал ба Хүйс зэрэг газраар Иргэн улсын цэрэгтэй тулалдаж байв. Мөн сар, Найданжавын дайчилсан Богдын цэрэг хоѐр зам хуваан Линши тавин гэр, Зулчин сүмийг довтлон эзлэв. Мөн сар, Дамдинсүрэнгийн дайчилсан Богдын цэрэг Шулуун Хөх хошууг эзлэв. :9 дүгээр сар. Богдын цэрэг Жарууд ба Ар Хорчинг эзлэв. :9 дүгээр сар. Бээжингийн засгийн газар Өвөр Монголын байлдаанд туслах цэрэг 12 хороо морьт цэрэг ба явган цэргийг томилжээ. Мөн оны намар. Богдын цэрэг Цахарын нутгийг эзлэж дуусгаад улмаар Цагаан Хэрмийн зарим боомт газраар тулж очоод сэргийлэн хамгаалалт хийж байжээ. :9 дүгээр сарын 18. Зүүн Сөнөдийн Засаг Сүржав ард олноо дагуулан Богдын засгийг дагахаар зугтаасанд Юан Шикай зарлиг буулган Чин вангийн хэргэмийг нь хасав. :9 дүгээр сарын 21. Бавуужавын дагуулсан Богдын цэрэг Бяруу балгасыг дайран эзлэж, хорин гурваны өдөр Да Ван Миао сүмийг дахин эзлэв. :9 дүгээр сар. Архуа гүн Насан-Аривжих цэрэг түшмэд 100 хүнийг дагуулан Иргэн улсын талд урважээ. Мөн энэ үеэр Богдын цэргийн удирдагч Мөрөнга учир битүүлгээр хорлогдов. :10 дугаар сарын 29. Баруун замын И Жүн цэргийн Ми Жен Биу-ийн хүчин туслахаар ирсэн зүүн хойдын цэргийн У Жүн Шин-ий цэрэгтэй хамтран Бяруу балгасыг буцаан авч, удалгүй Да Ван Миао сүм ба Түлхэн сүм зэрэг газрыг ч буцаан авав. Умард замын И Жүн цэргийн Чен Де Шен-ий цэрэг Найданжавын цэргийг ялаад Зулчин, Шивэртэй, Тавин гэр зэрэг газрыг буцаан авч, Даваан ар хүртэл гэдрэг довтлов. Намар Долоннуурын баруун хойд их элсэнд тулалдаан болж Иргэн улсын цэрэг мянга шахам хүн сүйдэв. Мөн Бавуужавын хороо Шандугийн гол, Үхэрчин уул зэрэг газарт ширүүн довтлолт явуулав. :11 дүгээр сарын 3. Иргэн улсын цэрэг Долннуурт довтлоод Богдын цэргийг цохин гаргаж Цахарын зуун найман сүм хотыг эзлэв. :11 дүгээр сарын 5. Хаант Орос улс ба Дундад иргэн улс ухуулан тунхаглах бичигт гарын үсэг зурсан байна. Энэхүү тунхаг бичигт, Орос улс Иргэн улсын Гадаад Монголыг хэмжээтэй эзэрхэх эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд Иргэн улс Ар Монголын өөртөө засах эрх (Автономит засаг) 1912 оны 10 сарын 21 өдрийн ―Орос Монголын худалдааны хэргийн тухай зүйл‖-ийг журамлан хэлэлцэж Иргэн Улс ба Ар Монголын холбогдлыг тодорхойлон тогтоохыг хүлээн зөвшөөрөв. :11 дүгээр сарын 9. Богд хааны цэрэг хэдэн мянган хүн их буутай өмнөш дахин довтлож 15-ны өдөр Батхаалга зэрэг газрыг эзэлсэн боловч удсангүй Хол дахиныг амаржууулах хотын Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайралтад найман зуу гаруй хүн үрэгдэж ухрав. Мөн сарын эхэнд хоѐр мянга найман зуу гаруй Богдын цэрэг Чуулалт Хаалганаас умар байсан Хятад цэргийг хүчтэй довтлон таван зуу гаруй хүнийг алж шархдуулав. :11 дүгээр сарын 19. У Жүн Шөн, Ми Жен Биу нар Богдын цэргийн гараас Да Ван Миао сүмийг дахинт буцаан авав. Мөн өвөл Тогтох цэрэг дайчлан дахин өмнөш довтлож Батхаалгыг эзлэв. Гэвч хэдэн өдрийн дараа Иргэн улсын цэрэгт булаагдав. :12 дугаар сарын 16. Богд хааны засгийн газар цэргээ Ар Монголын хил тийшээ татах тухай шийдвэрээ илэрхийлэв. Мөн оны сүүлч, Богдын цэрэг идэг идэгээр Монголын хил зүг ухрав. Энэ үеэр Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайрах хүчин нь нэмэгдэж ялалттайгаар давшиж Богдын цэрэгт эзлэгдсэн газруудыг дахин булаан авч эхлэв. Нийслэл Хүрээнд ―Шинэ толь‖ сэтгүүл хэвлэгдэж эхэлсэн бөгөөд орчин цагийн анхны сургууль байгуулагдав. :1913 оны эцэс 1914 оны эхээр, Монгол улсын ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид Хаант Орост айлчлав. *1914он :1 дүгээр сар. ДИУ-ын засгийн ордон Сүйюаны онцгой засаг захиргааны орон байгуулахаар болж жанжныг дүтүн ноѐн болгон хувируулан томилож, уулын Гүйсүй Дао (道)-д харъяалагдаж байсан арван хоѐр шиан, Улаанцавын чуулганы зургаан хошуу, Их Зуугийн чуулганы долоон хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сар. ДИУ-ын засгийн газар Рехө-гийн онцгой засаг захиргааны орныг байгуулахаар болж, дүтүн ноѐн томилон Зостын чуулганы долоон хошуу, Зуу-Удын чуулганы арван хоѐр хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сарын 6. Иргэн улсын цэрэг гэнэт Ар Монголын хилд цөмрөн орж Галсандашийн сайдын яамыг бүслэн дайрав. :3 дугаар сарын 9. Богд хааны засгийн газраас Оросын консулд бичиг өгч, Дундад Оросын хэлэлцээрийн ѐсыг зөрчиж түрэмгийлэл явуулж байгаа Хятад цэргийг тэд ухруулж, баривчлагдсан сайд Галсандашийн биеийг тавиулах тухай хатуу шаардлага тавив. Мөн оны эхээр Халхад байсан Өвөр Монголчууд элдэв зүйлийн хүчирдэлд орсноос нэг бүлэг хүмүүс уг нутагтаа буцаж ирэх хүсэлтээр Иргэн улсын засгийн газартай хэлэлцээ хийхийн төлөө 9 хүний төлөөлөгчийн бүлгэм томилов. Иргэн улсынхан тэд нарыг баривчилж есүүлийг цөм алав. :6 дугаар сарын 14. ДИУ-ын засгийн газар Цахарын онцгой засаг захиргааны орныг байгуулан дүтүн ноѐн томилож Фенчен, Лианчен зэрэг долоон шиан, Цахарын зүүн баруун гарын найман хошуу, жич дөрвөн малжлын сүрэг, Шилийн голын чуулганы арван хошууг ерөнхийлөн захируулав. :8 дугаар сарын 1. ДИУ-ын ордноос Алшаа, Эзнээ хоѐр хошууны цэрэг дайны сэргийлэлтийн явдлыг Ниншиан мужийн цэргийг захирагч түшмэлээр хариуцуулахаар тогтоов. Юан Шикайгаас Алшаа чин ван Даванбүлүгжилыг Баруун Монголын тохинуулах сайдаар томилов. Үүшин хошууны туслагч Түмэн- Очир чуулганы дарга, Сүйюаны дарангуйлан сахигч яамтай хуйвалдаж байгаад ―ардыг өдөөн урвуулсан‖ ялаар Шинэ ламыг баривчлаж, Үүшиний ―дугуйлан‖- гуудыг тархаав. :9 дүгээр сарын 8. Дундад, Орос, Монгол гурван этгээдийн Хиагтийн хуралдаан эхлэв. :9 дүгээр сарын 20. ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын анхны төсөл байгуулагдаж, Монголыг ДИУ-ын нэгэн хэсэг, Монгол улсын нэр, хааны цол, оны цолоо хүчингүй болгох асуудал дээр санал нэгдэхгүй байжээ. Мөн сарын гучны өдөр Оросын консулаас Монголын эрх баригчидтай ―Төмөр замын гэрээ‖ ба ―Цахилгаан утасны гэрээ‖ тогтоож Оросоос Монголд төмөр зам засах эрх ба холбоо мэдээний цахилгаан утас татах эрх олов. *1915 он :3 дугаар сарын 16. Бавуужав нарын дагуулсан Богдын цэрэг Кайлу орчим довтлов. 5 дугаар сарын 9. Юан Шикайн засгийн газар японтой ―Хорин нэгэн зурвас‖-ыг тогтоож Өвөр Монголын зүүн хэсгийн их хэмжээний эрх мэдлийг Японд өгчээ. :6 дугаар сарын 7. Хиагтын гурван этгээдийнн хуралдаан эцэстээ шийдвэр гарч ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын хорин хоѐр зурвасыг жинхэнээр гарын үсэг зуран батлав. Мөн сарын 9- ны өдөр Жибзундамбаас Монголын тусгаар тогтнолыг хүчингүй болгохоо тунхаглаж, арван хоѐрны өдөр Юан Шикай зарлиг нийтлэж Монгол ван гүн нарын уулын хэргэм цол уул ѐсоор хүчинтэй гэдгийг нотлож, хамтат нь бас Жибзундамбыг Хутагт хан өргөмжилсөн байна. :6 дугаар сарын 16. Бээжингийн засгийн ордноос Чен Лү-г ерөнхийлөн захирагч сайдаар Хүрээнд томилсон байна. :9 дүгээр сар. Халхын цэргийн явдлын журганы түшмэд Бавуужавтай нууцаар зөвлөлцөн Өвөр Монголын зүг дахин довтлохоор болж, Бавуужавт гурван түмэн рублын зардал хангав. 10 дугаар сарын 28. Удай Ван Фентиан мужийн дурдсан долоон зурвас буцан орж өгөх нөхцлийг хүлээн аваад Бээжинд хүрч ирэв, арван нэгдүгээр сарын 4-ний өдөр Юан Шикай түүний уул хэргэмийг сэргээн өгөв. :10 дугаар сарын 29. Бээжингээс Хүрээний хэрэг эрхлэгч сайддаа цахилгаан мэдээ явуулж, Өвөр Монголыг түйвээж байгаа Бавуужавыг Хүрээний засгийн газар хавсран дарангуйлахыг шаартагтун гэв. :11 дүгээр сарын 6. Бээжингийн засгийн ордоны төлөөлөгч, Оросын элчин сайд Кропенскийтай Бээжинд ―Дундад Оросын Хөлөнбуйрын асуудлын тухай тогтоол‖-ыг тогтоож Хөлөнбуйрын ―Онцгой орон‖-ны байр суурийг мэдрэв. Мөн сарын арван зургаанд Юан Шикайгаагаас Шинфүг Хөлөнбуйрын дэд дүтүнгээр томилов. :11 дүгээр сарын 23. Иргэн улсын цэрэг Егүзэр Хутагтын сүмийг байлдан эзлэж Бавуужавын цэргийг таван зуу гаруй алж шахрдуулж, Егүзэр Хутагтыг бас барьж аваачив. Мөн жилийн өвөл, Бавуужав хэдэн мянган цэргээ дагуулж нутагтаа буцах нэрээр Өвөр Монголын зүүн хэсэг оронд орж ирээд зэвсэгт ажиллагаагаа үргэлжлүүлэв. Бээжингийн засгийн газраас Ма Чи ( 马麒)-ыг Хөхнуурын Монгол Төдвийг тохинуулах сайд ба Гансу, Ниншиан, Хөхнуур зэрэг муж орныг дарангуйлан сахигч түшмэлээр хавсарган томилов. Ингээд Ма овогт цэргийн эрхтний Хөхнуур дахь дөч гаруй жилийн ноѐрхол эхэлсэн байна. Оросын хөрөнгөтнүүд Хүрээнд ―Монголын үндэстний банк‖-ыг байгуулав. *1916 он :5 дугаар сарын 27. Бавуужав Халх голын Амгалантад тэнгэр газрыг тахиж, Чин улсыг тэтгэн босгох уриа дурьдан, Юан Шикайг эсэргүүцэхээр уриалж ―Хаан төрөө тэтгэх цэрэг‖ хэмээн байгуулав. Долдугаар сарын 1-нд Бавуужав гар доорхи гурван мянга гаруй хүнээ дагуулж Японы этгээдийн дэмжлэгээр цэргийн зөвлөгч Аоянаки-ын жолоодлого дор Халх голоос өмнөш довтолж Тао Нан зүг урагшлан, хорин дөрөвний өдөр Түчиүэн шианы хотыг эзэлжээ. Ү жүн шөнгийн цэрэг хориглон байлдаж таван зуу гаруй Монгол цэргийг устгаж цохин ухруулав. :6 дугаар сарын 6. Юан Шикай үхэв. :8 дугаар сарын 7. Оросын Бээжинд суугаа элчин сайдаас Дундад улсын гадаад явдлын сайдад нот бичиг гардуулж, Дундад улсын засгийн газраас Халх Монголоос сонгох зөвлөлгөөний гишүүнээ хасаж хаяахыг шаардсанд Дундад улсын талаас өөрийн нутаг дэвсгэрээсээ зөвлөлгөөний гишүүн сонгох нь зүй ѐсны эрх хэмээн няцаасан байна. :9 дүгээр сарын 3. Япон цэрэг Бавуужавын цэргийг хамгаалан дэмжиж Гүн Зу Лин-аар өнгөрөхөд Фентианы зүүн хойд цэрэг тосон байлдав. Мөн сарын хорин таванд Бавуужавын цэрэг Кайлу хотыг дахин довтлоод Хармөрөн, Фентиан хоѐр мужийн цэрэгт хавчин цохигдож хоѐр мянга гаруй хүн үхэн шархдаж, үлдэгсэд нь зугтаав. :10 дугаар сарын 8. Бавуужавын цэрэг Линши шианы хотыг довтолж байх зуураа Бавуужав суманд оногдон үхэв. Үлдсэн олон нь Чадраабал Шебжингээ нарын дагууллага дор Зүүн Үзэмчин орчмын оронд хорогдож байгаад Цахар, Рехө-гийн цэрэгт цохигдож Халх ба Хөлөнбуйр зүг зугтаав. *1917 он :6 дугаар сарын 16. Талжын дээрэм Хөлөн хотыг дайран эзлэж зам дагуу дахь олон харуулын цэгүүд цохигдон сүйдэж, Хөлөнбуйрын дэд дүтүн түшмэл Шинфү зугтан дутааж Оросын түрээсний газарт зайлав. :9 дүгээр сарын 30. Оросын цэрэг Хайлаар орчим мянга гаруй Монгол дээрмүүдтэй тулалдаан болж, Оросын цэрэг дээрмийг нэхэмжлэх нэрээр тус орныг эзлэв. Бээжингийн засгийн газраас хүн томилон харилцаж хилээс гарахыг шаардсан боловч Орос цэрэг зөвшөөрсөнгүй. Мөн сард Бавуужавын үлдэгдэл хүч болох Шебжингээн бүлэг Хөлөнбуйрын нутгийн цэрэгт хөөгдөж Халх гол орчим хүрээд Халхын цэрэгт амдан цохигдож, бүх цэрэг үндсэндээ сөнөөгдсөн байна. :11 дүгээр сарын 7. Чадраабал зэрэг хүмүүс Солон уулнаа долоон мянга шахам хүн цуглуулж дахин бослого гаргасанд Хармөрөн мужийн цэрэг ба Фентиан мужийн цэрэг урьд хожид хавчин цохиж, Жалайдаас баруунш үлдэн явуулсан байна. ДИУ-ын засгийн газар Орост ―Арван сарын хувьсгал‖ үүссэн дашрамыг завдаж Жун Дүн төмөр замын засаг захиргааны эрхийг буцаан авч, Манжуурт цэрэг суулган хамгаалуулав. Цаг төрийн үймээнээс дүрвэсэн малчин ард малаа туугаад Халхад зайлан одов<ref>Ө.Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он</ref>. ==Түүхэн баримтууд== ===Улс төрийн баримтууд=== ====Богд хааны уриалга==== :1913 онд Монголоос таван замын их цэргийг гаргаж тохиолдсон Монголчуудаас хүчин хавсрахыг уриалж ашиг тусыг тайлбарлан Өвөр Монголын олон нийтэд зарласан бичиг :Монгол улсын засгийн хэргийг эрхлэх газраас дотоод Монгол зургаан чуулган дөчин есөн хошууны олон лам хар ард нар ба Хөх хотын Түмэд, Цахар сүргүүдийн ард нар, Илийн харъяат Монгол, бас Алашаа ба Хөх нуурын зэрэг нарын найман сумын Монгол Өөлд Ширээт хүрээ зэргийн олон Монголчуудын шар хар бүхэн дор ухуулах ану: Бидний аймаг язгуураас хүчирхэг идэрхэг хойтох газрыг эзлэн сууж, дэлхий дахины олон аймаг дор дарагдсангүй, хэдий Манж улс хараахан мандах үес дор ах дүү нөхөр гийчин ѐсоор түмэнтээ харилцан ураг барьж, ямагт сайныг үзүүлэхийн тулд олон Монгол аймаг харъяат болон дагасан боловч газар орны эрх ашгийг эзэлсэн газаргүй, олон засаг хошуу болгож, өөр өөрийн харъяат албат газар орныг эзэрхэн захируулсан бөлгөө. Ойрхи хэдэн жилээс иргэн зальхай түшмэд эрхийг эзлэж, шинэ засгийг явуулмой хэмээн Монгол газар иргэн элсээн, тариа хаглуулж газар орны ашгийг эзлэж эрх эзэрхлийг булааж халдан дарлах төдийгүй, бас бурхны шашныг хөнгөлж, Монголын хуучин ѐсыг халсугай хэмээгээд бидний Монгол ард үл хорссоноор үгүй, уржинан жил өвөл цагт дотоод муж дор Гамин цэрэг хуралдаж Манж улсын ѐсыгхалж, бүгдээр найрамдах улс болмой хэмээх тухай манай гадаад Монголын дөрвөн аймгийн чуулганы олон ван гүн засагуудын өөрчлөн улс төр байгуулахыг бүгдээр зөвлөлдөж, Очирдара Богд гэгээнийг Монгол улсын хаан хэмээн өргөмжилж, эрдэнийн сууринд залж, Их Юан улсын хуучин ѐсыг дахин гийгүүлж, өөр аймгийн дотор дарлагдахаас үүрд мултарч, олон аймгийн хойч үеийн ичингүйрлэлийг үгүй болгосугай хэмээсэн нь эдүгээ хол ойр газрын олон Монголчууд дараа дараагаар ирэх нь тасралтгүй. Санаваас дотоод Монголын олон ван гүн тайж бүрнээр Юан улсын Тайзу хааны хүүхэд үрсийн тулд зүй нь нэгэн сэтгэлээр бүгдээр нийлж, зүтгэн хүчлэх болвоос урьд өвгөдийн ѐсыг тахиулж, угаас байсан газар орноо өөр аймгийн ардад эзлэгдэхгүй, мөхсөн Зан То Бу Ла (?) ард мэт боол шивэгчин мэт халдуулахаас хэлтэрвээс болмой. Эдүгээ заримууд нь бидний доторхи Монголын түшмэд лам нар Хятад ардын баширлах, худал урихан үгс буюу хуурмаглах зальхай арга дор ташааран орж бидний Монголыг өөрчлөн улс төр байгуулахыг байлгаж, Дундад Иргэний таван аймаг бүгдээр найрамдах улс хамт нийлбээс бид нар Монгол аймаг ард цөм нэгэн адил ашиг буй агаад үүнээс хойш үүнд энэхүү түвшин жаргалыг эдэлмой хэмээн бичиг илгээн ирэх нь амой. Иймийн тул манай засгийн хэрэг шийтгэх газраас Хятад улсын хамт нийлбээс хойч өдөр бидний Монгол дор зовлон болох хэдэн зүйлийг гарган бичиж, олон дор дурьдан сонсгосугай. Байцаабаасуу, Оу Жу Ми Жоу газрын олон гадаад улс дор бүгдээр найрамдах улс хэд хэдэн буй амой. Тэдний хууль болбаас улсын харъяат газар орноо бүрнээр албаны болгож, харяъат иргэд газар орон дор гэр байгуулж, тариа тарьбаасуу зоос гаргаж албан дор тушаасны хойно сая өөрийн хөрөнгө болгомой. Эдүүгээ Иргэн улс лугаа нийлбээсүү Монголын газар орон цөм тэдний улс төрийн болохын тулд дотоод газар дор багталцахгүй ядуу иргэдийг шилжүүлэн суулгаж, гаал хөлс хураан тариа хаглуулахыг зүйгээр хориглон зогсоовоос, зохилдохгүй агсаар өвгөдийн үлдээсэн газар орныг өөр аймаг дор бүрнээр эзлүүлж, харин ч бид зоос гаргаж худалдан авхад хүрмүй. Тэр дээр бидний Монгол болбоос язгуураас саруул хөдөө талд дор хэн алиныг ялгахгүй санааны дураар адуулан аж төрж ирсэн бөгөөд аж төрөхөд мөн залхуу цалгайгаар хойч өдөр улс бүхэн дор энэ мэт хуулийг нийтээр явуулах цаг дор хүрсэн хойно Монгол аймгийн ард шөвөг хатгах газар харинолохгүй зовлон болох нь энэ нэг. Түүнээс урьд Манж улсын цаг дор бидний Монголчуудын гааль гувчуур хураахыг үүрд хэлтрүүлсэн бөлгөө. Эдүгээ бүгдээр найрамдах Иргэн улс, Манж улсын гадаад улсаас агсан авсан төлөөгүй өр найман зуу илүү сая одоо шинэ агсан авах мөнгө зургаан зуу илүү сая үнийг бүрнээр Бүгдээр найрамдах Иргэн улсаас төлсүгэй хэмээн нэгэнт олон улс дор зарлажээ. Бидний Монгол хэрвээ Иргэн хамт нийлбээс, дараа төлөх хугацаа хүрсэн цаг дор эрхгүй элдэв зүйлийн нэр зохион таван аймгийн иргэнээс нэгэн адил тэгшхэн хурааж төлмой. Нэгэнт улсын иргэн болсны тул зүй дор төлөхгүй хэмээн үл чадмой. Иргэнйи нэгэн адил тэсгэн хураах дор хүрвээс, хэд хэдэн зуун он болтол гааль гувчуур өгсөнгүй Монгол аймаг энэ зэргийн хүнд татвар тохиолдвоос, аж төрөн чадахгүй ядуурах мохохын туйл дор хүрмүй. Зовлон болох нь энэ хоѐр. Эдүгээ абасу таван аймаг нийлсэн Дундад иргэн улс болов хэмээвч өмнөх хойтох муж цөм хятад нэгэн аймаг бөгөөд харилцан эрх мэдлийг тэмцэн нэрт сайд их түшмэдийг битүүлгээр алж, харилцан өшөө дайсан болж эдүгээ болтол тогтоогүй байна. Бидний Монгол язгуураас өөр аймаг, зан сургаал, үг өгүүлэл, бичиг үсэг адилгүй. Дараа засаг явуулахад бүрнээр Хятад бичгийн төдий хэрэглэмой. Бидний Монгол дор Хятад бичиг нэвтэрхий мэдэх эрдэмтэй ард цөөн, түшмэл дарга нар болбоос бүрнээр эрдмийг үзэж, өргөн хэрэглэх тул нийтээр цөм Хятад хүмүүс болмой. Монгол ард Иргэн Хятад нарын хамт зарга зальхай зэрэг ял хэрэг буй бөгөөс үг үсэг нэвтрэхгүй. Бас аймаг намыг хэлбийн өмгөөлж мушгайтсан газар агсан хэмээн дийлэн хэлэхгүй энэ мэт хэрэг бүхнийг эрх биш үгүй болгож чадахгүй. Дотоод Монгол хошуунд тариа хаглуулж Иргэн түшмэд суулгасан газар энэ зэрэг хилсгүй мушгиж өвөрлснийг үзэж мэдсээр хэрэг. Зовлон болох нь энэ гурав. Түүнээс Хан улсын цагаас нааш Хятадын газар бурхан шашныг эрхэмнэж одоо дор хүрч ирсэн бөгөөд эдүгээ шинэ засаг явуулахыг үзвээс бурхны шашныг асар хүндэтгэхгүй, зарим нэгэн дотоод газар урьд байгуулсан тайх тахиглах сүм хийдийн бурхны хөргийг хараахан орхиж, (цэргийн сургуулал)-ын тэнхим болгон жич хийд сүмийн хүж зулын тариалангийн газрыг сургууллын тариалан болгосон нь нэлээд бүхүйг нүдээр үзэж чихээр сонссон нь тодорхой. Хятад ард гагцхүү бидний Монголын бурхны шашныг яахан эрхэмлэн үүрд агуулж буй зээ. Иргэний хамт нийлбээс хойч өдөр жил удаад Монголын хуучин ѐсыг өөрсдөө халуулж, бурхны ариун шашин сөнөхөд хүрмүй. Зовлон болох нь энэ дөрөв.Тэдний дотоод Монгол язгуураас Цагаан хэрэмийн заагаар суусан Дундад Хятад улст ойр холилцон суусан тул энэ зэргийг нэн ухуулан дурьдахгүйгээр учрыг мэдэх нь бидний гадаад Монголоос нэн ч тодорхой. Бидний язгуураас нэгэн угсааны яс махны төрөл, дотоод гадаад хэмээн ялгаваас зохихгүй.Тэд Иргэн дор ойр суусан тул тэдний сүр хүчин дор айн түтгэлзэн бүхүйг манай засгийн хэрэг шийтгэх газар мөн мэдмой. Эдүгээ цагийн байдлыг үзвээс, Дундад улсыг тойрон хүчирхэг гадаад улс барс мэт хэлэлцмой. Тэр дээр улсын өрийн тоо тэнцүү үлэмж бөгөөд дотоодын самуун бас тогтоогүй. Бидний Монгол бүгдээр нийлж, нэгэн улс болж, язгуураас байсан газар орон зах хэлхээг эзлэн илүү гүний газрыг тэмцэхгүй болбоос Дундад улсын дайлах цэрэг гарбаас олон гадаад улсууд шударгийг барьж, шүүмжлэх буй за. Эдүгээ манай Монгол улсын их цэрэг таван зам хуваан урагш одож, дотоод гадаад Монголын газар дор сэргийлэн суусан Хятад цэргүүд лугаа хэдэн удаа байлдаад цөм дийлжээ. Удахгүй урагш давшин Монгол газрын зүүн баруун өмнөд зах хязгаарууд хүртэл байлдсаар Хятадын түшмэл цэргийг Монголын хязгаараас гаргасугай хэмээмүй. Та өөр өөрийн хошууны зах дор их цэрэг хүрэхийг үзэж гар хөдлөн байлдаж Хятадын түшмэл цэргийг хөөн илгээх бөгөөд тус бүрийн хүчийг нэгтгэж, эртхэн шаламгайлан газар орноо эзлэн авсугай. Боо Хятадын омогтой үгийг сонсч, нэгэн аймгийн дотор харилцан өшөө дайсан болоход хүргүүлэгтүн. Бид язгуураас нэгэн үндэстний тул зүй нь жаргав ч зовов ч үхэв ч нэгэн хамт байваас зохимой. Бас бидний Богд эзэн гагцхүү өршөөл эрдмийг гол болгох бөгөөд Иргэн улсын түшмэл цэргээс бус ажил үйлдвэрийн ядуу иргэдийг халдан зовоовоос үл болмой хэмээн удаа дараагаар зарлиг буулгаж ухуулсаар буй тул бидний улс төрд мөчөөрхөн хорлохгүй энгийн номхон иргэдийг алив газар дор хэвээр агуулан, харин өршөөн хамгаалбаас зохих явдлыг хамтад гаргаж, басхүү манай засгийн газраас албан бичгээр харъяат олон чуулганы хошуун дор ухуулан зарласан нь олон боловч эдүгээ хүртэл дагахаар ирээгүй нь бас буй тул дахин ашиг зовлонгийг сэнхрүүлэн дагаж орсон ба дагаж орон завдаагүй нийт Монгол овогтон дор нийгмээр ухуулан бичиг зарлав. Магад үнэмчлэн хичээн дагаж явагтун. Үүний тул зарлал явуулав. ===Цэргийн түүхэн баримтууд=== ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 1==== Өмнө хязгаар түгшүүртэй учир цэрэг мордуулж газар орныг хамгаалах тухай цэргийн яамны айлтгалыг ѐсоор болгосон бичиг<ref>Монголын шинжлэх ухааны академийн түүхийн хүрээлэн. Монголын ард түмний 1911 оны үндэстний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл - Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914. Улаанбаатар. 1982 он.</ref> :Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны бичиг. Бүгд ерөнхийлөн захирах сайдын яамнаа өргөн илгээв. Явуулах учир: Эдүгээ манай цэргийн яамнаас өвлийн сүүл сарын арван наймны бичин цаг айлтгасан нь: Өмнө зүгийн олон хязгаарт Хятад цэрэг хуралдсан түгшүүртэй мэдээ буй тул, их цэргийг таван замд хуваан мордуулж, газар орныг сэргийлэн хамгаалуулж, дайсныг тосон сөнөөх явдлыг төлөвлүүлсэн нь болох ба үл болохыг хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад, Богд эзэн гэгээнээр толилож, заан сургахыг гуйхын учир: Мөнөөхөн зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт Галсандаш, Дарьганга зэрэг газруудыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг сахих сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах дэд сайд гүн Сономдорж нарын газраас Монгол олон чуулганы ойр ба зах нийлэх Хятадын бага хотод маш үлэмж цэрэг хуралдан, бас өмнө зүгийн Харчин өртөөнүүдийн газар ирж буй ба бас Шилийн голын чуулганы зүүн, баруун Сөнид ван, Улаанцавын чуулганы дарга, Дөрвөн хүүхэд нарын ван нарыг барьж аваачив хэмээсэн зэрэг удаа дараа тодорхойлон гаргаж, газар орныг хамгаалан сэргийлэн бэлтгэх баатар мэргэн цэрэг хурц зэвсэг олгуулахыг эрж, бичиг захидал хүргэж ирснийг шавь боолчууд үзэж хянабаас цаана дашаас тийнхүү Хятад цэрэг халдахаар ирж, өмнө зүгийн алив олон Монголчуудад зовлон самууныг дэгдээн бүхүй нь үнэхээрийн түгшүүртэй бөгөөд нигүүслэлтэй тул, үүнийг урьдхан дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжахаас тусгайлан салсан дэд зэрэг түшмэл Бавуужав харъяат цэрэг нэгэн зуу шахамыг өдөр дараалан хориодоор өртөөлөн довтолгон мэдүүлж, урьдчилан Дарьгангын газар илгээх ба бас урьд Түшээт хан, Сайн ноѐн хан аймгаас түүгээр дайчлан, цэрэг гурван зуугийн дээр сургуулийн цэрэг хоѐр зууг нэмэн томилж илгээхэд сая буулгасан зарлигийг дагаж, дэд сайд гүн Сономдоржыг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд, Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ гүн Пунцагдэжидыг таслан захирах сайдаар тавьж, бүх таван зуун цэргийг захиран мэдүүлэх зэрэг явдлыг нэгэнт бичиг шийтгэж, зохих газруудад явуулан тушаасны дээр, бусад цэргүүдээс зүг нэмэн мордуулахыг томилон завдаж бүхүй атал, энэ завсар бас Хятад цэрэг улмаар нааш давшин хандаж буй хэмээх тул, одоо зүй нь бүх олон газрын түшмэл цэргээс бүгд таван зам анги хуваан томилон мордуулбаас зохихын тулд, оролсон дэд сайд Засагт чин ван Удайн харъяат цэргийг бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдсүрэнд захиргаж, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтохыг харъяат цэргийн хамтаар Егүзэр хутагт Галсандашын хүрээ зүг, дэд сайд Бишрэлт бээс Насан-Арвижахад харъяат цэргүүдийг захирган хоѐр Сөнид, Дөрвөд вангийн зүг Халхын сургуулийн цэргээс мордуулах хоѐр зуун цэргийг урьд явуулан тушаасан хэвээр сайд гүн Сономдорж нар лугаа нийлүүлэн Хөх хотын зүг, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийг харъяат цэргүүдийг захирган авахуулж, Урадын гурван гүн, Хатан голын зүг ийм таван зам анги хуваан дараа дараагаар дайчлан мордуулж, өөр өөрийн заасан газар гүйцэн хүргүүлж, цааш улмаар давшуулан дайсны цэргийг тосон дайлж хядан сөнөөж, газар орныг батлан тохинуулах явдлыг байдлыг үзэж, тухайд нийлүүлэн хянан шийтгүүлбээс болох мэт боловч, шавь боолчуудын зоригоор авчих хэрэг бусын тулд, хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад гуйх нь: Богд эзэн гэгээнээр толилж, заан сургаж дагаж явуулах ажаамуй. Хэрвээ гуйсан ѐсоор болгон явуулбаас тухайд эл түшмэл цэргүүдийг дан ганц өртөөлөн явуулахад цагийн гачаалд өртөөний хүчин тэсэхгүйн тулд, тусгай уналга, ачлага барих майхан, жич цалинг зүйлийг сангийн яамнаас бэлтгүүлэн нийлүүлэн олгуулж мордуулах ба бас уул газруудад хүрсний хойно унах агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, хөрөнгө баялаг лам нар, түшмэд ардад учрыг дурьдан ухуулж, туслан бариулаад дараа нь сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх буюу эс бөгөөс хэрхэн зүй ѐсоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлэх явдлыг шавь боолчуудын газраас төсөвлөн хянаж, өөр гүйцэтгэн шийдвээс, болох ба үл болох явдлыг хамтаар гаргаж, үүний тул хичээнгүйлэн айлтгав. Зарлигийг гуймуй хэмээн айлтгасанд мөнхүү өдөр цагт хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон зарлиг, Тогтохын биеийг энэ удаа мордуулахыг түтгэлзэж түүний цэргийг Найданжавд захирган мордуул, бусдыг хэлэлцсэн ѐсоор болгогтун хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж, үүнийг зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт, Дарьгангын зэрэг газрыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд гүн Сономдорж, Шилийн гол, Улаанцавын чуулганы дарга, Дарьгангын бүгдийн тэргүүн гүн Сономдовдон нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад нэгэн адил хичээнгүйлэн дагаж, эдний олон ангийн түшмэл цэргүүдийг өөр өөрийн харъяат газар хүрсний хойно бүгдээр хамт нийлж, боловсрол зөвлөлдөж, хэний цэргийг аль хошууны хязгаарын боомт болгох чухам ямар байдалтай газар сэргийлүүлэн хамгаалуулж суулгах ба тэдний барих гэр, уналага агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, засаг лам нар, түшмэл ардад учрыг дурьдан ухуулж туслан бариулаад дараа зохих газруудаас тодорхойлон өргөж, сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх, эсбэсүү хэрхэн нийгэм тэгшийг үзэж, зүй зохисоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлбээс болохыг сайнаар төлөвлөн гүйцэтгэн шийтгүүлж, хэрхэвчээр үлэмж илүү дээш томилож, түрэмгийлэн хөөн авах зэргээр олон дордосыг албадан гасалган зовооход хүргүүлэхгүй болох явдлыг урьдаас хянан тогтоож, уламжлан зохих газар түүгээр зарлан явуулан тушааж, журамлан дагаж шийтгүүлсүгэй. Үүнийг басхүү бэйсийн зэргэ туслагч тайж Чимэдсүрэн, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтох, Хичээнгүй баатар гүн Найданжав, Дэс түшмэл чин зэргэ Бавуужав, Дэд сайд Бишрэлт, бэйс Насан-Аривжах, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлт нарт довтолгон тушаан явуулаад, уг айлтгасан хэрэг, буулгасан зарлигийг хянан үзэж, хичээнгүйлэн дагаж, эдүгээ даруй засажагаан завдаж, урьд нэгэнт өртөөлөн мордож бүхүй түшмэл Бавуужав, дуудлагаар өртөөлөн мордох Зоригт баатарын цэргээс бусад нь бичиг хүлээн авсан өдрөөс таван майхан, уналга ачилга, цалин хүнс зүйлийг түүгээр хүлээн авч, өөр өөрийн харъяат цэргийг гавшгайлан мордож, шаардан явж, арван таван өдрийн дотор тус тусын нэр заасан зүгийн газраа одох ба түшмэл Зүтгэлт, цэргүүд Урадын дунд гүнгийн Бавуудоржийн газраа тус тус гүйцэн хүрэх зэрэг явдлыг эдүгээгийн заан гаргасан ѐсоор шийтгэн дагаж шийтгүүлэн олон хязгаарыг батлан сэргийлэн хамгаалж, цаггүй цагдан байцааж, хэрэв дайсны цэрэг халдахаар ирэх нь болахул мэдүүлбээс зохих олон газраа харилцан мэдээлж, хүчин туслалцуулан эрхгүй нэгэн сэтгэл хүчээр байлдан сөнөөж, газар орныг ариутган тохниулж, гавъяа байгуулан, улсын сүрийг мандуулж удаа бүр учрыг тодорхойлон мэдүүлэн ирүүлэх ба жич харъяат түшмэл цэргүүд хүрсэн эл газарт номхон шударгаар амьдрах алив ардыг өчүүхэн төдий халдан дарлаж гаслаан зовоохгүй, бүгдээр үнэн санаагаар хүчлэн зүтгэж, чухам тус зүйн хэргийг хичээн ѐс журам цэвэр ичимтгийг сахин явж, гавъяаг илэрхийлбээс зохино. Ийн тушаасан хойно цэргийг чангалан баримтлан захирахгүй осолдон цалгардаж дураар тавин явуулж, ѐс бусчилан хэрэг халдахад хүргүүлбээс саадгүй чангалан ял хэлэлцэх явдлыг хамтаар ухуулсугай. Үүнийг басхүү Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамнаа явуулаад байцаан үзэж, одоогийн мордуулах олон ангийн түшмэл цэргийн барих майхан, уналага ачилга зэргийг олон цөөнд тохируулан төсөвлөн бэлтгэж, бүх цалинг зүйлийн хамтаар нийлүүлэн тавин олгуулах ажаамуй. Үүнийг нэгэнтэйгүүр Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг бусад таван яамнаа, баруун хязгаар, Хөлөн буйрын сайдуудад нэгэн адил явуулаад байцаан үзүүлэхээс гадна, дөрвөн аймгийн жанжин чуулганы дарга нарт хуваан тушаан явуулаад тухайг үзэж хянан шийтгүүлсүгэй. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний хоѐрдугаар он, арван хоѐр сарын хорин нэгэн ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 2==== Монгол цэргүүдийн байрлалыг шинэчлэн зохион байгуулах тухай бичиг Цэргийн хэргийг бүгдийг захиран шийтгэгч яамны бичиг<ref>Монгол Улсын Төв Архивын ФА-2. ХН-92.Б.14. Эх нугалбар.</ref> Харъяат цэргүүдийг бүрнээ хойш ухруулан, бас ч цэргүүдээс татан буулгаж цөөрүүлэн суулгаваас олон монголчуудад зовлон бас болохын тул манай яамнаас олон хязгаарын цэрэг бүхий нутгийн түшмэл, ардад ухуулга ба жич цаадах хятад цэргийн захирлуудад мэдээлэн өгөх бичгийн эх зохиож, өөр өөрийн бичгийн дугтуйд углаж хүргүүлсэн тул үүнийг баруун өмнөд хязгаарын цэргийн хэргийг бүгд захирч олон монголчуудыг илбэн тохинуулах хэргийг хамаарсан сайд, мэргэн жүн ван Цэсэнжав, түшмэл Зүтгэлт, зүүн өмнө хязгаарын цэрэг захирсан жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэн, гүн Сумъяа, бүгд захирагч дарга гүн Найданжав, хорооны дарга бэйс Чимэдцэрэн нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад, хүрмэгц бичгийн доторх хэргийг хянан үзэж, ухуулах ба мэдээлэх бичгүүдийг даруй ѐсчлон бичүүлж улмаар гүйцэтгэн, өөр өөрийн харъяат цэргүүдийг захиран авч, нам гүмээр эргэж хойш суулга. Үүнд, урьд сайд жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэнгээс бие өвдсөн учир олгуулахыг ирж мэдүүлснийг чөлөө олгож, уг цэргүүдийг түшмэл Бавуужаваар ерөнхийлөн, Модонбунгаагаар дэслэн захируулах явдлыг айлтгаад, зарлиг ѐсоор болсон тул, харъяат сайд бэйл бүх цэргийг ухруулан суулгах хийгээд татах зэрэг хэргийг гүйцэтгэн шийтгэсэн хойно бэйс Чимэдцэрэнгийн хамтаар нийслэл хүрээнд хүрч ирвээс зохино. Бэйс Чимэдцэрэнгийн цэргийг бүрмөсөн татан буулгаваас уул сайдын цэрэгт нийлүүлэхийг мөн сайд жанжин бэйлийн газраас түүгээр эрхлэн гүйцэтгэн шийтгэх, олон сайд, дарга нарын тус тус захирсан цэргээс олон цэрэгтэйгээс нь гурваад хороо, цөөхөн цэрэгтэйгээс нь хошоод хороо үлдээж, гүн Найданжавын цэргийг ихэмсэг бэйл Цэрэннямын нутгийн өмнө захын Өрөмтэй худагтад, сайд гүн Сумъяагийн цэргийг Дарьгангын өмнө захад, түшмэл Бавуужав нарын цэргийг хурц бэйс Түдэнгийн хошууны өмнө захад, ван Цэсэнжав нарын цэргүүдийг Мэргэн вангийн хошууны нутгийн өмнө Сулхээр зэрэг газарт, түшмэл Зүтгэлтийн цэргийг сайд Түшээт вангийн хошууны өмнө захад Аваргахүрд, Хар-Ус зэрэг газар тус тус суулгаж, уул цэргүүдийг аль аймаг чуулганы цэргүүдийг буулгах суулгах зэргийг харъяат захирсан сайд түшмэл эрхлэн шийтгэж, татаж буулгах цэрэгт сан ба аймаг хошуунаас олгосон хувцас ба агт морь, гэр хэрэглэлийг хүрэлцэхээр үлдээж, сэргийлж суулгах цэрэгт шилжүүлэн олгож, зэвсгийг бүрнээ хураан авч захирах түшмэлд авуулан цэргийн яамнаа хүргэн ирүүлж, бүртгэн хураалгая. Басхүү үлдээж сэргийлэн суулгах ба буулгах цэрэгт аль аймаг чуулган хошууны цэргээс үлдээсэн буулгасан нэр тоо зэргийг тус бүр тодорхой цэс үйлдэж, жич буулгасан цэргүүдийг хэн хэн түшмэлд тушаан өгч, аль газраар буцаасан зэргийг хамтаар тус тус мэдүүлэн ирүүлээд байцаахад бэлтгэе. Үүнийг шалгарсан баатар дарга гүн Мөрөнгаад тушаан явуулаад, харъяат бүх цэргүүдийг захиран авч, манай яамнаас дахин тушаахын инару байлдах хэрэг үүсгэхгүй, сахин сэргийлж суугаасай. Бас ч сайд Егүзэр хутагт Галсандашд явуулаад журамлан дагаж шийтгүүлье. Үүнийг басхүү дөрвөн аймгийн жанжин, чуулганы дарга нарт тушаан явуулаад тус тусын аймгийн нутгийн захыг сэргийлэн суулгасан цэргүүдийг бүрнээ татан буулгаж, захирагсдад олгосон тэмдэгийг хурааж мэдүүлье. Хүргэж ирүүлье. Ийнхүү явуулан тушаасан, үүнийг Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг таван яамнаа явуулан байцаан үзүүлье хэмээн өргөжээ. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны арван нэгэн сарын шинийн долоон (1913 оны арван хоѐрдугаар сарын 4-ний өдөр.) == Урлагийн бүтээлүүд == ===Баримтат кино=== * [[Хоржийлоо]] [[Баримтат кино]] ===Уран зохиол=== * [[Бямбын Ринчен|Б.Ренчин]]. [[Үүрийн туяа]]. [[роман]] * [[Дүгэржавын Маам|Д.Маам]]. [[Газар шороо]]. роман == Эх сурвалж == * [http://iccs.aichi-u.ac.jp/archives/report/057/5c4a92eccc970.pdf ボグド・ハーン政権軍南進作戦に関する一考察 ―阿爾花(アルファ)公・ナスンアリビジフの帰還問題を中心に―] * Л. Дэндэв, “Монголын товч түүх” Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал-29 дүгээр боть, Улаанбаатар, 2006, * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “Бүгд Найрамдах Монгол ард улсын түүх”. Гурван боть. УБ. 1968 он. * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “В.Котвичийн хувийн архиваас олдсон Монголын түүхэнд холбогдох зарим бичиг”, хэвлэлд бэлтгэсэн Б.Ширэндэв, Шинжлэх Ухааны Академийн хэвлэл, Улаанбаатар, 1972, тал 23-39. * EDITED BV LO HUI MIN: THE CORRESPONDENCE OF G.E.MORISSON II, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRISS 1978, P 48 * Монгол улсын түүхийн төв архив. ‘’ Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914’’. ТТА. ФА-4. НХ-656. * Ш. Нацагдорж. Манлайбаатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн хэвлэх үйлдвэр, УБ., 1946 он. * Монгол ардын журамт цэргийн дуртгалууд, гуравдугаар дэвтэр, Улсын хэвлэлийн газар, УБ., 1986. * Монгол улсын түүх Ү боть. ХХ зуун, Монгол улсын шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэн, УБ., 2004. * Японы Гадаад Харилцааны Түүхийн Архив. Гадаад явдлын яамны тэмдэглэлийн баримт бичгүүд. (Дайшѐ-гын хуучин цэс) * Японы сэргийлэн хамгаалах тэнхимийн сэргийлэн хамгаалах институтын материал. Хуучин далайн цэргийн яамны архивын материал. * Ө. Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == * [https://mongoltoli.mn/history/h/187 Таван замын байлдаан] {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] lsnmj4wnvkfiu1grnk2vlgwemp83jpg 709898 709897 2022-08-28T08:31:12Z 103.173.255.162 /* Баатрууд */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Таван замын тулаан |partof= [[Монгол-Хятадын дайнууд]] |campaign=Таван замын байлдаан |image=[[Зураг:Mongolian_soldiers.jpg|300px]] |caption=Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд |date=1912-1915 он |place=[[БНХАУ]], [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]], [[Шинжаан|Шинжааны өөртөө засах тойрог]] |casus= |territory=[[Өвөр Монгол]] болон бусад монголчууд амьдардаг нутгийг алдсан ба хожим [[Хятад]]ын нутаг болсон |result= Гурван улсын [[Хиагтын хэлэлцээр]] |combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]<br />[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],<br /> бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]<br />дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], <br />дэд сайд [[Бавуужав]]<br />дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[:zh:那逊阿尔毕吉呼|Насан-Аривжих]]<br />сайд, гүн [[Содномдорж]]<br />дэд түшмэл Зүтгэлт<br />гүн [[Лаварын Сумъяа]] |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />маршал [[:zh:王怀庆|Ван Хуайчин]] |strength1=[[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Богд Хаант Монгол Улсын арми]], <br />[[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг]]ийн ангиуд нийтдээ 10000 орчим цэрэг |strength2=70000 [[цэрэг]],<br />янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]]<br />, 80-90 пулемёт |casualties1=алуулсан 400 орчим, <br />олзлуулсан 60<br />шархадсан 48 |casualties2=алуулсан 3795,<br />олзлуулсан 76<br />зөвхөн 3 тулалдаанд 4-8 их буу,410-аад их бууны сум,<br />7 пулемёт түүний 5000 сум,<br />1080 буу, 85600 ширхэг сум, <br />421 сэлэм олзлуулсан. }} [[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] '''Таван замын байлдаан'''- Монгол-хятадын хооронд 1912-1915 онуудад болсон дайныг хэлдэг бөгөөд [[Монгол]]ын тал [[Өвөр Монгол]]ын нутгийг [[хятад]]ын цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх зорилготой байсан бол [[Хятад]]ын тал Өвөр монголыг алдахгүй байх төдийгүй [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсыг]] устган түүний нутгийг булаан эзлэх зорилготой байжээ. Энэ дайныг хятадад "[[Үхэр жилийн үймээн]]" гэж нэрлэдэг бөгөөд дайны үед хятадын үлэмж давуу цэргийн байлдааны ажиллагаанууд нь бүтэлгүй болж ихэвчилан ялагдаж байсан тул гүнзгийрүүлэн судалдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад ялагдлуудаа [[ялалт]] болгон хуурамчаар тэмдэглэсэн байдаг онцлогтой. Таван замын байлдааны үед [[Ховдын хязгаар]]ыг хамгаалах [[Баруун Монгол]] буюу [[Шинжаан]]ыг [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|хятадаас чөлөөлөх зорилго]]ор [[Богд хааны Засгийн газар]] Гурван замаар цэрэг хуваан оруулсан байна. Энэ тухай судалгаа бараг байдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад цөөн тооны мэдээлэл байдаг. Энэхүү таван замын байлдаанаас тусдаа явагдсан [[Монгол-хятадын дайн]]ыг [[Гурван замын байлдаан]] гэж нэрлэн оруулав. [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдаж зарлан тунхагласан явдалд [[Өвөр Монгол]]ын [[Зуу Үд]], [[Зост]], [[Жирэм]], [[Шилийн гол]], [[Улаанцав]], [[Их зуу]] зэрэг 6 чуулган [[Хөх хот]]ын Түмэдийн зүүн баруун гарын засаг Хар мөрний их мянган, [[Өөлд]]ийн засаг, [[Алшаа]], [[Ар хорчин]], [[Или мөрөн|Илийн мөрний]] [[Цахар]] зүүн гар болон [[Тарвагатай]]н аймгийн хошууд талархан дагаж баясахаа илэрхийлж, [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[цэрэг]] илгээж, Өвөр Монголыг бүхэлд нь Хятадын дарлалаас чөлөөлөхийг хүсэн гуйжээ. Хөлөнбуйрын Барга, Өвөр зургаан чуулганы 49 хошууны 36 нь Монгол улсад нэгдсэнээс гадна Хөх нуурын 24 хошуу, Цахар 8 хошуу, Или мөрөн болон Тарвагатайн 16 хошуу дагаар орж албан ёсоор нэгдэхээ илэрхийлсэн юм. [[Богд хаан]]ы [[зарлиг]]аар [[1913]] оны [[долоодугаар сар|7-р сар]]д зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх тусгай газар байгуулагдаж, [[Сайд]]аар нь [[цэцэн хан аймаг]]ийн харьяат [[Егүзэр хутагт|Егүзэр ачит зан бадарсан эрдэнэ мэргэн хамба]] [[Галсандаш]]ийг томилсон. ==Урьдчилсан нөхцөл== [[Файл:Бавуужав.png|thumb|left|200px|Шударга баатар Бавуужав]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдсаны дараа [[Монгол үндэстэн]]г нэгтгэн Нэгдмэл Монгол Улс байгуулахыг [[Монгол]]ын тухайн үеийн эрх баригчид эрмэлзэж байв. Богд Хаант Монгол Улсад Өвөр Монгол болон бусад монголчууд нэгдэх эрмэлзлээ илэрхийлж, хуучин [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] харъяаны Монголчуудын хэмжээнд [[бослого]], хөдөлгөөнүүд газар сайгүй өрнөж байлаа. Үүнийг эсэргүүцэн [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] дарлалыг авч хаян [[Дундад Иргэн Улс|Дундад Иргэн улс]]ыг байгуулсан [[Хятад|Хятадууд]] өөрсдийгөө манж нарын өв залгамжлагч гэж үзэн хуучин Манж Чин улсын нутагт гарсан үндэстэнүүдийн тусгаар тогтнох эрмэлзэл бүхий эсэргүүцэл, тэмцлийг цэрэг, зэвсгийн хүчээр нухчин дарж хэлсэн. Түүхийн ийм эгзэгтэй үед Богд хаан Монгол улс, Өвөр монголчуудыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөх, өөрт сайн дураар нэгдсэн монголчуудыг нэгтгэж, хязгаар нутгаа батлан хамгаалах зорилгоор [[Чуулалт хаалга]], Бат хаалга ([[Хорчин зүүн гарын дунд хошуу]]), [[Долнуур]], [[Хөх хот]], [[Бугат]] хотын чиглэлд таван замаар их цэрэг хөдөлгөв. ==Монголын тал== ===Монгол дах нөхцөл байдал=== Богд Хаант Монгол Улс байгуулагдсанаас эхлэн түүний Засгийн газраас Ар ба Өвөр Монгол төдийгүй нийт Монголчуудыг нэгтгэн Их Монгол улсыг байгуулахыг өөрийн үндсэн бодлого болгон хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Энэхүү бодлогын дагуу Өвөр Монголын олон түмэнд хандан “Манай засгийн газраас их цэргийг томилж дотоод монголд сэргийлэн суулгасан хятад цэргүүд лүгээ байлдаж хятад түшмэл цэргийг бүрмөсөн гаргасугай хэмээмой. Их цэрэг хүрэхийг үзэж хүчин хавсран газар орноо эзлэн авсугай. Бид язгуураас нэгэн үндэстэн тул зовлон жаргаланг хамтатгаваас зохимой” хэмээн ухуулан таниулах зарыг түгээн дэлгэрүүлж байв<ref>Ж.Урангуа: “ХХ зууны эхэн үеийн Монгол улс 1911-1919”, Улаанбаатар, 2006 он. Тал 47</ref> Монголын засгийн газар нь Манж чин гүрэн задран унасан учир Манж нарын нэгтгэсэн Монгол, хятад, түвд болон бусад үндэстэнгүүд өөрийн тусгаар улсыг байгуулах эрхтэй гэсэн түүхэн үндэс бүхий зарчмын дагуу Манж нарын эрхийг шууд залгамжлан авах гэсэн хятадын үндэслэлгүй их гүрний дээрэнгүй бодлогыг эрс эсэргүүцэн дээрх бодлогыг сөргүүлэн дэвшүүлжээ. Мөн тэд өөрийн дээрх бодлогыг хэрэгжүүлэхэд Оросын тусламжид түшиглэхээр тооцоолж байжээ. Гэхдээ Богд хаан болон түүний Засгийн газрын эрх бүхий ноёд барууны дипломат ёс гэж нэрлэдэг гадаад өнгөндөө найрсаг мэт боловч хүчтэй нь хүчгүйгээ дарладаг зарчим бүхий өөрийн их гүрний эрх ашгийг бүхний тэргүүнд тавьдаг тэрхүү ёс зүйг мэдэхгүйн улмаас Оросын эрх ашиг юу болохыг танин мэдэж чадалгүй хэт найдлага тавин хүлээж байсан байна. Монголын талын энэхүү найдварыг ашиглан өөрсдийнхөө Монгол дахь эрх ашиг ба худалдааны хэргийг завдан тогтоох гэсэн Оросын засгийн газрын ажиллагаа нь эрчимтэй болж, гадаад явдлын тэргүүн сайд Сазанов 1912 оны есдүгээр сарын 3-нд хаандаа бичиг өргөж, “Монголд онц элч томилон, Орос-Монголын найрамдлын гэрээг тогтоох учир бол Оросод туйлын чухал ашигтай явдал болно” гээд онц элчийн тушаалд Хаант засгийн Алс Дорнодын гадаад харилцааны томоохон зүтгэлтэн Кростовецыг томилох хэргийг хаандаа зөвлөжээ. Ийнхүү Гадаад яамны тэргүүн сайдын саналаар хаант Оросын бүрэн эрхт онц элчийн хувиар Кростовец Монголтой хэлэлцээр хийхээр болж Нийслэл хүрээнээ ирсэн байна. Гэрээ байгуулах хэлэлцээнд Монголын талын төлөөлөгч Сайн ноѐн хан Намнансүрэн, Да лам Цэрэнчимэд нараас “Монголын засгийн газраас бүх монгол үндэстнийг нэгтгэсэн тусгай бүрэн эрхт эзэнт улс төр байгуулах явдалд их Орос улсаас зүйл бүрийн тусламж үзүүлэх ба, хятад улсаар зөвшөөрүүлэхийг хүсмой” хэмээсэнд Оросын талын төлөөлөгч Кростовецоос “Монгол овогтон бүхнийг нэгтгэх явдал болвоос тус улсын засгийн бодлогтой харшилдах бөгөөд Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхээ олох нь маш чухал тул одоо үүнийг даруй хэлэлцвээс зохимой” гэж хэлэлцээрийн агуулгыг зөвхөн Армонголын тухай ярихаас биш Өвөр Монголд холбогдуулж болохгүй гэж анхааруулсан байна. Үүнд Да лам Цэрэнчимэдээс “1911 онд миний бие Ханддоржийн хамт Оросын засгийн газар лугаа Монгол овогтныг нэгтгэсэн улс төр байгуулахыг илэрхийлж тусламж гуйхад Орос улсаас зөвшөөрөн хүлээсэн байгаад одоо яагаад ийнхүү санал гаргасан бэ. Үүнийг бид зөвшөөрч чадахгүй. Хэрвээ Гадаад Монгол тусгаарлаж Дотоод Монгол Хятад улсад хэвээр эзлэгдэх аваас үнэхээр ашиггүй явдал болмой. Энэ учраас Монголын цэрэг нь хятад лугаа байлдахад гагцхүү Орос улсын тусламжийг түших юм. Ингэж сая бидний хүсэл биелэгдэж Монгол овогтон бүгдээрээ нэгдэж нэгэн улс болж чадмой. Учир иймээс Ар, Өвөр Монголыг салгаж болохгүй” гэжээ. Орос улсын төлөөлөгч Кростовецоос мөн Ар, Өвөр Монгол нэгдсэн улс байгуулах явдалд Орос улсын талаас туслаж болохгүйн учир шалтгааныг тайлбарлан хэлээд гэрээ бичгийн эхийг тус тус бэлтгэсэнээ дахин ярилцахаар тогтоод анхны хурал дуусжээ. Дараагийн хуралд Монголын талын дэвшүүлсэн бичигт “Монголчууд Манж, Хятадын эрх мэдлийг устгаж бүх Монголыг нэгтгэсэн бүрэн эрхт их улсыг байгуулсан явдлыг Орос улсаас эн тэргүүнд зөвшөөрч цаашдаа эрхбиш хамгаалах үүргийг хүлээн гүйцээх хэрэгтэй. Түүний дараа, бид бас бусад гадаад улсуудаар тусгаар тогтносон эрхээ зөвшөөрүүлнэ” гэж дурджээ. Эдгээр шаардлага нь Оросын засгийн газрын бодлоготой нийцэхгүй болохоор Оросын төлөөлөгчид зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлжээ. Хоѐр этгээдийн ширүүн маргалдааны дунд Да лам Цэрэнчимэд “Манж, Хятадын захиргаанаас гараад дахиад бас Оросын боол болохыг бид хүсэхгүй. Тус хэлэлцээрийг зогсоож, Бээжингийн засгийн газраас өөрийн монгол төлөөлөгч Наянт ванг ирүүлж хэлэлцээр хийх нь зөв байна” гэж хэлсэнд Оросын төлөөлөгч Кростовиец ихэд уурлаж, монголын бэлтгэсэн бичгийг шалан дээр хаяж “Гэрээний хурлыг харшилсан хариуцлагыг монголын тал үүрэх хэрэгтэй. Тус төлөөлөгч би Да ламын гүжир үгүүдийг хүлээж чадахгүй учрыг өөрийн улсын хаан эзэн ба засгийн газартаа мэдүүлнэ”гэж хурлыг хаян гарсан байна. Ийнхүү хэлэлцээрт хямрал гарч ямарч бүтэмжгүй байгаад хэдэн өдрийн дараа, Оросын төлөөлөгч Кростовец урам зориггүй тархаж явсан Монголын тэргүүн сайдуудыг дуудан аваачиж “Сая хүлээн авсан мэдээнээс үзэхэд Хятад улсын Монголыг байлдах их цэргүүд монголын баруун хязгаарын Ховд, Алтайн замаар нэгэнтээ ойртож ирсэн болохыг манай хязгаар захын албан газруудаас цахилгаан мэдээгээр надад хэд удаа мэдүүлж ирсэн бөгөөд тэдгээр хятад цэргийн тоо маш и бөгөөд зэвсэг хэрэглэл хурц чадамгай хэмээх тул түүн лүгээ эсэргүүцэн тулах арга бодлогыг бэлтгэвээс зохимой” гэсэнд Монголын сайд ноѐд нар ихэд айн сүрдэж зэр зэвсгийн тусламж гуйсанд Оросын төлөөлөгч Кростовецоос “Хоѐр улсын найрамлын гэрээ бичгийг үсэг зурахын өмнө ямар ч тусламжыг үзүүлж үл болмой. Хэрвээ бичгийг одоо даруй миний төлөвлөгөөгөөр зөвшөөрөн тогтоох юм бол цэрэг зэвсгийн тусламж хамгаалалыг үтэр түргэн үзүүлж,тэдгээр хятад цэргийг монголын хязгаарт оруулахгүй болгохыг миний бие батлан хүлээж авмой” гэжээ. Энэ үед монголын талын хүмүүс өргөгүй байдалд орж Кростовецын зохиосон гэрээ бичиг дээр гарын үсгүүдээ зурж батлан тогтоожээ.<ref>L.DINDUB, A Brief History of Mongolia in the Autonomous period, Mongolian Text, with an Introduction and index in English by Gombojab Hangin, Indiana University, Indiana, 1977, P63.</ref> [[Файл:Карта к статье «Монголия». Военная энциклопедия Сытина (Санкт-Петербург, 1911-1915).jpg|450px|thumb|Монгол улсын газрын зураг (1913)]] Ийнхүү -Орос-Монголын найрамдлын гэрээ нь 1912 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Нийслэл Хүрээнд байгуулагджээ. Найрамдлын гэрээ дөрвөн хэсэг, хавсралт арван долоон зүйлсээс бүрдэнэ Тус гэрээний хэлэлцээр хийхэд Өвөр Монголын асуудлаар хоѐр талын төлөөлөгчдийн хооронд зарчимын чанартай санал зөрөлдөөн байсан нь тодорхой мэдэгдэж байна. Богд хааны засгийн газар нь Өвөр Монголыг багтаасан нэгдмэл улсыг байгуулахыг зорьж байхад, хаант Оросын засгийн газар зөвхөн Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхийг батлах саналыг баримталжээ. Гарын үсэг зурж батлагдсан гэрээгээр Орос улс, Монголыг үндэстний цэрэг анги байгуулж болох, хятад улсын цэргийг Монголын хилд оруулахгүй, нүүдлийн иргэдийг өөрийн нутагт суурьшуулахгүй байх эрх бүхий автономит орон гэж хүлээн зөвшөөрчээ. Мөн Оросын хөрөнгөтнүүдийн капиталыг Монголд татваргүй чөлөөтэй нэвтрэх бололцоог олсон байна. ===Монголын талын төлөвлөгөө=== Богд хааны засгийн газар нь Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх бодлогоо шаргуу явуулж өөрийн төлөөлөгчидөө Петирбургт удаа дараа явуулж дэмжлэг тусламж олох гэж оролдсон боловч Орос улс хүлээн авахгүй татгалзаж ганц Армонголыг хятад улсын түрэмгийлллээс хамгаалахад зориулан зэвсгийн тусламж үзүүлсэн байна<ref>Ц. Пунцагноров: “Богд Хаант Монгол Улсын гадаад бодлогын тухай 1911-1919”, Олон улсын монголч эрдэмтдийн зургаадугаар их хуралд тавьсан илтгэл. Улаанбаатар, 1992 оны найман сар.</ref> Богд хааны засгийн газар,1912 оны [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ|Орос-Монголын гэрээ]] байгуулагдсаны дараа уг гэрээний зарим зүйлд түшиглэн Өвөр Монголыг хятадаас чөлөөлөн авч Монгол улстай нэгтгэх зорилгоор цэрэг мордуулах, Гадаад явдлын яамны тэргүүн сайд Ханддорж тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Хаант Орос ба Европын зарим улсад явуулах, Төвдтэй найрамдлын харилцан туслалцах гэрээ байгуулах, Дотоод явдлын яамны тэргүүн сайд Цэрэнчимэд тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Японд томилох зэрэг арга хэмжээг яаравчлан авчээ. Монголын Засгийн газар, ялангуяа Цэргийн яам нь Өвөр Монголоос дүрвэж ирсэн монголчуудаас тухайн орон нутгийн байдал% хүн амын санаа сэтгэл, хятад цэргийн тоо байрлал зэргийг тодруулахаас гадна туршуул илгээн тагнуулын мэдээлэл цуглуулж байв. эдгээр мэдээлэлд үндэслэн цэргийн яамнаас Өвөр Монголыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулсан байна. Төлөвлөгөөнд оросоос авсан зэр зэвсгийн хэмжээнд түшиглэн бэлтгэх боломжтой цэргүүдийг 5 чиглэлд анги болгон зохион байгуулах, тэдгээрийг унаа уналга, хоол хүнсээр орон нутгйин бололцоог ашиглан хангахаар тооцоолсон байна. Мөн таван замын цэргийг еранхийлөн удирдах командлагчийг сонгон томилсон ба бусад ангиудын захирагч болон туслах жанжин нарыг томилжээ. ==Хятадын тал== ===Хятад дах нөхцөл байдал=== 1912 оны сүүлч болоход Өвөр Монголын улс төрийн байдал Бээжингийн засгийн газарт хүнд чухал асуудал болж тулгамдаж байжээ. Засгийн газарт Монголын асуудлаар Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг болон үүний эсрэг аядуу бүлэг гэсэн 2 бүлэг байсан байна. Гэхдээ эдгээр бүлгүүд нь Монголыг бүхэлд нь өвөр, ар гэлгүй бүгдийг нь хятадын захиргаанд нэгтгэх зорилготой байсан ба зөвхөн түүнийг хэрэгжүүлэх арга замын хувьд зөрчилтэй байсан байжээ. Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг нь Монголыг дайлах цэргээ томилон Монголыг дайран цохих чиглэлээ бататгажээ. Ийнхүү Монголыг дайлах цэргийг томилохын дагуу Бээжингийн засгийн газрын дотоодод тун ширүүн яриа хэлэлцээр болжээ. Энэхүү санал зөвлөгөөн нь юуны урьд Төрийн явдлын хорооны хянан тогтоолыгхүлээх хэрэгтэй байжээ. Есдүгээр сарын 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны цэргийн явдлын нууц хуралдаан дээр хатуу бүлэг болох хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чирүи болон энх бүлэг болох төрийн явдлын сайд Жао Бинжүн санал зөрөн маргалдаж, эцсийн дүнд гадаад харилцааны хэлэлцээр хийх шийдвэрлэх санал нь засгийн газрын зөвлөгөөнөөр батлагджээ. Үүний зэрэгцээ [[Юань Шикай]] ерөнхийлөгчөөс Өвөр Монголын Гүнсэнноров ван болон Ар монголын Наянт вантай уулзан ярилцжээ. Тэгээд есдүгээр сарын 25-ны өдрийн төрийн явдлын хуралдаанд Юань Шикай 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны нууц хуралдаан дээр батлагдсан засгийн газрын тогтоол болон Монголын ван гүн нарт зөвшөөрөгдсөн саналыг үндэслэж, Монголын асуудлыг шийдвэрлэх аядуу арга бодлогыг илэрхийлжээ. Гэвч хуралд оролцогсодын олонх нь эсэргүүцсэн. Тухайн үед Бээжингийн засгийн газрын дотоодод Юань Шикай, Жао Бинжүн нарын саналаар төлөөлүүлсэн зэвсэгт хүчнийг хэрэгжүүлэхийг эсэргүүцэх санал зөвлөгөө байхад Дуан Чирүи, Шүи Шүжан (Хуурай замын цэргийн газрын товчоон дарга), Иан Шишань (Шаньши дүдү) мэтийн цэрэг дайнаар дайлан дагуулахыг санаачилсан цэрэг засгийн ноѐд түшмэд нэлээд байсан мөртлөө энэхүү цэрэг дайны хүчинд түшиглэн Монголын тусгаар тогтнолыг устгахыг санаачилсан хүчин нь олонхи байж хүчтэй байжээ. Гацхүү цэрэг засгийн хэмжээнд биш, улсын дотоод дахь энгийн хүн амын хувьд чгэсэн Монголын тусгаар тогтнолыг эсэргүүцэх санал илэрхий давуу байжээ. Тэд Монгол бол манай нутаг дэвсгэр, Төвдийн нэг хэсэг бол үнэндээ хятад хүний манасан газар учраас Монгол болон Төвд нь яриангүй Дундад иргэн улсад харъяалагдах ѐстой. Эдгээр орны тусгаар тогтнол гэгч ёсонд үл нийцэх ялт ажиллагаа" гэж эсэргүүцсэн санал давамгайлж байсан байна. <ref>“Иргэн улсын Жинши зохиол найруулал”, тал 666, 677</ref> Юань Шикайн аядуу бүлгийг дэмжиж байсан нь Тэр үед Бээжингийн засгийн газар Оросын Хаант Улстай гадаад харилцааны хэлэлцээр хийхээр бэлтгэж байсан тул цэргийн хүч хэрэглэн Монголын асуудлыг шийдвэрлэхээс түр татгалзан хойшлуулах үндсэн шалтгаан болсон байна. 1912 оны арван хоѐрдугаар сарын 3-ны өдрийн “Мүгдэний цагийн сонин”-ы “Иргэн улсын чухал мэдээ”-д доорх мэт өгүүлж, Монгол тусгаарласанд чанга эсэргүүцэл тавьж байх нийгмийн сэтгэлгээг тусгажээ. Сонин мэдээнд эл газрын байдал тусгагдаж “...Шаньдун-д... Бүх улсын ах дүү нар хүчин хамтран дайтахаар зорьж буй. Гэхдээ дайн хийхэд сүйтгэл их. Ах дүү нар бүх хүчнээр зоос мөнгө цуглуулж тус болох нь зохистой. Сонсохоор мужын төвийн нэгэн Чин овогт авхай эх улсаа хайрлах баатар хөвгүүдийн зориг санаагаар хүчир бэрхшээлийг хайхралгүй боомтын гадна үхэж сэхэхээ үзэлцье хэмээн, эмэгтэйчүүд буу зэвсэг үүрч дайн байлдаанд эрчүүдтэй адил явж дийлэхгүй тул онцгойлон цэргийн ам хүнс цуглуулах бүлгэм байгуулахаар уриалж, далайд дусал нэмэх хувь нэмэр үзүүлэх гэсэн...” “...Шандунь мужын Жинан хотод эмэгтэйчүүдийн цэрэг зохион байгуулж Монголыг дайлах дайнд оролцохоор бэлтгэж буй...” гэж мэдээлж байжээ. ===Хятадын талын төлөвлөгөө=== 1911 оны байдлаар Оросуудын хийсэн судалгаанд Манж Чин улс нь нийт 160 мянган явган цэрэгтэй, 285 батальоноос бүрдэх 11 дивиз, үүнд тусгай 25 бригадтай байсан. Манж чин улсын хаант төр мөхсөнөөр түүнийг шахан зайлуулж гарсан Дундад иргэн улс 1913 он гэхэд хятадын хуурай замын цэрэг дотооддоо олон үймээн самуунд оролцчихсон туршлагатай, чадварлаг арми болсон байлаа гэж тэмдэглэснийг иш татав. 1912 оны 10-р сараас Өвөр Монголд болсон зэвсэгт мөргөлдөөн улмаар хурцдаж байжээ. Дундад Иргэн улсын сэргийлэлтийн цэрэг анги нь Богд Хаант Монгол Улсын цэргийг дайрахын зэрэгцээгээр Өвөр Монголын дотоод дахь бослогыг дарангуйлан дарахаар бэлтгэж байжээ. Иргэн улсын талаас жилийн эцэс болтол цэргийн хүчнээ байрлуулж дуусаад, дайтах төлөвлөгөөг дараагын шатанд оржээ. Тухайлбал, цэгцлэн тохируулсан Монголыг дайлах цэрэг нь тохиолыг хүлээж давшилт хийхэд бэлэн болжээ. 1913 оны эхээр Дундад Иргэн улсын цэргийн дайтах цэрэг ангийн цэгцлэн тохируулсан байдлыг Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэлээс нарийн ойлгож болно. Түүнийг үндэслэн ДИУ-ын цэргийн Өвөр Монгол хилийн ойр хавийн газар оронд тохируулсан цэргийн хүчний байдлыг ажиглан мэдэж болно. Ар, Өвөр Монголын хамаа бүхий газар оронд эл улсын цэрэг байрлуулсан байдал. (1913 оны нэгдүгээр сарын цэргийн захиргааны данс эвхмэл)д доорх мэт тэмдэглэж байна. *Хөх хотын чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр): Явган цэрэг: 5 860 хүн Морьт цэрэг: 1 400 хүн Хөх хотын буут цэрэг: 230 хүн, 15 их буу, 6 пулѐмот *Чуулалт хаалганы чиглэл (Өвөр Монголынбаруун хэсгээр): Явган цэрэг: 4 120 хүн Морьт цэрэг: 2 470 хүн Буут цэрэг: 400 хүн, 24 их буу Барилгын цэрэг: 220 хүн Пулѐмёт: 22 <ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл “Монголын мэдээ”, гуравдугаар боть, Дайшѐо-гын 2-р оны хоѐрдугаар сараас додоодугаар сар, данс эвхмэлийн дугаар 1-6-1-5-7</ref> Хүнд, хөнгөн (?) цэрэг: 100 хүн *Чэндэ (Халуун гол)-ийн чиглэл(Өвөр Монголын дунд хэсэг) Явган цэрэг: 7 720 хүн Морьт цэрэг: 1 650 хүн Буут цэрэг: 230 хүн, 14 их буу Инжнерийн цэрэг: 100 хүн Пулѐмёт: 12 *Кайлү-гийн чиглэл: (Өвөр Монголын дунд зүүн өмнө хэсгээр) Явган цэрэг: 4 340 хүн Морьт цэрэг: 1 590 хүн Буут цэрэг: 250 хүн, 27 их буу Пулѐмот: 24 *Таонон (Шаазгай хот<ref>[http://eagle.mn/r/67647 Тогтох тайжийн тухай хоёр дуу] Одоогийн Таононфу гэж буй хотыг монголчууд Шаазгай хот гэдэг байжээ.</ref>)-ын чилэл: (Өвөр Монголын зүүн хэсгээр) Явган цэрэг: 1 600 хүн Морьт цэрэг: 900 хүн Буут цэрэг: 100 хүн, 6 их бууд *Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэл: (Өвөр Монголын зүүн хойд хэсгээр) Төмөр замыг сахих ангийн, явган цэргийн 6 холбоот анги, морьт цэргийн 6 холбоот анги, буут цэргийн 4 дунд анги, барилгын цэрэг 1 дунд анги, төмөр замын 64 дунд анги, Энд Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэлд байгаа бодит тоог тэмдэглээгүй. Эл чиглэлийн бүх цэргийн хүчин (нийт тоо нь)-ний тухай Өвөр Монголд суугаан хятад цэргийн ерөнхий тооны их төлөв бүртгэл: цэрэг 33 460 хүн, 85 их буу, 54 пулѐмот гэж тэмдэглэж байна. Энэ нь "Монгол газрын ойллого"д тэмдэглэж байгаа *Нийт цэргийн хүчин 39 900 гаруй хүн, их буу 54, пулѐмот 4<ref>Монгол газрын ойллого‖-ын 1554-р нүүр</ref> байна. Японы гадаад явдлын архивын материалын дагалт зурагт, дайтах цэрэг анги зургаан бүлэг хувааж байх бөгөөд тус тусын цэрэглэн харалт нь тодорхой бий. Үүнийг монголын талын түүхэн материалтай харьцуулж үзвэл, ДИУ-ын цэргийг зургаан бүлэг хуваасан учир бол Монголын цэрэг таван бүлэг болж ёиглэл гарган байсны эсрэг авсан төлөвлөлт ажээ. Ингэж Дундад улсын засгийн газар нууцаар цэрэг томилон Өвөр Монголд хувиарлан суулгаж бага багаар нэмэгдүүлж байжээ. Чуулалт хаалганы зүүн хэсэгт суугаа цэрэг гурав, дөрвөн мянгаас нэмэгдээд хоѐр түм гаруй болж, Монголыг дайлах хошууч цэрэг анги нэгэнтээ бэлтгэлээ дуусгаж төвийн шилжүүлэн томилохыг хүлээж байсан байна. Энэ үед ДИУ-ын цэрэг нь Өвөр Монголд дайтахаар бэлтгэсэн ѐсоор Өвөр Монголын эл газар цаашлан Ар монголд дайран орохоор төлөвлөж байсан байна. Бээжингийн засгийн газарт ―Ерөнхийлөгчийн ордон өдөр дараалан хуралдаж, бүр л цэрэг татан шилжүүлэх ба цэргийн сүйтгэл цуглуулах хоѐр учирт зүтгэлцэн, цэрэг ба санхүүгийн хоѐр яамыг тусгайлан хариуцуулахаар зарлигджээ. Дуан (Дуан Чириү) ерөнхий дарга ойрд зөвлөгчийн газартай ярилцан зөвлөж одоогийн эл мужын дүдү нар тус тус цахилгаан мэдээ ирүүлж "Монголыг дайлах зориг санаа чанга байх нь эрхэм. Эл муж урьдаар өөрийн сэргийлэлтээ чангатгаж, үнэхээр дайны явдал үүсвэл даруй түр умард орны эл мужын цэргийг шилжүүлнэ. Бусад өмнөд орны эл мужид хөдлөхгүй. Гэвч эл муж шилдэг хүчтэнийг шилэн сонгож чанга боловсруулж төвийн зарлигийг сонсохоор үүрэг болгох хэрэгтэй" гэж тохируулжээ. Бээжингийн засгийн газар нь хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чириү-гийн шаардлага доор эцэстээ Монголд зэвсэгт хүчин хэрэглэх горьдлогоо дахин дурдаж, нэгэнтээ тогтсон төсвийн хувиар ерөнхийлөгчийн ордонд батлагджээ. ДИУ хүчирхэг цэрэг ангиа төвлөрүүлж зүүн хэсэг орноос дайралт хийх гэж байжээ. Үүний тухай "Мүгдэний цагийн сонин"-д доорх мэт тэмдэглэж байна:-"Гадаад Монголыг эрхшээхэд урьдаар Өвөр Монголын зүүн монгол, зүүн хойдын гурван мужаас гар орох хэрэгтэй, сэргийлэлтээ чангатгах хэрэгтэй, сэргийлж дийлсэний дараа сая дайтаж дийлнэ. Одоо нэгэнтээ бэлтгэж дуусчээ" Тухайлбал, Ар монголыг дайлах үед урьдаар Өвөр Монголын зүүн хэсгээс эхлэх гэсэн байлдах бодлогийн чиглэлийг арван хоѐр сарын эхний үеэр нэгэнт тогтжээ. ==Эхлэл, тулалдагч талуудын хүчний харьцаа== Өвөр Монголыг чөлөөлөх таван замын цэргийг ерөнхийлөн захирагч жанжнаар [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]г зарлигаар томилсон. Таван замын цэргийг дараах байдлаар хуваан мордуулсан байна. Үүнд: *Нэгдүгээр зам: [[Егүзэрийн хийд]]ийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]гийн удирдсан [[цэрэг]] *Хоёрдугаар зам: [[Дарьганга|Дарьганг]]ын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], [[дэд сайд]] [[Бавуужав]] нарын цэрэг *Гуравдугаар зам: [[Сөнөд]]ийн хоёр [[хошуу]], [[Дөрвөд|дөрвед]] вангийн чиглэлд дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[Насан-Аривжих]]ын цэрэг *Дөрөвдүгээр зам: [[Хөх хот]]ын чиглэлд, [[сайд]] [[гүн]] [[Сономдорж]]ийн цэрэг *Тавдугаар зам: [[Урад]]ын гурван гүн, [[Хатан гол]]ын чиглэлд, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийн цэрэг тус тус хөдлөх болсон ажээ. Эдгээр чиглэлүүдэд нийтдээ 10000 цэрэг байсан гэж үздэг. [[Файл:With the Russians in Mongolia 192.png|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] 1913 оны дунд үеийн Монгол цэргийн тоог 4300 гаруй, түүн дээр 3500 орчим орон нутгийн [[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг|сайн дурын цэрэг]] байсан гэж үздэг. [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]ын [[ерөнхийлөгч]] [[Юан Ши Кай]] Монголын эсрэг 70 000 цэрэг татаж, их буу, явган цэргээс бүрдсэн орчин үеийн зэвсэглэл бүхий [[арми]]йг эмхлэн байгуулж, [[маршал]] [[Ван Хуайчин]]аар удирдуулан хөдөлгөлөө. Тэр маршалд өгсөн бас нэг нууц даалгавар нь [[Дэмчигдонров ван]]гийн өргөөнд хадгалагдаж буй [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] тамгыг ямар ч хамаагүй аргаар авчрах явдал байв. [[Дундад Иргэн Улс|Хятадын]] цэргийн байдлыг авч үзвэл: 1912 оны намар Дарьгангын чиглэлд 500-аад, [[Цагаан Түн]]гийн чиглэлд 1-2 мянга орчим, [[Цицикар]]т, [[Хөлөнбуйр]]ын чиглэлд 4 мянга гаруй хүнтэй холимог бригад, [[Жиримийн чуулган]]ы нутаг, Таононфу гэж буй (Шаазгай) хотноо 10 мянга орчим цэрэг байрлуулжээ. Өөрөөр хэлбэл, Дундад иргэн улс 1912 оны адаг, 1913 оны эх гэхэд Жиримийн чуулган, Цицикар, Шаазгай хот орчим 14 мянгаад цэрэг (зүүн чиглэл), Өмнөд Монгол буюу Хөх хот, Хаалган боомт, Долоннуур, Бяруу зэрэг хотод 39 мянган цэрэг (төвийн чиглэл), харин Цагаан Түн, [[Алтайн Шар сүм]], [[Чингэл]] зэрэг газраар 6 мянгаад цэргийг байрлуулсан мэдээ бий. Эдгээр бүлэглэл нийт янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]], 80-90 [[пулемёт]]той байв. Харин 1913 оны 9, 10 дугаар сарын үед [[Шаньси]] мужийн умард хилийн нутгаар 23 янз бүрийн анги нэгтэл, 28 их буу, 4 пулёмёттой 9500 явган, 1500 морьт цэрэг байрлаж байсан бол Хаалган, Долоннуур зэрэг хотын чиглэлийн цэргийн бүлэглэлд 30 их буу, 16 пулёмёт бүхий 35 батальон (20 мянган хүнтэй) [[явган цэрэг]], 9 [[дивизион]] (2500 хүнтэй) [[морин цэрэг]]тэй анги, салбарууд байрлаж байжээ. [[Файл:Mongolian_soldiers1.jpg|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] ==Байлдаан эхлэх үеийн цагийн байдал == 1912 оны сүүлийн хагас жил хятадын цэрэг Өвөр Монголын олон газарт улмаар давшин орж бэхлэн суужээ. Нөгөөтэйгүүр, мөн оны есдүгээр сард "Монгол-Оросын гэрээ" байгуулахаар зөвшилдөж байсан үед Богд хааны засгийн газар дотооддоо Өвөр Монголд цэрэг оруулах төлөвлөгөө зохиож эхлэв. Ингээд ДИУ болон Монголын хоорондох зөрчил ихээр хурцдаж асуудлыг хэлцлийн шуагмаар шийдэх боломжгүй болж цэрэг дайны ажиллагаагаар шийдэхэд хүргэх болов. 1912 оны сүүлчээс эхлэн жил гаруйн хугацаанд Хятад улсын Бээжингийн засгийн газар ба Монголын Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын тойронд байлдаан болжээ. Монголын цэрэг Өвөр Монголд байгаа Хятадын цэрэгтэй тулалдаж эхлэн Эзний гол, Ноён уул, [[Алшаа зүүн хошуу|Алшаагийн яамд хот]]ын орчим, Шандын гол, Үхэрчин уул, Тэнгэр элс, Сургага Хөөрөг, Дархан уул, [[Шулуун хөх хошуу]], [[Долнуур]], [[Бяруу]] хот, [[Хөх хот]]ын орчим, [[Хөвөөт шар хошуу]] зэрэг олон газар ялалт байгууллаа. Энэ явдлыг Лондон «Times», [[Япон]]ы «Manshū Nichi-Nichi Shimbun» зэрэг олон [[сонин]] [[дэлхий]] нийтэд зарлаж байсан ба [[Оросын Хаант Улс]] «Танай улс учиргүй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан. ===Байлдааны ажиллагааны эхлэл=== ДИУ болон Монголын цэргийн анхны байлдаан Өвөр Монголд хэзээ болсон цаг нь тодорхойгүй боловч Японы гадаад яамны Дайшѐо- гын тэргүүн он (大正元年-1912)-ы есдүгээр сарын 9-ний өдрийн тэмдэглэлд "Жэн Жиатүнд бэлгийн улиралын долоон сарын 8-наа хятад монгол хоѐр цэргийн хооронд нэгэн их дайн болов" <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээ нэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 机密公第257号，大正元年9月10日 外务省政务局接受件。</ref>гэсэн мэдээ бий. Энэ нь Өвөр Монголд болсон ДИУ-ын цэрэг болон Монгол цэргийн хамгийн анхны зэвсэгт мөргөлдөөн. 1912 оны арван сарын 11-ний өдөр Оросын элчингийн Бээжийнгээс явуулсан цахилгаанд: "Дундад улсын сонин мэдээнийхний ба нам бүлгийнхэн Оросын эсрэг ухуулгаа үргэлжлүүлэн чангатгаж байна. Хүрээг дайлах аян цэрэг (远征军)-ийг зэвсэглэхээр илээр хандивын мөнгө цуглуулж <ref>Ш. Бира: “БНМАУ-ын түүх”, Монгол улсын соѐл гэгээрлийн яамны сурах бичиг сэтгүүл хэвлэх товчоо, 1987, тал 146</ref><ref>Ш. Нацагдорж: “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946 он, тал 34-35</ref><ref>《盛京时报》(Мүгдэний цагийн сонин) 1912年12月3日，第三面，《国务院对库政策志略》。</ref> байна. Зөвлөгөөний хурлын даргаар тэргүүлүүлсэн улс төрчид цөм энэхүү учирт оролцов. Засгийн газар яг улсын доторх цэргийн зээллэгийн төсвийг ярилцаж аян цэргийн төлөвлөгөө хийж эл газарт үүний төлөө идэвхтэй бэлтгэл арга авч байна."<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 136</ref> гэжээ. Бээжингийн засгийн газрын зөвлөгчийн яам ба хуурай цэргийн яамны удирдлага дор, юуны өмнө Дарьгангад дайран Монголын цэргийг устгах дайны зорилгийг тогтоов. Залгаад Халуун гол (Рехэ), Цахар, Шианши, Сиүюаньд суугаа цэргийн дайралт бараг адилхан цагт эхэлсэн байв<ref>Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Дарьгангын дайралтад Иргэн улсын цэрэг ихэд ялагдаж, Дарьгангын өмнө талд байгаа Шилийн голын газар Монголын цэрэгт эзлэгдэв. Энэ үед Иргэн улсын цэрэг бараг цөм Шилийн голоос ухарсан байв. Тэгээд ―Хятадын засгийн газар Улаанхад ба Кайлү-д цэргийн байрлуулт хийж Дарьгангыг эзэлсэн Гадаад Монголын цэргийг хөөн гаргахаар Жинжоү-гээс И Жүн (毅军) цэргийн явган цэрэг 2 000, морьт цэрэг нэг дунд анги, буут анги нэг дунд ангийг, Халуун голоос И Жүн цэрэг 2 000, Хуай Жүн (淮军) цэрэг 1 000, шадар цэрэг хоѐр хороог, Жан Чигү-гээс 500-г, Гүй Хуачэн хотоос шадар цэрэг хоѐр хороог, жич Шианши-гийн хуурай замын цэргийн нийлмэг багаас нэг бригадыг татан төвлөрүүлж Дарьгангийг дайрах хүчнээ чангатгав. <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээтнэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 ”Квантуны армийн захиргааны яамнытмэдүүлэлт”</ref> Хэдийн тэгсэн боловч 1919 оны арван нэдүгээр сард Армонголын өөртөө засахыг үгүйсгэх болтол, Иргэн улсын цэрэг Дарьгангад орж чадаагүй. Анхан шатны баруун талын дайн нь бараг цөм Шилийн голын хэмжээнд явагдав. 1912 оны сүүлчээр Иргэн улс ба Монголын хоорондох хоѐр цэргийн мөргөлдөөн үүссэнээс нааш, Шилийн голын чуулган ба зүүн талын Зуу-Удын чуулган тун бачим байдалд ороод байв. Энэ хоѐр чуулган нь Хөлөнбуйрынх шиг Богд хаант засгийг дагахаар эрс тэс хөдлөөгүй бөгөөд Цахарын зарим хэсэг мэтээр эсрэг зогсолт бас аваагүй юм. Мөн бас Их зуу,Улаанцавын чуулган мэт өнгөн дээрээ Иргэн улсыг дагаад үнэндээ Богд хаант засаг лугаа үргэлжлэн харилцаж байсан ч биш, өдөр тутам бачуурч байгаа байдалд энэ хоѐр чуулган ямар овроор хандвал зохихоо өөрсдөө тогтоож чадалгүй хар шар нийгмээрээ самгардаж байв. Гэхдээ 1913 оны зэвсэгт мөргөлдөөнд хамгийн их хохирол амссан нь ч энэ хоѐр чуулган юм. Шилийн голын чуулганы нутаг нь дунд ба баруун Өвөр Монголын хойд хэсгийг бүрхэж Армонгол лугаа шууд залгалдаж байдаг. Тухайн чуулган нь Иргэн улс ба Монголын хоорондох халхавч орон болж байсан учраас түүний өмнөх Цахар орон цохилтонд учирсан боловч хохирол нь бага байв. Монголын талаас Шилийн голын дайнд оролцсон нь Дамдинсүрэнгийн удирдсан баруун замын цэрэг болон Бавуужав, Хайсан хоѐрын удирдсан дунд замын цэрэг байв. Дамдинсүрэнгий доор байсан 1 000 цэрэг бүгд Өвөр Монголын хүн бөгөөд Дамдинсүрэн 1912 онд тэднийг Хөлөнбуйр, Шилийн гол, Цахараас элсүүлэн авсан<ref>Hyer, Paul: The role of inner Mongolia in the Independence Movement,1911-1914, Studies on Mongolia: proceedings of the First North American Conference on Mongolian Studies. Bellinghan: Western Washington Univ,Press, 1979.p.92.</ref> 1913 оны нэгдүгээр сарын дунджаар Дамдинсүрэнгийн удирдсан цэрэг нь Иргэн улсын цэргийн Долон нуурын хуарныг авахаар довтлоход Иргэн улсын талаас умардын шинэ цэргийн нэгдүгээр дивиз (дарга нь Хэ Зүнлиан 何宗莲)-г хөдөлгөж Долон нуурын баруун хойнох элсэрхэг газарт ширүүн дайн хийв. Монгол цэргийн дайралт эхэлмэгц хөдөлгөөн шаламгай Монголын морьт цэргийн салбар анги Долон нуур орчим шувтлан орж Иргэн улсын цэргийн буцах замыг тасалсан тул Иргэн улсын цэрэг бүслэгдсэн байдалд орж ширүүн дайнд хагас тооны цэрэг нь алагдаж, үхэж шархдагсад зууны наяд хүрч тун ихээр хохирсон байна<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть), Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны хоѐрдугаар сараас долдугаар сар 1-6-1-57号, мөн дээрх Heyr, Paul –ын ном, р 92</ref> Иргэн улсын талынхан энэхүү учрыг чухал болгон тухайн газрын цэрэгт гол хүчний шинэ цэрэг хүрэхээс өмнө дайсны дайралтыг Шангуан гол (闪光河, Долон нуурын хойгуур урсах гол)д хориглох хэрэгтэй гэж тушааж байв. Тэгээд умардын хуурай замын цэрэг (北洋陆军)-ын гуравдугаар дивизын гурав дугаар бригад (дарга нь 卢永祥 Лү Еншиан), наймдугаар дивизын 16-р нийлмэл бригад (дарга нь 王汝贤 Ван Рүшиан), Хуайжиүн цэргийн морьт цэргийн нэгдүгээр бригад (дарга нь 陈文运 Цен Венюунь)-ыг Долон нуур орчим томилоод, бас Халуун голын И Жиүн цэргийг байлдааны байдлыг очиж туслуулахаар дайны бэлтгэл хийлгэв.Энэ үед 1913 оны эхэнд Цахарын зүүн хэсэг ба Халуун голын хойд хэсэгт Иргэн улсын цэргийн хүч 21 400 хүн болсон. Долон нуурын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (王怀庆) Монгол цэргийг эвдэхээр шуудаж, буут цэргийн галлалтын хамгаалалт доор давуулга олон цэргийн хүчнээр гэдрэг дайралт хийв. Гэвч илэрхий ялалт олсон байдал мэдэгдэхгүй<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Тус газарт суугаа Иргэн улсын цэрэг явган, морьт, буут ангийг хамтруулсан 4 000 хүн олноор дайнд гарсан гэдэг боловч магад тоо нь мэдэгдэхгүй бөгөөд ерөнхийдөө цэргийн сүр алдагдсан байна<ref>190 “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть)</ref> 1913 оны эхэнд Бавуужав, Хайсан, Наваангомбо нарын удирдсан Дарьгангийн чиглэлийн цэрэг, Өвөр Монголыг дахин давтан дайрч байв. Эдгээр цэрэг юуны өмнө нэгдүгээр сард Дарьгангийг дайраад ялалт олж, Бэйсийн сүм (贝子庙，Одоогын Шилийн голын төв Шилийн хот жич түүний орчим)-ээр гарч зүүн өмнөш урагшлав. Бавуужав Лиан Күйсү (梁魁苏) нар хэдэн мянган цэргийн хүчээр Бэйсийн сүмийг довтолсон нь Иргэн улсын цэрэг болон Монгол цэргийн эсэргүүлэн байлдсан хамгийн анхны дайн болсон бөгөөд түүнээс хойш Монгол цэрэг Шилийн голын Үзэмчин хийгээд Зуу-Удын Их вангийн сүм (大王庙), Мисан сүм (米僧庙), Шавартай, Шар даваа зэрэг газрыг эзлэж байв. Бэйсийн сүмийн байлдаанаас хойш Иргэн улсын сахих цэрэг удаа дараалан ялагдан ухарч байв. 1912 оны 4 дүгээр сар болохоос өмнө, Шилийн голын зүүн хэсэг Зуу-Уд аймгийн Хишигтэн хошуу Монгол цэрэгт эзлэгдэв.аравдугаар сарын үеэс Монголын цэрэг Шилийн гол дэх Иргэн улсын цэргийн хуарныг голчлон сөнөөгөөд, хэдэн салбар салж Цахар оронд түрж, Зуу-Удын хойд хэсэгт гүн орж, Шилийн голын бүх нутгийг эзэлсэн байв. Иргэн улсын цэрэг дайн эхэлснээс нааш үндсэндээ ялагдав. шаламгайлан урагшлах Богд хааны засгийн газрын цэргийн ажиллагааны тухай өгүүлэхдээ: "Монгол цэрэг монголын бүх нутгийг дэвжээрүүлэв"гэж гайхсан Оуэн Латтимор (Owen Lattimore) бас Богд хааны засгийн газрын цэргийн тухай ―Хүрээнээс томилсон аян цэрэг бүмэтжгүй биш‖ гэж байсан бөгөөд ―Тэд нар хүрсэн газар бүрдээ хятадын цэргийг эвдсэн бөгөөд түр зуураа Жанчхүүгээс умарших дайнд их ялалт олж" байсан гэж тэмдэглэжээ. Түүний хэлэхээр Иргэн улсын цэрэг шинээр сургуулалт хүртэж шинэ маягын зэвсгээр зэвсэглэсэн тухай үеийн шилдэг цэрэг анги байсан боловч байлдах бүрд ялагдаад байсан тул аргагүй эвсэхийг хүсэх болов гэдэг. Ийнхүү явцад Иргэн улсын төлөөлөгч болон Монгол цэргийн хошууч ангийн дарга Дамдинсүрэнгийн хооронд хэлэлцээр хийх болов. Тэр үед Иргэн улсын төлөөлөгч "Дамдинсүрэн хэрвээ Иргэн улсыг дагавал Их Жунтан өөрийн биеэрээ вангийн зэрэг хүртээж ѐсныг гүйцэтгэн угтах болно" гэж Бээжингийн саналыг уламжлав Дамдинсүрэн Бээжингийн саналыг хүлээн авсангүй тул хэлэлцээр нь бүтэлгүй төгсөв<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Иргэн улсын эвсэх "Зөөлөн бодлого" нь Дамдинсүрэнд үйлдэл гаргасангүй боловч, бусад талаар харин бүтэмжтэй байв. Жишээлбэл, тэр үед Сөнөдийн талын цэргийн ерөнхий жолоодогч байсан Насанравжих 208 Иргэн улсын талын хүсэлтийг хүлээж Бээжингийн засагт орж өгөв. Насанравжих "Үндэсний чөлөөлөлтийн хөдөлгөөн"-өөс урвав гэсэн мэдээ нь Богд хааны засгийн газрыг ихэд цочоов. Энэ нь Богд хааны засгийн цэргийг тун ашиггүй байдалд оруулав. Түүний дараа баруун хэсгийн дайны Монгол цэрэг эмх дэглэмгүй байдалд орсноос ялагдаж эхэлсэн нь Богд хааны цэргийн явдлын төлөвлөгөөнд оролцож байсан Насанравжихын урвасантай холбоотой. Нөгөө талаар Бээжингийн засгийн газар, Иргэн улсын цэрэг Өвөр Монголын дайнд удаа дараалан ялагдсаныг чухал том хэрэг болгон үзэж, цэргийн хүчээ зузаатгахаар чармайж сэргийлэлтээ чангатгав. Түүнчлэн 1913 оны наймаас есөн сарын завсрын үеэс зүүн хэсгийн дайны байдалд эргэлт гарав. Тухайлбал, Иргэн улсын цэрэг хамгаалалтаас дайралтад шилжиж байв. Онцгойлон баруун хэсэгт мөн тэр намраас Богд хааны цэргийн хүнс хангалт бэрхдэж эхлэв. Байлдааны газраас Богд хааны засгийн газарт хандан, буу сум хурдан хүргэж ирүүлтүгэй гэсэн бачим шаардлагуудыг дахин давтан гаргаж байсан боловч засгийн газраасаа хариу олсонгүй. Энэ үед Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагаар Иргэн улс лугаа Өвөр Монголын дайныг зогсоохоор хэлэлцэж байсан. Нөгөөтэйгүүр мөн 1913 оны сүүлчийн хагасаас Орос, Хятад, Япон зэрэг улсуудад яаж хандах тухай Богд хааны засгийн газрын ноѐдын санал нэгдэлгүй болж улс төр улам будлиантай байдалд орж байв. ===Байлдааны ажиллагааны өрнөл буюу дунд үе=== 1913 оны 6 сард Богд Хаант Монгол Улсын засгийн газар Жанчхүүгээс ирсэн туршуулын мэдээнээс Иргэн улс буюу хятадын цэрэг өвөр монголыг эзэлсэний дараа давшилт хийн Монгол газар орж Хүрээг эзлэхээр төлөвлөж байгааг мэдсэний үндсэн дээр цэргийн нууц хурал хуралдуулж хятад цэргийн давшилтыг хориглоход бараг гурван түм таван мянган цэргийг дайчлах шаардлагатайг тул холбогдох арга хэмжээг авсан байна .<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 191</ref> ДИУ “Зөөлөн илбэлэх”-ийн эвсэх бодлогын дагуу, дайны бодлогоо шинээр төлөвлөжээ. Төлөвлөгөө нь: '''Нэг'''. Жанчхүүгээс Долон нуур, Бяруу балгас зэрэг Монголын чухал боомт газар хүрэх замд уулын морин улааг хаяж хурдхан цахилгаан утас тавин цэргийн хөдөлбөрийг хурдатгах хэрэгтэй. '''Хоёр'''. Үүнээс хойш Жанчхүүд суусан нэгдүгээр дивизыг цөм Монгол газар суулгаж, Жанчхүү орчимд гуравдугаар дивизын тавдугаар нийллэг бригадыг байршуулна. '''Гурав'''. Монголын байдал улам бачим болж Монголын эл газар суух цэрэг нэмэгдэн байгаа тул урьдын цэргийн өртөөний дүрэм бэрх болов. Жанчхүүд хурдхан цэргийн өртөө гаргаж зөөвөрлөх байгууламжийг бүрдүүлэн, эл газрын цэргийг хангах хэрэгтэй. '''Дөрөв'''. Уулын Монголыг дайлах цэрэг нь Цахар, Халуун гол, Сиүюань хэмээх гурван газрын цэрэгт хуваагдаж байх тул тус тусдаа хөдөлж хоорондоо ямарч холбоогүй байсан шалтгаанаар удаа дараалан ялагдав. Иймээс хойшдоо гурван замын цэргийн хуаран нягт холбоо авч хөдөлгөөнөө хамтруулж байдлаа хоорондоо мэдэгдэх хэрэгтэй<ref name=Япон></ref>. Монголын Засгийн газар Ар монгол болон Өвөр Монгол нийлэх зорилтыг хурдхан биелүүлэхээр түшмэд, сайд, ван, гүн нарыг цуглуулан төрийн хурал хийв. Хурлаас цэргийн бэлтгэл хийж, элч нарыг хошуудад мордуулан, өмнө зүг дайлахад хэрэглэх морь, тэмээ, хөсөг, хүнсийг цуглуулахын хамт, Өвөр Монголын нутагт хоѐр хүн томилон очуулж тэндэх ван гүн нартай уулзуулан Хүрээнд нийлэхийг уриалж, болох эсэхийг арван өдрийн дотор тогтоох болов<ref name=Япон> “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41号, 大正2年8月-10月，秘受4886号), “Өвөр Монголд айх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”,“зургаан сарын дундаж Хутагтын “Ар, Өвөр Монголыг нийлүүлэхи төсөл”</ref>. Энэ үед Монгол цэргийн давшилт амжилттай байлаа. Зургаадугаар сарын 4-ний өдрийн Монгол цэргийн дайралт Цахарын чиглэлд амжилттай байсан байна. Японы Гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл, хятад улс “Зургаадугаар сарын хуучдаар Цахарын цэргийн төлөвлөгөө”-г батлав. Үүнд: “Цахар аймагт тэргүүн фронтын байдал өдөр тутам бачим болсон бөгөөд олон мэдээнээс үзвэл Хүрээний цэрэг өмнөшлөх буюу эсвэл төсөөлөшгүй учир гарч мэдэх тул гуравдугаар дивизын тавдугаар бригадын дарга Лү Шаожиан (卢少将)-ийг Цахарыг сахих командлагчаар дэвшүүлж, цэргийн гол хүчнээ Шавартай орчимд төвлөрүүлж, Долон нуур ба Хүрээ-Жанчхүүгийн зам зүгийн алинд ч боловч тохиол алдахгүй хөдөлж болохоор төлөвлөсөн” гэж бий. Монголын тал тавдугаар сарын хуучдаар Тогтох, Хайсаны удирдсан зургаан мянган хүнтэй цэргийг Дарьгангад байршуулсан байна Тогтох, Хайсан нарын цэрэг Дарьгангад ар талын хүчнийг чангатгаж байхад Бавуужав Дарьгангын тэргүүн фронтын цэргийг удирдаж хошуучлан байлдсан байна. Тухайлбал, Бавуужавын цэрэг Зуу-Уд чуулган зүг дахин дайрсан байна. <ref>《林西县志》(Линшишианы ойллого) Өвөр Монголын номын сангийн хадгаламж (бичмэл) тал 11</ref> Зуу-Уд зүг дайрсан Монгол цэргийн тэргүүн фронтын салбар анги нь Хурх сүм, Тата сүм (塔塔庙), Шавартай зэрэг газрын хэдэн удаагын байлдаанд олон хүнээ алджээ. Хятад тал тулалдаанд өөрийн шавхагдашгүй хүний нөөцөөс Монголын талаас олон дахин давуу том цэргийн хүчнийг төвлөрүүлэн оруулав.<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985,тал 313</ref> Монгол цэргийн анги нь Богд хааны зарлигаар дайны талбараас Шилийн голын баруун сөнөд дэх Монголын цэргийн суурин зүг буцаж ирэв. Үүнд хятад эх сурвалжид: “Зургаан сарын 23-нд, явган цэргийн гуравдугаар хорооны гол нь болох Гүн (宫)-ийн салбар анги болон морьт цэргийн хорооны Мэн (孟) даргын удирдсан цэрэг баруун Сөнөдийг эзэлсэн бараг 400 монгол дээрмийг дайлж хэдэн цаг байлдсаны эцэст тэднийг цохин ухруулав. Монгол цэргийн үхэж шархдагсад зуу гаруй, хятад цэргийн үхэж шархдагсад дөч гаруй болов” бий.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情 报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, “Зургаан сарын хуучдаар Тогтох өмнөш халдахаар бэлтгэв”</ref> Мөн энэ үед Хайсаны цэрэг Дарьгангаас Хөх хотын баруун биеэр орж лагерь байгуулжээ. Долдугаар сарын 18-ны өдөр, Булан (布兰, Бугатаас баруунш бараг наян газрын зайд бий) гэдэг газарт умард Шиан Ши-гийн командлагч Лиү Тинсэн (晋北司令官刘廷森)-ий удирдсан явган цэрэг нэг хороо, морьт цэрэг гурван суман, буут цэрэг нэг салаа болон хоѐр пулѐмёт Хүрээний дээрэмд (Хайсаны харъяанд байгаа цэргүүд) их төлөв 1 200 хүнтэй мөргөлдөөн болж зургаан цаг илүү явагдсан ширүүн байлдааны эцэст Хятад цэргүүд ихэд ялагдаж 400 хүн шархадсан бөгөөд их буу 1, винтов 180-тай Тулуй худаг (托雷井, Бугатаас дөчин газар зайтай)-д ухарч одов. <ref> “Долоон сарын 18-ны Булангын байлдаан” </ref> Энэ мэтээр Жанчхүү-Хүрээний зам дагуу Хөх хот, Зуу-Удын Их вангийн сүм орчмын байлдаан ширүүн болов. Энэ үед хятадын морьт цэрэг, их буугаар дэмжүүлэн умард хил дагуу төвлөрч эхлэв. Долдугаар сарын 18-нд морьт цэргийн гуравдугаар бригад (Морьт цэргийн зургаадугаар хороо)-ны явган цэргийн нэг суман туршихын зорилгоор Цахараас Ар Монгол руу давшилтанд оров. Урагшлах замдаа тэд “Мөн хошуу (Цахарын хөвөөт шар)-наас умарш хорин газрын үзүүрт 500 орчим Монгол дээрэмтэй тааралдаж тэднийг ухруулав. Монгол дээрэм 30 гаруй үхдэлээ орхиж алс умарш ухрав” гэж бий<ref>“Долоон шарын 18, Хөвөөт шарын байлдаан”__</ref>. Энэ мэтээр зунд дулаан улирлыг ашиглан хятадын хэсэг цэрэг хилийн бүсэд оров. Долдугаар сарын үед Монгол цэрэг Өвөр Монголын олон газрыг эзлээд байсан тул Богд хааны засаг Дарьгангад байсан Монгол цэргийн “Өмнөш дайлах захиргааны газар”-ыг хилээс урагшлуулах хэрэгцээтэй болов. Долдугаар сарын эхээр Агваандорж захирсан 800 гаруй монгол цэрэг Зайр Ус орчим ирж довтлоод тухайн газрыг эзлэж, хөмрөг барьж, өмнө хилийг хамгаалах хязгаарын хэргийн товчоо байгуулах зэргээр бэлтгэл хийв. Үүнд Сүи Юань хотын жанжин Жан Шаоцэн (张绍曾) нэгэн салбар ангийг томилж (Долдугаар сарын) хорин гурванд тэднийг довтлон ширүүн байлдаан хийжээ. Хүчний хувьд хэт давуу хятад цэрэг тухайн газрыг дахин эзэлжээ. Хятад сурвалжид монгол цэрэг 30, 40 хүнээ алдаад умард зүг ухарсан гэжээ. Долоон сарын дундуур Монгол цэрэг их вангийн сүмийг дахин довтолж, 22-ны өдөр түүнийг эзлэв. Наймдугаар сард хоѐр талын цэргийн Жанчхүүгийн төлөө тулалдаан ширүүсэв. Гэвч хүн хүчээр дутуу, сум хэрэгсэл дууссан тул 10-ны өдөр Монгол цэрэг ухрав Наймдугаар сарын сүүлийн хагасын байлдаанд хятадууд удаа дараа нэмэлт цэргийг татан хүчээ эрс нэмэгдүүлэн цэргийн хүчин давуу болж ирэв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны долоон сарын 9-д Богд хаан Өвөр Монголд байлдаж байгаа Монгол цэрэгт зарлиг буулгав. Зарлигт: “Улсын мандаж мөхөх нь тэнгэрийн цагийг дагана... хэрвээ энэхэн чөлөөг алдвал гэмшвээс юуны тус...Монгол газартаа хүрвээс барваа, бусдын газар нутагт халдаж эс болмой” гэжээ<ref>Монгол Улсын Түүхийн төв архив, 5-29-80 номерт, “БНМАУ-ын түүх”, хоѐрдугаар боть (доод)</ref>. Дайны дунд шатанд хятад улсын цэрэг дайсны эсэргүүцлийг бут цохих шинэ бодлогыг тогтоож цэргийн ажиллагаагаа явуулсанаар фронтын шугамыг ухруулж эрс бэхжүүлсэнээс болж цэрэг дайны байдал монголын талд ашиггүй болж байгааг мэдсэн монголын тал ч байдалд тохирхоо больсон дайны төлөвлөгөөгөө дахин хянаж нэмэлт өөрчлөлт хийсэн байв. ===Байлдааны ажиллагааны сүүлийн шат=== Хятадын тал Монгол цэргийг ухруулсан байдлаа ашиглан 1913 оны есдүгээр сард Монголыг дайлах цэргийн захиргаагаа Улаанхадад шилжүүлжээ. Наймдугаар сарын 14-нд зүүн Сөнөдийн зүүн өмнө байгаа Шулуун хөх орчимд Хуай Жиүн цэргийн үндсэн анги болон Монгол цэргийн гол хүчин (Мянга шахам хүн) тулалдав. Энэхүү ширүүн тулалдаанд хятад цэрэг Монгол цэргийг ухруулсан байна.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, </ref> “Найман сарын 14, Шулуун хөхийн байлдаан” Мөн Шулуун шарын чиглэлд болсон тулалдаанд Монгол цэрэг ухарсан байна<ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Найман сарын 20, Шулуун шарын байлдаан</ref>. Монгол цэрэг энэ үед сум хэрэгслээр гачигдан хүнд байдалтай байсан боловч хятад цэргийн эсрэг сөрөг довтолгоонуудыг амжилттай хийсэн байна. Есөн сарын 11-нд Монгол цэрэг Бяруу хот, Долон нуур зүг довтолсонд тухайн газрын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (宣化镇守使王怀庆) өөрийн хятад цэргийг шаардсан боловч Хятад цэрэг ялагдсан буюу хүнд байдалд орсрн байжээ<ref>(Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Есөн сарын 16, Долон нуурын байлдаан”</ref>. Энэ үеийн дайны тухай хэдэн зүйлийн сурвалж материал байх боловч Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл болон хятадын эх сжрвалжид тэмдэглэгдсэн агуулга хоорондоо тун их зөрөөтэй<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт</ref>. Хятад эх сурвалжид Хятад цэрэг есөн сараас эхлэн бүх талын дайралт хийж Монгол цэргийг мөхтөл цохьсон байна. Гэвч тухайн үеийн дайныг бараг л өдөр бүр тодорхой мэдээлж байсан Японы гадаад яамны тэмдэглэлд Хятад цэрэг Цахараас хойшх газарт нэг л хэсэг цэрэг оруулсан төдий байв. Богд хааны засгийн газрын цэрэг дайралтаа үргэлжлүүлж арван нэгдүгээр сарын эхнээс хориглолтын байдалд орсон боловч эзэлсэн газраасаа бараг ухраагүй сэргийлэн сахьсаар байжээ. Мөн гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл аравдугаар сард Богд хааны цэрэг Зуу-Удын чуулганы баруун захаас дайрч тус чуулганы Баарин хошууны газарт Хятадын цэрэгтэй дахин тулалдаж байжээ. Үүний тухай 1913 оны аравдугаар сарын 22-ны өдөр илгээсэн ―Квантуны захирагчын мэдээлэлд “(关东都督报告)-д Линшигийн зүгийн Монгол хулгайн дайралтын байдал” гэдэг гарчигаар доорх мэт тэмдэглэж байна: “Есдүгээр сарын 30-ны шөнө Лиү Жиаинз (刘家营子)-ийг сахисан И Жиүн цэргийн салбар ангиас томилсон бага суман дарга Лиү Жиүнши (少佐刘君实)-гийн удирдсан хоѐр зуун цэрэг мөн тэр газарт найман зуу гаруй монгол цэрэгт дайрагдаж Лиу ангийн дарга байлдаанд үхсэн бөгөөд үхэж шархадсан цэрэг ная шахаж эдүгээ мөн Лиу Жиаинз-ыг бат сахисаар байна” гэжээ. Түүний дараа өдөр нь “Аравдугаар сарын 1-ний өдөр Монгол цэрэг Лиү Жиаинз-ийг дайран байлдаан бүхэл өдөр үргэлжлэн бага суман дарга ч байлдаанд үхэж үхдэл шархдал үлэмж гарсан” байв.<ref>Мөн тэнд: “Квантуны захиргааны ордонд мэдүүлсэн мэдүүлэлт” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны арван сарын 22-ны өдөр илгээв)</ref> Юань Шикайн бичээч Цай Тинганд өгсөн Моррисоны 1913 оны арван нэгдүгээр сарын 28-ны захидал болон дурдатгалд, тухайн үеийн Хятадын цэргийн “Дайны ялалтын мэдээлэл”-ийг ярихдаа: “Тэр бол зэвсэггүй Өвөр Монголын ардыг дарангуйлсан төдий юм. Монгол цэргийн дайралтыг тэд мөн л эсэргүүцэж чадахгүй байсаар” гэж хатуу шүүмжилж байв<ref>Edited by Lo Hui-min, 1978, 《The Correspondence of G.E.Morrison II, 1912-1920》, Camdridje University press, p.269</ref>. Тэрээр “Монголын байдал гэвэл миний хэлснээс нэн муу байна... Хаалган (Жанчхүү)-аас Урга (одоогын Улаанбаатар), Долон нуур, Гүй Хуачэн хүртэлх зам үнэхээр муу” гэж, чухал чухал газраас Монгол цэргийг ухруулж чадсангүй гэдгийг ярьсан нь тухайн үеийн зөв мэдээлэл юм. Моррисон дайны байдлыг задлан шинжилж үзээд хүнд хэцүү байгалийн орчин бол хятад улсын цэргийн ялагдсан нэгэн шалтгаан мөн гэжээ. Мөн тэрээр “Монгол цэрэг тухайн газрын уур амьсгалд тэсвэртэй боловч ―хятад цэрэг уур амьсгал ус шороонд дасаагүй нь хятад цэрэгт тун ашиггүй” байгааг дурдав. Моррисон тэдгээр шалтгааныг үндэслэн “Хятадын цэргийн байлдах арга ба цэргийн сэтгэл санааг эртхэн өөрчлөхгүй бол Өвөр Монгол бас тусгаар тогтнох аюултай” гэж Хятадын засгийн газарт чанга сануулга өгч байв.) Хүйтэн улирал болоход хоѐр талын цэрэг хатуу байдалд оров. Хятадын цэрэг дахин давтан дайрсан боловч амжилтгүй болж бүх дайралт давшилтыг нь монгол цэрэг амжилттай няцаан цохисон байна. Гэвч хятадын хохирол нь Богд хааны бага байв. Богд хааны цэрэг давшилтаас хориглолт хамгаалалтанд орж дайны явц байршлын буюу сунжирсан дайны байдалтай болов. Хүйтэн өвлөөс өмнө дайныг дуусгах гэсэн Хятадын цэргийн Ү Жиүншэн (吴俊升) гийн дайралт нь амжилтгүй болжээ. Энэ бол таван замын байлдааны зүүн хэсгийн цэрэг дайны байдал а. Хоёр тал хориглолтонд орсноор фронтын шугам тогтворжсон байна. Байлдааны ажиллагааны баруун хэсэгт, тэр намрын тэргүүн сард Цахарын чиглэлд Монгол цэрэгт сум дарь зэрэг зэвсэглэл ихэд дутагдаж, зэр зэвсэг нэмж нийлүүлэхийг хүссэн хүсэлтийг удаа дараа Хөх хотын тэндээс Богд хааны засгийн газарт хүрч ирж байв.<ref>Монголын академын түүх судлах газар: “БНМАУ-ын түүх” II боть (доод), монгол бичгийн хэвлэл, 1986, тал 1704</ref> Гэвч энэ үед Богд хааны засгийн газар, Өвөр Монголын дайны хэрэгцээг хангах үлэмж хэмжээний тусламжийн төсвөө батлаж чадаагүй тул Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг үргэлжлүүлж чадахгүй байдалд оров. Үүний шалтгаан нь Орос улсаас авахаар төлөвлөсөн байсан зээлийн асуудал байсан боловч Хаант оросын засгийн газар урьд нь өгөхөөр амалсан зээлээ өгөхгүй болсон явдал байлаа. Мөн Хаант Орос улс Өвөр монголыг чөлөөлөх дайнаа зогсоохыг шаардан Богд хааны засгийн газарт эдийн засаг, улс төрийн болон бусал бүх талын шахалт дарамтыг үзүүлсэн байдаг. Аравдугаар сараас хойш Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг амжилттай дуусгах тусламж хүсэхээр Японтой дахин харилцахаар шийдэж Богд хаанаас Японы хаанд өгсөн гарын бичиг (1913 оны арван нэгдүгээр сарын 16)-ийг Токиод хүргэв.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 247-249</ref> Тэр бичигт хятад цэргийг Өвөр Монголоос татаж гаргахад Японы засгийн газрыг туслахыг хүссэн байв. Гэвч Японы засгийн газар тэрхүү хутагтын гарын бичгийг нээж ч үзсэнгүй, битүүмжилсэн хэвээр нь Оросын элчин сайд Малевский Малевичаар дамжуулж 1914 оны нэгдүгээр сарын 19-ны өдөр Богд хаанд буцаав. Жилийн эцэс болтол байдал онцгой сайжрахгүй байсанд Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг түр шийдвэрлэхийн төлөө дайны хугацааг уртасгах төлөвлөгөөгөө орхив. Тэгээд Оросын дарамт шаардлагын дагуу Өвөр Монголын дайныг зогсоох хэлэлцээр хийх хэмжээнд хүрчээ. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Токиод суух элчин сайдын нууц цахилгаан” 1914 оны нэгдүгээр сарын 15, 16</ref> Учир нь өмнө нь Хаант Орос улс болон Японы Эзэн хаант улсуудын засгийн газрууд нууц гэрээ хийсэн явдал байв. Энэ нууц гэрээнд хоёр тал Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх ба Ар монгол нь оросын нөлөөний бүс болох ба Өвөр монгол нь японы нөлөөний бүс болохыг талууд хүлээн зөвшөөрчээ. Оросын засгийн газар Монголд суугаа Оросын гадаад явдлын төлөөлөгч, генерал консул Миллер Александр Яковлевичид Арван нэгдүгээр сарын 10-ны өдөр нууц цахилгаан илгээжээ. Түүнд: “Монголын засгийг шийдвэртэй ятгаж Өвөр Монголын цэргийн ажиллагааг нь зогсоотугай” гэж шаардаад “... хятад цэргийн дайралт энэ мэт үргэлжилвэл Монгол цэрэг мөхөн сүйрэх аюултай гэсэн байдлаар баталгаа гарган сануулж шаардах арга хэрэглэхийг ...” дурдсан байна.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 10</ref> Оросын тал Богд хааны засгийн газрын гуйсан зэвсгийн тусламжийг Өвөр Монголын дайнаас монголын цэргийг татуулах дарамт болгон олгосонгүй. Хүсэж байсан Оросын зэвсгийн тусламж биелэгдсэнгүй тул Өвөр Монгол дах монгол цэргийн зэвсэг хамгамжийн байдал улам хүндэрч, Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэргээ татахгүй байхын аргагүй болгов. Богд хааны засгийн газар Японтой харилцаж үзэхийн зэрэгцээгээр Оросын засгийн газарт Өвөр Монголын байдлыг мэдүүлэн, Хятадын цэргүүд өвөр монголын энгийн ардуудыг олноор хомроглон хядаж байгааг дурдсан байна. Монгол цэрэг ухарсан Өвөр Монголын Зуу-Удын чуулганы Баарин аймаг болон бусад чуулганы нутагт Хятад цэрэг давшин орсоны дараа монголчуудыг үй олноор хомроглон хядсан байна. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” тал 193</ref>. Оросын засгийн газар Монголыг ятгаж цэрэг татуулахын зэрэгцээгээр Бээжингийн засгийн газарт ч Өвөр Монголоос цэргээ татахыг ятгав. Оросын тал Бээжинд хандан: “...хятад улсын цэрэг Монгол ардыг ихээр хядсан явдлыг Дундад улсын засгийн газар чухалчлан үзэх хэрэгтэй. Ийм байдлыг зөвшөөрч болохгүй...” гэжээ. Мөн шахалт үзүүлэх зорилгоор “...Хэрэв Бээжингийнхэн үгийг сонсохгүй үргэлжлэн хөдөлвөл Оросын засгийн газрын хувьд бид монгол цэргийн дахин дайрахыг хориглож чадахгүй...” гэх зэргээр ятгаж байжээ <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 196, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 13</ref> Гэвч Өвөр Монголоос цэрэг татуулах гэсэн Оросын талын саналыг Хятадын тал хүлээн авахгүй байсан тул нууц гэрээний дагуу өвөр монгол нь Японы талын нөлөөний бүс тул Японы элчин сайдаар дамжуулан нөлөөлөх бодлогийг ч анхаарч байжээ. Гэтэл Бээжинд суугаа элчин сайд Крупенский арван нэгдүгээр сарын 15-ны өдөр Оросын засгийн газарт өгсөн нууц цахилгаандаа “...Японтой хамжилцаж болохгүй...” гэж байв. Оросын гадаад яамны сайд Сазанова арван нэгдүгээр сарын 18-нд Крупенскийд илгээсэн нууц цахилгаанд “... Хятад цэргийг Өвөр Монголоос ухруулах хэлэлцээрт Японыг оролцуулахгүй...” гэсэн албаны саналыг уламжлав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын тэргүүн сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арван нэгэн сарын 18</ref>. Оросын тал эцэст нь энэ асуудалд японы талыг оролцуулахгүй бодлогыг баримтлах болсон нь хятад болон японы тал хамтрах улмаар хятад дах японы нөлөөлөл ихсэхээс болгоомжилсон байна. Бээжин Оросоор дамжуулж Богд хааны засгийн газарт даралт учруулах ажиллагаагаа илт идэвхижүүлсэн байна<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 225-226 “Бээжинд суугаа консулын нууц цахилгаан” 1913 оны арван хоѐр сарын 28</ref>. Тал талын дарамт шахалт болон байлдааны ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн явуулах зэр зэвсгийн хангамжийн асуудлыг шийдэх боломжгүй болсон зэрэг нь Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагийг хүлээн авахаас өөр аргагүй болгосон байна. Ингээд Монголын засгийн газрын ерөнхий сайд Намнансүрэн Оросын засгийн газарт Арван хоѐрдугаар сарын 16-ны өдөр Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэрэг татахаа илэрхийлсэн албан бичиг илгээв. Энэхүү албан бичигт “...(Орос, Хятад, Монгол) гурван талын хуралдаанаар Монголын асуудлыг шийдвэрлэхийг зорьсон Орос, Хятадын хүсэлтийг хүлээж, Хятад, Монголд бүр ашиггүй энэ их дайныг бүх хүчнээрээ эцэслүүлж, дайн зогсоох зарлиг нийтлэж цэргээ дайны талбараас татан авчирна...” гэжээ. Үүний хамт “...Дундад улс ч байран дороо манай нэг угсааны Өвөр Монголын нутгаас цэргээ татах хэрэгтэй...” гэж шаардав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 222 “Монголын онц элчингээс гадаад яамны сайд Сазановад өгсөн захидал, орчуулга” 1913 оны арван хоѐр сарын 19</ref> Энэхүү шаардлагыг Оросоор дамжуулж Бээжинд мэдэгдэв. Амлалтын дагуу Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголд байсан Монгол цэргийг татаж, Өвөр Монголоос элссэн цэргийг нутагт нь буцаахаар тушааж, цэргийн удирдагчдыг Хүрээнд дуудан аваачив<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал</ref>. Богд хааны зарлигийн дагуу Арван хоѐрдугаар сарын сүүлчээр Монгол цэргүүд байлдааны талбараас буцаж эхлэв. Богдын цэрэгт ороод байсан Өвөр Монголын цэргийн зарим нь их цэргээ дагаж Ар монголд очсон бол зарим нь цэргээс халагдаж нутагтаа буцав. Монголын тал дайныг зогсоохоор цэрэг татаж байхад хятадын тал харин том хэрэг үйлдэж байв. Тухайн үед хятадын цэрэг монгол цэргийн буцсаныг далимдуулан урагш давшин өвөр монголын нутгийг эзлэн хот сууринг галдан шатааж дээрэм тонуул аллага хийж эхэлжээ. тухайлбал: “Баарин вангийн ордныг галдаж, дөчин байшинг шатааж үнсэн товрог болгохын энгийн монгол ардыг жаран хэдийг хядаж, үхэр мал гурван түмийг булаасан” гэх мэтийн харшилт хэргүүд Өвөр Монголын хошуу чуулганд олон удаа гарч байв<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第5 卷，第81 报, 大正3 年1 月-9 日，)</ref> Хятад цэргүүдийн энэхүү байдлыг Намнансүрэнгээс Оросын гадаад яамны тэргүүн сайд Сазановад өгсөн бичигтээ: “Монгол цэрэг ухарч гарсаны хойно, Хятадын цэрэг довтлон дайрч Авга да вангийн хошууны Дархан уул сүм жич Батхаалга сүмд гэнэт хүрч ирээд сүмийг галдан, ламыг булааж аливааг сүйтгэв. Баарин, Сөнөд, Үзэмчин зэрэг хошууд гайд дайрагдав...” гэж бичиж байв. Монголын тал ганцаараа цэргээ татсан ажээ. Гэвч Богд хааны цэрэг Өвөр Монголоос ухарч гарах явц дайны дараах байдалд ч тийм шулуун биш байжээ. Богд хааны цэрэг Халх нутаг руу ухарч гарахдаа эцсийн нэг өдөр болтлоо Хятадын цэрэг ангийг байлдаж байжээ. Арван нэгдүгээр сарын эцсээр Богдын цэрэг Улаанцавын чуулга, Чуулалт хаалгаас умарших оронд Хятад цэрэг рүү дахин ширүүн довтолгоон явуулж хэдэн зуун хүнийг нь олзолжээ. 1913 оны арван хоѐрдугаар сараас 1914 оны нэгдүгээр сарын хооронд Богдын цэрэг Өвөр Монголын нутаг дэвсгэрийг орхижээ<ref>Оросын Э.А.Белов “1912-1913 онд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” (“Монгол түүх судлал” наймдугаар товхимол, Өвөр Монголын Их Сургуулийн хэвлэлийн хороо, 2005) дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 5</ref>. Энэ үед Богд хааны цэргийн хамт Өвөр Монголын цэрэг ард 2 000 орчим хүн Халх руу явсан байна. Тэд нутагтаа үлдвэл Хятадын засгийн газрын дарангуйлалд учрахаас болгоомжилжээ. Гэвт тэд Халхад очоод бас амьдрал ахуйн хүнд байдалд орсон байна. Богд хааны засгийн газрын эрх баригчид тэдэнд хөлс мөнгө, мал унаа ба тариалах нутаг (учир нь тэдгээр Түмэдчүүд болон хэсэг Цахарууд тариалан амьдарч байжээ) өгсөнгүй. Үүнээс болж тэд нарын дундаас хэсэг хүмүүс өөрийн уг нутагтаа харихыг хүсэж, Хятадын эрх баригчидтай хэлэлцээ хийхээр есөн хүнийг төлөөлөгчөөр томилжээ. Гэвч хятад улсын тал тэднийг баривчлан алсан төдийгүй бас тэдний зүрхийг нь сугалж харгисалсан байна. 273 1914 оны есөн сараас Орос, Дундад, Монгол гурван этгээдийн хэлэлцээр Хиагтад эхэлжээ. Богд хааны зарлигаар 1914 онд Халх дахь Өвөр Монголчуудад мал унаа болон тариан газар өгсөн бөгөөд 1915 оны Хиагтын гэрээ ёсоор Хятадын засгийн газар тэднээс ял асуухгүй хэмээн амлажээ. ==Байлдааны ажиллагаанууд== ===1913 оны 8 сарын 13. Шандын тал. ”Бух чичүүр” ажиллагаа=== Манлай ван Дамдинсүрэнгийн цэрэг Долнуураас гарсан их цэргийг угтаж, [[сар]] битүүрэхийг хүлээж байгаад харанхуй [[шөнө]] болох үед хурдан шалмаг [[морь]] сайтай, газрын баримжаа мэдэх нутгийн 50 цэрэг, [[Халх]] 50 цэрэгтэй хамт их цэргийн тэг голоор зүсэн гарч, хоёр тийшээгээ буудсаар, нэвт гарлаа. Энэ үед сандарч тэвдсэн Хятад цэргүүд эмх замбараагаа алдаж, буун дуу гарсан зүг рүү хариу буудсаар үүр цайх үед өөрөө өөрсөдтэйгөө тулалджээ. Цаг уурын байдал, шөнийн нөхцөлд тоогоор цөөн цэргээр их хүчийг гэнэт довтлон сандаргасан энэ тактикийг Зоригт баатар [[Лаварын Сумъяа]] дурсамждаа ”Бид [[бух чичүүр]], [[галзуу барын дайралт]] хэмээх аргыг хэрэглэсэн” гэсэн байна. ===1913 оны 8 сарын 30. Хүйсийн тал. ”Галзуу барын дайралт” ажиллагаа=== Энэ нь нилээд шийдвэрлэх тулалдаан төдийгүй хамгийн анхаарал татсан тулалдаан. Энэ тал уг нь [[Ганган тал]] нэртэй байжээ. Элсэрхэг [[хөрс]]тэй, битүү [[ой]] байсан энэ [[хөндий]]н [[салхи]]ны дээр нь [[өндөрлөг]] газар [[Монголчууд]] байрласан бол яг эсрэг нам дор, зүүн өмнө зүгээс [[Хятад]]ын [[цэрэг]] давшин гарч ирж. [[Эмгэнт Манхан]] хэмээх толгой дээр [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] байрлан, яг байлдаанд цэргээ удирдаж байгаа мэт тугаар дохио зангаа хийнэ. Үүнийг нь харсан [[Ван Хуайчин]] жанжин их бууны шуурган галаар моддын оройгоор үзэгдэх [[туг]]нууд руу, Монголын цэргүүд өөд өдөржин галлаж давших явцаа удаашруулсан байна. Монгол цэргүүдээс цөөн хэдэн цэрэг далд байрлалд зөвхөн тугаараа давших ухрах хөдөлгөөнийг хийж хуурч байсныг мэдээгүй хятад цэргүүд өдрийн хагас буудалцаад эцэст нь хооллож байсан бйана. Яг энэ үед өлийн салхи гарч, Монгол газрын хүчит салхи баруун хойноосоо лэрхийн бослоо. Үүнтэй зэрэгцэн өтгөн сахлаг хуурай модонд тавьсан түймэр, давхиж яваа морьтноос ч хурданаар Хятад цэргүүдийг нөмрөн авсан байна. Түймрийн галаас зулбан гарах цэргүүдийг Монгол цэргүүд цавчихыг нь цавчиж, буудахыг нь буудсаар улмаар тэдний дунд зүсэн орж, эргэн тойрон цавчиж, яг л галзуу бар шиг аашиллаа. Ийнхүү 2 өдөр шөнө зууралдан байлдаж, [[түймэр]]тэй хамтран тэднийг ухраан цохисоор Үхэрчин овоо, Шанд нийслэлийн туурь, Зуу найман сүм өнгөрч, Долоннуур хотод тулж очжээ. Энэ тактикийг [[”Галзуу барын дайралт”]] гэж нэрлэсэн байна. Харин гүн [[Лаварын Сумъяа]]гийн анги давшисаар [[Зуу-Удын чуулган]]ы [[Бяруу]] хотыг эзэлж, улмаар [[Жанчхүү]]гийн зүг хөдөлж, замын дагуу байсан Хятад цэрэгтэй байлдахдаа тэр үед нэрлэгдсэнээр [[галзуу барын дайралт|«галзуу барын дайралт»]], [[хорт могойн ороолт|«хорт могойн ороолт»]] гэх зэрэг тактикийг хэрэглэжээ ===Бат хаалганы чиглэлийн байлдааны ажиллагаа=== Баруун өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд гүн Сономдоржоос 1913 оны Наймдугаар сарын 6-нд Богд хаанд ийнхүү өргөн мэдүүлжээ :“Зарлигийг дагаж өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах 4 дүгээр хорооны 100 цэрэг, нэмэн захируулсан 3 дугаар хорооны 65 цэрэг, орос багш Ихбаярын хамт ирсэн 8 цэрэг, их буу хамгаалж ирсэн 14 цэрэг, Улаанцав чуулганы Дөрвөд вангийн хошуу, Муу мянганы хошуу, Дархан чин вангий хошуудаас гаргасан тус бүр 20цэрэг, Богд эзний соёлд дагаар орж зүтгэе гэж тосон ирсэн 123 цэрэгтэй хамтарч нийт 370 цэргийн хүчээр [[Дархан чин вангийн хошуу]]ны “Бат хаалга” сүм хүртэл гамингуудтай байлдаж “Цагаан чулуут”, “Цэцэн” хэмээх газар очиж 5-р сарын 17-ны өдрий могой цагт гэнэт өмнө зүгээс 2000 орчим гамин цэрэг халдаж ирсэнд манай цэргүүд гамин цэргүүдтэй нар шингэтэл байлдаж ихэнхийг алж маргааш нь дахин байлдаж үд болоход гамин цэрэг буруулан зугтаж одов. Ингэж уг үүргээ гүйцэтгээд “Амгалант довон” гэдэг газар буудаллаж цэргээн тоолж үзэхэд Монголын 370 цэргээс 3 цэрэг амь эрсдэж нэг шархадсан байхад гамингийн 2000 орчим цэргээс 800 гаруй нь тулалдааны талбарт алагджээ” хэмээн бичжээ. ==Төгсгөл, үр дүн== Энэхүү [[таван замын байлдаан]] гэж нэрлэсэн [[чөлөөлөх дайн]] 1914-1915 онд [[Хиагт]]ад болсон [[Оросын Хаант Улс|хаант Орос]], [[Хятад]] хоёр улсын ил далд хуйвалдсан [[Хиагтын гэрээ|гурван улсын хэлэлцээр]]ийн дараа зогссон байна. 1913 онд [[хил хязгаар]]аа батлан хамгаалахаар таван замаар давшсан Монгол цэргүүд их бага нийлсэн 100 орчим [[тулалдаан]] хийсэн гэж үздэг боловч судлаачдын үздэгээр 1913 оноос хойш дуусах хүртэлх хугацаанд 58 орчим [[зэвсэгт мөргөлдөөн]] хийсэн байдаг. Эдгээрийн 33-т нь монголчууд амжилт олсон бол 11-д нь хятадууд ялсан бөгөөд 14 мөргөлдөөн яаж төгссөн нь тодорхойгүй байна. Түүнчлэн хятадын талаас 2000-аас дээш 5-7 мянган цэрэг, Монголын талаас 220-иос 1712 хүртэлх цэрэг оролцсон томоохон тулалдаан 11 удаа болсон бол 600-1000 Хятад цэрэг, Монголын 200-аас дээш хүн оролцсон бага хэмжээний 5 тулалдаан болжээ.. Таван замын байлдааны ажиллагаа нь хамрах нутаг дэвсгэрийн хүрээгээрээ зүүнээс баруунаа 1000 шахам [[км]], хойноос урагшаа 144-480 км-ийг хамарсан бүс нутагт болж өнгөрсөн. Энэ [[дайн]] байлдааны үед Монголчууд хятад цэргийг [[марш]] үйлдэх үед нь хоёр ч удаа довтолсон ба [[шөнийн байлдаан]] мөн хоёр удаа болсон талаар тэр үеийн баримтуудад тэмдэглэсэн байдаг. Монголын талаас дайн байлдаанд алагдан олзлогдсон тухай баримт тун ховор ч түүвэрлэвэл 400 орчим цэрэг алагдсан гэх нэг удаагийн тохиолдлын тоог эс тооцвол 3 тулалдаанд 16 хүн алагдсан. Харин нэг тулалдаанд 60 гаруй хүн олзлуулсан мэдээ байдаг бол 3 тулалдаанд 48 орчим хүн шархтсан тухай сурвалжууд өгүүлдэг. Гэтэл хятадын талаас 12 тулалдаанд нийт дүнгээр 3795 цэрэг алагдсан бол 4 тулалдаанд 76 хүнээ монголчуудад олзлуулсан аж. Монголын цэргийн олзолсон зэвсгийн тухайд гэвэл 5 зэвсэгт мөргөлдөөнөөс 1080 [[буу]], 2 [[хасаг тэрэг]], мөн 85600 [[ширхэг]] [[сум]], 3 тулалдаанд 7 [[пулемёт]] түүний 5000 сум, 4-8 [[их буу]], 410-аад сум, 421 эсвэл 343 ширхэг сэлмийг хятад цэргээс олзолжээ. [[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Монголын цэрэг]] 1913 оны байлдаанд [[партизаны дайн]]ы маягаар байлдааны ажиллагааг өрнүүлсэн. ==Урвалт== [[Монгол цэрэг |Монгол цэргүүд]] 1913 оны намар [[Шилийн голын чуулган]], [[Цахар]] нутгаас хятадын цэргийг хөөн гаргаж Шилийн голын чуулганы нутагт удтал байрлаж байх үед нь цэргийн бүх хэрэглэлийг нутгийн ардуудаас гаргуулж чирэгдэл учруулж, цэргүүд [[хоол хүнс]]ээр дутагдсанаас санаа сэтгэл нь алдагдах явдал гарч байжээ. Мөн [[сум хэрэгсэл]] зэрэг [[цэргийн хангамж]] муудсан байна. Үүнээс гадна хятадын тал “[[Зөөлөн бодлого]]”-ын нэг зүйл болох [[монгол цэргийн жанжин]] нарыг өөрийн талд урвуулан авахаар [[хэргэм зэрэг]], [[мөнгө]] шан амалж байсан нь зарим талаар хэрэгжиж байжээ. Энэ мэт байдлаас болон Хятадуудыг дийлэхгүй гэж [[Өвөр Монгол]]ын нэг бүлэг [[ван]] [[гүн]] нар сэтгэн хятад улсад [[бууж өгөх]], [[урвах]] тохиолдол гарсан байна. 1913 оны есдүгээр сард Архуа бэйс [[Насан-Аривжих]] хятадын цэрэгт бууж өгсөн байна. Түүнтэй хамт дээд тушаалтай [[цэргийн ноѐн]] болон [[энгийн цэрэг]] 100 хүн мөн бууж өгчээ.<ref>Оросын цэргийн түүхийн архив, Э.А.Беловын зохиол. №2000 бүрэн боть, хуудасны дугаар 145</ref> Энэхүү бэйс Насан-Аривжихын урвасаныг [[хятадын ерөнхийлөгч]] [[Юань Шикай]] ашиглан бусад монгол цэргийн жанжин нарыг урвуулахад үлгэр болсон явдал хэмээн үзэж, Насан-Аривжихыг шууд [[Жүн ван]] цолоор шагнасан. Урвагч бэйс Насан-Аривжихын хятадын цэрэгт урваж орсон нь Монгол цэргийн байдлыг нэлээд хүндрүүлжээ. Учир нь Насан-Аривжих “Богд хааны засгийн газрын цэргийн яамны дэд сайд” байсан бөгөөд [[Хүрээ]]нд байхдаа Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг төлөвлөх нууц зөвлөгөөнд оролцож байсан. Тэрээр урвасаны дараа өөрийн мэдэж байсан цэргийн төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний хорт уршигаар Таван замын цэргийн Өвөр Монголын фронтын баруун жигүүрийн буюу Насан-Аривжихын хариуцан командалж байсан чиглэлийн эсрэг хятадын цэргийн давуу хүчийг яаралтай хуримтлуулан монгол цэргийн сул хэсгүүдийн эсрэг хүчтэй [[давшилт]] хийсэн байна. Хятадын цэргийн давшилт зарим талаар амжилттай болж хэд хэдэн тулалдаанд командлагчгүй монгол цэрэг цохигдон ухарсан байна. Командлагчгүй болсон Насан-Аривжихын цэрэг хятадын цэргийн давшилтын эсрэг сул эсэргүүцсэн ба захиргаагүй болж тархаж явсан тул [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|жанжин Дамдинсүрэн]] тэдгээрийг цуглуулж авахаар нэлээд хүч цаг зарцуулжээ. Үүний дараа Хятадын хувьд Монгол улсын цэргийн эрх баригчдыг урьж зусар үгээр илбэн дагуулахыг ихээр оролдох болсон байв. Юань Шикайн улс төрийн зөвлөгч [[Жорж Эрнэст Моррисон|Моррисон]] хятад улсын талд чухал зөвлөгөө өгч Монгол цэргийн ноѐдыг хятадын талд татаж оруулахаар бүтэмжтэй ажиллаж байжээ гэдгийг түүхэн баримтууд гэрчилж байна. Хятад улсын ноѐн, [[Хөвөөт шар хошуу]]ны Үхэр хонин сүргийн хоѐр [[түшмэл]]ийг зарж Дамдинсүрэнд хэлүүлсэн нь “Үүний урьд бидэнд дагаж орсон бэйл Насан-Аривжихад ерөнхийлөгчөөс жүн ван цол өргөмжилсөн. Хэрвээ Дамдинсүрэн манай [[Дундад Иргэн Улс]]ад дагаж орвоос [[ван]]гийн хэргэмээр шагнамой” гэжээ. Үүний хариуд Дамдинсүрэн “Манай улс хэрхэвч [[Дундад Иргэн Улс]]тай нийлэхгүй. Нэгэн аймаг шарын шашныг олон Монгол аймгийг бүрнээ хураамжилж тусгаар улс болон зогсочихуй. Намайг [[чоно]] шиг[[хулгай]] Насанравжихтай бүү адилтгахтун. Танай [[Юань Шикай|жунтун]]гын өргөмжлөх вангийн хэргэмийг жанжин би [[ванбаа]] хэмээх [[мэлхий]]д ч хүрэхгүй гэж санамой” гэж хариулаад “Та нар Монголын ард байтлаа харин Хятадын баширлах үгэнд итгэж нэг биеийн ашиг зэргийг хичээн Монгол аймгийг хятад улсад дагуулж, Монгол газар орныг хятад хүнд эзлүүлж хойд өдөр Монголын хүүхэд дүү нарыг өөр аймгийн дотор үүрд дарлуулъя хэмээмүй” гэж ихэд буруушааж, ирсэн хоѐр түшмэлийг хөөж явуулсан байна. <ref>Ш. Нацагдорж: “Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Сүүлд нь [[Бавуужав]]ын цэргийн [[Мурунгаа]] гэдэг [[Цахар цэргийн ноѐн]] хятадад урважээ. Тэгэхэд мөн Цахар цэргийн жанжин [[Лувсан-Очиржамц]] Хүрээний нууц зарлигаар тусгай цэргийн ангийг бүрдүүлэн Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохин түүнийг олзлон авч цаазалсан байна.<ref>Хаант Оросын гадаад бодлогын архив, Дундад улсын бүрэн эмхэтгэл, Э.А.Белов “1912- 1913 оны хооронд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 11</ref> Жанжин Лувсан-Очиржамцын Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохисон тусгай цэргийн ангид [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад баатар]] оролцож байсан байна. ==Үнэлгээ== Таван замын байлдаан буюу Монгол-хятадын 1912-1915 оны дайныг дүгнэн үзвэл: * Дайны эхний шатанд Монголын цэрэг давших байлдааны ажиллагааг өөрийн дайны үндсэн стратеги болгон хэрэгжүүлсэн нь амжилттай болсон төдийгүй Өвөр Монголын нутгийг бараг бүрэн чөлөөлж чадсан байна. энэ үед хүн хүчний харьцаа төдийгүй зэвсэг техник, цэргийн сургалт, хангамжийн хувьд хятадын цэрэг эгнэшгүй давуу байсан боловч тулалдаан бүхэнд тоогоор цөөн монголын цэрэг ялалт байгуулсан онцлогтой. * Дайны дунд үед зарим нэг монголын цэргийн жанжид урваж, монголын байлдааны төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний улмаас монгол цэргийн байлдааны зарим ажиллагаа бүтэлгүй болж, ялагдал хүлээсэн тохиолдол гарчээ. Үүнд хятадын тал цэргийн тоо, зэвсэг техникээ хэд дахин нэмэгдүүлж, монголчуудаас үлэмж давуу хүчийг байлдааны ажиллагааны талбарт хуримтлуулсан явдал төлийгүй монголын цэрэг сум хэрэгслээр тогтмол байнга хангагдаж чадахгүй байсан явдал нөлөөлсөн байна. Монголчуудын байлдааны ажиллагааны нууцыг мэдсэн хятадууд өөрийн байлдааны ажиллагааг шинээр төлөвлөн түүний зарим хэсгийг хэрэгжүүлж чаджээ. Монголын тал ч байдалтай хурдан зохицсон арга хэмжээг авч байлдааны төлөвлөгөөг шинээр хийсэн байна. Үүний үр дүнд хятадын цэргийн давшилтыг зогсоон амжилттай сөрөг довтолгооныг хийсэн байна. Ингээд байлдааны фронтын шугмыг тогтворжуулж чадсан байна. Ингэснээр дайны ажиллагааг сунжирсан байршлын шинжтэй болсон байна. * Төгсгөлийн шатанд дайн ажиллагаа урьдын хэвээр байрлалын шинжтэй байж, фронтын шугам тогтвортой байсан байна. Хятадын цэргийн давшилтууд ээлж дараалан амжилтгүй болж байсан бөгөөд монголын цэрэг тэдний давшилтыг амжилттай няцаан цохиж байсан төдийгүй сөрөг довтолгоонуудыг мөн амжилттай хийж байсан байна. Гэхдээ Оросын үйл ажиллагаанаас шалтгаалан монгол цэргийн сум хэрэгсэл, зэр зэвсэгийн хангамж улам муудсаар бараг зогссон байна. Түүнээс гадна улс төр, эдийн засгийн байнгын дарамт шахалт өсөн нэмэгдсээр байжээ. [[Цэргийн түүхч]] [[Ж.Базарсүрэн]]гийн судалгаагаар таван замын цэргийн хэрэглэж байсан байлдааны ов мэх, арга нь “уламжлалт морьт цэргийн урлаг зонхилсон хэвээр байсан”, голомтын чанартай төвүүдэд болсноор онцлог. ==Баатрууд== [[Богд хаан]] 1911 оноос эхлээд таван замын байлдааны ажиллагааг дуусан дуустал улс үндэстнийхээ төлөө гарамгай гавъяа байгуулсан 101 хүнд [[баатар]] цол олгожээ. Үүнд: {{col-begin}} {{col-3}} 1. [[Авирмэд]]-Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 2. [[Бавуужав]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн Чуулганы өмнөд Горлос хошуу. 3. [[Бадрах]]-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 4. [[Сономцэрэний Базарваань|Базарваань, Сономцэрэний]]-Засагт хан аймаг. 5. [[Зэвэгийн Балдан|Балдан, Зэвэгийн]]-Түшээт хан аймаг, Эрдэнэ ваны хошуу. 6. [[Баяр Түрэмгий баатар|Баяр, Борхонуудын]]-Түрэмгий баатар-Өвөр Монгол. 7. [[Бирваарагчаа]]-Сайн ноён хан аймаг. 8. [[Божи]]-Өвөр Монголын Зүүн үзэмчин, жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 9. [[Бумжаргал]]-Шударга Баатар-Сэцэн хан аймгийн Жанжин бишрэлт бэйлийн хошуу. 10. [[Ванчиндорж]]-Зүтгэлт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 11. [[Волинган]]-Өвөр Монголын Харчин гүны хошуу. 12. [[Галсанцампантүгжням]]-Ялгуулсан Баатар- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Хорчин хошуу. 13. [[Гомбо-Идшин, Лхамсүрэний]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Ачит ваны хошуу. 14. [[Гомбожав]]-Сэцэн хан аймгийн Үйзэн бэйсийн хошуу. 15. [[Гочоо]]- Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 16. [[Гэлэнгүж]]-Хавтай Баатар- Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 17. [[Гэлүүсүхэн]]. 18. [[Гэндэн]]-Сайн ноён хан аймаг, мэргэн гүн Мөнх-Очирын хошуу. 19. [[Даваа, Төмөрын]] буюу [[Дамбийжанцан]]-Догшин ноён Хутагт- Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 20. [[Дагва]]- Зүтгэлт Баатар-Засагт хан аймгийн дархан гүн Маньбазарын хошуу. 21. [[Дагдан]]-Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын Урианхайн киргиз сум. 22. [[Далай, Жамъяны]]-Шаламгай Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 23. [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн, Жамсраны]]-Манлай Баатар-Өвөр Монгол, Хөлөнбуйр. 24. [[Даш]] -Шударга Баатар- 25. [[Дашдэндэв]]-Чамбай Баатар-Сэцэн хан аймгийн хурц бэйс Түвдэны хошуу. 26. [[Долгор]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы чин ваны хошуу. 27. [[Дорждэрэм, Мөнхийн]] -Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 28. [[Доржпалам]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 29. [[Дугаржав]]-Хянамгай Баатар-Өвөр Монголын цахар. 30. [[Дугаржав, Нараны]]- Хичээнгүй Баатар- Сэцэн хан аймгийн Илдэн ваны хошуу. 31. [[Дуваа, Донойн]]- Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 32. ? - Өвөр Монголын зүүн Үзэмчиний жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 33. [[Дэндэв]]-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 34. [[Дэчинган]]- {{col-3}} 35. [[Дэчинлхаажид]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 36. [[Жагшимбуу]]-Хурц Баатар- Өвөр Монголын цэргийн хорооны дарга. 37. [[Жамц]] -Зоригт Баатар-Цэргийн Яамны дэс түшмэл, Зүүн өмнө хязгаарыг Захирах Цэргииг захирах түшмэл. 38. [[Жамц]]-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 39. [[Жамсран]]- Шулуун Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 40. [[Жамъян]]- Сэцэн хан аймгийн Бэйлын зэрэг засаг, Улсад туслагч гүн. 41. [[Заяат]]- Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монголын Цахар- 42. [[Илүү]]- Шударга Баатар- Өвөр Монголын Хөх хотын Түмэдийн хороо. 43. [[Лайсан]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Доржпаламын хошуу, жагсаалын дарга. 44. [[Лувсан]]-Зоригт Баатар-Урианхай 45. [[Лхам]]-Сэцэн хан аймгийн засаг тэргүүн зэргийн тайж. 46. [[Мааньжав, Балданы]]- Өвөр Монголын харчин. 47. [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав, Сандагдоржийн]]- Хатан Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 48. [[Манажав]]-Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы баруун үзэмчин чин ван Содномравданы хошуу. 49. [[Мандах залан]]- Өлзийт Баатар- 50. [[Мурунгаа]]-Шалгарсан Баатар-Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошуу. 51. [[Мутунбунга]]а-Шалгарсан Баатар-хорооны дарга. 52. [[Мөнхравдан]]-Саруул Баатар- 53. [[Мянбуу]]-Мэргэн Баатар-Өвөр Монгол-Хар мөрөн муж. 54. [[Наваан]]-Шулуун Баатар- 55. [[Наваан-Юндэн]]-Түшээт хан аймгийн Наваан-Юндэний хошуу, жүн ван. 56. [[Шаравын Найданжав|Найданжав, Шаравын]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монгол 57. [[Нанзад/Барман хэмээгч/]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 58. [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад, Дамираны]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 59. [[Насан тогтох]]-Хорооны дарга. 60. [[Норов]]-Өвөр Монгол-Зуудын чуулганы Ар хорчин да ваны хошуу. 61. [[Нолгар]]-Шаламгай Баатар- 62. [[Өлзийбадрах]]-Дэс Баатар-Өвөр Монгол- 63. [[Өлзийдүүрэн]]-Хянамгай Баатар-Сайн ноён ханы хошуу. 64. [[Өлзий-Орших]]-Шулуун Баатар- Өвөр Монголын Зарууд хошуу. 65. [[Пунцаг, Базарын]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Лха жононы хошуу. 66. [[Пунцаг-Шаламгай Баата]]р- Түшээт хан аймгийн Далай гүн Алтанхуягийн хошуу. 67. [[Пунцаг]] -Шаламгай Баатар- Өвөр Монгол, барга, хорооны жагсаалын занги. 68. [[Пүрэв]]-Захчин гүн Цэрэндоржийн хошуу, тайж. {{col-3}} 69. Саван-Өвөр Монголын баруун Баарин ваны хошуу. 70. Сандагдорж-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Горлос хошуу, хороон дарга. 71. Содномдаржаа-Түшээт хан аймаг, Улсад туслагч гүн. 72. Соном-Зоригт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн зоригт гүн. 73. [[Лаварын Сумъяа|Сумъяа, Лаварын]]-Ялгуун Баатар-Шинжаан мужийн Ил тарвагатайн хошууны харъяат. 74. Сундуйжав-Өвөр монгол- 75. Сэргэлэн-Эвтэй Баатар-Өвөр Монголын Шинэ баргын Хошуу цагааны харъяат, хороон дарга. 76. [[Тогтох гүн|Тогтох, Энхбилэгтийн]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы өмнөд Горлос хошууны харъяат. 77. Төмөр-Өвөр Монголын Түшээт хошууны харъяат, хороон дарга. 78. Төмөр-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошууны харъяат. 79. Түмэннаст- 80. Хайдав-Өлзийт Баатар-Сайн ноён аймгийн сайд, бэйс Цогт-Очирын хошууны харъяат, ангийн дарга. 81. Хишигжаргал-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйл Бадамгаравын хошууны харъяат, ангийн дарга. 82. Хорлоо-Шулуунбаатар-Түшээт хан Аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 83. Хохлин-Засагт хан Аймгийн жанжин Далай гүны хошуу. 84. Цогт- Зүүн Үзэмчины жүн ван Гомбосүрэны хошуу. 85. Цэнд- Бодлогот Баатар-Сангийн Яамны дэд Сайд, Өвөр Монголын Хөлөнбуйрын харъяат. 86. Чагдарсүрэн. 87. Чимэд-Хурц Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 88. Чимэд-Сэцэн хан Аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 89. Чованлүн-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Бодлогот ваны хошуу. 90. Чойжамц-Цогтой Баатар-Сэцэн хан Аймгийн Мэргэн засагийн хошуу. 91. Чойж. 92. Чулуун-Өвөр Монголын Зост Чуулганы Түмэдийн хошуу, ангийн дарга. 93. Чулуун Өлзийтийн- Сэцэн хан Аймгийн Сүжигт ваны хошуу. 94. Шагдар- Засагт хан Аймгийн Дайчин ваны хошуу. 95. Шарав-аравны дарга. 96. Шаарийбуу-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы сайд Раашминжүүрийн хошуу. 97. Шимихи-Засагт хан аймгийн цогт гүн Дамдинбаашийн хошуу. 98. Ринчин-Сэцэн хан аймгийн Сэцэн чин ваны хошуу. 99. Эрэнцэн-Өвөр Монголын Цахар хошуу. 100. Ядамсүрэн Цэнгэлын-Сайн ноён хан аймгийн Түшээт гүний хошуу. 101. [[Яринбаатар|Ярин, Мятавын]]-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Говийн Со засгийн хошуу {{col-end}} ==Он дарааллын хэлхээс== *1911 он :6 дугаар сарын 1. Оросын Амар орны бүгдийг захирагч ноѐн зарлиг буулган Хятадууд Оросын хилд орохыг цаазлав. Мөн сарын 11-ний өдөр Бээжин Петербугын хоѐр этгээдийн төлөөлөгч Цичигард хуралдаж, Эргүнэ гол орчмын хоѐр улсын хилийг хайн тогтоохоор хэлэлцээ хийв. :6 дугаар сар. Халхын дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга жанжин тэргүүтэй лам нар Богдод Бат Оршил өргөхөөр Их хүрээнд цугларч, Эрдэнэ Шанзудбын яаманд нууц зөвлөлгөөн хийжээ. :7 дугаар сар. Халхын дөрвөн хан тэргүүтэй Монголын зарим ноѐд лам нар Богд уулын модонд гэр барин нууц зөвлөлгөө хийжээ. :8 дугаар сар. Монголын төлөөлөгч Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан нар Петербургт очив. :10 дугаар сарын 10. Учаны бослого үүсчээ. :11 дүгээр сарын эх. Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан зэрэг долоон хүн "Монголын түр засгийн газар"-ыг зохион байгуулж, Хүрээний хэрэг эрхлэх Их сайд Сандог үлдэн хөөхөөр тунхаглахын хамт, Өвөр Монгол, Алшаа, Дарьганга, Барга зэрэг газруудын ван гүн нарт бүх Монгол нэгдэх тухай Богдын бичгийг уламжлан илгээв. :11 дүгээр сарын 30. Монгол "Тусгаар тогтнох"-оо тунхаглаж, Сандо амбан Оросын элчин сайдын газар далдлан орж, удалгүй Орос, Монгол цэргийн хамгаалал дор Хиагтаар хил гарч улсдаа буцах болжээ. :12 дугаар сарын 4. Сандо амбаныг цэрэгтэй нь хамт хилээс үлдэн гаргав. :12 дугаар сарын 6. Монголын "Тусгаар тогтнол"-той дуу хоолой авалцсан Хөлөнбуйрын "тусгаар тогтнох" бүлэгтэн цэрэг томилон Орос цэргийн дэмжлэгээр Манжуурыг довтолсон байна. :12 дугаар сарын 16. "Тусгаар тогтнох" бүлэгтэн Манжуурыг эзлэн авч, голын дээд урсгалын олон харуулын газруудыг ч байлдан эзэлжээ. :12 дугаар сарын 16. Жавзундамба Хутагт Хүрээнд хаан суурнаа сууж "Их монгол улсын наран гэрэлт хаан" хэмээгдэж "Олноо өргөгдсөн"-өөр оны цолоо болгов. :12 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын эл хошуу чуулганы олон ван гүн нарт уриалгын бичиг илгээв. Улиастайн жанжин ч Монголын цэрэгт үлдэгдэн гарав. Улиастайд Оросын Консулын газар байгуулагдав.Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалын нөлөөгөөр Түмэд хошууны нэгэн салаа цэрэг Батхаалгад умардын цэргийн эрхтэнийг эсэргүүцэх зэвсэгт бослого гаргав. Умардын цэргийн эрхтэн ч их цэрэг томилон Жи Нин, Гүэй Сүй, Бугат гурван замаар Улаанцавын чуулганд довтлон орж бослогийг дарангуйлаад, Батхаалгын сүмийг галдав. Алшаагын Гө Лу Хуй эвлэлийн түрүү Жан Жин Мин-ээс Нин Ши Ан-ын Гө Лу Хуй-ын түрүү Лиү Хуа Тан-ыг хавсарч Инчуаныг дайран эзлэхээр төлөвлөж байгаад нууц нь задран Алшаа Чин ван Даваанбүлүгжала ба Хөх нуурын Ма Чи-ын дарангуйлалд учирч ялагдав. Мөн оны арван хоѐрдугаар сард Шинжаны Монголчууд Чингийн засгийг эсэргүүцэх тэмцэл гаргажээ. * 1912 он :1 дүгээр сарын 14. Оросын Хайлаарт суугаа Консул Усад-ын дэмжлэг дор Өөлдийн ерөнхий захирагч ноѐн Шинфү, Хуучин Баргын ерөнхий захирагч Цэгц ба Шолон хошууны ерөнхий захирагч Чөн Дө зэрэг хүмүүс орчмын эл хошуудын Монгол цэрэг мянга гаруй хүнийг цогцлуулж, Оросын тусалсан таван зуу гаруй буугаар зэвсэглээд ―Чин хаант гүрний журмын цэрэг‖ хэмээн алдаршуулж Бүгд найрамдахыг эсэргүүцэж эхэлсэн байна. Мөн өдрийн орой Хөлөн хотыг довтлон эхлэж арван тавны өдөр хотыг эзлэн авч Хятад ноѐдыг үлдэн Хөлөнбуйрын ―Тусгаар тогтносон‖-ыг тунхаглаж, Хүрээний Богд хааны засгийн газарт харъяалагдах засгийн ордон байгуулж Манжуур зүг үргэлжлэн цэрэглэсэн байна. :1 дүгээр сарын 20. Хөлөнбуйрын Монгол цэргүүд Мөнхшил харуулын газрыг довтлон эзлэв. :1 дүгээр сарын 23. Оросын Гадаад явдлын яамны сайд Хаандаа айлтгал өргөж, одооны ашигтай цагийн байдлыг завдаж Манж орон дахь нөлөөгөө чангатгах ѐстой гэсэн бөгөөд мөн өдөр Сазановагаас Цагаан хаанд Оросоос Монголыг хамгаалан Дундад улсаас тусгаарлуулах хэрэгтэй гэж дурьдсанд Цагаан хаан эдгээр саналыг зөвшөөрсөн. :Мөн сарын сүүлч. Хар мөрөн мужийн цагдан захирагч сайдаас түшмэл томилож Хөлөн хотноо хүрч Шинфү нарыг ятган ―Тусгаар тогтнох‖-ыг нь хүчингүй болготол, Хайлаарт суугаа Оросын Консул Усад яаравчлан ирж Шин фү зэрэг хүмүүсийг зэвсэг, мөнгө бодисын тусламжаа зогсоох зэрэг зүйлээр гачин шахаж байгаад энэ нэг бодлыг нь хаяуулсан байв. :2 дугаар сарын 12. Жоу Чүн Фан-аас харъяат цэргээ дагуулан Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон Монгол цэргүүдтэй Жи Лалин орчим ихээр байлдаж ялагдан ухрав. :3 дугаар сар. Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон засгийн ордны тэргүүлэгч, Хөлөнбуйр газрын бүгдийн дарга Шин фү зэрэг хүмүүс Жибзундамба Хутагтын өргөмжлөлийг хүлээн авч жинхнээр Монгол улсад даган оров. :4 дүгээр сар. Хүрээнээс ирүүлсэн Монголын―Тусгаар тогтнолын тунхаг‖-ыг хүлээн авсан Хөвсгөл нуурын Урианхайн бүгдийн дарга Хишигжаргал, Дарьгангын бүгдийн дарга Содномдовдон, Шилийн голын чуулганы зүүн Хуучид ван Салнунточал нараас өөр өөрийн харъяат олон ардаа авч эн түрүүнээ Богд хааны засгийн газарт дагаар орж хүч нийлэх гэсэн өргөдлийг Хүрээний эрх баригчид хүлээн зөвшөөрчээ. :4 дүгээр сар. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай вангаас туслагч тайж Нучинга, Вангийн сүмийн ширээт лам Бөхбуян ба Чимэдсүрэн гурван хүнийг Халхад элчээр илгээж Богд хаант засгийн газрыг дагах бичгээ дэвшүүлэв. Тэгээд Жибзундамба Удай ванг ―Дундад иргэн улсыг довтлох нэгдүгээр замын ерөнхий жанжин‖-аар томилож, зэр зэвсэг туслан Жирмийн чуулганы арван хошууг дагуулан урвалга гаргахаар зааварлав. :4 дүгээр сар. Хятад худалдаачдын пүүсийг довтлон дайрах ажил ширүүсч байв. :4 дүгээр сар. Бинт ван Гончигсүрэн Хүрээнд явав. :5 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын зарим газарт хоѐрдахь удааны уриалгын бичгийг илгээв. :5 дугаар сарын 17. Бээжингийн засгийн газраас Торгууд ван Балтыг Алтайн хэрэг эрхлэх сайдаар томилов. :7 дугаар сар. Монгол цэрэг Даргангыг эзлэв. Юань Шикай Богд хааны засгийн газарт цахилгаан явуулж Дарьгангыг эзэлсэн учраар эсэргүүцэл гаргаж төлбөр өгөх хэрэгтай гэв. :7 дугаар сарын 8. Гуравдугаар удаагын ―Япон Оросын нууц гэрээ‖ байгуулагдаж, Бээжингийн уртрагын шугамаар Өвөр Монголыг зүүн баруун хоѐр хэсэг хувааж баруун хэсгийг Оросын, зүүн хэсгийг Японы хүчний хүрээ болгохоор тохиролцжээ. Шилийн голын чуулганы баруун Хуучид вангийн хошуу, Авгын зүүн баруун хошуу, Үзэмчины зүүн баруун хошуу, Сөнөдын зүүн баруу хошуу, Авга нарын зүүн баруун хошуу, Жирмийн чуулганы засагт вангийн хошуу, Бинт чин вангийн хошуу, Ерөөлт вангийн хошуу, Бодолгот вангийн хошуу, Нарангэрэл вангийн хошуу, Засаг Пунцагийн хошуу, Жалайд хошуу, Зуу-Удын чуулганы Ар Хорчин хошуу, Баарины зүүн баруу хошуу, Жарууд хошуу, Дархан бэйсийн хошуу, Хишигтэн хошуу, Их Зуугийн чуулганы ван Арвинбаяр нарын таван хошуу, Улаанцавын чуулганы таван хошуу, Зостын чуулганы Харчин вангийн хошуу, Ван Цэдэннамжалванбуугын хошуу, Цахар найман хошуу, Дөрвөд Далай хан аймгийн арван хоѐр хошуу, Дөрвөд баруун гарын дөрвөн хошуу, Захчин хоѐр хошуу, Алтайн Урианхайн долоон хошуу, Торгуудын гурван хошуу, Хошууд нэгэн хошуу, Ар Илигийн Цахар нэгэн хошуу, Тагнын Салжиг, Дочи хоѐр хошуу, Хасгийн хэдэн хошуудын ноѐд түргүүлэгчдээс харъяалах ардын хамтаар удаа дараагаар ―Монгол улс‖-д дагаар орж тамагт бичиг ба билэг ѐслолыг хүргэж ирснийг Богд хааны засгийн газар хүлээн авч, хэргэм зэрэг шагнаад, эдгээр хошуудын язгуурын нутгийг хэвээр захиран шийтгэх эрх тушаалыг баталсан бөгөөд нэг бүлэг захирах дарга ба туслан шийтгэх сайдыг шинээр томилжээ. :8 дугаар сарын 20. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай ван хошууныхаа гурван мянга гаруй хүнтэй зэвсэгт хүчээ дагуулж сүмд ―Тусгаар тогтонигсон‖-оо тунхаглаж, ―Зүүн Монголын Тусгаар тогтнолын тунхаг‖ыыг нийтлэж гурван замын цэрэг томилон Тао Нан, Кай Тун, Түчүан зэрэг газрыг довтлов. Хорчин баруун гарын хойд хошууны Рашминжүүр гүн ч идэвхитэйгээр цуурайтаж Удайн цэрэгтэй нийлэв. Зүүн хойтын гурван мужийн бүгдийг захирагч ноѐноос Ү Жүншөн нарын их цэргийг томилон дарангуйлан цохисонд Удай нар Солон ууланд зугтаан оров. :8 дугаар сарын 19. Иргэн улсын засгийн газар ―Монголыг үзэх хууль зүйл‖-ыг нийтэлж, Монгол ван гүн нарын уул эрх ашгийг хэв ѐсоор байлгахыг амлаж илбэн татах бодлогийг эрчимтэй явуулсан байна. :8 дугаар сарын 20. Хайсан, Дамдинсүрэн нарын удирдсан Монголын цэрэг хоѐр сар гаруй бүслэн дайралт хийж Ховд хотыг эзлэв. :9 дүгээр сарын 8. Удай вангийн цэрэг, Жөн Дүн Шиан-д эсрэг этгээдтэйгээ ширүүн тулалдаан болж, мөн сарын сүүлчээр Удай, Рашминжүүр нар Оросын хамгаалал дор Хайлаараар дамжиж Халхад зугтаан очив. Удайн бослогийг дарсны дараа, Иргэн улсын засгийн газар нэг түм таван мянган хүний цэрэг ангийг томилон Тоа Нанфү орчим байрлуулжээ. :10 дугаар сарын 27. Монгол цэрэг Шилийн голын чуулганы баруун Үзэмчин ба Сөнөд зэрэг хошуудаар довтлон орж ирэв, Цахарын Дүтүн түшмэл Хө Жүн Лиян цэргээ дайчлан хориглож байлдаад Дарьганга орчим ялагдан ухарчээ. :10 дугаар сар. Тогтохын хүү цэрэг дайчлаж Шилийн голд орж ирээд Авга вангийн ордныг дайрч мал хөрөнгийг нь булаан авч Авга ван Янсаныг баривчлаж Хүрээнд аваачив. :10 дугаар сар. Жарууд зүүн хошуунд Богд хааны засгийн газрыг дагах бослого гарчээ. :10 дугаар сарын 28. Бээжингийн засгийн газраас тусгай тушаалтан томилж Чанчүнд Жирмийн чууулганы арван хошууны Ван гүн нарын хуралдааныг хуралдуулж Иргэн улсыг хүрээлэх, дураар харь улсын банкнаас зоос зээлэхийг цаазлах зэрэг арван зурвас тогтоолыг тогтоосон байна. :11 дүгээр сарын 3. Монгол ба Орос жинхэнээр ―Орос Монголын хэлэлцээр‖ ба арилжааны тухай тусгай гэрээнд гарын үсэг зурав. :11 дүгээр сарын 7. Бээжингийн засгийн газаас Оросын элчин сайдын газар нот бичиг гардуулж ―Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын тухай чанга эсэргүүцэл тавьсан бөгөөд Оросын Монгол лугаа тогтоосон аливаа гэрээг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлсэн байна. :11дүгээр сарын 13. Улаанцавын чуулганы зургаан хошууны засаг нэр холбон бичиг өргөж Бүгд Найрамдахыг эсэргүүцэн Ар Монголтой нийлэх гэж дурьдсанд хол дахиныг амаржуулагч жанжин Жан Шоу Жөн Улаанцавын чуулганы дарга Леванноров, Их зуугийн чуулганы дарга Арвинбаяр нарыг хотондоо авчирч ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖- ны урагштай биелэгдэхэд бэлтгэл хийжээ. :12 дугаар сарын 9. Хол дахиныг амаржуулах жанжин Жан Шоу Жөн Түмэд хошууны цэргийн даргаас Монголын цэрэг Билгийн улиралын арван нэгэн сарын үеэр Өвөр Монгол зүг довтлох чимээг олж сонсоод цэргээ гурван зам хуваан сахин суулгасан байна. :12 дугаар сар. Богд хаант улсын засгийн газар Ханддорж, Ширнандамдин, Чен Дө (Хөлөнбуйрын) нараар толгойлуулсан төлөөлөгчдийн бүлгэмийг Орост томилон хэлэлцээ хийлгэхээр мордуулав. Мөн оны зун, ДИУ-ын засгийн газар Өвөр Монголын бослогыг дарахын тулд үлэмжхэн цэргийг Чуулалт хаалга, Батхаалга, Долоннуур, Хөххот, Бугат хотын чиглэлд таван замаар анги хуваан түлхэн оруулав. Мөн үеэр Өвөр Монголчууд Богд хааны засгийн газарт айлтгал өргөдөл дэвшүүлж, Хятадын цэргийн эрхтний дарлалаас чөлөөлж авахыг гуйв. Мөн оны өвөл, Богд хааны засгийн газарт Өвөр Монголд цэрэг орох нууц хуралдаан болжээ. *1913 он :1 дүгээр сар. Монголын таван замын цэрэг Өвөр Монголд оров. Үүнд: Нэгдүгээр зам нь: Егүзэрийн хийдийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдцэрэнигйн удирдсан цэрэг. Хоѐрдугаар зам нь: Дарьганга--Шилийн гол-- Зуу-Удын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт гүн Хайсан, дэд сайд шударга баатар Бавуужавын удирдсан цэрэг. Гуравдугаар зам нь: Сөнөдийн хоѐр хошуу, Дөрвөд вангийн чиглэлд цэргийн яамны дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжихын удирдсан цэрэг. Дөрөвдүгээр зам нь: Хөх хотын чиглэлд, сайд гүн Сономдоржийн удирдсан цэрэг. Тавдугаар зам нь: Урадын гурван гүн, Хатан голын чиглэлэд их цэргийн дэд зэргийн түшмэл Зүтгэлтийн удирдсан цэрэг тус тус хөдлөх болсон юм. Дамдинсүрэнг зүүн өмнө зүгийн цэргийг дайчлан захирах ерөнхий захирах жанжнаар тохоон томилжээ. Зоритг баатар Тогтохыг энэ удаа томилсонгүй, Их цэргийн зөвлөгч бөгөөд Богд хааны сэргийлэн хамгаалах цэргийн даргаар Хүрээнд хоцроов. :1 дүгээр сар. Өвөр Монгол руу хөдөлсөн Богд хааны цэрэг нийт нэг түм байв. Цэргийн захирагчид нь голдуу Өвөр Монголоос дагаар ороод дахиад нутагтаа байлдахаар ирсэн хүмүүс байлаа. Богд хааны засгийн газар зэвсгийн хүчээр Өвөр Монголыг эзлэх бодлогтоо үйлчлэхийн төлөө ухуулга нэвтрүүлгэ хийж, дагаар орохоор ирсэн ба ирээгүй Монгол овогтонд зориулан ухуулан зарлах бичиг тархааж байлаа. Мөн Өвөр Монголд цэрэглэх зам зуураа болон хүрсэн газраасааа цэрэг нэмэн элсүүлж байв. :1 дүгээр сарын 10. Богд гэгээн Жибзундамба Юан Шикай-д цахилгаан явуулж, Монголыг улс болон тогтнохыг харшлах хэрэггүй хэмээсэнд Юан Шикай ч хариу цахилгаан явуулж, Монгол ДИУ тусгаарлах нь зүй бус, нэгдвэл зохино гэсэн байна. :1 дүгээр сар. ―Монгол Төвдийн найрамдлын гэрээ‖ байгуулагдав. :1 дүгээр сарын 23. ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖ Хол дахиныг амаржуулах хотноо хуралдаж, Улаанцав, Их зуугийн чуулганы ван гүн нар, Иргэн улсыг хүрээлж, Монголын ―Тусгаар тогтнол‖-ыг эсэргүүцэхээ илэрхийлжээ. Мөн өдөр Богдын засгийн газрын ерөнхий сайд Сайн ноѐн хан Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчдийн бүлгэм Орос зүг мордож, Оросын дэмжлэгт талархал дэвшүүлэхийн хамт цэрэг дайны тусламж олохоор чармайжээ. :2 дугаар сар. Бээжингийн засгийн газрын хуурай замын цэргийн яамнаас томилсон тагнуулууд Богд хааны цэрэг зам хуваан Өвөр Монголд орсон байлдааны төсвийг мэдэв. :3 дугаар сарын 31. Богд хааны засгийн газраас таван замын Их цэргийн тохиолдсон олон монголчуудаас хүчин хавсарч байлдахыг уриалсан ―Өвөр Монголын нийт оронд зарлагдсан бичиг‖ гэгчийг нийтлэв. :3 дугаар сар. Иргэн улсын засгаас Богд хааны цэргийн дайралт ба Өвөр Монголын ван гүн нарын тусгаар тогтнох хөдөлгөөнийг сэргийлэх зорилгоор И Жүн цэргийн дэд Силин, Рехө-ийн дэд дүтүн түшмэл Ми Жэн Био-ийг Линши-ын сахин дарангуйлах ноѐноор томилж, арван хоѐр анги, дөрвөн түм гаруй цэргийг захируулан Линши, Бор хот, Улаанхад зэрэг газрыг сахин суулгав. :3 дугаар сарын 8. Хүрээнд Монгол цэргийн бригад байгуулах тухай Орос–Монголын хэлэлцээр тогтоогдож, Богд хааны засгийн газар Орос жанжин Кристоферыг ерөнхий сургагчаар урьж ―Эл аймгийн цэргийг тэд захирах эрх‖- тэй гэж тогтоосон байна. :3 дугаар сарын 24. Богдын цэрэг Да Ван Миао сүмийг довтолсонд Хуай Жүн цэрэг тосон байлдаж Хишигтний Бяруу балгасны дөчин газрын цаанах элсэнд цохиж ухруулав. :4 дүгээр сарын 3. Шилийн голын Эрчээл гэдэг газар болсон тулалдаанд Иргэн улсын 500 зуун цэрэг сүйджээ. :4 дүгээр сарын 4. Богдын цэрэг Өвөр Монголын зүүн хэсгийн олон газар дайралт хийв. :4 дүгээр сар. Баруун Сөнөдийн нутагт ширүүн тулалдаан болж Иргэн улсын 150 цэргийг устгав. :4 дүгээр сарын 8. Бугатын чиглэлд Шан Ши цэргийн ширүүн дайралтад Монголын цэрэг 30 гаруй хүн алагдаж ухрав. :5 дугаар сар. Оросын засгийн газар Богд хааны засгийн газартай Хиагтаас Хүрээ хүрэх Төмөр зам засах гэрээ тогтоов. :5 дугаар сарын 16. Богдын цэрэг Шандуг эзлэв. Тав дугаар сарын 25-нд Богдын цэргийн долоон зуй гаруй хүн Жирмийн чуулганы хилд довтлон оров. Рехө-гийн Дүтүн-гийн И Жүн цэрэг Улаанхад оронд орж сахин суув. :6 дугаар сар. Богдын цэрэг дахин гурван замаар довтлон эхлэж Баруун зам нь Бор тохойг чиглэн, дунд зам нь Хөх хот зүг довтлон, зүүн зам нь Сөнөд хошуу зүг давшжээ, Хятад цэргийн Ми Жүн Биу-гийн бүлэг Давааны ард гарч өвөл гол орчим Найданжавын цэрэгтэй байлдаж, Бавуужав, Хайсангын цэрэг харин завшаанаар Бяруу балгасыг эзлэв. Адилхан хугацаанд Вангийн Жоу-гийн Ванданям, Далаад хошууны Баян гүн, Хангин хошууны Цолмон, Гирины Монгол Бао Жай Шан нар цэрэг дагуулан Их Зуу аймгийн хойд хэсгийг байлдан эзлэв. Иргэн улсын цэрэг бүх талаар ялагдалд учирсан тул Хөбэй, Шан Шиг-аас дахин их цэрэг татаж туслан байлдуулав. :6 дугаар сар. Жирмийн чуулганы газар Богдын цэрэг болон Иргэн улсын цэргийн хооронд ширүүн тулалдаан болжээ. Энэ удаагын их тулалдаанд Монголын талаас Чимэдцэрэн, Найданжав, Насан- Аривжих, Морьжав болон Бавуужавын удирдсан цэрэг анги оролцсон байна. Мөн энэ үеэр Ар Өвөр Монголын уулзуур оронд Солон уулын тулалдаан болжээ. Нийт 1 800 цэрэг тус тулалдаанд оролцов. Мөн оны зун Богд хааны засгийн газраас цэргийн яамны их сайд Далай ван Гомбосүрэнг Өвөр Монголын байлдаанд томилжээ. :7 дугаар сарын эх. Иргэн улсын цэрэг 2 000 хүн болон Богдын цэрэг 800 хүн Шилийн голын хил дотор тулалдаад хоѐр талд бүр хохирол гарав. :7 дугаар сар. Богдын цэрэг ба Иргэн улсын цэрэг Үзэмчиний Өвөл гол, Сөнөд, Байшинт уулын ам, Дамбын даваа, Линши, Долоннуур, Батхаалга- ын орчин зэрэг газруудаар байлдаж байв. Долоо найман сарын үеэр Богдын цэрэг үндсэндээ Шилийн голын нутгийг бүр эзлэв. :7 дугаар сарын 13. Богдын цэрэг Долоннуурын боомт газар—Дархан уул сүмийг эзлэв. Тэнд байсан Иргэн улсын 2 000 сэргийлэн сахих цэрэг арга бус ухарч гарав. :8 дугаар сарын 1. Богд хааны засгийн газрын эрхшээлд орсон газар орны хэргийг тусгайлан хамаарахын төлөө, Богд хааны зарлигаар Егүзэр Хутагт Галсандашийг зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх сайдаар Өвөр Монгол руу томилов. :8 дугаар сар. Богдын цэрэг Да Ван Миао Сүмийг дайран эзлэж, Бяруу балгас зүг давшив. Иргэн улсын Долоннуурыг дарангуйлан сахигч түшмэл ван Хуай Чин, Хуай Жүн цэргийг томилон гэдрэг довтлон, мөн сарын дунджаар Да Ван Миао сүмийг булаан авч, Богдын цэрэг ухрав. :8 дугаар сар. Долоннуурын талбарт Насан- Аривжихын дайчилсан 1 200 цэрэг Иргэн улсын 7 000 цэрэгтэй ширүүн тулалдаан хийв. :8 дугаар сарын дундаж. Зүүн хойд орноос томилсон Иргэн улсын туслах цэрэг Өвөр Монголд орж ирэв. :8 дугаар сарын сүүлч. Богдын цэрэг Цахарын Лав худаг, Халх тал ба Хүйс зэрэг газраар Иргэн улсын цэрэгтэй тулалдаж байв. Мөн сар, Найданжавын дайчилсан Богдын цэрэг хоѐр зам хуваан Линши тавин гэр, Зулчин сүмийг довтлон эзлэв. Мөн сар, Дамдинсүрэнгийн дайчилсан Богдын цэрэг Шулуун Хөх хошууг эзлэв. :9 дүгээр сар. Богдын цэрэг Жарууд ба Ар Хорчинг эзлэв. :9 дүгээр сар. Бээжингийн засгийн газар Өвөр Монголын байлдаанд туслах цэрэг 12 хороо морьт цэрэг ба явган цэргийг томилжээ. Мөн оны намар. Богдын цэрэг Цахарын нутгийг эзлэж дуусгаад улмаар Цагаан Хэрмийн зарим боомт газраар тулж очоод сэргийлэн хамгаалалт хийж байжээ. :9 дүгээр сарын 18. Зүүн Сөнөдийн Засаг Сүржав ард олноо дагуулан Богдын засгийг дагахаар зугтаасанд Юан Шикай зарлиг буулган Чин вангийн хэргэмийг нь хасав. :9 дүгээр сарын 21. Бавуужавын дагуулсан Богдын цэрэг Бяруу балгасыг дайран эзлэж, хорин гурваны өдөр Да Ван Миао сүмийг дахин эзлэв. :9 дүгээр сар. Архуа гүн Насан-Аривжих цэрэг түшмэд 100 хүнийг дагуулан Иргэн улсын талд урважээ. Мөн энэ үеэр Богдын цэргийн удирдагч Мөрөнга учир битүүлгээр хорлогдов. :10 дугаар сарын 29. Баруун замын И Жүн цэргийн Ми Жен Биу-ийн хүчин туслахаар ирсэн зүүн хойдын цэргийн У Жүн Шин-ий цэрэгтэй хамтран Бяруу балгасыг буцаан авч, удалгүй Да Ван Миао сүм ба Түлхэн сүм зэрэг газрыг ч буцаан авав. Умард замын И Жүн цэргийн Чен Де Шен-ий цэрэг Найданжавын цэргийг ялаад Зулчин, Шивэртэй, Тавин гэр зэрэг газрыг буцаан авч, Даваан ар хүртэл гэдрэг довтлов. Намар Долоннуурын баруун хойд их элсэнд тулалдаан болж Иргэн улсын цэрэг мянга шахам хүн сүйдэв. Мөн Бавуужавын хороо Шандугийн гол, Үхэрчин уул зэрэг газарт ширүүн довтлолт явуулав. :11 дүгээр сарын 3. Иргэн улсын цэрэг Долннуурт довтлоод Богдын цэргийг цохин гаргаж Цахарын зуун найман сүм хотыг эзлэв. :11 дүгээр сарын 5. Хаант Орос улс ба Дундад иргэн улс ухуулан тунхаглах бичигт гарын үсэг зурсан байна. Энэхүү тунхаг бичигт, Орос улс Иргэн улсын Гадаад Монголыг хэмжээтэй эзэрхэх эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд Иргэн улс Ар Монголын өөртөө засах эрх (Автономит засаг) 1912 оны 10 сарын 21 өдрийн ―Орос Монголын худалдааны хэргийн тухай зүйл‖-ийг журамлан хэлэлцэж Иргэн Улс ба Ар Монголын холбогдлыг тодорхойлон тогтоохыг хүлээн зөвшөөрөв. :11 дүгээр сарын 9. Богд хааны цэрэг хэдэн мянган хүн их буутай өмнөш дахин довтлож 15-ны өдөр Батхаалга зэрэг газрыг эзэлсэн боловч удсангүй Хол дахиныг амаржууулах хотын Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайралтад найман зуу гаруй хүн үрэгдэж ухрав. Мөн сарын эхэнд хоѐр мянга найман зуу гаруй Богдын цэрэг Чуулалт Хаалганаас умар байсан Хятад цэргийг хүчтэй довтлон таван зуу гаруй хүнийг алж шархдуулав. :11 дүгээр сарын 19. У Жүн Шөн, Ми Жен Биу нар Богдын цэргийн гараас Да Ван Миао сүмийг дахинт буцаан авав. Мөн өвөл Тогтох цэрэг дайчлан дахин өмнөш довтлож Батхаалгыг эзлэв. Гэвч хэдэн өдрийн дараа Иргэн улсын цэрэгт булаагдав. :12 дугаар сарын 16. Богд хааны засгийн газар цэргээ Ар Монголын хил тийшээ татах тухай шийдвэрээ илэрхийлэв. Мөн оны сүүлч, Богдын цэрэг идэг идэгээр Монголын хил зүг ухрав. Энэ үеэр Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайрах хүчин нь нэмэгдэж ялалттайгаар давшиж Богдын цэрэгт эзлэгдсэн газруудыг дахин булаан авч эхлэв. Нийслэл Хүрээнд ―Шинэ толь‖ сэтгүүл хэвлэгдэж эхэлсэн бөгөөд орчин цагийн анхны сургууль байгуулагдав. :1913 оны эцэс 1914 оны эхээр, Монгол улсын ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид Хаант Орост айлчлав. *1914он :1 дүгээр сар. ДИУ-ын засгийн ордон Сүйюаны онцгой засаг захиргааны орон байгуулахаар болж жанжныг дүтүн ноѐн болгон хувируулан томилож, уулын Гүйсүй Дао (道)-д харъяалагдаж байсан арван хоѐр шиан, Улаанцавын чуулганы зургаан хошуу, Их Зуугийн чуулганы долоон хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сар. ДИУ-ын засгийн газар Рехө-гийн онцгой засаг захиргааны орныг байгуулахаар болж, дүтүн ноѐн томилон Зостын чуулганы долоон хошуу, Зуу-Удын чуулганы арван хоѐр хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сарын 6. Иргэн улсын цэрэг гэнэт Ар Монголын хилд цөмрөн орж Галсандашийн сайдын яамыг бүслэн дайрав. :3 дугаар сарын 9. Богд хааны засгийн газраас Оросын консулд бичиг өгч, Дундад Оросын хэлэлцээрийн ѐсыг зөрчиж түрэмгийлэл явуулж байгаа Хятад цэргийг тэд ухруулж, баривчлагдсан сайд Галсандашийн биеийг тавиулах тухай хатуу шаардлага тавив. Мөн оны эхээр Халхад байсан Өвөр Монголчууд элдэв зүйлийн хүчирдэлд орсноос нэг бүлэг хүмүүс уг нутагтаа буцаж ирэх хүсэлтээр Иргэн улсын засгийн газартай хэлэлцээ хийхийн төлөө 9 хүний төлөөлөгчийн бүлгэм томилов. Иргэн улсынхан тэд нарыг баривчилж есүүлийг цөм алав. :6 дугаар сарын 14. ДИУ-ын засгийн газар Цахарын онцгой засаг захиргааны орныг байгуулан дүтүн ноѐн томилож Фенчен, Лианчен зэрэг долоон шиан, Цахарын зүүн баруун гарын найман хошуу, жич дөрвөн малжлын сүрэг, Шилийн голын чуулганы арван хошууг ерөнхийлөн захируулав. :8 дугаар сарын 1. ДИУ-ын ордноос Алшаа, Эзнээ хоѐр хошууны цэрэг дайны сэргийлэлтийн явдлыг Ниншиан мужийн цэргийг захирагч түшмэлээр хариуцуулахаар тогтоов. Юан Шикайгаас Алшаа чин ван Даванбүлүгжилыг Баруун Монголын тохинуулах сайдаар томилов. Үүшин хошууны туслагч Түмэн- Очир чуулганы дарга, Сүйюаны дарангуйлан сахигч яамтай хуйвалдаж байгаад ―ардыг өдөөн урвуулсан‖ ялаар Шинэ ламыг баривчлаж, Үүшиний ―дугуйлан‖- гуудыг тархаав. :9 дүгээр сарын 8. Дундад, Орос, Монгол гурван этгээдийн Хиагтийн хуралдаан эхлэв. :9 дүгээр сарын 20. ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын анхны төсөл байгуулагдаж, Монголыг ДИУ-ын нэгэн хэсэг, Монгол улсын нэр, хааны цол, оны цолоо хүчингүй болгох асуудал дээр санал нэгдэхгүй байжээ. Мөн сарын гучны өдөр Оросын консулаас Монголын эрх баригчидтай ―Төмөр замын гэрээ‖ ба ―Цахилгаан утасны гэрээ‖ тогтоож Оросоос Монголд төмөр зам засах эрх ба холбоо мэдээний цахилгаан утас татах эрх олов. *1915 он :3 дугаар сарын 16. Бавуужав нарын дагуулсан Богдын цэрэг Кайлу орчим довтлов. 5 дугаар сарын 9. Юан Шикайн засгийн газар японтой ―Хорин нэгэн зурвас‖-ыг тогтоож Өвөр Монголын зүүн хэсгийн их хэмжээний эрх мэдлийг Японд өгчээ. :6 дугаар сарын 7. Хиагтын гурван этгээдийнн хуралдаан эцэстээ шийдвэр гарч ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын хорин хоѐр зурвасыг жинхэнээр гарын үсэг зуран батлав. Мөн сарын 9- ны өдөр Жибзундамбаас Монголын тусгаар тогтнолыг хүчингүй болгохоо тунхаглаж, арван хоѐрны өдөр Юан Шикай зарлиг нийтлэж Монгол ван гүн нарын уулын хэргэм цол уул ѐсоор хүчинтэй гэдгийг нотлож, хамтат нь бас Жибзундамбыг Хутагт хан өргөмжилсөн байна. :6 дугаар сарын 16. Бээжингийн засгийн ордноос Чен Лү-г ерөнхийлөн захирагч сайдаар Хүрээнд томилсон байна. :9 дүгээр сар. Халхын цэргийн явдлын журганы түшмэд Бавуужавтай нууцаар зөвлөлцөн Өвөр Монголын зүг дахин довтлохоор болж, Бавуужавт гурван түмэн рублын зардал хангав. 10 дугаар сарын 28. Удай Ван Фентиан мужийн дурдсан долоон зурвас буцан орж өгөх нөхцлийг хүлээн аваад Бээжинд хүрч ирэв, арван нэгдүгээр сарын 4-ний өдөр Юан Шикай түүний уул хэргэмийг сэргээн өгөв. :10 дугаар сарын 29. Бээжингээс Хүрээний хэрэг эрхлэгч сайддаа цахилгаан мэдээ явуулж, Өвөр Монголыг түйвээж байгаа Бавуужавыг Хүрээний засгийн газар хавсран дарангуйлахыг шаартагтун гэв. :11 дүгээр сарын 6. Бээжингийн засгийн ордоны төлөөлөгч, Оросын элчин сайд Кропенскийтай Бээжинд ―Дундад Оросын Хөлөнбуйрын асуудлын тухай тогтоол‖-ыг тогтоож Хөлөнбуйрын ―Онцгой орон‖-ны байр суурийг мэдрэв. Мөн сарын арван зургаанд Юан Шикайгаагаас Шинфүг Хөлөнбуйрын дэд дүтүнгээр томилов. :11 дүгээр сарын 23. Иргэн улсын цэрэг Егүзэр Хутагтын сүмийг байлдан эзлэж Бавуужавын цэргийг таван зуу гаруй алж шахрдуулж, Егүзэр Хутагтыг бас барьж аваачив. Мөн жилийн өвөл, Бавуужав хэдэн мянган цэргээ дагуулж нутагтаа буцах нэрээр Өвөр Монголын зүүн хэсэг оронд орж ирээд зэвсэгт ажиллагаагаа үргэлжлүүлэв. Бээжингийн засгийн газраас Ма Чи ( 马麒)-ыг Хөхнуурын Монгол Төдвийг тохинуулах сайд ба Гансу, Ниншиан, Хөхнуур зэрэг муж орныг дарангуйлан сахигч түшмэлээр хавсарган томилов. Ингээд Ма овогт цэргийн эрхтний Хөхнуур дахь дөч гаруй жилийн ноѐрхол эхэлсэн байна. Оросын хөрөнгөтнүүд Хүрээнд ―Монголын үндэстний банк‖-ыг байгуулав. *1916 он :5 дугаар сарын 27. Бавуужав Халх голын Амгалантад тэнгэр газрыг тахиж, Чин улсыг тэтгэн босгох уриа дурьдан, Юан Шикайг эсэргүүцэхээр уриалж ―Хаан төрөө тэтгэх цэрэг‖ хэмээн байгуулав. Долдугаар сарын 1-нд Бавуужав гар доорхи гурван мянга гаруй хүнээ дагуулж Японы этгээдийн дэмжлэгээр цэргийн зөвлөгч Аоянаки-ын жолоодлого дор Халх голоос өмнөш довтолж Тао Нан зүг урагшлан, хорин дөрөвний өдөр Түчиүэн шианы хотыг эзэлжээ. Ү жүн шөнгийн цэрэг хориглон байлдаж таван зуу гаруй Монгол цэргийг устгаж цохин ухруулав. :6 дугаар сарын 6. Юан Шикай үхэв. :8 дугаар сарын 7. Оросын Бээжинд суугаа элчин сайдаас Дундад улсын гадаад явдлын сайдад нот бичиг гардуулж, Дундад улсын засгийн газраас Халх Монголоос сонгох зөвлөлгөөний гишүүнээ хасаж хаяахыг шаардсанд Дундад улсын талаас өөрийн нутаг дэвсгэрээсээ зөвлөлгөөний гишүүн сонгох нь зүй ѐсны эрх хэмээн няцаасан байна. :9 дүгээр сарын 3. Япон цэрэг Бавуужавын цэргийг хамгаалан дэмжиж Гүн Зу Лин-аар өнгөрөхөд Фентианы зүүн хойд цэрэг тосон байлдав. Мөн сарын хорин таванд Бавуужавын цэрэг Кайлу хотыг дахин довтлоод Хармөрөн, Фентиан хоѐр мужийн цэрэгт хавчин цохигдож хоѐр мянга гаруй хүн үхэн шархдаж, үлдэгсэд нь зугтаав. :10 дугаар сарын 8. Бавуужавын цэрэг Линши шианы хотыг довтолж байх зуураа Бавуужав суманд оногдон үхэв. Үлдсэн олон нь Чадраабал Шебжингээ нарын дагууллага дор Зүүн Үзэмчин орчмын оронд хорогдож байгаад Цахар, Рехө-гийн цэрэгт цохигдож Халх ба Хөлөнбуйр зүг зугтаав. *1917 он :6 дугаар сарын 16. Талжын дээрэм Хөлөн хотыг дайран эзлэж зам дагуу дахь олон харуулын цэгүүд цохигдон сүйдэж, Хөлөнбуйрын дэд дүтүн түшмэл Шинфү зугтан дутааж Оросын түрээсний газарт зайлав. :9 дүгээр сарын 30. Оросын цэрэг Хайлаар орчим мянга гаруй Монгол дээрмүүдтэй тулалдаан болж, Оросын цэрэг дээрмийг нэхэмжлэх нэрээр тус орныг эзлэв. Бээжингийн засгийн газраас хүн томилон харилцаж хилээс гарахыг шаардсан боловч Орос цэрэг зөвшөөрсөнгүй. Мөн сард Бавуужавын үлдэгдэл хүч болох Шебжингээн бүлэг Хөлөнбуйрын нутгийн цэрэгт хөөгдөж Халх гол орчим хүрээд Халхын цэрэгт амдан цохигдож, бүх цэрэг үндсэндээ сөнөөгдсөн байна. :11 дүгээр сарын 7. Чадраабал зэрэг хүмүүс Солон уулнаа долоон мянга шахам хүн цуглуулж дахин бослого гаргасанд Хармөрөн мужийн цэрэг ба Фентиан мужийн цэрэг урьд хожид хавчин цохиж, Жалайдаас баруунш үлдэн явуулсан байна. ДИУ-ын засгийн газар Орост ―Арван сарын хувьсгал‖ үүссэн дашрамыг завдаж Жун Дүн төмөр замын засаг захиргааны эрхийг буцаан авч, Манжуурт цэрэг суулган хамгаалуулав. Цаг төрийн үймээнээс дүрвэсэн малчин ард малаа туугаад Халхад зайлан одов<ref>Ө.Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он</ref>. ==Түүхэн баримтууд== ===Улс төрийн баримтууд=== ====Богд хааны уриалга==== :1913 онд Монголоос таван замын их цэргийг гаргаж тохиолдсон Монголчуудаас хүчин хавсрахыг уриалж ашиг тусыг тайлбарлан Өвөр Монголын олон нийтэд зарласан бичиг :Монгол улсын засгийн хэргийг эрхлэх газраас дотоод Монгол зургаан чуулган дөчин есөн хошууны олон лам хар ард нар ба Хөх хотын Түмэд, Цахар сүргүүдийн ард нар, Илийн харъяат Монгол, бас Алашаа ба Хөх нуурын зэрэг нарын найман сумын Монгол Өөлд Ширээт хүрээ зэргийн олон Монголчуудын шар хар бүхэн дор ухуулах ану: Бидний аймаг язгуураас хүчирхэг идэрхэг хойтох газрыг эзлэн сууж, дэлхий дахины олон аймаг дор дарагдсангүй, хэдий Манж улс хараахан мандах үес дор ах дүү нөхөр гийчин ѐсоор түмэнтээ харилцан ураг барьж, ямагт сайныг үзүүлэхийн тулд олон Монгол аймаг харъяат болон дагасан боловч газар орны эрх ашгийг эзэлсэн газаргүй, олон засаг хошуу болгож, өөр өөрийн харъяат албат газар орныг эзэрхэн захируулсан бөлгөө. Ойрхи хэдэн жилээс иргэн зальхай түшмэд эрхийг эзлэж, шинэ засгийг явуулмой хэмээн Монгол газар иргэн элсээн, тариа хаглуулж газар орны ашгийг эзлэж эрх эзэрхлийг булааж халдан дарлах төдийгүй, бас бурхны шашныг хөнгөлж, Монголын хуучин ѐсыг халсугай хэмээгээд бидний Монгол ард үл хорссоноор үгүй, уржинан жил өвөл цагт дотоод муж дор Гамин цэрэг хуралдаж Манж улсын ѐсыгхалж, бүгдээр найрамдах улс болмой хэмээх тухай манай гадаад Монголын дөрвөн аймгийн чуулганы олон ван гүн засагуудын өөрчлөн улс төр байгуулахыг бүгдээр зөвлөлдөж, Очирдара Богд гэгээнийг Монгол улсын хаан хэмээн өргөмжилж, эрдэнийн сууринд залж, Их Юан улсын хуучин ѐсыг дахин гийгүүлж, өөр аймгийн дотор дарлагдахаас үүрд мултарч, олон аймгийн хойч үеийн ичингүйрлэлийг үгүй болгосугай хэмээсэн нь эдүгээ хол ойр газрын олон Монголчууд дараа дараагаар ирэх нь тасралтгүй. Санаваас дотоод Монголын олон ван гүн тайж бүрнээр Юан улсын Тайзу хааны хүүхэд үрсийн тулд зүй нь нэгэн сэтгэлээр бүгдээр нийлж, зүтгэн хүчлэх болвоос урьд өвгөдийн ѐсыг тахиулж, угаас байсан газар орноо өөр аймгийн ардад эзлэгдэхгүй, мөхсөн Зан То Бу Ла (?) ард мэт боол шивэгчин мэт халдуулахаас хэлтэрвээс болмой. Эдүгээ заримууд нь бидний доторхи Монголын түшмэд лам нар Хятад ардын баширлах, худал урихан үгс буюу хуурмаглах зальхай арга дор ташааран орж бидний Монголыг өөрчлөн улс төр байгуулахыг байлгаж, Дундад Иргэний таван аймаг бүгдээр найрамдах улс хамт нийлбээс бид нар Монгол аймаг ард цөм нэгэн адил ашиг буй агаад үүнээс хойш үүнд энэхүү түвшин жаргалыг эдэлмой хэмээн бичиг илгээн ирэх нь амой. Иймийн тул манай засгийн хэрэг шийтгэх газраас Хятад улсын хамт нийлбээс хойч өдөр бидний Монгол дор зовлон болох хэдэн зүйлийг гарган бичиж, олон дор дурьдан сонсгосугай. Байцаабаасуу, Оу Жу Ми Жоу газрын олон гадаад улс дор бүгдээр найрамдах улс хэд хэдэн буй амой. Тэдний хууль болбаас улсын харъяат газар орноо бүрнээр албаны болгож, харяъат иргэд газар орон дор гэр байгуулж, тариа тарьбаасуу зоос гаргаж албан дор тушаасны хойно сая өөрийн хөрөнгө болгомой. Эдүүгээ Иргэн улс лугаа нийлбээсүү Монголын газар орон цөм тэдний улс төрийн болохын тулд дотоод газар дор багталцахгүй ядуу иргэдийг шилжүүлэн суулгаж, гаал хөлс хураан тариа хаглуулахыг зүйгээр хориглон зогсоовоос, зохилдохгүй агсаар өвгөдийн үлдээсэн газар орныг өөр аймаг дор бүрнээр эзлүүлж, харин ч бид зоос гаргаж худалдан авхад хүрмүй. Тэр дээр бидний Монгол болбоос язгуураас саруул хөдөө талд дор хэн алиныг ялгахгүй санааны дураар адуулан аж төрж ирсэн бөгөөд аж төрөхөд мөн залхуу цалгайгаар хойч өдөр улс бүхэн дор энэ мэт хуулийг нийтээр явуулах цаг дор хүрсэн хойно Монгол аймгийн ард шөвөг хатгах газар харинолохгүй зовлон болох нь энэ нэг. Түүнээс урьд Манж улсын цаг дор бидний Монголчуудын гааль гувчуур хураахыг үүрд хэлтрүүлсэн бөлгөө. Эдүгээ бүгдээр найрамдах Иргэн улс, Манж улсын гадаад улсаас агсан авсан төлөөгүй өр найман зуу илүү сая одоо шинэ агсан авах мөнгө зургаан зуу илүү сая үнийг бүрнээр Бүгдээр найрамдах Иргэн улсаас төлсүгэй хэмээн нэгэнт олон улс дор зарлажээ. Бидний Монгол хэрвээ Иргэн хамт нийлбээс, дараа төлөх хугацаа хүрсэн цаг дор эрхгүй элдэв зүйлийн нэр зохион таван аймгийн иргэнээс нэгэн адил тэгшхэн хурааж төлмой. Нэгэнт улсын иргэн болсны тул зүй дор төлөхгүй хэмээн үл чадмой. Иргэнйи нэгэн адил тэсгэн хураах дор хүрвээс, хэд хэдэн зуун он болтол гааль гувчуур өгсөнгүй Монгол аймаг энэ зэргийн хүнд татвар тохиолдвоос, аж төрөн чадахгүй ядуурах мохохын туйл дор хүрмүй. Зовлон болох нь энэ хоѐр. Эдүгээ абасу таван аймаг нийлсэн Дундад иргэн улс болов хэмээвч өмнөх хойтох муж цөм хятад нэгэн аймаг бөгөөд харилцан эрх мэдлийг тэмцэн нэрт сайд их түшмэдийг битүүлгээр алж, харилцан өшөө дайсан болж эдүгээ болтол тогтоогүй байна. Бидний Монгол язгуураас өөр аймаг, зан сургаал, үг өгүүлэл, бичиг үсэг адилгүй. Дараа засаг явуулахад бүрнээр Хятад бичгийн төдий хэрэглэмой. Бидний Монгол дор Хятад бичиг нэвтэрхий мэдэх эрдэмтэй ард цөөн, түшмэл дарга нар болбоос бүрнээр эрдмийг үзэж, өргөн хэрэглэх тул нийтээр цөм Хятад хүмүүс болмой. Монгол ард Иргэн Хятад нарын хамт зарга зальхай зэрэг ял хэрэг буй бөгөөс үг үсэг нэвтрэхгүй. Бас аймаг намыг хэлбийн өмгөөлж мушгайтсан газар агсан хэмээн дийлэн хэлэхгүй энэ мэт хэрэг бүхнийг эрх биш үгүй болгож чадахгүй. Дотоод Монгол хошуунд тариа хаглуулж Иргэн түшмэд суулгасан газар энэ зэрэг хилсгүй мушгиж өвөрлснийг үзэж мэдсээр хэрэг. Зовлон болох нь энэ гурав. Түүнээс Хан улсын цагаас нааш Хятадын газар бурхан шашныг эрхэмнэж одоо дор хүрч ирсэн бөгөөд эдүгээ шинэ засаг явуулахыг үзвээс бурхны шашныг асар хүндэтгэхгүй, зарим нэгэн дотоод газар урьд байгуулсан тайх тахиглах сүм хийдийн бурхны хөргийг хараахан орхиж, (цэргийн сургуулал)-ын тэнхим болгон жич хийд сүмийн хүж зулын тариалангийн газрыг сургууллын тариалан болгосон нь нэлээд бүхүйг нүдээр үзэж чихээр сонссон нь тодорхой. Хятад ард гагцхүү бидний Монголын бурхны шашныг яахан эрхэмлэн үүрд агуулж буй зээ. Иргэний хамт нийлбээс хойч өдөр жил удаад Монголын хуучин ѐсыг өөрсдөө халуулж, бурхны ариун шашин сөнөхөд хүрмүй. Зовлон болох нь энэ дөрөв.Тэдний дотоод Монгол язгуураас Цагаан хэрэмийн заагаар суусан Дундад Хятад улст ойр холилцон суусан тул энэ зэргийг нэн ухуулан дурьдахгүйгээр учрыг мэдэх нь бидний гадаад Монголоос нэн ч тодорхой. Бидний язгуураас нэгэн угсааны яс махны төрөл, дотоод гадаад хэмээн ялгаваас зохихгүй.Тэд Иргэн дор ойр суусан тул тэдний сүр хүчин дор айн түтгэлзэн бүхүйг манай засгийн хэрэг шийтгэх газар мөн мэдмой. Эдүгээ цагийн байдлыг үзвээс, Дундад улсыг тойрон хүчирхэг гадаад улс барс мэт хэлэлцмой. Тэр дээр улсын өрийн тоо тэнцүү үлэмж бөгөөд дотоодын самуун бас тогтоогүй. Бидний Монгол бүгдээр нийлж, нэгэн улс болж, язгуураас байсан газар орон зах хэлхээг эзлэн илүү гүний газрыг тэмцэхгүй болбоос Дундад улсын дайлах цэрэг гарбаас олон гадаад улсууд шударгийг барьж, шүүмжлэх буй за. Эдүгээ манай Монгол улсын их цэрэг таван зам хуваан урагш одож, дотоод гадаад Монголын газар дор сэргийлэн суусан Хятад цэргүүд лугаа хэдэн удаа байлдаад цөм дийлжээ. Удахгүй урагш давшин Монгол газрын зүүн баруун өмнөд зах хязгаарууд хүртэл байлдсаар Хятадын түшмэл цэргийг Монголын хязгаараас гаргасугай хэмээмүй. Та өөр өөрийн хошууны зах дор их цэрэг хүрэхийг үзэж гар хөдлөн байлдаж Хятадын түшмэл цэргийг хөөн илгээх бөгөөд тус бүрийн хүчийг нэгтгэж, эртхэн шаламгайлан газар орноо эзлэн авсугай. Боо Хятадын омогтой үгийг сонсч, нэгэн аймгийн дотор харилцан өшөө дайсан болоход хүргүүлэгтүн. Бид язгуураас нэгэн үндэстний тул зүй нь жаргав ч зовов ч үхэв ч нэгэн хамт байваас зохимой. Бас бидний Богд эзэн гагцхүү өршөөл эрдмийг гол болгох бөгөөд Иргэн улсын түшмэл цэргээс бус ажил үйлдвэрийн ядуу иргэдийг халдан зовоовоос үл болмой хэмээн удаа дараагаар зарлиг буулгаж ухуулсаар буй тул бидний улс төрд мөчөөрхөн хорлохгүй энгийн номхон иргэдийг алив газар дор хэвээр агуулан, харин өршөөн хамгаалбаас зохих явдлыг хамтад гаргаж, басхүү манай засгийн газраас албан бичгээр харъяат олон чуулганы хошуун дор ухуулан зарласан нь олон боловч эдүгээ хүртэл дагахаар ирээгүй нь бас буй тул дахин ашиг зовлонгийг сэнхрүүлэн дагаж орсон ба дагаж орон завдаагүй нийт Монгол овогтон дор нийгмээр ухуулан бичиг зарлав. Магад үнэмчлэн хичээн дагаж явагтун. Үүний тул зарлал явуулав. ===Цэргийн түүхэн баримтууд=== ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 1==== Өмнө хязгаар түгшүүртэй учир цэрэг мордуулж газар орныг хамгаалах тухай цэргийн яамны айлтгалыг ѐсоор болгосон бичиг<ref>Монголын шинжлэх ухааны академийн түүхийн хүрээлэн. Монголын ард түмний 1911 оны үндэстний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл - Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914. Улаанбаатар. 1982 он.</ref> :Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны бичиг. Бүгд ерөнхийлөн захирах сайдын яамнаа өргөн илгээв. Явуулах учир: Эдүгээ манай цэргийн яамнаас өвлийн сүүл сарын арван наймны бичин цаг айлтгасан нь: Өмнө зүгийн олон хязгаарт Хятад цэрэг хуралдсан түгшүүртэй мэдээ буй тул, их цэргийг таван замд хуваан мордуулж, газар орныг сэргийлэн хамгаалуулж, дайсныг тосон сөнөөх явдлыг төлөвлүүлсэн нь болох ба үл болохыг хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад, Богд эзэн гэгээнээр толилож, заан сургахыг гуйхын учир: Мөнөөхөн зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт Галсандаш, Дарьганга зэрэг газруудыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг сахих сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах дэд сайд гүн Сономдорж нарын газраас Монгол олон чуулганы ойр ба зах нийлэх Хятадын бага хотод маш үлэмж цэрэг хуралдан, бас өмнө зүгийн Харчин өртөөнүүдийн газар ирж буй ба бас Шилийн голын чуулганы зүүн, баруун Сөнид ван, Улаанцавын чуулганы дарга, Дөрвөн хүүхэд нарын ван нарыг барьж аваачив хэмээсэн зэрэг удаа дараа тодорхойлон гаргаж, газар орныг хамгаалан сэргийлэн бэлтгэх баатар мэргэн цэрэг хурц зэвсэг олгуулахыг эрж, бичиг захидал хүргэж ирснийг шавь боолчууд үзэж хянабаас цаана дашаас тийнхүү Хятад цэрэг халдахаар ирж, өмнө зүгийн алив олон Монголчуудад зовлон самууныг дэгдээн бүхүй нь үнэхээрийн түгшүүртэй бөгөөд нигүүслэлтэй тул, үүнийг урьдхан дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжахаас тусгайлан салсан дэд зэрэг түшмэл Бавуужав харъяат цэрэг нэгэн зуу шахамыг өдөр дараалан хориодоор өртөөлөн довтолгон мэдүүлж, урьдчилан Дарьгангын газар илгээх ба бас урьд Түшээт хан, Сайн ноѐн хан аймгаас түүгээр дайчлан, цэрэг гурван зуугийн дээр сургуулийн цэрэг хоѐр зууг нэмэн томилж илгээхэд сая буулгасан зарлигийг дагаж, дэд сайд гүн Сономдоржыг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд, Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ гүн Пунцагдэжидыг таслан захирах сайдаар тавьж, бүх таван зуун цэргийг захиран мэдүүлэх зэрэг явдлыг нэгэнт бичиг шийтгэж, зохих газруудад явуулан тушаасны дээр, бусад цэргүүдээс зүг нэмэн мордуулахыг томилон завдаж бүхүй атал, энэ завсар бас Хятад цэрэг улмаар нааш давшин хандаж буй хэмээх тул, одоо зүй нь бүх олон газрын түшмэл цэргээс бүгд таван зам анги хуваан томилон мордуулбаас зохихын тулд, оролсон дэд сайд Засагт чин ван Удайн харъяат цэргийг бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдсүрэнд захиргаж, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтохыг харъяат цэргийн хамтаар Егүзэр хутагт Галсандашын хүрээ зүг, дэд сайд Бишрэлт бээс Насан-Арвижахад харъяат цэргүүдийг захирган хоѐр Сөнид, Дөрвөд вангийн зүг Халхын сургуулийн цэргээс мордуулах хоѐр зуун цэргийг урьд явуулан тушаасан хэвээр сайд гүн Сономдорж нар лугаа нийлүүлэн Хөх хотын зүг, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийг харъяат цэргүүдийг захирган авахуулж, Урадын гурван гүн, Хатан голын зүг ийм таван зам анги хуваан дараа дараагаар дайчлан мордуулж, өөр өөрийн заасан газар гүйцэн хүргүүлж, цааш улмаар давшуулан дайсны цэргийг тосон дайлж хядан сөнөөж, газар орныг батлан тохинуулах явдлыг байдлыг үзэж, тухайд нийлүүлэн хянан шийтгүүлбээс болох мэт боловч, шавь боолчуудын зоригоор авчих хэрэг бусын тулд, хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад гуйх нь: Богд эзэн гэгээнээр толилж, заан сургаж дагаж явуулах ажаамуй. Хэрвээ гуйсан ѐсоор болгон явуулбаас тухайд эл түшмэл цэргүүдийг дан ганц өртөөлөн явуулахад цагийн гачаалд өртөөний хүчин тэсэхгүйн тулд, тусгай уналга, ачлага барих майхан, жич цалинг зүйлийг сангийн яамнаас бэлтгүүлэн нийлүүлэн олгуулж мордуулах ба бас уул газруудад хүрсний хойно унах агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, хөрөнгө баялаг лам нар, түшмэд ардад учрыг дурьдан ухуулж, туслан бариулаад дараа нь сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх буюу эс бөгөөс хэрхэн зүй ѐсоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлэх явдлыг шавь боолчуудын газраас төсөвлөн хянаж, өөр гүйцэтгэн шийдвээс, болох ба үл болох явдлыг хамтаар гаргаж, үүний тул хичээнгүйлэн айлтгав. Зарлигийг гуймуй хэмээн айлтгасанд мөнхүү өдөр цагт хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон зарлиг, Тогтохын биеийг энэ удаа мордуулахыг түтгэлзэж түүний цэргийг Найданжавд захирган мордуул, бусдыг хэлэлцсэн ѐсоор болгогтун хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж, үүнийг зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт, Дарьгангын зэрэг газрыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд гүн Сономдорж, Шилийн гол, Улаанцавын чуулганы дарга, Дарьгангын бүгдийн тэргүүн гүн Сономдовдон нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад нэгэн адил хичээнгүйлэн дагаж, эдний олон ангийн түшмэл цэргүүдийг өөр өөрийн харъяат газар хүрсний хойно бүгдээр хамт нийлж, боловсрол зөвлөлдөж, хэний цэргийг аль хошууны хязгаарын боомт болгох чухам ямар байдалтай газар сэргийлүүлэн хамгаалуулж суулгах ба тэдний барих гэр, уналага агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, засаг лам нар, түшмэл ардад учрыг дурьдан ухуулж туслан бариулаад дараа зохих газруудаас тодорхойлон өргөж, сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх, эсбэсүү хэрхэн нийгэм тэгшийг үзэж, зүй зохисоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлбээс болохыг сайнаар төлөвлөн гүйцэтгэн шийтгүүлж, хэрхэвчээр үлэмж илүү дээш томилож, түрэмгийлэн хөөн авах зэргээр олон дордосыг албадан гасалган зовооход хүргүүлэхгүй болох явдлыг урьдаас хянан тогтоож, уламжлан зохих газар түүгээр зарлан явуулан тушааж, журамлан дагаж шийтгүүлсүгэй. Үүнийг басхүү бэйсийн зэргэ туслагч тайж Чимэдсүрэн, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтох, Хичээнгүй баатар гүн Найданжав, Дэс түшмэл чин зэргэ Бавуужав, Дэд сайд Бишрэлт, бэйс Насан-Аривжах, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлт нарт довтолгон тушаан явуулаад, уг айлтгасан хэрэг, буулгасан зарлигийг хянан үзэж, хичээнгүйлэн дагаж, эдүгээ даруй засажагаан завдаж, урьд нэгэнт өртөөлөн мордож бүхүй түшмэл Бавуужав, дуудлагаар өртөөлөн мордох Зоригт баатарын цэргээс бусад нь бичиг хүлээн авсан өдрөөс таван майхан, уналга ачилга, цалин хүнс зүйлийг түүгээр хүлээн авч, өөр өөрийн харъяат цэргийг гавшгайлан мордож, шаардан явж, арван таван өдрийн дотор тус тусын нэр заасан зүгийн газраа одох ба түшмэл Зүтгэлт, цэргүүд Урадын дунд гүнгийн Бавуудоржийн газраа тус тус гүйцэн хүрэх зэрэг явдлыг эдүгээгийн заан гаргасан ѐсоор шийтгэн дагаж шийтгүүлэн олон хязгаарыг батлан сэргийлэн хамгаалж, цаггүй цагдан байцааж, хэрэв дайсны цэрэг халдахаар ирэх нь болахул мэдүүлбээс зохих олон газраа харилцан мэдээлж, хүчин туслалцуулан эрхгүй нэгэн сэтгэл хүчээр байлдан сөнөөж, газар орныг ариутган тохниулж, гавъяа байгуулан, улсын сүрийг мандуулж удаа бүр учрыг тодорхойлон мэдүүлэн ирүүлэх ба жич харъяат түшмэл цэргүүд хүрсэн эл газарт номхон шударгаар амьдрах алив ардыг өчүүхэн төдий халдан дарлаж гаслаан зовоохгүй, бүгдээр үнэн санаагаар хүчлэн зүтгэж, чухам тус зүйн хэргийг хичээн ѐс журам цэвэр ичимтгийг сахин явж, гавъяаг илэрхийлбээс зохино. Ийн тушаасан хойно цэргийг чангалан баримтлан захирахгүй осолдон цалгардаж дураар тавин явуулж, ѐс бусчилан хэрэг халдахад хүргүүлбээс саадгүй чангалан ял хэлэлцэх явдлыг хамтаар ухуулсугай. Үүнийг басхүү Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамнаа явуулаад байцаан үзэж, одоогийн мордуулах олон ангийн түшмэл цэргийн барих майхан, уналага ачилга зэргийг олон цөөнд тохируулан төсөвлөн бэлтгэж, бүх цалинг зүйлийн хамтаар нийлүүлэн тавин олгуулах ажаамуй. Үүнийг нэгэнтэйгүүр Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг бусад таван яамнаа, баруун хязгаар, Хөлөн буйрын сайдуудад нэгэн адил явуулаад байцаан үзүүлэхээс гадна, дөрвөн аймгийн жанжин чуулганы дарга нарт хуваан тушаан явуулаад тухайг үзэж хянан шийтгүүлсүгэй. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний хоѐрдугаар он, арван хоѐр сарын хорин нэгэн ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 2==== Монгол цэргүүдийн байрлалыг шинэчлэн зохион байгуулах тухай бичиг Цэргийн хэргийг бүгдийг захиран шийтгэгч яамны бичиг<ref>Монгол Улсын Төв Архивын ФА-2. ХН-92.Б.14. Эх нугалбар.</ref> Харъяат цэргүүдийг бүрнээ хойш ухруулан, бас ч цэргүүдээс татан буулгаж цөөрүүлэн суулгаваас олон монголчуудад зовлон бас болохын тул манай яамнаас олон хязгаарын цэрэг бүхий нутгийн түшмэл, ардад ухуулга ба жич цаадах хятад цэргийн захирлуудад мэдээлэн өгөх бичгийн эх зохиож, өөр өөрийн бичгийн дугтуйд углаж хүргүүлсэн тул үүнийг баруун өмнөд хязгаарын цэргийн хэргийг бүгд захирч олон монголчуудыг илбэн тохинуулах хэргийг хамаарсан сайд, мэргэн жүн ван Цэсэнжав, түшмэл Зүтгэлт, зүүн өмнө хязгаарын цэрэг захирсан жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэн, гүн Сумъяа, бүгд захирагч дарга гүн Найданжав, хорооны дарга бэйс Чимэдцэрэн нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад, хүрмэгц бичгийн доторх хэргийг хянан үзэж, ухуулах ба мэдээлэх бичгүүдийг даруй ѐсчлон бичүүлж улмаар гүйцэтгэн, өөр өөрийн харъяат цэргүүдийг захиран авч, нам гүмээр эргэж хойш суулга. Үүнд, урьд сайд жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэнгээс бие өвдсөн учир олгуулахыг ирж мэдүүлснийг чөлөө олгож, уг цэргүүдийг түшмэл Бавуужаваар ерөнхийлөн, Модонбунгаагаар дэслэн захируулах явдлыг айлтгаад, зарлиг ѐсоор болсон тул, харъяат сайд бэйл бүх цэргийг ухруулан суулгах хийгээд татах зэрэг хэргийг гүйцэтгэн шийтгэсэн хойно бэйс Чимэдцэрэнгийн хамтаар нийслэл хүрээнд хүрч ирвээс зохино. Бэйс Чимэдцэрэнгийн цэргийг бүрмөсөн татан буулгаваас уул сайдын цэрэгт нийлүүлэхийг мөн сайд жанжин бэйлийн газраас түүгээр эрхлэн гүйцэтгэн шийтгэх, олон сайд, дарга нарын тус тус захирсан цэргээс олон цэрэгтэйгээс нь гурваад хороо, цөөхөн цэрэгтэйгээс нь хошоод хороо үлдээж, гүн Найданжавын цэргийг ихэмсэг бэйл Цэрэннямын нутгийн өмнө захын Өрөмтэй худагтад, сайд гүн Сумъяагийн цэргийг Дарьгангын өмнө захад, түшмэл Бавуужав нарын цэргийг хурц бэйс Түдэнгийн хошууны өмнө захад, ван Цэсэнжав нарын цэргүүдийг Мэргэн вангийн хошууны нутгийн өмнө Сулхээр зэрэг газарт, түшмэл Зүтгэлтийн цэргийг сайд Түшээт вангийн хошууны өмнө захад Аваргахүрд, Хар-Ус зэрэг газар тус тус суулгаж, уул цэргүүдийг аль аймаг чуулганы цэргүүдийг буулгах суулгах зэргийг харъяат захирсан сайд түшмэл эрхлэн шийтгэж, татаж буулгах цэрэгт сан ба аймаг хошуунаас олгосон хувцас ба агт морь, гэр хэрэглэлийг хүрэлцэхээр үлдээж, сэргийлж суулгах цэрэгт шилжүүлэн олгож, зэвсгийг бүрнээ хураан авч захирах түшмэлд авуулан цэргийн яамнаа хүргэн ирүүлж, бүртгэн хураалгая. Басхүү үлдээж сэргийлэн суулгах ба буулгах цэрэгт аль аймаг чуулган хошууны цэргээс үлдээсэн буулгасан нэр тоо зэргийг тус бүр тодорхой цэс үйлдэж, жич буулгасан цэргүүдийг хэн хэн түшмэлд тушаан өгч, аль газраар буцаасан зэргийг хамтаар тус тус мэдүүлэн ирүүлээд байцаахад бэлтгэе. Үүнийг шалгарсан баатар дарга гүн Мөрөнгаад тушаан явуулаад, харъяат бүх цэргүүдийг захиран авч, манай яамнаас дахин тушаахын инару байлдах хэрэг үүсгэхгүй, сахин сэргийлж суугаасай. Бас ч сайд Егүзэр хутагт Галсандашд явуулаад журамлан дагаж шийтгүүлье. Үүнийг басхүү дөрвөн аймгийн жанжин, чуулганы дарга нарт тушаан явуулаад тус тусын аймгийн нутгийн захыг сэргийлэн суулгасан цэргүүдийг бүрнээ татан буулгаж, захирагсдад олгосон тэмдэгийг хурааж мэдүүлье. Хүргэж ирүүлье. Ийнхүү явуулан тушаасан, үүнийг Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг таван яамнаа явуулан байцаан үзүүлье хэмээн өргөжээ. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны арван нэгэн сарын шинийн долоон (1913 оны арван хоѐрдугаар сарын 4-ний өдөр.) == Урлагийн бүтээлүүд == ===Баримтат кино=== * [[Хоржийлоо]] [[Баримтат кино]] ===Уран зохиол=== * [[Бямбын Ринчен|Б.Ренчин]]. [[Үүрийн туяа]]. [[роман]] * [[Дүгэржавын Маам|Д.Маам]]. [[Газар шороо]]. роман == Эх сурвалж == * [http://iccs.aichi-u.ac.jp/archives/report/057/5c4a92eccc970.pdf ボグド・ハーン政権軍南進作戦に関する一考察 ―阿爾花(アルファ)公・ナスンアリビジフの帰還問題を中心に―] * Л. Дэндэв, “Монголын товч түүх” Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал-29 дүгээр боть, Улаанбаатар, 2006, * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “Бүгд Найрамдах Монгол ард улсын түүх”. Гурван боть. УБ. 1968 он. * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “В.Котвичийн хувийн архиваас олдсон Монголын түүхэнд холбогдох зарим бичиг”, хэвлэлд бэлтгэсэн Б.Ширэндэв, Шинжлэх Ухааны Академийн хэвлэл, Улаанбаатар, 1972, тал 23-39. * EDITED BV LO HUI MIN: THE CORRESPONDENCE OF G.E.MORISSON II, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRISS 1978, P 48 * Монгол улсын түүхийн төв архив. ‘’ Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914’’. ТТА. ФА-4. НХ-656. * Ш. Нацагдорж. Манлайбаатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн хэвлэх үйлдвэр, УБ., 1946 он. * Монгол ардын журамт цэргийн дуртгалууд, гуравдугаар дэвтэр, Улсын хэвлэлийн газар, УБ., 1986. * Монгол улсын түүх Ү боть. ХХ зуун, Монгол улсын шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэн, УБ., 2004. * Японы Гадаад Харилцааны Түүхийн Архив. Гадаад явдлын яамны тэмдэглэлийн баримт бичгүүд. (Дайшѐ-гын хуучин цэс) * Японы сэргийлэн хамгаалах тэнхимийн сэргийлэн хамгаалах институтын материал. Хуучин далайн цэргийн яамны архивын материал. * Ө. Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == * [https://mongoltoli.mn/history/h/187 Таван замын байлдаан] {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] 9pcunaonx110tmnqw41ky1d3v00m6b4 709899 709898 2022-08-28T08:38:10Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Таван замын тулаан |partof= [[Монгол-Хятадын дайнууд]] |campaign=Таван замын байлдаан |image=[[Зураг:Mongolian_soldiers.jpg|300px]] |caption=Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд |date=1912-1915 он |place=[[БНХАУ]], [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]], [[Шинжаан|Шинжааны өөртөө засах тойрог]] |casus= |territory=[[Өвөр Монгол]] болон бусад монголчууд амьдардаг нутгийг алдсан ба хожим [[Хятад]]ын нутаг болсон |result= Гурван улсын [[Хиагтын хэлэлцээр]] |combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]<br />[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],<br /> бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]<br />дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], <br />дэд сайд [[Бавуужав]]<br />дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[:zh:那逊阿尔毕吉呼|Насан-Аривжих]]<br />сайд, гүн [[Содномдорж]]<br />дэд түшмэл Зүтгэлт<br />гүн [[Лаварын Сумъяа]] |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />маршал [[:zh:王怀庆|Ван Хуайчин]] |strength1=[[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Богд Хаант Монгол Улсын арми]], <br />[[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг]]ийн ангиуд нийтдээ 10000 орчим цэрэг |strength2=70000 [[цэрэг]],<br />янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]]<br />, 80-90 пулемёт |casualties1=алуулсан 400 орчим, <br />олзлуулсан 60<br />шархадсан 48 |casualties2=алуулсан 3795,<br />олзлуулсан 76<br />зөвхөн 3 тулалдаанд 4-8 их буу,410-аад их бууны сум,<br />7 пулемёт түүний 5000 сум,<br />1080 буу, 85600 ширхэг сум, <br />421 сэлэм олзлуулсан. }} [[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] '''Таван замын байлдаан'''- Монгол-хятадын хооронд 1912-1915 онуудад болсон дайныг хэлдэг бөгөөд [[Монгол]]ын тал [[Өвөр Монгол]]ын нутгийг [[хятад]]ын цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх зорилготой байсан бол [[Хятад]]ын тал Өвөр монголыг алдахгүй байх төдийгүй [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсыг]] устган түүний нутгийг булаан эзлэх зорилготой байжээ. Энэ дайныг хятадад "[[Үхэр жилийн үймээн]]" гэж нэрлэдэг бөгөөд дайны үед хятадын үлэмж давуу цэргийн байлдааны ажиллагаанууд нь бүтэлгүй болж ихэвчилан ялагдаж байсан тул гүнзгийрүүлэн судалдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад ялагдлуудаа [[ялалт]] болгон хуурамчаар тэмдэглэсэн байдаг онцлогтой. Таван замын байлдааны үед [[Ховдын хязгаар]]ыг хамгаалах [[Баруун Монгол]] буюу [[Шинжаан]]ыг [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|хятадаас чөлөөлөх зорилго]]ор [[Богд хааны Засгийн газар]] Гурван замаар цэрэг хуваан оруулсан байна. Энэ тухай судалгаа бараг байдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад цөөн тооны мэдээлэл байдаг. Энэхүү таван замын байлдаанаас тусдаа явагдсан [[Монгол-хятадын дайн]]ыг [[Гурван замын байлдаан]] гэж нэрлэн оруулав. [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдаж зарлан тунхагласан явдалд [[Өвөр Монгол]]ын [[Зуу Үд]], [[Зост]], [[Жирэм]], [[Шилийн гол]], [[Улаанцав]], [[Их зуу]] зэрэг 6 чуулган [[Хөх хот]]ын Түмэдийн зүүн баруун гарын засаг Хар мөрний их мянган, [[Өөлд]]ийн засаг, [[Алшаа]], [[Ар хорчин]], [[Или мөрөн|Илийн мөрний]] [[Цахар]] зүүн гар болон [[Тарвагатай]]н аймгийн хошууд талархан дагаж баясахаа илэрхийлж, [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[цэрэг]] илгээж, Өвөр Монголыг бүхэлд нь Хятадын дарлалаас чөлөөлөхийг хүсэн гуйжээ. Хөлөнбуйрын Барга, Өвөр зургаан чуулганы 49 хошууны 36 нь Монгол улсад нэгдсэнээс гадна Хөх нуурын 24 хошуу, Цахар 8 хошуу, Или мөрөн болон Тарвагатайн 16 хошуу дагаар орж албан ёсоор нэгдэхээ илэрхийлсэн юм. [[Богд хаан]]ы [[зарлиг]]аар [[1913]] оны [[долоодугаар сар|7-р сар]]д зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх тусгай газар байгуулагдаж, [[Сайд]]аар нь [[цэцэн хан аймаг]]ийн харьяат [[Егүзэр хутагт|Егүзэр ачит зан бадарсан эрдэнэ мэргэн хамба]] [[Галсандаш]]ийг томилсон. ==Урьдчилсан нөхцөл== [[Файл:Бавуужав.png|thumb|left|200px|Шударга баатар Бавуужав]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдсаны дараа [[Монгол үндэстэн]]г нэгтгэн Нэгдмэл Монгол Улс байгуулахыг [[Монгол]]ын тухайн үеийн эрх баригчид эрмэлзэж байв. Богд Хаант Монгол Улсад Өвөр Монгол болон бусад монголчууд нэгдэх эрмэлзлээ илэрхийлж, хуучин [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] харъяаны Монголчуудын хэмжээнд [[бослого]], хөдөлгөөнүүд газар сайгүй өрнөж байлаа. Үүнийг эсэргүүцэн [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] дарлалыг авч хаян [[Дундад Иргэн Улс|Дундад Иргэн улс]]ыг байгуулсан [[Хятад|Хятадууд]] өөрсдийгөө манж нарын өв залгамжлагч гэж үзэн хуучин Манж Чин улсын нутагт гарсан үндэстэнүүдийн тусгаар тогтнох эрмэлзэл бүхий эсэргүүцэл, тэмцлийг цэрэг, зэвсгийн хүчээр нухчин дарж хэлсэн. Түүхийн ийм эгзэгтэй үед Богд хаан Монгол улс, Өвөр монголчуудыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөх, өөрт сайн дураар нэгдсэн монголчуудыг нэгтгэж, хязгаар нутгаа батлан хамгаалах зорилгоор [[Чуулалт хаалга]], Бат хаалга ([[Хорчин зүүн гарын дунд хошуу]]), [[Долнуур]], [[Хөх хот]], [[Бугат]] хотын чиглэлд таван замаар их цэрэг хөдөлгөв. ==Монголын тал== ===Монгол дах нөхцөл байдал=== Богд Хаант Монгол Улс байгуулагдсанаас эхлэн түүний Засгийн газраас Ар ба Өвөр Монгол төдийгүй нийт Монголчуудыг нэгтгэн Их Монгол улсыг байгуулахыг өөрийн үндсэн бодлого болгон хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Энэхүү бодлогын дагуу Өвөр Монголын олон түмэнд хандан “Манай засгийн газраас их цэргийг томилж дотоод монголд сэргийлэн суулгасан хятад цэргүүд лүгээ байлдаж хятад түшмэл цэргийг бүрмөсөн гаргасугай хэмээмой. Их цэрэг хүрэхийг үзэж хүчин хавсран газар орноо эзлэн авсугай. Бид язгуураас нэгэн үндэстэн тул зовлон жаргаланг хамтатгаваас зохимой” хэмээн ухуулан таниулах зарыг түгээн дэлгэрүүлж байв<ref>Ж.Урангуа: “ХХ зууны эхэн үеийн Монгол улс 1911-1919”, Улаанбаатар, 2006 он. Тал 47</ref> Монголын засгийн газар нь Манж чин гүрэн задран унасан учир Манж нарын нэгтгэсэн Монгол, хятад, түвд болон бусад үндэстэнгүүд өөрийн тусгаар улсыг байгуулах эрхтэй гэсэн түүхэн үндэс бүхий зарчмын дагуу Манж нарын эрхийг шууд залгамжлан авах гэсэн хятадын үндэслэлгүй их гүрний дээрэнгүй бодлогыг эрс эсэргүүцэн дээрх бодлогыг сөргүүлэн дэвшүүлжээ. Мөн тэд өөрийн дээрх бодлогыг хэрэгжүүлэхэд Оросын тусламжид түшиглэхээр тооцоолж байжээ. Гэхдээ Богд хаан болон түүний Засгийн газрын эрх бүхий ноёд барууны дипломат ёс гэж нэрлэдэг гадаад өнгөндөө найрсаг мэт боловч хүчтэй нь хүчгүйгээ дарладаг зарчим бүхий өөрийн их гүрний эрх ашгийг бүхний тэргүүнд тавьдаг тэрхүү ёс зүйг мэдэхгүйн улмаас Оросын эрх ашиг юу болохыг танин мэдэж чадалгүй хэт найдлага тавин хүлээж байсан байна. Монголын талын энэхүү найдварыг ашиглан өөрсдийнхөө Монгол дахь эрх ашиг ба худалдааны хэргийг завдан тогтоох гэсэн Оросын засгийн газрын ажиллагаа нь эрчимтэй болж, гадаад явдлын тэргүүн сайд Сазанов 1912 оны есдүгээр сарын 3-нд хаандаа бичиг өргөж, “Монголд онц элч томилон, Орос-Монголын найрамдлын гэрээг тогтоох учир бол Оросод туйлын чухал ашигтай явдал болно” гээд онц элчийн тушаалд Хаант засгийн Алс Дорнодын гадаад харилцааны томоохон зүтгэлтэн Кростовецыг томилох хэргийг хаандаа зөвлөжээ. Ийнхүү Гадаад яамны тэргүүн сайдын саналаар хаант Оросын бүрэн эрхт онц элчийн хувиар Кростовец Монголтой хэлэлцээр хийхээр болж Нийслэл хүрээнээ ирсэн байна. Гэрээ байгуулах хэлэлцээнд Монголын талын төлөөлөгч Сайн ноѐн хан Намнансүрэн, Да лам Цэрэнчимэд нараас “Монголын засгийн газраас бүх монгол үндэстнийг нэгтгэсэн тусгай бүрэн эрхт эзэнт улс төр байгуулах явдалд их Орос улсаас зүйл бүрийн тусламж үзүүлэх ба, хятад улсаар зөвшөөрүүлэхийг хүсмой” хэмээсэнд Оросын талын төлөөлөгч Кростовецоос “Монгол овогтон бүхнийг нэгтгэх явдал болвоос тус улсын засгийн бодлогтой харшилдах бөгөөд Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхээ олох нь маш чухал тул одоо үүнийг даруй хэлэлцвээс зохимой” гэж хэлэлцээрийн агуулгыг зөвхөн Армонголын тухай ярихаас биш Өвөр Монголд холбогдуулж болохгүй гэж анхааруулсан байна. Үүнд Да лам Цэрэнчимэдээс “1911 онд миний бие Ханддоржийн хамт Оросын засгийн газар лугаа Монгол овогтныг нэгтгэсэн улс төр байгуулахыг илэрхийлж тусламж гуйхад Орос улсаас зөвшөөрөн хүлээсэн байгаад одоо яагаад ийнхүү санал гаргасан бэ. Үүнийг бид зөвшөөрч чадахгүй. Хэрвээ Гадаад Монгол тусгаарлаж Дотоод Монгол Хятад улсад хэвээр эзлэгдэх аваас үнэхээр ашиггүй явдал болмой. Энэ учраас Монголын цэрэг нь хятад лугаа байлдахад гагцхүү Орос улсын тусламжийг түших юм. Ингэж сая бидний хүсэл биелэгдэж Монгол овогтон бүгдээрээ нэгдэж нэгэн улс болж чадмой. Учир иймээс Ар, Өвөр Монголыг салгаж болохгүй” гэжээ. Орос улсын төлөөлөгч Кростовецоос мөн Ар, Өвөр Монгол нэгдсэн улс байгуулах явдалд Орос улсын талаас туслаж болохгүйн учир шалтгааныг тайлбарлан хэлээд гэрээ бичгийн эхийг тус тус бэлтгэсэнээ дахин ярилцахаар тогтоод анхны хурал дуусжээ. Дараагийн хуралд Монголын талын дэвшүүлсэн бичигт “Монголчууд Манж, Хятадын эрх мэдлийг устгаж бүх Монголыг нэгтгэсэн бүрэн эрхт их улсыг байгуулсан явдлыг Орос улсаас эн тэргүүнд зөвшөөрч цаашдаа эрхбиш хамгаалах үүргийг хүлээн гүйцээх хэрэгтэй. Түүний дараа, бид бас бусад гадаад улсуудаар тусгаар тогтносон эрхээ зөвшөөрүүлнэ” гэж дурджээ. Эдгээр шаардлага нь Оросын засгийн газрын бодлоготой нийцэхгүй болохоор Оросын төлөөлөгчид зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлжээ. Хоѐр этгээдийн ширүүн маргалдааны дунд Да лам Цэрэнчимэд “Манж, Хятадын захиргаанаас гараад дахиад бас Оросын боол болохыг бид хүсэхгүй. Тус хэлэлцээрийг зогсоож, Бээжингийн засгийн газраас өөрийн монгол төлөөлөгч Наянт ванг ирүүлж хэлэлцээр хийх нь зөв байна” гэж хэлсэнд Оросын төлөөлөгч Кростовиец ихэд уурлаж, монголын бэлтгэсэн бичгийг шалан дээр хаяж “Гэрээний хурлыг харшилсан хариуцлагыг монголын тал үүрэх хэрэгтэй. Тус төлөөлөгч би Да ламын гүжир үгүүдийг хүлээж чадахгүй учрыг өөрийн улсын хаан эзэн ба засгийн газартаа мэдүүлнэ”гэж хурлыг хаян гарсан байна. Ийнхүү хэлэлцээрт хямрал гарч ямарч бүтэмжгүй байгаад хэдэн өдрийн дараа, Оросын төлөөлөгч Кростовец урам зориггүй тархаж явсан Монголын тэргүүн сайдуудыг дуудан аваачиж “Сая хүлээн авсан мэдээнээс үзэхэд Хятад улсын Монголыг байлдах их цэргүүд монголын баруун хязгаарын Ховд, Алтайн замаар нэгэнтээ ойртож ирсэн болохыг манай хязгаар захын албан газруудаас цахилгаан мэдээгээр надад хэд удаа мэдүүлж ирсэн бөгөөд тэдгээр хятад цэргийн тоо маш и бөгөөд зэвсэг хэрэглэл хурц чадамгай хэмээх тул түүн лүгээ эсэргүүцэн тулах арга бодлогыг бэлтгэвээс зохимой” гэсэнд Монголын сайд ноѐд нар ихэд айн сүрдэж зэр зэвсгийн тусламж гуйсанд Оросын төлөөлөгч Кростовецоос “Хоѐр улсын найрамлын гэрээ бичгийг үсэг зурахын өмнө ямар ч тусламжыг үзүүлж үл болмой. Хэрвээ бичгийг одоо даруй миний төлөвлөгөөгөөр зөвшөөрөн тогтоох юм бол цэрэг зэвсгийн тусламж хамгаалалыг үтэр түргэн үзүүлж,тэдгээр хятад цэргийг монголын хязгаарт оруулахгүй болгохыг миний бие батлан хүлээж авмой” гэжээ. Энэ үед монголын талын хүмүүс өргөгүй байдалд орж Кростовецын зохиосон гэрээ бичиг дээр гарын үсгүүдээ зурж батлан тогтоожээ.<ref>L.DINDUB, A Brief History of Mongolia in the Autonomous period, Mongolian Text, with an Introduction and index in English by Gombojab Hangin, Indiana University, Indiana, 1977, P63.</ref> [[Файл:Карта к статье «Монголия». Военная энциклопедия Сытина (Санкт-Петербург, 1911-1915).jpg|450px|thumb|Монгол улсын газрын зураг (1913)]] Ийнхүү -Орос-Монголын найрамдлын гэрээ нь 1912 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Нийслэл Хүрээнд байгуулагджээ. Найрамдлын гэрээ дөрвөн хэсэг, хавсралт арван долоон зүйлсээс бүрдэнэ Тус гэрээний хэлэлцээр хийхэд Өвөр Монголын асуудлаар хоѐр талын төлөөлөгчдийн хооронд зарчимын чанартай санал зөрөлдөөн байсан нь тодорхой мэдэгдэж байна. Богд хааны засгийн газар нь Өвөр Монголыг багтаасан нэгдмэл улсыг байгуулахыг зорьж байхад, хаант Оросын засгийн газар зөвхөн Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхийг батлах саналыг баримталжээ. Гарын үсэг зурж батлагдсан гэрээгээр Орос улс, Монголыг үндэстний цэрэг анги байгуулж болох, хятад улсын цэргийг Монголын хилд оруулахгүй, нүүдлийн иргэдийг өөрийн нутагт суурьшуулахгүй байх эрх бүхий автономит орон гэж хүлээн зөвшөөрчээ. Мөн Оросын хөрөнгөтнүүдийн капиталыг Монголд татваргүй чөлөөтэй нэвтрэх бололцоог олсон байна. ===Монголын талын төлөвлөгөө=== Богд хааны засгийн газар нь Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх бодлогоо шаргуу явуулж өөрийн төлөөлөгчидөө Петирбургт удаа дараа явуулж дэмжлэг тусламж олох гэж оролдсон боловч Орос улс хүлээн авахгүй татгалзаж ганц Армонголыг хятад улсын түрэмгийлллээс хамгаалахад зориулан зэвсгийн тусламж үзүүлсэн байна<ref>Ц. Пунцагноров: “Богд Хаант Монгол Улсын гадаад бодлогын тухай 1911-1919”, Олон улсын монголч эрдэмтдийн зургаадугаар их хуралд тавьсан илтгэл. Улаанбаатар, 1992 оны найман сар.</ref> Богд хааны засгийн газар,1912 оны [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ|Орос-Монголын гэрээ]] байгуулагдсаны дараа уг гэрээний зарим зүйлд түшиглэн Өвөр Монголыг хятадаас чөлөөлөн авч Монгол улстай нэгтгэх зорилгоор цэрэг мордуулах, Гадаад явдлын яамны тэргүүн сайд Ханддорж тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Хаант Орос ба Европын зарим улсад явуулах, Төвдтэй найрамдлын харилцан туслалцах гэрээ байгуулах, Дотоод явдлын яамны тэргүүн сайд Цэрэнчимэд тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Японд томилох зэрэг арга хэмжээг яаравчлан авчээ. Монголын Засгийн газар, ялангуяа Цэргийн яам нь Өвөр Монголоос дүрвэж ирсэн монголчуудаас тухайн орон нутгийн байдал% хүн амын санаа сэтгэл, хятад цэргийн тоо байрлал зэргийг тодруулахаас гадна туршуул илгээн тагнуулын мэдээлэл цуглуулж байв. эдгээр мэдээлэлд үндэслэн цэргийн яамнаас Өвөр Монголыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулсан байна. Төлөвлөгөөнд оросоос авсан зэр зэвсгийн хэмжээнд түшиглэн бэлтгэх боломжтой цэргүүдийг 5 чиглэлд анги болгон зохион байгуулах, тэдгээрийг унаа уналга, хоол хүнсээр орон нутгйин бололцоог ашиглан хангахаар тооцоолсон байна. Мөн таван замын цэргийг еранхийлөн удирдах командлагчийг сонгон томилсон ба бусад ангиудын захирагч болон туслах жанжин нарыг томилжээ. ==Хятадын тал== ===Хятад дах нөхцөл байдал=== 1912 оны сүүлч болоход Өвөр Монголын улс төрийн байдал Бээжингийн засгийн газарт хүнд чухал асуудал болж тулгамдаж байжээ. Засгийн газарт Монголын асуудлаар Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг болон үүний эсрэг аядуу бүлэг гэсэн 2 бүлэг байсан байна. Гэхдээ эдгээр бүлгүүд нь Монголыг бүхэлд нь өвөр, ар гэлгүй бүгдийг нь хятадын захиргаанд нэгтгэх зорилготой байсан ба зөвхөн түүнийг хэрэгжүүлэх арга замын хувьд зөрчилтэй байсан байжээ. Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг нь Монголыг дайлах цэргээ томилон Монголыг дайран цохих чиглэлээ бататгажээ. Ийнхүү Монголыг дайлах цэргийг томилохын дагуу Бээжингийн засгийн газрын дотоодод тун ширүүн яриа хэлэлцээр болжээ. Энэхүү санал зөвлөгөөн нь юуны урьд Төрийн явдлын хорооны хянан тогтоолыгхүлээх хэрэгтэй байжээ. Есдүгээр сарын 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны цэргийн явдлын нууц хуралдаан дээр хатуу бүлэг болох хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чирүи болон энх бүлэг болох төрийн явдлын сайд Жао Бинжүн санал зөрөн маргалдаж, эцсийн дүнд гадаад харилцааны хэлэлцээр хийх шийдвэрлэх санал нь засгийн газрын зөвлөгөөнөөр батлагджээ. Үүний зэрэгцээ [[Юань Шикай]] ерөнхийлөгчөөс Өвөр Монголын Гүнсэнноров ван болон Ар монголын Наянт вантай уулзан ярилцжээ. Тэгээд есдүгээр сарын 25-ны өдрийн төрийн явдлын хуралдаанд Юань Шикай 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны нууц хуралдаан дээр батлагдсан засгийн газрын тогтоол болон Монголын ван гүн нарт зөвшөөрөгдсөн саналыг үндэслэж, Монголын асуудлыг шийдвэрлэх аядуу арга бодлогыг илэрхийлжээ. Гэвч хуралд оролцогсодын олонх нь эсэргүүцсэн. Тухайн үед Бээжингийн засгийн газрын дотоодод Юань Шикай, Жао Бинжүн нарын саналаар төлөөлүүлсэн зэвсэгт хүчнийг хэрэгжүүлэхийг эсэргүүцэх санал зөвлөгөө байхад Дуан Чирүи, Шүи Шүжан (Хуурай замын цэргийн газрын товчоон дарга), Иан Шишань (Шаньши дүдү) мэтийн цэрэг дайнаар дайлан дагуулахыг санаачилсан цэрэг засгийн ноѐд түшмэд нэлээд байсан мөртлөө энэхүү цэрэг дайны хүчинд түшиглэн Монголын тусгаар тогтнолыг устгахыг санаачилсан хүчин нь олонхи байж хүчтэй байжээ. Гацхүү цэрэг засгийн хэмжээнд биш, улсын дотоод дахь энгийн хүн амын хувьд чгэсэн Монголын тусгаар тогтнолыг эсэргүүцэх санал илэрхий давуу байжээ. Тэд Монгол бол манай нутаг дэвсгэр, Төвдийн нэг хэсэг бол үнэндээ хятад хүний манасан газар учраас Монгол болон Төвд нь яриангүй Дундад иргэн улсад харъяалагдах ѐстой. Эдгээр орны тусгаар тогтнол гэгч ёсонд үл нийцэх ялт ажиллагаа" гэж эсэргүүцсэн санал давамгайлж байсан байна. <ref>“Иргэн улсын Жинши зохиол найруулал”, тал 666, 677</ref> Юань Шикайн аядуу бүлгийг дэмжиж байсан нь Тэр үед Бээжингийн засгийн газар Оросын Хаант Улстай гадаад харилцааны хэлэлцээр хийхээр бэлтгэж байсан тул цэргийн хүч хэрэглэн Монголын асуудлыг шийдвэрлэхээс түр татгалзан хойшлуулах үндсэн шалтгаан болсон байна. 1912 оны арван хоѐрдугаар сарын 3-ны өдрийн “Мүгдэний цагийн сонин”-ы “Иргэн улсын чухал мэдээ”-д доорх мэт өгүүлж, Монгол тусгаарласанд чанга эсэргүүцэл тавьж байх нийгмийн сэтгэлгээг тусгажээ. Сонин мэдээнд эл газрын байдал тусгагдаж “...Шаньдун-д... Бүх улсын ах дүү нар хүчин хамтран дайтахаар зорьж буй. Гэхдээ дайн хийхэд сүйтгэл их. Ах дүү нар бүх хүчнээр зоос мөнгө цуглуулж тус болох нь зохистой. Сонсохоор мужын төвийн нэгэн Чин овогт авхай эх улсаа хайрлах баатар хөвгүүдийн зориг санаагаар хүчир бэрхшээлийг хайхралгүй боомтын гадна үхэж сэхэхээ үзэлцье хэмээн, эмэгтэйчүүд буу зэвсэг үүрч дайн байлдаанд эрчүүдтэй адил явж дийлэхгүй тул онцгойлон цэргийн ам хүнс цуглуулах бүлгэм байгуулахаар уриалж, далайд дусал нэмэх хувь нэмэр үзүүлэх гэсэн...” “...Шандунь мужын Жинан хотод эмэгтэйчүүдийн цэрэг зохион байгуулж Монголыг дайлах дайнд оролцохоор бэлтгэж буй...” гэж мэдээлж байжээ. ===Хятадын талын төлөвлөгөө=== 1911 оны байдлаар Оросуудын хийсэн судалгаанд Манж Чин улс нь нийт 160 мянган явган цэрэгтэй, 285 батальоноос бүрдэх 11 дивиз, үүнд тусгай 25 бригадтай байсан. Манж чин улсын хаант төр мөхсөнөөр түүнийг шахан зайлуулж гарсан Дундад иргэн улс 1913 он гэхэд хятадын хуурай замын цэрэг дотооддоо олон үймээн самуунд оролцчихсон туршлагатай, чадварлаг арми болсон байлаа гэж тэмдэглэснийг иш татав. 1912 оны 10-р сараас Өвөр Монголд болсон зэвсэгт мөргөлдөөн улмаар хурцдаж байжээ. Дундад Иргэн улсын сэргийлэлтийн цэрэг анги нь Богд Хаант Монгол Улсын цэргийг дайрахын зэрэгцээгээр Өвөр Монголын дотоод дахь бослогыг дарангуйлан дарахаар бэлтгэж байжээ. Иргэн улсын талаас жилийн эцэс болтол цэргийн хүчнээ байрлуулж дуусаад, дайтах төлөвлөгөөг дараагын шатанд оржээ. Тухайлбал, цэгцлэн тохируулсан Монголыг дайлах цэрэг нь тохиолыг хүлээж давшилт хийхэд бэлэн болжээ. 1913 оны эхээр Дундад Иргэн улсын цэргийн дайтах цэрэг ангийн цэгцлэн тохируулсан байдлыг Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэлээс нарийн ойлгож болно. Түүнийг үндэслэн ДИУ-ын цэргийн Өвөр Монгол хилийн ойр хавийн газар оронд тохируулсан цэргийн хүчний байдлыг ажиглан мэдэж болно. Ар, Өвөр Монголын хамаа бүхий газар оронд эл улсын цэрэг байрлуулсан байдал. (1913 оны нэгдүгээр сарын цэргийн захиргааны данс эвхмэл)д доорх мэт тэмдэглэж байна. *Хөх хотын чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр): Явган цэрэг: 5 860 хүн Морьт цэрэг: 1 400 хүн Хөх хотын буут цэрэг: 230 хүн, 15 их буу, 6 пулѐмот *Чуулалт хаалганы чиглэл (Өвөр Монголынбаруун хэсгээр): Явган цэрэг: 4 120 хүн Морьт цэрэг: 2 470 хүн Буут цэрэг: 400 хүн, 24 их буу Барилгын цэрэг: 220 хүн Пулѐмёт: 22 <ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл “Монголын мэдээ”, гуравдугаар боть, Дайшѐо-гын 2-р оны хоѐрдугаар сараас додоодугаар сар, данс эвхмэлийн дугаар 1-6-1-5-7</ref> Хүнд, хөнгөн (?) цэрэг: 100 хүн *Чэндэ (Халуун гол)-ийн чиглэл(Өвөр Монголын дунд хэсэг) Явган цэрэг: 7 720 хүн Морьт цэрэг: 1 650 хүн Буут цэрэг: 230 хүн, 14 их буу Инжнерийн цэрэг: 100 хүн Пулѐмёт: 12 *Кайлү-гийн чиглэл: (Өвөр Монголын дунд зүүн өмнө хэсгээр) Явган цэрэг: 4 340 хүн Морьт цэрэг: 1 590 хүн Буут цэрэг: 250 хүн, 27 их буу Пулѐмот: 24 *Таонон (Шаазгай хот<ref>[http://eagle.mn/r/67647 Тогтох тайжийн тухай хоёр дуу] Одоогийн Таононфу гэж буй хотыг монголчууд Шаазгай хот гэдэг байжээ.</ref>)-ын чилэл: (Өвөр Монголын зүүн хэсгээр) Явган цэрэг: 1 600 хүн Морьт цэрэг: 900 хүн Буут цэрэг: 100 хүн, 6 их бууд *Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэл: (Өвөр Монголын зүүн хойд хэсгээр) Төмөр замыг сахих ангийн, явган цэргийн 6 холбоот анги, морьт цэргийн 6 холбоот анги, буут цэргийн 4 дунд анги, барилгын цэрэг 1 дунд анги, төмөр замын 64 дунд анги, Энд Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэлд байгаа бодит тоог тэмдэглээгүй. Эл чиглэлийн бүх цэргийн хүчин (нийт тоо нь)-ний тухай Өвөр Монголд суугаан хятад цэргийн ерөнхий тооны их төлөв бүртгэл: цэрэг 33 460 хүн, 85 их буу, 54 пулѐмот гэж тэмдэглэж байна. Энэ нь "Монгол газрын ойллого"д тэмдэглэж байгаа *Нийт цэргийн хүчин 39 900 гаруй хүн, их буу 54, пулѐмот 4<ref>Монгол газрын ойллого‖-ын 1554-р нүүр</ref> байна. Японы гадаад явдлын архивын материалын дагалт зурагт, дайтах цэрэг анги зургаан бүлэг хувааж байх бөгөөд тус тусын цэрэглэн харалт нь тодорхой бий. Үүнийг монголын талын түүхэн материалтай харьцуулж үзвэл, ДИУ-ын цэргийг зургаан бүлэг хуваасан учир бол Монголын цэрэг таван бүлэг болж ёиглэл гарган байсны эсрэг авсан төлөвлөлт ажээ. Ингэж Дундад улсын засгийн газар нууцаар цэрэг томилон Өвөр Монголд хувиарлан суулгаж бага багаар нэмэгдүүлж байжээ. Чуулалт хаалганы зүүн хэсэгт суугаа цэрэг гурав, дөрвөн мянгаас нэмэгдээд хоѐр түм гаруй болж, Монголыг дайлах хошууч цэрэг анги нэгэнтээ бэлтгэлээ дуусгаж төвийн шилжүүлэн томилохыг хүлээж байсан байна. Энэ үед ДИУ-ын цэрэг нь Өвөр Монголд дайтахаар бэлтгэсэн ѐсоор Өвөр Монголын эл газар цаашлан Ар монголд дайран орохоор төлөвлөж байсан байна. Бээжингийн засгийн газарт ―Ерөнхийлөгчийн ордон өдөр дараалан хуралдаж, бүр л цэрэг татан шилжүүлэх ба цэргийн сүйтгэл цуглуулах хоѐр учирт зүтгэлцэн, цэрэг ба санхүүгийн хоѐр яамыг тусгайлан хариуцуулахаар зарлигджээ. Дуан (Дуан Чириү) ерөнхий дарга ойрд зөвлөгчийн газартай ярилцан зөвлөж одоогийн эл мужын дүдү нар тус тус цахилгаан мэдээ ирүүлж "Монголыг дайлах зориг санаа чанга байх нь эрхэм. Эл муж урьдаар өөрийн сэргийлэлтээ чангатгаж, үнэхээр дайны явдал үүсвэл даруй түр умард орны эл мужын цэргийг шилжүүлнэ. Бусад өмнөд орны эл мужид хөдлөхгүй. Гэвч эл муж шилдэг хүчтэнийг шилэн сонгож чанга боловсруулж төвийн зарлигийг сонсохоор үүрэг болгох хэрэгтэй" гэж тохируулжээ. Бээжингийн засгийн газар нь хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чириү-гийн шаардлага доор эцэстээ Монголд зэвсэгт хүчин хэрэглэх горьдлогоо дахин дурдаж, нэгэнтээ тогтсон төсвийн хувиар ерөнхийлөгчийн ордонд батлагджээ. ДИУ хүчирхэг цэрэг ангиа төвлөрүүлж зүүн хэсэг орноос дайралт хийх гэж байжээ. Үүний тухай "Мүгдэний цагийн сонин"-д доорх мэт тэмдэглэж байна:-"Гадаад Монголыг эрхшээхэд урьдаар Өвөр Монголын зүүн монгол, зүүн хойдын гурван мужаас гар орох хэрэгтэй, сэргийлэлтээ чангатгах хэрэгтэй, сэргийлж дийлсэний дараа сая дайтаж дийлнэ. Одоо нэгэнтээ бэлтгэж дуусчээ" Тухайлбал, Ар монголыг дайлах үед урьдаар Өвөр Монголын зүүн хэсгээс эхлэх гэсэн байлдах бодлогийн чиглэлийг арван хоѐр сарын эхний үеэр нэгэнт тогтжээ. ==Эхлэл, тулалдагч талуудын хүчний харьцаа== Өвөр Монголыг чөлөөлөх таван замын цэргийг ерөнхийлөн захирагч жанжнаар [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]г зарлигаар томилсон. Таван замын цэргийг дараах байдлаар хуваан мордуулсан байна. Үүнд: *Нэгдүгээр зам: [[Егүзэрийн хийд]]ийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]гийн удирдсан [[цэрэг]] *Хоёрдугаар зам: [[Дарьганга|Дарьганг]]ын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], [[дэд сайд]] [[Бавуужав]] нарын цэрэг *Гуравдугаар зам: [[Сөнөд]]ийн хоёр [[хошуу]], [[Дөрвөд|дөрвед]] вангийн чиглэлд дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[Насан-Аривжих]]ын цэрэг *Дөрөвдүгээр зам: [[Хөх хот]]ын чиглэлд, [[сайд]] [[гүн]] [[Сономдорж]]ийн цэрэг *Тавдугаар зам: [[Урад]]ын гурван гүн, [[Хатан гол]]ын чиглэлд, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийн цэрэг тус тус хөдлөх болсон ажээ. Эдгээр чиглэлүүдэд нийтдээ 10000 цэрэг байсан гэж үздэг. [[Файл:With the Russians in Mongolia 192.png|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] 1913 оны дунд үеийн Монгол цэргийн тоог 4300 гаруй, түүн дээр 3500 орчим орон нутгийн [[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг|сайн дурын цэрэг]] байсан гэж үздэг. [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]ын [[ерөнхийлөгч]] [[Юан Ши Кай]] Монголын эсрэг 70 000 цэрэг татаж, их буу, явган цэргээс бүрдсэн орчин үеийн зэвсэглэл бүхий [[арми]]йг эмхлэн байгуулж, [[маршал]] [[Ван Хуайчин]]аар удирдуулан хөдөлгөлөө. Тэр маршалд өгсөн бас нэг нууц даалгавар нь [[Дэмчигдонров ван]]гийн өргөөнд хадгалагдаж буй [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] тамгыг ямар ч хамаагүй аргаар авчрах явдал байв. [[Дундад Иргэн Улс|Хятадын]] цэргийн байдлыг авч үзвэл: 1912 оны намар Дарьгангын чиглэлд 500-аад, [[Цагаан Түн]]гийн чиглэлд 1-2 мянга орчим, [[Цицикар]]т, [[Хөлөнбуйр]]ын чиглэлд 4 мянга гаруй хүнтэй холимог бригад, [[Жиримийн чуулган]]ы нутаг, Таононфу гэж буй (Шаазгай) хотноо 10 мянга орчим цэрэг байрлуулжээ. Өөрөөр хэлбэл, Дундад иргэн улс 1912 оны адаг, 1913 оны эх гэхэд Жиримийн чуулган, Цицикар, Шаазгай хот орчим 14 мянгаад цэрэг (зүүн чиглэл), Өмнөд Монгол буюу Хөх хот, Хаалган боомт, Долоннуур, Бяруу зэрэг хотод 39 мянган цэрэг (төвийн чиглэл), харин Цагаан Түн, [[Алтайн Шар сүм]], [[Чингэл]] зэрэг газраар 6 мянгаад цэргийг байрлуулсан мэдээ бий. Эдгээр бүлэглэл нийт янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]], 80-90 [[пулемёт]]той байв. Харин 1913 оны 9, 10 дугаар сарын үед [[Шаньси]] мужийн умард хилийн нутгаар 23 янз бүрийн анги нэгтэл, 28 их буу, 4 пулёмёттой 9500 явган, 1500 морьт цэрэг байрлаж байсан бол Хаалган, Долоннуур зэрэг хотын чиглэлийн цэргийн бүлэглэлд 30 их буу, 16 пулёмёт бүхий 35 батальон (20 мянган хүнтэй) [[явган цэрэг]], 9 [[дивизион]] (2500 хүнтэй) [[морин цэрэг]]тэй анги, салбарууд байрлаж байжээ. [[Файл:Mongolian_soldiers1.jpg|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] ==Байлдаан эхлэх үеийн цагийн байдал == 1912 оны сүүлийн хагас жил хятадын цэрэг Өвөр Монголын олон газарт улмаар давшин орж бэхлэн суужээ. Нөгөөтэйгүүр, мөн оны есдүгээр сард "Монгол-Оросын гэрээ" байгуулахаар зөвшилдөж байсан үед Богд хааны засгийн газар дотооддоо Өвөр Монголд цэрэг оруулах төлөвлөгөө зохиож эхлэв. Ингээд ДИУ болон Монголын хоорондох зөрчил ихээр хурцдаж асуудлыг хэлцлийн шуагмаар шийдэх боломжгүй болж цэрэг дайны ажиллагаагаар шийдэхэд хүргэх болов. 1912 оны сүүлчээс эхлэн жил гаруйн хугацаанд Хятад улсын Бээжингийн засгийн газар ба Монголын Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын тойронд байлдаан болжээ. Монголын цэрэг Өвөр Монголд байгаа Хятадын цэрэгтэй тулалдаж эхлэн Эзний гол, Ноён уул, [[Алшаа зүүн хошуу|Алшаагийн яамд хот]]ын орчим, Шандын гол, Үхэрчин уул, Тэнгэр элс, Сургага Хөөрөг, Дархан уул, [[Шулуун хөх хошуу]], [[Долнуур]], [[Бяруу]] хот, [[Хөх хот]]ын орчим, [[Хөвөөт шар хошуу]] зэрэг олон газар ялалт байгууллаа. Энэ явдлыг Лондон «Times», [[Япон]]ы «Manshū Nichi-Nichi Shimbun» зэрэг олон [[сонин]] [[дэлхий]] нийтэд зарлаж байсан ба [[Оросын Хаант Улс]] «Танай улс учиргүй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан. ===Байлдааны ажиллагааны эхлэл=== ДИУ болон Монголын цэргийн анхны байлдаан Өвөр Монголд хэзээ болсон цаг нь тодорхойгүй боловч Японы гадаад яамны Дайшѐо- гын тэргүүн он (大正元年-1912)-ы есдүгээр сарын 9-ний өдрийн тэмдэглэлд "Жэн Жиатүнд бэлгийн улиралын долоон сарын 8-наа хятад монгол хоѐр цэргийн хооронд нэгэн их дайн болов" <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээ нэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 机密公第257号，大正元年9月10日 外务省政务局接受件。</ref>гэсэн мэдээ бий. Энэ нь Өвөр Монголд болсон ДИУ-ын цэрэг болон Монгол цэргийн хамгийн анхны зэвсэгт мөргөлдөөн. 1912 оны арван сарын 11-ний өдөр Оросын элчингийн Бээжийнгээс явуулсан цахилгаанд: "Дундад улсын сонин мэдээнийхний ба нам бүлгийнхэн Оросын эсрэг ухуулгаа үргэлжлүүлэн чангатгаж байна. Хүрээг дайлах аян цэрэг (远征军)-ийг зэвсэглэхээр илээр хандивын мөнгө цуглуулж <ref>Ш. Бира: “БНМАУ-ын түүх”, Монгол улсын соѐл гэгээрлийн яамны сурах бичиг сэтгүүл хэвлэх товчоо, 1987, тал 146</ref><ref>Ш. Нацагдорж: “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946 он, тал 34-35</ref><ref>《盛京时报》(Мүгдэний цагийн сонин) 1912年12月3日，第三面，《国务院对库政策志略》。</ref> байна. Зөвлөгөөний хурлын даргаар тэргүүлүүлсэн улс төрчид цөм энэхүү учирт оролцов. Засгийн газар яг улсын доторх цэргийн зээллэгийн төсвийг ярилцаж аян цэргийн төлөвлөгөө хийж эл газарт үүний төлөө идэвхтэй бэлтгэл арга авч байна."<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 136</ref> гэжээ. Бээжингийн засгийн газрын зөвлөгчийн яам ба хуурай цэргийн яамны удирдлага дор, юуны өмнө Дарьгангад дайран Монголын цэргийг устгах дайны зорилгийг тогтоов. Залгаад Халуун гол (Рехэ), Цахар, Шианши, Сиүюаньд суугаа цэргийн дайралт бараг адилхан цагт эхэлсэн байв<ref>Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Дарьгангын дайралтад Иргэн улсын цэрэг ихэд ялагдаж, Дарьгангын өмнө талд байгаа Шилийн голын газар Монголын цэрэгт эзлэгдэв. Энэ үед Иргэн улсын цэрэг бараг цөм Шилийн голоос ухарсан байв. Тэгээд ―Хятадын засгийн газар Улаанхад ба Кайлү-д цэргийн байрлуулт хийж Дарьгангыг эзэлсэн Гадаад Монголын цэргийг хөөн гаргахаар Жинжоү-гээс И Жүн (毅军) цэргийн явган цэрэг 2 000, морьт цэрэг нэг дунд анги, буут анги нэг дунд ангийг, Халуун голоос И Жүн цэрэг 2 000, Хуай Жүн (淮军) цэрэг 1 000, шадар цэрэг хоѐр хороог, Жан Чигү-гээс 500-г, Гүй Хуачэн хотоос шадар цэрэг хоѐр хороог, жич Шианши-гийн хуурай замын цэргийн нийлмэг багаас нэг бригадыг татан төвлөрүүлж Дарьгангийг дайрах хүчнээ чангатгав. <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээтнэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 ”Квантуны армийн захиргааны яамнытмэдүүлэлт”</ref> Хэдийн тэгсэн боловч 1919 оны арван нэдүгээр сард Армонголын өөртөө засахыг үгүйсгэх болтол, Иргэн улсын цэрэг Дарьгангад орж чадаагүй. Анхан шатны баруун талын дайн нь бараг цөм Шилийн голын хэмжээнд явагдав. 1912 оны сүүлчээр Иргэн улс ба Монголын хоорондох хоѐр цэргийн мөргөлдөөн үүссэнээс нааш, Шилийн голын чуулган ба зүүн талын Зуу-Удын чуулган тун бачим байдалд ороод байв. Энэ хоѐр чуулган нь Хөлөнбуйрынх шиг Богд хаант засгийг дагахаар эрс тэс хөдлөөгүй бөгөөд Цахарын зарим хэсэг мэтээр эсрэг зогсолт бас аваагүй юм. Мөн бас Их зуу,Улаанцавын чуулган мэт өнгөн дээрээ Иргэн улсыг дагаад үнэндээ Богд хаант засаг лугаа үргэлжлэн харилцаж байсан ч биш, өдөр тутам бачуурч байгаа байдалд энэ хоѐр чуулган ямар овроор хандвал зохихоо өөрсдөө тогтоож чадалгүй хар шар нийгмээрээ самгардаж байв. Гэхдээ 1913 оны зэвсэгт мөргөлдөөнд хамгийн их хохирол амссан нь ч энэ хоѐр чуулган юм. Шилийн голын чуулганы нутаг нь дунд ба баруун Өвөр Монголын хойд хэсгийг бүрхэж Армонгол лугаа шууд залгалдаж байдаг. Тухайн чуулган нь Иргэн улс ба Монголын хоорондох халхавч орон болж байсан учраас түүний өмнөх Цахар орон цохилтонд учирсан боловч хохирол нь бага байв. Монголын талаас Шилийн голын дайнд оролцсон нь Дамдинсүрэнгийн удирдсан баруун замын цэрэг болон Бавуужав, Хайсан хоѐрын удирдсан дунд замын цэрэг байв. Дамдинсүрэнгий доор байсан 1 000 цэрэг бүгд Өвөр Монголын хүн бөгөөд Дамдинсүрэн 1912 онд тэднийг Хөлөнбуйр, Шилийн гол, Цахараас элсүүлэн авсан<ref>Hyer, Paul: The role of inner Mongolia in the Independence Movement,1911-1914, Studies on Mongolia: proceedings of the First North American Conference on Mongolian Studies. Bellinghan: Western Washington Univ,Press, 1979.p.92.</ref> 1913 оны нэгдүгээр сарын дунджаар Дамдинсүрэнгийн удирдсан цэрэг нь Иргэн улсын цэргийн Долон нуурын хуарныг авахаар довтлоход Иргэн улсын талаас умардын шинэ цэргийн нэгдүгээр дивиз (дарга нь Хэ Зүнлиан 何宗莲)-г хөдөлгөж Долон нуурын баруун хойнох элсэрхэг газарт ширүүн дайн хийв. Монгол цэргийн дайралт эхэлмэгц хөдөлгөөн шаламгай Монголын морьт цэргийн салбар анги Долон нуур орчим шувтлан орж Иргэн улсын цэргийн буцах замыг тасалсан тул Иргэн улсын цэрэг бүслэгдсэн байдалд орж ширүүн дайнд хагас тооны цэрэг нь алагдаж, үхэж шархдагсад зууны наяд хүрч тун ихээр хохирсон байна<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть), Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны хоѐрдугаар сараас долдугаар сар 1-6-1-57号, мөн дээрх Heyr, Paul –ын ном, р 92</ref> Иргэн улсын талынхан энэхүү учрыг чухал болгон тухайн газрын цэрэгт гол хүчний шинэ цэрэг хүрэхээс өмнө дайсны дайралтыг Шангуан гол (闪光河, Долон нуурын хойгуур урсах гол)д хориглох хэрэгтэй гэж тушааж байв. Тэгээд умардын хуурай замын цэрэг (北洋陆军)-ын гуравдугаар дивизын гурав дугаар бригад (дарга нь 卢永祥 Лү Еншиан), наймдугаар дивизын 16-р нийлмэл бригад (дарга нь 王汝贤 Ван Рүшиан), Хуайжиүн цэргийн морьт цэргийн нэгдүгээр бригад (дарга нь 陈文运 Цен Венюунь)-ыг Долон нуур орчим томилоод, бас Халуун голын И Жиүн цэргийг байлдааны байдлыг очиж туслуулахаар дайны бэлтгэл хийлгэв.Энэ үед 1913 оны эхэнд Цахарын зүүн хэсэг ба Халуун голын хойд хэсэгт Иргэн улсын цэргийн хүч 21 400 хүн болсон. Долон нуурын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (王怀庆) Монгол цэргийг эвдэхээр шуудаж, буут цэргийн галлалтын хамгаалалт доор давуулга олон цэргийн хүчнээр гэдрэг дайралт хийв. Гэвч илэрхий ялалт олсон байдал мэдэгдэхгүй<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Тус газарт суугаа Иргэн улсын цэрэг явган, морьт, буут ангийг хамтруулсан 4 000 хүн олноор дайнд гарсан гэдэг боловч магад тоо нь мэдэгдэхгүй бөгөөд ерөнхийдөө цэргийн сүр алдагдсан байна<ref>190 “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть)</ref> 1913 оны эхэнд Бавуужав, Хайсан, Наваангомбо нарын удирдсан Дарьгангийн чиглэлийн цэрэг, Өвөр Монголыг дахин давтан дайрч байв. Эдгээр цэрэг юуны өмнө нэгдүгээр сард Дарьгангийг дайраад ялалт олж, Бэйсийн сүм (贝子庙，Одоогын Шилийн голын төв Шилийн хот жич түүний орчим)-ээр гарч зүүн өмнөш урагшлав. Бавуужав Лиан Күйсү (梁魁苏) нар хэдэн мянган цэргийн хүчээр Бэйсийн сүмийг довтолсон нь Иргэн улсын цэрэг болон Монгол цэргийн эсэргүүлэн байлдсан хамгийн анхны дайн болсон бөгөөд түүнээс хойш Монгол цэрэг Шилийн голын Үзэмчин хийгээд Зуу-Удын Их вангийн сүм (大王庙), Мисан сүм (米僧庙), Шавартай, Шар даваа зэрэг газрыг эзлэж байв. Бэйсийн сүмийн байлдаанаас хойш Иргэн улсын сахих цэрэг удаа дараалан ялагдан ухарч байв. 1912 оны 4 дүгээр сар болохоос өмнө, Шилийн голын зүүн хэсэг Зуу-Уд аймгийн Хишигтэн хошуу Монгол цэрэгт эзлэгдэв.аравдугаар сарын үеэс Монголын цэрэг Шилийн гол дэх Иргэн улсын цэргийн хуарныг голчлон сөнөөгөөд, хэдэн салбар салж Цахар оронд түрж, Зуу-Удын хойд хэсэгт гүн орж, Шилийн голын бүх нутгийг эзэлсэн байв. Иргэн улсын цэрэг дайн эхэлснээс нааш үндсэндээ ялагдав. шаламгайлан урагшлах Богд хааны засгийн газрын цэргийн ажиллагааны тухай өгүүлэхдээ: "Монгол цэрэг монголын бүх нутгийг дэвжээрүүлэв"гэж гайхсан Оуэн Латтимор (Owen Lattimore) бас Богд хааны засгийн газрын цэргийн тухай ―Хүрээнээс томилсон аян цэрэг бүмэтжгүй биш‖ гэж байсан бөгөөд ―Тэд нар хүрсэн газар бүрдээ хятадын цэргийг эвдсэн бөгөөд түр зуураа Жанчхүүгээс умарших дайнд их ялалт олж" байсан гэж тэмдэглэжээ. Түүний хэлэхээр Иргэн улсын цэрэг шинээр сургуулалт хүртэж шинэ маягын зэвсгээр зэвсэглэсэн тухай үеийн шилдэг цэрэг анги байсан боловч байлдах бүрд ялагдаад байсан тул аргагүй эвсэхийг хүсэх болов гэдэг. Ийнхүү явцад Иргэн улсын төлөөлөгч болон Монгол цэргийн хошууч ангийн дарга Дамдинсүрэнгийн хооронд хэлэлцээр хийх болов. Тэр үед Иргэн улсын төлөөлөгч "Дамдинсүрэн хэрвээ Иргэн улсыг дагавал Их Жунтан өөрийн биеэрээ вангийн зэрэг хүртээж ѐсныг гүйцэтгэн угтах болно" гэж Бээжингийн саналыг уламжлав Дамдинсүрэн Бээжингийн саналыг хүлээн авсангүй тул хэлэлцээр нь бүтэлгүй төгсөв<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Иргэн улсын эвсэх "Зөөлөн бодлого" нь Дамдинсүрэнд үйлдэл гаргасангүй боловч, бусад талаар харин бүтэмжтэй байв. Жишээлбэл, тэр үед Сөнөдийн талын цэргийн ерөнхий жолоодогч байсан Насанравжих 208 Иргэн улсын талын хүсэлтийг хүлээж Бээжингийн засагт орж өгөв. Насанравжих "Үндэсний чөлөөлөлтийн хөдөлгөөн"-өөс урвав гэсэн мэдээ нь Богд хааны засгийн газрыг ихэд цочоов. Энэ нь Богд хааны засгийн цэргийг тун ашиггүй байдалд оруулав. Түүний дараа баруун хэсгийн дайны Монгол цэрэг эмх дэглэмгүй байдалд орсноос ялагдаж эхэлсэн нь Богд хааны цэргийн явдлын төлөвлөгөөнд оролцож байсан Насанравжихын урвасантай холбоотой. Нөгөө талаар Бээжингийн засгийн газар, Иргэн улсын цэрэг Өвөр Монголын дайнд удаа дараалан ялагдсаныг чухал том хэрэг болгон үзэж, цэргийн хүчээ зузаатгахаар чармайж сэргийлэлтээ чангатгав. Түүнчлэн 1913 оны наймаас есөн сарын завсрын үеэс зүүн хэсгийн дайны байдалд эргэлт гарав. Тухайлбал, Иргэн улсын цэрэг хамгаалалтаас дайралтад шилжиж байв. Онцгойлон баруун хэсэгт мөн тэр намраас Богд хааны цэргийн хүнс хангалт бэрхдэж эхлэв. Байлдааны газраас Богд хааны засгийн газарт хандан, буу сум хурдан хүргэж ирүүлтүгэй гэсэн бачим шаардлагуудыг дахин давтан гаргаж байсан боловч засгийн газраасаа хариу олсонгүй. Энэ үед Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагаар Иргэн улс лугаа Өвөр Монголын дайныг зогсоохоор хэлэлцэж байсан. Нөгөөтэйгүүр мөн 1913 оны сүүлчийн хагасаас Орос, Хятад, Япон зэрэг улсуудад яаж хандах тухай Богд хааны засгийн газрын ноѐдын санал нэгдэлгүй болж улс төр улам будлиантай байдалд орж байв. ===Байлдааны ажиллагааны өрнөл буюу дунд үе=== 1913 оны 6 сард Богд Хаант Монгол Улсын засгийн газар Жанчхүүгээс ирсэн туршуулын мэдээнээс Иргэн улс буюу хятадын цэрэг өвөр монголыг эзэлсэний дараа давшилт хийн Монгол газар орж Хүрээг эзлэхээр төлөвлөж байгааг мэдсэний үндсэн дээр цэргийн нууц хурал хуралдуулж хятад цэргийн давшилтыг хориглоход бараг гурван түм таван мянган цэргийг дайчлах шаардлагатайг тул холбогдох арга хэмжээг авсан байна .<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 191</ref> ДИУ “Зөөлөн илбэлэх”-ийн эвсэх бодлогын дагуу, дайны бодлогоо шинээр төлөвлөжээ. Төлөвлөгөө нь: '''Нэг'''. Жанчхүүгээс Долон нуур, Бяруу балгас зэрэг Монголын чухал боомт газар хүрэх замд уулын морин улааг хаяж хурдхан цахилгаан утас тавин цэргийн хөдөлбөрийг хурдатгах хэрэгтэй. '''Хоёр'''. Үүнээс хойш Жанчхүүд суусан нэгдүгээр дивизыг цөм Монгол газар суулгаж, Жанчхүү орчимд гуравдугаар дивизын тавдугаар нийллэг бригадыг байршуулна. '''Гурав'''. Монголын байдал улам бачим болж Монголын эл газар суух цэрэг нэмэгдэн байгаа тул урьдын цэргийн өртөөний дүрэм бэрх болов. Жанчхүүд хурдхан цэргийн өртөө гаргаж зөөвөрлөх байгууламжийг бүрдүүлэн, эл газрын цэргийг хангах хэрэгтэй. '''Дөрөв'''. Уулын Монголыг дайлах цэрэг нь Цахар, Халуун гол, Сиүюань хэмээх гурван газрын цэрэгт хуваагдаж байх тул тус тусдаа хөдөлж хоорондоо ямарч холбоогүй байсан шалтгаанаар удаа дараалан ялагдав. Иймээс хойшдоо гурван замын цэргийн хуаран нягт холбоо авч хөдөлгөөнөө хамтруулж байдлаа хоорондоо мэдэгдэх хэрэгтэй<ref name=Япон></ref>. Монголын Засгийн газар Ар монгол болон Өвөр Монгол нийлэх зорилтыг хурдхан биелүүлэхээр түшмэд, сайд, ван, гүн нарыг цуглуулан төрийн хурал хийв. Хурлаас цэргийн бэлтгэл хийж, элч нарыг хошуудад мордуулан, өмнө зүг дайлахад хэрэглэх морь, тэмээ, хөсөг, хүнсийг цуглуулахын хамт, Өвөр Монголын нутагт хоѐр хүн томилон очуулж тэндэх ван гүн нартай уулзуулан Хүрээнд нийлэхийг уриалж, болох эсэхийг арван өдрийн дотор тогтоох болов<ref name=Япон> “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41号, 大正2年8月-10月，秘受4886号), “Өвөр Монголд айх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”,“зургаан сарын дундаж Хутагтын “Ар, Өвөр Монголыг нийлүүлэхи төсөл”</ref>. Энэ үед Монгол цэргийн давшилт амжилттай байлаа. Зургаадугаар сарын 4-ний өдрийн Монгол цэргийн дайралт Цахарын чиглэлд амжилттай байсан байна. Японы Гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл, хятад улс “Зургаадугаар сарын хуучдаар Цахарын цэргийн төлөвлөгөө”-г батлав. Үүнд: “Цахар аймагт тэргүүн фронтын байдал өдөр тутам бачим болсон бөгөөд олон мэдээнээс үзвэл Хүрээний цэрэг өмнөшлөх буюу эсвэл төсөөлөшгүй учир гарч мэдэх тул гуравдугаар дивизын тавдугаар бригадын дарга Лү Шаожиан (卢少将)-ийг Цахарыг сахих командлагчаар дэвшүүлж, цэргийн гол хүчнээ Шавартай орчимд төвлөрүүлж, Долон нуур ба Хүрээ-Жанчхүүгийн зам зүгийн алинд ч боловч тохиол алдахгүй хөдөлж болохоор төлөвлөсөн” гэж бий. Монголын тал тавдугаар сарын хуучдаар Тогтох, Хайсаны удирдсан зургаан мянган хүнтэй цэргийг Дарьгангад байршуулсан байна Тогтох, Хайсан нарын цэрэг Дарьгангад ар талын хүчнийг чангатгаж байхад Бавуужав Дарьгангын тэргүүн фронтын цэргийг удирдаж хошуучлан байлдсан байна. Тухайлбал, Бавуужавын цэрэг Зуу-Уд чуулган зүг дахин дайрсан байна. <ref>《林西县志》(Линшишианы ойллого) Өвөр Монголын номын сангийн хадгаламж (бичмэл) тал 11</ref> Зуу-Уд зүг дайрсан Монгол цэргийн тэргүүн фронтын салбар анги нь Хурх сүм, Тата сүм (塔塔庙), Шавартай зэрэг газрын хэдэн удаагын байлдаанд олон хүнээ алджээ. Хятад тал тулалдаанд өөрийн шавхагдашгүй хүний нөөцөөс Монголын талаас олон дахин давуу том цэргийн хүчнийг төвлөрүүлэн оруулав.<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985,тал 313</ref> Монгол цэргийн анги нь Богд хааны зарлигаар дайны талбараас Шилийн голын баруун сөнөд дэх Монголын цэргийн суурин зүг буцаж ирэв. Үүнд хятад эх сурвалжид: “Зургаан сарын 23-нд, явган цэргийн гуравдугаар хорооны гол нь болох Гүн (宫)-ийн салбар анги болон морьт цэргийн хорооны Мэн (孟) даргын удирдсан цэрэг баруун Сөнөдийг эзэлсэн бараг 400 монгол дээрмийг дайлж хэдэн цаг байлдсаны эцэст тэднийг цохин ухруулав. Монгол цэргийн үхэж шархдагсад зуу гаруй, хятад цэргийн үхэж шархдагсад дөч гаруй болов” бий.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情 报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, “Зургаан сарын хуучдаар Тогтох өмнөш халдахаар бэлтгэв”</ref> Мөн энэ үед Хайсаны цэрэг Дарьгангаас Хөх хотын баруун биеэр орж лагерь байгуулжээ. Долдугаар сарын 18-ны өдөр, Булан (布兰, Бугатаас баруунш бараг наян газрын зайд бий) гэдэг газарт умард Шиан Ши-гийн командлагч Лиү Тинсэн (晋北司令官刘廷森)-ий удирдсан явган цэрэг нэг хороо, морьт цэрэг гурван суман, буут цэрэг нэг салаа болон хоѐр пулѐмёт Хүрээний дээрэмд (Хайсаны харъяанд байгаа цэргүүд) их төлөв 1 200 хүнтэй мөргөлдөөн болж зургаан цаг илүү явагдсан ширүүн байлдааны эцэст Хятад цэргүүд ихэд ялагдаж 400 хүн шархадсан бөгөөд их буу 1, винтов 180-тай Тулуй худаг (托雷井, Бугатаас дөчин газар зайтай)-д ухарч одов. <ref> “Долоон сарын 18-ны Булангын байлдаан” </ref> Энэ мэтээр Жанчхүү-Хүрээний зам дагуу Хөх хот, Зуу-Удын Их вангийн сүм орчмын байлдаан ширүүн болов. Энэ үед хятадын морьт цэрэг, их буугаар дэмжүүлэн умард хил дагуу төвлөрч эхлэв. Долдугаар сарын 18-нд морьт цэргийн гуравдугаар бригад (Морьт цэргийн зургаадугаар хороо)-ны явган цэргийн нэг суман туршихын зорилгоор Цахараас Ар Монгол руу давшилтанд оров. Урагшлах замдаа тэд “Мөн хошуу (Цахарын хөвөөт шар)-наас умарш хорин газрын үзүүрт 500 орчим Монгол дээрэмтэй тааралдаж тэднийг ухруулав. Монгол дээрэм 30 гаруй үхдэлээ орхиж алс умарш ухрав” гэж бий<ref>“Долоон шарын 18, Хөвөөт шарын байлдаан”__</ref>. Энэ мэтээр зунд дулаан улирлыг ашиглан хятадын хэсэг цэрэг хилийн бүсэд оров. Долдугаар сарын үед Монгол цэрэг Өвөр Монголын олон газрыг эзлээд байсан тул Богд хааны засаг Дарьгангад байсан Монгол цэргийн “Өмнөш дайлах захиргааны газар”-ыг хилээс урагшлуулах хэрэгцээтэй болов. Долдугаар сарын эхээр Агваандорж захирсан 800 гаруй монгол цэрэг Зайр Ус орчим ирж довтлоод тухайн газрыг эзлэж, хөмрөг барьж, өмнө хилийг хамгаалах хязгаарын хэргийн товчоо байгуулах зэргээр бэлтгэл хийв. Үүнд Сүи Юань хотын жанжин Жан Шаоцэн (张绍曾) нэгэн салбар ангийг томилж (Долдугаар сарын) хорин гурванд тэднийг довтлон ширүүн байлдаан хийжээ. Хүчний хувьд хэт давуу хятад цэрэг тухайн газрыг дахин эзэлжээ. Хятад сурвалжид монгол цэрэг 30, 40 хүнээ алдаад умард зүг ухарсан гэжээ. Долоон сарын дундуур Монгол цэрэг их вангийн сүмийг дахин довтолж, 22-ны өдөр түүнийг эзлэв. Наймдугаар сард хоѐр талын цэргийн Жанчхүүгийн төлөө тулалдаан ширүүсэв. Гэвч хүн хүчээр дутуу, сум хэрэгсэл дууссан тул 10-ны өдөр Монгол цэрэг ухрав Наймдугаар сарын сүүлийн хагасын байлдаанд хятадууд удаа дараа нэмэлт цэргийг татан хүчээ эрс нэмэгдүүлэн цэргийн хүчин давуу болж ирэв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны долоон сарын 9-д Богд хаан Өвөр Монголд байлдаж байгаа Монгол цэрэгт зарлиг буулгав. Зарлигт: “Улсын мандаж мөхөх нь тэнгэрийн цагийг дагана... хэрвээ энэхэн чөлөөг алдвал гэмшвээс юуны тус...Монгол газартаа хүрвээс барваа, бусдын газар нутагт халдаж эс болмой” гэжээ<ref>Монгол Улсын Түүхийн төв архив, 5-29-80 номерт, “БНМАУ-ын түүх”, хоѐрдугаар боть (доод)</ref>. Дайны дунд шатанд хятад улсын цэрэг дайсны эсэргүүцлийг бут цохих шинэ бодлогыг тогтоож цэргийн ажиллагаагаа явуулсанаар фронтын шугамыг ухруулж эрс бэхжүүлсэнээс болж цэрэг дайны байдал монголын талд ашиггүй болж байгааг мэдсэн монголын тал ч байдалд тохирхоо больсон дайны төлөвлөгөөгөө дахин хянаж нэмэлт өөрчлөлт хийсэн байв. ===Байлдааны ажиллагааны сүүлийн шат=== Хятадын тал Монгол цэргийг ухруулсан байдлаа ашиглан 1913 оны есдүгээр сард Монголыг дайлах цэргийн захиргаагаа Улаанхадад шилжүүлжээ. Наймдугаар сарын 14-нд зүүн Сөнөдийн зүүн өмнө байгаа Шулуун хөх орчимд Хуай Жиүн цэргийн үндсэн анги болон Монгол цэргийн гол хүчин (Мянга шахам хүн) тулалдав. Энэхүү ширүүн тулалдаанд хятад цэрэг Монгол цэргийг ухруулсан байна.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, </ref> “Найман сарын 14, Шулуун хөхийн байлдаан” Мөн Шулуун шарын чиглэлд болсон тулалдаанд Монгол цэрэг ухарсан байна<ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Найман сарын 20, Шулуун шарын байлдаан</ref>. Монгол цэрэг энэ үед сум хэрэгслээр гачигдан хүнд байдалтай байсан боловч хятад цэргийн эсрэг сөрөг довтолгоонуудыг амжилттай хийсэн байна. Есөн сарын 11-нд Монгол цэрэг Бяруу хот, Долон нуур зүг довтолсонд тухайн газрын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (宣化镇守使王怀庆) өөрийн хятад цэргийг шаардсан боловч Хятад цэрэг ялагдсан буюу хүнд байдалд орсрн байжээ<ref>(Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Есөн сарын 16, Долон нуурын байлдаан”</ref>. Энэ үеийн дайны тухай хэдэн зүйлийн сурвалж материал байх боловч Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл болон хятадын эх сжрвалжид тэмдэглэгдсэн агуулга хоорондоо тун их зөрөөтэй<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт</ref>. Хятад эх сурвалжид Хятад цэрэг есөн сараас эхлэн бүх талын дайралт хийж Монгол цэргийг мөхтөл цохьсон байна. Гэвч тухайн үеийн дайныг бараг л өдөр бүр тодорхой мэдээлж байсан Японы гадаад яамны тэмдэглэлд Хятад цэрэг Цахараас хойшх газарт нэг л хэсэг цэрэг оруулсан төдий байв. Богд хааны засгийн газрын цэрэг дайралтаа үргэлжлүүлж арван нэгдүгээр сарын эхнээс хориглолтын байдалд орсон боловч эзэлсэн газраасаа бараг ухраагүй сэргийлэн сахьсаар байжээ. Мөн гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл аравдугаар сард Богд хааны цэрэг Зуу-Удын чуулганы баруун захаас дайрч тус чуулганы Баарин хошууны газарт Хятадын цэрэгтэй дахин тулалдаж байжээ. Үүний тухай 1913 оны аравдугаар сарын 22-ны өдөр илгээсэн ―Квантуны захирагчын мэдээлэлд “(关东都督报告)-д Линшигийн зүгийн Монгол хулгайн дайралтын байдал” гэдэг гарчигаар доорх мэт тэмдэглэж байна: “Есдүгээр сарын 30-ны шөнө Лиү Жиаинз (刘家营子)-ийг сахисан И Жиүн цэргийн салбар ангиас томилсон бага суман дарга Лиү Жиүнши (少佐刘君实)-гийн удирдсан хоѐр зуун цэрэг мөн тэр газарт найман зуу гаруй монгол цэрэгт дайрагдаж Лиу ангийн дарга байлдаанд үхсэн бөгөөд үхэж шархадсан цэрэг ная шахаж эдүгээ мөн Лиу Жиаинз-ыг бат сахисаар байна” гэжээ. Түүний дараа өдөр нь “Аравдугаар сарын 1-ний өдөр Монгол цэрэг Лиү Жиаинз-ийг дайран байлдаан бүхэл өдөр үргэлжлэн бага суман дарга ч байлдаанд үхэж үхдэл шархдал үлэмж гарсан” байв.<ref>Мөн тэнд: “Квантуны захиргааны ордонд мэдүүлсэн мэдүүлэлт” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны арван сарын 22-ны өдөр илгээв)</ref> Юань Шикайн бичээч Цай Тинганд өгсөн Моррисоны 1913 оны арван нэгдүгээр сарын 28-ны захидал болон дурдатгалд, тухайн үеийн Хятадын цэргийн “Дайны ялалтын мэдээлэл”-ийг ярихдаа: “Тэр бол зэвсэггүй Өвөр Монголын ардыг дарангуйлсан төдий юм. Монгол цэргийн дайралтыг тэд мөн л эсэргүүцэж чадахгүй байсаар” гэж хатуу шүүмжилж байв<ref>Edited by Lo Hui-min, 1978, 《The Correspondence of G.E.Morrison II, 1912-1920》, Camdridje University press, p.269</ref>. Тэрээр “Монголын байдал гэвэл миний хэлснээс нэн муу байна... Хаалган (Жанчхүү)-аас Урга (одоогын Улаанбаатар), Долон нуур, Гүй Хуачэн хүртэлх зам үнэхээр муу” гэж, чухал чухал газраас Монгол цэргийг ухруулж чадсангүй гэдгийг ярьсан нь тухайн үеийн зөв мэдээлэл юм. Моррисон дайны байдлыг задлан шинжилж үзээд хүнд хэцүү байгалийн орчин бол хятад улсын цэргийн ялагдсан нэгэн шалтгаан мөн гэжээ. Мөн тэрээр “Монгол цэрэг тухайн газрын уур амьсгалд тэсвэртэй боловч ―хятад цэрэг уур амьсгал ус шороонд дасаагүй нь хятад цэрэгт тун ашиггүй” байгааг дурдав. Моррисон тэдгээр шалтгааныг үндэслэн “Хятадын цэргийн байлдах арга ба цэргийн сэтгэл санааг эртхэн өөрчлөхгүй бол Өвөр Монгол бас тусгаар тогтнох аюултай” гэж Хятадын засгийн газарт чанга сануулга өгч байв.) Хүйтэн улирал болоход хоѐр талын цэрэг хатуу байдалд оров. Хятадын цэрэг дахин давтан дайрсан боловч амжилтгүй болж бүх дайралт давшилтыг нь монгол цэрэг амжилттай няцаан цохисон байна. Гэвч хятадын хохирол нь Богд хааны бага байв. Богд хааны цэрэг давшилтаас хориглолт хамгаалалтанд орж дайны явц байршлын буюу сунжирсан дайны байдалтай болов. Хүйтэн өвлөөс өмнө дайныг дуусгах гэсэн Хятадын цэргийн Ү Жиүншэн (吴俊升) гийн дайралт нь амжилтгүй болжээ. Энэ бол таван замын байлдааны зүүн хэсгийн цэрэг дайны байдал а. Хоёр тал хориглолтонд орсноор фронтын шугам тогтворжсон байна. Байлдааны ажиллагааны баруун хэсэгт, тэр намрын тэргүүн сард Цахарын чиглэлд Монгол цэрэгт сум дарь зэрэг зэвсэглэл ихэд дутагдаж, зэр зэвсэг нэмж нийлүүлэхийг хүссэн хүсэлтийг удаа дараа Хөх хотын тэндээс Богд хааны засгийн газарт хүрч ирж байв.<ref>Монголын академын түүх судлах газар: “БНМАУ-ын түүх” II боть (доод), монгол бичгийн хэвлэл, 1986, тал 1704</ref> Гэвч энэ үед Богд хааны засгийн газар, Өвөр Монголын дайны хэрэгцээг хангах үлэмж хэмжээний тусламжийн төсвөө батлаж чадаагүй тул Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг үргэлжлүүлж чадахгүй байдалд оров. Үүний шалтгаан нь Орос улсаас авахаар төлөвлөсөн байсан зээлийн асуудал байсан боловч Хаант оросын засгийн газар урьд нь өгөхөөр амалсан зээлээ өгөхгүй болсон явдал байлаа. Мөн Хаант Орос улс Өвөр монголыг чөлөөлөх дайнаа зогсоохыг шаардан Богд хааны засгийн газарт эдийн засаг, улс төрийн болон бусал бүх талын шахалт дарамтыг үзүүлсэн байдаг. Аравдугаар сараас хойш Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг амжилттай дуусгах тусламж хүсэхээр Японтой дахин харилцахаар шийдэж Богд хаанаас Японы хаанд өгсөн гарын бичиг (1913 оны арван нэгдүгээр сарын 16)-ийг Токиод хүргэв.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 247-249</ref> Тэр бичигт хятад цэргийг Өвөр Монголоос татаж гаргахад Японы засгийн газрыг туслахыг хүссэн байв. Гэвч Японы засгийн газар тэрхүү хутагтын гарын бичгийг нээж ч үзсэнгүй, битүүмжилсэн хэвээр нь Оросын элчин сайд Малевский Малевичаар дамжуулж 1914 оны нэгдүгээр сарын 19-ны өдөр Богд хаанд буцаав. Жилийн эцэс болтол байдал онцгой сайжрахгүй байсанд Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг түр шийдвэрлэхийн төлөө дайны хугацааг уртасгах төлөвлөгөөгөө орхив. Тэгээд Оросын дарамт шаардлагын дагуу Өвөр Монголын дайныг зогсоох хэлэлцээр хийх хэмжээнд хүрчээ. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Токиод суух элчин сайдын нууц цахилгаан” 1914 оны нэгдүгээр сарын 15, 16</ref> Учир нь өмнө нь Хаант Орос улс болон Японы Эзэн хаант улсуудын засгийн газрууд нууц гэрээ хийсэн явдал байв. Энэ нууц гэрээнд хоёр тал Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх ба Ар монгол нь оросын нөлөөний бүс болох ба Өвөр монгол нь японы нөлөөний бүс болохыг талууд хүлээн зөвшөөрчээ. Оросын засгийн газар Монголд суугаа Оросын гадаад явдлын төлөөлөгч, генерал консул Миллер Александр Яковлевичид Арван нэгдүгээр сарын 10-ны өдөр нууц цахилгаан илгээжээ. Түүнд: “Монголын засгийг шийдвэртэй ятгаж Өвөр Монголын цэргийн ажиллагааг нь зогсоотугай” гэж шаардаад “... хятад цэргийн дайралт энэ мэт үргэлжилвэл Монгол цэрэг мөхөн сүйрэх аюултай гэсэн байдлаар баталгаа гарган сануулж шаардах арга хэрэглэхийг ...” дурдсан байна.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 10</ref> Оросын тал Богд хааны засгийн газрын гуйсан зэвсгийн тусламжийг Өвөр Монголын дайнаас монголын цэргийг татуулах дарамт болгон олгосонгүй. Хүсэж байсан Оросын зэвсгийн тусламж биелэгдсэнгүй тул Өвөр Монгол дах монгол цэргийн зэвсэг хамгамжийн байдал улам хүндэрч, Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэргээ татахгүй байхын аргагүй болгов. Богд хааны засгийн газар Японтой харилцаж үзэхийн зэрэгцээгээр Оросын засгийн газарт Өвөр Монголын байдлыг мэдүүлэн, Хятадын цэргүүд өвөр монголын энгийн ардуудыг олноор хомроглон хядаж байгааг дурдсан байна. Монгол цэрэг ухарсан Өвөр Монголын Зуу-Удын чуулганы Баарин аймаг болон бусад чуулганы нутагт Хятад цэрэг давшин орсоны дараа монголчуудыг үй олноор хомроглон хядсан байна. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” тал 193</ref>. Оросын засгийн газар Монголыг ятгаж цэрэг татуулахын зэрэгцээгээр Бээжингийн засгийн газарт ч Өвөр Монголоос цэргээ татахыг ятгав. Оросын тал Бээжинд хандан: “...хятад улсын цэрэг Монгол ардыг ихээр хядсан явдлыг Дундад улсын засгийн газар чухалчлан үзэх хэрэгтэй. Ийм байдлыг зөвшөөрч болохгүй...” гэжээ. Мөн шахалт үзүүлэх зорилгоор “...Хэрэв Бээжингийнхэн үгийг сонсохгүй үргэлжлэн хөдөлвөл Оросын засгийн газрын хувьд бид монгол цэргийн дахин дайрахыг хориглож чадахгүй...” гэх зэргээр ятгаж байжээ <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 196, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 13</ref> Гэвч Өвөр Монголоос цэрэг татуулах гэсэн Оросын талын саналыг Хятадын тал хүлээн авахгүй байсан тул нууц гэрээний дагуу өвөр монгол нь Японы талын нөлөөний бүс тул Японы элчин сайдаар дамжуулан нөлөөлөх бодлогийг ч анхаарч байжээ. Гэтэл Бээжинд суугаа элчин сайд Крупенский арван нэгдүгээр сарын 15-ны өдөр Оросын засгийн газарт өгсөн нууц цахилгаандаа “...Японтой хамжилцаж болохгүй...” гэж байв. Оросын гадаад яамны сайд Сазанова арван нэгдүгээр сарын 18-нд Крупенскийд илгээсэн нууц цахилгаанд “... Хятад цэргийг Өвөр Монголоос ухруулах хэлэлцээрт Японыг оролцуулахгүй...” гэсэн албаны саналыг уламжлав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын тэргүүн сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арван нэгэн сарын 18</ref>. Оросын тал эцэст нь энэ асуудалд японы талыг оролцуулахгүй бодлогыг баримтлах болсон нь хятад болон японы тал хамтрах улмаар хятад дах японы нөлөөлөл ихсэхээс болгоомжилсон байна. Бээжин Оросоор дамжуулж Богд хааны засгийн газарт даралт учруулах ажиллагаагаа илт идэвхижүүлсэн байна<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 225-226 “Бээжинд суугаа консулын нууц цахилгаан” 1913 оны арван хоѐр сарын 28</ref>. Тал талын дарамт шахалт болон байлдааны ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн явуулах зэр зэвсгийн хангамжийн асуудлыг шийдэх боломжгүй болсон зэрэг нь Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагийг хүлээн авахаас өөр аргагүй болгосон байна. Ингээд Монголын засгийн газрын ерөнхий сайд Намнансүрэн Оросын засгийн газарт Арван хоѐрдугаар сарын 16-ны өдөр Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэрэг татахаа илэрхийлсэн албан бичиг илгээв. Энэхүү албан бичигт “...(Орос, Хятад, Монгол) гурван талын хуралдаанаар Монголын асуудлыг шийдвэрлэхийг зорьсон Орос, Хятадын хүсэлтийг хүлээж, Хятад, Монголд бүр ашиггүй энэ их дайныг бүх хүчнээрээ эцэслүүлж, дайн зогсоох зарлиг нийтлэж цэргээ дайны талбараас татан авчирна...” гэжээ. Үүний хамт “...Дундад улс ч байран дороо манай нэг угсааны Өвөр Монголын нутгаас цэргээ татах хэрэгтэй...” гэж шаардав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 222 “Монголын онц элчингээс гадаад яамны сайд Сазановад өгсөн захидал, орчуулга” 1913 оны арван хоѐр сарын 19</ref> Энэхүү шаардлагыг Оросоор дамжуулж Бээжинд мэдэгдэв. Амлалтын дагуу Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголд байсан Монгол цэргийг татаж, Өвөр Монголоос элссэн цэргийг нутагт нь буцаахаар тушааж, цэргийн удирдагчдыг Хүрээнд дуудан аваачив<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал</ref>. Богд хааны зарлигийн дагуу Арван хоѐрдугаар сарын сүүлчээр Монгол цэргүүд байлдааны талбараас буцаж эхлэв. Богдын цэрэгт ороод байсан Өвөр Монголын цэргийн зарим нь их цэргээ дагаж Ар монголд очсон бол зарим нь цэргээс халагдаж нутагтаа буцав. Монголын тал дайныг зогсоохоор цэрэг татаж байхад хятадын тал харин том хэрэг үйлдэж байв. Тухайн үед хятадын цэрэг монгол цэргийн буцсаныг далимдуулан урагш давшин өвөр монголын нутгийг эзлэн хот сууринг галдан шатааж дээрэм тонуул аллага хийж эхэлжээ. тухайлбал: “Баарин вангийн ордныг галдаж, дөчин байшинг шатааж үнсэн товрог болгохын энгийн монгол ардыг жаран хэдийг хядаж, үхэр мал гурван түмийг булаасан” гэх мэтийн харшилт хэргүүд Өвөр Монголын хошуу чуулганд олон удаа гарч байв<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第5 卷，第81 报, 大正3 年1 月-9 日，)</ref> Хятад цэргүүдийн энэхүү байдлыг Намнансүрэнгээс Оросын гадаад яамны тэргүүн сайд Сазановад өгсөн бичигтээ: “Монгол цэрэг ухарч гарсаны хойно, Хятадын цэрэг довтлон дайрч Авга да вангийн хошууны Дархан уул сүм жич Батхаалга сүмд гэнэт хүрч ирээд сүмийг галдан, ламыг булааж аливааг сүйтгэв. Баарин, Сөнөд, Үзэмчин зэрэг хошууд гайд дайрагдав...” гэж бичиж байв. Монголын тал ганцаараа цэргээ татсан ажээ. Гэвч Богд хааны цэрэг Өвөр Монголоос ухарч гарах явц дайны дараах байдалд ч тийм шулуун биш байжээ. Богд хааны цэрэг Халх нутаг руу ухарч гарахдаа эцсийн нэг өдөр болтлоо Хятадын цэрэг ангийг байлдаж байжээ. Арван нэгдүгээр сарын эцсээр Богдын цэрэг Улаанцавын чуулга, Чуулалт хаалгаас умарших оронд Хятад цэрэг рүү дахин ширүүн довтолгоон явуулж хэдэн зуун хүнийг нь олзолжээ. 1913 оны арван хоѐрдугаар сараас 1914 оны нэгдүгээр сарын хооронд Богдын цэрэг Өвөр Монголын нутаг дэвсгэрийг орхижээ<ref>Оросын Э.А.Белов “1912-1913 онд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” (“Монгол түүх судлал” наймдугаар товхимол, Өвөр Монголын Их Сургуулийн хэвлэлийн хороо, 2005) дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 5</ref>. Энэ үед Богд хааны цэргийн хамт Өвөр Монголын цэрэг ард 2 000 орчим хүн Халх руу явсан байна. Тэд нутагтаа үлдвэл Хятадын засгийн газрын дарангуйлалд учрахаас болгоомжилжээ. Гэвт тэд Халхад очоод бас амьдрал ахуйн хүнд байдалд орсон байна. Богд хааны засгийн газрын эрх баригчид тэдэнд хөлс мөнгө, мал унаа ба тариалах нутаг (учир нь тэдгээр Түмэдчүүд болон хэсэг Цахарууд тариалан амьдарч байжээ) өгсөнгүй. Үүнээс болж тэд нарын дундаас хэсэг хүмүүс өөрийн уг нутагтаа харихыг хүсэж, Хятадын эрх баригчидтай хэлэлцээ хийхээр есөн хүнийг төлөөлөгчөөр томилжээ. Гэвч хятад улсын тал тэднийг баривчлан алсан төдийгүй бас тэдний зүрхийг нь сугалж харгисалсан байна. 273 1914 оны есөн сараас Орос, Дундад, Монгол гурван этгээдийн хэлэлцээр Хиагтад эхэлжээ. Богд хааны зарлигаар 1914 онд Халх дахь Өвөр Монголчуудад мал унаа болон тариан газар өгсөн бөгөөд 1915 оны Хиагтын гэрээ ёсоор Хятадын засгийн газар тэднээс ял асуухгүй хэмээн амлажээ. ==Байлдааны ажиллагаанууд== ===1913 оны 8 сарын 13. Шандын тал. ”Бух чичүүр” ажиллагаа=== Манлай ван Дамдинсүрэнгийн цэрэг Долнуураас гарсан их цэргийг угтаж, [[сар]] битүүрэхийг хүлээж байгаад харанхуй [[шөнө]] болох үед хурдан шалмаг [[морь]] сайтай, газрын баримжаа мэдэх нутгийн 50 цэрэг, [[Халх]] 50 цэрэгтэй хамт их цэргийн тэг голоор зүсэн гарч, хоёр тийшээгээ буудсаар, нэвт гарлаа. Энэ үед сандарч тэвдсэн Хятад цэргүүд эмх замбараагаа алдаж, буун дуу гарсан зүг рүү хариу буудсаар үүр цайх үед өөрөө өөрсөдтэйгөө тулалджээ. Цаг уурын байдал, шөнийн нөхцөлд тоогоор цөөн цэргээр их хүчийг гэнэт довтлон сандаргасан энэ тактикийг Зоригт баатар [[Лаварын Сумъяа]] дурсамждаа ”Бид [[бух чичүүр]], [[галзуу барын дайралт]] хэмээх аргыг хэрэглэсэн” гэсэн байна. ===1913 оны 8 сарын 30. Хүйсийн тал. ”Галзуу барын дайралт” ажиллагаа=== Энэ нь нилээд шийдвэрлэх тулалдаан төдийгүй хамгийн анхаарал татсан тулалдаан. Энэ тал уг нь [[Ганган тал]] нэртэй байжээ. Элсэрхэг [[хөрс]]тэй, битүү [[ой]] байсан энэ [[хөндий]]н [[салхи]]ны дээр нь [[өндөрлөг]] газар [[Монголчууд]] байрласан бол яг эсрэг нам дор, зүүн өмнө зүгээс [[Хятад]]ын [[цэрэг]] давшин гарч ирж. [[Эмгэнт Манхан]] хэмээх толгой дээр [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] байрлан, яг байлдаанд цэргээ удирдаж байгаа мэт тугаар дохио зангаа хийнэ. Үүнийг нь харсан [[Ван Хуайчин]] жанжин их бууны шуурган галаар моддын оройгоор үзэгдэх [[туг]]нууд руу, Монголын цэргүүд өөд өдөржин галлаж давших явцаа удаашруулсан байна. Монгол цэргүүдээс цөөн хэдэн цэрэг далд байрлалд зөвхөн тугаараа давших ухрах хөдөлгөөнийг хийж хуурч байсныг мэдээгүй хятад цэргүүд өдрийн хагас буудалцаад эцэст нь хооллож байсан бйана. Яг энэ үед өлийн салхи гарч, Монгол газрын хүчит салхи баруун хойноосоо лэрхийн бослоо. Үүнтэй зэрэгцэн өтгөн сахлаг хуурай модонд тавьсан түймэр, давхиж яваа морьтноос ч хурданаар Хятад цэргүүдийг нөмрөн авсан байна. Түймрийн галаас зулбан гарах цэргүүдийг Монгол цэргүүд цавчихыг нь цавчиж, буудахыг нь буудсаар улмаар тэдний дунд зүсэн орж, эргэн тойрон цавчиж, яг л галзуу бар шиг аашиллаа. Ийнхүү 2 өдөр шөнө зууралдан байлдаж, [[түймэр]]тэй хамтран тэднийг ухраан цохисоор Үхэрчин овоо, Шанд нийслэлийн туурь, Зуу найман сүм өнгөрч, Долоннуур хотод тулж очжээ. Энэ тактикийг [[”Галзуу барын дайралт”]] гэж нэрлэсэн байна. Харин гүн [[Лаварын Сумъяа]]гийн анги давшисаар [[Зуу-Удын чуулган]]ы [[Бяруу]] хотыг эзэлж, улмаар [[Жанчхүү]]гийн зүг хөдөлж, замын дагуу байсан Хятад цэрэгтэй байлдахдаа тэр үед нэрлэгдсэнээр [[галзуу барын дайралт|«галзуу барын дайралт»]], [[хорт могойн ороолт|«хорт могойн ороолт»]] гэх зэрэг тактикийг хэрэглэжээ ===Бат хаалганы чиглэлийн байлдааны ажиллагаа=== Баруун өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд гүн Сономдоржоос 1913 оны Наймдугаар сарын 6-нд Богд хаанд ийнхүү өргөн мэдүүлжээ :“Зарлигийг дагаж өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах 4 дүгээр хорооны 100 цэрэг, нэмэн захируулсан 3 дугаар хорооны 65 цэрэг, орос багш Ихбаярын хамт ирсэн 8 цэрэг, их буу хамгаалж ирсэн 14 цэрэг, Улаанцав чуулганы Дөрвөд вангийн хошуу, Муу мянганы хошуу, Дархан чин вангий хошуудаас гаргасан тус бүр 20цэрэг, Богд эзний соёлд дагаар орж зүтгэе гэж тосон ирсэн 123 цэрэгтэй хамтарч нийт 370 цэргийн хүчээр [[Дархан чин вангийн хошуу]]ны “Бат хаалга” сүм хүртэл гамингуудтай байлдаж “Цагаан чулуут”, “Цэцэн” хэмээх газар очиж 5-р сарын 17-ны өдрий могой цагт гэнэт өмнө зүгээс 2000 орчим гамин цэрэг халдаж ирсэнд манай цэргүүд гамин цэргүүдтэй нар шингэтэл байлдаж ихэнхийг алж маргааш нь дахин байлдаж үд болоход гамин цэрэг буруулан зугтаж одов. Ингэж уг үүргээ гүйцэтгээд “Амгалант довон” гэдэг газар буудаллаж цэргээн тоолж үзэхэд Монголын 370 цэргээс 3 цэрэг амь эрсдэж нэг шархадсан байхад гамингийн 2000 орчим цэргээс 800 гаруй нь тулалдааны талбарт алагджээ” хэмээн бичжээ. ==Төгсгөл, үр дүн== Энэхүү [[таван замын байлдаан]] гэж нэрлэсэн [[чөлөөлөх дайн]] 1914-1915 онд [[Хиагт]]ад болсон [[Оросын Хаант Улс|хаант Орос]], [[Хятад]] хоёр улсын ил далд хуйвалдсан [[Хиагтын гэрээ|гурван улсын хэлэлцээр]]ийн дараа зогссон байна. 1913 онд [[хил хязгаар]]аа батлан хамгаалахаар таван замаар давшсан Монгол цэргүүд их бага нийлсэн 100 орчим [[тулалдаан]] хийсэн гэж үздэг боловч судлаачдын үздэгээр 1913 оноос хойш дуусах хүртэлх хугацаанд 58 орчим [[зэвсэгт мөргөлдөөн]] хийсэн байдаг. Эдгээрийн 33-т нь монголчууд амжилт олсон бол 11-д нь хятадууд ялсан бөгөөд 14 мөргөлдөөн яаж төгссөн нь тодорхойгүй байна. Түүнчлэн хятадын талаас 2000-аас дээш 5-7 мянган цэрэг, Монголын талаас 220-иос 1712 хүртэлх цэрэг оролцсон томоохон тулалдаан 11 удаа болсон бол 600-1000 Хятад цэрэг, Монголын 200-аас дээш хүн оролцсон бага хэмжээний 5 тулалдаан болжээ.. Таван замын байлдааны ажиллагаа нь хамрах нутаг дэвсгэрийн хүрээгээрээ зүүнээс баруунаа 1000 шахам [[км]], хойноос урагшаа 144-480 км-ийг хамарсан бүс нутагт болж өнгөрсөн. Энэ [[дайн]] байлдааны үед Монголчууд хятад цэргийг [[марш]] үйлдэх үед нь хоёр ч удаа довтолсон ба [[шөнийн байлдаан]] мөн хоёр удаа болсон талаар тэр үеийн баримтуудад тэмдэглэсэн байдаг. Монголын талаас дайн байлдаанд алагдан олзлогдсон тухай баримт тун ховор ч түүвэрлэвэл 400 орчим цэрэг алагдсан гэх нэг удаагийн тохиолдлын тоог эс тооцвол 3 тулалдаанд 16 хүн алагдсан. Харин нэг тулалдаанд 60 гаруй хүн олзлуулсан мэдээ байдаг бол 3 тулалдаанд 48 орчим хүн шархтсан тухай сурвалжууд өгүүлдэг. Гэтэл хятадын талаас 12 тулалдаанд нийт дүнгээр 3795 цэрэг алагдсан бол 4 тулалдаанд 76 хүнээ монголчуудад олзлуулсан аж. Монголын цэргийн олзолсон зэвсгийн тухайд гэвэл 5 зэвсэгт мөргөлдөөнөөс 1080 [[буу]], 2 [[хасаг тэрэг]], мөн 85600 [[ширхэг]] [[сум]], 3 тулалдаанд 7 [[пулемёт]] түүний 5000 сум, 4-8 [[их буу]], 410-аад сум, 421 эсвэл 343 ширхэг сэлмийг хятад цэргээс олзолжээ. [[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Монголын цэрэг]] 1913 оны байлдаанд [[партизаны дайн]]ы маягаар байлдааны ажиллагааг өрнүүлсэн. ==Урвалт== [[Монгол цэрэг |Монгол цэргүүд]] 1913 оны намар [[Шилийн голын чуулган]], [[Цахар]] нутгаас хятадын цэргийг хөөн гаргаж Шилийн голын чуулганы нутагт удтал байрлаж байх үед нь цэргийн бүх хэрэглэлийг нутгийн ардуудаас гаргуулж чирэгдэл учруулж, цэргүүд [[хоол хүнс]]ээр дутагдсанаас санаа сэтгэл нь алдагдах явдал гарч байжээ. Мөн [[сум хэрэгсэл]] зэрэг [[цэргийн хангамж]] муудсан байна. Үүнээс гадна хятадын тал “[[Зөөлөн бодлого]]”-ын нэг зүйл болох [[монгол цэргийн жанжин]] нарыг өөрийн талд урвуулан авахаар [[хэргэм зэрэг]], [[мөнгө]] шан амалж байсан нь зарим талаар хэрэгжиж байжээ. Энэ мэт байдлаас болон Хятадуудыг дийлэхгүй гэж [[Өвөр Монгол]]ын нэг бүлэг [[ван]] [[гүн]] нар сэтгэн хятад улсад [[бууж өгөх]], [[урвах]] тохиолдол гарсан байна. 1913 оны есдүгээр сард Архуа бэйс [[Насан-Аривжих]] хятадын цэрэгт бууж өгсөн байна. Түүнтэй хамт дээд тушаалтай [[цэргийн ноѐн]] болон [[энгийн цэрэг]] 100 хүн мөн бууж өгчээ.<ref>Оросын цэргийн түүхийн архив, Э.А.Беловын зохиол. №2000 бүрэн боть, хуудасны дугаар 145</ref> Энэхүү бэйс Насан-Аривжихын урвасаныг [[хятадын ерөнхийлөгч]] [[Юань Шикай]] ашиглан бусад монгол цэргийн жанжин нарыг урвуулахад үлгэр болсон явдал хэмээн үзэж, Насан-Аривжихыг шууд [[Жүн ван]] цолоор шагнасан. Урвагч бэйс Насан-Аривжихын хятадын цэрэгт урваж орсон нь Монгол цэргийн байдлыг нэлээд хүндрүүлжээ. Учир нь Насан-Аривжих “Богд хааны засгийн газрын цэргийн яамны дэд сайд” байсан бөгөөд [[Хүрээ]]нд байхдаа Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг төлөвлөх нууц зөвлөгөөнд оролцож байсан. Тэрээр урвасаны дараа өөрийн мэдэж байсан цэргийн төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний хорт уршигаар Таван замын цэргийн Өвөр Монголын фронтын баруун жигүүрийн буюу Насан-Аривжихын хариуцан командалж байсан чиглэлийн эсрэг хятадын цэргийн давуу хүчийг яаралтай хуримтлуулан монгол цэргийн сул хэсгүүдийн эсрэг хүчтэй [[давшилт]] хийсэн байна. Хятадын цэргийн давшилт зарим талаар амжилттай болж хэд хэдэн тулалдаанд командлагчгүй монгол цэрэг цохигдон ухарсан байна. Командлагчгүй болсон Насан-Аривжихын цэрэг хятадын цэргийн давшилтын эсрэг сул эсэргүүцсэн ба захиргаагүй болж тархаж явсан тул [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|жанжин Дамдинсүрэн]] тэдгээрийг цуглуулж авахаар нэлээд хүч цаг зарцуулжээ. Үүний дараа Хятадын хувьд Монгол улсын цэргийн эрх баригчдыг урьж зусар үгээр илбэн дагуулахыг ихээр оролдох болсон байв. Юань Шикайн улс төрийн зөвлөгч [[Жорж Эрнэст Моррисон|Моррисон]] хятад улсын талд чухал зөвлөгөө өгч Монгол цэргийн ноѐдыг хятадын талд татаж оруулахаар бүтэмжтэй ажиллаж байжээ гэдгийг түүхэн баримтууд гэрчилж байна. Хятад улсын ноѐн, [[Хөвөөт шар хошуу]]ны Үхэр хонин сүргийн хоѐр [[түшмэл]]ийг зарж Дамдинсүрэнд хэлүүлсэн нь “Үүний урьд бидэнд дагаж орсон бэйл Насан-Аривжихад ерөнхийлөгчөөс жүн ван цол өргөмжилсөн. Хэрвээ Дамдинсүрэн манай [[Дундад Иргэн Улс]]ад дагаж орвоос [[ван]]гийн хэргэмээр шагнамой” гэжээ. Үүний хариуд Дамдинсүрэн “Манай улс хэрхэвч [[Дундад Иргэн Улс]]тай нийлэхгүй. Нэгэн аймаг шарын шашныг олон Монгол аймгийг бүрнээ хураамжилж тусгаар улс болон зогсочихуй. Намайг [[чоно]] шиг[[хулгай]] Насанравжихтай бүү адилтгахтун. Танай [[Юань Шикай|жунтун]]гын өргөмжлөх вангийн хэргэмийг жанжин би [[ванбаа]] хэмээх [[мэлхий]]д ч хүрэхгүй гэж санамой” гэж хариулаад “Та нар Монголын ард байтлаа харин Хятадын баширлах үгэнд итгэж нэг биеийн ашиг зэргийг хичээн Монгол аймгийг хятад улсад дагуулж, Монгол газар орныг хятад хүнд эзлүүлж хойд өдөр Монголын хүүхэд дүү нарыг өөр аймгийн дотор үүрд дарлуулъя хэмээмүй” гэж ихэд буруушааж, ирсэн хоѐр түшмэлийг хөөж явуулсан байна. <ref>Ш. Нацагдорж: “Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Сүүлд нь [[Бавуужав]]ын цэргийн [[Мурунгаа]] гэдэг [[Цахар цэргийн ноѐн]] хятадад урважээ. Тэгэхэд мөн Цахар цэргийн жанжин [[Лувсан-Очиржамц]] Хүрээний нууц зарлигаар тусгай цэргийн ангийг бүрдүүлэн Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохин түүнийг олзлон авч цаазалсан байна.<ref>Хаант Оросын гадаад бодлогын архив, Дундад улсын бүрэн эмхэтгэл, Э.А.Белов “1912- 1913 оны хооронд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 11</ref> Жанжин Лувсан-Очиржамцын Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохисон тусгай цэргийн ангид [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад баатар]] оролцож байсан байна. ==Үнэлгээ== Таван замын байлдаан буюу Монгол-хятадын 1912-1915 оны дайныг дүгнэн үзвэл: * Дайны эхний шатанд Монголын цэрэг давших байлдааны ажиллагааг өөрийн дайны үндсэн стратеги болгон хэрэгжүүлсэн нь амжилттай болсон төдийгүй Өвөр Монголын нутгийг бараг бүрэн чөлөөлж чадсан байна. энэ үед хүн хүчний харьцаа төдийгүй зэвсэг техник, цэргийн сургалт, хангамжийн хувьд хятадын цэрэг эгнэшгүй давуу байсан боловч тулалдаан бүхэнд тоогоор цөөн монголын цэрэг ялалт байгуулсан онцлогтой. * Дайны дунд үед зарим нэг монголын цэргийн жанжид урваж, монголын байлдааны төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний улмаас монгол цэргийн байлдааны зарим ажиллагаа бүтэлгүй болж, ялагдал хүлээсэн тохиолдол гарчээ. Үүнд хятадын тал цэргийн тоо, зэвсэг техникээ хэд дахин нэмэгдүүлж, монголчуудаас үлэмж давуу хүчийг байлдааны ажиллагааны талбарт хуримтлуулсан явдал төлийгүй монголын цэрэг сум хэрэгслээр тогтмол байнга хангагдаж чадахгүй байсан явдал нөлөөлсөн байна. Монголчуудын байлдааны ажиллагааны нууцыг мэдсэн хятадууд өөрийн байлдааны ажиллагааг шинээр төлөвлөн түүний зарим хэсгийг хэрэгжүүлж чаджээ. Монголын тал ч байдалтай хурдан зохицсон арга хэмжээг авч байлдааны төлөвлөгөөг шинээр хийсэн байна. Үүний үр дүнд хятадын цэргийн давшилтыг зогсоон амжилттай сөрөг довтолгооныг хийсэн байна. Ингээд байлдааны фронтын шугмыг тогтворжуулж чадсан байна. Ингэснээр дайны ажиллагааг сунжирсан байршлын шинжтэй болсон байна. * Төгсгөлийн шатанд дайн ажиллагаа урьдын хэвээр байрлалын шинжтэй байж, фронтын шугам тогтвортой байсан байна. Хятадын цэргийн давшилтууд ээлж дараалан амжилтгүй болж байсан бөгөөд монголын цэрэг тэдний давшилтыг амжилттай няцаан цохиж байсан төдийгүй сөрөг довтолгоонуудыг мөн амжилттай хийж байсан байна. Гэхдээ Оросын үйл ажиллагаанаас шалтгаалан монгол цэргийн сум хэрэгсэл, зэр зэвсэгийн хангамж улам муудсаар бараг зогссон байна. Түүнээс гадна улс төр, эдийн засгийн байнгын дарамт шахалт өсөн нэмэгдсээр байжээ. [[Цэргийн түүхч]] [[Ж.Базарсүрэн]]гийн судалгаагаар таван замын цэргийн хэрэглэж байсан байлдааны ов мэх, арга нь “уламжлалт морьт цэргийн урлаг зонхилсон хэвээр байсан”, голомтын чанартай төвүүдэд болсноор онцлог. ==Баатрууд== [[Богд хаан]] 1911 оноос эхлээд таван замын байлдааны ажиллагааг дуусан дуустал улс үндэстнийхээ төлөө гарамгай гавъяа байгуулсан 101 хүнд [[баатар]] цол олгожээ. Үүнд: {{col-begin}} {{col-3}} 1. [[Авирмэд]]-Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 2. [[Бавуужав]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн Чуулганы өмнөд Горлос хошуу. 3. [[Бадрах]]-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 4. [[Сономцэрэний Базарваань|Базарваань, Сономцэрэний]]-Засагт хан аймаг. 5. [[Зэвэгийн Балдан|Балдан, Зэвэгийн]]-Түшээт хан аймаг, Эрдэнэ ваны хошуу. 6. [[Баяр Түрэмгий баатар|Баяр, Борхонуудын]]-Түрэмгий баатар-Өвөр Монгол. 7. [[Бирваарагчаа]]-Сайн ноён хан аймаг. 8. [[Божи]]-Өвөр Монголын Зүүн үзэмчин, жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 9. [[Бумжаргал]]-Шударга Баатар-Сэцэн хан аймгийн Жанжин бишрэлт бэйлийн хошуу. 10. [[Ванчиндорж]]-Зүтгэлт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 11. [[Волинган]]-Өвөр Монголын Харчин гүны хошуу. 12. [[Галсанцампантүгжням]]-Ялгуулсан Баатар- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Хорчин хошуу. 13. [[Гомбо-Идшин, Лхамсүрэний]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Ачит ваны хошуу. 14. [[Гомбожав]]-Сэцэн хан аймгийн Үйзэн бэйсийн хошуу. 15. [[Гочоо]]- Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 16. [[Гэлэнгүж]]-Хавтай Баатар- Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 17. [[Гэлүүсүхэн]]. 18. [[Гэндэн]]-Сайн ноён хан аймаг, мэргэн гүн Мөнх-Очирын хошуу. 19. [[Даваа, Төмөрын]] буюу [[Дамбийжанцан]]-Догшин ноён Хутагт- Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 20. [[Дагва]]- Зүтгэлт Баатар-Засагт хан аймгийн дархан гүн Маньбазарын хошуу. 21. [[Дагдан]]-Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын Урианхайн киргиз сум. 22. [[Далай, Жамъяны]]-Шаламгай Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 23. [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн, Жамсраны]]-Манлай Баатар-Өвөр Монгол, Хөлөнбуйр. 24. [[Даш]] -Шударга Баатар- 25. [[Дашдэндэв]]-Чамбай Баатар-Сэцэн хан аймгийн хурц бэйс Түвдэны хошуу. 26. [[Долгор]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы чин ваны хошуу. 27. [[Дорждэрэм, Мөнхийн]] -Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 28. [[Доржпалам]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 29. [[Дугаржав]]-Хянамгай Баатар-Өвөр Монголын цахар. 30. [[Дугаржав, Нараны]]- Хичээнгүй Баатар- Сэцэн хан аймгийн Илдэн ваны хошуу. 31. [[Дуваа, Донойн]]- Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 32. ? - Өвөр Монголын зүүн Үзэмчиний жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 33. [[Дэндэв]]-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 34. [[Дэчинган]]- {{col-3}} 35. [[Дэчинлхаажид]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 36. [[Жагшимбуу]]-Хурц Баатар- Өвөр Монголын цэргийн хорооны дарга. 37. [[Жамц]] -Зоригт Баатар-Цэргийн Яамны дэс түшмэл, Зүүн өмнө хязгаарыг Захирах Цэргииг захирах түшмэл. 38. [[Жамц]]-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 39. [[Жамсран]]- Шулуун Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 40. [[Жамъян]]- Сэцэн хан аймгийн Бэйлын зэрэг засаг, Улсад туслагч гүн. 41. [[Заяат]]- Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монголын Цахар- 42. [[Илүү]]- Шударга Баатар- Өвөр Монголын Хөх хотын Түмэдийн хороо. 43. [[Лайсан]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Доржпаламын хошуу, жагсаалын дарга. 44. [[Лувсан]]-Зоригт Баатар-Урианхай 45. [[Лхам]]-Сэцэн хан аймгийн засаг тэргүүн зэргийн тайж. 46. [[Мааньжав, Балданы]]- Өвөр Монголын харчин. 47. [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав, Сандагдоржийн]]- Хатан Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 48. [[Манажав]]-Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы баруун үзэмчин чин ван Содномравданы хошуу. 49. [[Мандах залан]]- Өлзийт Баатар- 50. [[Мурунгаа]]-Шалгарсан Баатар-Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошуу. 51. [[Мутунбунга]]а-Шалгарсан Баатар-хорооны дарга. 52. [[Мөнхравдан]]-Саруул Баатар- 53. [[Мянбуу]]-Мэргэн Баатар-Өвөр Монгол-Хар мөрөн муж. 54. [[Наваан]]-Шулуун Баатар- 55. [[Наваан-Юндэн]]-Түшээт хан аймгийн Наваан-Юндэний хошуу, жүн ван. 56. [[Шаравын Найданжав|Найданжав, Шаравын]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монгол 57. [[Нанзад/Барман хэмээгч/]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 58. [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад, Дамираны]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 59. [[Насан тогтох]]-Хорооны дарга. 60. [[Норов]]-Өвөр Монгол-Зуудын чуулганы Ар хорчин да ваны хошуу. 61. [[Нолгар]]-Шаламгай Баатар- 62. [[Өлзийбадрах]]-Дэс Баатар-Өвөр Монгол- 63. [[Өлзийдүүрэн]]-Хянамгай Баатар-Сайн ноён ханы хошуу. 64. [[Өлзий-Орших]]-Шулуун Баатар- Өвөр Монголын Зарууд хошуу. 65. [[Пунцаг, Базарын]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Лха жононы хошуу. 66. [[Пунцаг-Шаламгай Баата]]р- Түшээт хан аймгийн Далай гүн Алтанхуягийн хошуу. 67. [[Пунцаг]] -Шаламгай Баатар- Өвөр Монгол, барга, хорооны жагсаалын занги. 68. [[Пүрэв]]-Захчин гүн Цэрэндоржийн хошуу, тайж. {{col-3}} 69. Саван-Өвөр Монголын баруун Баарин ваны хошуу. 70. Сандагдорж-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Горлос хошуу, хороон дарга. 71. Содномдаржаа-Түшээт хан аймаг, Улсад туслагч гүн. 72. Соном-Зоригт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн зоригт гүн. 73. [[Лаварын Сумъяа|Сумъяа, Лаварын]]-Ялгуун Баатар-Шинжаан мужийн Ил тарвагатайн хошууны харъяат. 74. Сундуйжав-Өвөр монгол- 75. Сэргэлэн-Эвтэй Баатар-Өвөр Монголын Шинэ баргын Хошуу цагааны харъяат, хороон дарга. 76. [[Тогтох гүн|Тогтох, Энхбилэгтийн]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы өмнөд Горлос хошууны харъяат. 77. Төмөр-Өвөр Монголын Түшээт хошууны харъяат, хороон дарга. 78. Төмөр-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошууны харъяат. 79. Түмэннаст- 80. Хайдав-Өлзийт Баатар-Сайн ноён аймгийн сайд, бэйс Цогт-Очирын хошууны харъяат, ангийн дарга. 81. Хишигжаргал-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйл Бадамгаравын хошууны харъяат, ангийн дарга. 82. Хорлоо-Шулуунбаатар-Түшээт хан Аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 83. Хохлин-Засагт хан Аймгийн жанжин Далай гүны хошуу. 84. Цогт-Зүүн Үзэмчины жүн ван Гомбосүрэны хошуу. 85. [[Бодлогот Баатар Цэнд Гүн|Цэнд]]-Бодлогот Баатар-Сангийн Яамны дэд Сайд, Өвөр Монголын Хөлөнбуйрын харъяат. 86. Чагдарсүрэн. 87. Чимэд-Хурц Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 88. Чимэд-Сэцэн хан Аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 89. Чованлүн-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Бодлогот ваны хошуу. 90. Чойжамц-Цогтой Баатар-Сэцэн хан Аймгийн Мэргэн засагийн хошуу. 91. Чойж. 92. Чулуун-Өвөр Монголын Зост Чуулганы Түмэдийн хошуу, ангийн дарга. 93. Чулуун Өлзийтийн- Сэцэн хан Аймгийн Сүжигт ваны хошуу. 94. Шагдар- Засагт хан Аймгийн Дайчин ваны хошуу. 95. Шарав-аравны дарга. 96. Шаарийбуу-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы сайд Раашминжүүрийн хошуу. 97. Шимихи-Засагт хан аймгийн цогт гүн Дамдинбаашийн хошуу. 98. Ринчин-Сэцэн хан аймгийн Сэцэн чин ваны хошуу. 99. Эрэнцэн-Өвөр Монголын Цахар хошуу. 100. Ядамсүрэн Цэнгэлын-Сайн ноён хан аймгийн Түшээт гүний хошуу. 101. [[Яринбаатар|Ярин, Мятавын]]-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Говийн Со засгийн хошуу {{col-end}} ==Он дарааллын хэлхээс== *1911 он :6 дугаар сарын 1. Оросын Амар орны бүгдийг захирагч ноѐн зарлиг буулган Хятадууд Оросын хилд орохыг цаазлав. Мөн сарын 11-ний өдөр Бээжин Петербугын хоѐр этгээдийн төлөөлөгч Цичигард хуралдаж, Эргүнэ гол орчмын хоѐр улсын хилийг хайн тогтоохоор хэлэлцээ хийв. :6 дугаар сар. Халхын дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга жанжин тэргүүтэй лам нар Богдод Бат Оршил өргөхөөр Их хүрээнд цугларч, Эрдэнэ Шанзудбын яаманд нууц зөвлөлгөөн хийжээ. :7 дугаар сар. Халхын дөрвөн хан тэргүүтэй Монголын зарим ноѐд лам нар Богд уулын модонд гэр барин нууц зөвлөлгөө хийжээ. :8 дугаар сар. Монголын төлөөлөгч Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан нар Петербургт очив. :10 дугаар сарын 10. Учаны бослого үүсчээ. :11 дүгээр сарын эх. Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан зэрэг долоон хүн "Монголын түр засгийн газар"-ыг зохион байгуулж, Хүрээний хэрэг эрхлэх Их сайд Сандог үлдэн хөөхөөр тунхаглахын хамт, Өвөр Монгол, Алшаа, Дарьганга, Барга зэрэг газруудын ван гүн нарт бүх Монгол нэгдэх тухай Богдын бичгийг уламжлан илгээв. :11 дүгээр сарын 30. Монгол "Тусгаар тогтнох"-оо тунхаглаж, Сандо амбан Оросын элчин сайдын газар далдлан орж, удалгүй Орос, Монгол цэргийн хамгаалал дор Хиагтаар хил гарч улсдаа буцах болжээ. :12 дугаар сарын 4. Сандо амбаныг цэрэгтэй нь хамт хилээс үлдэн гаргав. :12 дугаар сарын 6. Монголын "Тусгаар тогтнол"-той дуу хоолой авалцсан Хөлөнбуйрын "тусгаар тогтнох" бүлэгтэн цэрэг томилон Орос цэргийн дэмжлэгээр Манжуурыг довтолсон байна. :12 дугаар сарын 16. "Тусгаар тогтнох" бүлэгтэн Манжуурыг эзлэн авч, голын дээд урсгалын олон харуулын газруудыг ч байлдан эзэлжээ. :12 дугаар сарын 16. Жавзундамба Хутагт Хүрээнд хаан суурнаа сууж "Их монгол улсын наран гэрэлт хаан" хэмээгдэж "Олноо өргөгдсөн"-өөр оны цолоо болгов. :12 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын эл хошуу чуулганы олон ван гүн нарт уриалгын бичиг илгээв. Улиастайн жанжин ч Монголын цэрэгт үлдэгдэн гарав. Улиастайд Оросын Консулын газар байгуулагдав.Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалын нөлөөгөөр Түмэд хошууны нэгэн салаа цэрэг Батхаалгад умардын цэргийн эрхтэнийг эсэргүүцэх зэвсэгт бослого гаргав. Умардын цэргийн эрхтэн ч их цэрэг томилон Жи Нин, Гүэй Сүй, Бугат гурван замаар Улаанцавын чуулганд довтлон орж бослогийг дарангуйлаад, Батхаалгын сүмийг галдав. Алшаагын Гө Лу Хуй эвлэлийн түрүү Жан Жин Мин-ээс Нин Ши Ан-ын Гө Лу Хуй-ын түрүү Лиү Хуа Тан-ыг хавсарч Инчуаныг дайран эзлэхээр төлөвлөж байгаад нууц нь задран Алшаа Чин ван Даваанбүлүгжала ба Хөх нуурын Ма Чи-ын дарангуйлалд учирч ялагдав. Мөн оны арван хоѐрдугаар сард Шинжаны Монголчууд Чингийн засгийг эсэргүүцэх тэмцэл гаргажээ. * 1912 он :1 дүгээр сарын 14. Оросын Хайлаарт суугаа Консул Усад-ын дэмжлэг дор Өөлдийн ерөнхий захирагч ноѐн Шинфү, Хуучин Баргын ерөнхий захирагч Цэгц ба Шолон хошууны ерөнхий захирагч Чөн Дө зэрэг хүмүүс орчмын эл хошуудын Монгол цэрэг мянга гаруй хүнийг цогцлуулж, Оросын тусалсан таван зуу гаруй буугаар зэвсэглээд ―Чин хаант гүрний журмын цэрэг‖ хэмээн алдаршуулж Бүгд найрамдахыг эсэргүүцэж эхэлсэн байна. Мөн өдрийн орой Хөлөн хотыг довтлон эхлэж арван тавны өдөр хотыг эзлэн авч Хятад ноѐдыг үлдэн Хөлөнбуйрын ―Тусгаар тогтносон‖-ыг тунхаглаж, Хүрээний Богд хааны засгийн газарт харъяалагдах засгийн ордон байгуулж Манжуур зүг үргэлжлэн цэрэглэсэн байна. :1 дүгээр сарын 20. Хөлөнбуйрын Монгол цэргүүд Мөнхшил харуулын газрыг довтлон эзлэв. :1 дүгээр сарын 23. Оросын Гадаад явдлын яамны сайд Хаандаа айлтгал өргөж, одооны ашигтай цагийн байдлыг завдаж Манж орон дахь нөлөөгөө чангатгах ѐстой гэсэн бөгөөд мөн өдөр Сазановагаас Цагаан хаанд Оросоос Монголыг хамгаалан Дундад улсаас тусгаарлуулах хэрэгтэй гэж дурьдсанд Цагаан хаан эдгээр саналыг зөвшөөрсөн. :Мөн сарын сүүлч. Хар мөрөн мужийн цагдан захирагч сайдаас түшмэл томилож Хөлөн хотноо хүрч Шинфү нарыг ятган ―Тусгаар тогтнох‖-ыг нь хүчингүй болготол, Хайлаарт суугаа Оросын Консул Усад яаравчлан ирж Шин фү зэрэг хүмүүсийг зэвсэг, мөнгө бодисын тусламжаа зогсоох зэрэг зүйлээр гачин шахаж байгаад энэ нэг бодлыг нь хаяуулсан байв. :2 дугаар сарын 12. Жоу Чүн Фан-аас харъяат цэргээ дагуулан Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон Монгол цэргүүдтэй Жи Лалин орчим ихээр байлдаж ялагдан ухрав. :3 дугаар сар. Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон засгийн ордны тэргүүлэгч, Хөлөнбуйр газрын бүгдийн дарга Шин фү зэрэг хүмүүс Жибзундамба Хутагтын өргөмжлөлийг хүлээн авч жинхнээр Монгол улсад даган оров. :4 дүгээр сар. Хүрээнээс ирүүлсэн Монголын―Тусгаар тогтнолын тунхаг‖-ыг хүлээн авсан Хөвсгөл нуурын Урианхайн бүгдийн дарга Хишигжаргал, Дарьгангын бүгдийн дарга Содномдовдон, Шилийн голын чуулганы зүүн Хуучид ван Салнунточал нараас өөр өөрийн харъяат олон ардаа авч эн түрүүнээ Богд хааны засгийн газарт дагаар орж хүч нийлэх гэсэн өргөдлийг Хүрээний эрх баригчид хүлээн зөвшөөрчээ. :4 дүгээр сар. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай вангаас туслагч тайж Нучинга, Вангийн сүмийн ширээт лам Бөхбуян ба Чимэдсүрэн гурван хүнийг Халхад элчээр илгээж Богд хаант засгийн газрыг дагах бичгээ дэвшүүлэв. Тэгээд Жибзундамба Удай ванг ―Дундад иргэн улсыг довтлох нэгдүгээр замын ерөнхий жанжин‖-аар томилож, зэр зэвсэг туслан Жирмийн чуулганы арван хошууг дагуулан урвалга гаргахаар зааварлав. :4 дүгээр сар. Хятад худалдаачдын пүүсийг довтлон дайрах ажил ширүүсч байв. :4 дүгээр сар. Бинт ван Гончигсүрэн Хүрээнд явав. :5 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын зарим газарт хоѐрдахь удааны уриалгын бичгийг илгээв. :5 дугаар сарын 17. Бээжингийн засгийн газраас Торгууд ван Балтыг Алтайн хэрэг эрхлэх сайдаар томилов. :7 дугаар сар. Монгол цэрэг Даргангыг эзлэв. Юань Шикай Богд хааны засгийн газарт цахилгаан явуулж Дарьгангыг эзэлсэн учраар эсэргүүцэл гаргаж төлбөр өгөх хэрэгтай гэв. :7 дугаар сарын 8. Гуравдугаар удаагын ―Япон Оросын нууц гэрээ‖ байгуулагдаж, Бээжингийн уртрагын шугамаар Өвөр Монголыг зүүн баруун хоѐр хэсэг хувааж баруун хэсгийг Оросын, зүүн хэсгийг Японы хүчний хүрээ болгохоор тохиролцжээ. Шилийн голын чуулганы баруун Хуучид вангийн хошуу, Авгын зүүн баруун хошуу, Үзэмчины зүүн баруун хошуу, Сөнөдын зүүн баруу хошуу, Авга нарын зүүн баруун хошуу, Жирмийн чуулганы засагт вангийн хошуу, Бинт чин вангийн хошуу, Ерөөлт вангийн хошуу, Бодолгот вангийн хошуу, Нарангэрэл вангийн хошуу, Засаг Пунцагийн хошуу, Жалайд хошуу, Зуу-Удын чуулганы Ар Хорчин хошуу, Баарины зүүн баруу хошуу, Жарууд хошуу, Дархан бэйсийн хошуу, Хишигтэн хошуу, Их Зуугийн чуулганы ван Арвинбаяр нарын таван хошуу, Улаанцавын чуулганы таван хошуу, Зостын чуулганы Харчин вангийн хошуу, Ван Цэдэннамжалванбуугын хошуу, Цахар найман хошуу, Дөрвөд Далай хан аймгийн арван хоѐр хошуу, Дөрвөд баруун гарын дөрвөн хошуу, Захчин хоѐр хошуу, Алтайн Урианхайн долоон хошуу, Торгуудын гурван хошуу, Хошууд нэгэн хошуу, Ар Илигийн Цахар нэгэн хошуу, Тагнын Салжиг, Дочи хоѐр хошуу, Хасгийн хэдэн хошуудын ноѐд түргүүлэгчдээс харъяалах ардын хамтаар удаа дараагаар ―Монгол улс‖-д дагаар орж тамагт бичиг ба билэг ѐслолыг хүргэж ирснийг Богд хааны засгийн газар хүлээн авч, хэргэм зэрэг шагнаад, эдгээр хошуудын язгуурын нутгийг хэвээр захиран шийтгэх эрх тушаалыг баталсан бөгөөд нэг бүлэг захирах дарга ба туслан шийтгэх сайдыг шинээр томилжээ. :8 дугаар сарын 20. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай ван хошууныхаа гурван мянга гаруй хүнтэй зэвсэгт хүчээ дагуулж сүмд ―Тусгаар тогтонигсон‖-оо тунхаглаж, ―Зүүн Монголын Тусгаар тогтнолын тунхаг‖ыыг нийтлэж гурван замын цэрэг томилон Тао Нан, Кай Тун, Түчүан зэрэг газрыг довтлов. Хорчин баруун гарын хойд хошууны Рашминжүүр гүн ч идэвхитэйгээр цуурайтаж Удайн цэрэгтэй нийлэв. Зүүн хойтын гурван мужийн бүгдийг захирагч ноѐноос Ү Жүншөн нарын их цэргийг томилон дарангуйлан цохисонд Удай нар Солон ууланд зугтаан оров. :8 дугаар сарын 19. Иргэн улсын засгийн газар ―Монголыг үзэх хууль зүйл‖-ыг нийтэлж, Монгол ван гүн нарын уул эрх ашгийг хэв ѐсоор байлгахыг амлаж илбэн татах бодлогийг эрчимтэй явуулсан байна. :8 дугаар сарын 20. Хайсан, Дамдинсүрэн нарын удирдсан Монголын цэрэг хоѐр сар гаруй бүслэн дайралт хийж Ховд хотыг эзлэв. :9 дүгээр сарын 8. Удай вангийн цэрэг, Жөн Дүн Шиан-д эсрэг этгээдтэйгээ ширүүн тулалдаан болж, мөн сарын сүүлчээр Удай, Рашминжүүр нар Оросын хамгаалал дор Хайлаараар дамжиж Халхад зугтаан очив. Удайн бослогийг дарсны дараа, Иргэн улсын засгийн газар нэг түм таван мянган хүний цэрэг ангийг томилон Тоа Нанфү орчим байрлуулжээ. :10 дугаар сарын 27. Монгол цэрэг Шилийн голын чуулганы баруун Үзэмчин ба Сөнөд зэрэг хошуудаар довтлон орж ирэв, Цахарын Дүтүн түшмэл Хө Жүн Лиян цэргээ дайчлан хориглож байлдаад Дарьганга орчим ялагдан ухарчээ. :10 дугаар сар. Тогтохын хүү цэрэг дайчлаж Шилийн голд орж ирээд Авга вангийн ордныг дайрч мал хөрөнгийг нь булаан авч Авга ван Янсаныг баривчлаж Хүрээнд аваачив. :10 дугаар сар. Жарууд зүүн хошуунд Богд хааны засгийн газрыг дагах бослого гарчээ. :10 дугаар сарын 28. Бээжингийн засгийн газраас тусгай тушаалтан томилж Чанчүнд Жирмийн чууулганы арван хошууны Ван гүн нарын хуралдааныг хуралдуулж Иргэн улсыг хүрээлэх, дураар харь улсын банкнаас зоос зээлэхийг цаазлах зэрэг арван зурвас тогтоолыг тогтоосон байна. :11 дүгээр сарын 3. Монгол ба Орос жинхэнээр ―Орос Монголын хэлэлцээр‖ ба арилжааны тухай тусгай гэрээнд гарын үсэг зурав. :11 дүгээр сарын 7. Бээжингийн засгийн газаас Оросын элчин сайдын газар нот бичиг гардуулж ―Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын тухай чанга эсэргүүцэл тавьсан бөгөөд Оросын Монгол лугаа тогтоосон аливаа гэрээг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлсэн байна. :11дүгээр сарын 13. Улаанцавын чуулганы зургаан хошууны засаг нэр холбон бичиг өргөж Бүгд Найрамдахыг эсэргүүцэн Ар Монголтой нийлэх гэж дурьдсанд хол дахиныг амаржуулагч жанжин Жан Шоу Жөн Улаанцавын чуулганы дарга Леванноров, Их зуугийн чуулганы дарга Арвинбаяр нарыг хотондоо авчирч ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖- ны урагштай биелэгдэхэд бэлтгэл хийжээ. :12 дугаар сарын 9. Хол дахиныг амаржуулах жанжин Жан Шоу Жөн Түмэд хошууны цэргийн даргаас Монголын цэрэг Билгийн улиралын арван нэгэн сарын үеэр Өвөр Монгол зүг довтлох чимээг олж сонсоод цэргээ гурван зам хуваан сахин суулгасан байна. :12 дугаар сар. Богд хаант улсын засгийн газар Ханддорж, Ширнандамдин, Чен Дө (Хөлөнбуйрын) нараар толгойлуулсан төлөөлөгчдийн бүлгэмийг Орост томилон хэлэлцээ хийлгэхээр мордуулав. Мөн оны зун, ДИУ-ын засгийн газар Өвөр Монголын бослогыг дарахын тулд үлэмжхэн цэргийг Чуулалт хаалга, Батхаалга, Долоннуур, Хөххот, Бугат хотын чиглэлд таван замаар анги хуваан түлхэн оруулав. Мөн үеэр Өвөр Монголчууд Богд хааны засгийн газарт айлтгал өргөдөл дэвшүүлж, Хятадын цэргийн эрхтний дарлалаас чөлөөлж авахыг гуйв. Мөн оны өвөл, Богд хааны засгийн газарт Өвөр Монголд цэрэг орох нууц хуралдаан болжээ. *1913 он :1 дүгээр сар. Монголын таван замын цэрэг Өвөр Монголд оров. Үүнд: Нэгдүгээр зам нь: Егүзэрийн хийдийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдцэрэнигйн удирдсан цэрэг. Хоѐрдугаар зам нь: Дарьганга--Шилийн гол-- Зуу-Удын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт гүн Хайсан, дэд сайд шударга баатар Бавуужавын удирдсан цэрэг. Гуравдугаар зам нь: Сөнөдийн хоѐр хошуу, Дөрвөд вангийн чиглэлд цэргийн яамны дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжихын удирдсан цэрэг. Дөрөвдүгээр зам нь: Хөх хотын чиглэлд, сайд гүн Сономдоржийн удирдсан цэрэг. Тавдугаар зам нь: Урадын гурван гүн, Хатан голын чиглэлэд их цэргийн дэд зэргийн түшмэл Зүтгэлтийн удирдсан цэрэг тус тус хөдлөх болсон юм. Дамдинсүрэнг зүүн өмнө зүгийн цэргийг дайчлан захирах ерөнхий захирах жанжнаар тохоон томилжээ. Зоритг баатар Тогтохыг энэ удаа томилсонгүй, Их цэргийн зөвлөгч бөгөөд Богд хааны сэргийлэн хамгаалах цэргийн даргаар Хүрээнд хоцроов. :1 дүгээр сар. Өвөр Монгол руу хөдөлсөн Богд хааны цэрэг нийт нэг түм байв. Цэргийн захирагчид нь голдуу Өвөр Монголоос дагаар ороод дахиад нутагтаа байлдахаар ирсэн хүмүүс байлаа. Богд хааны засгийн газар зэвсгийн хүчээр Өвөр Монголыг эзлэх бодлогтоо үйлчлэхийн төлөө ухуулга нэвтрүүлгэ хийж, дагаар орохоор ирсэн ба ирээгүй Монгол овогтонд зориулан ухуулан зарлах бичиг тархааж байлаа. Мөн Өвөр Монголд цэрэглэх зам зуураа болон хүрсэн газраасааа цэрэг нэмэн элсүүлж байв. :1 дүгээр сарын 10. Богд гэгээн Жибзундамба Юан Шикай-д цахилгаан явуулж, Монголыг улс болон тогтнохыг харшлах хэрэггүй хэмээсэнд Юан Шикай ч хариу цахилгаан явуулж, Монгол ДИУ тусгаарлах нь зүй бус, нэгдвэл зохино гэсэн байна. :1 дүгээр сар. ―Монгол Төвдийн найрамдлын гэрээ‖ байгуулагдав. :1 дүгээр сарын 23. ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖ Хол дахиныг амаржуулах хотноо хуралдаж, Улаанцав, Их зуугийн чуулганы ван гүн нар, Иргэн улсыг хүрээлж, Монголын ―Тусгаар тогтнол‖-ыг эсэргүүцэхээ илэрхийлжээ. Мөн өдөр Богдын засгийн газрын ерөнхий сайд Сайн ноѐн хан Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчдийн бүлгэм Орос зүг мордож, Оросын дэмжлэгт талархал дэвшүүлэхийн хамт цэрэг дайны тусламж олохоор чармайжээ. :2 дугаар сар. Бээжингийн засгийн газрын хуурай замын цэргийн яамнаас томилсон тагнуулууд Богд хааны цэрэг зам хуваан Өвөр Монголд орсон байлдааны төсвийг мэдэв. :3 дугаар сарын 31. Богд хааны засгийн газраас таван замын Их цэргийн тохиолдсон олон монголчуудаас хүчин хавсарч байлдахыг уриалсан ―Өвөр Монголын нийт оронд зарлагдсан бичиг‖ гэгчийг нийтлэв. :3 дугаар сар. Иргэн улсын засгаас Богд хааны цэргийн дайралт ба Өвөр Монголын ван гүн нарын тусгаар тогтнох хөдөлгөөнийг сэргийлэх зорилгоор И Жүн цэргийн дэд Силин, Рехө-ийн дэд дүтүн түшмэл Ми Жэн Био-ийг Линши-ын сахин дарангуйлах ноѐноор томилж, арван хоѐр анги, дөрвөн түм гаруй цэргийг захируулан Линши, Бор хот, Улаанхад зэрэг газрыг сахин суулгав. :3 дугаар сарын 8. Хүрээнд Монгол цэргийн бригад байгуулах тухай Орос–Монголын хэлэлцээр тогтоогдож, Богд хааны засгийн газар Орос жанжин Кристоферыг ерөнхий сургагчаар урьж ―Эл аймгийн цэргийг тэд захирах эрх‖- тэй гэж тогтоосон байна. :3 дугаар сарын 24. Богдын цэрэг Да Ван Миао сүмийг довтолсонд Хуай Жүн цэрэг тосон байлдаж Хишигтний Бяруу балгасны дөчин газрын цаанах элсэнд цохиж ухруулав. :4 дүгээр сарын 3. Шилийн голын Эрчээл гэдэг газар болсон тулалдаанд Иргэн улсын 500 зуун цэрэг сүйджээ. :4 дүгээр сарын 4. Богдын цэрэг Өвөр Монголын зүүн хэсгийн олон газар дайралт хийв. :4 дүгээр сар. Баруун Сөнөдийн нутагт ширүүн тулалдаан болж Иргэн улсын 150 цэргийг устгав. :4 дүгээр сарын 8. Бугатын чиглэлд Шан Ши цэргийн ширүүн дайралтад Монголын цэрэг 30 гаруй хүн алагдаж ухрав. :5 дугаар сар. Оросын засгийн газар Богд хааны засгийн газартай Хиагтаас Хүрээ хүрэх Төмөр зам засах гэрээ тогтоов. :5 дугаар сарын 16. Богдын цэрэг Шандуг эзлэв. Тав дугаар сарын 25-нд Богдын цэргийн долоон зуй гаруй хүн Жирмийн чуулганы хилд довтлон оров. Рехө-гийн Дүтүн-гийн И Жүн цэрэг Улаанхад оронд орж сахин суув. :6 дугаар сар. Богдын цэрэг дахин гурван замаар довтлон эхлэж Баруун зам нь Бор тохойг чиглэн, дунд зам нь Хөх хот зүг довтлон, зүүн зам нь Сөнөд хошуу зүг давшжээ, Хятад цэргийн Ми Жүн Биу-гийн бүлэг Давааны ард гарч өвөл гол орчим Найданжавын цэрэгтэй байлдаж, Бавуужав, Хайсангын цэрэг харин завшаанаар Бяруу балгасыг эзлэв. Адилхан хугацаанд Вангийн Жоу-гийн Ванданям, Далаад хошууны Баян гүн, Хангин хошууны Цолмон, Гирины Монгол Бао Жай Шан нар цэрэг дагуулан Их Зуу аймгийн хойд хэсгийг байлдан эзлэв. Иргэн улсын цэрэг бүх талаар ялагдалд учирсан тул Хөбэй, Шан Шиг-аас дахин их цэрэг татаж туслан байлдуулав. :6 дугаар сар. Жирмийн чуулганы газар Богдын цэрэг болон Иргэн улсын цэргийн хооронд ширүүн тулалдаан болжээ. Энэ удаагын их тулалдаанд Монголын талаас Чимэдцэрэн, Найданжав, Насан- Аривжих, Морьжав болон Бавуужавын удирдсан цэрэг анги оролцсон байна. Мөн энэ үеэр Ар Өвөр Монголын уулзуур оронд Солон уулын тулалдаан болжээ. Нийт 1 800 цэрэг тус тулалдаанд оролцов. Мөн оны зун Богд хааны засгийн газраас цэргийн яамны их сайд Далай ван Гомбосүрэнг Өвөр Монголын байлдаанд томилжээ. :7 дугаар сарын эх. Иргэн улсын цэрэг 2 000 хүн болон Богдын цэрэг 800 хүн Шилийн голын хил дотор тулалдаад хоѐр талд бүр хохирол гарав. :7 дугаар сар. Богдын цэрэг ба Иргэн улсын цэрэг Үзэмчиний Өвөл гол, Сөнөд, Байшинт уулын ам, Дамбын даваа, Линши, Долоннуур, Батхаалга- ын орчин зэрэг газруудаар байлдаж байв. Долоо найман сарын үеэр Богдын цэрэг үндсэндээ Шилийн голын нутгийг бүр эзлэв. :7 дугаар сарын 13. Богдын цэрэг Долоннуурын боомт газар—Дархан уул сүмийг эзлэв. Тэнд байсан Иргэн улсын 2 000 сэргийлэн сахих цэрэг арга бус ухарч гарав. :8 дугаар сарын 1. Богд хааны засгийн газрын эрхшээлд орсон газар орны хэргийг тусгайлан хамаарахын төлөө, Богд хааны зарлигаар Егүзэр Хутагт Галсандашийг зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх сайдаар Өвөр Монгол руу томилов. :8 дугаар сар. Богдын цэрэг Да Ван Миао Сүмийг дайран эзлэж, Бяруу балгас зүг давшив. Иргэн улсын Долоннуурыг дарангуйлан сахигч түшмэл ван Хуай Чин, Хуай Жүн цэргийг томилон гэдрэг довтлон, мөн сарын дунджаар Да Ван Миао сүмийг булаан авч, Богдын цэрэг ухрав. :8 дугаар сар. Долоннуурын талбарт Насан- Аривжихын дайчилсан 1 200 цэрэг Иргэн улсын 7 000 цэрэгтэй ширүүн тулалдаан хийв. :8 дугаар сарын дундаж. Зүүн хойд орноос томилсон Иргэн улсын туслах цэрэг Өвөр Монголд орж ирэв. :8 дугаар сарын сүүлч. Богдын цэрэг Цахарын Лав худаг, Халх тал ба Хүйс зэрэг газраар Иргэн улсын цэрэгтэй тулалдаж байв. Мөн сар, Найданжавын дайчилсан Богдын цэрэг хоѐр зам хуваан Линши тавин гэр, Зулчин сүмийг довтлон эзлэв. Мөн сар, Дамдинсүрэнгийн дайчилсан Богдын цэрэг Шулуун Хөх хошууг эзлэв. :9 дүгээр сар. Богдын цэрэг Жарууд ба Ар Хорчинг эзлэв. :9 дүгээр сар. Бээжингийн засгийн газар Өвөр Монголын байлдаанд туслах цэрэг 12 хороо морьт цэрэг ба явган цэргийг томилжээ. Мөн оны намар. Богдын цэрэг Цахарын нутгийг эзлэж дуусгаад улмаар Цагаан Хэрмийн зарим боомт газраар тулж очоод сэргийлэн хамгаалалт хийж байжээ. :9 дүгээр сарын 18. Зүүн Сөнөдийн Засаг Сүржав ард олноо дагуулан Богдын засгийг дагахаар зугтаасанд Юан Шикай зарлиг буулган Чин вангийн хэргэмийг нь хасав. :9 дүгээр сарын 21. Бавуужавын дагуулсан Богдын цэрэг Бяруу балгасыг дайран эзлэж, хорин гурваны өдөр Да Ван Миао сүмийг дахин эзлэв. :9 дүгээр сар. Архуа гүн Насан-Аривжих цэрэг түшмэд 100 хүнийг дагуулан Иргэн улсын талд урважээ. Мөн энэ үеэр Богдын цэргийн удирдагч Мөрөнга учир битүүлгээр хорлогдов. :10 дугаар сарын 29. Баруун замын И Жүн цэргийн Ми Жен Биу-ийн хүчин туслахаар ирсэн зүүн хойдын цэргийн У Жүн Шин-ий цэрэгтэй хамтран Бяруу балгасыг буцаан авч, удалгүй Да Ван Миао сүм ба Түлхэн сүм зэрэг газрыг ч буцаан авав. Умард замын И Жүн цэргийн Чен Де Шен-ий цэрэг Найданжавын цэргийг ялаад Зулчин, Шивэртэй, Тавин гэр зэрэг газрыг буцаан авч, Даваан ар хүртэл гэдрэг довтлов. Намар Долоннуурын баруун хойд их элсэнд тулалдаан болж Иргэн улсын цэрэг мянга шахам хүн сүйдэв. Мөн Бавуужавын хороо Шандугийн гол, Үхэрчин уул зэрэг газарт ширүүн довтлолт явуулав. :11 дүгээр сарын 3. Иргэн улсын цэрэг Долннуурт довтлоод Богдын цэргийг цохин гаргаж Цахарын зуун найман сүм хотыг эзлэв. :11 дүгээр сарын 5. Хаант Орос улс ба Дундад иргэн улс ухуулан тунхаглах бичигт гарын үсэг зурсан байна. Энэхүү тунхаг бичигт, Орос улс Иргэн улсын Гадаад Монголыг хэмжээтэй эзэрхэх эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд Иргэн улс Ар Монголын өөртөө засах эрх (Автономит засаг) 1912 оны 10 сарын 21 өдрийн ―Орос Монголын худалдааны хэргийн тухай зүйл‖-ийг журамлан хэлэлцэж Иргэн Улс ба Ар Монголын холбогдлыг тодорхойлон тогтоохыг хүлээн зөвшөөрөв. :11 дүгээр сарын 9. Богд хааны цэрэг хэдэн мянган хүн их буутай өмнөш дахин довтлож 15-ны өдөр Батхаалга зэрэг газрыг эзэлсэн боловч удсангүй Хол дахиныг амаржууулах хотын Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайралтад найман зуу гаруй хүн үрэгдэж ухрав. Мөн сарын эхэнд хоѐр мянга найман зуу гаруй Богдын цэрэг Чуулалт Хаалганаас умар байсан Хятад цэргийг хүчтэй довтлон таван зуу гаруй хүнийг алж шархдуулав. :11 дүгээр сарын 19. У Жүн Шөн, Ми Жен Биу нар Богдын цэргийн гараас Да Ван Миао сүмийг дахинт буцаан авав. Мөн өвөл Тогтох цэрэг дайчлан дахин өмнөш довтлож Батхаалгыг эзлэв. Гэвч хэдэн өдрийн дараа Иргэн улсын цэрэгт булаагдав. :12 дугаар сарын 16. Богд хааны засгийн газар цэргээ Ар Монголын хил тийшээ татах тухай шийдвэрээ илэрхийлэв. Мөн оны сүүлч, Богдын цэрэг идэг идэгээр Монголын хил зүг ухрав. Энэ үеэр Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайрах хүчин нь нэмэгдэж ялалттайгаар давшиж Богдын цэрэгт эзлэгдсэн газруудыг дахин булаан авч эхлэв. Нийслэл Хүрээнд ―Шинэ толь‖ сэтгүүл хэвлэгдэж эхэлсэн бөгөөд орчин цагийн анхны сургууль байгуулагдав. :1913 оны эцэс 1914 оны эхээр, Монгол улсын ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид Хаант Орост айлчлав. *1914он :1 дүгээр сар. ДИУ-ын засгийн ордон Сүйюаны онцгой засаг захиргааны орон байгуулахаар болж жанжныг дүтүн ноѐн болгон хувируулан томилож, уулын Гүйсүй Дао (道)-д харъяалагдаж байсан арван хоѐр шиан, Улаанцавын чуулганы зургаан хошуу, Их Зуугийн чуулганы долоон хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сар. ДИУ-ын засгийн газар Рехө-гийн онцгой засаг захиргааны орныг байгуулахаар болж, дүтүн ноѐн томилон Зостын чуулганы долоон хошуу, Зуу-Удын чуулганы арван хоѐр хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сарын 6. Иргэн улсын цэрэг гэнэт Ар Монголын хилд цөмрөн орж Галсандашийн сайдын яамыг бүслэн дайрав. :3 дугаар сарын 9. Богд хааны засгийн газраас Оросын консулд бичиг өгч, Дундад Оросын хэлэлцээрийн ѐсыг зөрчиж түрэмгийлэл явуулж байгаа Хятад цэргийг тэд ухруулж, баривчлагдсан сайд Галсандашийн биеийг тавиулах тухай хатуу шаардлага тавив. Мөн оны эхээр Халхад байсан Өвөр Монголчууд элдэв зүйлийн хүчирдэлд орсноос нэг бүлэг хүмүүс уг нутагтаа буцаж ирэх хүсэлтээр Иргэн улсын засгийн газартай хэлэлцээ хийхийн төлөө 9 хүний төлөөлөгчийн бүлгэм томилов. Иргэн улсынхан тэд нарыг баривчилж есүүлийг цөм алав. :6 дугаар сарын 14. ДИУ-ын засгийн газар Цахарын онцгой засаг захиргааны орныг байгуулан дүтүн ноѐн томилож Фенчен, Лианчен зэрэг долоон шиан, Цахарын зүүн баруун гарын найман хошуу, жич дөрвөн малжлын сүрэг, Шилийн голын чуулганы арван хошууг ерөнхийлөн захируулав. :8 дугаар сарын 1. ДИУ-ын ордноос Алшаа, Эзнээ хоѐр хошууны цэрэг дайны сэргийлэлтийн явдлыг Ниншиан мужийн цэргийг захирагч түшмэлээр хариуцуулахаар тогтоов. Юан Шикайгаас Алшаа чин ван Даванбүлүгжилыг Баруун Монголын тохинуулах сайдаар томилов. Үүшин хошууны туслагч Түмэн- Очир чуулганы дарга, Сүйюаны дарангуйлан сахигч яамтай хуйвалдаж байгаад ―ардыг өдөөн урвуулсан‖ ялаар Шинэ ламыг баривчлаж, Үүшиний ―дугуйлан‖- гуудыг тархаав. :9 дүгээр сарын 8. Дундад, Орос, Монгол гурван этгээдийн Хиагтийн хуралдаан эхлэв. :9 дүгээр сарын 20. ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын анхны төсөл байгуулагдаж, Монголыг ДИУ-ын нэгэн хэсэг, Монгол улсын нэр, хааны цол, оны цолоо хүчингүй болгох асуудал дээр санал нэгдэхгүй байжээ. Мөн сарын гучны өдөр Оросын консулаас Монголын эрх баригчидтай ―Төмөр замын гэрээ‖ ба ―Цахилгаан утасны гэрээ‖ тогтоож Оросоос Монголд төмөр зам засах эрх ба холбоо мэдээний цахилгаан утас татах эрх олов. *1915 он :3 дугаар сарын 16. Бавуужав нарын дагуулсан Богдын цэрэг Кайлу орчим довтлов. 5 дугаар сарын 9. Юан Шикайн засгийн газар японтой ―Хорин нэгэн зурвас‖-ыг тогтоож Өвөр Монголын зүүн хэсгийн их хэмжээний эрх мэдлийг Японд өгчээ. :6 дугаар сарын 7. Хиагтын гурван этгээдийнн хуралдаан эцэстээ шийдвэр гарч ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын хорин хоѐр зурвасыг жинхэнээр гарын үсэг зуран батлав. Мөн сарын 9- ны өдөр Жибзундамбаас Монголын тусгаар тогтнолыг хүчингүй болгохоо тунхаглаж, арван хоѐрны өдөр Юан Шикай зарлиг нийтлэж Монгол ван гүн нарын уулын хэргэм цол уул ѐсоор хүчинтэй гэдгийг нотлож, хамтат нь бас Жибзундамбыг Хутагт хан өргөмжилсөн байна. :6 дугаар сарын 16. Бээжингийн засгийн ордноос Чен Лү-г ерөнхийлөн захирагч сайдаар Хүрээнд томилсон байна. :9 дүгээр сар. Халхын цэргийн явдлын журганы түшмэд Бавуужавтай нууцаар зөвлөлцөн Өвөр Монголын зүг дахин довтлохоор болж, Бавуужавт гурван түмэн рублын зардал хангав. 10 дугаар сарын 28. Удай Ван Фентиан мужийн дурдсан долоон зурвас буцан орж өгөх нөхцлийг хүлээн аваад Бээжинд хүрч ирэв, арван нэгдүгээр сарын 4-ний өдөр Юан Шикай түүний уул хэргэмийг сэргээн өгөв. :10 дугаар сарын 29. Бээжингээс Хүрээний хэрэг эрхлэгч сайддаа цахилгаан мэдээ явуулж, Өвөр Монголыг түйвээж байгаа Бавуужавыг Хүрээний засгийн газар хавсран дарангуйлахыг шаартагтун гэв. :11 дүгээр сарын 6. Бээжингийн засгийн ордоны төлөөлөгч, Оросын элчин сайд Кропенскийтай Бээжинд ―Дундад Оросын Хөлөнбуйрын асуудлын тухай тогтоол‖-ыг тогтоож Хөлөнбуйрын ―Онцгой орон‖-ны байр суурийг мэдрэв. Мөн сарын арван зургаанд Юан Шикайгаагаас Шинфүг Хөлөнбуйрын дэд дүтүнгээр томилов. :11 дүгээр сарын 23. Иргэн улсын цэрэг Егүзэр Хутагтын сүмийг байлдан эзлэж Бавуужавын цэргийг таван зуу гаруй алж шахрдуулж, Егүзэр Хутагтыг бас барьж аваачив. Мөн жилийн өвөл, Бавуужав хэдэн мянган цэргээ дагуулж нутагтаа буцах нэрээр Өвөр Монголын зүүн хэсэг оронд орж ирээд зэвсэгт ажиллагаагаа үргэлжлүүлэв. Бээжингийн засгийн газраас Ма Чи ( 马麒)-ыг Хөхнуурын Монгол Төдвийг тохинуулах сайд ба Гансу, Ниншиан, Хөхнуур зэрэг муж орныг дарангуйлан сахигч түшмэлээр хавсарган томилов. Ингээд Ма овогт цэргийн эрхтний Хөхнуур дахь дөч гаруй жилийн ноѐрхол эхэлсэн байна. Оросын хөрөнгөтнүүд Хүрээнд ―Монголын үндэстний банк‖-ыг байгуулав. *1916 он :5 дугаар сарын 27. Бавуужав Халх голын Амгалантад тэнгэр газрыг тахиж, Чин улсыг тэтгэн босгох уриа дурьдан, Юан Шикайг эсэргүүцэхээр уриалж ―Хаан төрөө тэтгэх цэрэг‖ хэмээн байгуулав. Долдугаар сарын 1-нд Бавуужав гар доорхи гурван мянга гаруй хүнээ дагуулж Японы этгээдийн дэмжлэгээр цэргийн зөвлөгч Аоянаки-ын жолоодлого дор Халх голоос өмнөш довтолж Тао Нан зүг урагшлан, хорин дөрөвний өдөр Түчиүэн шианы хотыг эзэлжээ. Ү жүн шөнгийн цэрэг хориглон байлдаж таван зуу гаруй Монгол цэргийг устгаж цохин ухруулав. :6 дугаар сарын 6. Юан Шикай үхэв. :8 дугаар сарын 7. Оросын Бээжинд суугаа элчин сайдаас Дундад улсын гадаад явдлын сайдад нот бичиг гардуулж, Дундад улсын засгийн газраас Халх Монголоос сонгох зөвлөлгөөний гишүүнээ хасаж хаяахыг шаардсанд Дундад улсын талаас өөрийн нутаг дэвсгэрээсээ зөвлөлгөөний гишүүн сонгох нь зүй ѐсны эрх хэмээн няцаасан байна. :9 дүгээр сарын 3. Япон цэрэг Бавуужавын цэргийг хамгаалан дэмжиж Гүн Зу Лин-аар өнгөрөхөд Фентианы зүүн хойд цэрэг тосон байлдав. Мөн сарын хорин таванд Бавуужавын цэрэг Кайлу хотыг дахин довтлоод Хармөрөн, Фентиан хоѐр мужийн цэрэгт хавчин цохигдож хоѐр мянга гаруй хүн үхэн шархдаж, үлдэгсэд нь зугтаав. :10 дугаар сарын 8. Бавуужавын цэрэг Линши шианы хотыг довтолж байх зуураа Бавуужав суманд оногдон үхэв. Үлдсэн олон нь Чадраабал Шебжингээ нарын дагууллага дор Зүүн Үзэмчин орчмын оронд хорогдож байгаад Цахар, Рехө-гийн цэрэгт цохигдож Халх ба Хөлөнбуйр зүг зугтаав. *1917 он :6 дугаар сарын 16. Талжын дээрэм Хөлөн хотыг дайран эзлэж зам дагуу дахь олон харуулын цэгүүд цохигдон сүйдэж, Хөлөнбуйрын дэд дүтүн түшмэл Шинфү зугтан дутааж Оросын түрээсний газарт зайлав. :9 дүгээр сарын 30. Оросын цэрэг Хайлаар орчим мянга гаруй Монгол дээрмүүдтэй тулалдаан болж, Оросын цэрэг дээрмийг нэхэмжлэх нэрээр тус орныг эзлэв. Бээжингийн засгийн газраас хүн томилон харилцаж хилээс гарахыг шаардсан боловч Орос цэрэг зөвшөөрсөнгүй. Мөн сард Бавуужавын үлдэгдэл хүч болох Шебжингээн бүлэг Хөлөнбуйрын нутгийн цэрэгт хөөгдөж Халх гол орчим хүрээд Халхын цэрэгт амдан цохигдож, бүх цэрэг үндсэндээ сөнөөгдсөн байна. :11 дүгээр сарын 7. Чадраабал зэрэг хүмүүс Солон уулнаа долоон мянга шахам хүн цуглуулж дахин бослого гаргасанд Хармөрөн мужийн цэрэг ба Фентиан мужийн цэрэг урьд хожид хавчин цохиж, Жалайдаас баруунш үлдэн явуулсан байна. ДИУ-ын засгийн газар Орост ―Арван сарын хувьсгал‖ үүссэн дашрамыг завдаж Жун Дүн төмөр замын засаг захиргааны эрхийг буцаан авч, Манжуурт цэрэг суулган хамгаалуулав. Цаг төрийн үймээнээс дүрвэсэн малчин ард малаа туугаад Халхад зайлан одов<ref>Ө.Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он</ref>. ==Түүхэн баримтууд== ===Улс төрийн баримтууд=== ====Богд хааны уриалга==== :1913 онд Монголоос таван замын их цэргийг гаргаж тохиолдсон Монголчуудаас хүчин хавсрахыг уриалж ашиг тусыг тайлбарлан Өвөр Монголын олон нийтэд зарласан бичиг :Монгол улсын засгийн хэргийг эрхлэх газраас дотоод Монгол зургаан чуулган дөчин есөн хошууны олон лам хар ард нар ба Хөх хотын Түмэд, Цахар сүргүүдийн ард нар, Илийн харъяат Монгол, бас Алашаа ба Хөх нуурын зэрэг нарын найман сумын Монгол Өөлд Ширээт хүрээ зэргийн олон Монголчуудын шар хар бүхэн дор ухуулах ану: Бидний аймаг язгуураас хүчирхэг идэрхэг хойтох газрыг эзлэн сууж, дэлхий дахины олон аймаг дор дарагдсангүй, хэдий Манж улс хараахан мандах үес дор ах дүү нөхөр гийчин ѐсоор түмэнтээ харилцан ураг барьж, ямагт сайныг үзүүлэхийн тулд олон Монгол аймаг харъяат болон дагасан боловч газар орны эрх ашгийг эзэлсэн газаргүй, олон засаг хошуу болгож, өөр өөрийн харъяат албат газар орныг эзэрхэн захируулсан бөлгөө. Ойрхи хэдэн жилээс иргэн зальхай түшмэд эрхийг эзлэж, шинэ засгийг явуулмой хэмээн Монгол газар иргэн элсээн, тариа хаглуулж газар орны ашгийг эзлэж эрх эзэрхлийг булааж халдан дарлах төдийгүй, бас бурхны шашныг хөнгөлж, Монголын хуучин ѐсыг халсугай хэмээгээд бидний Монгол ард үл хорссоноор үгүй, уржинан жил өвөл цагт дотоод муж дор Гамин цэрэг хуралдаж Манж улсын ѐсыгхалж, бүгдээр найрамдах улс болмой хэмээх тухай манай гадаад Монголын дөрвөн аймгийн чуулганы олон ван гүн засагуудын өөрчлөн улс төр байгуулахыг бүгдээр зөвлөлдөж, Очирдара Богд гэгээнийг Монгол улсын хаан хэмээн өргөмжилж, эрдэнийн сууринд залж, Их Юан улсын хуучин ѐсыг дахин гийгүүлж, өөр аймгийн дотор дарлагдахаас үүрд мултарч, олон аймгийн хойч үеийн ичингүйрлэлийг үгүй болгосугай хэмээсэн нь эдүгээ хол ойр газрын олон Монголчууд дараа дараагаар ирэх нь тасралтгүй. Санаваас дотоод Монголын олон ван гүн тайж бүрнээр Юан улсын Тайзу хааны хүүхэд үрсийн тулд зүй нь нэгэн сэтгэлээр бүгдээр нийлж, зүтгэн хүчлэх болвоос урьд өвгөдийн ѐсыг тахиулж, угаас байсан газар орноо өөр аймгийн ардад эзлэгдэхгүй, мөхсөн Зан То Бу Ла (?) ард мэт боол шивэгчин мэт халдуулахаас хэлтэрвээс болмой. Эдүгээ заримууд нь бидний доторхи Монголын түшмэд лам нар Хятад ардын баширлах, худал урихан үгс буюу хуурмаглах зальхай арга дор ташааран орж бидний Монголыг өөрчлөн улс төр байгуулахыг байлгаж, Дундад Иргэний таван аймаг бүгдээр найрамдах улс хамт нийлбээс бид нар Монгол аймаг ард цөм нэгэн адил ашиг буй агаад үүнээс хойш үүнд энэхүү түвшин жаргалыг эдэлмой хэмээн бичиг илгээн ирэх нь амой. Иймийн тул манай засгийн хэрэг шийтгэх газраас Хятад улсын хамт нийлбээс хойч өдөр бидний Монгол дор зовлон болох хэдэн зүйлийг гарган бичиж, олон дор дурьдан сонсгосугай. Байцаабаасуу, Оу Жу Ми Жоу газрын олон гадаад улс дор бүгдээр найрамдах улс хэд хэдэн буй амой. Тэдний хууль болбаас улсын харъяат газар орноо бүрнээр албаны болгож, харяъат иргэд газар орон дор гэр байгуулж, тариа тарьбаасуу зоос гаргаж албан дор тушаасны хойно сая өөрийн хөрөнгө болгомой. Эдүүгээ Иргэн улс лугаа нийлбээсүү Монголын газар орон цөм тэдний улс төрийн болохын тулд дотоод газар дор багталцахгүй ядуу иргэдийг шилжүүлэн суулгаж, гаал хөлс хураан тариа хаглуулахыг зүйгээр хориглон зогсоовоос, зохилдохгүй агсаар өвгөдийн үлдээсэн газар орныг өөр аймаг дор бүрнээр эзлүүлж, харин ч бид зоос гаргаж худалдан авхад хүрмүй. Тэр дээр бидний Монгол болбоос язгуураас саруул хөдөө талд дор хэн алиныг ялгахгүй санааны дураар адуулан аж төрж ирсэн бөгөөд аж төрөхөд мөн залхуу цалгайгаар хойч өдөр улс бүхэн дор энэ мэт хуулийг нийтээр явуулах цаг дор хүрсэн хойно Монгол аймгийн ард шөвөг хатгах газар харинолохгүй зовлон болох нь энэ нэг. Түүнээс урьд Манж улсын цаг дор бидний Монголчуудын гааль гувчуур хураахыг үүрд хэлтрүүлсэн бөлгөө. Эдүгээ бүгдээр найрамдах Иргэн улс, Манж улсын гадаад улсаас агсан авсан төлөөгүй өр найман зуу илүү сая одоо шинэ агсан авах мөнгө зургаан зуу илүү сая үнийг бүрнээр Бүгдээр найрамдах Иргэн улсаас төлсүгэй хэмээн нэгэнт олон улс дор зарлажээ. Бидний Монгол хэрвээ Иргэн хамт нийлбээс, дараа төлөх хугацаа хүрсэн цаг дор эрхгүй элдэв зүйлийн нэр зохион таван аймгийн иргэнээс нэгэн адил тэгшхэн хурааж төлмой. Нэгэнт улсын иргэн болсны тул зүй дор төлөхгүй хэмээн үл чадмой. Иргэнйи нэгэн адил тэсгэн хураах дор хүрвээс, хэд хэдэн зуун он болтол гааль гувчуур өгсөнгүй Монгол аймаг энэ зэргийн хүнд татвар тохиолдвоос, аж төрөн чадахгүй ядуурах мохохын туйл дор хүрмүй. Зовлон болох нь энэ хоѐр. Эдүгээ абасу таван аймаг нийлсэн Дундад иргэн улс болов хэмээвч өмнөх хойтох муж цөм хятад нэгэн аймаг бөгөөд харилцан эрх мэдлийг тэмцэн нэрт сайд их түшмэдийг битүүлгээр алж, харилцан өшөө дайсан болж эдүгээ болтол тогтоогүй байна. Бидний Монгол язгуураас өөр аймаг, зан сургаал, үг өгүүлэл, бичиг үсэг адилгүй. Дараа засаг явуулахад бүрнээр Хятад бичгийн төдий хэрэглэмой. Бидний Монгол дор Хятад бичиг нэвтэрхий мэдэх эрдэмтэй ард цөөн, түшмэл дарга нар болбоос бүрнээр эрдмийг үзэж, өргөн хэрэглэх тул нийтээр цөм Хятад хүмүүс болмой. Монгол ард Иргэн Хятад нарын хамт зарга зальхай зэрэг ял хэрэг буй бөгөөс үг үсэг нэвтрэхгүй. Бас аймаг намыг хэлбийн өмгөөлж мушгайтсан газар агсан хэмээн дийлэн хэлэхгүй энэ мэт хэрэг бүхнийг эрх биш үгүй болгож чадахгүй. Дотоод Монгол хошуунд тариа хаглуулж Иргэн түшмэд суулгасан газар энэ зэрэг хилсгүй мушгиж өвөрлснийг үзэж мэдсээр хэрэг. Зовлон болох нь энэ гурав. Түүнээс Хан улсын цагаас нааш Хятадын газар бурхан шашныг эрхэмнэж одоо дор хүрч ирсэн бөгөөд эдүгээ шинэ засаг явуулахыг үзвээс бурхны шашныг асар хүндэтгэхгүй, зарим нэгэн дотоод газар урьд байгуулсан тайх тахиглах сүм хийдийн бурхны хөргийг хараахан орхиж, (цэргийн сургуулал)-ын тэнхим болгон жич хийд сүмийн хүж зулын тариалангийн газрыг сургууллын тариалан болгосон нь нэлээд бүхүйг нүдээр үзэж чихээр сонссон нь тодорхой. Хятад ард гагцхүү бидний Монголын бурхны шашныг яахан эрхэмлэн үүрд агуулж буй зээ. Иргэний хамт нийлбээс хойч өдөр жил удаад Монголын хуучин ѐсыг өөрсдөө халуулж, бурхны ариун шашин сөнөхөд хүрмүй. Зовлон болох нь энэ дөрөв.Тэдний дотоод Монгол язгуураас Цагаан хэрэмийн заагаар суусан Дундад Хятад улст ойр холилцон суусан тул энэ зэргийг нэн ухуулан дурьдахгүйгээр учрыг мэдэх нь бидний гадаад Монголоос нэн ч тодорхой. Бидний язгуураас нэгэн угсааны яс махны төрөл, дотоод гадаад хэмээн ялгаваас зохихгүй.Тэд Иргэн дор ойр суусан тул тэдний сүр хүчин дор айн түтгэлзэн бүхүйг манай засгийн хэрэг шийтгэх газар мөн мэдмой. Эдүгээ цагийн байдлыг үзвээс, Дундад улсыг тойрон хүчирхэг гадаад улс барс мэт хэлэлцмой. Тэр дээр улсын өрийн тоо тэнцүү үлэмж бөгөөд дотоодын самуун бас тогтоогүй. Бидний Монгол бүгдээр нийлж, нэгэн улс болж, язгуураас байсан газар орон зах хэлхээг эзлэн илүү гүний газрыг тэмцэхгүй болбоос Дундад улсын дайлах цэрэг гарбаас олон гадаад улсууд шударгийг барьж, шүүмжлэх буй за. Эдүгээ манай Монгол улсын их цэрэг таван зам хуваан урагш одож, дотоод гадаад Монголын газар дор сэргийлэн суусан Хятад цэргүүд лугаа хэдэн удаа байлдаад цөм дийлжээ. Удахгүй урагш давшин Монгол газрын зүүн баруун өмнөд зах хязгаарууд хүртэл байлдсаар Хятадын түшмэл цэргийг Монголын хязгаараас гаргасугай хэмээмүй. Та өөр өөрийн хошууны зах дор их цэрэг хүрэхийг үзэж гар хөдлөн байлдаж Хятадын түшмэл цэргийг хөөн илгээх бөгөөд тус бүрийн хүчийг нэгтгэж, эртхэн шаламгайлан газар орноо эзлэн авсугай. Боо Хятадын омогтой үгийг сонсч, нэгэн аймгийн дотор харилцан өшөө дайсан болоход хүргүүлэгтүн. Бид язгуураас нэгэн үндэстний тул зүй нь жаргав ч зовов ч үхэв ч нэгэн хамт байваас зохимой. Бас бидний Богд эзэн гагцхүү өршөөл эрдмийг гол болгох бөгөөд Иргэн улсын түшмэл цэргээс бус ажил үйлдвэрийн ядуу иргэдийг халдан зовоовоос үл болмой хэмээн удаа дараагаар зарлиг буулгаж ухуулсаар буй тул бидний улс төрд мөчөөрхөн хорлохгүй энгийн номхон иргэдийг алив газар дор хэвээр агуулан, харин өршөөн хамгаалбаас зохих явдлыг хамтад гаргаж, басхүү манай засгийн газраас албан бичгээр харъяат олон чуулганы хошуун дор ухуулан зарласан нь олон боловч эдүгээ хүртэл дагахаар ирээгүй нь бас буй тул дахин ашиг зовлонгийг сэнхрүүлэн дагаж орсон ба дагаж орон завдаагүй нийт Монгол овогтон дор нийгмээр ухуулан бичиг зарлав. Магад үнэмчлэн хичээн дагаж явагтун. Үүний тул зарлал явуулав. ===Цэргийн түүхэн баримтууд=== ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 1==== Өмнө хязгаар түгшүүртэй учир цэрэг мордуулж газар орныг хамгаалах тухай цэргийн яамны айлтгалыг ѐсоор болгосон бичиг<ref>Монголын шинжлэх ухааны академийн түүхийн хүрээлэн. Монголын ард түмний 1911 оны үндэстний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл - Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914. Улаанбаатар. 1982 он.</ref> :Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны бичиг. Бүгд ерөнхийлөн захирах сайдын яамнаа өргөн илгээв. Явуулах учир: Эдүгээ манай цэргийн яамнаас өвлийн сүүл сарын арван наймны бичин цаг айлтгасан нь: Өмнө зүгийн олон хязгаарт Хятад цэрэг хуралдсан түгшүүртэй мэдээ буй тул, их цэргийг таван замд хуваан мордуулж, газар орныг сэргийлэн хамгаалуулж, дайсныг тосон сөнөөх явдлыг төлөвлүүлсэн нь болох ба үл болохыг хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад, Богд эзэн гэгээнээр толилож, заан сургахыг гуйхын учир: Мөнөөхөн зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт Галсандаш, Дарьганга зэрэг газруудыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг сахих сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах дэд сайд гүн Сономдорж нарын газраас Монгол олон чуулганы ойр ба зах нийлэх Хятадын бага хотод маш үлэмж цэрэг хуралдан, бас өмнө зүгийн Харчин өртөөнүүдийн газар ирж буй ба бас Шилийн голын чуулганы зүүн, баруун Сөнид ван, Улаанцавын чуулганы дарга, Дөрвөн хүүхэд нарын ван нарыг барьж аваачив хэмээсэн зэрэг удаа дараа тодорхойлон гаргаж, газар орныг хамгаалан сэргийлэн бэлтгэх баатар мэргэн цэрэг хурц зэвсэг олгуулахыг эрж, бичиг захидал хүргэж ирснийг шавь боолчууд үзэж хянабаас цаана дашаас тийнхүү Хятад цэрэг халдахаар ирж, өмнө зүгийн алив олон Монголчуудад зовлон самууныг дэгдээн бүхүй нь үнэхээрийн түгшүүртэй бөгөөд нигүүслэлтэй тул, үүнийг урьдхан дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжахаас тусгайлан салсан дэд зэрэг түшмэл Бавуужав харъяат цэрэг нэгэн зуу шахамыг өдөр дараалан хориодоор өртөөлөн довтолгон мэдүүлж, урьдчилан Дарьгангын газар илгээх ба бас урьд Түшээт хан, Сайн ноѐн хан аймгаас түүгээр дайчлан, цэрэг гурван зуугийн дээр сургуулийн цэрэг хоѐр зууг нэмэн томилж илгээхэд сая буулгасан зарлигийг дагаж, дэд сайд гүн Сономдоржыг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд, Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ гүн Пунцагдэжидыг таслан захирах сайдаар тавьж, бүх таван зуун цэргийг захиран мэдүүлэх зэрэг явдлыг нэгэнт бичиг шийтгэж, зохих газруудад явуулан тушаасны дээр, бусад цэргүүдээс зүг нэмэн мордуулахыг томилон завдаж бүхүй атал, энэ завсар бас Хятад цэрэг улмаар нааш давшин хандаж буй хэмээх тул, одоо зүй нь бүх олон газрын түшмэл цэргээс бүгд таван зам анги хуваан томилон мордуулбаас зохихын тулд, оролсон дэд сайд Засагт чин ван Удайн харъяат цэргийг бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдсүрэнд захиргаж, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтохыг харъяат цэргийн хамтаар Егүзэр хутагт Галсандашын хүрээ зүг, дэд сайд Бишрэлт бээс Насан-Арвижахад харъяат цэргүүдийг захирган хоѐр Сөнид, Дөрвөд вангийн зүг Халхын сургуулийн цэргээс мордуулах хоѐр зуун цэргийг урьд явуулан тушаасан хэвээр сайд гүн Сономдорж нар лугаа нийлүүлэн Хөх хотын зүг, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийг харъяат цэргүүдийг захирган авахуулж, Урадын гурван гүн, Хатан голын зүг ийм таван зам анги хуваан дараа дараагаар дайчлан мордуулж, өөр өөрийн заасан газар гүйцэн хүргүүлж, цааш улмаар давшуулан дайсны цэргийг тосон дайлж хядан сөнөөж, газар орныг батлан тохинуулах явдлыг байдлыг үзэж, тухайд нийлүүлэн хянан шийтгүүлбээс болох мэт боловч, шавь боолчуудын зоригоор авчих хэрэг бусын тулд, хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад гуйх нь: Богд эзэн гэгээнээр толилж, заан сургаж дагаж явуулах ажаамуй. Хэрвээ гуйсан ѐсоор болгон явуулбаас тухайд эл түшмэл цэргүүдийг дан ганц өртөөлөн явуулахад цагийн гачаалд өртөөний хүчин тэсэхгүйн тулд, тусгай уналга, ачлага барих майхан, жич цалинг зүйлийг сангийн яамнаас бэлтгүүлэн нийлүүлэн олгуулж мордуулах ба бас уул газруудад хүрсний хойно унах агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, хөрөнгө баялаг лам нар, түшмэд ардад учрыг дурьдан ухуулж, туслан бариулаад дараа нь сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх буюу эс бөгөөс хэрхэн зүй ѐсоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлэх явдлыг шавь боолчуудын газраас төсөвлөн хянаж, өөр гүйцэтгэн шийдвээс, болох ба үл болох явдлыг хамтаар гаргаж, үүний тул хичээнгүйлэн айлтгав. Зарлигийг гуймуй хэмээн айлтгасанд мөнхүү өдөр цагт хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон зарлиг, Тогтохын биеийг энэ удаа мордуулахыг түтгэлзэж түүний цэргийг Найданжавд захирган мордуул, бусдыг хэлэлцсэн ѐсоор болгогтун хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж, үүнийг зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт, Дарьгангын зэрэг газрыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд гүн Сономдорж, Шилийн гол, Улаанцавын чуулганы дарга, Дарьгангын бүгдийн тэргүүн гүн Сономдовдон нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад нэгэн адил хичээнгүйлэн дагаж, эдний олон ангийн түшмэл цэргүүдийг өөр өөрийн харъяат газар хүрсний хойно бүгдээр хамт нийлж, боловсрол зөвлөлдөж, хэний цэргийг аль хошууны хязгаарын боомт болгох чухам ямар байдалтай газар сэргийлүүлэн хамгаалуулж суулгах ба тэдний барих гэр, уналага агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, засаг лам нар, түшмэл ардад учрыг дурьдан ухуулж туслан бариулаад дараа зохих газруудаас тодорхойлон өргөж, сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх, эсбэсүү хэрхэн нийгэм тэгшийг үзэж, зүй зохисоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлбээс болохыг сайнаар төлөвлөн гүйцэтгэн шийтгүүлж, хэрхэвчээр үлэмж илүү дээш томилож, түрэмгийлэн хөөн авах зэргээр олон дордосыг албадан гасалган зовооход хүргүүлэхгүй болох явдлыг урьдаас хянан тогтоож, уламжлан зохих газар түүгээр зарлан явуулан тушааж, журамлан дагаж шийтгүүлсүгэй. Үүнийг басхүү бэйсийн зэргэ туслагч тайж Чимэдсүрэн, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтох, Хичээнгүй баатар гүн Найданжав, Дэс түшмэл чин зэргэ Бавуужав, Дэд сайд Бишрэлт, бэйс Насан-Аривжах, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлт нарт довтолгон тушаан явуулаад, уг айлтгасан хэрэг, буулгасан зарлигийг хянан үзэж, хичээнгүйлэн дагаж, эдүгээ даруй засажагаан завдаж, урьд нэгэнт өртөөлөн мордож бүхүй түшмэл Бавуужав, дуудлагаар өртөөлөн мордох Зоригт баатарын цэргээс бусад нь бичиг хүлээн авсан өдрөөс таван майхан, уналга ачилга, цалин хүнс зүйлийг түүгээр хүлээн авч, өөр өөрийн харъяат цэргийг гавшгайлан мордож, шаардан явж, арван таван өдрийн дотор тус тусын нэр заасан зүгийн газраа одох ба түшмэл Зүтгэлт, цэргүүд Урадын дунд гүнгийн Бавуудоржийн газраа тус тус гүйцэн хүрэх зэрэг явдлыг эдүгээгийн заан гаргасан ѐсоор шийтгэн дагаж шийтгүүлэн олон хязгаарыг батлан сэргийлэн хамгаалж, цаггүй цагдан байцааж, хэрэв дайсны цэрэг халдахаар ирэх нь болахул мэдүүлбээс зохих олон газраа харилцан мэдээлж, хүчин туслалцуулан эрхгүй нэгэн сэтгэл хүчээр байлдан сөнөөж, газар орныг ариутган тохниулж, гавъяа байгуулан, улсын сүрийг мандуулж удаа бүр учрыг тодорхойлон мэдүүлэн ирүүлэх ба жич харъяат түшмэл цэргүүд хүрсэн эл газарт номхон шударгаар амьдрах алив ардыг өчүүхэн төдий халдан дарлаж гаслаан зовоохгүй, бүгдээр үнэн санаагаар хүчлэн зүтгэж, чухам тус зүйн хэргийг хичээн ѐс журам цэвэр ичимтгийг сахин явж, гавъяаг илэрхийлбээс зохино. Ийн тушаасан хойно цэргийг чангалан баримтлан захирахгүй осолдон цалгардаж дураар тавин явуулж, ѐс бусчилан хэрэг халдахад хүргүүлбээс саадгүй чангалан ял хэлэлцэх явдлыг хамтаар ухуулсугай. Үүнийг басхүү Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамнаа явуулаад байцаан үзэж, одоогийн мордуулах олон ангийн түшмэл цэргийн барих майхан, уналага ачилга зэргийг олон цөөнд тохируулан төсөвлөн бэлтгэж, бүх цалинг зүйлийн хамтаар нийлүүлэн тавин олгуулах ажаамуй. Үүнийг нэгэнтэйгүүр Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг бусад таван яамнаа, баруун хязгаар, Хөлөн буйрын сайдуудад нэгэн адил явуулаад байцаан үзүүлэхээс гадна, дөрвөн аймгийн жанжин чуулганы дарга нарт хуваан тушаан явуулаад тухайг үзэж хянан шийтгүүлсүгэй. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний хоѐрдугаар он, арван хоѐр сарын хорин нэгэн ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 2==== Монгол цэргүүдийн байрлалыг шинэчлэн зохион байгуулах тухай бичиг Цэргийн хэргийг бүгдийг захиран шийтгэгч яамны бичиг<ref>Монгол Улсын Төв Архивын ФА-2. ХН-92.Б.14. Эх нугалбар.</ref> Харъяат цэргүүдийг бүрнээ хойш ухруулан, бас ч цэргүүдээс татан буулгаж цөөрүүлэн суулгаваас олон монголчуудад зовлон бас болохын тул манай яамнаас олон хязгаарын цэрэг бүхий нутгийн түшмэл, ардад ухуулга ба жич цаадах хятад цэргийн захирлуудад мэдээлэн өгөх бичгийн эх зохиож, өөр өөрийн бичгийн дугтуйд углаж хүргүүлсэн тул үүнийг баруун өмнөд хязгаарын цэргийн хэргийг бүгд захирч олон монголчуудыг илбэн тохинуулах хэргийг хамаарсан сайд, мэргэн жүн ван Цэсэнжав, түшмэл Зүтгэлт, зүүн өмнө хязгаарын цэрэг захирсан жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэн, гүн Сумъяа, бүгд захирагч дарга гүн Найданжав, хорооны дарга бэйс Чимэдцэрэн нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад, хүрмэгц бичгийн доторх хэргийг хянан үзэж, ухуулах ба мэдээлэх бичгүүдийг даруй ѐсчлон бичүүлж улмаар гүйцэтгэн, өөр өөрийн харъяат цэргүүдийг захиран авч, нам гүмээр эргэж хойш суулга. Үүнд, урьд сайд жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэнгээс бие өвдсөн учир олгуулахыг ирж мэдүүлснийг чөлөө олгож, уг цэргүүдийг түшмэл Бавуужаваар ерөнхийлөн, Модонбунгаагаар дэслэн захируулах явдлыг айлтгаад, зарлиг ѐсоор болсон тул, харъяат сайд бэйл бүх цэргийг ухруулан суулгах хийгээд татах зэрэг хэргийг гүйцэтгэн шийтгэсэн хойно бэйс Чимэдцэрэнгийн хамтаар нийслэл хүрээнд хүрч ирвээс зохино. Бэйс Чимэдцэрэнгийн цэргийг бүрмөсөн татан буулгаваас уул сайдын цэрэгт нийлүүлэхийг мөн сайд жанжин бэйлийн газраас түүгээр эрхлэн гүйцэтгэн шийтгэх, олон сайд, дарга нарын тус тус захирсан цэргээс олон цэрэгтэйгээс нь гурваад хороо, цөөхөн цэрэгтэйгээс нь хошоод хороо үлдээж, гүн Найданжавын цэргийг ихэмсэг бэйл Цэрэннямын нутгийн өмнө захын Өрөмтэй худагтад, сайд гүн Сумъяагийн цэргийг Дарьгангын өмнө захад, түшмэл Бавуужав нарын цэргийг хурц бэйс Түдэнгийн хошууны өмнө захад, ван Цэсэнжав нарын цэргүүдийг Мэргэн вангийн хошууны нутгийн өмнө Сулхээр зэрэг газарт, түшмэл Зүтгэлтийн цэргийг сайд Түшээт вангийн хошууны өмнө захад Аваргахүрд, Хар-Ус зэрэг газар тус тус суулгаж, уул цэргүүдийг аль аймаг чуулганы цэргүүдийг буулгах суулгах зэргийг харъяат захирсан сайд түшмэл эрхлэн шийтгэж, татаж буулгах цэрэгт сан ба аймаг хошуунаас олгосон хувцас ба агт морь, гэр хэрэглэлийг хүрэлцэхээр үлдээж, сэргийлж суулгах цэрэгт шилжүүлэн олгож, зэвсгийг бүрнээ хураан авч захирах түшмэлд авуулан цэргийн яамнаа хүргэн ирүүлж, бүртгэн хураалгая. Басхүү үлдээж сэргийлэн суулгах ба буулгах цэрэгт аль аймаг чуулган хошууны цэргээс үлдээсэн буулгасан нэр тоо зэргийг тус бүр тодорхой цэс үйлдэж, жич буулгасан цэргүүдийг хэн хэн түшмэлд тушаан өгч, аль газраар буцаасан зэргийг хамтаар тус тус мэдүүлэн ирүүлээд байцаахад бэлтгэе. Үүнийг шалгарсан баатар дарга гүн Мөрөнгаад тушаан явуулаад, харъяат бүх цэргүүдийг захиран авч, манай яамнаас дахин тушаахын инару байлдах хэрэг үүсгэхгүй, сахин сэргийлж суугаасай. Бас ч сайд Егүзэр хутагт Галсандашд явуулаад журамлан дагаж шийтгүүлье. Үүнийг басхүү дөрвөн аймгийн жанжин, чуулганы дарга нарт тушаан явуулаад тус тусын аймгийн нутгийн захыг сэргийлэн суулгасан цэргүүдийг бүрнээ татан буулгаж, захирагсдад олгосон тэмдэгийг хурааж мэдүүлье. Хүргэж ирүүлье. Ийнхүү явуулан тушаасан, үүнийг Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг таван яамнаа явуулан байцаан үзүүлье хэмээн өргөжээ. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны арван нэгэн сарын шинийн долоон (1913 оны арван хоѐрдугаар сарын 4-ний өдөр.) == Урлагийн бүтээлүүд == ===Баримтат кино=== * [[Хоржийлоо]] [[Баримтат кино]] ===Уран зохиол=== * [[Бямбын Ринчен|Б.Ренчин]]. [[Үүрийн туяа]]. [[роман]] * [[Дүгэржавын Маам|Д.Маам]]. [[Газар шороо]]. роман == Эх сурвалж == * [http://iccs.aichi-u.ac.jp/archives/report/057/5c4a92eccc970.pdf ボグド・ハーン政権軍南進作戦に関する一考察 ―阿爾花(アルファ)公・ナスンアリビジフの帰還問題を中心に―] * Л. Дэндэв, “Монголын товч түүх” Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал-29 дүгээр боть, Улаанбаатар, 2006, * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “Бүгд Найрамдах Монгол ард улсын түүх”. Гурван боть. УБ. 1968 он. * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “В.Котвичийн хувийн архиваас олдсон Монголын түүхэнд холбогдох зарим бичиг”, хэвлэлд бэлтгэсэн Б.Ширэндэв, Шинжлэх Ухааны Академийн хэвлэл, Улаанбаатар, 1972, тал 23-39. * EDITED BV LO HUI MIN: THE CORRESPONDENCE OF G.E.MORISSON II, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRISS 1978, P 48 * Монгол улсын түүхийн төв архив. ‘’ Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914’’. ТТА. ФА-4. НХ-656. * Ш. Нацагдорж. Манлайбаатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн хэвлэх үйлдвэр, УБ., 1946 он. * Монгол ардын журамт цэргийн дуртгалууд, гуравдугаар дэвтэр, Улсын хэвлэлийн газар, УБ., 1986. * Монгол улсын түүх Ү боть. ХХ зуун, Монгол улсын шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэн, УБ., 2004. * Японы Гадаад Харилцааны Түүхийн Архив. Гадаад явдлын яамны тэмдэглэлийн баримт бичгүүд. (Дайшѐ-гын хуучин цэс) * Японы сэргийлэн хамгаалах тэнхимийн сэргийлэн хамгаалах институтын материал. Хуучин далайн цэргийн яамны архивын материал. * Ө. Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == * [https://mongoltoli.mn/history/h/187 Таван замын байлдаан] {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] dt807id46p3hyvywijag1o8jf2somoz 709900 709899 2022-08-28T08:41:50Z 103.173.255.162 /* Баатрууд */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Таван замын тулаан |partof= [[Монгол-Хятадын дайнууд]] |campaign=Таван замын байлдаан |image=[[Зураг:Mongolian_soldiers.jpg|300px]] |caption=Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд |date=1912-1915 он |place=[[БНХАУ]], [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]], [[Шинжаан|Шинжааны өөртөө засах тойрог]] |casus= |territory=[[Өвөр Монгол]] болон бусад монголчууд амьдардаг нутгийг алдсан ба хожим [[Хятад]]ын нутаг болсон |result= Гурван улсын [[Хиагтын хэлэлцээр]] |combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]<br />[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],<br /> бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]<br />дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], <br />дэд сайд [[Бавуужав]]<br />дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[:zh:那逊阿尔毕吉呼|Насан-Аривжих]]<br />сайд, гүн [[Содномдорж]]<br />дэд түшмэл Зүтгэлт<br />гүн [[Лаварын Сумъяа]] |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />маршал [[:zh:王怀庆|Ван Хуайчин]] |strength1=[[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Богд Хаант Монгол Улсын арми]], <br />[[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг]]ийн ангиуд нийтдээ 10000 орчим цэрэг |strength2=70000 [[цэрэг]],<br />янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]]<br />, 80-90 пулемёт |casualties1=алуулсан 400 орчим, <br />олзлуулсан 60<br />шархадсан 48 |casualties2=алуулсан 3795,<br />олзлуулсан 76<br />зөвхөн 3 тулалдаанд 4-8 их буу,410-аад их бууны сум,<br />7 пулемёт түүний 5000 сум,<br />1080 буу, 85600 ширхэг сум, <br />421 сэлэм олзлуулсан. }} [[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] '''Таван замын байлдаан'''- Монгол-хятадын хооронд 1912-1915 онуудад болсон дайныг хэлдэг бөгөөд [[Монгол]]ын тал [[Өвөр Монгол]]ын нутгийг [[хятад]]ын цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх зорилготой байсан бол [[Хятад]]ын тал Өвөр монголыг алдахгүй байх төдийгүй [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсыг]] устган түүний нутгийг булаан эзлэх зорилготой байжээ. Энэ дайныг хятадад "[[Үхэр жилийн үймээн]]" гэж нэрлэдэг бөгөөд дайны үед хятадын үлэмж давуу цэргийн байлдааны ажиллагаанууд нь бүтэлгүй болж ихэвчилан ялагдаж байсан тул гүнзгийрүүлэн судалдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад ялагдлуудаа [[ялалт]] болгон хуурамчаар тэмдэглэсэн байдаг онцлогтой. Таван замын байлдааны үед [[Ховдын хязгаар]]ыг хамгаалах [[Баруун Монгол]] буюу [[Шинжаан]]ыг [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|хятадаас чөлөөлөх зорилго]]ор [[Богд хааны Засгийн газар]] Гурван замаар цэрэг хуваан оруулсан байна. Энэ тухай судалгаа бараг байдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад цөөн тооны мэдээлэл байдаг. Энэхүү таван замын байлдаанаас тусдаа явагдсан [[Монгол-хятадын дайн]]ыг [[Гурван замын байлдаан]] гэж нэрлэн оруулав. [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдаж зарлан тунхагласан явдалд [[Өвөр Монгол]]ын [[Зуу Үд]], [[Зост]], [[Жирэм]], [[Шилийн гол]], [[Улаанцав]], [[Их зуу]] зэрэг 6 чуулган [[Хөх хот]]ын Түмэдийн зүүн баруун гарын засаг Хар мөрний их мянган, [[Өөлд]]ийн засаг, [[Алшаа]], [[Ар хорчин]], [[Или мөрөн|Илийн мөрний]] [[Цахар]] зүүн гар болон [[Тарвагатай]]н аймгийн хошууд талархан дагаж баясахаа илэрхийлж, [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[цэрэг]] илгээж, Өвөр Монголыг бүхэлд нь Хятадын дарлалаас чөлөөлөхийг хүсэн гуйжээ. Хөлөнбуйрын Барга, Өвөр зургаан чуулганы 49 хошууны 36 нь Монгол улсад нэгдсэнээс гадна Хөх нуурын 24 хошуу, Цахар 8 хошуу, Или мөрөн болон Тарвагатайн 16 хошуу дагаар орж албан ёсоор нэгдэхээ илэрхийлсэн юм. [[Богд хаан]]ы [[зарлиг]]аар [[1913]] оны [[долоодугаар сар|7-р сар]]д зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх тусгай газар байгуулагдаж, [[Сайд]]аар нь [[цэцэн хан аймаг]]ийн харьяат [[Егүзэр хутагт|Егүзэр ачит зан бадарсан эрдэнэ мэргэн хамба]] [[Галсандаш]]ийг томилсон. ==Урьдчилсан нөхцөл== [[Файл:Бавуужав.png|thumb|left|200px|Шударга баатар Бавуужав]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдсаны дараа [[Монгол үндэстэн]]г нэгтгэн Нэгдмэл Монгол Улс байгуулахыг [[Монгол]]ын тухайн үеийн эрх баригчид эрмэлзэж байв. Богд Хаант Монгол Улсад Өвөр Монгол болон бусад монголчууд нэгдэх эрмэлзлээ илэрхийлж, хуучин [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] харъяаны Монголчуудын хэмжээнд [[бослого]], хөдөлгөөнүүд газар сайгүй өрнөж байлаа. Үүнийг эсэргүүцэн [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] дарлалыг авч хаян [[Дундад Иргэн Улс|Дундад Иргэн улс]]ыг байгуулсан [[Хятад|Хятадууд]] өөрсдийгөө манж нарын өв залгамжлагч гэж үзэн хуучин Манж Чин улсын нутагт гарсан үндэстэнүүдийн тусгаар тогтнох эрмэлзэл бүхий эсэргүүцэл, тэмцлийг цэрэг, зэвсгийн хүчээр нухчин дарж хэлсэн. Түүхийн ийм эгзэгтэй үед Богд хаан Монгол улс, Өвөр монголчуудыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөх, өөрт сайн дураар нэгдсэн монголчуудыг нэгтгэж, хязгаар нутгаа батлан хамгаалах зорилгоор [[Чуулалт хаалга]], Бат хаалга ([[Хорчин зүүн гарын дунд хошуу]]), [[Долнуур]], [[Хөх хот]], [[Бугат]] хотын чиглэлд таван замаар их цэрэг хөдөлгөв. ==Монголын тал== ===Монгол дах нөхцөл байдал=== Богд Хаант Монгол Улс байгуулагдсанаас эхлэн түүний Засгийн газраас Ар ба Өвөр Монгол төдийгүй нийт Монголчуудыг нэгтгэн Их Монгол улсыг байгуулахыг өөрийн үндсэн бодлого болгон хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Энэхүү бодлогын дагуу Өвөр Монголын олон түмэнд хандан “Манай засгийн газраас их цэргийг томилж дотоод монголд сэргийлэн суулгасан хятад цэргүүд лүгээ байлдаж хятад түшмэл цэргийг бүрмөсөн гаргасугай хэмээмой. Их цэрэг хүрэхийг үзэж хүчин хавсран газар орноо эзлэн авсугай. Бид язгуураас нэгэн үндэстэн тул зовлон жаргаланг хамтатгаваас зохимой” хэмээн ухуулан таниулах зарыг түгээн дэлгэрүүлж байв<ref>Ж.Урангуа: “ХХ зууны эхэн үеийн Монгол улс 1911-1919”, Улаанбаатар, 2006 он. Тал 47</ref> Монголын засгийн газар нь Манж чин гүрэн задран унасан учир Манж нарын нэгтгэсэн Монгол, хятад, түвд болон бусад үндэстэнгүүд өөрийн тусгаар улсыг байгуулах эрхтэй гэсэн түүхэн үндэс бүхий зарчмын дагуу Манж нарын эрхийг шууд залгамжлан авах гэсэн хятадын үндэслэлгүй их гүрний дээрэнгүй бодлогыг эрс эсэргүүцэн дээрх бодлогыг сөргүүлэн дэвшүүлжээ. Мөн тэд өөрийн дээрх бодлогыг хэрэгжүүлэхэд Оросын тусламжид түшиглэхээр тооцоолж байжээ. Гэхдээ Богд хаан болон түүний Засгийн газрын эрх бүхий ноёд барууны дипломат ёс гэж нэрлэдэг гадаад өнгөндөө найрсаг мэт боловч хүчтэй нь хүчгүйгээ дарладаг зарчим бүхий өөрийн их гүрний эрх ашгийг бүхний тэргүүнд тавьдаг тэрхүү ёс зүйг мэдэхгүйн улмаас Оросын эрх ашиг юу болохыг танин мэдэж чадалгүй хэт найдлага тавин хүлээж байсан байна. Монголын талын энэхүү найдварыг ашиглан өөрсдийнхөө Монгол дахь эрх ашиг ба худалдааны хэргийг завдан тогтоох гэсэн Оросын засгийн газрын ажиллагаа нь эрчимтэй болж, гадаад явдлын тэргүүн сайд Сазанов 1912 оны есдүгээр сарын 3-нд хаандаа бичиг өргөж, “Монголд онц элч томилон, Орос-Монголын найрамдлын гэрээг тогтоох учир бол Оросод туйлын чухал ашигтай явдал болно” гээд онц элчийн тушаалд Хаант засгийн Алс Дорнодын гадаад харилцааны томоохон зүтгэлтэн Кростовецыг томилох хэргийг хаандаа зөвлөжээ. Ийнхүү Гадаад яамны тэргүүн сайдын саналаар хаант Оросын бүрэн эрхт онц элчийн хувиар Кростовец Монголтой хэлэлцээр хийхээр болж Нийслэл хүрээнээ ирсэн байна. Гэрээ байгуулах хэлэлцээнд Монголын талын төлөөлөгч Сайн ноѐн хан Намнансүрэн, Да лам Цэрэнчимэд нараас “Монголын засгийн газраас бүх монгол үндэстнийг нэгтгэсэн тусгай бүрэн эрхт эзэнт улс төр байгуулах явдалд их Орос улсаас зүйл бүрийн тусламж үзүүлэх ба, хятад улсаар зөвшөөрүүлэхийг хүсмой” хэмээсэнд Оросын талын төлөөлөгч Кростовецоос “Монгол овогтон бүхнийг нэгтгэх явдал болвоос тус улсын засгийн бодлогтой харшилдах бөгөөд Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхээ олох нь маш чухал тул одоо үүнийг даруй хэлэлцвээс зохимой” гэж хэлэлцээрийн агуулгыг зөвхөн Армонголын тухай ярихаас биш Өвөр Монголд холбогдуулж болохгүй гэж анхааруулсан байна. Үүнд Да лам Цэрэнчимэдээс “1911 онд миний бие Ханддоржийн хамт Оросын засгийн газар лугаа Монгол овогтныг нэгтгэсэн улс төр байгуулахыг илэрхийлж тусламж гуйхад Орос улсаас зөвшөөрөн хүлээсэн байгаад одоо яагаад ийнхүү санал гаргасан бэ. Үүнийг бид зөвшөөрч чадахгүй. Хэрвээ Гадаад Монгол тусгаарлаж Дотоод Монгол Хятад улсад хэвээр эзлэгдэх аваас үнэхээр ашиггүй явдал болмой. Энэ учраас Монголын цэрэг нь хятад лугаа байлдахад гагцхүү Орос улсын тусламжийг түших юм. Ингэж сая бидний хүсэл биелэгдэж Монгол овогтон бүгдээрээ нэгдэж нэгэн улс болж чадмой. Учир иймээс Ар, Өвөр Монголыг салгаж болохгүй” гэжээ. Орос улсын төлөөлөгч Кростовецоос мөн Ар, Өвөр Монгол нэгдсэн улс байгуулах явдалд Орос улсын талаас туслаж болохгүйн учир шалтгааныг тайлбарлан хэлээд гэрээ бичгийн эхийг тус тус бэлтгэсэнээ дахин ярилцахаар тогтоод анхны хурал дуусжээ. Дараагийн хуралд Монголын талын дэвшүүлсэн бичигт “Монголчууд Манж, Хятадын эрх мэдлийг устгаж бүх Монголыг нэгтгэсэн бүрэн эрхт их улсыг байгуулсан явдлыг Орос улсаас эн тэргүүнд зөвшөөрч цаашдаа эрхбиш хамгаалах үүргийг хүлээн гүйцээх хэрэгтэй. Түүний дараа, бид бас бусад гадаад улсуудаар тусгаар тогтносон эрхээ зөвшөөрүүлнэ” гэж дурджээ. Эдгээр шаардлага нь Оросын засгийн газрын бодлоготой нийцэхгүй болохоор Оросын төлөөлөгчид зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлжээ. Хоѐр этгээдийн ширүүн маргалдааны дунд Да лам Цэрэнчимэд “Манж, Хятадын захиргаанаас гараад дахиад бас Оросын боол болохыг бид хүсэхгүй. Тус хэлэлцээрийг зогсоож, Бээжингийн засгийн газраас өөрийн монгол төлөөлөгч Наянт ванг ирүүлж хэлэлцээр хийх нь зөв байна” гэж хэлсэнд Оросын төлөөлөгч Кростовиец ихэд уурлаж, монголын бэлтгэсэн бичгийг шалан дээр хаяж “Гэрээний хурлыг харшилсан хариуцлагыг монголын тал үүрэх хэрэгтэй. Тус төлөөлөгч би Да ламын гүжир үгүүдийг хүлээж чадахгүй учрыг өөрийн улсын хаан эзэн ба засгийн газартаа мэдүүлнэ”гэж хурлыг хаян гарсан байна. Ийнхүү хэлэлцээрт хямрал гарч ямарч бүтэмжгүй байгаад хэдэн өдрийн дараа, Оросын төлөөлөгч Кростовец урам зориггүй тархаж явсан Монголын тэргүүн сайдуудыг дуудан аваачиж “Сая хүлээн авсан мэдээнээс үзэхэд Хятад улсын Монголыг байлдах их цэргүүд монголын баруун хязгаарын Ховд, Алтайн замаар нэгэнтээ ойртож ирсэн болохыг манай хязгаар захын албан газруудаас цахилгаан мэдээгээр надад хэд удаа мэдүүлж ирсэн бөгөөд тэдгээр хятад цэргийн тоо маш и бөгөөд зэвсэг хэрэглэл хурц чадамгай хэмээх тул түүн лүгээ эсэргүүцэн тулах арга бодлогыг бэлтгэвээс зохимой” гэсэнд Монголын сайд ноѐд нар ихэд айн сүрдэж зэр зэвсгийн тусламж гуйсанд Оросын төлөөлөгч Кростовецоос “Хоѐр улсын найрамлын гэрээ бичгийг үсэг зурахын өмнө ямар ч тусламжыг үзүүлж үл болмой. Хэрвээ бичгийг одоо даруй миний төлөвлөгөөгөөр зөвшөөрөн тогтоох юм бол цэрэг зэвсгийн тусламж хамгаалалыг үтэр түргэн үзүүлж,тэдгээр хятад цэргийг монголын хязгаарт оруулахгүй болгохыг миний бие батлан хүлээж авмой” гэжээ. Энэ үед монголын талын хүмүүс өргөгүй байдалд орж Кростовецын зохиосон гэрээ бичиг дээр гарын үсгүүдээ зурж батлан тогтоожээ.<ref>L.DINDUB, A Brief History of Mongolia in the Autonomous period, Mongolian Text, with an Introduction and index in English by Gombojab Hangin, Indiana University, Indiana, 1977, P63.</ref> [[Файл:Карта к статье «Монголия». Военная энциклопедия Сытина (Санкт-Петербург, 1911-1915).jpg|450px|thumb|Монгол улсын газрын зураг (1913)]] Ийнхүү -Орос-Монголын найрамдлын гэрээ нь 1912 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Нийслэл Хүрээнд байгуулагджээ. Найрамдлын гэрээ дөрвөн хэсэг, хавсралт арван долоон зүйлсээс бүрдэнэ Тус гэрээний хэлэлцээр хийхэд Өвөр Монголын асуудлаар хоѐр талын төлөөлөгчдийн хооронд зарчимын чанартай санал зөрөлдөөн байсан нь тодорхой мэдэгдэж байна. Богд хааны засгийн газар нь Өвөр Монголыг багтаасан нэгдмэл улсыг байгуулахыг зорьж байхад, хаант Оросын засгийн газар зөвхөн Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхийг батлах саналыг баримталжээ. Гарын үсэг зурж батлагдсан гэрээгээр Орос улс, Монголыг үндэстний цэрэг анги байгуулж болох, хятад улсын цэргийг Монголын хилд оруулахгүй, нүүдлийн иргэдийг өөрийн нутагт суурьшуулахгүй байх эрх бүхий автономит орон гэж хүлээн зөвшөөрчээ. Мөн Оросын хөрөнгөтнүүдийн капиталыг Монголд татваргүй чөлөөтэй нэвтрэх бололцоог олсон байна. ===Монголын талын төлөвлөгөө=== Богд хааны засгийн газар нь Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх бодлогоо шаргуу явуулж өөрийн төлөөлөгчидөө Петирбургт удаа дараа явуулж дэмжлэг тусламж олох гэж оролдсон боловч Орос улс хүлээн авахгүй татгалзаж ганц Армонголыг хятад улсын түрэмгийлллээс хамгаалахад зориулан зэвсгийн тусламж үзүүлсэн байна<ref>Ц. Пунцагноров: “Богд Хаант Монгол Улсын гадаад бодлогын тухай 1911-1919”, Олон улсын монголч эрдэмтдийн зургаадугаар их хуралд тавьсан илтгэл. Улаанбаатар, 1992 оны найман сар.</ref> Богд хааны засгийн газар,1912 оны [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ|Орос-Монголын гэрээ]] байгуулагдсаны дараа уг гэрээний зарим зүйлд түшиглэн Өвөр Монголыг хятадаас чөлөөлөн авч Монгол улстай нэгтгэх зорилгоор цэрэг мордуулах, Гадаад явдлын яамны тэргүүн сайд Ханддорж тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Хаант Орос ба Европын зарим улсад явуулах, Төвдтэй найрамдлын харилцан туслалцах гэрээ байгуулах, Дотоод явдлын яамны тэргүүн сайд Цэрэнчимэд тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Японд томилох зэрэг арга хэмжээг яаравчлан авчээ. Монголын Засгийн газар, ялангуяа Цэргийн яам нь Өвөр Монголоос дүрвэж ирсэн монголчуудаас тухайн орон нутгийн байдал% хүн амын санаа сэтгэл, хятад цэргийн тоо байрлал зэргийг тодруулахаас гадна туршуул илгээн тагнуулын мэдээлэл цуглуулж байв. эдгээр мэдээлэлд үндэслэн цэргийн яамнаас Өвөр Монголыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулсан байна. Төлөвлөгөөнд оросоос авсан зэр зэвсгийн хэмжээнд түшиглэн бэлтгэх боломжтой цэргүүдийг 5 чиглэлд анги болгон зохион байгуулах, тэдгээрийг унаа уналга, хоол хүнсээр орон нутгйин бололцоог ашиглан хангахаар тооцоолсон байна. Мөн таван замын цэргийг еранхийлөн удирдах командлагчийг сонгон томилсон ба бусад ангиудын захирагч болон туслах жанжин нарыг томилжээ. ==Хятадын тал== ===Хятад дах нөхцөл байдал=== 1912 оны сүүлч болоход Өвөр Монголын улс төрийн байдал Бээжингийн засгийн газарт хүнд чухал асуудал болж тулгамдаж байжээ. Засгийн газарт Монголын асуудлаар Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг болон үүний эсрэг аядуу бүлэг гэсэн 2 бүлэг байсан байна. Гэхдээ эдгээр бүлгүүд нь Монголыг бүхэлд нь өвөр, ар гэлгүй бүгдийг нь хятадын захиргаанд нэгтгэх зорилготой байсан ба зөвхөн түүнийг хэрэгжүүлэх арга замын хувьд зөрчилтэй байсан байжээ. Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг нь Монголыг дайлах цэргээ томилон Монголыг дайран цохих чиглэлээ бататгажээ. Ийнхүү Монголыг дайлах цэргийг томилохын дагуу Бээжингийн засгийн газрын дотоодод тун ширүүн яриа хэлэлцээр болжээ. Энэхүү санал зөвлөгөөн нь юуны урьд Төрийн явдлын хорооны хянан тогтоолыгхүлээх хэрэгтэй байжээ. Есдүгээр сарын 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны цэргийн явдлын нууц хуралдаан дээр хатуу бүлэг болох хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чирүи болон энх бүлэг болох төрийн явдлын сайд Жао Бинжүн санал зөрөн маргалдаж, эцсийн дүнд гадаад харилцааны хэлэлцээр хийх шийдвэрлэх санал нь засгийн газрын зөвлөгөөнөөр батлагджээ. Үүний зэрэгцээ [[Юань Шикай]] ерөнхийлөгчөөс Өвөр Монголын Гүнсэнноров ван болон Ар монголын Наянт вантай уулзан ярилцжээ. Тэгээд есдүгээр сарын 25-ны өдрийн төрийн явдлын хуралдаанд Юань Шикай 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны нууц хуралдаан дээр батлагдсан засгийн газрын тогтоол болон Монголын ван гүн нарт зөвшөөрөгдсөн саналыг үндэслэж, Монголын асуудлыг шийдвэрлэх аядуу арга бодлогыг илэрхийлжээ. Гэвч хуралд оролцогсодын олонх нь эсэргүүцсэн. Тухайн үед Бээжингийн засгийн газрын дотоодод Юань Шикай, Жао Бинжүн нарын саналаар төлөөлүүлсэн зэвсэгт хүчнийг хэрэгжүүлэхийг эсэргүүцэх санал зөвлөгөө байхад Дуан Чирүи, Шүи Шүжан (Хуурай замын цэргийн газрын товчоон дарга), Иан Шишань (Шаньши дүдү) мэтийн цэрэг дайнаар дайлан дагуулахыг санаачилсан цэрэг засгийн ноѐд түшмэд нэлээд байсан мөртлөө энэхүү цэрэг дайны хүчинд түшиглэн Монголын тусгаар тогтнолыг устгахыг санаачилсан хүчин нь олонхи байж хүчтэй байжээ. Гацхүү цэрэг засгийн хэмжээнд биш, улсын дотоод дахь энгийн хүн амын хувьд чгэсэн Монголын тусгаар тогтнолыг эсэргүүцэх санал илэрхий давуу байжээ. Тэд Монгол бол манай нутаг дэвсгэр, Төвдийн нэг хэсэг бол үнэндээ хятад хүний манасан газар учраас Монгол болон Төвд нь яриангүй Дундад иргэн улсад харъяалагдах ѐстой. Эдгээр орны тусгаар тогтнол гэгч ёсонд үл нийцэх ялт ажиллагаа" гэж эсэргүүцсэн санал давамгайлж байсан байна. <ref>“Иргэн улсын Жинши зохиол найруулал”, тал 666, 677</ref> Юань Шикайн аядуу бүлгийг дэмжиж байсан нь Тэр үед Бээжингийн засгийн газар Оросын Хаант Улстай гадаад харилцааны хэлэлцээр хийхээр бэлтгэж байсан тул цэргийн хүч хэрэглэн Монголын асуудлыг шийдвэрлэхээс түр татгалзан хойшлуулах үндсэн шалтгаан болсон байна. 1912 оны арван хоѐрдугаар сарын 3-ны өдрийн “Мүгдэний цагийн сонин”-ы “Иргэн улсын чухал мэдээ”-д доорх мэт өгүүлж, Монгол тусгаарласанд чанга эсэргүүцэл тавьж байх нийгмийн сэтгэлгээг тусгажээ. Сонин мэдээнд эл газрын байдал тусгагдаж “...Шаньдун-д... Бүх улсын ах дүү нар хүчин хамтран дайтахаар зорьж буй. Гэхдээ дайн хийхэд сүйтгэл их. Ах дүү нар бүх хүчнээр зоос мөнгө цуглуулж тус болох нь зохистой. Сонсохоор мужын төвийн нэгэн Чин овогт авхай эх улсаа хайрлах баатар хөвгүүдийн зориг санаагаар хүчир бэрхшээлийг хайхралгүй боомтын гадна үхэж сэхэхээ үзэлцье хэмээн, эмэгтэйчүүд буу зэвсэг үүрч дайн байлдаанд эрчүүдтэй адил явж дийлэхгүй тул онцгойлон цэргийн ам хүнс цуглуулах бүлгэм байгуулахаар уриалж, далайд дусал нэмэх хувь нэмэр үзүүлэх гэсэн...” “...Шандунь мужын Жинан хотод эмэгтэйчүүдийн цэрэг зохион байгуулж Монголыг дайлах дайнд оролцохоор бэлтгэж буй...” гэж мэдээлж байжээ. ===Хятадын талын төлөвлөгөө=== 1911 оны байдлаар Оросуудын хийсэн судалгаанд Манж Чин улс нь нийт 160 мянган явган цэрэгтэй, 285 батальоноос бүрдэх 11 дивиз, үүнд тусгай 25 бригадтай байсан. Манж чин улсын хаант төр мөхсөнөөр түүнийг шахан зайлуулж гарсан Дундад иргэн улс 1913 он гэхэд хятадын хуурай замын цэрэг дотооддоо олон үймээн самуунд оролцчихсон туршлагатай, чадварлаг арми болсон байлаа гэж тэмдэглэснийг иш татав. 1912 оны 10-р сараас Өвөр Монголд болсон зэвсэгт мөргөлдөөн улмаар хурцдаж байжээ. Дундад Иргэн улсын сэргийлэлтийн цэрэг анги нь Богд Хаант Монгол Улсын цэргийг дайрахын зэрэгцээгээр Өвөр Монголын дотоод дахь бослогыг дарангуйлан дарахаар бэлтгэж байжээ. Иргэн улсын талаас жилийн эцэс болтол цэргийн хүчнээ байрлуулж дуусаад, дайтах төлөвлөгөөг дараагын шатанд оржээ. Тухайлбал, цэгцлэн тохируулсан Монголыг дайлах цэрэг нь тохиолыг хүлээж давшилт хийхэд бэлэн болжээ. 1913 оны эхээр Дундад Иргэн улсын цэргийн дайтах цэрэг ангийн цэгцлэн тохируулсан байдлыг Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэлээс нарийн ойлгож болно. Түүнийг үндэслэн ДИУ-ын цэргийн Өвөр Монгол хилийн ойр хавийн газар оронд тохируулсан цэргийн хүчний байдлыг ажиглан мэдэж болно. Ар, Өвөр Монголын хамаа бүхий газар оронд эл улсын цэрэг байрлуулсан байдал. (1913 оны нэгдүгээр сарын цэргийн захиргааны данс эвхмэл)д доорх мэт тэмдэглэж байна. *Хөх хотын чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр): Явган цэрэг: 5 860 хүн Морьт цэрэг: 1 400 хүн Хөх хотын буут цэрэг: 230 хүн, 15 их буу, 6 пулѐмот *Чуулалт хаалганы чиглэл (Өвөр Монголынбаруун хэсгээр): Явган цэрэг: 4 120 хүн Морьт цэрэг: 2 470 хүн Буут цэрэг: 400 хүн, 24 их буу Барилгын цэрэг: 220 хүн Пулѐмёт: 22 <ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл “Монголын мэдээ”, гуравдугаар боть, Дайшѐо-гын 2-р оны хоѐрдугаар сараас додоодугаар сар, данс эвхмэлийн дугаар 1-6-1-5-7</ref> Хүнд, хөнгөн (?) цэрэг: 100 хүн *Чэндэ (Халуун гол)-ийн чиглэл(Өвөр Монголын дунд хэсэг) Явган цэрэг: 7 720 хүн Морьт цэрэг: 1 650 хүн Буут цэрэг: 230 хүн, 14 их буу Инжнерийн цэрэг: 100 хүн Пулѐмёт: 12 *Кайлү-гийн чиглэл: (Өвөр Монголын дунд зүүн өмнө хэсгээр) Явган цэрэг: 4 340 хүн Морьт цэрэг: 1 590 хүн Буут цэрэг: 250 хүн, 27 их буу Пулѐмот: 24 *Таонон (Шаазгай хот<ref>[http://eagle.mn/r/67647 Тогтох тайжийн тухай хоёр дуу] Одоогийн Таононфу гэж буй хотыг монголчууд Шаазгай хот гэдэг байжээ.</ref>)-ын чилэл: (Өвөр Монголын зүүн хэсгээр) Явган цэрэг: 1 600 хүн Морьт цэрэг: 900 хүн Буут цэрэг: 100 хүн, 6 их бууд *Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэл: (Өвөр Монголын зүүн хойд хэсгээр) Төмөр замыг сахих ангийн, явган цэргийн 6 холбоот анги, морьт цэргийн 6 холбоот анги, буут цэргийн 4 дунд анги, барилгын цэрэг 1 дунд анги, төмөр замын 64 дунд анги, Энд Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэлд байгаа бодит тоог тэмдэглээгүй. Эл чиглэлийн бүх цэргийн хүчин (нийт тоо нь)-ний тухай Өвөр Монголд суугаан хятад цэргийн ерөнхий тооны их төлөв бүртгэл: цэрэг 33 460 хүн, 85 их буу, 54 пулѐмот гэж тэмдэглэж байна. Энэ нь "Монгол газрын ойллого"д тэмдэглэж байгаа *Нийт цэргийн хүчин 39 900 гаруй хүн, их буу 54, пулѐмот 4<ref>Монгол газрын ойллого‖-ын 1554-р нүүр</ref> байна. Японы гадаад явдлын архивын материалын дагалт зурагт, дайтах цэрэг анги зургаан бүлэг хувааж байх бөгөөд тус тусын цэрэглэн харалт нь тодорхой бий. Үүнийг монголын талын түүхэн материалтай харьцуулж үзвэл, ДИУ-ын цэргийг зургаан бүлэг хуваасан учир бол Монголын цэрэг таван бүлэг болж ёиглэл гарган байсны эсрэг авсан төлөвлөлт ажээ. Ингэж Дундад улсын засгийн газар нууцаар цэрэг томилон Өвөр Монголд хувиарлан суулгаж бага багаар нэмэгдүүлж байжээ. Чуулалт хаалганы зүүн хэсэгт суугаа цэрэг гурав, дөрвөн мянгаас нэмэгдээд хоѐр түм гаруй болж, Монголыг дайлах хошууч цэрэг анги нэгэнтээ бэлтгэлээ дуусгаж төвийн шилжүүлэн томилохыг хүлээж байсан байна. Энэ үед ДИУ-ын цэрэг нь Өвөр Монголд дайтахаар бэлтгэсэн ѐсоор Өвөр Монголын эл газар цаашлан Ар монголд дайран орохоор төлөвлөж байсан байна. Бээжингийн засгийн газарт ―Ерөнхийлөгчийн ордон өдөр дараалан хуралдаж, бүр л цэрэг татан шилжүүлэх ба цэргийн сүйтгэл цуглуулах хоѐр учирт зүтгэлцэн, цэрэг ба санхүүгийн хоѐр яамыг тусгайлан хариуцуулахаар зарлигджээ. Дуан (Дуан Чириү) ерөнхий дарга ойрд зөвлөгчийн газартай ярилцан зөвлөж одоогийн эл мужын дүдү нар тус тус цахилгаан мэдээ ирүүлж "Монголыг дайлах зориг санаа чанга байх нь эрхэм. Эл муж урьдаар өөрийн сэргийлэлтээ чангатгаж, үнэхээр дайны явдал үүсвэл даруй түр умард орны эл мужын цэргийг шилжүүлнэ. Бусад өмнөд орны эл мужид хөдлөхгүй. Гэвч эл муж шилдэг хүчтэнийг шилэн сонгож чанга боловсруулж төвийн зарлигийг сонсохоор үүрэг болгох хэрэгтэй" гэж тохируулжээ. Бээжингийн засгийн газар нь хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чириү-гийн шаардлага доор эцэстээ Монголд зэвсэгт хүчин хэрэглэх горьдлогоо дахин дурдаж, нэгэнтээ тогтсон төсвийн хувиар ерөнхийлөгчийн ордонд батлагджээ. ДИУ хүчирхэг цэрэг ангиа төвлөрүүлж зүүн хэсэг орноос дайралт хийх гэж байжээ. Үүний тухай "Мүгдэний цагийн сонин"-д доорх мэт тэмдэглэж байна:-"Гадаад Монголыг эрхшээхэд урьдаар Өвөр Монголын зүүн монгол, зүүн хойдын гурван мужаас гар орох хэрэгтэй, сэргийлэлтээ чангатгах хэрэгтэй, сэргийлж дийлсэний дараа сая дайтаж дийлнэ. Одоо нэгэнтээ бэлтгэж дуусчээ" Тухайлбал, Ар монголыг дайлах үед урьдаар Өвөр Монголын зүүн хэсгээс эхлэх гэсэн байлдах бодлогийн чиглэлийг арван хоѐр сарын эхний үеэр нэгэнт тогтжээ. ==Эхлэл, тулалдагч талуудын хүчний харьцаа== Өвөр Монголыг чөлөөлөх таван замын цэргийг ерөнхийлөн захирагч жанжнаар [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]г зарлигаар томилсон. Таван замын цэргийг дараах байдлаар хуваан мордуулсан байна. Үүнд: *Нэгдүгээр зам: [[Егүзэрийн хийд]]ийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]гийн удирдсан [[цэрэг]] *Хоёрдугаар зам: [[Дарьганга|Дарьганг]]ын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], [[дэд сайд]] [[Бавуужав]] нарын цэрэг *Гуравдугаар зам: [[Сөнөд]]ийн хоёр [[хошуу]], [[Дөрвөд|дөрвед]] вангийн чиглэлд дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[Насан-Аривжих]]ын цэрэг *Дөрөвдүгээр зам: [[Хөх хот]]ын чиглэлд, [[сайд]] [[гүн]] [[Сономдорж]]ийн цэрэг *Тавдугаар зам: [[Урад]]ын гурван гүн, [[Хатан гол]]ын чиглэлд, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийн цэрэг тус тус хөдлөх болсон ажээ. Эдгээр чиглэлүүдэд нийтдээ 10000 цэрэг байсан гэж үздэг. [[Файл:With the Russians in Mongolia 192.png|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] 1913 оны дунд үеийн Монгол цэргийн тоог 4300 гаруй, түүн дээр 3500 орчим орон нутгийн [[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг|сайн дурын цэрэг]] байсан гэж үздэг. [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]ын [[ерөнхийлөгч]] [[Юан Ши Кай]] Монголын эсрэг 70 000 цэрэг татаж, их буу, явган цэргээс бүрдсэн орчин үеийн зэвсэглэл бүхий [[арми]]йг эмхлэн байгуулж, [[маршал]] [[Ван Хуайчин]]аар удирдуулан хөдөлгөлөө. Тэр маршалд өгсөн бас нэг нууц даалгавар нь [[Дэмчигдонров ван]]гийн өргөөнд хадгалагдаж буй [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] тамгыг ямар ч хамаагүй аргаар авчрах явдал байв. [[Дундад Иргэн Улс|Хятадын]] цэргийн байдлыг авч үзвэл: 1912 оны намар Дарьгангын чиглэлд 500-аад, [[Цагаан Түн]]гийн чиглэлд 1-2 мянга орчим, [[Цицикар]]т, [[Хөлөнбуйр]]ын чиглэлд 4 мянга гаруй хүнтэй холимог бригад, [[Жиримийн чуулган]]ы нутаг, Таононфу гэж буй (Шаазгай) хотноо 10 мянга орчим цэрэг байрлуулжээ. Өөрөөр хэлбэл, Дундад иргэн улс 1912 оны адаг, 1913 оны эх гэхэд Жиримийн чуулган, Цицикар, Шаазгай хот орчим 14 мянгаад цэрэг (зүүн чиглэл), Өмнөд Монгол буюу Хөх хот, Хаалган боомт, Долоннуур, Бяруу зэрэг хотод 39 мянган цэрэг (төвийн чиглэл), харин Цагаан Түн, [[Алтайн Шар сүм]], [[Чингэл]] зэрэг газраар 6 мянгаад цэргийг байрлуулсан мэдээ бий. Эдгээр бүлэглэл нийт янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]], 80-90 [[пулемёт]]той байв. Харин 1913 оны 9, 10 дугаар сарын үед [[Шаньси]] мужийн умард хилийн нутгаар 23 янз бүрийн анги нэгтэл, 28 их буу, 4 пулёмёттой 9500 явган, 1500 морьт цэрэг байрлаж байсан бол Хаалган, Долоннуур зэрэг хотын чиглэлийн цэргийн бүлэглэлд 30 их буу, 16 пулёмёт бүхий 35 батальон (20 мянган хүнтэй) [[явган цэрэг]], 9 [[дивизион]] (2500 хүнтэй) [[морин цэрэг]]тэй анги, салбарууд байрлаж байжээ. [[Файл:Mongolian_soldiers1.jpg|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] ==Байлдаан эхлэх үеийн цагийн байдал == 1912 оны сүүлийн хагас жил хятадын цэрэг Өвөр Монголын олон газарт улмаар давшин орж бэхлэн суужээ. Нөгөөтэйгүүр, мөн оны есдүгээр сард "Монгол-Оросын гэрээ" байгуулахаар зөвшилдөж байсан үед Богд хааны засгийн газар дотооддоо Өвөр Монголд цэрэг оруулах төлөвлөгөө зохиож эхлэв. Ингээд ДИУ болон Монголын хоорондох зөрчил ихээр хурцдаж асуудлыг хэлцлийн шуагмаар шийдэх боломжгүй болж цэрэг дайны ажиллагаагаар шийдэхэд хүргэх болов. 1912 оны сүүлчээс эхлэн жил гаруйн хугацаанд Хятад улсын Бээжингийн засгийн газар ба Монголын Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын тойронд байлдаан болжээ. Монголын цэрэг Өвөр Монголд байгаа Хятадын цэрэгтэй тулалдаж эхлэн Эзний гол, Ноён уул, [[Алшаа зүүн хошуу|Алшаагийн яамд хот]]ын орчим, Шандын гол, Үхэрчин уул, Тэнгэр элс, Сургага Хөөрөг, Дархан уул, [[Шулуун хөх хошуу]], [[Долнуур]], [[Бяруу]] хот, [[Хөх хот]]ын орчим, [[Хөвөөт шар хошуу]] зэрэг олон газар ялалт байгууллаа. Энэ явдлыг Лондон «Times», [[Япон]]ы «Manshū Nichi-Nichi Shimbun» зэрэг олон [[сонин]] [[дэлхий]] нийтэд зарлаж байсан ба [[Оросын Хаант Улс]] «Танай улс учиргүй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан. ===Байлдааны ажиллагааны эхлэл=== ДИУ болон Монголын цэргийн анхны байлдаан Өвөр Монголд хэзээ болсон цаг нь тодорхойгүй боловч Японы гадаад яамны Дайшѐо- гын тэргүүн он (大正元年-1912)-ы есдүгээр сарын 9-ний өдрийн тэмдэглэлд "Жэн Жиатүнд бэлгийн улиралын долоон сарын 8-наа хятад монгол хоѐр цэргийн хооронд нэгэн их дайн болов" <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээ нэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 机密公第257号，大正元年9月10日 外务省政务局接受件。</ref>гэсэн мэдээ бий. Энэ нь Өвөр Монголд болсон ДИУ-ын цэрэг болон Монгол цэргийн хамгийн анхны зэвсэгт мөргөлдөөн. 1912 оны арван сарын 11-ний өдөр Оросын элчингийн Бээжийнгээс явуулсан цахилгаанд: "Дундад улсын сонин мэдээнийхний ба нам бүлгийнхэн Оросын эсрэг ухуулгаа үргэлжлүүлэн чангатгаж байна. Хүрээг дайлах аян цэрэг (远征军)-ийг зэвсэглэхээр илээр хандивын мөнгө цуглуулж <ref>Ш. Бира: “БНМАУ-ын түүх”, Монгол улсын соѐл гэгээрлийн яамны сурах бичиг сэтгүүл хэвлэх товчоо, 1987, тал 146</ref><ref>Ш. Нацагдорж: “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946 он, тал 34-35</ref><ref>《盛京时报》(Мүгдэний цагийн сонин) 1912年12月3日，第三面，《国务院对库政策志略》。</ref> байна. Зөвлөгөөний хурлын даргаар тэргүүлүүлсэн улс төрчид цөм энэхүү учирт оролцов. Засгийн газар яг улсын доторх цэргийн зээллэгийн төсвийг ярилцаж аян цэргийн төлөвлөгөө хийж эл газарт үүний төлөө идэвхтэй бэлтгэл арга авч байна."<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 136</ref> гэжээ. Бээжингийн засгийн газрын зөвлөгчийн яам ба хуурай цэргийн яамны удирдлага дор, юуны өмнө Дарьгангад дайран Монголын цэргийг устгах дайны зорилгийг тогтоов. Залгаад Халуун гол (Рехэ), Цахар, Шианши, Сиүюаньд суугаа цэргийн дайралт бараг адилхан цагт эхэлсэн байв<ref>Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Дарьгангын дайралтад Иргэн улсын цэрэг ихэд ялагдаж, Дарьгангын өмнө талд байгаа Шилийн голын газар Монголын цэрэгт эзлэгдэв. Энэ үед Иргэн улсын цэрэг бараг цөм Шилийн голоос ухарсан байв. Тэгээд ―Хятадын засгийн газар Улаанхад ба Кайлү-д цэргийн байрлуулт хийж Дарьгангыг эзэлсэн Гадаад Монголын цэргийг хөөн гаргахаар Жинжоү-гээс И Жүн (毅军) цэргийн явган цэрэг 2 000, морьт цэрэг нэг дунд анги, буут анги нэг дунд ангийг, Халуун голоос И Жүн цэрэг 2 000, Хуай Жүн (淮军) цэрэг 1 000, шадар цэрэг хоѐр хороог, Жан Чигү-гээс 500-г, Гүй Хуачэн хотоос шадар цэрэг хоѐр хороог, жич Шианши-гийн хуурай замын цэргийн нийлмэг багаас нэг бригадыг татан төвлөрүүлж Дарьгангийг дайрах хүчнээ чангатгав. <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээтнэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 ”Квантуны армийн захиргааны яамнытмэдүүлэлт”</ref> Хэдийн тэгсэн боловч 1919 оны арван нэдүгээр сард Армонголын өөртөө засахыг үгүйсгэх болтол, Иргэн улсын цэрэг Дарьгангад орж чадаагүй. Анхан шатны баруун талын дайн нь бараг цөм Шилийн голын хэмжээнд явагдав. 1912 оны сүүлчээр Иргэн улс ба Монголын хоорондох хоѐр цэргийн мөргөлдөөн үүссэнээс нааш, Шилийн голын чуулган ба зүүн талын Зуу-Удын чуулган тун бачим байдалд ороод байв. Энэ хоѐр чуулган нь Хөлөнбуйрынх шиг Богд хаант засгийг дагахаар эрс тэс хөдлөөгүй бөгөөд Цахарын зарим хэсэг мэтээр эсрэг зогсолт бас аваагүй юм. Мөн бас Их зуу,Улаанцавын чуулган мэт өнгөн дээрээ Иргэн улсыг дагаад үнэндээ Богд хаант засаг лугаа үргэлжлэн харилцаж байсан ч биш, өдөр тутам бачуурч байгаа байдалд энэ хоѐр чуулган ямар овроор хандвал зохихоо өөрсдөө тогтоож чадалгүй хар шар нийгмээрээ самгардаж байв. Гэхдээ 1913 оны зэвсэгт мөргөлдөөнд хамгийн их хохирол амссан нь ч энэ хоѐр чуулган юм. Шилийн голын чуулганы нутаг нь дунд ба баруун Өвөр Монголын хойд хэсгийг бүрхэж Армонгол лугаа шууд залгалдаж байдаг. Тухайн чуулган нь Иргэн улс ба Монголын хоорондох халхавч орон болж байсан учраас түүний өмнөх Цахар орон цохилтонд учирсан боловч хохирол нь бага байв. Монголын талаас Шилийн голын дайнд оролцсон нь Дамдинсүрэнгийн удирдсан баруун замын цэрэг болон Бавуужав, Хайсан хоѐрын удирдсан дунд замын цэрэг байв. Дамдинсүрэнгий доор байсан 1 000 цэрэг бүгд Өвөр Монголын хүн бөгөөд Дамдинсүрэн 1912 онд тэднийг Хөлөнбуйр, Шилийн гол, Цахараас элсүүлэн авсан<ref>Hyer, Paul: The role of inner Mongolia in the Independence Movement,1911-1914, Studies on Mongolia: proceedings of the First North American Conference on Mongolian Studies. Bellinghan: Western Washington Univ,Press, 1979.p.92.</ref> 1913 оны нэгдүгээр сарын дунджаар Дамдинсүрэнгийн удирдсан цэрэг нь Иргэн улсын цэргийн Долон нуурын хуарныг авахаар довтлоход Иргэн улсын талаас умардын шинэ цэргийн нэгдүгээр дивиз (дарга нь Хэ Зүнлиан 何宗莲)-г хөдөлгөж Долон нуурын баруун хойнох элсэрхэг газарт ширүүн дайн хийв. Монгол цэргийн дайралт эхэлмэгц хөдөлгөөн шаламгай Монголын морьт цэргийн салбар анги Долон нуур орчим шувтлан орж Иргэн улсын цэргийн буцах замыг тасалсан тул Иргэн улсын цэрэг бүслэгдсэн байдалд орж ширүүн дайнд хагас тооны цэрэг нь алагдаж, үхэж шархдагсад зууны наяд хүрч тун ихээр хохирсон байна<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть), Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны хоѐрдугаар сараас долдугаар сар 1-6-1-57号, мөн дээрх Heyr, Paul –ын ном, р 92</ref> Иргэн улсын талынхан энэхүү учрыг чухал болгон тухайн газрын цэрэгт гол хүчний шинэ цэрэг хүрэхээс өмнө дайсны дайралтыг Шангуан гол (闪光河, Долон нуурын хойгуур урсах гол)д хориглох хэрэгтэй гэж тушааж байв. Тэгээд умардын хуурай замын цэрэг (北洋陆军)-ын гуравдугаар дивизын гурав дугаар бригад (дарга нь 卢永祥 Лү Еншиан), наймдугаар дивизын 16-р нийлмэл бригад (дарга нь 王汝贤 Ван Рүшиан), Хуайжиүн цэргийн морьт цэргийн нэгдүгээр бригад (дарга нь 陈文运 Цен Венюунь)-ыг Долон нуур орчим томилоод, бас Халуун голын И Жиүн цэргийг байлдааны байдлыг очиж туслуулахаар дайны бэлтгэл хийлгэв.Энэ үед 1913 оны эхэнд Цахарын зүүн хэсэг ба Халуун голын хойд хэсэгт Иргэн улсын цэргийн хүч 21 400 хүн болсон. Долон нуурын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (王怀庆) Монгол цэргийг эвдэхээр шуудаж, буут цэргийн галлалтын хамгаалалт доор давуулга олон цэргийн хүчнээр гэдрэг дайралт хийв. Гэвч илэрхий ялалт олсон байдал мэдэгдэхгүй<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Тус газарт суугаа Иргэн улсын цэрэг явган, морьт, буут ангийг хамтруулсан 4 000 хүн олноор дайнд гарсан гэдэг боловч магад тоо нь мэдэгдэхгүй бөгөөд ерөнхийдөө цэргийн сүр алдагдсан байна<ref>190 “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть)</ref> 1913 оны эхэнд Бавуужав, Хайсан, Наваангомбо нарын удирдсан Дарьгангийн чиглэлийн цэрэг, Өвөр Монголыг дахин давтан дайрч байв. Эдгээр цэрэг юуны өмнө нэгдүгээр сард Дарьгангийг дайраад ялалт олж, Бэйсийн сүм (贝子庙，Одоогын Шилийн голын төв Шилийн хот жич түүний орчим)-ээр гарч зүүн өмнөш урагшлав. Бавуужав Лиан Күйсү (梁魁苏) нар хэдэн мянган цэргийн хүчээр Бэйсийн сүмийг довтолсон нь Иргэн улсын цэрэг болон Монгол цэргийн эсэргүүлэн байлдсан хамгийн анхны дайн болсон бөгөөд түүнээс хойш Монгол цэрэг Шилийн голын Үзэмчин хийгээд Зуу-Удын Их вангийн сүм (大王庙), Мисан сүм (米僧庙), Шавартай, Шар даваа зэрэг газрыг эзлэж байв. Бэйсийн сүмийн байлдаанаас хойш Иргэн улсын сахих цэрэг удаа дараалан ялагдан ухарч байв. 1912 оны 4 дүгээр сар болохоос өмнө, Шилийн голын зүүн хэсэг Зуу-Уд аймгийн Хишигтэн хошуу Монгол цэрэгт эзлэгдэв.аравдугаар сарын үеэс Монголын цэрэг Шилийн гол дэх Иргэн улсын цэргийн хуарныг голчлон сөнөөгөөд, хэдэн салбар салж Цахар оронд түрж, Зуу-Удын хойд хэсэгт гүн орж, Шилийн голын бүх нутгийг эзэлсэн байв. Иргэн улсын цэрэг дайн эхэлснээс нааш үндсэндээ ялагдав. шаламгайлан урагшлах Богд хааны засгийн газрын цэргийн ажиллагааны тухай өгүүлэхдээ: "Монгол цэрэг монголын бүх нутгийг дэвжээрүүлэв"гэж гайхсан Оуэн Латтимор (Owen Lattimore) бас Богд хааны засгийн газрын цэргийн тухай ―Хүрээнээс томилсон аян цэрэг бүмэтжгүй биш‖ гэж байсан бөгөөд ―Тэд нар хүрсэн газар бүрдээ хятадын цэргийг эвдсэн бөгөөд түр зуураа Жанчхүүгээс умарших дайнд их ялалт олж" байсан гэж тэмдэглэжээ. Түүний хэлэхээр Иргэн улсын цэрэг шинээр сургуулалт хүртэж шинэ маягын зэвсгээр зэвсэглэсэн тухай үеийн шилдэг цэрэг анги байсан боловч байлдах бүрд ялагдаад байсан тул аргагүй эвсэхийг хүсэх болов гэдэг. Ийнхүү явцад Иргэн улсын төлөөлөгч болон Монгол цэргийн хошууч ангийн дарга Дамдинсүрэнгийн хооронд хэлэлцээр хийх болов. Тэр үед Иргэн улсын төлөөлөгч "Дамдинсүрэн хэрвээ Иргэн улсыг дагавал Их Жунтан өөрийн биеэрээ вангийн зэрэг хүртээж ѐсныг гүйцэтгэн угтах болно" гэж Бээжингийн саналыг уламжлав Дамдинсүрэн Бээжингийн саналыг хүлээн авсангүй тул хэлэлцээр нь бүтэлгүй төгсөв<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Иргэн улсын эвсэх "Зөөлөн бодлого" нь Дамдинсүрэнд үйлдэл гаргасангүй боловч, бусад талаар харин бүтэмжтэй байв. Жишээлбэл, тэр үед Сөнөдийн талын цэргийн ерөнхий жолоодогч байсан Насанравжих 208 Иргэн улсын талын хүсэлтийг хүлээж Бээжингийн засагт орж өгөв. Насанравжих "Үндэсний чөлөөлөлтийн хөдөлгөөн"-өөс урвав гэсэн мэдээ нь Богд хааны засгийн газрыг ихэд цочоов. Энэ нь Богд хааны засгийн цэргийг тун ашиггүй байдалд оруулав. Түүний дараа баруун хэсгийн дайны Монгол цэрэг эмх дэглэмгүй байдалд орсноос ялагдаж эхэлсэн нь Богд хааны цэргийн явдлын төлөвлөгөөнд оролцож байсан Насанравжихын урвасантай холбоотой. Нөгөө талаар Бээжингийн засгийн газар, Иргэн улсын цэрэг Өвөр Монголын дайнд удаа дараалан ялагдсаныг чухал том хэрэг болгон үзэж, цэргийн хүчээ зузаатгахаар чармайж сэргийлэлтээ чангатгав. Түүнчлэн 1913 оны наймаас есөн сарын завсрын үеэс зүүн хэсгийн дайны байдалд эргэлт гарав. Тухайлбал, Иргэн улсын цэрэг хамгаалалтаас дайралтад шилжиж байв. Онцгойлон баруун хэсэгт мөн тэр намраас Богд хааны цэргийн хүнс хангалт бэрхдэж эхлэв. Байлдааны газраас Богд хааны засгийн газарт хандан, буу сум хурдан хүргэж ирүүлтүгэй гэсэн бачим шаардлагуудыг дахин давтан гаргаж байсан боловч засгийн газраасаа хариу олсонгүй. Энэ үед Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагаар Иргэн улс лугаа Өвөр Монголын дайныг зогсоохоор хэлэлцэж байсан. Нөгөөтэйгүүр мөн 1913 оны сүүлчийн хагасаас Орос, Хятад, Япон зэрэг улсуудад яаж хандах тухай Богд хааны засгийн газрын ноѐдын санал нэгдэлгүй болж улс төр улам будлиантай байдалд орж байв. ===Байлдааны ажиллагааны өрнөл буюу дунд үе=== 1913 оны 6 сард Богд Хаант Монгол Улсын засгийн газар Жанчхүүгээс ирсэн туршуулын мэдээнээс Иргэн улс буюу хятадын цэрэг өвөр монголыг эзэлсэний дараа давшилт хийн Монгол газар орж Хүрээг эзлэхээр төлөвлөж байгааг мэдсэний үндсэн дээр цэргийн нууц хурал хуралдуулж хятад цэргийн давшилтыг хориглоход бараг гурван түм таван мянган цэргийг дайчлах шаардлагатайг тул холбогдох арга хэмжээг авсан байна .<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 191</ref> ДИУ “Зөөлөн илбэлэх”-ийн эвсэх бодлогын дагуу, дайны бодлогоо шинээр төлөвлөжээ. Төлөвлөгөө нь: '''Нэг'''. Жанчхүүгээс Долон нуур, Бяруу балгас зэрэг Монголын чухал боомт газар хүрэх замд уулын морин улааг хаяж хурдхан цахилгаан утас тавин цэргийн хөдөлбөрийг хурдатгах хэрэгтэй. '''Хоёр'''. Үүнээс хойш Жанчхүүд суусан нэгдүгээр дивизыг цөм Монгол газар суулгаж, Жанчхүү орчимд гуравдугаар дивизын тавдугаар нийллэг бригадыг байршуулна. '''Гурав'''. Монголын байдал улам бачим болж Монголын эл газар суух цэрэг нэмэгдэн байгаа тул урьдын цэргийн өртөөний дүрэм бэрх болов. Жанчхүүд хурдхан цэргийн өртөө гаргаж зөөвөрлөх байгууламжийг бүрдүүлэн, эл газрын цэргийг хангах хэрэгтэй. '''Дөрөв'''. Уулын Монголыг дайлах цэрэг нь Цахар, Халуун гол, Сиүюань хэмээх гурван газрын цэрэгт хуваагдаж байх тул тус тусдаа хөдөлж хоорондоо ямарч холбоогүй байсан шалтгаанаар удаа дараалан ялагдав. Иймээс хойшдоо гурван замын цэргийн хуаран нягт холбоо авч хөдөлгөөнөө хамтруулж байдлаа хоорондоо мэдэгдэх хэрэгтэй<ref name=Япон></ref>. Монголын Засгийн газар Ар монгол болон Өвөр Монгол нийлэх зорилтыг хурдхан биелүүлэхээр түшмэд, сайд, ван, гүн нарыг цуглуулан төрийн хурал хийв. Хурлаас цэргийн бэлтгэл хийж, элч нарыг хошуудад мордуулан, өмнө зүг дайлахад хэрэглэх морь, тэмээ, хөсөг, хүнсийг цуглуулахын хамт, Өвөр Монголын нутагт хоѐр хүн томилон очуулж тэндэх ван гүн нартай уулзуулан Хүрээнд нийлэхийг уриалж, болох эсэхийг арван өдрийн дотор тогтоох болов<ref name=Япон> “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41号, 大正2年8月-10月，秘受4886号), “Өвөр Монголд айх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”,“зургаан сарын дундаж Хутагтын “Ар, Өвөр Монголыг нийлүүлэхи төсөл”</ref>. Энэ үед Монгол цэргийн давшилт амжилттай байлаа. Зургаадугаар сарын 4-ний өдрийн Монгол цэргийн дайралт Цахарын чиглэлд амжилттай байсан байна. Японы Гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл, хятад улс “Зургаадугаар сарын хуучдаар Цахарын цэргийн төлөвлөгөө”-г батлав. Үүнд: “Цахар аймагт тэргүүн фронтын байдал өдөр тутам бачим болсон бөгөөд олон мэдээнээс үзвэл Хүрээний цэрэг өмнөшлөх буюу эсвэл төсөөлөшгүй учир гарч мэдэх тул гуравдугаар дивизын тавдугаар бригадын дарга Лү Шаожиан (卢少将)-ийг Цахарыг сахих командлагчаар дэвшүүлж, цэргийн гол хүчнээ Шавартай орчимд төвлөрүүлж, Долон нуур ба Хүрээ-Жанчхүүгийн зам зүгийн алинд ч боловч тохиол алдахгүй хөдөлж болохоор төлөвлөсөн” гэж бий. Монголын тал тавдугаар сарын хуучдаар Тогтох, Хайсаны удирдсан зургаан мянган хүнтэй цэргийг Дарьгангад байршуулсан байна Тогтох, Хайсан нарын цэрэг Дарьгангад ар талын хүчнийг чангатгаж байхад Бавуужав Дарьгангын тэргүүн фронтын цэргийг удирдаж хошуучлан байлдсан байна. Тухайлбал, Бавуужавын цэрэг Зуу-Уд чуулган зүг дахин дайрсан байна. <ref>《林西县志》(Линшишианы ойллого) Өвөр Монголын номын сангийн хадгаламж (бичмэл) тал 11</ref> Зуу-Уд зүг дайрсан Монгол цэргийн тэргүүн фронтын салбар анги нь Хурх сүм, Тата сүм (塔塔庙), Шавартай зэрэг газрын хэдэн удаагын байлдаанд олон хүнээ алджээ. Хятад тал тулалдаанд өөрийн шавхагдашгүй хүний нөөцөөс Монголын талаас олон дахин давуу том цэргийн хүчнийг төвлөрүүлэн оруулав.<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985,тал 313</ref> Монгол цэргийн анги нь Богд хааны зарлигаар дайны талбараас Шилийн голын баруун сөнөд дэх Монголын цэргийн суурин зүг буцаж ирэв. Үүнд хятад эх сурвалжид: “Зургаан сарын 23-нд, явган цэргийн гуравдугаар хорооны гол нь болох Гүн (宫)-ийн салбар анги болон морьт цэргийн хорооны Мэн (孟) даргын удирдсан цэрэг баруун Сөнөдийг эзэлсэн бараг 400 монгол дээрмийг дайлж хэдэн цаг байлдсаны эцэст тэднийг цохин ухруулав. Монгол цэргийн үхэж шархдагсад зуу гаруй, хятад цэргийн үхэж шархдагсад дөч гаруй болов” бий.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情 报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, “Зургаан сарын хуучдаар Тогтох өмнөш халдахаар бэлтгэв”</ref> Мөн энэ үед Хайсаны цэрэг Дарьгангаас Хөх хотын баруун биеэр орж лагерь байгуулжээ. Долдугаар сарын 18-ны өдөр, Булан (布兰, Бугатаас баруунш бараг наян газрын зайд бий) гэдэг газарт умард Шиан Ши-гийн командлагч Лиү Тинсэн (晋北司令官刘廷森)-ий удирдсан явган цэрэг нэг хороо, морьт цэрэг гурван суман, буут цэрэг нэг салаа болон хоѐр пулѐмёт Хүрээний дээрэмд (Хайсаны харъяанд байгаа цэргүүд) их төлөв 1 200 хүнтэй мөргөлдөөн болж зургаан цаг илүү явагдсан ширүүн байлдааны эцэст Хятад цэргүүд ихэд ялагдаж 400 хүн шархадсан бөгөөд их буу 1, винтов 180-тай Тулуй худаг (托雷井, Бугатаас дөчин газар зайтай)-д ухарч одов. <ref> “Долоон сарын 18-ны Булангын байлдаан” </ref> Энэ мэтээр Жанчхүү-Хүрээний зам дагуу Хөх хот, Зуу-Удын Их вангийн сүм орчмын байлдаан ширүүн болов. Энэ үед хятадын морьт цэрэг, их буугаар дэмжүүлэн умард хил дагуу төвлөрч эхлэв. Долдугаар сарын 18-нд морьт цэргийн гуравдугаар бригад (Морьт цэргийн зургаадугаар хороо)-ны явган цэргийн нэг суман туршихын зорилгоор Цахараас Ар Монгол руу давшилтанд оров. Урагшлах замдаа тэд “Мөн хошуу (Цахарын хөвөөт шар)-наас умарш хорин газрын үзүүрт 500 орчим Монгол дээрэмтэй тааралдаж тэднийг ухруулав. Монгол дээрэм 30 гаруй үхдэлээ орхиж алс умарш ухрав” гэж бий<ref>“Долоон шарын 18, Хөвөөт шарын байлдаан”__</ref>. Энэ мэтээр зунд дулаан улирлыг ашиглан хятадын хэсэг цэрэг хилийн бүсэд оров. Долдугаар сарын үед Монгол цэрэг Өвөр Монголын олон газрыг эзлээд байсан тул Богд хааны засаг Дарьгангад байсан Монгол цэргийн “Өмнөш дайлах захиргааны газар”-ыг хилээс урагшлуулах хэрэгцээтэй болов. Долдугаар сарын эхээр Агваандорж захирсан 800 гаруй монгол цэрэг Зайр Ус орчим ирж довтлоод тухайн газрыг эзлэж, хөмрөг барьж, өмнө хилийг хамгаалах хязгаарын хэргийн товчоо байгуулах зэргээр бэлтгэл хийв. Үүнд Сүи Юань хотын жанжин Жан Шаоцэн (张绍曾) нэгэн салбар ангийг томилж (Долдугаар сарын) хорин гурванд тэднийг довтлон ширүүн байлдаан хийжээ. Хүчний хувьд хэт давуу хятад цэрэг тухайн газрыг дахин эзэлжээ. Хятад сурвалжид монгол цэрэг 30, 40 хүнээ алдаад умард зүг ухарсан гэжээ. Долоон сарын дундуур Монгол цэрэг их вангийн сүмийг дахин довтолж, 22-ны өдөр түүнийг эзлэв. Наймдугаар сард хоѐр талын цэргийн Жанчхүүгийн төлөө тулалдаан ширүүсэв. Гэвч хүн хүчээр дутуу, сум хэрэгсэл дууссан тул 10-ны өдөр Монгол цэрэг ухрав Наймдугаар сарын сүүлийн хагасын байлдаанд хятадууд удаа дараа нэмэлт цэргийг татан хүчээ эрс нэмэгдүүлэн цэргийн хүчин давуу болж ирэв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны долоон сарын 9-д Богд хаан Өвөр Монголд байлдаж байгаа Монгол цэрэгт зарлиг буулгав. Зарлигт: “Улсын мандаж мөхөх нь тэнгэрийн цагийг дагана... хэрвээ энэхэн чөлөөг алдвал гэмшвээс юуны тус...Монгол газартаа хүрвээс барваа, бусдын газар нутагт халдаж эс болмой” гэжээ<ref>Монгол Улсын Түүхийн төв архив, 5-29-80 номерт, “БНМАУ-ын түүх”, хоѐрдугаар боть (доод)</ref>. Дайны дунд шатанд хятад улсын цэрэг дайсны эсэргүүцлийг бут цохих шинэ бодлогыг тогтоож цэргийн ажиллагаагаа явуулсанаар фронтын шугамыг ухруулж эрс бэхжүүлсэнээс болж цэрэг дайны байдал монголын талд ашиггүй болж байгааг мэдсэн монголын тал ч байдалд тохирхоо больсон дайны төлөвлөгөөгөө дахин хянаж нэмэлт өөрчлөлт хийсэн байв. ===Байлдааны ажиллагааны сүүлийн шат=== Хятадын тал Монгол цэргийг ухруулсан байдлаа ашиглан 1913 оны есдүгээр сард Монголыг дайлах цэргийн захиргаагаа Улаанхадад шилжүүлжээ. Наймдугаар сарын 14-нд зүүн Сөнөдийн зүүн өмнө байгаа Шулуун хөх орчимд Хуай Жиүн цэргийн үндсэн анги болон Монгол цэргийн гол хүчин (Мянга шахам хүн) тулалдав. Энэхүү ширүүн тулалдаанд хятад цэрэг Монгол цэргийг ухруулсан байна.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, </ref> “Найман сарын 14, Шулуун хөхийн байлдаан” Мөн Шулуун шарын чиглэлд болсон тулалдаанд Монгол цэрэг ухарсан байна<ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Найман сарын 20, Шулуун шарын байлдаан</ref>. Монгол цэрэг энэ үед сум хэрэгслээр гачигдан хүнд байдалтай байсан боловч хятад цэргийн эсрэг сөрөг довтолгоонуудыг амжилттай хийсэн байна. Есөн сарын 11-нд Монгол цэрэг Бяруу хот, Долон нуур зүг довтолсонд тухайн газрын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (宣化镇守使王怀庆) өөрийн хятад цэргийг шаардсан боловч Хятад цэрэг ялагдсан буюу хүнд байдалд орсрн байжээ<ref>(Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Есөн сарын 16, Долон нуурын байлдаан”</ref>. Энэ үеийн дайны тухай хэдэн зүйлийн сурвалж материал байх боловч Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл болон хятадын эх сжрвалжид тэмдэглэгдсэн агуулга хоорондоо тун их зөрөөтэй<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт</ref>. Хятад эх сурвалжид Хятад цэрэг есөн сараас эхлэн бүх талын дайралт хийж Монгол цэргийг мөхтөл цохьсон байна. Гэвч тухайн үеийн дайныг бараг л өдөр бүр тодорхой мэдээлж байсан Японы гадаад яамны тэмдэглэлд Хятад цэрэг Цахараас хойшх газарт нэг л хэсэг цэрэг оруулсан төдий байв. Богд хааны засгийн газрын цэрэг дайралтаа үргэлжлүүлж арван нэгдүгээр сарын эхнээс хориглолтын байдалд орсон боловч эзэлсэн газраасаа бараг ухраагүй сэргийлэн сахьсаар байжээ. Мөн гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл аравдугаар сард Богд хааны цэрэг Зуу-Удын чуулганы баруун захаас дайрч тус чуулганы Баарин хошууны газарт Хятадын цэрэгтэй дахин тулалдаж байжээ. Үүний тухай 1913 оны аравдугаар сарын 22-ны өдөр илгээсэн ―Квантуны захирагчын мэдээлэлд “(关东都督报告)-д Линшигийн зүгийн Монгол хулгайн дайралтын байдал” гэдэг гарчигаар доорх мэт тэмдэглэж байна: “Есдүгээр сарын 30-ны шөнө Лиү Жиаинз (刘家营子)-ийг сахисан И Жиүн цэргийн салбар ангиас томилсон бага суман дарга Лиү Жиүнши (少佐刘君实)-гийн удирдсан хоѐр зуун цэрэг мөн тэр газарт найман зуу гаруй монгол цэрэгт дайрагдаж Лиу ангийн дарга байлдаанд үхсэн бөгөөд үхэж шархадсан цэрэг ная шахаж эдүгээ мөн Лиу Жиаинз-ыг бат сахисаар байна” гэжээ. Түүний дараа өдөр нь “Аравдугаар сарын 1-ний өдөр Монгол цэрэг Лиү Жиаинз-ийг дайран байлдаан бүхэл өдөр үргэлжлэн бага суман дарга ч байлдаанд үхэж үхдэл шархдал үлэмж гарсан” байв.<ref>Мөн тэнд: “Квантуны захиргааны ордонд мэдүүлсэн мэдүүлэлт” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны арван сарын 22-ны өдөр илгээв)</ref> Юань Шикайн бичээч Цай Тинганд өгсөн Моррисоны 1913 оны арван нэгдүгээр сарын 28-ны захидал болон дурдатгалд, тухайн үеийн Хятадын цэргийн “Дайны ялалтын мэдээлэл”-ийг ярихдаа: “Тэр бол зэвсэггүй Өвөр Монголын ардыг дарангуйлсан төдий юм. Монгол цэргийн дайралтыг тэд мөн л эсэргүүцэж чадахгүй байсаар” гэж хатуу шүүмжилж байв<ref>Edited by Lo Hui-min, 1978, 《The Correspondence of G.E.Morrison II, 1912-1920》, Camdridje University press, p.269</ref>. Тэрээр “Монголын байдал гэвэл миний хэлснээс нэн муу байна... Хаалган (Жанчхүү)-аас Урга (одоогын Улаанбаатар), Долон нуур, Гүй Хуачэн хүртэлх зам үнэхээр муу” гэж, чухал чухал газраас Монгол цэргийг ухруулж чадсангүй гэдгийг ярьсан нь тухайн үеийн зөв мэдээлэл юм. Моррисон дайны байдлыг задлан шинжилж үзээд хүнд хэцүү байгалийн орчин бол хятад улсын цэргийн ялагдсан нэгэн шалтгаан мөн гэжээ. Мөн тэрээр “Монгол цэрэг тухайн газрын уур амьсгалд тэсвэртэй боловч ―хятад цэрэг уур амьсгал ус шороонд дасаагүй нь хятад цэрэгт тун ашиггүй” байгааг дурдав. Моррисон тэдгээр шалтгааныг үндэслэн “Хятадын цэргийн байлдах арга ба цэргийн сэтгэл санааг эртхэн өөрчлөхгүй бол Өвөр Монгол бас тусгаар тогтнох аюултай” гэж Хятадын засгийн газарт чанга сануулга өгч байв.) Хүйтэн улирал болоход хоѐр талын цэрэг хатуу байдалд оров. Хятадын цэрэг дахин давтан дайрсан боловч амжилтгүй болж бүх дайралт давшилтыг нь монгол цэрэг амжилттай няцаан цохисон байна. Гэвч хятадын хохирол нь Богд хааны бага байв. Богд хааны цэрэг давшилтаас хориглолт хамгаалалтанд орж дайны явц байршлын буюу сунжирсан дайны байдалтай болов. Хүйтэн өвлөөс өмнө дайныг дуусгах гэсэн Хятадын цэргийн Ү Жиүншэн (吴俊升) гийн дайралт нь амжилтгүй болжээ. Энэ бол таван замын байлдааны зүүн хэсгийн цэрэг дайны байдал а. Хоёр тал хориглолтонд орсноор фронтын шугам тогтворжсон байна. Байлдааны ажиллагааны баруун хэсэгт, тэр намрын тэргүүн сард Цахарын чиглэлд Монгол цэрэгт сум дарь зэрэг зэвсэглэл ихэд дутагдаж, зэр зэвсэг нэмж нийлүүлэхийг хүссэн хүсэлтийг удаа дараа Хөх хотын тэндээс Богд хааны засгийн газарт хүрч ирж байв.<ref>Монголын академын түүх судлах газар: “БНМАУ-ын түүх” II боть (доод), монгол бичгийн хэвлэл, 1986, тал 1704</ref> Гэвч энэ үед Богд хааны засгийн газар, Өвөр Монголын дайны хэрэгцээг хангах үлэмж хэмжээний тусламжийн төсвөө батлаж чадаагүй тул Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг үргэлжлүүлж чадахгүй байдалд оров. Үүний шалтгаан нь Орос улсаас авахаар төлөвлөсөн байсан зээлийн асуудал байсан боловч Хаант оросын засгийн газар урьд нь өгөхөөр амалсан зээлээ өгөхгүй болсон явдал байлаа. Мөн Хаант Орос улс Өвөр монголыг чөлөөлөх дайнаа зогсоохыг шаардан Богд хааны засгийн газарт эдийн засаг, улс төрийн болон бусал бүх талын шахалт дарамтыг үзүүлсэн байдаг. Аравдугаар сараас хойш Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг амжилттай дуусгах тусламж хүсэхээр Японтой дахин харилцахаар шийдэж Богд хаанаас Японы хаанд өгсөн гарын бичиг (1913 оны арван нэгдүгээр сарын 16)-ийг Токиод хүргэв.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 247-249</ref> Тэр бичигт хятад цэргийг Өвөр Монголоос татаж гаргахад Японы засгийн газрыг туслахыг хүссэн байв. Гэвч Японы засгийн газар тэрхүү хутагтын гарын бичгийг нээж ч үзсэнгүй, битүүмжилсэн хэвээр нь Оросын элчин сайд Малевский Малевичаар дамжуулж 1914 оны нэгдүгээр сарын 19-ны өдөр Богд хаанд буцаав. Жилийн эцэс болтол байдал онцгой сайжрахгүй байсанд Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг түр шийдвэрлэхийн төлөө дайны хугацааг уртасгах төлөвлөгөөгөө орхив. Тэгээд Оросын дарамт шаардлагын дагуу Өвөр Монголын дайныг зогсоох хэлэлцээр хийх хэмжээнд хүрчээ. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Токиод суух элчин сайдын нууц цахилгаан” 1914 оны нэгдүгээр сарын 15, 16</ref> Учир нь өмнө нь Хаант Орос улс болон Японы Эзэн хаант улсуудын засгийн газрууд нууц гэрээ хийсэн явдал байв. Энэ нууц гэрээнд хоёр тал Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх ба Ар монгол нь оросын нөлөөний бүс болох ба Өвөр монгол нь японы нөлөөний бүс болохыг талууд хүлээн зөвшөөрчээ. Оросын засгийн газар Монголд суугаа Оросын гадаад явдлын төлөөлөгч, генерал консул Миллер Александр Яковлевичид Арван нэгдүгээр сарын 10-ны өдөр нууц цахилгаан илгээжээ. Түүнд: “Монголын засгийг шийдвэртэй ятгаж Өвөр Монголын цэргийн ажиллагааг нь зогсоотугай” гэж шаардаад “... хятад цэргийн дайралт энэ мэт үргэлжилвэл Монгол цэрэг мөхөн сүйрэх аюултай гэсэн байдлаар баталгаа гарган сануулж шаардах арга хэрэглэхийг ...” дурдсан байна.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 10</ref> Оросын тал Богд хааны засгийн газрын гуйсан зэвсгийн тусламжийг Өвөр Монголын дайнаас монголын цэргийг татуулах дарамт болгон олгосонгүй. Хүсэж байсан Оросын зэвсгийн тусламж биелэгдсэнгүй тул Өвөр Монгол дах монгол цэргийн зэвсэг хамгамжийн байдал улам хүндэрч, Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэргээ татахгүй байхын аргагүй болгов. Богд хааны засгийн газар Японтой харилцаж үзэхийн зэрэгцээгээр Оросын засгийн газарт Өвөр Монголын байдлыг мэдүүлэн, Хятадын цэргүүд өвөр монголын энгийн ардуудыг олноор хомроглон хядаж байгааг дурдсан байна. Монгол цэрэг ухарсан Өвөр Монголын Зуу-Удын чуулганы Баарин аймаг болон бусад чуулганы нутагт Хятад цэрэг давшин орсоны дараа монголчуудыг үй олноор хомроглон хядсан байна. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” тал 193</ref>. Оросын засгийн газар Монголыг ятгаж цэрэг татуулахын зэрэгцээгээр Бээжингийн засгийн газарт ч Өвөр Монголоос цэргээ татахыг ятгав. Оросын тал Бээжинд хандан: “...хятад улсын цэрэг Монгол ардыг ихээр хядсан явдлыг Дундад улсын засгийн газар чухалчлан үзэх хэрэгтэй. Ийм байдлыг зөвшөөрч болохгүй...” гэжээ. Мөн шахалт үзүүлэх зорилгоор “...Хэрэв Бээжингийнхэн үгийг сонсохгүй үргэлжлэн хөдөлвөл Оросын засгийн газрын хувьд бид монгол цэргийн дахин дайрахыг хориглож чадахгүй...” гэх зэргээр ятгаж байжээ <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 196, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 13</ref> Гэвч Өвөр Монголоос цэрэг татуулах гэсэн Оросын талын саналыг Хятадын тал хүлээн авахгүй байсан тул нууц гэрээний дагуу өвөр монгол нь Японы талын нөлөөний бүс тул Японы элчин сайдаар дамжуулан нөлөөлөх бодлогийг ч анхаарч байжээ. Гэтэл Бээжинд суугаа элчин сайд Крупенский арван нэгдүгээр сарын 15-ны өдөр Оросын засгийн газарт өгсөн нууц цахилгаандаа “...Японтой хамжилцаж болохгүй...” гэж байв. Оросын гадаад яамны сайд Сазанова арван нэгдүгээр сарын 18-нд Крупенскийд илгээсэн нууц цахилгаанд “... Хятад цэргийг Өвөр Монголоос ухруулах хэлэлцээрт Японыг оролцуулахгүй...” гэсэн албаны саналыг уламжлав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын тэргүүн сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арван нэгэн сарын 18</ref>. Оросын тал эцэст нь энэ асуудалд японы талыг оролцуулахгүй бодлогыг баримтлах болсон нь хятад болон японы тал хамтрах улмаар хятад дах японы нөлөөлөл ихсэхээс болгоомжилсон байна. Бээжин Оросоор дамжуулж Богд хааны засгийн газарт даралт учруулах ажиллагаагаа илт идэвхижүүлсэн байна<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 225-226 “Бээжинд суугаа консулын нууц цахилгаан” 1913 оны арван хоѐр сарын 28</ref>. Тал талын дарамт шахалт болон байлдааны ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн явуулах зэр зэвсгийн хангамжийн асуудлыг шийдэх боломжгүй болсон зэрэг нь Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагийг хүлээн авахаас өөр аргагүй болгосон байна. Ингээд Монголын засгийн газрын ерөнхий сайд Намнансүрэн Оросын засгийн газарт Арван хоѐрдугаар сарын 16-ны өдөр Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэрэг татахаа илэрхийлсэн албан бичиг илгээв. Энэхүү албан бичигт “...(Орос, Хятад, Монгол) гурван талын хуралдаанаар Монголын асуудлыг шийдвэрлэхийг зорьсон Орос, Хятадын хүсэлтийг хүлээж, Хятад, Монголд бүр ашиггүй энэ их дайныг бүх хүчнээрээ эцэслүүлж, дайн зогсоох зарлиг нийтлэж цэргээ дайны талбараас татан авчирна...” гэжээ. Үүний хамт “...Дундад улс ч байран дороо манай нэг угсааны Өвөр Монголын нутгаас цэргээ татах хэрэгтэй...” гэж шаардав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 222 “Монголын онц элчингээс гадаад яамны сайд Сазановад өгсөн захидал, орчуулга” 1913 оны арван хоѐр сарын 19</ref> Энэхүү шаардлагыг Оросоор дамжуулж Бээжинд мэдэгдэв. Амлалтын дагуу Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголд байсан Монгол цэргийг татаж, Өвөр Монголоос элссэн цэргийг нутагт нь буцаахаар тушааж, цэргийн удирдагчдыг Хүрээнд дуудан аваачив<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал</ref>. Богд хааны зарлигийн дагуу Арван хоѐрдугаар сарын сүүлчээр Монгол цэргүүд байлдааны талбараас буцаж эхлэв. Богдын цэрэгт ороод байсан Өвөр Монголын цэргийн зарим нь их цэргээ дагаж Ар монголд очсон бол зарим нь цэргээс халагдаж нутагтаа буцав. Монголын тал дайныг зогсоохоор цэрэг татаж байхад хятадын тал харин том хэрэг үйлдэж байв. Тухайн үед хятадын цэрэг монгол цэргийн буцсаныг далимдуулан урагш давшин өвөр монголын нутгийг эзлэн хот сууринг галдан шатааж дээрэм тонуул аллага хийж эхэлжээ. тухайлбал: “Баарин вангийн ордныг галдаж, дөчин байшинг шатааж үнсэн товрог болгохын энгийн монгол ардыг жаран хэдийг хядаж, үхэр мал гурван түмийг булаасан” гэх мэтийн харшилт хэргүүд Өвөр Монголын хошуу чуулганд олон удаа гарч байв<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第5 卷，第81 报, 大正3 年1 月-9 日，)</ref> Хятад цэргүүдийн энэхүү байдлыг Намнансүрэнгээс Оросын гадаад яамны тэргүүн сайд Сазановад өгсөн бичигтээ: “Монгол цэрэг ухарч гарсаны хойно, Хятадын цэрэг довтлон дайрч Авга да вангийн хошууны Дархан уул сүм жич Батхаалга сүмд гэнэт хүрч ирээд сүмийг галдан, ламыг булааж аливааг сүйтгэв. Баарин, Сөнөд, Үзэмчин зэрэг хошууд гайд дайрагдав...” гэж бичиж байв. Монголын тал ганцаараа цэргээ татсан ажээ. Гэвч Богд хааны цэрэг Өвөр Монголоос ухарч гарах явц дайны дараах байдалд ч тийм шулуун биш байжээ. Богд хааны цэрэг Халх нутаг руу ухарч гарахдаа эцсийн нэг өдөр болтлоо Хятадын цэрэг ангийг байлдаж байжээ. Арван нэгдүгээр сарын эцсээр Богдын цэрэг Улаанцавын чуулга, Чуулалт хаалгаас умарших оронд Хятад цэрэг рүү дахин ширүүн довтолгоон явуулж хэдэн зуун хүнийг нь олзолжээ. 1913 оны арван хоѐрдугаар сараас 1914 оны нэгдүгээр сарын хооронд Богдын цэрэг Өвөр Монголын нутаг дэвсгэрийг орхижээ<ref>Оросын Э.А.Белов “1912-1913 онд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” (“Монгол түүх судлал” наймдугаар товхимол, Өвөр Монголын Их Сургуулийн хэвлэлийн хороо, 2005) дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 5</ref>. Энэ үед Богд хааны цэргийн хамт Өвөр Монголын цэрэг ард 2 000 орчим хүн Халх руу явсан байна. Тэд нутагтаа үлдвэл Хятадын засгийн газрын дарангуйлалд учрахаас болгоомжилжээ. Гэвт тэд Халхад очоод бас амьдрал ахуйн хүнд байдалд орсон байна. Богд хааны засгийн газрын эрх баригчид тэдэнд хөлс мөнгө, мал унаа ба тариалах нутаг (учир нь тэдгээр Түмэдчүүд болон хэсэг Цахарууд тариалан амьдарч байжээ) өгсөнгүй. Үүнээс болж тэд нарын дундаас хэсэг хүмүүс өөрийн уг нутагтаа харихыг хүсэж, Хятадын эрх баригчидтай хэлэлцээ хийхээр есөн хүнийг төлөөлөгчөөр томилжээ. Гэвч хятад улсын тал тэднийг баривчлан алсан төдийгүй бас тэдний зүрхийг нь сугалж харгисалсан байна. 273 1914 оны есөн сараас Орос, Дундад, Монгол гурван этгээдийн хэлэлцээр Хиагтад эхэлжээ. Богд хааны зарлигаар 1914 онд Халх дахь Өвөр Монголчуудад мал унаа болон тариан газар өгсөн бөгөөд 1915 оны Хиагтын гэрээ ёсоор Хятадын засгийн газар тэднээс ял асуухгүй хэмээн амлажээ. ==Байлдааны ажиллагаанууд== ===1913 оны 8 сарын 13. Шандын тал. ”Бух чичүүр” ажиллагаа=== Манлай ван Дамдинсүрэнгийн цэрэг Долнуураас гарсан их цэргийг угтаж, [[сар]] битүүрэхийг хүлээж байгаад харанхуй [[шөнө]] болох үед хурдан шалмаг [[морь]] сайтай, газрын баримжаа мэдэх нутгийн 50 цэрэг, [[Халх]] 50 цэрэгтэй хамт их цэргийн тэг голоор зүсэн гарч, хоёр тийшээгээ буудсаар, нэвт гарлаа. Энэ үед сандарч тэвдсэн Хятад цэргүүд эмх замбараагаа алдаж, буун дуу гарсан зүг рүү хариу буудсаар үүр цайх үед өөрөө өөрсөдтэйгөө тулалджээ. Цаг уурын байдал, шөнийн нөхцөлд тоогоор цөөн цэргээр их хүчийг гэнэт довтлон сандаргасан энэ тактикийг Зоригт баатар [[Лаварын Сумъяа]] дурсамждаа ”Бид [[бух чичүүр]], [[галзуу барын дайралт]] хэмээх аргыг хэрэглэсэн” гэсэн байна. ===1913 оны 8 сарын 30. Хүйсийн тал. ”Галзуу барын дайралт” ажиллагаа=== Энэ нь нилээд шийдвэрлэх тулалдаан төдийгүй хамгийн анхаарал татсан тулалдаан. Энэ тал уг нь [[Ганган тал]] нэртэй байжээ. Элсэрхэг [[хөрс]]тэй, битүү [[ой]] байсан энэ [[хөндий]]н [[салхи]]ны дээр нь [[өндөрлөг]] газар [[Монголчууд]] байрласан бол яг эсрэг нам дор, зүүн өмнө зүгээс [[Хятад]]ын [[цэрэг]] давшин гарч ирж. [[Эмгэнт Манхан]] хэмээх толгой дээр [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] байрлан, яг байлдаанд цэргээ удирдаж байгаа мэт тугаар дохио зангаа хийнэ. Үүнийг нь харсан [[Ван Хуайчин]] жанжин их бууны шуурган галаар моддын оройгоор үзэгдэх [[туг]]нууд руу, Монголын цэргүүд өөд өдөржин галлаж давших явцаа удаашруулсан байна. Монгол цэргүүдээс цөөн хэдэн цэрэг далд байрлалд зөвхөн тугаараа давших ухрах хөдөлгөөнийг хийж хуурч байсныг мэдээгүй хятад цэргүүд өдрийн хагас буудалцаад эцэст нь хооллож байсан бйана. Яг энэ үед өлийн салхи гарч, Монгол газрын хүчит салхи баруун хойноосоо лэрхийн бослоо. Үүнтэй зэрэгцэн өтгөн сахлаг хуурай модонд тавьсан түймэр, давхиж яваа морьтноос ч хурданаар Хятад цэргүүдийг нөмрөн авсан байна. Түймрийн галаас зулбан гарах цэргүүдийг Монгол цэргүүд цавчихыг нь цавчиж, буудахыг нь буудсаар улмаар тэдний дунд зүсэн орж, эргэн тойрон цавчиж, яг л галзуу бар шиг аашиллаа. Ийнхүү 2 өдөр шөнө зууралдан байлдаж, [[түймэр]]тэй хамтран тэднийг ухраан цохисоор Үхэрчин овоо, Шанд нийслэлийн туурь, Зуу найман сүм өнгөрч, Долоннуур хотод тулж очжээ. Энэ тактикийг [[”Галзуу барын дайралт”]] гэж нэрлэсэн байна. Харин гүн [[Лаварын Сумъяа]]гийн анги давшисаар [[Зуу-Удын чуулган]]ы [[Бяруу]] хотыг эзэлж, улмаар [[Жанчхүү]]гийн зүг хөдөлж, замын дагуу байсан Хятад цэрэгтэй байлдахдаа тэр үед нэрлэгдсэнээр [[галзуу барын дайралт|«галзуу барын дайралт»]], [[хорт могойн ороолт|«хорт могойн ороолт»]] гэх зэрэг тактикийг хэрэглэжээ ===Бат хаалганы чиглэлийн байлдааны ажиллагаа=== Баруун өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд гүн Сономдоржоос 1913 оны Наймдугаар сарын 6-нд Богд хаанд ийнхүү өргөн мэдүүлжээ :“Зарлигийг дагаж өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах 4 дүгээр хорооны 100 цэрэг, нэмэн захируулсан 3 дугаар хорооны 65 цэрэг, орос багш Ихбаярын хамт ирсэн 8 цэрэг, их буу хамгаалж ирсэн 14 цэрэг, Улаанцав чуулганы Дөрвөд вангийн хошуу, Муу мянганы хошуу, Дархан чин вангий хошуудаас гаргасан тус бүр 20цэрэг, Богд эзний соёлд дагаар орж зүтгэе гэж тосон ирсэн 123 цэрэгтэй хамтарч нийт 370 цэргийн хүчээр [[Дархан чин вангийн хошуу]]ны “Бат хаалга” сүм хүртэл гамингуудтай байлдаж “Цагаан чулуут”, “Цэцэн” хэмээх газар очиж 5-р сарын 17-ны өдрий могой цагт гэнэт өмнө зүгээс 2000 орчим гамин цэрэг халдаж ирсэнд манай цэргүүд гамин цэргүүдтэй нар шингэтэл байлдаж ихэнхийг алж маргааш нь дахин байлдаж үд болоход гамин цэрэг буруулан зугтаж одов. Ингэж уг үүргээ гүйцэтгээд “Амгалант довон” гэдэг газар буудаллаж цэргээн тоолж үзэхэд Монголын 370 цэргээс 3 цэрэг амь эрсдэж нэг шархадсан байхад гамингийн 2000 орчим цэргээс 800 гаруй нь тулалдааны талбарт алагджээ” хэмээн бичжээ. ==Төгсгөл, үр дүн== Энэхүү [[таван замын байлдаан]] гэж нэрлэсэн [[чөлөөлөх дайн]] 1914-1915 онд [[Хиагт]]ад болсон [[Оросын Хаант Улс|хаант Орос]], [[Хятад]] хоёр улсын ил далд хуйвалдсан [[Хиагтын гэрээ|гурван улсын хэлэлцээр]]ийн дараа зогссон байна. 1913 онд [[хил хязгаар]]аа батлан хамгаалахаар таван замаар давшсан Монгол цэргүүд их бага нийлсэн 100 орчим [[тулалдаан]] хийсэн гэж үздэг боловч судлаачдын үздэгээр 1913 оноос хойш дуусах хүртэлх хугацаанд 58 орчим [[зэвсэгт мөргөлдөөн]] хийсэн байдаг. Эдгээрийн 33-т нь монголчууд амжилт олсон бол 11-д нь хятадууд ялсан бөгөөд 14 мөргөлдөөн яаж төгссөн нь тодорхойгүй байна. Түүнчлэн хятадын талаас 2000-аас дээш 5-7 мянган цэрэг, Монголын талаас 220-иос 1712 хүртэлх цэрэг оролцсон томоохон тулалдаан 11 удаа болсон бол 600-1000 Хятад цэрэг, Монголын 200-аас дээш хүн оролцсон бага хэмжээний 5 тулалдаан болжээ.. Таван замын байлдааны ажиллагаа нь хамрах нутаг дэвсгэрийн хүрээгээрээ зүүнээс баруунаа 1000 шахам [[км]], хойноос урагшаа 144-480 км-ийг хамарсан бүс нутагт болж өнгөрсөн. Энэ [[дайн]] байлдааны үед Монголчууд хятад цэргийг [[марш]] үйлдэх үед нь хоёр ч удаа довтолсон ба [[шөнийн байлдаан]] мөн хоёр удаа болсон талаар тэр үеийн баримтуудад тэмдэглэсэн байдаг. Монголын талаас дайн байлдаанд алагдан олзлогдсон тухай баримт тун ховор ч түүвэрлэвэл 400 орчим цэрэг алагдсан гэх нэг удаагийн тохиолдлын тоог эс тооцвол 3 тулалдаанд 16 хүн алагдсан. Харин нэг тулалдаанд 60 гаруй хүн олзлуулсан мэдээ байдаг бол 3 тулалдаанд 48 орчим хүн шархтсан тухай сурвалжууд өгүүлдэг. Гэтэл хятадын талаас 12 тулалдаанд нийт дүнгээр 3795 цэрэг алагдсан бол 4 тулалдаанд 76 хүнээ монголчуудад олзлуулсан аж. Монголын цэргийн олзолсон зэвсгийн тухайд гэвэл 5 зэвсэгт мөргөлдөөнөөс 1080 [[буу]], 2 [[хасаг тэрэг]], мөн 85600 [[ширхэг]] [[сум]], 3 тулалдаанд 7 [[пулемёт]] түүний 5000 сум, 4-8 [[их буу]], 410-аад сум, 421 эсвэл 343 ширхэг сэлмийг хятад цэргээс олзолжээ. [[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Монголын цэрэг]] 1913 оны байлдаанд [[партизаны дайн]]ы маягаар байлдааны ажиллагааг өрнүүлсэн. ==Урвалт== [[Монгол цэрэг |Монгол цэргүүд]] 1913 оны намар [[Шилийн голын чуулган]], [[Цахар]] нутгаас хятадын цэргийг хөөн гаргаж Шилийн голын чуулганы нутагт удтал байрлаж байх үед нь цэргийн бүх хэрэглэлийг нутгийн ардуудаас гаргуулж чирэгдэл учруулж, цэргүүд [[хоол хүнс]]ээр дутагдсанаас санаа сэтгэл нь алдагдах явдал гарч байжээ. Мөн [[сум хэрэгсэл]] зэрэг [[цэргийн хангамж]] муудсан байна. Үүнээс гадна хятадын тал “[[Зөөлөн бодлого]]”-ын нэг зүйл болох [[монгол цэргийн жанжин]] нарыг өөрийн талд урвуулан авахаар [[хэргэм зэрэг]], [[мөнгө]] шан амалж байсан нь зарим талаар хэрэгжиж байжээ. Энэ мэт байдлаас болон Хятадуудыг дийлэхгүй гэж [[Өвөр Монгол]]ын нэг бүлэг [[ван]] [[гүн]] нар сэтгэн хятад улсад [[бууж өгөх]], [[урвах]] тохиолдол гарсан байна. 1913 оны есдүгээр сард Архуа бэйс [[Насан-Аривжих]] хятадын цэрэгт бууж өгсөн байна. Түүнтэй хамт дээд тушаалтай [[цэргийн ноѐн]] болон [[энгийн цэрэг]] 100 хүн мөн бууж өгчээ.<ref>Оросын цэргийн түүхийн архив, Э.А.Беловын зохиол. №2000 бүрэн боть, хуудасны дугаар 145</ref> Энэхүү бэйс Насан-Аривжихын урвасаныг [[хятадын ерөнхийлөгч]] [[Юань Шикай]] ашиглан бусад монгол цэргийн жанжин нарыг урвуулахад үлгэр болсон явдал хэмээн үзэж, Насан-Аривжихыг шууд [[Жүн ван]] цолоор шагнасан. Урвагч бэйс Насан-Аривжихын хятадын цэрэгт урваж орсон нь Монгол цэргийн байдлыг нэлээд хүндрүүлжээ. Учир нь Насан-Аривжих “Богд хааны засгийн газрын цэргийн яамны дэд сайд” байсан бөгөөд [[Хүрээ]]нд байхдаа Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг төлөвлөх нууц зөвлөгөөнд оролцож байсан. Тэрээр урвасаны дараа өөрийн мэдэж байсан цэргийн төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний хорт уршигаар Таван замын цэргийн Өвөр Монголын фронтын баруун жигүүрийн буюу Насан-Аривжихын хариуцан командалж байсан чиглэлийн эсрэг хятадын цэргийн давуу хүчийг яаралтай хуримтлуулан монгол цэргийн сул хэсгүүдийн эсрэг хүчтэй [[давшилт]] хийсэн байна. Хятадын цэргийн давшилт зарим талаар амжилттай болж хэд хэдэн тулалдаанд командлагчгүй монгол цэрэг цохигдон ухарсан байна. Командлагчгүй болсон Насан-Аривжихын цэрэг хятадын цэргийн давшилтын эсрэг сул эсэргүүцсэн ба захиргаагүй болж тархаж явсан тул [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|жанжин Дамдинсүрэн]] тэдгээрийг цуглуулж авахаар нэлээд хүч цаг зарцуулжээ. Үүний дараа Хятадын хувьд Монгол улсын цэргийн эрх баригчдыг урьж зусар үгээр илбэн дагуулахыг ихээр оролдох болсон байв. Юань Шикайн улс төрийн зөвлөгч [[Жорж Эрнэст Моррисон|Моррисон]] хятад улсын талд чухал зөвлөгөө өгч Монгол цэргийн ноѐдыг хятадын талд татаж оруулахаар бүтэмжтэй ажиллаж байжээ гэдгийг түүхэн баримтууд гэрчилж байна. Хятад улсын ноѐн, [[Хөвөөт шар хошуу]]ны Үхэр хонин сүргийн хоѐр [[түшмэл]]ийг зарж Дамдинсүрэнд хэлүүлсэн нь “Үүний урьд бидэнд дагаж орсон бэйл Насан-Аривжихад ерөнхийлөгчөөс жүн ван цол өргөмжилсөн. Хэрвээ Дамдинсүрэн манай [[Дундад Иргэн Улс]]ад дагаж орвоос [[ван]]гийн хэргэмээр шагнамой” гэжээ. Үүний хариуд Дамдинсүрэн “Манай улс хэрхэвч [[Дундад Иргэн Улс]]тай нийлэхгүй. Нэгэн аймаг шарын шашныг олон Монгол аймгийг бүрнээ хураамжилж тусгаар улс болон зогсочихуй. Намайг [[чоно]] шиг[[хулгай]] Насанравжихтай бүү адилтгахтун. Танай [[Юань Шикай|жунтун]]гын өргөмжлөх вангийн хэргэмийг жанжин би [[ванбаа]] хэмээх [[мэлхий]]д ч хүрэхгүй гэж санамой” гэж хариулаад “Та нар Монголын ард байтлаа харин Хятадын баширлах үгэнд итгэж нэг биеийн ашиг зэргийг хичээн Монгол аймгийг хятад улсад дагуулж, Монгол газар орныг хятад хүнд эзлүүлж хойд өдөр Монголын хүүхэд дүү нарыг өөр аймгийн дотор үүрд дарлуулъя хэмээмүй” гэж ихэд буруушааж, ирсэн хоѐр түшмэлийг хөөж явуулсан байна. <ref>Ш. Нацагдорж: “Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Сүүлд нь [[Бавуужав]]ын цэргийн [[Мурунгаа]] гэдэг [[Цахар цэргийн ноѐн]] хятадад урважээ. Тэгэхэд мөн Цахар цэргийн жанжин [[Лувсан-Очиржамц]] Хүрээний нууц зарлигаар тусгай цэргийн ангийг бүрдүүлэн Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохин түүнийг олзлон авч цаазалсан байна.<ref>Хаант Оросын гадаад бодлогын архив, Дундад улсын бүрэн эмхэтгэл, Э.А.Белов “1912- 1913 оны хооронд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 11</ref> Жанжин Лувсан-Очиржамцын Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохисон тусгай цэргийн ангид [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад баатар]] оролцож байсан байна. ==Үнэлгээ== Таван замын байлдаан буюу Монгол-хятадын 1912-1915 оны дайныг дүгнэн үзвэл: * Дайны эхний шатанд Монголын цэрэг давших байлдааны ажиллагааг өөрийн дайны үндсэн стратеги болгон хэрэгжүүлсэн нь амжилттай болсон төдийгүй Өвөр Монголын нутгийг бараг бүрэн чөлөөлж чадсан байна. энэ үед хүн хүчний харьцаа төдийгүй зэвсэг техник, цэргийн сургалт, хангамжийн хувьд хятадын цэрэг эгнэшгүй давуу байсан боловч тулалдаан бүхэнд тоогоор цөөн монголын цэрэг ялалт байгуулсан онцлогтой. * Дайны дунд үед зарим нэг монголын цэргийн жанжид урваж, монголын байлдааны төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний улмаас монгол цэргийн байлдааны зарим ажиллагаа бүтэлгүй болж, ялагдал хүлээсэн тохиолдол гарчээ. Үүнд хятадын тал цэргийн тоо, зэвсэг техникээ хэд дахин нэмэгдүүлж, монголчуудаас үлэмж давуу хүчийг байлдааны ажиллагааны талбарт хуримтлуулсан явдал төлийгүй монголын цэрэг сум хэрэгслээр тогтмол байнга хангагдаж чадахгүй байсан явдал нөлөөлсөн байна. Монголчуудын байлдааны ажиллагааны нууцыг мэдсэн хятадууд өөрийн байлдааны ажиллагааг шинээр төлөвлөн түүний зарим хэсгийг хэрэгжүүлж чаджээ. Монголын тал ч байдалтай хурдан зохицсон арга хэмжээг авч байлдааны төлөвлөгөөг шинээр хийсэн байна. Үүний үр дүнд хятадын цэргийн давшилтыг зогсоон амжилттай сөрөг довтолгооныг хийсэн байна. Ингээд байлдааны фронтын шугмыг тогтворжуулж чадсан байна. Ингэснээр дайны ажиллагааг сунжирсан байршлын шинжтэй болсон байна. * Төгсгөлийн шатанд дайн ажиллагаа урьдын хэвээр байрлалын шинжтэй байж, фронтын шугам тогтвортой байсан байна. Хятадын цэргийн давшилтууд ээлж дараалан амжилтгүй болж байсан бөгөөд монголын цэрэг тэдний давшилтыг амжилттай няцаан цохиж байсан төдийгүй сөрөг довтолгоонуудыг мөн амжилттай хийж байсан байна. Гэхдээ Оросын үйл ажиллагаанаас шалтгаалан монгол цэргийн сум хэрэгсэл, зэр зэвсэгийн хангамж улам муудсаар бараг зогссон байна. Түүнээс гадна улс төр, эдийн засгийн байнгын дарамт шахалт өсөн нэмэгдсээр байжээ. [[Цэргийн түүхч]] [[Ж.Базарсүрэн]]гийн судалгаагаар таван замын цэргийн хэрэглэж байсан байлдааны ов мэх, арга нь “уламжлалт морьт цэргийн урлаг зонхилсон хэвээр байсан”, голомтын чанартай төвүүдэд болсноор онцлог. ==Баатрууд== [[Богд хаан]] 1911 оноос эхлээд таван замын байлдааны ажиллагааг дуусан дуустал улс үндэстнийхээ төлөө гарамгай гавъяа байгуулсан 101 хүнд [[баатар]] цол олгожээ. Үүнд: {{col-begin}} {{col-3}} 1. [[Авирмэд]]-Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 2. [[Бавуужав]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн Чуулганы өмнөд Горлос хошуу. 3. [[Бадрах]]-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 4. [[Сономцэрэний Базарваань|Базарваань, Сономцэрэний]]-Засагт хан аймаг. 5. [[Зэвэгийн Балдан|Балдан, Зэвэгийн]]-Түшээт хан аймаг, Эрдэнэ ваны хошуу. 6. [[Баяр Түрэмгий баатар|Баяр, Борхонуудын]]-Түрэмгий баатар-Өвөр Монгол. 7. [[Бирваарагчаа]]-Сайн ноён хан аймаг. 8. [[Божи]]-Өвөр Монголын Зүүн үзэмчин, жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 9. [[Бумжаргал]]-Шударга Баатар-Сэцэн хан аймгийн Жанжин бишрэлт бэйлийн хошуу. 10. [[Ванчиндорж]]-Зүтгэлт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 11. [[Волинган]]-Өвөр Монголын Харчин гүны хошуу. 12. [[Галсанцампантүгжням]]-Ялгуулсан Баатар- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Хорчин хошуу. 13. [[Гомбо-Идшин, Лхамсүрэний]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Ачит ваны хошуу. 14. [[Гомбожав]]-Сэцэн хан аймгийн Үйзэн бэйсийн хошуу. 15. [[Гочоо]]- Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 16. [[Гэлэнгүж]]-Хавтай Баатар- Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 17. [[Гэлүүсүхэн]]. 18. [[Гэндэн]]-Сайн ноён хан аймаг, мэргэн гүн Мөнх-Очирын хошуу. 19. [[Даваа, Төмөрын]] буюу [[Дамбийжанцан]]-Догшин ноён Хутагт- Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 20. [[Дагва]]- Зүтгэлт Баатар-Засагт хан аймгийн дархан гүн Маньбазарын хошуу. 21. [[Дагдан]]-Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын Урианхайн киргиз сум. 22. [[Далай, Жамъяны]]-Шаламгай Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 23. [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн, Жамсраны]]-Манлай Баатар-Өвөр Монгол, Хөлөнбуйр. 24. [[Даш]] -Шударга Баатар- 25. [[Дашдэндэв]]-Чамбай Баатар-Сэцэн хан аймгийн хурц бэйс Түвдэны хошуу. 26. [[Долгор]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы чин ваны хошуу. 27. [[Дорждэрэм, Мөнхийн]] -Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 28. [[Доржпалам]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 29. [[Дугаржав]]-Хянамгай Баатар-Өвөр Монголын цахар. 30. [[Дугаржав, Нараны]]-Хичээнгүй Баатар- Сэцэн хан аймгийн Илдэн ваны хошуу. 31. [[Дуваа, Донойн]]-Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 32. ? - Өвөр Монголын зүүн Үзэмчиний жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 33. [[Дэндэв]]-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 34. [[Дэчинган]]- {{col-3}} 35. [[Дэчинлхаажид]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 36. [[Жагшимбуу]]-Хурц Баатар- Өвөр Монголын цэргийн хорооны дарга. 37. [[Жамц]]-Зоригт Баатар-Цэргийн Яамны дэс түшмэл, Зүүн өмнө хязгаарыг Захирах Цэргииг захирах түшмэл. 38. [[Жамц]]-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 39. [[Жамсран]]-Шулуун Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 40. [[Жамъян]]-Сэцэн хан аймгийн Бэйлын зэрэг засаг, Улсад туслагч гүн. 41. [[Заяат]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монголын Цахар- 42. [[Илүү]]-Шударга Баатар- Өвөр Монголын Хөх хотын Түмэдийн хороо. 43. [[Лайсан]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Доржпаламын хошуу, жагсаалын дарга. 44. [[Лувсан]]-Зоригт Баатар-Урианхай 45. [[Лхам]]-Сэцэн хан аймгийн засаг тэргүүн зэргийн тайж. 46. [[Мааньжав, Балданы]]-Өвөр Монголын харчин. 47. [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав, Сандагдоржийн]]- Хатан Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 48. [[Манажав]]-Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы баруун үзэмчин чин ван Содномравданы хошуу. 49. [[Мандах залан]]-Өлзийт Баатар- 50. [[Мурунгаа]]-Шалгарсан Баатар-Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошуу. 51. [[Мутунбунга]]а-Шалгарсан Баатар-хорооны дарга. 52. [[Мөнхравдан]]-Саруул Баатар- 53. [[Мянбуу]]-Мэргэн Баатар-Өвөр Монгол-Хар мөрөн муж. 54. [[Наваан]]-Шулуун Баатар- 55. [[Наваан-Юндэн]]-Түшээт хан аймгийн Наваан-Юндэний хошуу, жүн ван. 56. [[Шаравын Найданжав|Найданжав, Шаравын]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монгол 57. [[Нанзад/Барман хэмээгч/]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 58. [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад, Дамираны]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 59. [[Насан тогтох]]-Хорооны дарга. 60. [[Норов]]-Өвөр Монгол-Зуудын чуулганы Ар хорчин да ваны хошуу. 61. [[Нолгар]]-Шаламгай Баатар- 62. [[Өлзийбадрах]]-Дэс Баатар-Өвөр Монгол- 63. [[Өлзийдүүрэн]]-Хянамгай Баатар-Сайн ноён ханы хошуу. 64. [[Өлзий-Орших]]-Шулуун Баатар- Өвөр Монголын Зарууд хошуу. 65. [[Пунцаг, Базарын]]- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Лха жононы хошуу. 66. [[Пунцаг-Шаламгай Баата]]р- Түшээт хан аймгийн Далай гүн Алтанхуягийн хошуу. 67. [[Пунцаг]] -Шаламгай Баатар- Өвөр Монгол, барга, хорооны жагсаалын занги. 68. [[Пүрэв]]-Захчин гүн Цэрэндоржийн хошуу, тайж. {{col-3}} 69. Саван-Өвөр Монголын баруун Баарин ваны хошуу. 70. Сандагдорж-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Горлос хошуу, хороон дарга. 71. Содномдаржаа-Түшээт хан аймаг, Улсад туслагч гүн. 72. Соном-Зоригт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн зоригт гүн. 73. [[Лаварын Сумъяа|Сумъяа, Лаварын]]-Ялгуун Баатар-Шинжаан мужийн Ил тарвагатайн хошууны харъяат. 74. Сундуйжав-Өвөр монгол- 75. Сэргэлэн-Эвтэй Баатар-Өвөр Монголын Шинэ баргын Хошуу цагааны харъяат, хороон дарга. 76. [[Тогтох гүн|Тогтох, Энхбилэгтийн]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы өмнөд Горлос хошууны харъяат. 77. Төмөр-Өвөр Монголын Түшээт хошууны харъяат, хороон дарга. 78. Төмөр-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошууны харъяат. 79. Түмэннаст- 80. Хайдав-Өлзийт Баатар-Сайн ноён аймгийн сайд, бэйс Цогт-Очирын хошууны харъяат, ангийн дарга. 81. Хишигжаргал-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйл Бадамгаравын хошууны харъяат, ангийн дарга. 82. Хорлоо-Шулуунбаатар-Түшээт хан Аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 83. Хохлин-Засагт хан Аймгийн жанжин Далай гүны хошуу. 84. Цогт-Зүүн Үзэмчины жүн ван Гомбосүрэны хошуу. 85. [[Бодлогот Баатар Цэнд Гүн|Цэнд]]-Бодлогот Баатар-Сангийн Яамны дэд Сайд, Өвөр Монголын Хөлөнбуйрын харъяат. 86. Чагдарсүрэн. 87. Чимэд-Хурц Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 88. Чимэд-Сэцэн хан Аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 89. Чованлүн-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Бодлогот ваны хошуу. 90. Чойжамц-Цогтой Баатар-Сэцэн хан Аймгийн Мэргэн засагийн хошуу. 91. Чойж. 92. Чулуун-Өвөр Монголын Зост Чуулганы Түмэдийн хошуу, ангийн дарга. 93. Чулуун Өлзийтийн- Сэцэн хан Аймгийн Сүжигт ваны хошуу. 94. Шагдар- Засагт хан Аймгийн Дайчин ваны хошуу. 95. Шарав-аравны дарга. 96. Шаарийбуу-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы сайд Раашминжүүрийн хошуу. 97. Шимихи-Засагт хан аймгийн цогт гүн Дамдинбаашийн хошуу. 98. Ринчин-Сэцэн хан аймгийн Сэцэн чин ваны хошуу. 99. Эрэнцэн-Өвөр Монголын Цахар хошуу. 100. Ядамсүрэн Цэнгэлын-Сайн ноён хан аймгийн Түшээт гүний хошуу. 101. [[Яринбаатар|Ярин, Мятавын]]-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Говийн Со засгийн хошуу {{col-end}} ==Он дарааллын хэлхээс== *1911 он :6 дугаар сарын 1. Оросын Амар орны бүгдийг захирагч ноѐн зарлиг буулган Хятадууд Оросын хилд орохыг цаазлав. Мөн сарын 11-ний өдөр Бээжин Петербугын хоѐр этгээдийн төлөөлөгч Цичигард хуралдаж, Эргүнэ гол орчмын хоѐр улсын хилийг хайн тогтоохоор хэлэлцээ хийв. :6 дугаар сар. Халхын дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга жанжин тэргүүтэй лам нар Богдод Бат Оршил өргөхөөр Их хүрээнд цугларч, Эрдэнэ Шанзудбын яаманд нууц зөвлөлгөөн хийжээ. :7 дугаар сар. Халхын дөрвөн хан тэргүүтэй Монголын зарим ноѐд лам нар Богд уулын модонд гэр барин нууц зөвлөлгөө хийжээ. :8 дугаар сар. Монголын төлөөлөгч Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан нар Петербургт очив. :10 дугаар сарын 10. Учаны бослого үүсчээ. :11 дүгээр сарын эх. Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан зэрэг долоон хүн "Монголын түр засгийн газар"-ыг зохион байгуулж, Хүрээний хэрэг эрхлэх Их сайд Сандог үлдэн хөөхөөр тунхаглахын хамт, Өвөр Монгол, Алшаа, Дарьганга, Барга зэрэг газруудын ван гүн нарт бүх Монгол нэгдэх тухай Богдын бичгийг уламжлан илгээв. :11 дүгээр сарын 30. Монгол "Тусгаар тогтнох"-оо тунхаглаж, Сандо амбан Оросын элчин сайдын газар далдлан орж, удалгүй Орос, Монгол цэргийн хамгаалал дор Хиагтаар хил гарч улсдаа буцах болжээ. :12 дугаар сарын 4. Сандо амбаныг цэрэгтэй нь хамт хилээс үлдэн гаргав. :12 дугаар сарын 6. Монголын "Тусгаар тогтнол"-той дуу хоолой авалцсан Хөлөнбуйрын "тусгаар тогтнох" бүлэгтэн цэрэг томилон Орос цэргийн дэмжлэгээр Манжуурыг довтолсон байна. :12 дугаар сарын 16. "Тусгаар тогтнох" бүлэгтэн Манжуурыг эзлэн авч, голын дээд урсгалын олон харуулын газруудыг ч байлдан эзэлжээ. :12 дугаар сарын 16. Жавзундамба Хутагт Хүрээнд хаан суурнаа сууж "Их монгол улсын наран гэрэлт хаан" хэмээгдэж "Олноо өргөгдсөн"-өөр оны цолоо болгов. :12 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын эл хошуу чуулганы олон ван гүн нарт уриалгын бичиг илгээв. Улиастайн жанжин ч Монголын цэрэгт үлдэгдэн гарав. Улиастайд Оросын Консулын газар байгуулагдав.Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалын нөлөөгөөр Түмэд хошууны нэгэн салаа цэрэг Батхаалгад умардын цэргийн эрхтэнийг эсэргүүцэх зэвсэгт бослого гаргав. Умардын цэргийн эрхтэн ч их цэрэг томилон Жи Нин, Гүэй Сүй, Бугат гурван замаар Улаанцавын чуулганд довтлон орж бослогийг дарангуйлаад, Батхаалгын сүмийг галдав. Алшаагын Гө Лу Хуй эвлэлийн түрүү Жан Жин Мин-ээс Нин Ши Ан-ын Гө Лу Хуй-ын түрүү Лиү Хуа Тан-ыг хавсарч Инчуаныг дайран эзлэхээр төлөвлөж байгаад нууц нь задран Алшаа Чин ван Даваанбүлүгжала ба Хөх нуурын Ма Чи-ын дарангуйлалд учирч ялагдав. Мөн оны арван хоѐрдугаар сард Шинжаны Монголчууд Чингийн засгийг эсэргүүцэх тэмцэл гаргажээ. * 1912 он :1 дүгээр сарын 14. Оросын Хайлаарт суугаа Консул Усад-ын дэмжлэг дор Өөлдийн ерөнхий захирагч ноѐн Шинфү, Хуучин Баргын ерөнхий захирагч Цэгц ба Шолон хошууны ерөнхий захирагч Чөн Дө зэрэг хүмүүс орчмын эл хошуудын Монгол цэрэг мянга гаруй хүнийг цогцлуулж, Оросын тусалсан таван зуу гаруй буугаар зэвсэглээд ―Чин хаант гүрний журмын цэрэг‖ хэмээн алдаршуулж Бүгд найрамдахыг эсэргүүцэж эхэлсэн байна. Мөн өдрийн орой Хөлөн хотыг довтлон эхлэж арван тавны өдөр хотыг эзлэн авч Хятад ноѐдыг үлдэн Хөлөнбуйрын ―Тусгаар тогтносон‖-ыг тунхаглаж, Хүрээний Богд хааны засгийн газарт харъяалагдах засгийн ордон байгуулж Манжуур зүг үргэлжлэн цэрэглэсэн байна. :1 дүгээр сарын 20. Хөлөнбуйрын Монгол цэргүүд Мөнхшил харуулын газрыг довтлон эзлэв. :1 дүгээр сарын 23. Оросын Гадаад явдлын яамны сайд Хаандаа айлтгал өргөж, одооны ашигтай цагийн байдлыг завдаж Манж орон дахь нөлөөгөө чангатгах ѐстой гэсэн бөгөөд мөн өдөр Сазановагаас Цагаан хаанд Оросоос Монголыг хамгаалан Дундад улсаас тусгаарлуулах хэрэгтэй гэж дурьдсанд Цагаан хаан эдгээр саналыг зөвшөөрсөн. :Мөн сарын сүүлч. Хар мөрөн мужийн цагдан захирагч сайдаас түшмэл томилож Хөлөн хотноо хүрч Шинфү нарыг ятган ―Тусгаар тогтнох‖-ыг нь хүчингүй болготол, Хайлаарт суугаа Оросын Консул Усад яаравчлан ирж Шин фү зэрэг хүмүүсийг зэвсэг, мөнгө бодисын тусламжаа зогсоох зэрэг зүйлээр гачин шахаж байгаад энэ нэг бодлыг нь хаяуулсан байв. :2 дугаар сарын 12. Жоу Чүн Фан-аас харъяат цэргээ дагуулан Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон Монгол цэргүүдтэй Жи Лалин орчим ихээр байлдаж ялагдан ухрав. :3 дугаар сар. Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон засгийн ордны тэргүүлэгч, Хөлөнбуйр газрын бүгдийн дарга Шин фү зэрэг хүмүүс Жибзундамба Хутагтын өргөмжлөлийг хүлээн авч жинхнээр Монгол улсад даган оров. :4 дүгээр сар. Хүрээнээс ирүүлсэн Монголын―Тусгаар тогтнолын тунхаг‖-ыг хүлээн авсан Хөвсгөл нуурын Урианхайн бүгдийн дарга Хишигжаргал, Дарьгангын бүгдийн дарга Содномдовдон, Шилийн голын чуулганы зүүн Хуучид ван Салнунточал нараас өөр өөрийн харъяат олон ардаа авч эн түрүүнээ Богд хааны засгийн газарт дагаар орж хүч нийлэх гэсэн өргөдлийг Хүрээний эрх баригчид хүлээн зөвшөөрчээ. :4 дүгээр сар. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай вангаас туслагч тайж Нучинга, Вангийн сүмийн ширээт лам Бөхбуян ба Чимэдсүрэн гурван хүнийг Халхад элчээр илгээж Богд хаант засгийн газрыг дагах бичгээ дэвшүүлэв. Тэгээд Жибзундамба Удай ванг ―Дундад иргэн улсыг довтлох нэгдүгээр замын ерөнхий жанжин‖-аар томилож, зэр зэвсэг туслан Жирмийн чуулганы арван хошууг дагуулан урвалга гаргахаар зааварлав. :4 дүгээр сар. Хятад худалдаачдын пүүсийг довтлон дайрах ажил ширүүсч байв. :4 дүгээр сар. Бинт ван Гончигсүрэн Хүрээнд явав. :5 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын зарим газарт хоѐрдахь удааны уриалгын бичгийг илгээв. :5 дугаар сарын 17. Бээжингийн засгийн газраас Торгууд ван Балтыг Алтайн хэрэг эрхлэх сайдаар томилов. :7 дугаар сар. Монгол цэрэг Даргангыг эзлэв. Юань Шикай Богд хааны засгийн газарт цахилгаан явуулж Дарьгангыг эзэлсэн учраар эсэргүүцэл гаргаж төлбөр өгөх хэрэгтай гэв. :7 дугаар сарын 8. Гуравдугаар удаагын ―Япон Оросын нууц гэрээ‖ байгуулагдаж, Бээжингийн уртрагын шугамаар Өвөр Монголыг зүүн баруун хоѐр хэсэг хувааж баруун хэсгийг Оросын, зүүн хэсгийг Японы хүчний хүрээ болгохоор тохиролцжээ. Шилийн голын чуулганы баруун Хуучид вангийн хошуу, Авгын зүүн баруун хошуу, Үзэмчины зүүн баруун хошуу, Сөнөдын зүүн баруу хошуу, Авга нарын зүүн баруун хошуу, Жирмийн чуулганы засагт вангийн хошуу, Бинт чин вангийн хошуу, Ерөөлт вангийн хошуу, Бодолгот вангийн хошуу, Нарангэрэл вангийн хошуу, Засаг Пунцагийн хошуу, Жалайд хошуу, Зуу-Удын чуулганы Ар Хорчин хошуу, Баарины зүүн баруу хошуу, Жарууд хошуу, Дархан бэйсийн хошуу, Хишигтэн хошуу, Их Зуугийн чуулганы ван Арвинбаяр нарын таван хошуу, Улаанцавын чуулганы таван хошуу, Зостын чуулганы Харчин вангийн хошуу, Ван Цэдэннамжалванбуугын хошуу, Цахар найман хошуу, Дөрвөд Далай хан аймгийн арван хоѐр хошуу, Дөрвөд баруун гарын дөрвөн хошуу, Захчин хоѐр хошуу, Алтайн Урианхайн долоон хошуу, Торгуудын гурван хошуу, Хошууд нэгэн хошуу, Ар Илигийн Цахар нэгэн хошуу, Тагнын Салжиг, Дочи хоѐр хошуу, Хасгийн хэдэн хошуудын ноѐд түргүүлэгчдээс харъяалах ардын хамтаар удаа дараагаар ―Монгол улс‖-д дагаар орж тамагт бичиг ба билэг ѐслолыг хүргэж ирснийг Богд хааны засгийн газар хүлээн авч, хэргэм зэрэг шагнаад, эдгээр хошуудын язгуурын нутгийг хэвээр захиран шийтгэх эрх тушаалыг баталсан бөгөөд нэг бүлэг захирах дарга ба туслан шийтгэх сайдыг шинээр томилжээ. :8 дугаар сарын 20. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай ван хошууныхаа гурван мянга гаруй хүнтэй зэвсэгт хүчээ дагуулж сүмд ―Тусгаар тогтонигсон‖-оо тунхаглаж, ―Зүүн Монголын Тусгаар тогтнолын тунхаг‖ыыг нийтлэж гурван замын цэрэг томилон Тао Нан, Кай Тун, Түчүан зэрэг газрыг довтлов. Хорчин баруун гарын хойд хошууны Рашминжүүр гүн ч идэвхитэйгээр цуурайтаж Удайн цэрэгтэй нийлэв. Зүүн хойтын гурван мужийн бүгдийг захирагч ноѐноос Ү Жүншөн нарын их цэргийг томилон дарангуйлан цохисонд Удай нар Солон ууланд зугтаан оров. :8 дугаар сарын 19. Иргэн улсын засгийн газар ―Монголыг үзэх хууль зүйл‖-ыг нийтэлж, Монгол ван гүн нарын уул эрх ашгийг хэв ѐсоор байлгахыг амлаж илбэн татах бодлогийг эрчимтэй явуулсан байна. :8 дугаар сарын 20. Хайсан, Дамдинсүрэн нарын удирдсан Монголын цэрэг хоѐр сар гаруй бүслэн дайралт хийж Ховд хотыг эзлэв. :9 дүгээр сарын 8. Удай вангийн цэрэг, Жөн Дүн Шиан-д эсрэг этгээдтэйгээ ширүүн тулалдаан болж, мөн сарын сүүлчээр Удай, Рашминжүүр нар Оросын хамгаалал дор Хайлаараар дамжиж Халхад зугтаан очив. Удайн бослогийг дарсны дараа, Иргэн улсын засгийн газар нэг түм таван мянган хүний цэрэг ангийг томилон Тоа Нанфү орчим байрлуулжээ. :10 дугаар сарын 27. Монгол цэрэг Шилийн голын чуулганы баруун Үзэмчин ба Сөнөд зэрэг хошуудаар довтлон орж ирэв, Цахарын Дүтүн түшмэл Хө Жүн Лиян цэргээ дайчлан хориглож байлдаад Дарьганга орчим ялагдан ухарчээ. :10 дугаар сар. Тогтохын хүү цэрэг дайчлаж Шилийн голд орж ирээд Авга вангийн ордныг дайрч мал хөрөнгийг нь булаан авч Авга ван Янсаныг баривчлаж Хүрээнд аваачив. :10 дугаар сар. Жарууд зүүн хошуунд Богд хааны засгийн газрыг дагах бослого гарчээ. :10 дугаар сарын 28. Бээжингийн засгийн газраас тусгай тушаалтан томилж Чанчүнд Жирмийн чууулганы арван хошууны Ван гүн нарын хуралдааныг хуралдуулж Иргэн улсыг хүрээлэх, дураар харь улсын банкнаас зоос зээлэхийг цаазлах зэрэг арван зурвас тогтоолыг тогтоосон байна. :11 дүгээр сарын 3. Монгол ба Орос жинхэнээр ―Орос Монголын хэлэлцээр‖ ба арилжааны тухай тусгай гэрээнд гарын үсэг зурав. :11 дүгээр сарын 7. Бээжингийн засгийн газаас Оросын элчин сайдын газар нот бичиг гардуулж ―Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын тухай чанга эсэргүүцэл тавьсан бөгөөд Оросын Монгол лугаа тогтоосон аливаа гэрээг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлсэн байна. :11дүгээр сарын 13. Улаанцавын чуулганы зургаан хошууны засаг нэр холбон бичиг өргөж Бүгд Найрамдахыг эсэргүүцэн Ар Монголтой нийлэх гэж дурьдсанд хол дахиныг амаржуулагч жанжин Жан Шоу Жөн Улаанцавын чуулганы дарга Леванноров, Их зуугийн чуулганы дарга Арвинбаяр нарыг хотондоо авчирч ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖- ны урагштай биелэгдэхэд бэлтгэл хийжээ. :12 дугаар сарын 9. Хол дахиныг амаржуулах жанжин Жан Шоу Жөн Түмэд хошууны цэргийн даргаас Монголын цэрэг Билгийн улиралын арван нэгэн сарын үеэр Өвөр Монгол зүг довтлох чимээг олж сонсоод цэргээ гурван зам хуваан сахин суулгасан байна. :12 дугаар сар. Богд хаант улсын засгийн газар Ханддорж, Ширнандамдин, Чен Дө (Хөлөнбуйрын) нараар толгойлуулсан төлөөлөгчдийн бүлгэмийг Орост томилон хэлэлцээ хийлгэхээр мордуулав. Мөн оны зун, ДИУ-ын засгийн газар Өвөр Монголын бослогыг дарахын тулд үлэмжхэн цэргийг Чуулалт хаалга, Батхаалга, Долоннуур, Хөххот, Бугат хотын чиглэлд таван замаар анги хуваан түлхэн оруулав. Мөн үеэр Өвөр Монголчууд Богд хааны засгийн газарт айлтгал өргөдөл дэвшүүлж, Хятадын цэргийн эрхтний дарлалаас чөлөөлж авахыг гуйв. Мөн оны өвөл, Богд хааны засгийн газарт Өвөр Монголд цэрэг орох нууц хуралдаан болжээ. *1913 он :1 дүгээр сар. Монголын таван замын цэрэг Өвөр Монголд оров. Үүнд: Нэгдүгээр зам нь: Егүзэрийн хийдийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдцэрэнигйн удирдсан цэрэг. Хоѐрдугаар зам нь: Дарьганга--Шилийн гол-- Зуу-Удын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт гүн Хайсан, дэд сайд шударга баатар Бавуужавын удирдсан цэрэг. Гуравдугаар зам нь: Сөнөдийн хоѐр хошуу, Дөрвөд вангийн чиглэлд цэргийн яамны дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжихын удирдсан цэрэг. Дөрөвдүгээр зам нь: Хөх хотын чиглэлд, сайд гүн Сономдоржийн удирдсан цэрэг. Тавдугаар зам нь: Урадын гурван гүн, Хатан голын чиглэлэд их цэргийн дэд зэргийн түшмэл Зүтгэлтийн удирдсан цэрэг тус тус хөдлөх болсон юм. Дамдинсүрэнг зүүн өмнө зүгийн цэргийг дайчлан захирах ерөнхий захирах жанжнаар тохоон томилжээ. Зоритг баатар Тогтохыг энэ удаа томилсонгүй, Их цэргийн зөвлөгч бөгөөд Богд хааны сэргийлэн хамгаалах цэргийн даргаар Хүрээнд хоцроов. :1 дүгээр сар. Өвөр Монгол руу хөдөлсөн Богд хааны цэрэг нийт нэг түм байв. Цэргийн захирагчид нь голдуу Өвөр Монголоос дагаар ороод дахиад нутагтаа байлдахаар ирсэн хүмүүс байлаа. Богд хааны засгийн газар зэвсгийн хүчээр Өвөр Монголыг эзлэх бодлогтоо үйлчлэхийн төлөө ухуулга нэвтрүүлгэ хийж, дагаар орохоор ирсэн ба ирээгүй Монгол овогтонд зориулан ухуулан зарлах бичиг тархааж байлаа. Мөн Өвөр Монголд цэрэглэх зам зуураа болон хүрсэн газраасааа цэрэг нэмэн элсүүлж байв. :1 дүгээр сарын 10. Богд гэгээн Жибзундамба Юан Шикай-д цахилгаан явуулж, Монголыг улс болон тогтнохыг харшлах хэрэггүй хэмээсэнд Юан Шикай ч хариу цахилгаан явуулж, Монгол ДИУ тусгаарлах нь зүй бус, нэгдвэл зохино гэсэн байна. :1 дүгээр сар. ―Монгол Төвдийн найрамдлын гэрээ‖ байгуулагдав. :1 дүгээр сарын 23. ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖ Хол дахиныг амаржуулах хотноо хуралдаж, Улаанцав, Их зуугийн чуулганы ван гүн нар, Иргэн улсыг хүрээлж, Монголын ―Тусгаар тогтнол‖-ыг эсэргүүцэхээ илэрхийлжээ. Мөн өдөр Богдын засгийн газрын ерөнхий сайд Сайн ноѐн хан Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчдийн бүлгэм Орос зүг мордож, Оросын дэмжлэгт талархал дэвшүүлэхийн хамт цэрэг дайны тусламж олохоор чармайжээ. :2 дугаар сар. Бээжингийн засгийн газрын хуурай замын цэргийн яамнаас томилсон тагнуулууд Богд хааны цэрэг зам хуваан Өвөр Монголд орсон байлдааны төсвийг мэдэв. :3 дугаар сарын 31. Богд хааны засгийн газраас таван замын Их цэргийн тохиолдсон олон монголчуудаас хүчин хавсарч байлдахыг уриалсан ―Өвөр Монголын нийт оронд зарлагдсан бичиг‖ гэгчийг нийтлэв. :3 дугаар сар. Иргэн улсын засгаас Богд хааны цэргийн дайралт ба Өвөр Монголын ван гүн нарын тусгаар тогтнох хөдөлгөөнийг сэргийлэх зорилгоор И Жүн цэргийн дэд Силин, Рехө-ийн дэд дүтүн түшмэл Ми Жэн Био-ийг Линши-ын сахин дарангуйлах ноѐноор томилж, арван хоѐр анги, дөрвөн түм гаруй цэргийг захируулан Линши, Бор хот, Улаанхад зэрэг газрыг сахин суулгав. :3 дугаар сарын 8. Хүрээнд Монгол цэргийн бригад байгуулах тухай Орос–Монголын хэлэлцээр тогтоогдож, Богд хааны засгийн газар Орос жанжин Кристоферыг ерөнхий сургагчаар урьж ―Эл аймгийн цэргийг тэд захирах эрх‖- тэй гэж тогтоосон байна. :3 дугаар сарын 24. Богдын цэрэг Да Ван Миао сүмийг довтолсонд Хуай Жүн цэрэг тосон байлдаж Хишигтний Бяруу балгасны дөчин газрын цаанах элсэнд цохиж ухруулав. :4 дүгээр сарын 3. Шилийн голын Эрчээл гэдэг газар болсон тулалдаанд Иргэн улсын 500 зуун цэрэг сүйджээ. :4 дүгээр сарын 4. Богдын цэрэг Өвөр Монголын зүүн хэсгийн олон газар дайралт хийв. :4 дүгээр сар. Баруун Сөнөдийн нутагт ширүүн тулалдаан болж Иргэн улсын 150 цэргийг устгав. :4 дүгээр сарын 8. Бугатын чиглэлд Шан Ши цэргийн ширүүн дайралтад Монголын цэрэг 30 гаруй хүн алагдаж ухрав. :5 дугаар сар. Оросын засгийн газар Богд хааны засгийн газартай Хиагтаас Хүрээ хүрэх Төмөр зам засах гэрээ тогтоов. :5 дугаар сарын 16. Богдын цэрэг Шандуг эзлэв. Тав дугаар сарын 25-нд Богдын цэргийн долоон зуй гаруй хүн Жирмийн чуулганы хилд довтлон оров. Рехө-гийн Дүтүн-гийн И Жүн цэрэг Улаанхад оронд орж сахин суув. :6 дугаар сар. Богдын цэрэг дахин гурван замаар довтлон эхлэж Баруун зам нь Бор тохойг чиглэн, дунд зам нь Хөх хот зүг довтлон, зүүн зам нь Сөнөд хошуу зүг давшжээ, Хятад цэргийн Ми Жүн Биу-гийн бүлэг Давааны ард гарч өвөл гол орчим Найданжавын цэрэгтэй байлдаж, Бавуужав, Хайсангын цэрэг харин завшаанаар Бяруу балгасыг эзлэв. Адилхан хугацаанд Вангийн Жоу-гийн Ванданям, Далаад хошууны Баян гүн, Хангин хошууны Цолмон, Гирины Монгол Бао Жай Шан нар цэрэг дагуулан Их Зуу аймгийн хойд хэсгийг байлдан эзлэв. Иргэн улсын цэрэг бүх талаар ялагдалд учирсан тул Хөбэй, Шан Шиг-аас дахин их цэрэг татаж туслан байлдуулав. :6 дугаар сар. Жирмийн чуулганы газар Богдын цэрэг болон Иргэн улсын цэргийн хооронд ширүүн тулалдаан болжээ. Энэ удаагын их тулалдаанд Монголын талаас Чимэдцэрэн, Найданжав, Насан- Аривжих, Морьжав болон Бавуужавын удирдсан цэрэг анги оролцсон байна. Мөн энэ үеэр Ар Өвөр Монголын уулзуур оронд Солон уулын тулалдаан болжээ. Нийт 1 800 цэрэг тус тулалдаанд оролцов. Мөн оны зун Богд хааны засгийн газраас цэргийн яамны их сайд Далай ван Гомбосүрэнг Өвөр Монголын байлдаанд томилжээ. :7 дугаар сарын эх. Иргэн улсын цэрэг 2 000 хүн болон Богдын цэрэг 800 хүн Шилийн голын хил дотор тулалдаад хоѐр талд бүр хохирол гарав. :7 дугаар сар. Богдын цэрэг ба Иргэн улсын цэрэг Үзэмчиний Өвөл гол, Сөнөд, Байшинт уулын ам, Дамбын даваа, Линши, Долоннуур, Батхаалга- ын орчин зэрэг газруудаар байлдаж байв. Долоо найман сарын үеэр Богдын цэрэг үндсэндээ Шилийн голын нутгийг бүр эзлэв. :7 дугаар сарын 13. Богдын цэрэг Долоннуурын боомт газар—Дархан уул сүмийг эзлэв. Тэнд байсан Иргэн улсын 2 000 сэргийлэн сахих цэрэг арга бус ухарч гарав. :8 дугаар сарын 1. Богд хааны засгийн газрын эрхшээлд орсон газар орны хэргийг тусгайлан хамаарахын төлөө, Богд хааны зарлигаар Егүзэр Хутагт Галсандашийг зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх сайдаар Өвөр Монгол руу томилов. :8 дугаар сар. Богдын цэрэг Да Ван Миао Сүмийг дайран эзлэж, Бяруу балгас зүг давшив. Иргэн улсын Долоннуурыг дарангуйлан сахигч түшмэл ван Хуай Чин, Хуай Жүн цэргийг томилон гэдрэг довтлон, мөн сарын дунджаар Да Ван Миао сүмийг булаан авч, Богдын цэрэг ухрав. :8 дугаар сар. Долоннуурын талбарт Насан- Аривжихын дайчилсан 1 200 цэрэг Иргэн улсын 7 000 цэрэгтэй ширүүн тулалдаан хийв. :8 дугаар сарын дундаж. Зүүн хойд орноос томилсон Иргэн улсын туслах цэрэг Өвөр Монголд орж ирэв. :8 дугаар сарын сүүлч. Богдын цэрэг Цахарын Лав худаг, Халх тал ба Хүйс зэрэг газраар Иргэн улсын цэрэгтэй тулалдаж байв. Мөн сар, Найданжавын дайчилсан Богдын цэрэг хоѐр зам хуваан Линши тавин гэр, Зулчин сүмийг довтлон эзлэв. Мөн сар, Дамдинсүрэнгийн дайчилсан Богдын цэрэг Шулуун Хөх хошууг эзлэв. :9 дүгээр сар. Богдын цэрэг Жарууд ба Ар Хорчинг эзлэв. :9 дүгээр сар. Бээжингийн засгийн газар Өвөр Монголын байлдаанд туслах цэрэг 12 хороо морьт цэрэг ба явган цэргийг томилжээ. Мөн оны намар. Богдын цэрэг Цахарын нутгийг эзлэж дуусгаад улмаар Цагаан Хэрмийн зарим боомт газраар тулж очоод сэргийлэн хамгаалалт хийж байжээ. :9 дүгээр сарын 18. Зүүн Сөнөдийн Засаг Сүржав ард олноо дагуулан Богдын засгийг дагахаар зугтаасанд Юан Шикай зарлиг буулган Чин вангийн хэргэмийг нь хасав. :9 дүгээр сарын 21. Бавуужавын дагуулсан Богдын цэрэг Бяруу балгасыг дайран эзлэж, хорин гурваны өдөр Да Ван Миао сүмийг дахин эзлэв. :9 дүгээр сар. Архуа гүн Насан-Аривжих цэрэг түшмэд 100 хүнийг дагуулан Иргэн улсын талд урважээ. Мөн энэ үеэр Богдын цэргийн удирдагч Мөрөнга учир битүүлгээр хорлогдов. :10 дугаар сарын 29. Баруун замын И Жүн цэргийн Ми Жен Биу-ийн хүчин туслахаар ирсэн зүүн хойдын цэргийн У Жүн Шин-ий цэрэгтэй хамтран Бяруу балгасыг буцаан авч, удалгүй Да Ван Миао сүм ба Түлхэн сүм зэрэг газрыг ч буцаан авав. Умард замын И Жүн цэргийн Чен Де Шен-ий цэрэг Найданжавын цэргийг ялаад Зулчин, Шивэртэй, Тавин гэр зэрэг газрыг буцаан авч, Даваан ар хүртэл гэдрэг довтлов. Намар Долоннуурын баруун хойд их элсэнд тулалдаан болж Иргэн улсын цэрэг мянга шахам хүн сүйдэв. Мөн Бавуужавын хороо Шандугийн гол, Үхэрчин уул зэрэг газарт ширүүн довтлолт явуулав. :11 дүгээр сарын 3. Иргэн улсын цэрэг Долннуурт довтлоод Богдын цэргийг цохин гаргаж Цахарын зуун найман сүм хотыг эзлэв. :11 дүгээр сарын 5. Хаант Орос улс ба Дундад иргэн улс ухуулан тунхаглах бичигт гарын үсэг зурсан байна. Энэхүү тунхаг бичигт, Орос улс Иргэн улсын Гадаад Монголыг хэмжээтэй эзэрхэх эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд Иргэн улс Ар Монголын өөртөө засах эрх (Автономит засаг) 1912 оны 10 сарын 21 өдрийн ―Орос Монголын худалдааны хэргийн тухай зүйл‖-ийг журамлан хэлэлцэж Иргэн Улс ба Ар Монголын холбогдлыг тодорхойлон тогтоохыг хүлээн зөвшөөрөв. :11 дүгээр сарын 9. Богд хааны цэрэг хэдэн мянган хүн их буутай өмнөш дахин довтлож 15-ны өдөр Батхаалга зэрэг газрыг эзэлсэн боловч удсангүй Хол дахиныг амаржууулах хотын Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайралтад найман зуу гаруй хүн үрэгдэж ухрав. Мөн сарын эхэнд хоѐр мянга найман зуу гаруй Богдын цэрэг Чуулалт Хаалганаас умар байсан Хятад цэргийг хүчтэй довтлон таван зуу гаруй хүнийг алж шархдуулав. :11 дүгээр сарын 19. У Жүн Шөн, Ми Жен Биу нар Богдын цэргийн гараас Да Ван Миао сүмийг дахинт буцаан авав. Мөн өвөл Тогтох цэрэг дайчлан дахин өмнөш довтлож Батхаалгыг эзлэв. Гэвч хэдэн өдрийн дараа Иргэн улсын цэрэгт булаагдав. :12 дугаар сарын 16. Богд хааны засгийн газар цэргээ Ар Монголын хил тийшээ татах тухай шийдвэрээ илэрхийлэв. Мөн оны сүүлч, Богдын цэрэг идэг идэгээр Монголын хил зүг ухрав. Энэ үеэр Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайрах хүчин нь нэмэгдэж ялалттайгаар давшиж Богдын цэрэгт эзлэгдсэн газруудыг дахин булаан авч эхлэв. Нийслэл Хүрээнд ―Шинэ толь‖ сэтгүүл хэвлэгдэж эхэлсэн бөгөөд орчин цагийн анхны сургууль байгуулагдав. :1913 оны эцэс 1914 оны эхээр, Монгол улсын ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид Хаант Орост айлчлав. *1914он :1 дүгээр сар. ДИУ-ын засгийн ордон Сүйюаны онцгой засаг захиргааны орон байгуулахаар болж жанжныг дүтүн ноѐн болгон хувируулан томилож, уулын Гүйсүй Дао (道)-д харъяалагдаж байсан арван хоѐр шиан, Улаанцавын чуулганы зургаан хошуу, Их Зуугийн чуулганы долоон хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сар. ДИУ-ын засгийн газар Рехө-гийн онцгой засаг захиргааны орныг байгуулахаар болж, дүтүн ноѐн томилон Зостын чуулганы долоон хошуу, Зуу-Удын чуулганы арван хоѐр хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сарын 6. Иргэн улсын цэрэг гэнэт Ар Монголын хилд цөмрөн орж Галсандашийн сайдын яамыг бүслэн дайрав. :3 дугаар сарын 9. Богд хааны засгийн газраас Оросын консулд бичиг өгч, Дундад Оросын хэлэлцээрийн ѐсыг зөрчиж түрэмгийлэл явуулж байгаа Хятад цэргийг тэд ухруулж, баривчлагдсан сайд Галсандашийн биеийг тавиулах тухай хатуу шаардлага тавив. Мөн оны эхээр Халхад байсан Өвөр Монголчууд элдэв зүйлийн хүчирдэлд орсноос нэг бүлэг хүмүүс уг нутагтаа буцаж ирэх хүсэлтээр Иргэн улсын засгийн газартай хэлэлцээ хийхийн төлөө 9 хүний төлөөлөгчийн бүлгэм томилов. Иргэн улсынхан тэд нарыг баривчилж есүүлийг цөм алав. :6 дугаар сарын 14. ДИУ-ын засгийн газар Цахарын онцгой засаг захиргааны орныг байгуулан дүтүн ноѐн томилож Фенчен, Лианчен зэрэг долоон шиан, Цахарын зүүн баруун гарын найман хошуу, жич дөрвөн малжлын сүрэг, Шилийн голын чуулганы арван хошууг ерөнхийлөн захируулав. :8 дугаар сарын 1. ДИУ-ын ордноос Алшаа, Эзнээ хоѐр хошууны цэрэг дайны сэргийлэлтийн явдлыг Ниншиан мужийн цэргийг захирагч түшмэлээр хариуцуулахаар тогтоов. Юан Шикайгаас Алшаа чин ван Даванбүлүгжилыг Баруун Монголын тохинуулах сайдаар томилов. Үүшин хошууны туслагч Түмэн- Очир чуулганы дарга, Сүйюаны дарангуйлан сахигч яамтай хуйвалдаж байгаад ―ардыг өдөөн урвуулсан‖ ялаар Шинэ ламыг баривчлаж, Үүшиний ―дугуйлан‖- гуудыг тархаав. :9 дүгээр сарын 8. Дундад, Орос, Монгол гурван этгээдийн Хиагтийн хуралдаан эхлэв. :9 дүгээр сарын 20. ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын анхны төсөл байгуулагдаж, Монголыг ДИУ-ын нэгэн хэсэг, Монгол улсын нэр, хааны цол, оны цолоо хүчингүй болгох асуудал дээр санал нэгдэхгүй байжээ. Мөн сарын гучны өдөр Оросын консулаас Монголын эрх баригчидтай ―Төмөр замын гэрээ‖ ба ―Цахилгаан утасны гэрээ‖ тогтоож Оросоос Монголд төмөр зам засах эрх ба холбоо мэдээний цахилгаан утас татах эрх олов. *1915 он :3 дугаар сарын 16. Бавуужав нарын дагуулсан Богдын цэрэг Кайлу орчим довтлов. 5 дугаар сарын 9. Юан Шикайн засгийн газар японтой ―Хорин нэгэн зурвас‖-ыг тогтоож Өвөр Монголын зүүн хэсгийн их хэмжээний эрх мэдлийг Японд өгчээ. :6 дугаар сарын 7. Хиагтын гурван этгээдийнн хуралдаан эцэстээ шийдвэр гарч ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын хорин хоѐр зурвасыг жинхэнээр гарын үсэг зуран батлав. Мөн сарын 9- ны өдөр Жибзундамбаас Монголын тусгаар тогтнолыг хүчингүй болгохоо тунхаглаж, арван хоѐрны өдөр Юан Шикай зарлиг нийтлэж Монгол ван гүн нарын уулын хэргэм цол уул ѐсоор хүчинтэй гэдгийг нотлож, хамтат нь бас Жибзундамбыг Хутагт хан өргөмжилсөн байна. :6 дугаар сарын 16. Бээжингийн засгийн ордноос Чен Лү-г ерөнхийлөн захирагч сайдаар Хүрээнд томилсон байна. :9 дүгээр сар. Халхын цэргийн явдлын журганы түшмэд Бавуужавтай нууцаар зөвлөлцөн Өвөр Монголын зүг дахин довтлохоор болж, Бавуужавт гурван түмэн рублын зардал хангав. 10 дугаар сарын 28. Удай Ван Фентиан мужийн дурдсан долоон зурвас буцан орж өгөх нөхцлийг хүлээн аваад Бээжинд хүрч ирэв, арван нэгдүгээр сарын 4-ний өдөр Юан Шикай түүний уул хэргэмийг сэргээн өгөв. :10 дугаар сарын 29. Бээжингээс Хүрээний хэрэг эрхлэгч сайддаа цахилгаан мэдээ явуулж, Өвөр Монголыг түйвээж байгаа Бавуужавыг Хүрээний засгийн газар хавсран дарангуйлахыг шаартагтун гэв. :11 дүгээр сарын 6. Бээжингийн засгийн ордоны төлөөлөгч, Оросын элчин сайд Кропенскийтай Бээжинд ―Дундад Оросын Хөлөнбуйрын асуудлын тухай тогтоол‖-ыг тогтоож Хөлөнбуйрын ―Онцгой орон‖-ны байр суурийг мэдрэв. Мөн сарын арван зургаанд Юан Шикайгаагаас Шинфүг Хөлөнбуйрын дэд дүтүнгээр томилов. :11 дүгээр сарын 23. Иргэн улсын цэрэг Егүзэр Хутагтын сүмийг байлдан эзлэж Бавуужавын цэргийг таван зуу гаруй алж шахрдуулж, Егүзэр Хутагтыг бас барьж аваачив. Мөн жилийн өвөл, Бавуужав хэдэн мянган цэргээ дагуулж нутагтаа буцах нэрээр Өвөр Монголын зүүн хэсэг оронд орж ирээд зэвсэгт ажиллагаагаа үргэлжлүүлэв. Бээжингийн засгийн газраас Ма Чи ( 马麒)-ыг Хөхнуурын Монгол Төдвийг тохинуулах сайд ба Гансу, Ниншиан, Хөхнуур зэрэг муж орныг дарангуйлан сахигч түшмэлээр хавсарган томилов. Ингээд Ма овогт цэргийн эрхтний Хөхнуур дахь дөч гаруй жилийн ноѐрхол эхэлсэн байна. Оросын хөрөнгөтнүүд Хүрээнд ―Монголын үндэстний банк‖-ыг байгуулав. *1916 он :5 дугаар сарын 27. Бавуужав Халх голын Амгалантад тэнгэр газрыг тахиж, Чин улсыг тэтгэн босгох уриа дурьдан, Юан Шикайг эсэргүүцэхээр уриалж ―Хаан төрөө тэтгэх цэрэг‖ хэмээн байгуулав. Долдугаар сарын 1-нд Бавуужав гар доорхи гурван мянга гаруй хүнээ дагуулж Японы этгээдийн дэмжлэгээр цэргийн зөвлөгч Аоянаки-ын жолоодлого дор Халх голоос өмнөш довтолж Тао Нан зүг урагшлан, хорин дөрөвний өдөр Түчиүэн шианы хотыг эзэлжээ. Ү жүн шөнгийн цэрэг хориглон байлдаж таван зуу гаруй Монгол цэргийг устгаж цохин ухруулав. :6 дугаар сарын 6. Юан Шикай үхэв. :8 дугаар сарын 7. Оросын Бээжинд суугаа элчин сайдаас Дундад улсын гадаад явдлын сайдад нот бичиг гардуулж, Дундад улсын засгийн газраас Халх Монголоос сонгох зөвлөлгөөний гишүүнээ хасаж хаяахыг шаардсанд Дундад улсын талаас өөрийн нутаг дэвсгэрээсээ зөвлөлгөөний гишүүн сонгох нь зүй ѐсны эрх хэмээн няцаасан байна. :9 дүгээр сарын 3. Япон цэрэг Бавуужавын цэргийг хамгаалан дэмжиж Гүн Зу Лин-аар өнгөрөхөд Фентианы зүүн хойд цэрэг тосон байлдав. Мөн сарын хорин таванд Бавуужавын цэрэг Кайлу хотыг дахин довтлоод Хармөрөн, Фентиан хоѐр мужийн цэрэгт хавчин цохигдож хоѐр мянга гаруй хүн үхэн шархдаж, үлдэгсэд нь зугтаав. :10 дугаар сарын 8. Бавуужавын цэрэг Линши шианы хотыг довтолж байх зуураа Бавуужав суманд оногдон үхэв. Үлдсэн олон нь Чадраабал Шебжингээ нарын дагууллага дор Зүүн Үзэмчин орчмын оронд хорогдож байгаад Цахар, Рехө-гийн цэрэгт цохигдож Халх ба Хөлөнбуйр зүг зугтаав. *1917 он :6 дугаар сарын 16. Талжын дээрэм Хөлөн хотыг дайран эзлэж зам дагуу дахь олон харуулын цэгүүд цохигдон сүйдэж, Хөлөнбуйрын дэд дүтүн түшмэл Шинфү зугтан дутааж Оросын түрээсний газарт зайлав. :9 дүгээр сарын 30. Оросын цэрэг Хайлаар орчим мянга гаруй Монгол дээрмүүдтэй тулалдаан болж, Оросын цэрэг дээрмийг нэхэмжлэх нэрээр тус орныг эзлэв. Бээжингийн засгийн газраас хүн томилон харилцаж хилээс гарахыг шаардсан боловч Орос цэрэг зөвшөөрсөнгүй. Мөн сард Бавуужавын үлдэгдэл хүч болох Шебжингээн бүлэг Хөлөнбуйрын нутгийн цэрэгт хөөгдөж Халх гол орчим хүрээд Халхын цэрэгт амдан цохигдож, бүх цэрэг үндсэндээ сөнөөгдсөн байна. :11 дүгээр сарын 7. Чадраабал зэрэг хүмүүс Солон уулнаа долоон мянга шахам хүн цуглуулж дахин бослого гаргасанд Хармөрөн мужийн цэрэг ба Фентиан мужийн цэрэг урьд хожид хавчин цохиж, Жалайдаас баруунш үлдэн явуулсан байна. ДИУ-ын засгийн газар Орост ―Арван сарын хувьсгал‖ үүссэн дашрамыг завдаж Жун Дүн төмөр замын засаг захиргааны эрхийг буцаан авч, Манжуурт цэрэг суулган хамгаалуулав. Цаг төрийн үймээнээс дүрвэсэн малчин ард малаа туугаад Халхад зайлан одов<ref>Ө.Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он</ref>. ==Түүхэн баримтууд== ===Улс төрийн баримтууд=== ====Богд хааны уриалга==== :1913 онд Монголоос таван замын их цэргийг гаргаж тохиолдсон Монголчуудаас хүчин хавсрахыг уриалж ашиг тусыг тайлбарлан Өвөр Монголын олон нийтэд зарласан бичиг :Монгол улсын засгийн хэргийг эрхлэх газраас дотоод Монгол зургаан чуулган дөчин есөн хошууны олон лам хар ард нар ба Хөх хотын Түмэд, Цахар сүргүүдийн ард нар, Илийн харъяат Монгол, бас Алашаа ба Хөх нуурын зэрэг нарын найман сумын Монгол Өөлд Ширээт хүрээ зэргийн олон Монголчуудын шар хар бүхэн дор ухуулах ану: Бидний аймаг язгуураас хүчирхэг идэрхэг хойтох газрыг эзлэн сууж, дэлхий дахины олон аймаг дор дарагдсангүй, хэдий Манж улс хараахан мандах үес дор ах дүү нөхөр гийчин ѐсоор түмэнтээ харилцан ураг барьж, ямагт сайныг үзүүлэхийн тулд олон Монгол аймаг харъяат болон дагасан боловч газар орны эрх ашгийг эзэлсэн газаргүй, олон засаг хошуу болгож, өөр өөрийн харъяат албат газар орныг эзэрхэн захируулсан бөлгөө. Ойрхи хэдэн жилээс иргэн зальхай түшмэд эрхийг эзлэж, шинэ засгийг явуулмой хэмээн Монгол газар иргэн элсээн, тариа хаглуулж газар орны ашгийг эзлэж эрх эзэрхлийг булааж халдан дарлах төдийгүй, бас бурхны шашныг хөнгөлж, Монголын хуучин ѐсыг халсугай хэмээгээд бидний Монгол ард үл хорссоноор үгүй, уржинан жил өвөл цагт дотоод муж дор Гамин цэрэг хуралдаж Манж улсын ѐсыгхалж, бүгдээр найрамдах улс болмой хэмээх тухай манай гадаад Монголын дөрвөн аймгийн чуулганы олон ван гүн засагуудын өөрчлөн улс төр байгуулахыг бүгдээр зөвлөлдөж, Очирдара Богд гэгээнийг Монгол улсын хаан хэмээн өргөмжилж, эрдэнийн сууринд залж, Их Юан улсын хуучин ѐсыг дахин гийгүүлж, өөр аймгийн дотор дарлагдахаас үүрд мултарч, олон аймгийн хойч үеийн ичингүйрлэлийг үгүй болгосугай хэмээсэн нь эдүгээ хол ойр газрын олон Монголчууд дараа дараагаар ирэх нь тасралтгүй. Санаваас дотоод Монголын олон ван гүн тайж бүрнээр Юан улсын Тайзу хааны хүүхэд үрсийн тулд зүй нь нэгэн сэтгэлээр бүгдээр нийлж, зүтгэн хүчлэх болвоос урьд өвгөдийн ѐсыг тахиулж, угаас байсан газар орноо өөр аймгийн ардад эзлэгдэхгүй, мөхсөн Зан То Бу Ла (?) ард мэт боол шивэгчин мэт халдуулахаас хэлтэрвээс болмой. Эдүгээ заримууд нь бидний доторхи Монголын түшмэд лам нар Хятад ардын баширлах, худал урихан үгс буюу хуурмаглах зальхай арга дор ташааран орж бидний Монголыг өөрчлөн улс төр байгуулахыг байлгаж, Дундад Иргэний таван аймаг бүгдээр найрамдах улс хамт нийлбээс бид нар Монгол аймаг ард цөм нэгэн адил ашиг буй агаад үүнээс хойш үүнд энэхүү түвшин жаргалыг эдэлмой хэмээн бичиг илгээн ирэх нь амой. Иймийн тул манай засгийн хэрэг шийтгэх газраас Хятад улсын хамт нийлбээс хойч өдөр бидний Монгол дор зовлон болох хэдэн зүйлийг гарган бичиж, олон дор дурьдан сонсгосугай. Байцаабаасуу, Оу Жу Ми Жоу газрын олон гадаад улс дор бүгдээр найрамдах улс хэд хэдэн буй амой. Тэдний хууль болбаас улсын харъяат газар орноо бүрнээр албаны болгож, харяъат иргэд газар орон дор гэр байгуулж, тариа тарьбаасуу зоос гаргаж албан дор тушаасны хойно сая өөрийн хөрөнгө болгомой. Эдүүгээ Иргэн улс лугаа нийлбээсүү Монголын газар орон цөм тэдний улс төрийн болохын тулд дотоод газар дор багталцахгүй ядуу иргэдийг шилжүүлэн суулгаж, гаал хөлс хураан тариа хаглуулахыг зүйгээр хориглон зогсоовоос, зохилдохгүй агсаар өвгөдийн үлдээсэн газар орныг өөр аймаг дор бүрнээр эзлүүлж, харин ч бид зоос гаргаж худалдан авхад хүрмүй. Тэр дээр бидний Монгол болбоос язгуураас саруул хөдөө талд дор хэн алиныг ялгахгүй санааны дураар адуулан аж төрж ирсэн бөгөөд аж төрөхөд мөн залхуу цалгайгаар хойч өдөр улс бүхэн дор энэ мэт хуулийг нийтээр явуулах цаг дор хүрсэн хойно Монгол аймгийн ард шөвөг хатгах газар харинолохгүй зовлон болох нь энэ нэг. Түүнээс урьд Манж улсын цаг дор бидний Монголчуудын гааль гувчуур хураахыг үүрд хэлтрүүлсэн бөлгөө. Эдүгээ бүгдээр найрамдах Иргэн улс, Манж улсын гадаад улсаас агсан авсан төлөөгүй өр найман зуу илүү сая одоо шинэ агсан авах мөнгө зургаан зуу илүү сая үнийг бүрнээр Бүгдээр найрамдах Иргэн улсаас төлсүгэй хэмээн нэгэнт олон улс дор зарлажээ. Бидний Монгол хэрвээ Иргэн хамт нийлбээс, дараа төлөх хугацаа хүрсэн цаг дор эрхгүй элдэв зүйлийн нэр зохион таван аймгийн иргэнээс нэгэн адил тэгшхэн хурааж төлмой. Нэгэнт улсын иргэн болсны тул зүй дор төлөхгүй хэмээн үл чадмой. Иргэнйи нэгэн адил тэсгэн хураах дор хүрвээс, хэд хэдэн зуун он болтол гааль гувчуур өгсөнгүй Монгол аймаг энэ зэргийн хүнд татвар тохиолдвоос, аж төрөн чадахгүй ядуурах мохохын туйл дор хүрмүй. Зовлон болох нь энэ хоѐр. Эдүгээ абасу таван аймаг нийлсэн Дундад иргэн улс болов хэмээвч өмнөх хойтох муж цөм хятад нэгэн аймаг бөгөөд харилцан эрх мэдлийг тэмцэн нэрт сайд их түшмэдийг битүүлгээр алж, харилцан өшөө дайсан болж эдүгээ болтол тогтоогүй байна. Бидний Монгол язгуураас өөр аймаг, зан сургаал, үг өгүүлэл, бичиг үсэг адилгүй. Дараа засаг явуулахад бүрнээр Хятад бичгийн төдий хэрэглэмой. Бидний Монгол дор Хятад бичиг нэвтэрхий мэдэх эрдэмтэй ард цөөн, түшмэл дарга нар болбоос бүрнээр эрдмийг үзэж, өргөн хэрэглэх тул нийтээр цөм Хятад хүмүүс болмой. Монгол ард Иргэн Хятад нарын хамт зарга зальхай зэрэг ял хэрэг буй бөгөөс үг үсэг нэвтрэхгүй. Бас аймаг намыг хэлбийн өмгөөлж мушгайтсан газар агсан хэмээн дийлэн хэлэхгүй энэ мэт хэрэг бүхнийг эрх биш үгүй болгож чадахгүй. Дотоод Монгол хошуунд тариа хаглуулж Иргэн түшмэд суулгасан газар энэ зэрэг хилсгүй мушгиж өвөрлснийг үзэж мэдсээр хэрэг. Зовлон болох нь энэ гурав. Түүнээс Хан улсын цагаас нааш Хятадын газар бурхан шашныг эрхэмнэж одоо дор хүрч ирсэн бөгөөд эдүгээ шинэ засаг явуулахыг үзвээс бурхны шашныг асар хүндэтгэхгүй, зарим нэгэн дотоод газар урьд байгуулсан тайх тахиглах сүм хийдийн бурхны хөргийг хараахан орхиж, (цэргийн сургуулал)-ын тэнхим болгон жич хийд сүмийн хүж зулын тариалангийн газрыг сургууллын тариалан болгосон нь нэлээд бүхүйг нүдээр үзэж чихээр сонссон нь тодорхой. Хятад ард гагцхүү бидний Монголын бурхны шашныг яахан эрхэмлэн үүрд агуулж буй зээ. Иргэний хамт нийлбээс хойч өдөр жил удаад Монголын хуучин ѐсыг өөрсдөө халуулж, бурхны ариун шашин сөнөхөд хүрмүй. Зовлон болох нь энэ дөрөв.Тэдний дотоод Монгол язгуураас Цагаан хэрэмийн заагаар суусан Дундад Хятад улст ойр холилцон суусан тул энэ зэргийг нэн ухуулан дурьдахгүйгээр учрыг мэдэх нь бидний гадаад Монголоос нэн ч тодорхой. Бидний язгуураас нэгэн угсааны яс махны төрөл, дотоод гадаад хэмээн ялгаваас зохихгүй.Тэд Иргэн дор ойр суусан тул тэдний сүр хүчин дор айн түтгэлзэн бүхүйг манай засгийн хэрэг шийтгэх газар мөн мэдмой. Эдүгээ цагийн байдлыг үзвээс, Дундад улсыг тойрон хүчирхэг гадаад улс барс мэт хэлэлцмой. Тэр дээр улсын өрийн тоо тэнцүү үлэмж бөгөөд дотоодын самуун бас тогтоогүй. Бидний Монгол бүгдээр нийлж, нэгэн улс болж, язгуураас байсан газар орон зах хэлхээг эзлэн илүү гүний газрыг тэмцэхгүй болбоос Дундад улсын дайлах цэрэг гарбаас олон гадаад улсууд шударгийг барьж, шүүмжлэх буй за. Эдүгээ манай Монгол улсын их цэрэг таван зам хуваан урагш одож, дотоод гадаад Монголын газар дор сэргийлэн суусан Хятад цэргүүд лугаа хэдэн удаа байлдаад цөм дийлжээ. Удахгүй урагш давшин Монгол газрын зүүн баруун өмнөд зах хязгаарууд хүртэл байлдсаар Хятадын түшмэл цэргийг Монголын хязгаараас гаргасугай хэмээмүй. Та өөр өөрийн хошууны зах дор их цэрэг хүрэхийг үзэж гар хөдлөн байлдаж Хятадын түшмэл цэргийг хөөн илгээх бөгөөд тус бүрийн хүчийг нэгтгэж, эртхэн шаламгайлан газар орноо эзлэн авсугай. Боо Хятадын омогтой үгийг сонсч, нэгэн аймгийн дотор харилцан өшөө дайсан болоход хүргүүлэгтүн. Бид язгуураас нэгэн үндэстний тул зүй нь жаргав ч зовов ч үхэв ч нэгэн хамт байваас зохимой. Бас бидний Богд эзэн гагцхүү өршөөл эрдмийг гол болгох бөгөөд Иргэн улсын түшмэл цэргээс бус ажил үйлдвэрийн ядуу иргэдийг халдан зовоовоос үл болмой хэмээн удаа дараагаар зарлиг буулгаж ухуулсаар буй тул бидний улс төрд мөчөөрхөн хорлохгүй энгийн номхон иргэдийг алив газар дор хэвээр агуулан, харин өршөөн хамгаалбаас зохих явдлыг хамтад гаргаж, басхүү манай засгийн газраас албан бичгээр харъяат олон чуулганы хошуун дор ухуулан зарласан нь олон боловч эдүгээ хүртэл дагахаар ирээгүй нь бас буй тул дахин ашиг зовлонгийг сэнхрүүлэн дагаж орсон ба дагаж орон завдаагүй нийт Монгол овогтон дор нийгмээр ухуулан бичиг зарлав. Магад үнэмчлэн хичээн дагаж явагтун. Үүний тул зарлал явуулав. ===Цэргийн түүхэн баримтууд=== ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 1==== Өмнө хязгаар түгшүүртэй учир цэрэг мордуулж газар орныг хамгаалах тухай цэргийн яамны айлтгалыг ѐсоор болгосон бичиг<ref>Монголын шинжлэх ухааны академийн түүхийн хүрээлэн. Монголын ард түмний 1911 оны үндэстний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл - Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914. Улаанбаатар. 1982 он.</ref> :Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны бичиг. Бүгд ерөнхийлөн захирах сайдын яамнаа өргөн илгээв. Явуулах учир: Эдүгээ манай цэргийн яамнаас өвлийн сүүл сарын арван наймны бичин цаг айлтгасан нь: Өмнө зүгийн олон хязгаарт Хятад цэрэг хуралдсан түгшүүртэй мэдээ буй тул, их цэргийг таван замд хуваан мордуулж, газар орныг сэргийлэн хамгаалуулж, дайсныг тосон сөнөөх явдлыг төлөвлүүлсэн нь болох ба үл болохыг хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад, Богд эзэн гэгээнээр толилож, заан сургахыг гуйхын учир: Мөнөөхөн зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт Галсандаш, Дарьганга зэрэг газруудыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг сахих сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах дэд сайд гүн Сономдорж нарын газраас Монгол олон чуулганы ойр ба зах нийлэх Хятадын бага хотод маш үлэмж цэрэг хуралдан, бас өмнө зүгийн Харчин өртөөнүүдийн газар ирж буй ба бас Шилийн голын чуулганы зүүн, баруун Сөнид ван, Улаанцавын чуулганы дарга, Дөрвөн хүүхэд нарын ван нарыг барьж аваачив хэмээсэн зэрэг удаа дараа тодорхойлон гаргаж, газар орныг хамгаалан сэргийлэн бэлтгэх баатар мэргэн цэрэг хурц зэвсэг олгуулахыг эрж, бичиг захидал хүргэж ирснийг шавь боолчууд үзэж хянабаас цаана дашаас тийнхүү Хятад цэрэг халдахаар ирж, өмнө зүгийн алив олон Монголчуудад зовлон самууныг дэгдээн бүхүй нь үнэхээрийн түгшүүртэй бөгөөд нигүүслэлтэй тул, үүнийг урьдхан дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжахаас тусгайлан салсан дэд зэрэг түшмэл Бавуужав харъяат цэрэг нэгэн зуу шахамыг өдөр дараалан хориодоор өртөөлөн довтолгон мэдүүлж, урьдчилан Дарьгангын газар илгээх ба бас урьд Түшээт хан, Сайн ноѐн хан аймгаас түүгээр дайчлан, цэрэг гурван зуугийн дээр сургуулийн цэрэг хоѐр зууг нэмэн томилж илгээхэд сая буулгасан зарлигийг дагаж, дэд сайд гүн Сономдоржыг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд, Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ гүн Пунцагдэжидыг таслан захирах сайдаар тавьж, бүх таван зуун цэргийг захиран мэдүүлэх зэрэг явдлыг нэгэнт бичиг шийтгэж, зохих газруудад явуулан тушаасны дээр, бусад цэргүүдээс зүг нэмэн мордуулахыг томилон завдаж бүхүй атал, энэ завсар бас Хятад цэрэг улмаар нааш давшин хандаж буй хэмээх тул, одоо зүй нь бүх олон газрын түшмэл цэргээс бүгд таван зам анги хуваан томилон мордуулбаас зохихын тулд, оролсон дэд сайд Засагт чин ван Удайн харъяат цэргийг бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдсүрэнд захиргаж, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтохыг харъяат цэргийн хамтаар Егүзэр хутагт Галсандашын хүрээ зүг, дэд сайд Бишрэлт бээс Насан-Арвижахад харъяат цэргүүдийг захирган хоѐр Сөнид, Дөрвөд вангийн зүг Халхын сургуулийн цэргээс мордуулах хоѐр зуун цэргийг урьд явуулан тушаасан хэвээр сайд гүн Сономдорж нар лугаа нийлүүлэн Хөх хотын зүг, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийг харъяат цэргүүдийг захирган авахуулж, Урадын гурван гүн, Хатан голын зүг ийм таван зам анги хуваан дараа дараагаар дайчлан мордуулж, өөр өөрийн заасан газар гүйцэн хүргүүлж, цааш улмаар давшуулан дайсны цэргийг тосон дайлж хядан сөнөөж, газар орныг батлан тохинуулах явдлыг байдлыг үзэж, тухайд нийлүүлэн хянан шийтгүүлбээс болох мэт боловч, шавь боолчуудын зоригоор авчих хэрэг бусын тулд, хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад гуйх нь: Богд эзэн гэгээнээр толилж, заан сургаж дагаж явуулах ажаамуй. Хэрвээ гуйсан ѐсоор болгон явуулбаас тухайд эл түшмэл цэргүүдийг дан ганц өртөөлөн явуулахад цагийн гачаалд өртөөний хүчин тэсэхгүйн тулд, тусгай уналга, ачлага барих майхан, жич цалинг зүйлийг сангийн яамнаас бэлтгүүлэн нийлүүлэн олгуулж мордуулах ба бас уул газруудад хүрсний хойно унах агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, хөрөнгө баялаг лам нар, түшмэд ардад учрыг дурьдан ухуулж, туслан бариулаад дараа нь сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх буюу эс бөгөөс хэрхэн зүй ѐсоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлэх явдлыг шавь боолчуудын газраас төсөвлөн хянаж, өөр гүйцэтгэн шийдвээс, болох ба үл болох явдлыг хамтаар гаргаж, үүний тул хичээнгүйлэн айлтгав. Зарлигийг гуймуй хэмээн айлтгасанд мөнхүү өдөр цагт хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон зарлиг, Тогтохын биеийг энэ удаа мордуулахыг түтгэлзэж түүний цэргийг Найданжавд захирган мордуул, бусдыг хэлэлцсэн ѐсоор болгогтун хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж, үүнийг зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт, Дарьгангын зэрэг газрыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд гүн Сономдорж, Шилийн гол, Улаанцавын чуулганы дарга, Дарьгангын бүгдийн тэргүүн гүн Сономдовдон нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад нэгэн адил хичээнгүйлэн дагаж, эдний олон ангийн түшмэл цэргүүдийг өөр өөрийн харъяат газар хүрсний хойно бүгдээр хамт нийлж, боловсрол зөвлөлдөж, хэний цэргийг аль хошууны хязгаарын боомт болгох чухам ямар байдалтай газар сэргийлүүлэн хамгаалуулж суулгах ба тэдний барих гэр, уналага агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, засаг лам нар, түшмэл ардад учрыг дурьдан ухуулж туслан бариулаад дараа зохих газруудаас тодорхойлон өргөж, сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх, эсбэсүү хэрхэн нийгэм тэгшийг үзэж, зүй зохисоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлбээс болохыг сайнаар төлөвлөн гүйцэтгэн шийтгүүлж, хэрхэвчээр үлэмж илүү дээш томилож, түрэмгийлэн хөөн авах зэргээр олон дордосыг албадан гасалган зовооход хүргүүлэхгүй болох явдлыг урьдаас хянан тогтоож, уламжлан зохих газар түүгээр зарлан явуулан тушааж, журамлан дагаж шийтгүүлсүгэй. Үүнийг басхүү бэйсийн зэргэ туслагч тайж Чимэдсүрэн, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтох, Хичээнгүй баатар гүн Найданжав, Дэс түшмэл чин зэргэ Бавуужав, Дэд сайд Бишрэлт, бэйс Насан-Аривжах, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлт нарт довтолгон тушаан явуулаад, уг айлтгасан хэрэг, буулгасан зарлигийг хянан үзэж, хичээнгүйлэн дагаж, эдүгээ даруй засажагаан завдаж, урьд нэгэнт өртөөлөн мордож бүхүй түшмэл Бавуужав, дуудлагаар өртөөлөн мордох Зоригт баатарын цэргээс бусад нь бичиг хүлээн авсан өдрөөс таван майхан, уналга ачилга, цалин хүнс зүйлийг түүгээр хүлээн авч, өөр өөрийн харъяат цэргийг гавшгайлан мордож, шаардан явж, арван таван өдрийн дотор тус тусын нэр заасан зүгийн газраа одох ба түшмэл Зүтгэлт, цэргүүд Урадын дунд гүнгийн Бавуудоржийн газраа тус тус гүйцэн хүрэх зэрэг явдлыг эдүгээгийн заан гаргасан ѐсоор шийтгэн дагаж шийтгүүлэн олон хязгаарыг батлан сэргийлэн хамгаалж, цаггүй цагдан байцааж, хэрэв дайсны цэрэг халдахаар ирэх нь болахул мэдүүлбээс зохих олон газраа харилцан мэдээлж, хүчин туслалцуулан эрхгүй нэгэн сэтгэл хүчээр байлдан сөнөөж, газар орныг ариутган тохниулж, гавъяа байгуулан, улсын сүрийг мандуулж удаа бүр учрыг тодорхойлон мэдүүлэн ирүүлэх ба жич харъяат түшмэл цэргүүд хүрсэн эл газарт номхон шударгаар амьдрах алив ардыг өчүүхэн төдий халдан дарлаж гаслаан зовоохгүй, бүгдээр үнэн санаагаар хүчлэн зүтгэж, чухам тус зүйн хэргийг хичээн ѐс журам цэвэр ичимтгийг сахин явж, гавъяаг илэрхийлбээс зохино. Ийн тушаасан хойно цэргийг чангалан баримтлан захирахгүй осолдон цалгардаж дураар тавин явуулж, ѐс бусчилан хэрэг халдахад хүргүүлбээс саадгүй чангалан ял хэлэлцэх явдлыг хамтаар ухуулсугай. Үүнийг басхүү Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамнаа явуулаад байцаан үзэж, одоогийн мордуулах олон ангийн түшмэл цэргийн барих майхан, уналага ачилга зэргийг олон цөөнд тохируулан төсөвлөн бэлтгэж, бүх цалинг зүйлийн хамтаар нийлүүлэн тавин олгуулах ажаамуй. Үүнийг нэгэнтэйгүүр Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг бусад таван яамнаа, баруун хязгаар, Хөлөн буйрын сайдуудад нэгэн адил явуулаад байцаан үзүүлэхээс гадна, дөрвөн аймгийн жанжин чуулганы дарга нарт хуваан тушаан явуулаад тухайг үзэж хянан шийтгүүлсүгэй. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний хоѐрдугаар он, арван хоѐр сарын хорин нэгэн ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 2==== Монгол цэргүүдийн байрлалыг шинэчлэн зохион байгуулах тухай бичиг Цэргийн хэргийг бүгдийг захиран шийтгэгч яамны бичиг<ref>Монгол Улсын Төв Архивын ФА-2. ХН-92.Б.14. Эх нугалбар.</ref> Харъяат цэргүүдийг бүрнээ хойш ухруулан, бас ч цэргүүдээс татан буулгаж цөөрүүлэн суулгаваас олон монголчуудад зовлон бас болохын тул манай яамнаас олон хязгаарын цэрэг бүхий нутгийн түшмэл, ардад ухуулга ба жич цаадах хятад цэргийн захирлуудад мэдээлэн өгөх бичгийн эх зохиож, өөр өөрийн бичгийн дугтуйд углаж хүргүүлсэн тул үүнийг баруун өмнөд хязгаарын цэргийн хэргийг бүгд захирч олон монголчуудыг илбэн тохинуулах хэргийг хамаарсан сайд, мэргэн жүн ван Цэсэнжав, түшмэл Зүтгэлт, зүүн өмнө хязгаарын цэрэг захирсан жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэн, гүн Сумъяа, бүгд захирагч дарга гүн Найданжав, хорооны дарга бэйс Чимэдцэрэн нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад, хүрмэгц бичгийн доторх хэргийг хянан үзэж, ухуулах ба мэдээлэх бичгүүдийг даруй ѐсчлон бичүүлж улмаар гүйцэтгэн, өөр өөрийн харъяат цэргүүдийг захиран авч, нам гүмээр эргэж хойш суулга. Үүнд, урьд сайд жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэнгээс бие өвдсөн учир олгуулахыг ирж мэдүүлснийг чөлөө олгож, уг цэргүүдийг түшмэл Бавуужаваар ерөнхийлөн, Модонбунгаагаар дэслэн захируулах явдлыг айлтгаад, зарлиг ѐсоор болсон тул, харъяат сайд бэйл бүх цэргийг ухруулан суулгах хийгээд татах зэрэг хэргийг гүйцэтгэн шийтгэсэн хойно бэйс Чимэдцэрэнгийн хамтаар нийслэл хүрээнд хүрч ирвээс зохино. Бэйс Чимэдцэрэнгийн цэргийг бүрмөсөн татан буулгаваас уул сайдын цэрэгт нийлүүлэхийг мөн сайд жанжин бэйлийн газраас түүгээр эрхлэн гүйцэтгэн шийтгэх, олон сайд, дарга нарын тус тус захирсан цэргээс олон цэрэгтэйгээс нь гурваад хороо, цөөхөн цэрэгтэйгээс нь хошоод хороо үлдээж, гүн Найданжавын цэргийг ихэмсэг бэйл Цэрэннямын нутгийн өмнө захын Өрөмтэй худагтад, сайд гүн Сумъяагийн цэргийг Дарьгангын өмнө захад, түшмэл Бавуужав нарын цэргийг хурц бэйс Түдэнгийн хошууны өмнө захад, ван Цэсэнжав нарын цэргүүдийг Мэргэн вангийн хошууны нутгийн өмнө Сулхээр зэрэг газарт, түшмэл Зүтгэлтийн цэргийг сайд Түшээт вангийн хошууны өмнө захад Аваргахүрд, Хар-Ус зэрэг газар тус тус суулгаж, уул цэргүүдийг аль аймаг чуулганы цэргүүдийг буулгах суулгах зэргийг харъяат захирсан сайд түшмэл эрхлэн шийтгэж, татаж буулгах цэрэгт сан ба аймаг хошуунаас олгосон хувцас ба агт морь, гэр хэрэглэлийг хүрэлцэхээр үлдээж, сэргийлж суулгах цэрэгт шилжүүлэн олгож, зэвсгийг бүрнээ хураан авч захирах түшмэлд авуулан цэргийн яамнаа хүргэн ирүүлж, бүртгэн хураалгая. Басхүү үлдээж сэргийлэн суулгах ба буулгах цэрэгт аль аймаг чуулган хошууны цэргээс үлдээсэн буулгасан нэр тоо зэргийг тус бүр тодорхой цэс үйлдэж, жич буулгасан цэргүүдийг хэн хэн түшмэлд тушаан өгч, аль газраар буцаасан зэргийг хамтаар тус тус мэдүүлэн ирүүлээд байцаахад бэлтгэе. Үүнийг шалгарсан баатар дарга гүн Мөрөнгаад тушаан явуулаад, харъяат бүх цэргүүдийг захиран авч, манай яамнаас дахин тушаахын инару байлдах хэрэг үүсгэхгүй, сахин сэргийлж суугаасай. Бас ч сайд Егүзэр хутагт Галсандашд явуулаад журамлан дагаж шийтгүүлье. Үүнийг басхүү дөрвөн аймгийн жанжин, чуулганы дарга нарт тушаан явуулаад тус тусын аймгийн нутгийн захыг сэргийлэн суулгасан цэргүүдийг бүрнээ татан буулгаж, захирагсдад олгосон тэмдэгийг хурааж мэдүүлье. Хүргэж ирүүлье. Ийнхүү явуулан тушаасан, үүнийг Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг таван яамнаа явуулан байцаан үзүүлье хэмээн өргөжээ. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны арван нэгэн сарын шинийн долоон (1913 оны арван хоѐрдугаар сарын 4-ний өдөр.) == Урлагийн бүтээлүүд == ===Баримтат кино=== * [[Хоржийлоо]] [[Баримтат кино]] ===Уран зохиол=== * [[Бямбын Ринчен|Б.Ренчин]]. [[Үүрийн туяа]]. [[роман]] * [[Дүгэржавын Маам|Д.Маам]]. [[Газар шороо]]. роман == Эх сурвалж == * [http://iccs.aichi-u.ac.jp/archives/report/057/5c4a92eccc970.pdf ボグド・ハーン政権軍南進作戦に関する一考察 ―阿爾花(アルファ)公・ナスンアリビジフの帰還問題を中心に―] * Л. Дэндэв, “Монголын товч түүх” Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал-29 дүгээр боть, Улаанбаатар, 2006, * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “Бүгд Найрамдах Монгол ард улсын түүх”. Гурван боть. УБ. 1968 он. * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “В.Котвичийн хувийн архиваас олдсон Монголын түүхэнд холбогдох зарим бичиг”, хэвлэлд бэлтгэсэн Б.Ширэндэв, Шинжлэх Ухааны Академийн хэвлэл, Улаанбаатар, 1972, тал 23-39. * EDITED BV LO HUI MIN: THE CORRESPONDENCE OF G.E.MORISSON II, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRISS 1978, P 48 * Монгол улсын түүхийн төв архив. ‘’ Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914’’. ТТА. ФА-4. НХ-656. * Ш. Нацагдорж. Манлайбаатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн хэвлэх үйлдвэр, УБ., 1946 он. * Монгол ардын журамт цэргийн дуртгалууд, гуравдугаар дэвтэр, Улсын хэвлэлийн газар, УБ., 1986. * Монгол улсын түүх Ү боть. ХХ зуун, Монгол улсын шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэн, УБ., 2004. * Японы Гадаад Харилцааны Түүхийн Архив. Гадаад явдлын яамны тэмдэглэлийн баримт бичгүүд. (Дайшѐ-гын хуучин цэс) * Японы сэргийлэн хамгаалах тэнхимийн сэргийлэн хамгаалах институтын материал. Хуучин далайн цэргийн яамны архивын материал. * Ө. Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == * [https://mongoltoli.mn/history/h/187 Таван замын байлдаан] {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] j30b6ik3d0ireyywblb522zgrc2xl0t 709901 709900 2022-08-28T08:58:26Z 94.237.53.37 /* Баатрууд */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Таван замын тулаан |partof= [[Монгол-Хятадын дайнууд]] |campaign=Таван замын байлдаан |image=[[Зураг:Mongolian_soldiers.jpg|300px]] |caption=Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд |date=1912-1915 он |place=[[БНХАУ]], [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]], [[Шинжаан|Шинжааны өөртөө засах тойрог]] |casus= |territory=[[Өвөр Монгол]] болон бусад монголчууд амьдардаг нутгийг алдсан ба хожим [[Хятад]]ын нутаг болсон |result= Гурван улсын [[Хиагтын хэлэлцээр]] |combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]<br />[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],<br /> бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]<br />дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], <br />дэд сайд [[Бавуужав]]<br />дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[:zh:那逊阿尔毕吉呼|Насан-Аривжих]]<br />сайд, гүн [[Содномдорж]]<br />дэд түшмэл Зүтгэлт<br />гүн [[Лаварын Сумъяа]] |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />маршал [[:zh:王怀庆|Ван Хуайчин]] |strength1=[[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Богд Хаант Монгол Улсын арми]], <br />[[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг]]ийн ангиуд нийтдээ 10000 орчим цэрэг |strength2=70000 [[цэрэг]],<br />янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]]<br />, 80-90 пулемёт |casualties1=алуулсан 400 орчим, <br />олзлуулсан 60<br />шархадсан 48 |casualties2=алуулсан 3795,<br />олзлуулсан 76<br />зөвхөн 3 тулалдаанд 4-8 их буу,410-аад их бууны сум,<br />7 пулемёт түүний 5000 сум,<br />1080 буу, 85600 ширхэг сум, <br />421 сэлэм олзлуулсан. }} [[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] '''Таван замын байлдаан'''- Монгол-хятадын хооронд 1912-1915 онуудад болсон дайныг хэлдэг бөгөөд [[Монгол]]ын тал [[Өвөр Монгол]]ын нутгийг [[хятад]]ын цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх зорилготой байсан бол [[Хятад]]ын тал Өвөр монголыг алдахгүй байх төдийгүй [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсыг]] устган түүний нутгийг булаан эзлэх зорилготой байжээ. Энэ дайныг хятадад "[[Үхэр жилийн үймээн]]" гэж нэрлэдэг бөгөөд дайны үед хятадын үлэмж давуу цэргийн байлдааны ажиллагаанууд нь бүтэлгүй болж ихэвчилан ялагдаж байсан тул гүнзгийрүүлэн судалдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад ялагдлуудаа [[ялалт]] болгон хуурамчаар тэмдэглэсэн байдаг онцлогтой. Таван замын байлдааны үед [[Ховдын хязгаар]]ыг хамгаалах [[Баруун Монгол]] буюу [[Шинжаан]]ыг [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|хятадаас чөлөөлөх зорилго]]ор [[Богд хааны Засгийн газар]] Гурван замаар цэрэг хуваан оруулсан байна. Энэ тухай судалгаа бараг байдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад цөөн тооны мэдээлэл байдаг. Энэхүү таван замын байлдаанаас тусдаа явагдсан [[Монгол-хятадын дайн]]ыг [[Гурван замын байлдаан]] гэж нэрлэн оруулав. [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдаж зарлан тунхагласан явдалд [[Өвөр Монгол]]ын [[Зуу Үд]], [[Зост]], [[Жирэм]], [[Шилийн гол]], [[Улаанцав]], [[Их зуу]] зэрэг 6 чуулган [[Хөх хот]]ын Түмэдийн зүүн баруун гарын засаг Хар мөрний их мянган, [[Өөлд]]ийн засаг, [[Алшаа]], [[Ар хорчин]], [[Или мөрөн|Илийн мөрний]] [[Цахар]] зүүн гар болон [[Тарвагатай]]н аймгийн хошууд талархан дагаж баясахаа илэрхийлж, [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[цэрэг]] илгээж, Өвөр Монголыг бүхэлд нь Хятадын дарлалаас чөлөөлөхийг хүсэн гуйжээ. Хөлөнбуйрын Барга, Өвөр зургаан чуулганы 49 хошууны 36 нь Монгол улсад нэгдсэнээс гадна Хөх нуурын 24 хошуу, Цахар 8 хошуу, Или мөрөн болон Тарвагатайн 16 хошуу дагаар орж албан ёсоор нэгдэхээ илэрхийлсэн юм. [[Богд хаан]]ы [[зарлиг]]аар [[1913]] оны [[долоодугаар сар|7-р сар]]д зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх тусгай газар байгуулагдаж, [[Сайд]]аар нь [[цэцэн хан аймаг]]ийн харьяат [[Егүзэр хутагт|Егүзэр ачит зан бадарсан эрдэнэ мэргэн хамба]] [[Галсандаш]]ийг томилсон. ==Урьдчилсан нөхцөл== [[Файл:Бавуужав.png|thumb|left|200px|Шударга баатар Бавуужав]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдсаны дараа [[Монгол үндэстэн]]г нэгтгэн Нэгдмэл Монгол Улс байгуулахыг [[Монгол]]ын тухайн үеийн эрх баригчид эрмэлзэж байв. Богд Хаант Монгол Улсад Өвөр Монгол болон бусад монголчууд нэгдэх эрмэлзлээ илэрхийлж, хуучин [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] харъяаны Монголчуудын хэмжээнд [[бослого]], хөдөлгөөнүүд газар сайгүй өрнөж байлаа. Үүнийг эсэргүүцэн [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] дарлалыг авч хаян [[Дундад Иргэн Улс|Дундад Иргэн улс]]ыг байгуулсан [[Хятад|Хятадууд]] өөрсдийгөө манж нарын өв залгамжлагч гэж үзэн хуучин Манж Чин улсын нутагт гарсан үндэстэнүүдийн тусгаар тогтнох эрмэлзэл бүхий эсэргүүцэл, тэмцлийг цэрэг, зэвсгийн хүчээр нухчин дарж хэлсэн. Түүхийн ийм эгзэгтэй үед Богд хаан Монгол улс, Өвөр монголчуудыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөх, өөрт сайн дураар нэгдсэн монголчуудыг нэгтгэж, хязгаар нутгаа батлан хамгаалах зорилгоор [[Чуулалт хаалга]], Бат хаалга ([[Хорчин зүүн гарын дунд хошуу]]), [[Долнуур]], [[Хөх хот]], [[Бугат]] хотын чиглэлд таван замаар их цэрэг хөдөлгөв. ==Монголын тал== ===Монгол дах нөхцөл байдал=== Богд Хаант Монгол Улс байгуулагдсанаас эхлэн түүний Засгийн газраас Ар ба Өвөр Монгол төдийгүй нийт Монголчуудыг нэгтгэн Их Монгол улсыг байгуулахыг өөрийн үндсэн бодлого болгон хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Энэхүү бодлогын дагуу Өвөр Монголын олон түмэнд хандан “Манай засгийн газраас их цэргийг томилж дотоод монголд сэргийлэн суулгасан хятад цэргүүд лүгээ байлдаж хятад түшмэл цэргийг бүрмөсөн гаргасугай хэмээмой. Их цэрэг хүрэхийг үзэж хүчин хавсран газар орноо эзлэн авсугай. Бид язгуураас нэгэн үндэстэн тул зовлон жаргаланг хамтатгаваас зохимой” хэмээн ухуулан таниулах зарыг түгээн дэлгэрүүлж байв<ref>Ж.Урангуа: “ХХ зууны эхэн үеийн Монгол улс 1911-1919”, Улаанбаатар, 2006 он. Тал 47</ref> Монголын засгийн газар нь Манж чин гүрэн задран унасан учир Манж нарын нэгтгэсэн Монгол, хятад, түвд болон бусад үндэстэнгүүд өөрийн тусгаар улсыг байгуулах эрхтэй гэсэн түүхэн үндэс бүхий зарчмын дагуу Манж нарын эрхийг шууд залгамжлан авах гэсэн хятадын үндэслэлгүй их гүрний дээрэнгүй бодлогыг эрс эсэргүүцэн дээрх бодлогыг сөргүүлэн дэвшүүлжээ. Мөн тэд өөрийн дээрх бодлогыг хэрэгжүүлэхэд Оросын тусламжид түшиглэхээр тооцоолж байжээ. Гэхдээ Богд хаан болон түүний Засгийн газрын эрх бүхий ноёд барууны дипломат ёс гэж нэрлэдэг гадаад өнгөндөө найрсаг мэт боловч хүчтэй нь хүчгүйгээ дарладаг зарчим бүхий өөрийн их гүрний эрх ашгийг бүхний тэргүүнд тавьдаг тэрхүү ёс зүйг мэдэхгүйн улмаас Оросын эрх ашиг юу болохыг танин мэдэж чадалгүй хэт найдлага тавин хүлээж байсан байна. Монголын талын энэхүү найдварыг ашиглан өөрсдийнхөө Монгол дахь эрх ашиг ба худалдааны хэргийг завдан тогтоох гэсэн Оросын засгийн газрын ажиллагаа нь эрчимтэй болж, гадаад явдлын тэргүүн сайд Сазанов 1912 оны есдүгээр сарын 3-нд хаандаа бичиг өргөж, “Монголд онц элч томилон, Орос-Монголын найрамдлын гэрээг тогтоох учир бол Оросод туйлын чухал ашигтай явдал болно” гээд онц элчийн тушаалд Хаант засгийн Алс Дорнодын гадаад харилцааны томоохон зүтгэлтэн Кростовецыг томилох хэргийг хаандаа зөвлөжээ. Ийнхүү Гадаад яамны тэргүүн сайдын саналаар хаант Оросын бүрэн эрхт онц элчийн хувиар Кростовец Монголтой хэлэлцээр хийхээр болж Нийслэл хүрээнээ ирсэн байна. Гэрээ байгуулах хэлэлцээнд Монголын талын төлөөлөгч Сайн ноѐн хан Намнансүрэн, Да лам Цэрэнчимэд нараас “Монголын засгийн газраас бүх монгол үндэстнийг нэгтгэсэн тусгай бүрэн эрхт эзэнт улс төр байгуулах явдалд их Орос улсаас зүйл бүрийн тусламж үзүүлэх ба, хятад улсаар зөвшөөрүүлэхийг хүсмой” хэмээсэнд Оросын талын төлөөлөгч Кростовецоос “Монгол овогтон бүхнийг нэгтгэх явдал болвоос тус улсын засгийн бодлогтой харшилдах бөгөөд Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхээ олох нь маш чухал тул одоо үүнийг даруй хэлэлцвээс зохимой” гэж хэлэлцээрийн агуулгыг зөвхөн Армонголын тухай ярихаас биш Өвөр Монголд холбогдуулж болохгүй гэж анхааруулсан байна. Үүнд Да лам Цэрэнчимэдээс “1911 онд миний бие Ханддоржийн хамт Оросын засгийн газар лугаа Монгол овогтныг нэгтгэсэн улс төр байгуулахыг илэрхийлж тусламж гуйхад Орос улсаас зөвшөөрөн хүлээсэн байгаад одоо яагаад ийнхүү санал гаргасан бэ. Үүнийг бид зөвшөөрч чадахгүй. Хэрвээ Гадаад Монгол тусгаарлаж Дотоод Монгол Хятад улсад хэвээр эзлэгдэх аваас үнэхээр ашиггүй явдал болмой. Энэ учраас Монголын цэрэг нь хятад лугаа байлдахад гагцхүү Орос улсын тусламжийг түших юм. Ингэж сая бидний хүсэл биелэгдэж Монгол овогтон бүгдээрээ нэгдэж нэгэн улс болж чадмой. Учир иймээс Ар, Өвөр Монголыг салгаж болохгүй” гэжээ. Орос улсын төлөөлөгч Кростовецоос мөн Ар, Өвөр Монгол нэгдсэн улс байгуулах явдалд Орос улсын талаас туслаж болохгүйн учир шалтгааныг тайлбарлан хэлээд гэрээ бичгийн эхийг тус тус бэлтгэсэнээ дахин ярилцахаар тогтоод анхны хурал дуусжээ. Дараагийн хуралд Монголын талын дэвшүүлсэн бичигт “Монголчууд Манж, Хятадын эрх мэдлийг устгаж бүх Монголыг нэгтгэсэн бүрэн эрхт их улсыг байгуулсан явдлыг Орос улсаас эн тэргүүнд зөвшөөрч цаашдаа эрхбиш хамгаалах үүргийг хүлээн гүйцээх хэрэгтэй. Түүний дараа, бид бас бусад гадаад улсуудаар тусгаар тогтносон эрхээ зөвшөөрүүлнэ” гэж дурджээ. Эдгээр шаардлага нь Оросын засгийн газрын бодлоготой нийцэхгүй болохоор Оросын төлөөлөгчид зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлжээ. Хоѐр этгээдийн ширүүн маргалдааны дунд Да лам Цэрэнчимэд “Манж, Хятадын захиргаанаас гараад дахиад бас Оросын боол болохыг бид хүсэхгүй. Тус хэлэлцээрийг зогсоож, Бээжингийн засгийн газраас өөрийн монгол төлөөлөгч Наянт ванг ирүүлж хэлэлцээр хийх нь зөв байна” гэж хэлсэнд Оросын төлөөлөгч Кростовиец ихэд уурлаж, монголын бэлтгэсэн бичгийг шалан дээр хаяж “Гэрээний хурлыг харшилсан хариуцлагыг монголын тал үүрэх хэрэгтэй. Тус төлөөлөгч би Да ламын гүжир үгүүдийг хүлээж чадахгүй учрыг өөрийн улсын хаан эзэн ба засгийн газартаа мэдүүлнэ”гэж хурлыг хаян гарсан байна. Ийнхүү хэлэлцээрт хямрал гарч ямарч бүтэмжгүй байгаад хэдэн өдрийн дараа, Оросын төлөөлөгч Кростовец урам зориггүй тархаж явсан Монголын тэргүүн сайдуудыг дуудан аваачиж “Сая хүлээн авсан мэдээнээс үзэхэд Хятад улсын Монголыг байлдах их цэргүүд монголын баруун хязгаарын Ховд, Алтайн замаар нэгэнтээ ойртож ирсэн болохыг манай хязгаар захын албан газруудаас цахилгаан мэдээгээр надад хэд удаа мэдүүлж ирсэн бөгөөд тэдгээр хятад цэргийн тоо маш и бөгөөд зэвсэг хэрэглэл хурц чадамгай хэмээх тул түүн лүгээ эсэргүүцэн тулах арга бодлогыг бэлтгэвээс зохимой” гэсэнд Монголын сайд ноѐд нар ихэд айн сүрдэж зэр зэвсгийн тусламж гуйсанд Оросын төлөөлөгч Кростовецоос “Хоѐр улсын найрамлын гэрээ бичгийг үсэг зурахын өмнө ямар ч тусламжыг үзүүлж үл болмой. Хэрвээ бичгийг одоо даруй миний төлөвлөгөөгөөр зөвшөөрөн тогтоох юм бол цэрэг зэвсгийн тусламж хамгаалалыг үтэр түргэн үзүүлж,тэдгээр хятад цэргийг монголын хязгаарт оруулахгүй болгохыг миний бие батлан хүлээж авмой” гэжээ. Энэ үед монголын талын хүмүүс өргөгүй байдалд орж Кростовецын зохиосон гэрээ бичиг дээр гарын үсгүүдээ зурж батлан тогтоожээ.<ref>L.DINDUB, A Brief History of Mongolia in the Autonomous period, Mongolian Text, with an Introduction and index in English by Gombojab Hangin, Indiana University, Indiana, 1977, P63.</ref> [[Файл:Карта к статье «Монголия». Военная энциклопедия Сытина (Санкт-Петербург, 1911-1915).jpg|450px|thumb|Монгол улсын газрын зураг (1913)]] Ийнхүү -Орос-Монголын найрамдлын гэрээ нь 1912 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Нийслэл Хүрээнд байгуулагджээ. Найрамдлын гэрээ дөрвөн хэсэг, хавсралт арван долоон зүйлсээс бүрдэнэ Тус гэрээний хэлэлцээр хийхэд Өвөр Монголын асуудлаар хоѐр талын төлөөлөгчдийн хооронд зарчимын чанартай санал зөрөлдөөн байсан нь тодорхой мэдэгдэж байна. Богд хааны засгийн газар нь Өвөр Монголыг багтаасан нэгдмэл улсыг байгуулахыг зорьж байхад, хаант Оросын засгийн газар зөвхөн Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхийг батлах саналыг баримталжээ. Гарын үсэг зурж батлагдсан гэрээгээр Орос улс, Монголыг үндэстний цэрэг анги байгуулж болох, хятад улсын цэргийг Монголын хилд оруулахгүй, нүүдлийн иргэдийг өөрийн нутагт суурьшуулахгүй байх эрх бүхий автономит орон гэж хүлээн зөвшөөрчээ. Мөн Оросын хөрөнгөтнүүдийн капиталыг Монголд татваргүй чөлөөтэй нэвтрэх бололцоог олсон байна. ===Монголын талын төлөвлөгөө=== Богд хааны засгийн газар нь Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх бодлогоо шаргуу явуулж өөрийн төлөөлөгчидөө Петирбургт удаа дараа явуулж дэмжлэг тусламж олох гэж оролдсон боловч Орос улс хүлээн авахгүй татгалзаж ганц Армонголыг хятад улсын түрэмгийлллээс хамгаалахад зориулан зэвсгийн тусламж үзүүлсэн байна<ref>Ц. Пунцагноров: “Богд Хаант Монгол Улсын гадаад бодлогын тухай 1911-1919”, Олон улсын монголч эрдэмтдийн зургаадугаар их хуралд тавьсан илтгэл. Улаанбаатар, 1992 оны найман сар.</ref> Богд хааны засгийн газар,1912 оны [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ|Орос-Монголын гэрээ]] байгуулагдсаны дараа уг гэрээний зарим зүйлд түшиглэн Өвөр Монголыг хятадаас чөлөөлөн авч Монгол улстай нэгтгэх зорилгоор цэрэг мордуулах, Гадаад явдлын яамны тэргүүн сайд Ханддорж тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Хаант Орос ба Европын зарим улсад явуулах, Төвдтэй найрамдлын харилцан туслалцах гэрээ байгуулах, Дотоод явдлын яамны тэргүүн сайд Цэрэнчимэд тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Японд томилох зэрэг арга хэмжээг яаравчлан авчээ. Монголын Засгийн газар, ялангуяа Цэргийн яам нь Өвөр Монголоос дүрвэж ирсэн монголчуудаас тухайн орон нутгийн байдал% хүн амын санаа сэтгэл, хятад цэргийн тоо байрлал зэргийг тодруулахаас гадна туршуул илгээн тагнуулын мэдээлэл цуглуулж байв. эдгээр мэдээлэлд үндэслэн цэргийн яамнаас Өвөр Монголыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулсан байна. Төлөвлөгөөнд оросоос авсан зэр зэвсгийн хэмжээнд түшиглэн бэлтгэх боломжтой цэргүүдийг 5 чиглэлд анги болгон зохион байгуулах, тэдгээрийг унаа уналга, хоол хүнсээр орон нутгйин бололцоог ашиглан хангахаар тооцоолсон байна. Мөн таван замын цэргийг еранхийлөн удирдах командлагчийг сонгон томилсон ба бусад ангиудын захирагч болон туслах жанжин нарыг томилжээ. ==Хятадын тал== ===Хятад дах нөхцөл байдал=== 1912 оны сүүлч болоход Өвөр Монголын улс төрийн байдал Бээжингийн засгийн газарт хүнд чухал асуудал болж тулгамдаж байжээ. Засгийн газарт Монголын асуудлаар Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг болон үүний эсрэг аядуу бүлэг гэсэн 2 бүлэг байсан байна. Гэхдээ эдгээр бүлгүүд нь Монголыг бүхэлд нь өвөр, ар гэлгүй бүгдийг нь хятадын захиргаанд нэгтгэх зорилготой байсан ба зөвхөн түүнийг хэрэгжүүлэх арга замын хувьд зөрчилтэй байсан байжээ. Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг нь Монголыг дайлах цэргээ томилон Монголыг дайран цохих чиглэлээ бататгажээ. Ийнхүү Монголыг дайлах цэргийг томилохын дагуу Бээжингийн засгийн газрын дотоодод тун ширүүн яриа хэлэлцээр болжээ. Энэхүү санал зөвлөгөөн нь юуны урьд Төрийн явдлын хорооны хянан тогтоолыгхүлээх хэрэгтэй байжээ. Есдүгээр сарын 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны цэргийн явдлын нууц хуралдаан дээр хатуу бүлэг болох хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чирүи болон энх бүлэг болох төрийн явдлын сайд Жао Бинжүн санал зөрөн маргалдаж, эцсийн дүнд гадаад харилцааны хэлэлцээр хийх шийдвэрлэх санал нь засгийн газрын зөвлөгөөнөөр батлагджээ. Үүний зэрэгцээ [[Юань Шикай]] ерөнхийлөгчөөс Өвөр Монголын Гүнсэнноров ван болон Ар монголын Наянт вантай уулзан ярилцжээ. Тэгээд есдүгээр сарын 25-ны өдрийн төрийн явдлын хуралдаанд Юань Шикай 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны нууц хуралдаан дээр батлагдсан засгийн газрын тогтоол болон Монголын ван гүн нарт зөвшөөрөгдсөн саналыг үндэслэж, Монголын асуудлыг шийдвэрлэх аядуу арга бодлогыг илэрхийлжээ. Гэвч хуралд оролцогсодын олонх нь эсэргүүцсэн. Тухайн үед Бээжингийн засгийн газрын дотоодод Юань Шикай, Жао Бинжүн нарын саналаар төлөөлүүлсэн зэвсэгт хүчнийг хэрэгжүүлэхийг эсэргүүцэх санал зөвлөгөө байхад Дуан Чирүи, Шүи Шүжан (Хуурай замын цэргийн газрын товчоон дарга), Иан Шишань (Шаньши дүдү) мэтийн цэрэг дайнаар дайлан дагуулахыг санаачилсан цэрэг засгийн ноѐд түшмэд нэлээд байсан мөртлөө энэхүү цэрэг дайны хүчинд түшиглэн Монголын тусгаар тогтнолыг устгахыг санаачилсан хүчин нь олонхи байж хүчтэй байжээ. Гацхүү цэрэг засгийн хэмжээнд биш, улсын дотоод дахь энгийн хүн амын хувьд чгэсэн Монголын тусгаар тогтнолыг эсэргүүцэх санал илэрхий давуу байжээ. Тэд Монгол бол манай нутаг дэвсгэр, Төвдийн нэг хэсэг бол үнэндээ хятад хүний манасан газар учраас Монгол болон Төвд нь яриангүй Дундад иргэн улсад харъяалагдах ѐстой. Эдгээр орны тусгаар тогтнол гэгч ёсонд үл нийцэх ялт ажиллагаа" гэж эсэргүүцсэн санал давамгайлж байсан байна. <ref>“Иргэн улсын Жинши зохиол найруулал”, тал 666, 677</ref> Юань Шикайн аядуу бүлгийг дэмжиж байсан нь Тэр үед Бээжингийн засгийн газар Оросын Хаант Улстай гадаад харилцааны хэлэлцээр хийхээр бэлтгэж байсан тул цэргийн хүч хэрэглэн Монголын асуудлыг шийдвэрлэхээс түр татгалзан хойшлуулах үндсэн шалтгаан болсон байна. 1912 оны арван хоѐрдугаар сарын 3-ны өдрийн “Мүгдэний цагийн сонин”-ы “Иргэн улсын чухал мэдээ”-д доорх мэт өгүүлж, Монгол тусгаарласанд чанга эсэргүүцэл тавьж байх нийгмийн сэтгэлгээг тусгажээ. Сонин мэдээнд эл газрын байдал тусгагдаж “...Шаньдун-д... Бүх улсын ах дүү нар хүчин хамтран дайтахаар зорьж буй. Гэхдээ дайн хийхэд сүйтгэл их. Ах дүү нар бүх хүчнээр зоос мөнгө цуглуулж тус болох нь зохистой. Сонсохоор мужын төвийн нэгэн Чин овогт авхай эх улсаа хайрлах баатар хөвгүүдийн зориг санаагаар хүчир бэрхшээлийг хайхралгүй боомтын гадна үхэж сэхэхээ үзэлцье хэмээн, эмэгтэйчүүд буу зэвсэг үүрч дайн байлдаанд эрчүүдтэй адил явж дийлэхгүй тул онцгойлон цэргийн ам хүнс цуглуулах бүлгэм байгуулахаар уриалж, далайд дусал нэмэх хувь нэмэр үзүүлэх гэсэн...” “...Шандунь мужын Жинан хотод эмэгтэйчүүдийн цэрэг зохион байгуулж Монголыг дайлах дайнд оролцохоор бэлтгэж буй...” гэж мэдээлж байжээ. ===Хятадын талын төлөвлөгөө=== 1911 оны байдлаар Оросуудын хийсэн судалгаанд Манж Чин улс нь нийт 160 мянган явган цэрэгтэй, 285 батальоноос бүрдэх 11 дивиз, үүнд тусгай 25 бригадтай байсан. Манж чин улсын хаант төр мөхсөнөөр түүнийг шахан зайлуулж гарсан Дундад иргэн улс 1913 он гэхэд хятадын хуурай замын цэрэг дотооддоо олон үймээн самуунд оролцчихсон туршлагатай, чадварлаг арми болсон байлаа гэж тэмдэглэснийг иш татав. 1912 оны 10-р сараас Өвөр Монголд болсон зэвсэгт мөргөлдөөн улмаар хурцдаж байжээ. Дундад Иргэн улсын сэргийлэлтийн цэрэг анги нь Богд Хаант Монгол Улсын цэргийг дайрахын зэрэгцээгээр Өвөр Монголын дотоод дахь бослогыг дарангуйлан дарахаар бэлтгэж байжээ. Иргэн улсын талаас жилийн эцэс болтол цэргийн хүчнээ байрлуулж дуусаад, дайтах төлөвлөгөөг дараагын шатанд оржээ. Тухайлбал, цэгцлэн тохируулсан Монголыг дайлах цэрэг нь тохиолыг хүлээж давшилт хийхэд бэлэн болжээ. 1913 оны эхээр Дундад Иргэн улсын цэргийн дайтах цэрэг ангийн цэгцлэн тохируулсан байдлыг Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэлээс нарийн ойлгож болно. Түүнийг үндэслэн ДИУ-ын цэргийн Өвөр Монгол хилийн ойр хавийн газар оронд тохируулсан цэргийн хүчний байдлыг ажиглан мэдэж болно. Ар, Өвөр Монголын хамаа бүхий газар оронд эл улсын цэрэг байрлуулсан байдал. (1913 оны нэгдүгээр сарын цэргийн захиргааны данс эвхмэл)д доорх мэт тэмдэглэж байна. *Хөх хотын чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр): Явган цэрэг: 5 860 хүн Морьт цэрэг: 1 400 хүн Хөх хотын буут цэрэг: 230 хүн, 15 их буу, 6 пулѐмот *Чуулалт хаалганы чиглэл (Өвөр Монголынбаруун хэсгээр): Явган цэрэг: 4 120 хүн Морьт цэрэг: 2 470 хүн Буут цэрэг: 400 хүн, 24 их буу Барилгын цэрэг: 220 хүн Пулѐмёт: 22 <ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл “Монголын мэдээ”, гуравдугаар боть, Дайшѐо-гын 2-р оны хоѐрдугаар сараас додоодугаар сар, данс эвхмэлийн дугаар 1-6-1-5-7</ref> Хүнд, хөнгөн (?) цэрэг: 100 хүн *Чэндэ (Халуун гол)-ийн чиглэл(Өвөр Монголын дунд хэсэг) Явган цэрэг: 7 720 хүн Морьт цэрэг: 1 650 хүн Буут цэрэг: 230 хүн, 14 их буу Инжнерийн цэрэг: 100 хүн Пулѐмёт: 12 *Кайлү-гийн чиглэл: (Өвөр Монголын дунд зүүн өмнө хэсгээр) Явган цэрэг: 4 340 хүн Морьт цэрэг: 1 590 хүн Буут цэрэг: 250 хүн, 27 их буу Пулѐмот: 24 *Таонон (Шаазгай хот<ref>[http://eagle.mn/r/67647 Тогтох тайжийн тухай хоёр дуу] Одоогийн Таононфу гэж буй хотыг монголчууд Шаазгай хот гэдэг байжээ.</ref>)-ын чилэл: (Өвөр Монголын зүүн хэсгээр) Явган цэрэг: 1 600 хүн Морьт цэрэг: 900 хүн Буут цэрэг: 100 хүн, 6 их бууд *Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэл: (Өвөр Монголын зүүн хойд хэсгээр) Төмөр замыг сахих ангийн, явган цэргийн 6 холбоот анги, морьт цэргийн 6 холбоот анги, буут цэргийн 4 дунд анги, барилгын цэрэг 1 дунд анги, төмөр замын 64 дунд анги, Энд Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэлд байгаа бодит тоог тэмдэглээгүй. Эл чиглэлийн бүх цэргийн хүчин (нийт тоо нь)-ний тухай Өвөр Монголд суугаан хятад цэргийн ерөнхий тооны их төлөв бүртгэл: цэрэг 33 460 хүн, 85 их буу, 54 пулѐмот гэж тэмдэглэж байна. Энэ нь "Монгол газрын ойллого"д тэмдэглэж байгаа *Нийт цэргийн хүчин 39 900 гаруй хүн, их буу 54, пулѐмот 4<ref>Монгол газрын ойллого‖-ын 1554-р нүүр</ref> байна. Японы гадаад явдлын архивын материалын дагалт зурагт, дайтах цэрэг анги зургаан бүлэг хувааж байх бөгөөд тус тусын цэрэглэн харалт нь тодорхой бий. Үүнийг монголын талын түүхэн материалтай харьцуулж үзвэл, ДИУ-ын цэргийг зургаан бүлэг хуваасан учир бол Монголын цэрэг таван бүлэг болж ёиглэл гарган байсны эсрэг авсан төлөвлөлт ажээ. Ингэж Дундад улсын засгийн газар нууцаар цэрэг томилон Өвөр Монголд хувиарлан суулгаж бага багаар нэмэгдүүлж байжээ. Чуулалт хаалганы зүүн хэсэгт суугаа цэрэг гурав, дөрвөн мянгаас нэмэгдээд хоѐр түм гаруй болж, Монголыг дайлах хошууч цэрэг анги нэгэнтээ бэлтгэлээ дуусгаж төвийн шилжүүлэн томилохыг хүлээж байсан байна. Энэ үед ДИУ-ын цэрэг нь Өвөр Монголд дайтахаар бэлтгэсэн ѐсоор Өвөр Монголын эл газар цаашлан Ар монголд дайран орохоор төлөвлөж байсан байна. Бээжингийн засгийн газарт ―Ерөнхийлөгчийн ордон өдөр дараалан хуралдаж, бүр л цэрэг татан шилжүүлэх ба цэргийн сүйтгэл цуглуулах хоѐр учирт зүтгэлцэн, цэрэг ба санхүүгийн хоѐр яамыг тусгайлан хариуцуулахаар зарлигджээ. Дуан (Дуан Чириү) ерөнхий дарга ойрд зөвлөгчийн газартай ярилцан зөвлөж одоогийн эл мужын дүдү нар тус тус цахилгаан мэдээ ирүүлж "Монголыг дайлах зориг санаа чанга байх нь эрхэм. Эл муж урьдаар өөрийн сэргийлэлтээ чангатгаж, үнэхээр дайны явдал үүсвэл даруй түр умард орны эл мужын цэргийг шилжүүлнэ. Бусад өмнөд орны эл мужид хөдлөхгүй. Гэвч эл муж шилдэг хүчтэнийг шилэн сонгож чанга боловсруулж төвийн зарлигийг сонсохоор үүрэг болгох хэрэгтэй" гэж тохируулжээ. Бээжингийн засгийн газар нь хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чириү-гийн шаардлага доор эцэстээ Монголд зэвсэгт хүчин хэрэглэх горьдлогоо дахин дурдаж, нэгэнтээ тогтсон төсвийн хувиар ерөнхийлөгчийн ордонд батлагджээ. ДИУ хүчирхэг цэрэг ангиа төвлөрүүлж зүүн хэсэг орноос дайралт хийх гэж байжээ. Үүний тухай "Мүгдэний цагийн сонин"-д доорх мэт тэмдэглэж байна:-"Гадаад Монголыг эрхшээхэд урьдаар Өвөр Монголын зүүн монгол, зүүн хойдын гурван мужаас гар орох хэрэгтэй, сэргийлэлтээ чангатгах хэрэгтэй, сэргийлж дийлсэний дараа сая дайтаж дийлнэ. Одоо нэгэнтээ бэлтгэж дуусчээ" Тухайлбал, Ар монголыг дайлах үед урьдаар Өвөр Монголын зүүн хэсгээс эхлэх гэсэн байлдах бодлогийн чиглэлийг арван хоѐр сарын эхний үеэр нэгэнт тогтжээ. ==Эхлэл, тулалдагч талуудын хүчний харьцаа== Өвөр Монголыг чөлөөлөх таван замын цэргийг ерөнхийлөн захирагч жанжнаар [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]г зарлигаар томилсон. Таван замын цэргийг дараах байдлаар хуваан мордуулсан байна. Үүнд: *Нэгдүгээр зам: [[Егүзэрийн хийд]]ийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]гийн удирдсан [[цэрэг]] *Хоёрдугаар зам: [[Дарьганга|Дарьганг]]ын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], [[дэд сайд]] [[Бавуужав]] нарын цэрэг *Гуравдугаар зам: [[Сөнөд]]ийн хоёр [[хошуу]], [[Дөрвөд|дөрвед]] вангийн чиглэлд дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[Насан-Аривжих]]ын цэрэг *Дөрөвдүгээр зам: [[Хөх хот]]ын чиглэлд, [[сайд]] [[гүн]] [[Сономдорж]]ийн цэрэг *Тавдугаар зам: [[Урад]]ын гурван гүн, [[Хатан гол]]ын чиглэлд, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийн цэрэг тус тус хөдлөх болсон ажээ. Эдгээр чиглэлүүдэд нийтдээ 10000 цэрэг байсан гэж үздэг. [[Файл:With the Russians in Mongolia 192.png|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] 1913 оны дунд үеийн Монгол цэргийн тоог 4300 гаруй, түүн дээр 3500 орчим орон нутгийн [[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг|сайн дурын цэрэг]] байсан гэж үздэг. [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]ын [[ерөнхийлөгч]] [[Юан Ши Кай]] Монголын эсрэг 70 000 цэрэг татаж, их буу, явган цэргээс бүрдсэн орчин үеийн зэвсэглэл бүхий [[арми]]йг эмхлэн байгуулж, [[маршал]] [[Ван Хуайчин]]аар удирдуулан хөдөлгөлөө. Тэр маршалд өгсөн бас нэг нууц даалгавар нь [[Дэмчигдонров ван]]гийн өргөөнд хадгалагдаж буй [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] тамгыг ямар ч хамаагүй аргаар авчрах явдал байв. [[Дундад Иргэн Улс|Хятадын]] цэргийн байдлыг авч үзвэл: 1912 оны намар Дарьгангын чиглэлд 500-аад, [[Цагаан Түн]]гийн чиглэлд 1-2 мянга орчим, [[Цицикар]]т, [[Хөлөнбуйр]]ын чиглэлд 4 мянга гаруй хүнтэй холимог бригад, [[Жиримийн чуулган]]ы нутаг, Таононфу гэж буй (Шаазгай) хотноо 10 мянга орчим цэрэг байрлуулжээ. Өөрөөр хэлбэл, Дундад иргэн улс 1912 оны адаг, 1913 оны эх гэхэд Жиримийн чуулган, Цицикар, Шаазгай хот орчим 14 мянгаад цэрэг (зүүн чиглэл), Өмнөд Монгол буюу Хөх хот, Хаалган боомт, Долоннуур, Бяруу зэрэг хотод 39 мянган цэрэг (төвийн чиглэл), харин Цагаан Түн, [[Алтайн Шар сүм]], [[Чингэл]] зэрэг газраар 6 мянгаад цэргийг байрлуулсан мэдээ бий. Эдгээр бүлэглэл нийт янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]], 80-90 [[пулемёт]]той байв. Харин 1913 оны 9, 10 дугаар сарын үед [[Шаньси]] мужийн умард хилийн нутгаар 23 янз бүрийн анги нэгтэл, 28 их буу, 4 пулёмёттой 9500 явган, 1500 морьт цэрэг байрлаж байсан бол Хаалган, Долоннуур зэрэг хотын чиглэлийн цэргийн бүлэглэлд 30 их буу, 16 пулёмёт бүхий 35 батальон (20 мянган хүнтэй) [[явган цэрэг]], 9 [[дивизион]] (2500 хүнтэй) [[морин цэрэг]]тэй анги, салбарууд байрлаж байжээ. [[Файл:Mongolian_soldiers1.jpg|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] ==Байлдаан эхлэх үеийн цагийн байдал == 1912 оны сүүлийн хагас жил хятадын цэрэг Өвөр Монголын олон газарт улмаар давшин орж бэхлэн суужээ. Нөгөөтэйгүүр, мөн оны есдүгээр сард "Монгол-Оросын гэрээ" байгуулахаар зөвшилдөж байсан үед Богд хааны засгийн газар дотооддоо Өвөр Монголд цэрэг оруулах төлөвлөгөө зохиож эхлэв. Ингээд ДИУ болон Монголын хоорондох зөрчил ихээр хурцдаж асуудлыг хэлцлийн шуагмаар шийдэх боломжгүй болж цэрэг дайны ажиллагаагаар шийдэхэд хүргэх болов. 1912 оны сүүлчээс эхлэн жил гаруйн хугацаанд Хятад улсын Бээжингийн засгийн газар ба Монголын Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын тойронд байлдаан болжээ. Монголын цэрэг Өвөр Монголд байгаа Хятадын цэрэгтэй тулалдаж эхлэн Эзний гол, Ноён уул, [[Алшаа зүүн хошуу|Алшаагийн яамд хот]]ын орчим, Шандын гол, Үхэрчин уул, Тэнгэр элс, Сургага Хөөрөг, Дархан уул, [[Шулуун хөх хошуу]], [[Долнуур]], [[Бяруу]] хот, [[Хөх хот]]ын орчим, [[Хөвөөт шар хошуу]] зэрэг олон газар ялалт байгууллаа. Энэ явдлыг Лондон «Times», [[Япон]]ы «Manshū Nichi-Nichi Shimbun» зэрэг олон [[сонин]] [[дэлхий]] нийтэд зарлаж байсан ба [[Оросын Хаант Улс]] «Танай улс учиргүй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан. ===Байлдааны ажиллагааны эхлэл=== ДИУ болон Монголын цэргийн анхны байлдаан Өвөр Монголд хэзээ болсон цаг нь тодорхойгүй боловч Японы гадаад яамны Дайшѐо- гын тэргүүн он (大正元年-1912)-ы есдүгээр сарын 9-ний өдрийн тэмдэглэлд "Жэн Жиатүнд бэлгийн улиралын долоон сарын 8-наа хятад монгол хоѐр цэргийн хооронд нэгэн их дайн болов" <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээ нэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 机密公第257号，大正元年9月10日 外务省政务局接受件。</ref>гэсэн мэдээ бий. Энэ нь Өвөр Монголд болсон ДИУ-ын цэрэг болон Монгол цэргийн хамгийн анхны зэвсэгт мөргөлдөөн. 1912 оны арван сарын 11-ний өдөр Оросын элчингийн Бээжийнгээс явуулсан цахилгаанд: "Дундад улсын сонин мэдээнийхний ба нам бүлгийнхэн Оросын эсрэг ухуулгаа үргэлжлүүлэн чангатгаж байна. Хүрээг дайлах аян цэрэг (远征军)-ийг зэвсэглэхээр илээр хандивын мөнгө цуглуулж <ref>Ш. Бира: “БНМАУ-ын түүх”, Монгол улсын соѐл гэгээрлийн яамны сурах бичиг сэтгүүл хэвлэх товчоо, 1987, тал 146</ref><ref>Ш. Нацагдорж: “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946 он, тал 34-35</ref><ref>《盛京时报》(Мүгдэний цагийн сонин) 1912年12月3日，第三面，《国务院对库政策志略》。</ref> байна. Зөвлөгөөний хурлын даргаар тэргүүлүүлсэн улс төрчид цөм энэхүү учирт оролцов. Засгийн газар яг улсын доторх цэргийн зээллэгийн төсвийг ярилцаж аян цэргийн төлөвлөгөө хийж эл газарт үүний төлөө идэвхтэй бэлтгэл арга авч байна."<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 136</ref> гэжээ. Бээжингийн засгийн газрын зөвлөгчийн яам ба хуурай цэргийн яамны удирдлага дор, юуны өмнө Дарьгангад дайран Монголын цэргийг устгах дайны зорилгийг тогтоов. Залгаад Халуун гол (Рехэ), Цахар, Шианши, Сиүюаньд суугаа цэргийн дайралт бараг адилхан цагт эхэлсэн байв<ref>Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Дарьгангын дайралтад Иргэн улсын цэрэг ихэд ялагдаж, Дарьгангын өмнө талд байгаа Шилийн голын газар Монголын цэрэгт эзлэгдэв. Энэ үед Иргэн улсын цэрэг бараг цөм Шилийн голоос ухарсан байв. Тэгээд ―Хятадын засгийн газар Улаанхад ба Кайлү-д цэргийн байрлуулт хийж Дарьгангыг эзэлсэн Гадаад Монголын цэргийг хөөн гаргахаар Жинжоү-гээс И Жүн (毅军) цэргийн явган цэрэг 2 000, морьт цэрэг нэг дунд анги, буут анги нэг дунд ангийг, Халуун голоос И Жүн цэрэг 2 000, Хуай Жүн (淮军) цэрэг 1 000, шадар цэрэг хоѐр хороог, Жан Чигү-гээс 500-г, Гүй Хуачэн хотоос шадар цэрэг хоѐр хороог, жич Шианши-гийн хуурай замын цэргийн нийлмэг багаас нэг бригадыг татан төвлөрүүлж Дарьгангийг дайрах хүчнээ чангатгав. <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээтнэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 ”Квантуны армийн захиргааны яамнытмэдүүлэлт”</ref> Хэдийн тэгсэн боловч 1919 оны арван нэдүгээр сард Армонголын өөртөө засахыг үгүйсгэх болтол, Иргэн улсын цэрэг Дарьгангад орж чадаагүй. Анхан шатны баруун талын дайн нь бараг цөм Шилийн голын хэмжээнд явагдав. 1912 оны сүүлчээр Иргэн улс ба Монголын хоорондох хоѐр цэргийн мөргөлдөөн үүссэнээс нааш, Шилийн голын чуулган ба зүүн талын Зуу-Удын чуулган тун бачим байдалд ороод байв. Энэ хоѐр чуулган нь Хөлөнбуйрынх шиг Богд хаант засгийг дагахаар эрс тэс хөдлөөгүй бөгөөд Цахарын зарим хэсэг мэтээр эсрэг зогсолт бас аваагүй юм. Мөн бас Их зуу,Улаанцавын чуулган мэт өнгөн дээрээ Иргэн улсыг дагаад үнэндээ Богд хаант засаг лугаа үргэлжлэн харилцаж байсан ч биш, өдөр тутам бачуурч байгаа байдалд энэ хоѐр чуулган ямар овроор хандвал зохихоо өөрсдөө тогтоож чадалгүй хар шар нийгмээрээ самгардаж байв. Гэхдээ 1913 оны зэвсэгт мөргөлдөөнд хамгийн их хохирол амссан нь ч энэ хоѐр чуулган юм. Шилийн голын чуулганы нутаг нь дунд ба баруун Өвөр Монголын хойд хэсгийг бүрхэж Армонгол лугаа шууд залгалдаж байдаг. Тухайн чуулган нь Иргэн улс ба Монголын хоорондох халхавч орон болж байсан учраас түүний өмнөх Цахар орон цохилтонд учирсан боловч хохирол нь бага байв. Монголын талаас Шилийн голын дайнд оролцсон нь Дамдинсүрэнгийн удирдсан баруун замын цэрэг болон Бавуужав, Хайсан хоѐрын удирдсан дунд замын цэрэг байв. Дамдинсүрэнгий доор байсан 1 000 цэрэг бүгд Өвөр Монголын хүн бөгөөд Дамдинсүрэн 1912 онд тэднийг Хөлөнбуйр, Шилийн гол, Цахараас элсүүлэн авсан<ref>Hyer, Paul: The role of inner Mongolia in the Independence Movement,1911-1914, Studies on Mongolia: proceedings of the First North American Conference on Mongolian Studies. Bellinghan: Western Washington Univ,Press, 1979.p.92.</ref> 1913 оны нэгдүгээр сарын дунджаар Дамдинсүрэнгийн удирдсан цэрэг нь Иргэн улсын цэргийн Долон нуурын хуарныг авахаар довтлоход Иргэн улсын талаас умардын шинэ цэргийн нэгдүгээр дивиз (дарга нь Хэ Зүнлиан 何宗莲)-г хөдөлгөж Долон нуурын баруун хойнох элсэрхэг газарт ширүүн дайн хийв. Монгол цэргийн дайралт эхэлмэгц хөдөлгөөн шаламгай Монголын морьт цэргийн салбар анги Долон нуур орчим шувтлан орж Иргэн улсын цэргийн буцах замыг тасалсан тул Иргэн улсын цэрэг бүслэгдсэн байдалд орж ширүүн дайнд хагас тооны цэрэг нь алагдаж, үхэж шархдагсад зууны наяд хүрч тун ихээр хохирсон байна<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть), Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны хоѐрдугаар сараас долдугаар сар 1-6-1-57号, мөн дээрх Heyr, Paul –ын ном, р 92</ref> Иргэн улсын талынхан энэхүү учрыг чухал болгон тухайн газрын цэрэгт гол хүчний шинэ цэрэг хүрэхээс өмнө дайсны дайралтыг Шангуан гол (闪光河, Долон нуурын хойгуур урсах гол)д хориглох хэрэгтэй гэж тушааж байв. Тэгээд умардын хуурай замын цэрэг (北洋陆军)-ын гуравдугаар дивизын гурав дугаар бригад (дарга нь 卢永祥 Лү Еншиан), наймдугаар дивизын 16-р нийлмэл бригад (дарга нь 王汝贤 Ван Рүшиан), Хуайжиүн цэргийн морьт цэргийн нэгдүгээр бригад (дарга нь 陈文运 Цен Венюунь)-ыг Долон нуур орчим томилоод, бас Халуун голын И Жиүн цэргийг байлдааны байдлыг очиж туслуулахаар дайны бэлтгэл хийлгэв.Энэ үед 1913 оны эхэнд Цахарын зүүн хэсэг ба Халуун голын хойд хэсэгт Иргэн улсын цэргийн хүч 21 400 хүн болсон. Долон нуурын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (王怀庆) Монгол цэргийг эвдэхээр шуудаж, буут цэргийн галлалтын хамгаалалт доор давуулга олон цэргийн хүчнээр гэдрэг дайралт хийв. Гэвч илэрхий ялалт олсон байдал мэдэгдэхгүй<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Тус газарт суугаа Иргэн улсын цэрэг явган, морьт, буут ангийг хамтруулсан 4 000 хүн олноор дайнд гарсан гэдэг боловч магад тоо нь мэдэгдэхгүй бөгөөд ерөнхийдөө цэргийн сүр алдагдсан байна<ref>190 “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть)</ref> 1913 оны эхэнд Бавуужав, Хайсан, Наваангомбо нарын удирдсан Дарьгангийн чиглэлийн цэрэг, Өвөр Монголыг дахин давтан дайрч байв. Эдгээр цэрэг юуны өмнө нэгдүгээр сард Дарьгангийг дайраад ялалт олж, Бэйсийн сүм (贝子庙，Одоогын Шилийн голын төв Шилийн хот жич түүний орчим)-ээр гарч зүүн өмнөш урагшлав. Бавуужав Лиан Күйсү (梁魁苏) нар хэдэн мянган цэргийн хүчээр Бэйсийн сүмийг довтолсон нь Иргэн улсын цэрэг болон Монгол цэргийн эсэргүүлэн байлдсан хамгийн анхны дайн болсон бөгөөд түүнээс хойш Монгол цэрэг Шилийн голын Үзэмчин хийгээд Зуу-Удын Их вангийн сүм (大王庙), Мисан сүм (米僧庙), Шавартай, Шар даваа зэрэг газрыг эзлэж байв. Бэйсийн сүмийн байлдаанаас хойш Иргэн улсын сахих цэрэг удаа дараалан ялагдан ухарч байв. 1912 оны 4 дүгээр сар болохоос өмнө, Шилийн голын зүүн хэсэг Зуу-Уд аймгийн Хишигтэн хошуу Монгол цэрэгт эзлэгдэв.аравдугаар сарын үеэс Монголын цэрэг Шилийн гол дэх Иргэн улсын цэргийн хуарныг голчлон сөнөөгөөд, хэдэн салбар салж Цахар оронд түрж, Зуу-Удын хойд хэсэгт гүн орж, Шилийн голын бүх нутгийг эзэлсэн байв. Иргэн улсын цэрэг дайн эхэлснээс нааш үндсэндээ ялагдав. шаламгайлан урагшлах Богд хааны засгийн газрын цэргийн ажиллагааны тухай өгүүлэхдээ: "Монгол цэрэг монголын бүх нутгийг дэвжээрүүлэв"гэж гайхсан Оуэн Латтимор (Owen Lattimore) бас Богд хааны засгийн газрын цэргийн тухай ―Хүрээнээс томилсон аян цэрэг бүмэтжгүй биш‖ гэж байсан бөгөөд ―Тэд нар хүрсэн газар бүрдээ хятадын цэргийг эвдсэн бөгөөд түр зуураа Жанчхүүгээс умарших дайнд их ялалт олж" байсан гэж тэмдэглэжээ. Түүний хэлэхээр Иргэн улсын цэрэг шинээр сургуулалт хүртэж шинэ маягын зэвсгээр зэвсэглэсэн тухай үеийн шилдэг цэрэг анги байсан боловч байлдах бүрд ялагдаад байсан тул аргагүй эвсэхийг хүсэх болов гэдэг. Ийнхүү явцад Иргэн улсын төлөөлөгч болон Монгол цэргийн хошууч ангийн дарга Дамдинсүрэнгийн хооронд хэлэлцээр хийх болов. Тэр үед Иргэн улсын төлөөлөгч "Дамдинсүрэн хэрвээ Иргэн улсыг дагавал Их Жунтан өөрийн биеэрээ вангийн зэрэг хүртээж ѐсныг гүйцэтгэн угтах болно" гэж Бээжингийн саналыг уламжлав Дамдинсүрэн Бээжингийн саналыг хүлээн авсангүй тул хэлэлцээр нь бүтэлгүй төгсөв<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Иргэн улсын эвсэх "Зөөлөн бодлого" нь Дамдинсүрэнд үйлдэл гаргасангүй боловч, бусад талаар харин бүтэмжтэй байв. Жишээлбэл, тэр үед Сөнөдийн талын цэргийн ерөнхий жолоодогч байсан Насанравжих 208 Иргэн улсын талын хүсэлтийг хүлээж Бээжингийн засагт орж өгөв. Насанравжих "Үндэсний чөлөөлөлтийн хөдөлгөөн"-өөс урвав гэсэн мэдээ нь Богд хааны засгийн газрыг ихэд цочоов. Энэ нь Богд хааны засгийн цэргийг тун ашиггүй байдалд оруулав. Түүний дараа баруун хэсгийн дайны Монгол цэрэг эмх дэглэмгүй байдалд орсноос ялагдаж эхэлсэн нь Богд хааны цэргийн явдлын төлөвлөгөөнд оролцож байсан Насанравжихын урвасантай холбоотой. Нөгөө талаар Бээжингийн засгийн газар, Иргэн улсын цэрэг Өвөр Монголын дайнд удаа дараалан ялагдсаныг чухал том хэрэг болгон үзэж, цэргийн хүчээ зузаатгахаар чармайж сэргийлэлтээ чангатгав. Түүнчлэн 1913 оны наймаас есөн сарын завсрын үеэс зүүн хэсгийн дайны байдалд эргэлт гарав. Тухайлбал, Иргэн улсын цэрэг хамгаалалтаас дайралтад шилжиж байв. Онцгойлон баруун хэсэгт мөн тэр намраас Богд хааны цэргийн хүнс хангалт бэрхдэж эхлэв. Байлдааны газраас Богд хааны засгийн газарт хандан, буу сум хурдан хүргэж ирүүлтүгэй гэсэн бачим шаардлагуудыг дахин давтан гаргаж байсан боловч засгийн газраасаа хариу олсонгүй. Энэ үед Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагаар Иргэн улс лугаа Өвөр Монголын дайныг зогсоохоор хэлэлцэж байсан. Нөгөөтэйгүүр мөн 1913 оны сүүлчийн хагасаас Орос, Хятад, Япон зэрэг улсуудад яаж хандах тухай Богд хааны засгийн газрын ноѐдын санал нэгдэлгүй болж улс төр улам будлиантай байдалд орж байв. ===Байлдааны ажиллагааны өрнөл буюу дунд үе=== 1913 оны 6 сард Богд Хаант Монгол Улсын засгийн газар Жанчхүүгээс ирсэн туршуулын мэдээнээс Иргэн улс буюу хятадын цэрэг өвөр монголыг эзэлсэний дараа давшилт хийн Монгол газар орж Хүрээг эзлэхээр төлөвлөж байгааг мэдсэний үндсэн дээр цэргийн нууц хурал хуралдуулж хятад цэргийн давшилтыг хориглоход бараг гурван түм таван мянган цэргийг дайчлах шаардлагатайг тул холбогдох арга хэмжээг авсан байна .<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 191</ref> ДИУ “Зөөлөн илбэлэх”-ийн эвсэх бодлогын дагуу, дайны бодлогоо шинээр төлөвлөжээ. Төлөвлөгөө нь: '''Нэг'''. Жанчхүүгээс Долон нуур, Бяруу балгас зэрэг Монголын чухал боомт газар хүрэх замд уулын морин улааг хаяж хурдхан цахилгаан утас тавин цэргийн хөдөлбөрийг хурдатгах хэрэгтэй. '''Хоёр'''. Үүнээс хойш Жанчхүүд суусан нэгдүгээр дивизыг цөм Монгол газар суулгаж, Жанчхүү орчимд гуравдугаар дивизын тавдугаар нийллэг бригадыг байршуулна. '''Гурав'''. Монголын байдал улам бачим болж Монголын эл газар суух цэрэг нэмэгдэн байгаа тул урьдын цэргийн өртөөний дүрэм бэрх болов. Жанчхүүд хурдхан цэргийн өртөө гаргаж зөөвөрлөх байгууламжийг бүрдүүлэн, эл газрын цэргийг хангах хэрэгтэй. '''Дөрөв'''. Уулын Монголыг дайлах цэрэг нь Цахар, Халуун гол, Сиүюань хэмээх гурван газрын цэрэгт хуваагдаж байх тул тус тусдаа хөдөлж хоорондоо ямарч холбоогүй байсан шалтгаанаар удаа дараалан ялагдав. Иймээс хойшдоо гурван замын цэргийн хуаран нягт холбоо авч хөдөлгөөнөө хамтруулж байдлаа хоорондоо мэдэгдэх хэрэгтэй<ref name=Япон></ref>. Монголын Засгийн газар Ар монгол болон Өвөр Монгол нийлэх зорилтыг хурдхан биелүүлэхээр түшмэд, сайд, ван, гүн нарыг цуглуулан төрийн хурал хийв. Хурлаас цэргийн бэлтгэл хийж, элч нарыг хошуудад мордуулан, өмнө зүг дайлахад хэрэглэх морь, тэмээ, хөсөг, хүнсийг цуглуулахын хамт, Өвөр Монголын нутагт хоѐр хүн томилон очуулж тэндэх ван гүн нартай уулзуулан Хүрээнд нийлэхийг уриалж, болох эсэхийг арван өдрийн дотор тогтоох болов<ref name=Япон> “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41号, 大正2年8月-10月，秘受4886号), “Өвөр Монголд айх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”,“зургаан сарын дундаж Хутагтын “Ар, Өвөр Монголыг нийлүүлэхи төсөл”</ref>. Энэ үед Монгол цэргийн давшилт амжилттай байлаа. Зургаадугаар сарын 4-ний өдрийн Монгол цэргийн дайралт Цахарын чиглэлд амжилттай байсан байна. Японы Гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл, хятад улс “Зургаадугаар сарын хуучдаар Цахарын цэргийн төлөвлөгөө”-г батлав. Үүнд: “Цахар аймагт тэргүүн фронтын байдал өдөр тутам бачим болсон бөгөөд олон мэдээнээс үзвэл Хүрээний цэрэг өмнөшлөх буюу эсвэл төсөөлөшгүй учир гарч мэдэх тул гуравдугаар дивизын тавдугаар бригадын дарга Лү Шаожиан (卢少将)-ийг Цахарыг сахих командлагчаар дэвшүүлж, цэргийн гол хүчнээ Шавартай орчимд төвлөрүүлж, Долон нуур ба Хүрээ-Жанчхүүгийн зам зүгийн алинд ч боловч тохиол алдахгүй хөдөлж болохоор төлөвлөсөн” гэж бий. Монголын тал тавдугаар сарын хуучдаар Тогтох, Хайсаны удирдсан зургаан мянган хүнтэй цэргийг Дарьгангад байршуулсан байна Тогтох, Хайсан нарын цэрэг Дарьгангад ар талын хүчнийг чангатгаж байхад Бавуужав Дарьгангын тэргүүн фронтын цэргийг удирдаж хошуучлан байлдсан байна. Тухайлбал, Бавуужавын цэрэг Зуу-Уд чуулган зүг дахин дайрсан байна. <ref>《林西县志》(Линшишианы ойллого) Өвөр Монголын номын сангийн хадгаламж (бичмэл) тал 11</ref> Зуу-Уд зүг дайрсан Монгол цэргийн тэргүүн фронтын салбар анги нь Хурх сүм, Тата сүм (塔塔庙), Шавартай зэрэг газрын хэдэн удаагын байлдаанд олон хүнээ алджээ. Хятад тал тулалдаанд өөрийн шавхагдашгүй хүний нөөцөөс Монголын талаас олон дахин давуу том цэргийн хүчнийг төвлөрүүлэн оруулав.<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985,тал 313</ref> Монгол цэргийн анги нь Богд хааны зарлигаар дайны талбараас Шилийн голын баруун сөнөд дэх Монголын цэргийн суурин зүг буцаж ирэв. Үүнд хятад эх сурвалжид: “Зургаан сарын 23-нд, явган цэргийн гуравдугаар хорооны гол нь болох Гүн (宫)-ийн салбар анги болон морьт цэргийн хорооны Мэн (孟) даргын удирдсан цэрэг баруун Сөнөдийг эзэлсэн бараг 400 монгол дээрмийг дайлж хэдэн цаг байлдсаны эцэст тэднийг цохин ухруулав. Монгол цэргийн үхэж шархдагсад зуу гаруй, хятад цэргийн үхэж шархдагсад дөч гаруй болов” бий.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情 报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, “Зургаан сарын хуучдаар Тогтох өмнөш халдахаар бэлтгэв”</ref> Мөн энэ үед Хайсаны цэрэг Дарьгангаас Хөх хотын баруун биеэр орж лагерь байгуулжээ. Долдугаар сарын 18-ны өдөр, Булан (布兰, Бугатаас баруунш бараг наян газрын зайд бий) гэдэг газарт умард Шиан Ши-гийн командлагч Лиү Тинсэн (晋北司令官刘廷森)-ий удирдсан явган цэрэг нэг хороо, морьт цэрэг гурван суман, буут цэрэг нэг салаа болон хоѐр пулѐмёт Хүрээний дээрэмд (Хайсаны харъяанд байгаа цэргүүд) их төлөв 1 200 хүнтэй мөргөлдөөн болж зургаан цаг илүү явагдсан ширүүн байлдааны эцэст Хятад цэргүүд ихэд ялагдаж 400 хүн шархадсан бөгөөд их буу 1, винтов 180-тай Тулуй худаг (托雷井, Бугатаас дөчин газар зайтай)-д ухарч одов. <ref> “Долоон сарын 18-ны Булангын байлдаан” </ref> Энэ мэтээр Жанчхүү-Хүрээний зам дагуу Хөх хот, Зуу-Удын Их вангийн сүм орчмын байлдаан ширүүн болов. Энэ үед хятадын морьт цэрэг, их буугаар дэмжүүлэн умард хил дагуу төвлөрч эхлэв. Долдугаар сарын 18-нд морьт цэргийн гуравдугаар бригад (Морьт цэргийн зургаадугаар хороо)-ны явган цэргийн нэг суман туршихын зорилгоор Цахараас Ар Монгол руу давшилтанд оров. Урагшлах замдаа тэд “Мөн хошуу (Цахарын хөвөөт шар)-наас умарш хорин газрын үзүүрт 500 орчим Монгол дээрэмтэй тааралдаж тэднийг ухруулав. Монгол дээрэм 30 гаруй үхдэлээ орхиж алс умарш ухрав” гэж бий<ref>“Долоон шарын 18, Хөвөөт шарын байлдаан”__</ref>. Энэ мэтээр зунд дулаан улирлыг ашиглан хятадын хэсэг цэрэг хилийн бүсэд оров. Долдугаар сарын үед Монгол цэрэг Өвөр Монголын олон газрыг эзлээд байсан тул Богд хааны засаг Дарьгангад байсан Монгол цэргийн “Өмнөш дайлах захиргааны газар”-ыг хилээс урагшлуулах хэрэгцээтэй болов. Долдугаар сарын эхээр Агваандорж захирсан 800 гаруй монгол цэрэг Зайр Ус орчим ирж довтлоод тухайн газрыг эзлэж, хөмрөг барьж, өмнө хилийг хамгаалах хязгаарын хэргийн товчоо байгуулах зэргээр бэлтгэл хийв. Үүнд Сүи Юань хотын жанжин Жан Шаоцэн (张绍曾) нэгэн салбар ангийг томилж (Долдугаар сарын) хорин гурванд тэднийг довтлон ширүүн байлдаан хийжээ. Хүчний хувьд хэт давуу хятад цэрэг тухайн газрыг дахин эзэлжээ. Хятад сурвалжид монгол цэрэг 30, 40 хүнээ алдаад умард зүг ухарсан гэжээ. Долоон сарын дундуур Монгол цэрэг их вангийн сүмийг дахин довтолж, 22-ны өдөр түүнийг эзлэв. Наймдугаар сард хоѐр талын цэргийн Жанчхүүгийн төлөө тулалдаан ширүүсэв. Гэвч хүн хүчээр дутуу, сум хэрэгсэл дууссан тул 10-ны өдөр Монгол цэрэг ухрав Наймдугаар сарын сүүлийн хагасын байлдаанд хятадууд удаа дараа нэмэлт цэргийг татан хүчээ эрс нэмэгдүүлэн цэргийн хүчин давуу болж ирэв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны долоон сарын 9-д Богд хаан Өвөр Монголд байлдаж байгаа Монгол цэрэгт зарлиг буулгав. Зарлигт: “Улсын мандаж мөхөх нь тэнгэрийн цагийг дагана... хэрвээ энэхэн чөлөөг алдвал гэмшвээс юуны тус...Монгол газартаа хүрвээс барваа, бусдын газар нутагт халдаж эс болмой” гэжээ<ref>Монгол Улсын Түүхийн төв архив, 5-29-80 номерт, “БНМАУ-ын түүх”, хоѐрдугаар боть (доод)</ref>. Дайны дунд шатанд хятад улсын цэрэг дайсны эсэргүүцлийг бут цохих шинэ бодлогыг тогтоож цэргийн ажиллагаагаа явуулсанаар фронтын шугамыг ухруулж эрс бэхжүүлсэнээс болж цэрэг дайны байдал монголын талд ашиггүй болж байгааг мэдсэн монголын тал ч байдалд тохирхоо больсон дайны төлөвлөгөөгөө дахин хянаж нэмэлт өөрчлөлт хийсэн байв. ===Байлдааны ажиллагааны сүүлийн шат=== Хятадын тал Монгол цэргийг ухруулсан байдлаа ашиглан 1913 оны есдүгээр сард Монголыг дайлах цэргийн захиргаагаа Улаанхадад шилжүүлжээ. Наймдугаар сарын 14-нд зүүн Сөнөдийн зүүн өмнө байгаа Шулуун хөх орчимд Хуай Жиүн цэргийн үндсэн анги болон Монгол цэргийн гол хүчин (Мянга шахам хүн) тулалдав. Энэхүү ширүүн тулалдаанд хятад цэрэг Монгол цэргийг ухруулсан байна.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, </ref> “Найман сарын 14, Шулуун хөхийн байлдаан” Мөн Шулуун шарын чиглэлд болсон тулалдаанд Монгол цэрэг ухарсан байна<ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Найман сарын 20, Шулуун шарын байлдаан</ref>. Монгол цэрэг энэ үед сум хэрэгслээр гачигдан хүнд байдалтай байсан боловч хятад цэргийн эсрэг сөрөг довтолгоонуудыг амжилттай хийсэн байна. Есөн сарын 11-нд Монгол цэрэг Бяруу хот, Долон нуур зүг довтолсонд тухайн газрын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (宣化镇守使王怀庆) өөрийн хятад цэргийг шаардсан боловч Хятад цэрэг ялагдсан буюу хүнд байдалд орсрн байжээ<ref>(Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Есөн сарын 16, Долон нуурын байлдаан”</ref>. Энэ үеийн дайны тухай хэдэн зүйлийн сурвалж материал байх боловч Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл болон хятадын эх сжрвалжид тэмдэглэгдсэн агуулга хоорондоо тун их зөрөөтэй<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт</ref>. Хятад эх сурвалжид Хятад цэрэг есөн сараас эхлэн бүх талын дайралт хийж Монгол цэргийг мөхтөл цохьсон байна. Гэвч тухайн үеийн дайныг бараг л өдөр бүр тодорхой мэдээлж байсан Японы гадаад яамны тэмдэглэлд Хятад цэрэг Цахараас хойшх газарт нэг л хэсэг цэрэг оруулсан төдий байв. Богд хааны засгийн газрын цэрэг дайралтаа үргэлжлүүлж арван нэгдүгээр сарын эхнээс хориглолтын байдалд орсон боловч эзэлсэн газраасаа бараг ухраагүй сэргийлэн сахьсаар байжээ. Мөн гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл аравдугаар сард Богд хааны цэрэг Зуу-Удын чуулганы баруун захаас дайрч тус чуулганы Баарин хошууны газарт Хятадын цэрэгтэй дахин тулалдаж байжээ. Үүний тухай 1913 оны аравдугаар сарын 22-ны өдөр илгээсэн ―Квантуны захирагчын мэдээлэлд “(关东都督报告)-д Линшигийн зүгийн Монгол хулгайн дайралтын байдал” гэдэг гарчигаар доорх мэт тэмдэглэж байна: “Есдүгээр сарын 30-ны шөнө Лиү Жиаинз (刘家营子)-ийг сахисан И Жиүн цэргийн салбар ангиас томилсон бага суман дарга Лиү Жиүнши (少佐刘君实)-гийн удирдсан хоѐр зуун цэрэг мөн тэр газарт найман зуу гаруй монгол цэрэгт дайрагдаж Лиу ангийн дарга байлдаанд үхсэн бөгөөд үхэж шархадсан цэрэг ная шахаж эдүгээ мөн Лиу Жиаинз-ыг бат сахисаар байна” гэжээ. Түүний дараа өдөр нь “Аравдугаар сарын 1-ний өдөр Монгол цэрэг Лиү Жиаинз-ийг дайран байлдаан бүхэл өдөр үргэлжлэн бага суман дарга ч байлдаанд үхэж үхдэл шархдал үлэмж гарсан” байв.<ref>Мөн тэнд: “Квантуны захиргааны ордонд мэдүүлсэн мэдүүлэлт” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны арван сарын 22-ны өдөр илгээв)</ref> Юань Шикайн бичээч Цай Тинганд өгсөн Моррисоны 1913 оны арван нэгдүгээр сарын 28-ны захидал болон дурдатгалд, тухайн үеийн Хятадын цэргийн “Дайны ялалтын мэдээлэл”-ийг ярихдаа: “Тэр бол зэвсэггүй Өвөр Монголын ардыг дарангуйлсан төдий юм. Монгол цэргийн дайралтыг тэд мөн л эсэргүүцэж чадахгүй байсаар” гэж хатуу шүүмжилж байв<ref>Edited by Lo Hui-min, 1978, 《The Correspondence of G.E.Morrison II, 1912-1920》, Camdridje University press, p.269</ref>. Тэрээр “Монголын байдал гэвэл миний хэлснээс нэн муу байна... Хаалган (Жанчхүү)-аас Урга (одоогын Улаанбаатар), Долон нуур, Гүй Хуачэн хүртэлх зам үнэхээр муу” гэж, чухал чухал газраас Монгол цэргийг ухруулж чадсангүй гэдгийг ярьсан нь тухайн үеийн зөв мэдээлэл юм. Моррисон дайны байдлыг задлан шинжилж үзээд хүнд хэцүү байгалийн орчин бол хятад улсын цэргийн ялагдсан нэгэн шалтгаан мөн гэжээ. Мөн тэрээр “Монгол цэрэг тухайн газрын уур амьсгалд тэсвэртэй боловч ―хятад цэрэг уур амьсгал ус шороонд дасаагүй нь хятад цэрэгт тун ашиггүй” байгааг дурдав. Моррисон тэдгээр шалтгааныг үндэслэн “Хятадын цэргийн байлдах арга ба цэргийн сэтгэл санааг эртхэн өөрчлөхгүй бол Өвөр Монгол бас тусгаар тогтнох аюултай” гэж Хятадын засгийн газарт чанга сануулга өгч байв.) Хүйтэн улирал болоход хоѐр талын цэрэг хатуу байдалд оров. Хятадын цэрэг дахин давтан дайрсан боловч амжилтгүй болж бүх дайралт давшилтыг нь монгол цэрэг амжилттай няцаан цохисон байна. Гэвч хятадын хохирол нь Богд хааны бага байв. Богд хааны цэрэг давшилтаас хориглолт хамгаалалтанд орж дайны явц байршлын буюу сунжирсан дайны байдалтай болов. Хүйтэн өвлөөс өмнө дайныг дуусгах гэсэн Хятадын цэргийн Ү Жиүншэн (吴俊升) гийн дайралт нь амжилтгүй болжээ. Энэ бол таван замын байлдааны зүүн хэсгийн цэрэг дайны байдал а. Хоёр тал хориглолтонд орсноор фронтын шугам тогтворжсон байна. Байлдааны ажиллагааны баруун хэсэгт, тэр намрын тэргүүн сард Цахарын чиглэлд Монгол цэрэгт сум дарь зэрэг зэвсэглэл ихэд дутагдаж, зэр зэвсэг нэмж нийлүүлэхийг хүссэн хүсэлтийг удаа дараа Хөх хотын тэндээс Богд хааны засгийн газарт хүрч ирж байв.<ref>Монголын академын түүх судлах газар: “БНМАУ-ын түүх” II боть (доод), монгол бичгийн хэвлэл, 1986, тал 1704</ref> Гэвч энэ үед Богд хааны засгийн газар, Өвөр Монголын дайны хэрэгцээг хангах үлэмж хэмжээний тусламжийн төсвөө батлаж чадаагүй тул Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг үргэлжлүүлж чадахгүй байдалд оров. Үүний шалтгаан нь Орос улсаас авахаар төлөвлөсөн байсан зээлийн асуудал байсан боловч Хаант оросын засгийн газар урьд нь өгөхөөр амалсан зээлээ өгөхгүй болсон явдал байлаа. Мөн Хаант Орос улс Өвөр монголыг чөлөөлөх дайнаа зогсоохыг шаардан Богд хааны засгийн газарт эдийн засаг, улс төрийн болон бусал бүх талын шахалт дарамтыг үзүүлсэн байдаг. Аравдугаар сараас хойш Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг амжилттай дуусгах тусламж хүсэхээр Японтой дахин харилцахаар шийдэж Богд хаанаас Японы хаанд өгсөн гарын бичиг (1913 оны арван нэгдүгээр сарын 16)-ийг Токиод хүргэв.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 247-249</ref> Тэр бичигт хятад цэргийг Өвөр Монголоос татаж гаргахад Японы засгийн газрыг туслахыг хүссэн байв. Гэвч Японы засгийн газар тэрхүү хутагтын гарын бичгийг нээж ч үзсэнгүй, битүүмжилсэн хэвээр нь Оросын элчин сайд Малевский Малевичаар дамжуулж 1914 оны нэгдүгээр сарын 19-ны өдөр Богд хаанд буцаав. Жилийн эцэс болтол байдал онцгой сайжрахгүй байсанд Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг түр шийдвэрлэхийн төлөө дайны хугацааг уртасгах төлөвлөгөөгөө орхив. Тэгээд Оросын дарамт шаардлагын дагуу Өвөр Монголын дайныг зогсоох хэлэлцээр хийх хэмжээнд хүрчээ. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Токиод суух элчин сайдын нууц цахилгаан” 1914 оны нэгдүгээр сарын 15, 16</ref> Учир нь өмнө нь Хаант Орос улс болон Японы Эзэн хаант улсуудын засгийн газрууд нууц гэрээ хийсэн явдал байв. Энэ нууц гэрээнд хоёр тал Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх ба Ар монгол нь оросын нөлөөний бүс болох ба Өвөр монгол нь японы нөлөөний бүс болохыг талууд хүлээн зөвшөөрчээ. Оросын засгийн газар Монголд суугаа Оросын гадаад явдлын төлөөлөгч, генерал консул Миллер Александр Яковлевичид Арван нэгдүгээр сарын 10-ны өдөр нууц цахилгаан илгээжээ. Түүнд: “Монголын засгийг шийдвэртэй ятгаж Өвөр Монголын цэргийн ажиллагааг нь зогсоотугай” гэж шаардаад “... хятад цэргийн дайралт энэ мэт үргэлжилвэл Монгол цэрэг мөхөн сүйрэх аюултай гэсэн байдлаар баталгаа гарган сануулж шаардах арга хэрэглэхийг ...” дурдсан байна.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 10</ref> Оросын тал Богд хааны засгийн газрын гуйсан зэвсгийн тусламжийг Өвөр Монголын дайнаас монголын цэргийг татуулах дарамт болгон олгосонгүй. Хүсэж байсан Оросын зэвсгийн тусламж биелэгдсэнгүй тул Өвөр Монгол дах монгол цэргийн зэвсэг хамгамжийн байдал улам хүндэрч, Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэргээ татахгүй байхын аргагүй болгов. Богд хааны засгийн газар Японтой харилцаж үзэхийн зэрэгцээгээр Оросын засгийн газарт Өвөр Монголын байдлыг мэдүүлэн, Хятадын цэргүүд өвөр монголын энгийн ардуудыг олноор хомроглон хядаж байгааг дурдсан байна. Монгол цэрэг ухарсан Өвөр Монголын Зуу-Удын чуулганы Баарин аймаг болон бусад чуулганы нутагт Хятад цэрэг давшин орсоны дараа монголчуудыг үй олноор хомроглон хядсан байна. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” тал 193</ref>. Оросын засгийн газар Монголыг ятгаж цэрэг татуулахын зэрэгцээгээр Бээжингийн засгийн газарт ч Өвөр Монголоос цэргээ татахыг ятгав. Оросын тал Бээжинд хандан: “...хятад улсын цэрэг Монгол ардыг ихээр хядсан явдлыг Дундад улсын засгийн газар чухалчлан үзэх хэрэгтэй. Ийм байдлыг зөвшөөрч болохгүй...” гэжээ. Мөн шахалт үзүүлэх зорилгоор “...Хэрэв Бээжингийнхэн үгийг сонсохгүй үргэлжлэн хөдөлвөл Оросын засгийн газрын хувьд бид монгол цэргийн дахин дайрахыг хориглож чадахгүй...” гэх зэргээр ятгаж байжээ <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 196, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 13</ref> Гэвч Өвөр Монголоос цэрэг татуулах гэсэн Оросын талын саналыг Хятадын тал хүлээн авахгүй байсан тул нууц гэрээний дагуу өвөр монгол нь Японы талын нөлөөний бүс тул Японы элчин сайдаар дамжуулан нөлөөлөх бодлогийг ч анхаарч байжээ. Гэтэл Бээжинд суугаа элчин сайд Крупенский арван нэгдүгээр сарын 15-ны өдөр Оросын засгийн газарт өгсөн нууц цахилгаандаа “...Японтой хамжилцаж болохгүй...” гэж байв. Оросын гадаад яамны сайд Сазанова арван нэгдүгээр сарын 18-нд Крупенскийд илгээсэн нууц цахилгаанд “... Хятад цэргийг Өвөр Монголоос ухруулах хэлэлцээрт Японыг оролцуулахгүй...” гэсэн албаны саналыг уламжлав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын тэргүүн сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арван нэгэн сарын 18</ref>. Оросын тал эцэст нь энэ асуудалд японы талыг оролцуулахгүй бодлогыг баримтлах болсон нь хятад болон японы тал хамтрах улмаар хятад дах японы нөлөөлөл ихсэхээс болгоомжилсон байна. Бээжин Оросоор дамжуулж Богд хааны засгийн газарт даралт учруулах ажиллагаагаа илт идэвхижүүлсэн байна<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 225-226 “Бээжинд суугаа консулын нууц цахилгаан” 1913 оны арван хоѐр сарын 28</ref>. Тал талын дарамт шахалт болон байлдааны ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн явуулах зэр зэвсгийн хангамжийн асуудлыг шийдэх боломжгүй болсон зэрэг нь Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагийг хүлээн авахаас өөр аргагүй болгосон байна. Ингээд Монголын засгийн газрын ерөнхий сайд Намнансүрэн Оросын засгийн газарт Арван хоѐрдугаар сарын 16-ны өдөр Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэрэг татахаа илэрхийлсэн албан бичиг илгээв. Энэхүү албан бичигт “...(Орос, Хятад, Монгол) гурван талын хуралдаанаар Монголын асуудлыг шийдвэрлэхийг зорьсон Орос, Хятадын хүсэлтийг хүлээж, Хятад, Монголд бүр ашиггүй энэ их дайныг бүх хүчнээрээ эцэслүүлж, дайн зогсоох зарлиг нийтлэж цэргээ дайны талбараас татан авчирна...” гэжээ. Үүний хамт “...Дундад улс ч байран дороо манай нэг угсааны Өвөр Монголын нутгаас цэргээ татах хэрэгтэй...” гэж шаардав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 222 “Монголын онц элчингээс гадаад яамны сайд Сазановад өгсөн захидал, орчуулга” 1913 оны арван хоѐр сарын 19</ref> Энэхүү шаардлагыг Оросоор дамжуулж Бээжинд мэдэгдэв. Амлалтын дагуу Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголд байсан Монгол цэргийг татаж, Өвөр Монголоос элссэн цэргийг нутагт нь буцаахаар тушааж, цэргийн удирдагчдыг Хүрээнд дуудан аваачив<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал</ref>. Богд хааны зарлигийн дагуу Арван хоѐрдугаар сарын сүүлчээр Монгол цэргүүд байлдааны талбараас буцаж эхлэв. Богдын цэрэгт ороод байсан Өвөр Монголын цэргийн зарим нь их цэргээ дагаж Ар монголд очсон бол зарим нь цэргээс халагдаж нутагтаа буцав. Монголын тал дайныг зогсоохоор цэрэг татаж байхад хятадын тал харин том хэрэг үйлдэж байв. Тухайн үед хятадын цэрэг монгол цэргийн буцсаныг далимдуулан урагш давшин өвөр монголын нутгийг эзлэн хот сууринг галдан шатааж дээрэм тонуул аллага хийж эхэлжээ. тухайлбал: “Баарин вангийн ордныг галдаж, дөчин байшинг шатааж үнсэн товрог болгохын энгийн монгол ардыг жаран хэдийг хядаж, үхэр мал гурван түмийг булаасан” гэх мэтийн харшилт хэргүүд Өвөр Монголын хошуу чуулганд олон удаа гарч байв<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第5 卷，第81 报, 大正3 年1 月-9 日，)</ref> Хятад цэргүүдийн энэхүү байдлыг Намнансүрэнгээс Оросын гадаад яамны тэргүүн сайд Сазановад өгсөн бичигтээ: “Монгол цэрэг ухарч гарсаны хойно, Хятадын цэрэг довтлон дайрч Авга да вангийн хошууны Дархан уул сүм жич Батхаалга сүмд гэнэт хүрч ирээд сүмийг галдан, ламыг булааж аливааг сүйтгэв. Баарин, Сөнөд, Үзэмчин зэрэг хошууд гайд дайрагдав...” гэж бичиж байв. Монголын тал ганцаараа цэргээ татсан ажээ. Гэвч Богд хааны цэрэг Өвөр Монголоос ухарч гарах явц дайны дараах байдалд ч тийм шулуун биш байжээ. Богд хааны цэрэг Халх нутаг руу ухарч гарахдаа эцсийн нэг өдөр болтлоо Хятадын цэрэг ангийг байлдаж байжээ. Арван нэгдүгээр сарын эцсээр Богдын цэрэг Улаанцавын чуулга, Чуулалт хаалгаас умарших оронд Хятад цэрэг рүү дахин ширүүн довтолгоон явуулж хэдэн зуун хүнийг нь олзолжээ. 1913 оны арван хоѐрдугаар сараас 1914 оны нэгдүгээр сарын хооронд Богдын цэрэг Өвөр Монголын нутаг дэвсгэрийг орхижээ<ref>Оросын Э.А.Белов “1912-1913 онд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” (“Монгол түүх судлал” наймдугаар товхимол, Өвөр Монголын Их Сургуулийн хэвлэлийн хороо, 2005) дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 5</ref>. Энэ үед Богд хааны цэргийн хамт Өвөр Монголын цэрэг ард 2 000 орчим хүн Халх руу явсан байна. Тэд нутагтаа үлдвэл Хятадын засгийн газрын дарангуйлалд учрахаас болгоомжилжээ. Гэвт тэд Халхад очоод бас амьдрал ахуйн хүнд байдалд орсон байна. Богд хааны засгийн газрын эрх баригчид тэдэнд хөлс мөнгө, мал унаа ба тариалах нутаг (учир нь тэдгээр Түмэдчүүд болон хэсэг Цахарууд тариалан амьдарч байжээ) өгсөнгүй. Үүнээс болж тэд нарын дундаас хэсэг хүмүүс өөрийн уг нутагтаа харихыг хүсэж, Хятадын эрх баригчидтай хэлэлцээ хийхээр есөн хүнийг төлөөлөгчөөр томилжээ. Гэвч хятад улсын тал тэднийг баривчлан алсан төдийгүй бас тэдний зүрхийг нь сугалж харгисалсан байна. 273 1914 оны есөн сараас Орос, Дундад, Монгол гурван этгээдийн хэлэлцээр Хиагтад эхэлжээ. Богд хааны зарлигаар 1914 онд Халх дахь Өвөр Монголчуудад мал унаа болон тариан газар өгсөн бөгөөд 1915 оны Хиагтын гэрээ ёсоор Хятадын засгийн газар тэднээс ял асуухгүй хэмээн амлажээ. ==Байлдааны ажиллагаанууд== ===1913 оны 8 сарын 13. Шандын тал. ”Бух чичүүр” ажиллагаа=== Манлай ван Дамдинсүрэнгийн цэрэг Долнуураас гарсан их цэргийг угтаж, [[сар]] битүүрэхийг хүлээж байгаад харанхуй [[шөнө]] болох үед хурдан шалмаг [[морь]] сайтай, газрын баримжаа мэдэх нутгийн 50 цэрэг, [[Халх]] 50 цэрэгтэй хамт их цэргийн тэг голоор зүсэн гарч, хоёр тийшээгээ буудсаар, нэвт гарлаа. Энэ үед сандарч тэвдсэн Хятад цэргүүд эмх замбараагаа алдаж, буун дуу гарсан зүг рүү хариу буудсаар үүр цайх үед өөрөө өөрсөдтэйгөө тулалджээ. Цаг уурын байдал, шөнийн нөхцөлд тоогоор цөөн цэргээр их хүчийг гэнэт довтлон сандаргасан энэ тактикийг Зоригт баатар [[Лаварын Сумъяа]] дурсамждаа ”Бид [[бух чичүүр]], [[галзуу барын дайралт]] хэмээх аргыг хэрэглэсэн” гэсэн байна. ===1913 оны 8 сарын 30. Хүйсийн тал. ”Галзуу барын дайралт” ажиллагаа=== Энэ нь нилээд шийдвэрлэх тулалдаан төдийгүй хамгийн анхаарал татсан тулалдаан. Энэ тал уг нь [[Ганган тал]] нэртэй байжээ. Элсэрхэг [[хөрс]]тэй, битүү [[ой]] байсан энэ [[хөндий]]н [[салхи]]ны дээр нь [[өндөрлөг]] газар [[Монголчууд]] байрласан бол яг эсрэг нам дор, зүүн өмнө зүгээс [[Хятад]]ын [[цэрэг]] давшин гарч ирж. [[Эмгэнт Манхан]] хэмээх толгой дээр [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] байрлан, яг байлдаанд цэргээ удирдаж байгаа мэт тугаар дохио зангаа хийнэ. Үүнийг нь харсан [[Ван Хуайчин]] жанжин их бууны шуурган галаар моддын оройгоор үзэгдэх [[туг]]нууд руу, Монголын цэргүүд өөд өдөржин галлаж давших явцаа удаашруулсан байна. Монгол цэргүүдээс цөөн хэдэн цэрэг далд байрлалд зөвхөн тугаараа давших ухрах хөдөлгөөнийг хийж хуурч байсныг мэдээгүй хятад цэргүүд өдрийн хагас буудалцаад эцэст нь хооллож байсан бйана. Яг энэ үед өлийн салхи гарч, Монгол газрын хүчит салхи баруун хойноосоо лэрхийн бослоо. Үүнтэй зэрэгцэн өтгөн сахлаг хуурай модонд тавьсан түймэр, давхиж яваа морьтноос ч хурданаар Хятад цэргүүдийг нөмрөн авсан байна. Түймрийн галаас зулбан гарах цэргүүдийг Монгол цэргүүд цавчихыг нь цавчиж, буудахыг нь буудсаар улмаар тэдний дунд зүсэн орж, эргэн тойрон цавчиж, яг л галзуу бар шиг аашиллаа. Ийнхүү 2 өдөр шөнө зууралдан байлдаж, [[түймэр]]тэй хамтран тэднийг ухраан цохисоор Үхэрчин овоо, Шанд нийслэлийн туурь, Зуу найман сүм өнгөрч, Долоннуур хотод тулж очжээ. Энэ тактикийг [[”Галзуу барын дайралт”]] гэж нэрлэсэн байна. Харин гүн [[Лаварын Сумъяа]]гийн анги давшисаар [[Зуу-Удын чуулган]]ы [[Бяруу]] хотыг эзэлж, улмаар [[Жанчхүү]]гийн зүг хөдөлж, замын дагуу байсан Хятад цэрэгтэй байлдахдаа тэр үед нэрлэгдсэнээр [[галзуу барын дайралт|«галзуу барын дайралт»]], [[хорт могойн ороолт|«хорт могойн ороолт»]] гэх зэрэг тактикийг хэрэглэжээ ===Бат хаалганы чиглэлийн байлдааны ажиллагаа=== Баруун өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд гүн Сономдоржоос 1913 оны Наймдугаар сарын 6-нд Богд хаанд ийнхүү өргөн мэдүүлжээ :“Зарлигийг дагаж өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах 4 дүгээр хорооны 100 цэрэг, нэмэн захируулсан 3 дугаар хорооны 65 цэрэг, орос багш Ихбаярын хамт ирсэн 8 цэрэг, их буу хамгаалж ирсэн 14 цэрэг, Улаанцав чуулганы Дөрвөд вангийн хошуу, Муу мянганы хошуу, Дархан чин вангий хошуудаас гаргасан тус бүр 20цэрэг, Богд эзний соёлд дагаар орж зүтгэе гэж тосон ирсэн 123 цэрэгтэй хамтарч нийт 370 цэргийн хүчээр [[Дархан чин вангийн хошуу]]ны “Бат хаалга” сүм хүртэл гамингуудтай байлдаж “Цагаан чулуут”, “Цэцэн” хэмээх газар очиж 5-р сарын 17-ны өдрий могой цагт гэнэт өмнө зүгээс 2000 орчим гамин цэрэг халдаж ирсэнд манай цэргүүд гамин цэргүүдтэй нар шингэтэл байлдаж ихэнхийг алж маргааш нь дахин байлдаж үд болоход гамин цэрэг буруулан зугтаж одов. Ингэж уг үүргээ гүйцэтгээд “Амгалант довон” гэдэг газар буудаллаж цэргээн тоолж үзэхэд Монголын 370 цэргээс 3 цэрэг амь эрсдэж нэг шархадсан байхад гамингийн 2000 орчим цэргээс 800 гаруй нь тулалдааны талбарт алагджээ” хэмээн бичжээ. ==Төгсгөл, үр дүн== Энэхүү [[таван замын байлдаан]] гэж нэрлэсэн [[чөлөөлөх дайн]] 1914-1915 онд [[Хиагт]]ад болсон [[Оросын Хаант Улс|хаант Орос]], [[Хятад]] хоёр улсын ил далд хуйвалдсан [[Хиагтын гэрээ|гурван улсын хэлэлцээр]]ийн дараа зогссон байна. 1913 онд [[хил хязгаар]]аа батлан хамгаалахаар таван замаар давшсан Монгол цэргүүд их бага нийлсэн 100 орчим [[тулалдаан]] хийсэн гэж үздэг боловч судлаачдын үздэгээр 1913 оноос хойш дуусах хүртэлх хугацаанд 58 орчим [[зэвсэгт мөргөлдөөн]] хийсэн байдаг. Эдгээрийн 33-т нь монголчууд амжилт олсон бол 11-д нь хятадууд ялсан бөгөөд 14 мөргөлдөөн яаж төгссөн нь тодорхойгүй байна. Түүнчлэн хятадын талаас 2000-аас дээш 5-7 мянган цэрэг, Монголын талаас 220-иос 1712 хүртэлх цэрэг оролцсон томоохон тулалдаан 11 удаа болсон бол 600-1000 Хятад цэрэг, Монголын 200-аас дээш хүн оролцсон бага хэмжээний 5 тулалдаан болжээ.. Таван замын байлдааны ажиллагаа нь хамрах нутаг дэвсгэрийн хүрээгээрээ зүүнээс баруунаа 1000 шахам [[км]], хойноос урагшаа 144-480 км-ийг хамарсан бүс нутагт болж өнгөрсөн. Энэ [[дайн]] байлдааны үед Монголчууд хятад цэргийг [[марш]] үйлдэх үед нь хоёр ч удаа довтолсон ба [[шөнийн байлдаан]] мөн хоёр удаа болсон талаар тэр үеийн баримтуудад тэмдэглэсэн байдаг. Монголын талаас дайн байлдаанд алагдан олзлогдсон тухай баримт тун ховор ч түүвэрлэвэл 400 орчим цэрэг алагдсан гэх нэг удаагийн тохиолдлын тоог эс тооцвол 3 тулалдаанд 16 хүн алагдсан. Харин нэг тулалдаанд 60 гаруй хүн олзлуулсан мэдээ байдаг бол 3 тулалдаанд 48 орчим хүн шархтсан тухай сурвалжууд өгүүлдэг. Гэтэл хятадын талаас 12 тулалдаанд нийт дүнгээр 3795 цэрэг алагдсан бол 4 тулалдаанд 76 хүнээ монголчуудад олзлуулсан аж. Монголын цэргийн олзолсон зэвсгийн тухайд гэвэл 5 зэвсэгт мөргөлдөөнөөс 1080 [[буу]], 2 [[хасаг тэрэг]], мөн 85600 [[ширхэг]] [[сум]], 3 тулалдаанд 7 [[пулемёт]] түүний 5000 сум, 4-8 [[их буу]], 410-аад сум, 421 эсвэл 343 ширхэг сэлмийг хятад цэргээс олзолжээ. [[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Монголын цэрэг]] 1913 оны байлдаанд [[партизаны дайн]]ы маягаар байлдааны ажиллагааг өрнүүлсэн. ==Урвалт== [[Монгол цэрэг |Монгол цэргүүд]] 1913 оны намар [[Шилийн голын чуулган]], [[Цахар]] нутгаас хятадын цэргийг хөөн гаргаж Шилийн голын чуулганы нутагт удтал байрлаж байх үед нь цэргийн бүх хэрэглэлийг нутгийн ардуудаас гаргуулж чирэгдэл учруулж, цэргүүд [[хоол хүнс]]ээр дутагдсанаас санаа сэтгэл нь алдагдах явдал гарч байжээ. Мөн [[сум хэрэгсэл]] зэрэг [[цэргийн хангамж]] муудсан байна. Үүнээс гадна хятадын тал “[[Зөөлөн бодлого]]”-ын нэг зүйл болох [[монгол цэргийн жанжин]] нарыг өөрийн талд урвуулан авахаар [[хэргэм зэрэг]], [[мөнгө]] шан амалж байсан нь зарим талаар хэрэгжиж байжээ. Энэ мэт байдлаас болон Хятадуудыг дийлэхгүй гэж [[Өвөр Монгол]]ын нэг бүлэг [[ван]] [[гүн]] нар сэтгэн хятад улсад [[бууж өгөх]], [[урвах]] тохиолдол гарсан байна. 1913 оны есдүгээр сард Архуа бэйс [[Насан-Аривжих]] хятадын цэрэгт бууж өгсөн байна. Түүнтэй хамт дээд тушаалтай [[цэргийн ноѐн]] болон [[энгийн цэрэг]] 100 хүн мөн бууж өгчээ.<ref>Оросын цэргийн түүхийн архив, Э.А.Беловын зохиол. №2000 бүрэн боть, хуудасны дугаар 145</ref> Энэхүү бэйс Насан-Аривжихын урвасаныг [[хятадын ерөнхийлөгч]] [[Юань Шикай]] ашиглан бусад монгол цэргийн жанжин нарыг урвуулахад үлгэр болсон явдал хэмээн үзэж, Насан-Аривжихыг шууд [[Жүн ван]] цолоор шагнасан. Урвагч бэйс Насан-Аривжихын хятадын цэрэгт урваж орсон нь Монгол цэргийн байдлыг нэлээд хүндрүүлжээ. Учир нь Насан-Аривжих “Богд хааны засгийн газрын цэргийн яамны дэд сайд” байсан бөгөөд [[Хүрээ]]нд байхдаа Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг төлөвлөх нууц зөвлөгөөнд оролцож байсан. Тэрээр урвасаны дараа өөрийн мэдэж байсан цэргийн төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний хорт уршигаар Таван замын цэргийн Өвөр Монголын фронтын баруун жигүүрийн буюу Насан-Аривжихын хариуцан командалж байсан чиглэлийн эсрэг хятадын цэргийн давуу хүчийг яаралтай хуримтлуулан монгол цэргийн сул хэсгүүдийн эсрэг хүчтэй [[давшилт]] хийсэн байна. Хятадын цэргийн давшилт зарим талаар амжилттай болж хэд хэдэн тулалдаанд командлагчгүй монгол цэрэг цохигдон ухарсан байна. Командлагчгүй болсон Насан-Аривжихын цэрэг хятадын цэргийн давшилтын эсрэг сул эсэргүүцсэн ба захиргаагүй болж тархаж явсан тул [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|жанжин Дамдинсүрэн]] тэдгээрийг цуглуулж авахаар нэлээд хүч цаг зарцуулжээ. Үүний дараа Хятадын хувьд Монгол улсын цэргийн эрх баригчдыг урьж зусар үгээр илбэн дагуулахыг ихээр оролдох болсон байв. Юань Шикайн улс төрийн зөвлөгч [[Жорж Эрнэст Моррисон|Моррисон]] хятад улсын талд чухал зөвлөгөө өгч Монгол цэргийн ноѐдыг хятадын талд татаж оруулахаар бүтэмжтэй ажиллаж байжээ гэдгийг түүхэн баримтууд гэрчилж байна. Хятад улсын ноѐн, [[Хөвөөт шар хошуу]]ны Үхэр хонин сүргийн хоѐр [[түшмэл]]ийг зарж Дамдинсүрэнд хэлүүлсэн нь “Үүний урьд бидэнд дагаж орсон бэйл Насан-Аривжихад ерөнхийлөгчөөс жүн ван цол өргөмжилсөн. Хэрвээ Дамдинсүрэн манай [[Дундад Иргэн Улс]]ад дагаж орвоос [[ван]]гийн хэргэмээр шагнамой” гэжээ. Үүний хариуд Дамдинсүрэн “Манай улс хэрхэвч [[Дундад Иргэн Улс]]тай нийлэхгүй. Нэгэн аймаг шарын шашныг олон Монгол аймгийг бүрнээ хураамжилж тусгаар улс болон зогсочихуй. Намайг [[чоно]] шиг[[хулгай]] Насанравжихтай бүү адилтгахтун. Танай [[Юань Шикай|жунтун]]гын өргөмжлөх вангийн хэргэмийг жанжин би [[ванбаа]] хэмээх [[мэлхий]]д ч хүрэхгүй гэж санамой” гэж хариулаад “Та нар Монголын ард байтлаа харин Хятадын баширлах үгэнд итгэж нэг биеийн ашиг зэргийг хичээн Монгол аймгийг хятад улсад дагуулж, Монгол газар орныг хятад хүнд эзлүүлж хойд өдөр Монголын хүүхэд дүү нарыг өөр аймгийн дотор үүрд дарлуулъя хэмээмүй” гэж ихэд буруушааж, ирсэн хоѐр түшмэлийг хөөж явуулсан байна. <ref>Ш. Нацагдорж: “Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Сүүлд нь [[Бавуужав]]ын цэргийн [[Мурунгаа]] гэдэг [[Цахар цэргийн ноѐн]] хятадад урважээ. Тэгэхэд мөн Цахар цэргийн жанжин [[Лувсан-Очиржамц]] Хүрээний нууц зарлигаар тусгай цэргийн ангийг бүрдүүлэн Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохин түүнийг олзлон авч цаазалсан байна.<ref>Хаант Оросын гадаад бодлогын архив, Дундад улсын бүрэн эмхэтгэл, Э.А.Белов “1912- 1913 оны хооронд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 11</ref> Жанжин Лувсан-Очиржамцын Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохисон тусгай цэргийн ангид [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад баатар]] оролцож байсан байна. ==Үнэлгээ== Таван замын байлдаан буюу Монгол-хятадын 1912-1915 оны дайныг дүгнэн үзвэл: * Дайны эхний шатанд Монголын цэрэг давших байлдааны ажиллагааг өөрийн дайны үндсэн стратеги болгон хэрэгжүүлсэн нь амжилттай болсон төдийгүй Өвөр Монголын нутгийг бараг бүрэн чөлөөлж чадсан байна. энэ үед хүн хүчний харьцаа төдийгүй зэвсэг техник, цэргийн сургалт, хангамжийн хувьд хятадын цэрэг эгнэшгүй давуу байсан боловч тулалдаан бүхэнд тоогоор цөөн монголын цэрэг ялалт байгуулсан онцлогтой. * Дайны дунд үед зарим нэг монголын цэргийн жанжид урваж, монголын байлдааны төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний улмаас монгол цэргийн байлдааны зарим ажиллагаа бүтэлгүй болж, ялагдал хүлээсэн тохиолдол гарчээ. Үүнд хятадын тал цэргийн тоо, зэвсэг техникээ хэд дахин нэмэгдүүлж, монголчуудаас үлэмж давуу хүчийг байлдааны ажиллагааны талбарт хуримтлуулсан явдал төлийгүй монголын цэрэг сум хэрэгслээр тогтмол байнга хангагдаж чадахгүй байсан явдал нөлөөлсөн байна. Монголчуудын байлдааны ажиллагааны нууцыг мэдсэн хятадууд өөрийн байлдааны ажиллагааг шинээр төлөвлөн түүний зарим хэсгийг хэрэгжүүлж чаджээ. Монголын тал ч байдалтай хурдан зохицсон арга хэмжээг авч байлдааны төлөвлөгөөг шинээр хийсэн байна. Үүний үр дүнд хятадын цэргийн давшилтыг зогсоон амжилттай сөрөг довтолгооныг хийсэн байна. Ингээд байлдааны фронтын шугмыг тогтворжуулж чадсан байна. Ингэснээр дайны ажиллагааг сунжирсан байршлын шинжтэй болсон байна. * Төгсгөлийн шатанд дайн ажиллагаа урьдын хэвээр байрлалын шинжтэй байж, фронтын шугам тогтвортой байсан байна. Хятадын цэргийн давшилтууд ээлж дараалан амжилтгүй болж байсан бөгөөд монголын цэрэг тэдний давшилтыг амжилттай няцаан цохиж байсан төдийгүй сөрөг довтолгоонуудыг мөн амжилттай хийж байсан байна. Гэхдээ Оросын үйл ажиллагаанаас шалтгаалан монгол цэргийн сум хэрэгсэл, зэр зэвсэгийн хангамж улам муудсаар бараг зогссон байна. Түүнээс гадна улс төр, эдийн засгийн байнгын дарамт шахалт өсөн нэмэгдсээр байжээ. [[Цэргийн түүхч]] [[Ж.Базарсүрэн]]гийн судалгаагаар таван замын цэргийн хэрэглэж байсан байлдааны ов мэх, арга нь “уламжлалт морьт цэргийн урлаг зонхилсон хэвээр байсан”, голомтын чанартай төвүүдэд болсноор онцлог. ==Баатрууд== [[Богд хаан]] 1911 оноос эхлээд таван замын байлдааны ажиллагааг дуусан дуустал улс үндэстнийхээ төлөө гарамгай гавъяа байгуулсан 101 хүнд [[баатар]] цол олгожээ. Үүнд: {{col-begin}} {{col-3}} 1. [[Авирмэд]]-Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 2. [[Бавуужав]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн Чуулганы өмнөд Горлос хошуу. 3. [[Бадрах]]-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 4. [[Сономцэрэний Базарваань|Базарваань, Сономцэрэний]]-Засагт хан аймаг. 5. [[Зэвэгийн Балдан|Балдан, Зэвэгийн]]-Түшээт хан аймаг, Эрдэнэ ваны хошуу. 6. [[Баяр Түрэмгий баатар|Баяр, Борхонуудын]]-Түрэмгий баатар-Өвөр Монгол. 7. [[Бирваарагчаа]]-Сайн ноён хан аймаг. 8. [[Божи]]-Өвөр Монголын Зүүн үзэмчин, жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 9. [[Бумжаргал]]-Шударга Баатар-Сэцэн хан аймгийн Жанжин бишрэлт бэйлийн хошуу. 10. [[Ванчиндорж]]-Зүтгэлт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 11. [[Волинган]]-Өвөр Монголын Харчин гүны хошуу. 12. [[Галсанцампантүгжням]]-Ялгуулсан Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Хорчин хошуу. 13. [[Гомбо-Идшин, Лхамсүрэний]]-Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Ачит ваны хошуу. 14. [[Гомбожав]]-Сэцэн хан аймгийн Үйзэн бэйсийн хошуу. 15. [[Гочоо]]-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 16. [[Гэлэнгүж]]-Хавтай Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 17. [[Гэлүүсүхэн]]. 18. [[Гэндэн]]-Сайн ноён хан аймаг, мэргэн гүн Мөнх-Очирын хошуу. 19. [[Даваа, Төмөрын]] буюу [[Дамбийжанцан]]-Догшин ноён Хутагт-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 20. [[Дагва]]-Зүтгэлт Баатар-Засагт хан аймгийн дархан гүн Маньбазарын хошуу. 21. [[Дагдан]]-Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын Урианхайн киргиз сум. 22. [[Далай, Жамъяны]]-Шаламгай Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 23. [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн, Жамсраны]]-Манлай Баатар-Өвөр Монгол, Хөлөнбуйр. 24. [[Даш]]-Шударга Баатар- 25. [[Дашдэндэв]]-Чамбай Баатар-Сэцэн хан аймгийн хурц бэйс Түвдэны хошуу. 26. [[Долгор]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы чин ваны хошуу. 27. [[Дорждэрэм, Мөнхийн]]-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 28. [[Доржпалам]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 29. [[Дугаржав]]-Хянамгай Баатар-Өвөр Монголын цахар. 30. [[Дугаржав, Нараны]]-Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Илдэн ваны хошуу. 31. [[Дуваа, Донойн]]-Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 32. ?-Өвөр Монголын зүүн Үзэмчиний жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 33. [[Дэндэв]]-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 34. [[Дэчинган]]- {{col-3}} 35. [[Дэчинлхаажид]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 36. [[Жагшимбуу]]-Хурц Баатар-Өвөр Монголын цэргийн хорооны дарга. 37. [[Жамц]]-Зоригт Баатар-Цэргийн Яамны дэс түшмэл, Зүүн өмнө хязгаарыг Захирах Цэргииг захирах түшмэл. 38. [[Жамц]]-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 39. [[Жамсран]]-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 40. [[Жамъян]]-Сэцэн хан аймгийн Бэйлын зэрэг засаг, Улсад туслагч гүн. 41. [[Заяат]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монголын Цахар- 42. [[Илүү]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Хөх хотын Түмэдийн хороо. 43. [[Лайсан]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Доржпаламын хошуу, жагсаалын дарга. 44. [[Лувсан]]-Зоригт Баатар-Урианхай 45. [[Лхам]]-Сэцэн хан аймгийн засаг тэргүүн зэргийн тайж. 46. [[Мааньжав, Балданы]]-Өвөр Монголын харчин. 47. [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав, Сандагдоржийн]]-Хатан Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 48. [[Манажав]]-Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы баруун үзэмчин чин ван Содномравданы хошуу. 49. [[Мандах залан]]-Өлзийт Баатар- 50. [[Мурунгаа]]-Шалгарсан Баатар-Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошуу. 51. [[Мутунбунга]]а-Шалгарсан Баатар-хорооны дарга. 52. [[Мөнхравдан]]-Саруул Баатар- 53. [[Мянбуу]]-Мэргэн Баатар-Өвөр Монгол-Хар мөрөн муж. 54. [[Наваан]]-Шулуун Баатар- 55. [[Наваан-Юндэн]]-Түшээт хан аймгийн Наваан-Юндэний хошуу, жүн ван. 56. [[Шаравын Найданжав|Найданжав, Шаравын]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монгол. 57. [[Нанзад/Барман хэмээгч/]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 58. [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад, Дамираны]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 59. [[Насан тогтох]]-Хорооны дарга. 60. [[Норов]]-Өвөр Монгол-Зуудын чуулганы Ар хорчин да ваны хошуу. 61. [[Нолгар]]-Шаламгай Баатар- 62. [[Өлзийбадрах]]-Дэс Баатар-Өвөр Монгол- 63. [[Өлзийдүүрэн]]-Хянамгай Баатар-Сайн ноён ханы хошуу. 64. [[Өлзий-Орших]]-Шулуун Баатар-Өвөр Монголын Зарууд хошуу. 65. [[Пунцаг, Базарын]]-Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Лха жононы хошуу. 66. [[Пунцаг-Шаламгай Баата]]р-Түшээт хан аймгийн Далай гүн Алтанхуягийн хошуу. 67. [[Пунцаг]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монгол, барга, хорооны жагсаалын занги. 68. [[Пүрэв]]-Захчин гүн Цэрэндоржийн хошуу, тайж. {{col-3}} 69. Саван-Өвөр Монголын баруун Баарин ваны хошуу. 70. Сандагдорж-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Горлос хошуу, хороон дарга. 71. Содномдаржаа-Түшээт хан аймаг, Улсад туслагч гүн. 72. Соном-Зоригт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн зоригт гүн. 73. [[Лаварын Сумъяа|Сумъяа, Лаварын]]-Ялгуун Баатар-Шинжаан мужийн Ил тарвагатайн хошууны харъяат. 74. Сундуйжав-Өвөр монгол- 75. Сэргэлэн-Эвтэй Баатар-Өвөр Монголын Шинэ баргын Хошуу цагааны харъяат, хороон дарга. 76. [[Тогтох гүн|Тогтох, Энхбилэгтийн]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы өмнөд Горлос хошууны харъяат. 77. Төмөр-Өвөр Монголын Түшээт хошууны харъяат, хороон дарга. 78. Төмөр-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошууны харъяат. 79. Түмэннаст- 80. Хайдав-Өлзийт Баатар-Сайн ноён аймгийн сайд, бэйс Цогт-Очирын хошууны харъяат, ангийн дарга. 81. Хишигжаргал-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйл Бадамгаравын хошууны харъяат, ангийн дарга. 82. Хорлоо-Шулуунбаатар-Түшээт хан Аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 83. Хохлин-Засагт хан Аймгийн жанжин Далай гүны хошуу. 84. Цогт-Зүүн Үзэмчины жүн ван Гомбосүрэны хошуу. 85. [[Бодлогот Баатар Цэнд Гүн|Цэнд]]-Бодлогот Баатар-Сангийн Яамны дэд Сайд, Өвөр Монголын Хөлөнбуйрын харъяат. 86. Чагдарсүрэн. 87. Чимэд-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 88. Чимэд-Сэцэн хан Аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 89. Чованлүн-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Бодлогот ваны хошуу. 90. Чойжамц-Цогтой Баатар-Сэцэн хан Аймгийн Мэргэн засагийн хошуу. 91. Чойж. 92. Чулуун-Өвөр Монголын Зост Чуулганы Түмэдийн хошуу, ангийн дарга. 93. Чулуун, Өлзийтийн-Сэцэн хан Аймгийн Сүжигт ваны хошуу. 94. Шагдар-Засагт хан Аймгийн Дайчин ваны хошуу. 95. Шарав-аравны дарга. 96. Шаарийбуу-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы сайд Раашминжүүрийн хошуу. 97. Шимихи-Засагт хан аймгийн цогт гүн Дамдинбаашийн хошуу. 98. Ринчин-Сэцэн хан аймгийн Сэцэн чин ваны хошуу. 99. Эрэнцэн-Өвөр Монголын Цахар хошуу. 100. Ядамсүрэн Цэнгэлын-Сайн ноён хан аймгийн Түшээт гүний хошуу. 101. [[Яринбаатар|Ярин, Мятавын]]-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Говийн Со засгийн хошуу {{col-end}} ==Он дарааллын хэлхээс== *1911 он :6 дугаар сарын 1. Оросын Амар орны бүгдийг захирагч ноѐн зарлиг буулган Хятадууд Оросын хилд орохыг цаазлав. Мөн сарын 11-ний өдөр Бээжин Петербугын хоѐр этгээдийн төлөөлөгч Цичигард хуралдаж, Эргүнэ гол орчмын хоѐр улсын хилийг хайн тогтоохоор хэлэлцээ хийв. :6 дугаар сар. Халхын дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга жанжин тэргүүтэй лам нар Богдод Бат Оршил өргөхөөр Их хүрээнд цугларч, Эрдэнэ Шанзудбын яаманд нууц зөвлөлгөөн хийжээ. :7 дугаар сар. Халхын дөрвөн хан тэргүүтэй Монголын зарим ноѐд лам нар Богд уулын модонд гэр барин нууц зөвлөлгөө хийжээ. :8 дугаар сар. Монголын төлөөлөгч Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан нар Петербургт очив. :10 дугаар сарын 10. Учаны бослого үүсчээ. :11 дүгээр сарын эх. Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан зэрэг долоон хүн "Монголын түр засгийн газар"-ыг зохион байгуулж, Хүрээний хэрэг эрхлэх Их сайд Сандог үлдэн хөөхөөр тунхаглахын хамт, Өвөр Монгол, Алшаа, Дарьганга, Барга зэрэг газруудын ван гүн нарт бүх Монгол нэгдэх тухай Богдын бичгийг уламжлан илгээв. :11 дүгээр сарын 30. Монгол "Тусгаар тогтнох"-оо тунхаглаж, Сандо амбан Оросын элчин сайдын газар далдлан орж, удалгүй Орос, Монгол цэргийн хамгаалал дор Хиагтаар хил гарч улсдаа буцах болжээ. :12 дугаар сарын 4. Сандо амбаныг цэрэгтэй нь хамт хилээс үлдэн гаргав. :12 дугаар сарын 6. Монголын "Тусгаар тогтнол"-той дуу хоолой авалцсан Хөлөнбуйрын "тусгаар тогтнох" бүлэгтэн цэрэг томилон Орос цэргийн дэмжлэгээр Манжуурыг довтолсон байна. :12 дугаар сарын 16. "Тусгаар тогтнох" бүлэгтэн Манжуурыг эзлэн авч, голын дээд урсгалын олон харуулын газруудыг ч байлдан эзэлжээ. :12 дугаар сарын 16. Жавзундамба Хутагт Хүрээнд хаан суурнаа сууж "Их монгол улсын наран гэрэлт хаан" хэмээгдэж "Олноо өргөгдсөн"-өөр оны цолоо болгов. :12 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын эл хошуу чуулганы олон ван гүн нарт уриалгын бичиг илгээв. Улиастайн жанжин ч Монголын цэрэгт үлдэгдэн гарав. Улиастайд Оросын Консулын газар байгуулагдав.Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалын нөлөөгөөр Түмэд хошууны нэгэн салаа цэрэг Батхаалгад умардын цэргийн эрхтэнийг эсэргүүцэх зэвсэгт бослого гаргав. Умардын цэргийн эрхтэн ч их цэрэг томилон Жи Нин, Гүэй Сүй, Бугат гурван замаар Улаанцавын чуулганд довтлон орж бослогийг дарангуйлаад, Батхаалгын сүмийг галдав. Алшаагын Гө Лу Хуй эвлэлийн түрүү Жан Жин Мин-ээс Нин Ши Ан-ын Гө Лу Хуй-ын түрүү Лиү Хуа Тан-ыг хавсарч Инчуаныг дайран эзлэхээр төлөвлөж байгаад нууц нь задран Алшаа Чин ван Даваанбүлүгжала ба Хөх нуурын Ма Чи-ын дарангуйлалд учирч ялагдав. Мөн оны арван хоѐрдугаар сард Шинжаны Монголчууд Чингийн засгийг эсэргүүцэх тэмцэл гаргажээ. * 1912 он :1 дүгээр сарын 14. Оросын Хайлаарт суугаа Консул Усад-ын дэмжлэг дор Өөлдийн ерөнхий захирагч ноѐн Шинфү, Хуучин Баргын ерөнхий захирагч Цэгц ба Шолон хошууны ерөнхий захирагч Чөн Дө зэрэг хүмүүс орчмын эл хошуудын Монгол цэрэг мянга гаруй хүнийг цогцлуулж, Оросын тусалсан таван зуу гаруй буугаар зэвсэглээд ―Чин хаант гүрний журмын цэрэг‖ хэмээн алдаршуулж Бүгд найрамдахыг эсэргүүцэж эхэлсэн байна. Мөн өдрийн орой Хөлөн хотыг довтлон эхлэж арван тавны өдөр хотыг эзлэн авч Хятад ноѐдыг үлдэн Хөлөнбуйрын ―Тусгаар тогтносон‖-ыг тунхаглаж, Хүрээний Богд хааны засгийн газарт харъяалагдах засгийн ордон байгуулж Манжуур зүг үргэлжлэн цэрэглэсэн байна. :1 дүгээр сарын 20. Хөлөнбуйрын Монгол цэргүүд Мөнхшил харуулын газрыг довтлон эзлэв. :1 дүгээр сарын 23. Оросын Гадаад явдлын яамны сайд Хаандаа айлтгал өргөж, одооны ашигтай цагийн байдлыг завдаж Манж орон дахь нөлөөгөө чангатгах ѐстой гэсэн бөгөөд мөн өдөр Сазановагаас Цагаан хаанд Оросоос Монголыг хамгаалан Дундад улсаас тусгаарлуулах хэрэгтэй гэж дурьдсанд Цагаан хаан эдгээр саналыг зөвшөөрсөн. :Мөн сарын сүүлч. Хар мөрөн мужийн цагдан захирагч сайдаас түшмэл томилож Хөлөн хотноо хүрч Шинфү нарыг ятган ―Тусгаар тогтнох‖-ыг нь хүчингүй болготол, Хайлаарт суугаа Оросын Консул Усад яаравчлан ирж Шин фү зэрэг хүмүүсийг зэвсэг, мөнгө бодисын тусламжаа зогсоох зэрэг зүйлээр гачин шахаж байгаад энэ нэг бодлыг нь хаяуулсан байв. :2 дугаар сарын 12. Жоу Чүн Фан-аас харъяат цэргээ дагуулан Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон Монгол цэргүүдтэй Жи Лалин орчим ихээр байлдаж ялагдан ухрав. :3 дугаар сар. Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон засгийн ордны тэргүүлэгч, Хөлөнбуйр газрын бүгдийн дарга Шин фү зэрэг хүмүүс Жибзундамба Хутагтын өргөмжлөлийг хүлээн авч жинхнээр Монгол улсад даган оров. :4 дүгээр сар. Хүрээнээс ирүүлсэн Монголын―Тусгаар тогтнолын тунхаг‖-ыг хүлээн авсан Хөвсгөл нуурын Урианхайн бүгдийн дарга Хишигжаргал, Дарьгангын бүгдийн дарга Содномдовдон, Шилийн голын чуулганы зүүн Хуучид ван Салнунточал нараас өөр өөрийн харъяат олон ардаа авч эн түрүүнээ Богд хааны засгийн газарт дагаар орж хүч нийлэх гэсэн өргөдлийг Хүрээний эрх баригчид хүлээн зөвшөөрчээ. :4 дүгээр сар. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай вангаас туслагч тайж Нучинга, Вангийн сүмийн ширээт лам Бөхбуян ба Чимэдсүрэн гурван хүнийг Халхад элчээр илгээж Богд хаант засгийн газрыг дагах бичгээ дэвшүүлэв. Тэгээд Жибзундамба Удай ванг ―Дундад иргэн улсыг довтлох нэгдүгээр замын ерөнхий жанжин‖-аар томилож, зэр зэвсэг туслан Жирмийн чуулганы арван хошууг дагуулан урвалга гаргахаар зааварлав. :4 дүгээр сар. Хятад худалдаачдын пүүсийг довтлон дайрах ажил ширүүсч байв. :4 дүгээр сар. Бинт ван Гончигсүрэн Хүрээнд явав. :5 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын зарим газарт хоѐрдахь удааны уриалгын бичгийг илгээв. :5 дугаар сарын 17. Бээжингийн засгийн газраас Торгууд ван Балтыг Алтайн хэрэг эрхлэх сайдаар томилов. :7 дугаар сар. Монгол цэрэг Даргангыг эзлэв. Юань Шикай Богд хааны засгийн газарт цахилгаан явуулж Дарьгангыг эзэлсэн учраар эсэргүүцэл гаргаж төлбөр өгөх хэрэгтай гэв. :7 дугаар сарын 8. Гуравдугаар удаагын ―Япон Оросын нууц гэрээ‖ байгуулагдаж, Бээжингийн уртрагын шугамаар Өвөр Монголыг зүүн баруун хоѐр хэсэг хувааж баруун хэсгийг Оросын, зүүн хэсгийг Японы хүчний хүрээ болгохоор тохиролцжээ. Шилийн голын чуулганы баруун Хуучид вангийн хошуу, Авгын зүүн баруун хошуу, Үзэмчины зүүн баруун хошуу, Сөнөдын зүүн баруу хошуу, Авга нарын зүүн баруун хошуу, Жирмийн чуулганы засагт вангийн хошуу, Бинт чин вангийн хошуу, Ерөөлт вангийн хошуу, Бодолгот вангийн хошуу, Нарангэрэл вангийн хошуу, Засаг Пунцагийн хошуу, Жалайд хошуу, Зуу-Удын чуулганы Ар Хорчин хошуу, Баарины зүүн баруу хошуу, Жарууд хошуу, Дархан бэйсийн хошуу, Хишигтэн хошуу, Их Зуугийн чуулганы ван Арвинбаяр нарын таван хошуу, Улаанцавын чуулганы таван хошуу, Зостын чуулганы Харчин вангийн хошуу, Ван Цэдэннамжалванбуугын хошуу, Цахар найман хошуу, Дөрвөд Далай хан аймгийн арван хоѐр хошуу, Дөрвөд баруун гарын дөрвөн хошуу, Захчин хоѐр хошуу, Алтайн Урианхайн долоон хошуу, Торгуудын гурван хошуу, Хошууд нэгэн хошуу, Ар Илигийн Цахар нэгэн хошуу, Тагнын Салжиг, Дочи хоѐр хошуу, Хасгийн хэдэн хошуудын ноѐд түргүүлэгчдээс харъяалах ардын хамтаар удаа дараагаар ―Монгол улс‖-д дагаар орж тамагт бичиг ба билэг ѐслолыг хүргэж ирснийг Богд хааны засгийн газар хүлээн авч, хэргэм зэрэг шагнаад, эдгээр хошуудын язгуурын нутгийг хэвээр захиран шийтгэх эрх тушаалыг баталсан бөгөөд нэг бүлэг захирах дарга ба туслан шийтгэх сайдыг шинээр томилжээ. :8 дугаар сарын 20. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай ван хошууныхаа гурван мянга гаруй хүнтэй зэвсэгт хүчээ дагуулж сүмд ―Тусгаар тогтонигсон‖-оо тунхаглаж, ―Зүүн Монголын Тусгаар тогтнолын тунхаг‖ыыг нийтлэж гурван замын цэрэг томилон Тао Нан, Кай Тун, Түчүан зэрэг газрыг довтлов. Хорчин баруун гарын хойд хошууны Рашминжүүр гүн ч идэвхитэйгээр цуурайтаж Удайн цэрэгтэй нийлэв. Зүүн хойтын гурван мужийн бүгдийг захирагч ноѐноос Ү Жүншөн нарын их цэргийг томилон дарангуйлан цохисонд Удай нар Солон ууланд зугтаан оров. :8 дугаар сарын 19. Иргэн улсын засгийн газар ―Монголыг үзэх хууль зүйл‖-ыг нийтэлж, Монгол ван гүн нарын уул эрх ашгийг хэв ѐсоор байлгахыг амлаж илбэн татах бодлогийг эрчимтэй явуулсан байна. :8 дугаар сарын 20. Хайсан, Дамдинсүрэн нарын удирдсан Монголын цэрэг хоѐр сар гаруй бүслэн дайралт хийж Ховд хотыг эзлэв. :9 дүгээр сарын 8. Удай вангийн цэрэг, Жөн Дүн Шиан-д эсрэг этгээдтэйгээ ширүүн тулалдаан болж, мөн сарын сүүлчээр Удай, Рашминжүүр нар Оросын хамгаалал дор Хайлаараар дамжиж Халхад зугтаан очив. Удайн бослогийг дарсны дараа, Иргэн улсын засгийн газар нэг түм таван мянган хүний цэрэг ангийг томилон Тоа Нанфү орчим байрлуулжээ. :10 дугаар сарын 27. Монгол цэрэг Шилийн голын чуулганы баруун Үзэмчин ба Сөнөд зэрэг хошуудаар довтлон орж ирэв, Цахарын Дүтүн түшмэл Хө Жүн Лиян цэргээ дайчлан хориглож байлдаад Дарьганга орчим ялагдан ухарчээ. :10 дугаар сар. Тогтохын хүү цэрэг дайчлаж Шилийн голд орж ирээд Авга вангийн ордныг дайрч мал хөрөнгийг нь булаан авч Авга ван Янсаныг баривчлаж Хүрээнд аваачив. :10 дугаар сар. Жарууд зүүн хошуунд Богд хааны засгийн газрыг дагах бослого гарчээ. :10 дугаар сарын 28. Бээжингийн засгийн газраас тусгай тушаалтан томилж Чанчүнд Жирмийн чууулганы арван хошууны Ван гүн нарын хуралдааныг хуралдуулж Иргэн улсыг хүрээлэх, дураар харь улсын банкнаас зоос зээлэхийг цаазлах зэрэг арван зурвас тогтоолыг тогтоосон байна. :11 дүгээр сарын 3. Монгол ба Орос жинхэнээр ―Орос Монголын хэлэлцээр‖ ба арилжааны тухай тусгай гэрээнд гарын үсэг зурав. :11 дүгээр сарын 7. Бээжингийн засгийн газаас Оросын элчин сайдын газар нот бичиг гардуулж ―Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын тухай чанга эсэргүүцэл тавьсан бөгөөд Оросын Монгол лугаа тогтоосон аливаа гэрээг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлсэн байна. :11дүгээр сарын 13. Улаанцавын чуулганы зургаан хошууны засаг нэр холбон бичиг өргөж Бүгд Найрамдахыг эсэргүүцэн Ар Монголтой нийлэх гэж дурьдсанд хол дахиныг амаржуулагч жанжин Жан Шоу Жөн Улаанцавын чуулганы дарга Леванноров, Их зуугийн чуулганы дарга Арвинбаяр нарыг хотондоо авчирч ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖- ны урагштай биелэгдэхэд бэлтгэл хийжээ. :12 дугаар сарын 9. Хол дахиныг амаржуулах жанжин Жан Шоу Жөн Түмэд хошууны цэргийн даргаас Монголын цэрэг Билгийн улиралын арван нэгэн сарын үеэр Өвөр Монгол зүг довтлох чимээг олж сонсоод цэргээ гурван зам хуваан сахин суулгасан байна. :12 дугаар сар. Богд хаант улсын засгийн газар Ханддорж, Ширнандамдин, Чен Дө (Хөлөнбуйрын) нараар толгойлуулсан төлөөлөгчдийн бүлгэмийг Орост томилон хэлэлцээ хийлгэхээр мордуулав. Мөн оны зун, ДИУ-ын засгийн газар Өвөр Монголын бослогыг дарахын тулд үлэмжхэн цэргийг Чуулалт хаалга, Батхаалга, Долоннуур, Хөххот, Бугат хотын чиглэлд таван замаар анги хуваан түлхэн оруулав. Мөн үеэр Өвөр Монголчууд Богд хааны засгийн газарт айлтгал өргөдөл дэвшүүлж, Хятадын цэргийн эрхтний дарлалаас чөлөөлж авахыг гуйв. Мөн оны өвөл, Богд хааны засгийн газарт Өвөр Монголд цэрэг орох нууц хуралдаан болжээ. *1913 он :1 дүгээр сар. Монголын таван замын цэрэг Өвөр Монголд оров. Үүнд: Нэгдүгээр зам нь: Егүзэрийн хийдийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдцэрэнигйн удирдсан цэрэг. Хоѐрдугаар зам нь: Дарьганга--Шилийн гол-- Зуу-Удын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт гүн Хайсан, дэд сайд шударга баатар Бавуужавын удирдсан цэрэг. Гуравдугаар зам нь: Сөнөдийн хоѐр хошуу, Дөрвөд вангийн чиглэлд цэргийн яамны дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжихын удирдсан цэрэг. Дөрөвдүгээр зам нь: Хөх хотын чиглэлд, сайд гүн Сономдоржийн удирдсан цэрэг. Тавдугаар зам нь: Урадын гурван гүн, Хатан голын чиглэлэд их цэргийн дэд зэргийн түшмэл Зүтгэлтийн удирдсан цэрэг тус тус хөдлөх болсон юм. Дамдинсүрэнг зүүн өмнө зүгийн цэргийг дайчлан захирах ерөнхий захирах жанжнаар тохоон томилжээ. Зоритг баатар Тогтохыг энэ удаа томилсонгүй, Их цэргийн зөвлөгч бөгөөд Богд хааны сэргийлэн хамгаалах цэргийн даргаар Хүрээнд хоцроов. :1 дүгээр сар. Өвөр Монгол руу хөдөлсөн Богд хааны цэрэг нийт нэг түм байв. Цэргийн захирагчид нь голдуу Өвөр Монголоос дагаар ороод дахиад нутагтаа байлдахаар ирсэн хүмүүс байлаа. Богд хааны засгийн газар зэвсгийн хүчээр Өвөр Монголыг эзлэх бодлогтоо үйлчлэхийн төлөө ухуулга нэвтрүүлгэ хийж, дагаар орохоор ирсэн ба ирээгүй Монгол овогтонд зориулан ухуулан зарлах бичиг тархааж байлаа. Мөн Өвөр Монголд цэрэглэх зам зуураа болон хүрсэн газраасааа цэрэг нэмэн элсүүлж байв. :1 дүгээр сарын 10. Богд гэгээн Жибзундамба Юан Шикай-д цахилгаан явуулж, Монголыг улс болон тогтнохыг харшлах хэрэггүй хэмээсэнд Юан Шикай ч хариу цахилгаан явуулж, Монгол ДИУ тусгаарлах нь зүй бус, нэгдвэл зохино гэсэн байна. :1 дүгээр сар. ―Монгол Төвдийн найрамдлын гэрээ‖ байгуулагдав. :1 дүгээр сарын 23. ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖ Хол дахиныг амаржуулах хотноо хуралдаж, Улаанцав, Их зуугийн чуулганы ван гүн нар, Иргэн улсыг хүрээлж, Монголын ―Тусгаар тогтнол‖-ыг эсэргүүцэхээ илэрхийлжээ. Мөн өдөр Богдын засгийн газрын ерөнхий сайд Сайн ноѐн хан Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчдийн бүлгэм Орос зүг мордож, Оросын дэмжлэгт талархал дэвшүүлэхийн хамт цэрэг дайны тусламж олохоор чармайжээ. :2 дугаар сар. Бээжингийн засгийн газрын хуурай замын цэргийн яамнаас томилсон тагнуулууд Богд хааны цэрэг зам хуваан Өвөр Монголд орсон байлдааны төсвийг мэдэв. :3 дугаар сарын 31. Богд хааны засгийн газраас таван замын Их цэргийн тохиолдсон олон монголчуудаас хүчин хавсарч байлдахыг уриалсан ―Өвөр Монголын нийт оронд зарлагдсан бичиг‖ гэгчийг нийтлэв. :3 дугаар сар. Иргэн улсын засгаас Богд хааны цэргийн дайралт ба Өвөр Монголын ван гүн нарын тусгаар тогтнох хөдөлгөөнийг сэргийлэх зорилгоор И Жүн цэргийн дэд Силин, Рехө-ийн дэд дүтүн түшмэл Ми Жэн Био-ийг Линши-ын сахин дарангуйлах ноѐноор томилж, арван хоѐр анги, дөрвөн түм гаруй цэргийг захируулан Линши, Бор хот, Улаанхад зэрэг газрыг сахин суулгав. :3 дугаар сарын 8. Хүрээнд Монгол цэргийн бригад байгуулах тухай Орос–Монголын хэлэлцээр тогтоогдож, Богд хааны засгийн газар Орос жанжин Кристоферыг ерөнхий сургагчаар урьж ―Эл аймгийн цэргийг тэд захирах эрх‖- тэй гэж тогтоосон байна. :3 дугаар сарын 24. Богдын цэрэг Да Ван Миао сүмийг довтолсонд Хуай Жүн цэрэг тосон байлдаж Хишигтний Бяруу балгасны дөчин газрын цаанах элсэнд цохиж ухруулав. :4 дүгээр сарын 3. Шилийн голын Эрчээл гэдэг газар болсон тулалдаанд Иргэн улсын 500 зуун цэрэг сүйджээ. :4 дүгээр сарын 4. Богдын цэрэг Өвөр Монголын зүүн хэсгийн олон газар дайралт хийв. :4 дүгээр сар. Баруун Сөнөдийн нутагт ширүүн тулалдаан болж Иргэн улсын 150 цэргийг устгав. :4 дүгээр сарын 8. Бугатын чиглэлд Шан Ши цэргийн ширүүн дайралтад Монголын цэрэг 30 гаруй хүн алагдаж ухрав. :5 дугаар сар. Оросын засгийн газар Богд хааны засгийн газартай Хиагтаас Хүрээ хүрэх Төмөр зам засах гэрээ тогтоов. :5 дугаар сарын 16. Богдын цэрэг Шандуг эзлэв. Тав дугаар сарын 25-нд Богдын цэргийн долоон зуй гаруй хүн Жирмийн чуулганы хилд довтлон оров. Рехө-гийн Дүтүн-гийн И Жүн цэрэг Улаанхад оронд орж сахин суув. :6 дугаар сар. Богдын цэрэг дахин гурван замаар довтлон эхлэж Баруун зам нь Бор тохойг чиглэн, дунд зам нь Хөх хот зүг довтлон, зүүн зам нь Сөнөд хошуу зүг давшжээ, Хятад цэргийн Ми Жүн Биу-гийн бүлэг Давааны ард гарч өвөл гол орчим Найданжавын цэрэгтэй байлдаж, Бавуужав, Хайсангын цэрэг харин завшаанаар Бяруу балгасыг эзлэв. Адилхан хугацаанд Вангийн Жоу-гийн Ванданям, Далаад хошууны Баян гүн, Хангин хошууны Цолмон, Гирины Монгол Бао Жай Шан нар цэрэг дагуулан Их Зуу аймгийн хойд хэсгийг байлдан эзлэв. Иргэн улсын цэрэг бүх талаар ялагдалд учирсан тул Хөбэй, Шан Шиг-аас дахин их цэрэг татаж туслан байлдуулав. :6 дугаар сар. Жирмийн чуулганы газар Богдын цэрэг болон Иргэн улсын цэргийн хооронд ширүүн тулалдаан болжээ. Энэ удаагын их тулалдаанд Монголын талаас Чимэдцэрэн, Найданжав, Насан- Аривжих, Морьжав болон Бавуужавын удирдсан цэрэг анги оролцсон байна. Мөн энэ үеэр Ар Өвөр Монголын уулзуур оронд Солон уулын тулалдаан болжээ. Нийт 1 800 цэрэг тус тулалдаанд оролцов. Мөн оны зун Богд хааны засгийн газраас цэргийн яамны их сайд Далай ван Гомбосүрэнг Өвөр Монголын байлдаанд томилжээ. :7 дугаар сарын эх. Иргэн улсын цэрэг 2 000 хүн болон Богдын цэрэг 800 хүн Шилийн голын хил дотор тулалдаад хоѐр талд бүр хохирол гарав. :7 дугаар сар. Богдын цэрэг ба Иргэн улсын цэрэг Үзэмчиний Өвөл гол, Сөнөд, Байшинт уулын ам, Дамбын даваа, Линши, Долоннуур, Батхаалга- ын орчин зэрэг газруудаар байлдаж байв. Долоо найман сарын үеэр Богдын цэрэг үндсэндээ Шилийн голын нутгийг бүр эзлэв. :7 дугаар сарын 13. Богдын цэрэг Долоннуурын боомт газар—Дархан уул сүмийг эзлэв. Тэнд байсан Иргэн улсын 2 000 сэргийлэн сахих цэрэг арга бус ухарч гарав. :8 дугаар сарын 1. Богд хааны засгийн газрын эрхшээлд орсон газар орны хэргийг тусгайлан хамаарахын төлөө, Богд хааны зарлигаар Егүзэр Хутагт Галсандашийг зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх сайдаар Өвөр Монгол руу томилов. :8 дугаар сар. Богдын цэрэг Да Ван Миао Сүмийг дайран эзлэж, Бяруу балгас зүг давшив. Иргэн улсын Долоннуурыг дарангуйлан сахигч түшмэл ван Хуай Чин, Хуай Жүн цэргийг томилон гэдрэг довтлон, мөн сарын дунджаар Да Ван Миао сүмийг булаан авч, Богдын цэрэг ухрав. :8 дугаар сар. Долоннуурын талбарт Насан- Аривжихын дайчилсан 1 200 цэрэг Иргэн улсын 7 000 цэрэгтэй ширүүн тулалдаан хийв. :8 дугаар сарын дундаж. Зүүн хойд орноос томилсон Иргэн улсын туслах цэрэг Өвөр Монголд орж ирэв. :8 дугаар сарын сүүлч. Богдын цэрэг Цахарын Лав худаг, Халх тал ба Хүйс зэрэг газраар Иргэн улсын цэрэгтэй тулалдаж байв. Мөн сар, Найданжавын дайчилсан Богдын цэрэг хоѐр зам хуваан Линши тавин гэр, Зулчин сүмийг довтлон эзлэв. Мөн сар, Дамдинсүрэнгийн дайчилсан Богдын цэрэг Шулуун Хөх хошууг эзлэв. :9 дүгээр сар. Богдын цэрэг Жарууд ба Ар Хорчинг эзлэв. :9 дүгээр сар. Бээжингийн засгийн газар Өвөр Монголын байлдаанд туслах цэрэг 12 хороо морьт цэрэг ба явган цэргийг томилжээ. Мөн оны намар. Богдын цэрэг Цахарын нутгийг эзлэж дуусгаад улмаар Цагаан Хэрмийн зарим боомт газраар тулж очоод сэргийлэн хамгаалалт хийж байжээ. :9 дүгээр сарын 18. Зүүн Сөнөдийн Засаг Сүржав ард олноо дагуулан Богдын засгийг дагахаар зугтаасанд Юан Шикай зарлиг буулган Чин вангийн хэргэмийг нь хасав. :9 дүгээр сарын 21. Бавуужавын дагуулсан Богдын цэрэг Бяруу балгасыг дайран эзлэж, хорин гурваны өдөр Да Ван Миао сүмийг дахин эзлэв. :9 дүгээр сар. Архуа гүн Насан-Аривжих цэрэг түшмэд 100 хүнийг дагуулан Иргэн улсын талд урважээ. Мөн энэ үеэр Богдын цэргийн удирдагч Мөрөнга учир битүүлгээр хорлогдов. :10 дугаар сарын 29. Баруун замын И Жүн цэргийн Ми Жен Биу-ийн хүчин туслахаар ирсэн зүүн хойдын цэргийн У Жүн Шин-ий цэрэгтэй хамтран Бяруу балгасыг буцаан авч, удалгүй Да Ван Миао сүм ба Түлхэн сүм зэрэг газрыг ч буцаан авав. Умард замын И Жүн цэргийн Чен Де Шен-ий цэрэг Найданжавын цэргийг ялаад Зулчин, Шивэртэй, Тавин гэр зэрэг газрыг буцаан авч, Даваан ар хүртэл гэдрэг довтлов. Намар Долоннуурын баруун хойд их элсэнд тулалдаан болж Иргэн улсын цэрэг мянга шахам хүн сүйдэв. Мөн Бавуужавын хороо Шандугийн гол, Үхэрчин уул зэрэг газарт ширүүн довтлолт явуулав. :11 дүгээр сарын 3. Иргэн улсын цэрэг Долннуурт довтлоод Богдын цэргийг цохин гаргаж Цахарын зуун найман сүм хотыг эзлэв. :11 дүгээр сарын 5. Хаант Орос улс ба Дундад иргэн улс ухуулан тунхаглах бичигт гарын үсэг зурсан байна. Энэхүү тунхаг бичигт, Орос улс Иргэн улсын Гадаад Монголыг хэмжээтэй эзэрхэх эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд Иргэн улс Ар Монголын өөртөө засах эрх (Автономит засаг) 1912 оны 10 сарын 21 өдрийн ―Орос Монголын худалдааны хэргийн тухай зүйл‖-ийг журамлан хэлэлцэж Иргэн Улс ба Ар Монголын холбогдлыг тодорхойлон тогтоохыг хүлээн зөвшөөрөв. :11 дүгээр сарын 9. Богд хааны цэрэг хэдэн мянган хүн их буутай өмнөш дахин довтлож 15-ны өдөр Батхаалга зэрэг газрыг эзэлсэн боловч удсангүй Хол дахиныг амаржууулах хотын Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайралтад найман зуу гаруй хүн үрэгдэж ухрав. Мөн сарын эхэнд хоѐр мянга найман зуу гаруй Богдын цэрэг Чуулалт Хаалганаас умар байсан Хятад цэргийг хүчтэй довтлон таван зуу гаруй хүнийг алж шархдуулав. :11 дүгээр сарын 19. У Жүн Шөн, Ми Жен Биу нар Богдын цэргийн гараас Да Ван Миао сүмийг дахинт буцаан авав. Мөн өвөл Тогтох цэрэг дайчлан дахин өмнөш довтлож Батхаалгыг эзлэв. Гэвч хэдэн өдрийн дараа Иргэн улсын цэрэгт булаагдав. :12 дугаар сарын 16. Богд хааны засгийн газар цэргээ Ар Монголын хил тийшээ татах тухай шийдвэрээ илэрхийлэв. Мөн оны сүүлч, Богдын цэрэг идэг идэгээр Монголын хил зүг ухрав. Энэ үеэр Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайрах хүчин нь нэмэгдэж ялалттайгаар давшиж Богдын цэрэгт эзлэгдсэн газруудыг дахин булаан авч эхлэв. Нийслэл Хүрээнд ―Шинэ толь‖ сэтгүүл хэвлэгдэж эхэлсэн бөгөөд орчин цагийн анхны сургууль байгуулагдав. :1913 оны эцэс 1914 оны эхээр, Монгол улсын ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид Хаант Орост айлчлав. *1914он :1 дүгээр сар. ДИУ-ын засгийн ордон Сүйюаны онцгой засаг захиргааны орон байгуулахаар болж жанжныг дүтүн ноѐн болгон хувируулан томилож, уулын Гүйсүй Дао (道)-д харъяалагдаж байсан арван хоѐр шиан, Улаанцавын чуулганы зургаан хошуу, Их Зуугийн чуулганы долоон хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сар. ДИУ-ын засгийн газар Рехө-гийн онцгой засаг захиргааны орныг байгуулахаар болж, дүтүн ноѐн томилон Зостын чуулганы долоон хошуу, Зуу-Удын чуулганы арван хоѐр хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сарын 6. Иргэн улсын цэрэг гэнэт Ар Монголын хилд цөмрөн орж Галсандашийн сайдын яамыг бүслэн дайрав. :3 дугаар сарын 9. Богд хааны засгийн газраас Оросын консулд бичиг өгч, Дундад Оросын хэлэлцээрийн ѐсыг зөрчиж түрэмгийлэл явуулж байгаа Хятад цэргийг тэд ухруулж, баривчлагдсан сайд Галсандашийн биеийг тавиулах тухай хатуу шаардлага тавив. Мөн оны эхээр Халхад байсан Өвөр Монголчууд элдэв зүйлийн хүчирдэлд орсноос нэг бүлэг хүмүүс уг нутагтаа буцаж ирэх хүсэлтээр Иргэн улсын засгийн газартай хэлэлцээ хийхийн төлөө 9 хүний төлөөлөгчийн бүлгэм томилов. Иргэн улсынхан тэд нарыг баривчилж есүүлийг цөм алав. :6 дугаар сарын 14. ДИУ-ын засгийн газар Цахарын онцгой засаг захиргааны орныг байгуулан дүтүн ноѐн томилож Фенчен, Лианчен зэрэг долоон шиан, Цахарын зүүн баруун гарын найман хошуу, жич дөрвөн малжлын сүрэг, Шилийн голын чуулганы арван хошууг ерөнхийлөн захируулав. :8 дугаар сарын 1. ДИУ-ын ордноос Алшаа, Эзнээ хоѐр хошууны цэрэг дайны сэргийлэлтийн явдлыг Ниншиан мужийн цэргийг захирагч түшмэлээр хариуцуулахаар тогтоов. Юан Шикайгаас Алшаа чин ван Даванбүлүгжилыг Баруун Монголын тохинуулах сайдаар томилов. Үүшин хошууны туслагч Түмэн- Очир чуулганы дарга, Сүйюаны дарангуйлан сахигч яамтай хуйвалдаж байгаад ―ардыг өдөөн урвуулсан‖ ялаар Шинэ ламыг баривчлаж, Үүшиний ―дугуйлан‖- гуудыг тархаав. :9 дүгээр сарын 8. Дундад, Орос, Монгол гурван этгээдийн Хиагтийн хуралдаан эхлэв. :9 дүгээр сарын 20. ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын анхны төсөл байгуулагдаж, Монголыг ДИУ-ын нэгэн хэсэг, Монгол улсын нэр, хааны цол, оны цолоо хүчингүй болгох асуудал дээр санал нэгдэхгүй байжээ. Мөн сарын гучны өдөр Оросын консулаас Монголын эрх баригчидтай ―Төмөр замын гэрээ‖ ба ―Цахилгаан утасны гэрээ‖ тогтоож Оросоос Монголд төмөр зам засах эрх ба холбоо мэдээний цахилгаан утас татах эрх олов. *1915 он :3 дугаар сарын 16. Бавуужав нарын дагуулсан Богдын цэрэг Кайлу орчим довтлов. 5 дугаар сарын 9. Юан Шикайн засгийн газар японтой ―Хорин нэгэн зурвас‖-ыг тогтоож Өвөр Монголын зүүн хэсгийн их хэмжээний эрх мэдлийг Японд өгчээ. :6 дугаар сарын 7. Хиагтын гурван этгээдийнн хуралдаан эцэстээ шийдвэр гарч ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын хорин хоѐр зурвасыг жинхэнээр гарын үсэг зуран батлав. Мөн сарын 9- ны өдөр Жибзундамбаас Монголын тусгаар тогтнолыг хүчингүй болгохоо тунхаглаж, арван хоѐрны өдөр Юан Шикай зарлиг нийтлэж Монгол ван гүн нарын уулын хэргэм цол уул ѐсоор хүчинтэй гэдгийг нотлож, хамтат нь бас Жибзундамбыг Хутагт хан өргөмжилсөн байна. :6 дугаар сарын 16. Бээжингийн засгийн ордноос Чен Лү-г ерөнхийлөн захирагч сайдаар Хүрээнд томилсон байна. :9 дүгээр сар. Халхын цэргийн явдлын журганы түшмэд Бавуужавтай нууцаар зөвлөлцөн Өвөр Монголын зүг дахин довтлохоор болж, Бавуужавт гурван түмэн рублын зардал хангав. 10 дугаар сарын 28. Удай Ван Фентиан мужийн дурдсан долоон зурвас буцан орж өгөх нөхцлийг хүлээн аваад Бээжинд хүрч ирэв, арван нэгдүгээр сарын 4-ний өдөр Юан Шикай түүний уул хэргэмийг сэргээн өгөв. :10 дугаар сарын 29. Бээжингээс Хүрээний хэрэг эрхлэгч сайддаа цахилгаан мэдээ явуулж, Өвөр Монголыг түйвээж байгаа Бавуужавыг Хүрээний засгийн газар хавсран дарангуйлахыг шаартагтун гэв. :11 дүгээр сарын 6. Бээжингийн засгийн ордоны төлөөлөгч, Оросын элчин сайд Кропенскийтай Бээжинд ―Дундад Оросын Хөлөнбуйрын асуудлын тухай тогтоол‖-ыг тогтоож Хөлөнбуйрын ―Онцгой орон‖-ны байр суурийг мэдрэв. Мөн сарын арван зургаанд Юан Шикайгаагаас Шинфүг Хөлөнбуйрын дэд дүтүнгээр томилов. :11 дүгээр сарын 23. Иргэн улсын цэрэг Егүзэр Хутагтын сүмийг байлдан эзлэж Бавуужавын цэргийг таван зуу гаруй алж шахрдуулж, Егүзэр Хутагтыг бас барьж аваачив. Мөн жилийн өвөл, Бавуужав хэдэн мянган цэргээ дагуулж нутагтаа буцах нэрээр Өвөр Монголын зүүн хэсэг оронд орж ирээд зэвсэгт ажиллагаагаа үргэлжлүүлэв. Бээжингийн засгийн газраас Ма Чи ( 马麒)-ыг Хөхнуурын Монгол Төдвийг тохинуулах сайд ба Гансу, Ниншиан, Хөхнуур зэрэг муж орныг дарангуйлан сахигч түшмэлээр хавсарган томилов. Ингээд Ма овогт цэргийн эрхтний Хөхнуур дахь дөч гаруй жилийн ноѐрхол эхэлсэн байна. Оросын хөрөнгөтнүүд Хүрээнд ―Монголын үндэстний банк‖-ыг байгуулав. *1916 он :5 дугаар сарын 27. Бавуужав Халх голын Амгалантад тэнгэр газрыг тахиж, Чин улсыг тэтгэн босгох уриа дурьдан, Юан Шикайг эсэргүүцэхээр уриалж ―Хаан төрөө тэтгэх цэрэг‖ хэмээн байгуулав. Долдугаар сарын 1-нд Бавуужав гар доорхи гурван мянга гаруй хүнээ дагуулж Японы этгээдийн дэмжлэгээр цэргийн зөвлөгч Аоянаки-ын жолоодлого дор Халх голоос өмнөш довтолж Тао Нан зүг урагшлан, хорин дөрөвний өдөр Түчиүэн шианы хотыг эзэлжээ. Ү жүн шөнгийн цэрэг хориглон байлдаж таван зуу гаруй Монгол цэргийг устгаж цохин ухруулав. :6 дугаар сарын 6. Юан Шикай үхэв. :8 дугаар сарын 7. Оросын Бээжинд суугаа элчин сайдаас Дундад улсын гадаад явдлын сайдад нот бичиг гардуулж, Дундад улсын засгийн газраас Халх Монголоос сонгох зөвлөлгөөний гишүүнээ хасаж хаяахыг шаардсанд Дундад улсын талаас өөрийн нутаг дэвсгэрээсээ зөвлөлгөөний гишүүн сонгох нь зүй ѐсны эрх хэмээн няцаасан байна. :9 дүгээр сарын 3. Япон цэрэг Бавуужавын цэргийг хамгаалан дэмжиж Гүн Зу Лин-аар өнгөрөхөд Фентианы зүүн хойд цэрэг тосон байлдав. Мөн сарын хорин таванд Бавуужавын цэрэг Кайлу хотыг дахин довтлоод Хармөрөн, Фентиан хоѐр мужийн цэрэгт хавчин цохигдож хоѐр мянга гаруй хүн үхэн шархдаж, үлдэгсэд нь зугтаав. :10 дугаар сарын 8. Бавуужавын цэрэг Линши шианы хотыг довтолж байх зуураа Бавуужав суманд оногдон үхэв. Үлдсэн олон нь Чадраабал Шебжингээ нарын дагууллага дор Зүүн Үзэмчин орчмын оронд хорогдож байгаад Цахар, Рехө-гийн цэрэгт цохигдож Халх ба Хөлөнбуйр зүг зугтаав. *1917 он :6 дугаар сарын 16. Талжын дээрэм Хөлөн хотыг дайран эзлэж зам дагуу дахь олон харуулын цэгүүд цохигдон сүйдэж, Хөлөнбуйрын дэд дүтүн түшмэл Шинфү зугтан дутааж Оросын түрээсний газарт зайлав. :9 дүгээр сарын 30. Оросын цэрэг Хайлаар орчим мянга гаруй Монгол дээрмүүдтэй тулалдаан болж, Оросын цэрэг дээрмийг нэхэмжлэх нэрээр тус орныг эзлэв. Бээжингийн засгийн газраас хүн томилон харилцаж хилээс гарахыг шаардсан боловч Орос цэрэг зөвшөөрсөнгүй. Мөн сард Бавуужавын үлдэгдэл хүч болох Шебжингээн бүлэг Хөлөнбуйрын нутгийн цэрэгт хөөгдөж Халх гол орчим хүрээд Халхын цэрэгт амдан цохигдож, бүх цэрэг үндсэндээ сөнөөгдсөн байна. :11 дүгээр сарын 7. Чадраабал зэрэг хүмүүс Солон уулнаа долоон мянга шахам хүн цуглуулж дахин бослого гаргасанд Хармөрөн мужийн цэрэг ба Фентиан мужийн цэрэг урьд хожид хавчин цохиж, Жалайдаас баруунш үлдэн явуулсан байна. ДИУ-ын засгийн газар Орост ―Арван сарын хувьсгал‖ үүссэн дашрамыг завдаж Жун Дүн төмөр замын засаг захиргааны эрхийг буцаан авч, Манжуурт цэрэг суулган хамгаалуулав. Цаг төрийн үймээнээс дүрвэсэн малчин ард малаа туугаад Халхад зайлан одов<ref>Ө.Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он</ref>. ==Түүхэн баримтууд== ===Улс төрийн баримтууд=== ====Богд хааны уриалга==== :1913 онд Монголоос таван замын их цэргийг гаргаж тохиолдсон Монголчуудаас хүчин хавсрахыг уриалж ашиг тусыг тайлбарлан Өвөр Монголын олон нийтэд зарласан бичиг :Монгол улсын засгийн хэргийг эрхлэх газраас дотоод Монгол зургаан чуулган дөчин есөн хошууны олон лам хар ард нар ба Хөх хотын Түмэд, Цахар сүргүүдийн ард нар, Илийн харъяат Монгол, бас Алашаа ба Хөх нуурын зэрэг нарын найман сумын Монгол Өөлд Ширээт хүрээ зэргийн олон Монголчуудын шар хар бүхэн дор ухуулах ану: Бидний аймаг язгуураас хүчирхэг идэрхэг хойтох газрыг эзлэн сууж, дэлхий дахины олон аймаг дор дарагдсангүй, хэдий Манж улс хараахан мандах үес дор ах дүү нөхөр гийчин ѐсоор түмэнтээ харилцан ураг барьж, ямагт сайныг үзүүлэхийн тулд олон Монгол аймаг харъяат болон дагасан боловч газар орны эрх ашгийг эзэлсэн газаргүй, олон засаг хошуу болгож, өөр өөрийн харъяат албат газар орныг эзэрхэн захируулсан бөлгөө. Ойрхи хэдэн жилээс иргэн зальхай түшмэд эрхийг эзлэж, шинэ засгийг явуулмой хэмээн Монгол газар иргэн элсээн, тариа хаглуулж газар орны ашгийг эзлэж эрх эзэрхлийг булааж халдан дарлах төдийгүй, бас бурхны шашныг хөнгөлж, Монголын хуучин ѐсыг халсугай хэмээгээд бидний Монгол ард үл хорссоноор үгүй, уржинан жил өвөл цагт дотоод муж дор Гамин цэрэг хуралдаж Манж улсын ѐсыгхалж, бүгдээр найрамдах улс болмой хэмээх тухай манай гадаад Монголын дөрвөн аймгийн чуулганы олон ван гүн засагуудын өөрчлөн улс төр байгуулахыг бүгдээр зөвлөлдөж, Очирдара Богд гэгээнийг Монгол улсын хаан хэмээн өргөмжилж, эрдэнийн сууринд залж, Их Юан улсын хуучин ѐсыг дахин гийгүүлж, өөр аймгийн дотор дарлагдахаас үүрд мултарч, олон аймгийн хойч үеийн ичингүйрлэлийг үгүй болгосугай хэмээсэн нь эдүгээ хол ойр газрын олон Монголчууд дараа дараагаар ирэх нь тасралтгүй. Санаваас дотоод Монголын олон ван гүн тайж бүрнээр Юан улсын Тайзу хааны хүүхэд үрсийн тулд зүй нь нэгэн сэтгэлээр бүгдээр нийлж, зүтгэн хүчлэх болвоос урьд өвгөдийн ѐсыг тахиулж, угаас байсан газар орноо өөр аймгийн ардад эзлэгдэхгүй, мөхсөн Зан То Бу Ла (?) ард мэт боол шивэгчин мэт халдуулахаас хэлтэрвээс болмой. Эдүгээ заримууд нь бидний доторхи Монголын түшмэд лам нар Хятад ардын баширлах, худал урихан үгс буюу хуурмаглах зальхай арга дор ташааран орж бидний Монголыг өөрчлөн улс төр байгуулахыг байлгаж, Дундад Иргэний таван аймаг бүгдээр найрамдах улс хамт нийлбээс бид нар Монгол аймаг ард цөм нэгэн адил ашиг буй агаад үүнээс хойш үүнд энэхүү түвшин жаргалыг эдэлмой хэмээн бичиг илгээн ирэх нь амой. Иймийн тул манай засгийн хэрэг шийтгэх газраас Хятад улсын хамт нийлбээс хойч өдөр бидний Монгол дор зовлон болох хэдэн зүйлийг гарган бичиж, олон дор дурьдан сонсгосугай. Байцаабаасуу, Оу Жу Ми Жоу газрын олон гадаад улс дор бүгдээр найрамдах улс хэд хэдэн буй амой. Тэдний хууль болбаас улсын харъяат газар орноо бүрнээр албаны болгож, харяъат иргэд газар орон дор гэр байгуулж, тариа тарьбаасуу зоос гаргаж албан дор тушаасны хойно сая өөрийн хөрөнгө болгомой. Эдүүгээ Иргэн улс лугаа нийлбээсүү Монголын газар орон цөм тэдний улс төрийн болохын тулд дотоод газар дор багталцахгүй ядуу иргэдийг шилжүүлэн суулгаж, гаал хөлс хураан тариа хаглуулахыг зүйгээр хориглон зогсоовоос, зохилдохгүй агсаар өвгөдийн үлдээсэн газар орныг өөр аймаг дор бүрнээр эзлүүлж, харин ч бид зоос гаргаж худалдан авхад хүрмүй. Тэр дээр бидний Монгол болбоос язгуураас саруул хөдөө талд дор хэн алиныг ялгахгүй санааны дураар адуулан аж төрж ирсэн бөгөөд аж төрөхөд мөн залхуу цалгайгаар хойч өдөр улс бүхэн дор энэ мэт хуулийг нийтээр явуулах цаг дор хүрсэн хойно Монгол аймгийн ард шөвөг хатгах газар харинолохгүй зовлон болох нь энэ нэг. Түүнээс урьд Манж улсын цаг дор бидний Монголчуудын гааль гувчуур хураахыг үүрд хэлтрүүлсэн бөлгөө. Эдүгээ бүгдээр найрамдах Иргэн улс, Манж улсын гадаад улсаас агсан авсан төлөөгүй өр найман зуу илүү сая одоо шинэ агсан авах мөнгө зургаан зуу илүү сая үнийг бүрнээр Бүгдээр найрамдах Иргэн улсаас төлсүгэй хэмээн нэгэнт олон улс дор зарлажээ. Бидний Монгол хэрвээ Иргэн хамт нийлбээс, дараа төлөх хугацаа хүрсэн цаг дор эрхгүй элдэв зүйлийн нэр зохион таван аймгийн иргэнээс нэгэн адил тэгшхэн хурааж төлмой. Нэгэнт улсын иргэн болсны тул зүй дор төлөхгүй хэмээн үл чадмой. Иргэнйи нэгэн адил тэсгэн хураах дор хүрвээс, хэд хэдэн зуун он болтол гааль гувчуур өгсөнгүй Монгол аймаг энэ зэргийн хүнд татвар тохиолдвоос, аж төрөн чадахгүй ядуурах мохохын туйл дор хүрмүй. Зовлон болох нь энэ хоѐр. Эдүгээ абасу таван аймаг нийлсэн Дундад иргэн улс болов хэмээвч өмнөх хойтох муж цөм хятад нэгэн аймаг бөгөөд харилцан эрх мэдлийг тэмцэн нэрт сайд их түшмэдийг битүүлгээр алж, харилцан өшөө дайсан болж эдүгээ болтол тогтоогүй байна. Бидний Монгол язгуураас өөр аймаг, зан сургаал, үг өгүүлэл, бичиг үсэг адилгүй. Дараа засаг явуулахад бүрнээр Хятад бичгийн төдий хэрэглэмой. Бидний Монгол дор Хятад бичиг нэвтэрхий мэдэх эрдэмтэй ард цөөн, түшмэл дарга нар болбоос бүрнээр эрдмийг үзэж, өргөн хэрэглэх тул нийтээр цөм Хятад хүмүүс болмой. Монгол ард Иргэн Хятад нарын хамт зарга зальхай зэрэг ял хэрэг буй бөгөөс үг үсэг нэвтрэхгүй. Бас аймаг намыг хэлбийн өмгөөлж мушгайтсан газар агсан хэмээн дийлэн хэлэхгүй энэ мэт хэрэг бүхнийг эрх биш үгүй болгож чадахгүй. Дотоод Монгол хошуунд тариа хаглуулж Иргэн түшмэд суулгасан газар энэ зэрэг хилсгүй мушгиж өвөрлснийг үзэж мэдсээр хэрэг. Зовлон болох нь энэ гурав. Түүнээс Хан улсын цагаас нааш Хятадын газар бурхан шашныг эрхэмнэж одоо дор хүрч ирсэн бөгөөд эдүгээ шинэ засаг явуулахыг үзвээс бурхны шашныг асар хүндэтгэхгүй, зарим нэгэн дотоод газар урьд байгуулсан тайх тахиглах сүм хийдийн бурхны хөргийг хараахан орхиж, (цэргийн сургуулал)-ын тэнхим болгон жич хийд сүмийн хүж зулын тариалангийн газрыг сургууллын тариалан болгосон нь нэлээд бүхүйг нүдээр үзэж чихээр сонссон нь тодорхой. Хятад ард гагцхүү бидний Монголын бурхны шашныг яахан эрхэмлэн үүрд агуулж буй зээ. Иргэний хамт нийлбээс хойч өдөр жил удаад Монголын хуучин ѐсыг өөрсдөө халуулж, бурхны ариун шашин сөнөхөд хүрмүй. Зовлон болох нь энэ дөрөв.Тэдний дотоод Монгол язгуураас Цагаан хэрэмийн заагаар суусан Дундад Хятад улст ойр холилцон суусан тул энэ зэргийг нэн ухуулан дурьдахгүйгээр учрыг мэдэх нь бидний гадаад Монголоос нэн ч тодорхой. Бидний язгуураас нэгэн угсааны яс махны төрөл, дотоод гадаад хэмээн ялгаваас зохихгүй.Тэд Иргэн дор ойр суусан тул тэдний сүр хүчин дор айн түтгэлзэн бүхүйг манай засгийн хэрэг шийтгэх газар мөн мэдмой. Эдүгээ цагийн байдлыг үзвээс, Дундад улсыг тойрон хүчирхэг гадаад улс барс мэт хэлэлцмой. Тэр дээр улсын өрийн тоо тэнцүү үлэмж бөгөөд дотоодын самуун бас тогтоогүй. Бидний Монгол бүгдээр нийлж, нэгэн улс болж, язгуураас байсан газар орон зах хэлхээг эзлэн илүү гүний газрыг тэмцэхгүй болбоос Дундад улсын дайлах цэрэг гарбаас олон гадаад улсууд шударгийг барьж, шүүмжлэх буй за. Эдүгээ манай Монгол улсын их цэрэг таван зам хуваан урагш одож, дотоод гадаад Монголын газар дор сэргийлэн суусан Хятад цэргүүд лугаа хэдэн удаа байлдаад цөм дийлжээ. Удахгүй урагш давшин Монгол газрын зүүн баруун өмнөд зах хязгаарууд хүртэл байлдсаар Хятадын түшмэл цэргийг Монголын хязгаараас гаргасугай хэмээмүй. Та өөр өөрийн хошууны зах дор их цэрэг хүрэхийг үзэж гар хөдлөн байлдаж Хятадын түшмэл цэргийг хөөн илгээх бөгөөд тус бүрийн хүчийг нэгтгэж, эртхэн шаламгайлан газар орноо эзлэн авсугай. Боо Хятадын омогтой үгийг сонсч, нэгэн аймгийн дотор харилцан өшөө дайсан болоход хүргүүлэгтүн. Бид язгуураас нэгэн үндэстний тул зүй нь жаргав ч зовов ч үхэв ч нэгэн хамт байваас зохимой. Бас бидний Богд эзэн гагцхүү өршөөл эрдмийг гол болгох бөгөөд Иргэн улсын түшмэл цэргээс бус ажил үйлдвэрийн ядуу иргэдийг халдан зовоовоос үл болмой хэмээн удаа дараагаар зарлиг буулгаж ухуулсаар буй тул бидний улс төрд мөчөөрхөн хорлохгүй энгийн номхон иргэдийг алив газар дор хэвээр агуулан, харин өршөөн хамгаалбаас зохих явдлыг хамтад гаргаж, басхүү манай засгийн газраас албан бичгээр харъяат олон чуулганы хошуун дор ухуулан зарласан нь олон боловч эдүгээ хүртэл дагахаар ирээгүй нь бас буй тул дахин ашиг зовлонгийг сэнхрүүлэн дагаж орсон ба дагаж орон завдаагүй нийт Монгол овогтон дор нийгмээр ухуулан бичиг зарлав. Магад үнэмчлэн хичээн дагаж явагтун. Үүний тул зарлал явуулав. ===Цэргийн түүхэн баримтууд=== ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 1==== Өмнө хязгаар түгшүүртэй учир цэрэг мордуулж газар орныг хамгаалах тухай цэргийн яамны айлтгалыг ѐсоор болгосон бичиг<ref>Монголын шинжлэх ухааны академийн түүхийн хүрээлэн. Монголын ард түмний 1911 оны үндэстний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл - Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914. Улаанбаатар. 1982 он.</ref> :Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны бичиг. Бүгд ерөнхийлөн захирах сайдын яамнаа өргөн илгээв. Явуулах учир: Эдүгээ манай цэргийн яамнаас өвлийн сүүл сарын арван наймны бичин цаг айлтгасан нь: Өмнө зүгийн олон хязгаарт Хятад цэрэг хуралдсан түгшүүртэй мэдээ буй тул, их цэргийг таван замд хуваан мордуулж, газар орныг сэргийлэн хамгаалуулж, дайсныг тосон сөнөөх явдлыг төлөвлүүлсэн нь болох ба үл болохыг хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад, Богд эзэн гэгээнээр толилож, заан сургахыг гуйхын учир: Мөнөөхөн зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт Галсандаш, Дарьганга зэрэг газруудыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг сахих сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах дэд сайд гүн Сономдорж нарын газраас Монгол олон чуулганы ойр ба зах нийлэх Хятадын бага хотод маш үлэмж цэрэг хуралдан, бас өмнө зүгийн Харчин өртөөнүүдийн газар ирж буй ба бас Шилийн голын чуулганы зүүн, баруун Сөнид ван, Улаанцавын чуулганы дарга, Дөрвөн хүүхэд нарын ван нарыг барьж аваачив хэмээсэн зэрэг удаа дараа тодорхойлон гаргаж, газар орныг хамгаалан сэргийлэн бэлтгэх баатар мэргэн цэрэг хурц зэвсэг олгуулахыг эрж, бичиг захидал хүргэж ирснийг шавь боолчууд үзэж хянабаас цаана дашаас тийнхүү Хятад цэрэг халдахаар ирж, өмнө зүгийн алив олон Монголчуудад зовлон самууныг дэгдээн бүхүй нь үнэхээрийн түгшүүртэй бөгөөд нигүүслэлтэй тул, үүнийг урьдхан дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжахаас тусгайлан салсан дэд зэрэг түшмэл Бавуужав харъяат цэрэг нэгэн зуу шахамыг өдөр дараалан хориодоор өртөөлөн довтолгон мэдүүлж, урьдчилан Дарьгангын газар илгээх ба бас урьд Түшээт хан, Сайн ноѐн хан аймгаас түүгээр дайчлан, цэрэг гурван зуугийн дээр сургуулийн цэрэг хоѐр зууг нэмэн томилж илгээхэд сая буулгасан зарлигийг дагаж, дэд сайд гүн Сономдоржыг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд, Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ гүн Пунцагдэжидыг таслан захирах сайдаар тавьж, бүх таван зуун цэргийг захиран мэдүүлэх зэрэг явдлыг нэгэнт бичиг шийтгэж, зохих газруудад явуулан тушаасны дээр, бусад цэргүүдээс зүг нэмэн мордуулахыг томилон завдаж бүхүй атал, энэ завсар бас Хятад цэрэг улмаар нааш давшин хандаж буй хэмээх тул, одоо зүй нь бүх олон газрын түшмэл цэргээс бүгд таван зам анги хуваан томилон мордуулбаас зохихын тулд, оролсон дэд сайд Засагт чин ван Удайн харъяат цэргийг бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдсүрэнд захиргаж, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтохыг харъяат цэргийн хамтаар Егүзэр хутагт Галсандашын хүрээ зүг, дэд сайд Бишрэлт бээс Насан-Арвижахад харъяат цэргүүдийг захирган хоѐр Сөнид, Дөрвөд вангийн зүг Халхын сургуулийн цэргээс мордуулах хоѐр зуун цэргийг урьд явуулан тушаасан хэвээр сайд гүн Сономдорж нар лугаа нийлүүлэн Хөх хотын зүг, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийг харъяат цэргүүдийг захирган авахуулж, Урадын гурван гүн, Хатан голын зүг ийм таван зам анги хуваан дараа дараагаар дайчлан мордуулж, өөр өөрийн заасан газар гүйцэн хүргүүлж, цааш улмаар давшуулан дайсны цэргийг тосон дайлж хядан сөнөөж, газар орныг батлан тохинуулах явдлыг байдлыг үзэж, тухайд нийлүүлэн хянан шийтгүүлбээс болох мэт боловч, шавь боолчуудын зоригоор авчих хэрэг бусын тулд, хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад гуйх нь: Богд эзэн гэгээнээр толилж, заан сургаж дагаж явуулах ажаамуй. Хэрвээ гуйсан ѐсоор болгон явуулбаас тухайд эл түшмэл цэргүүдийг дан ганц өртөөлөн явуулахад цагийн гачаалд өртөөний хүчин тэсэхгүйн тулд, тусгай уналга, ачлага барих майхан, жич цалинг зүйлийг сангийн яамнаас бэлтгүүлэн нийлүүлэн олгуулж мордуулах ба бас уул газруудад хүрсний хойно унах агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, хөрөнгө баялаг лам нар, түшмэд ардад учрыг дурьдан ухуулж, туслан бариулаад дараа нь сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх буюу эс бөгөөс хэрхэн зүй ѐсоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлэх явдлыг шавь боолчуудын газраас төсөвлөн хянаж, өөр гүйцэтгэн шийдвээс, болох ба үл болох явдлыг хамтаар гаргаж, үүний тул хичээнгүйлэн айлтгав. Зарлигийг гуймуй хэмээн айлтгасанд мөнхүү өдөр цагт хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон зарлиг, Тогтохын биеийг энэ удаа мордуулахыг түтгэлзэж түүний цэргийг Найданжавд захирган мордуул, бусдыг хэлэлцсэн ѐсоор болгогтун хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж, үүнийг зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт, Дарьгангын зэрэг газрыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд гүн Сономдорж, Шилийн гол, Улаанцавын чуулганы дарга, Дарьгангын бүгдийн тэргүүн гүн Сономдовдон нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад нэгэн адил хичээнгүйлэн дагаж, эдний олон ангийн түшмэл цэргүүдийг өөр өөрийн харъяат газар хүрсний хойно бүгдээр хамт нийлж, боловсрол зөвлөлдөж, хэний цэргийг аль хошууны хязгаарын боомт болгох чухам ямар байдалтай газар сэргийлүүлэн хамгаалуулж суулгах ба тэдний барих гэр, уналага агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, засаг лам нар, түшмэл ардад учрыг дурьдан ухуулж туслан бариулаад дараа зохих газруудаас тодорхойлон өргөж, сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх, эсбэсүү хэрхэн нийгэм тэгшийг үзэж, зүй зохисоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлбээс болохыг сайнаар төлөвлөн гүйцэтгэн шийтгүүлж, хэрхэвчээр үлэмж илүү дээш томилож, түрэмгийлэн хөөн авах зэргээр олон дордосыг албадан гасалган зовооход хүргүүлэхгүй болох явдлыг урьдаас хянан тогтоож, уламжлан зохих газар түүгээр зарлан явуулан тушааж, журамлан дагаж шийтгүүлсүгэй. Үүнийг басхүү бэйсийн зэргэ туслагч тайж Чимэдсүрэн, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтох, Хичээнгүй баатар гүн Найданжав, Дэс түшмэл чин зэргэ Бавуужав, Дэд сайд Бишрэлт, бэйс Насан-Аривжах, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлт нарт довтолгон тушаан явуулаад, уг айлтгасан хэрэг, буулгасан зарлигийг хянан үзэж, хичээнгүйлэн дагаж, эдүгээ даруй засажагаан завдаж, урьд нэгэнт өртөөлөн мордож бүхүй түшмэл Бавуужав, дуудлагаар өртөөлөн мордох Зоригт баатарын цэргээс бусад нь бичиг хүлээн авсан өдрөөс таван майхан, уналга ачилга, цалин хүнс зүйлийг түүгээр хүлээн авч, өөр өөрийн харъяат цэргийг гавшгайлан мордож, шаардан явж, арван таван өдрийн дотор тус тусын нэр заасан зүгийн газраа одох ба түшмэл Зүтгэлт, цэргүүд Урадын дунд гүнгийн Бавуудоржийн газраа тус тус гүйцэн хүрэх зэрэг явдлыг эдүгээгийн заан гаргасан ѐсоор шийтгэн дагаж шийтгүүлэн олон хязгаарыг батлан сэргийлэн хамгаалж, цаггүй цагдан байцааж, хэрэв дайсны цэрэг халдахаар ирэх нь болахул мэдүүлбээс зохих олон газраа харилцан мэдээлж, хүчин туслалцуулан эрхгүй нэгэн сэтгэл хүчээр байлдан сөнөөж, газар орныг ариутган тохниулж, гавъяа байгуулан, улсын сүрийг мандуулж удаа бүр учрыг тодорхойлон мэдүүлэн ирүүлэх ба жич харъяат түшмэл цэргүүд хүрсэн эл газарт номхон шударгаар амьдрах алив ардыг өчүүхэн төдий халдан дарлаж гаслаан зовоохгүй, бүгдээр үнэн санаагаар хүчлэн зүтгэж, чухам тус зүйн хэргийг хичээн ѐс журам цэвэр ичимтгийг сахин явж, гавъяаг илэрхийлбээс зохино. Ийн тушаасан хойно цэргийг чангалан баримтлан захирахгүй осолдон цалгардаж дураар тавин явуулж, ѐс бусчилан хэрэг халдахад хүргүүлбээс саадгүй чангалан ял хэлэлцэх явдлыг хамтаар ухуулсугай. Үүнийг басхүү Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамнаа явуулаад байцаан үзэж, одоогийн мордуулах олон ангийн түшмэл цэргийн барих майхан, уналага ачилга зэргийг олон цөөнд тохируулан төсөвлөн бэлтгэж, бүх цалинг зүйлийн хамтаар нийлүүлэн тавин олгуулах ажаамуй. Үүнийг нэгэнтэйгүүр Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг бусад таван яамнаа, баруун хязгаар, Хөлөн буйрын сайдуудад нэгэн адил явуулаад байцаан үзүүлэхээс гадна, дөрвөн аймгийн жанжин чуулганы дарга нарт хуваан тушаан явуулаад тухайг үзэж хянан шийтгүүлсүгэй. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний хоѐрдугаар он, арван хоѐр сарын хорин нэгэн ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 2==== Монгол цэргүүдийн байрлалыг шинэчлэн зохион байгуулах тухай бичиг Цэргийн хэргийг бүгдийг захиран шийтгэгч яамны бичиг<ref>Монгол Улсын Төв Архивын ФА-2. ХН-92.Б.14. Эх нугалбар.</ref> Харъяат цэргүүдийг бүрнээ хойш ухруулан, бас ч цэргүүдээс татан буулгаж цөөрүүлэн суулгаваас олон монголчуудад зовлон бас болохын тул манай яамнаас олон хязгаарын цэрэг бүхий нутгийн түшмэл, ардад ухуулга ба жич цаадах хятад цэргийн захирлуудад мэдээлэн өгөх бичгийн эх зохиож, өөр өөрийн бичгийн дугтуйд углаж хүргүүлсэн тул үүнийг баруун өмнөд хязгаарын цэргийн хэргийг бүгд захирч олон монголчуудыг илбэн тохинуулах хэргийг хамаарсан сайд, мэргэн жүн ван Цэсэнжав, түшмэл Зүтгэлт, зүүн өмнө хязгаарын цэрэг захирсан жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэн, гүн Сумъяа, бүгд захирагч дарга гүн Найданжав, хорооны дарга бэйс Чимэдцэрэн нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад, хүрмэгц бичгийн доторх хэргийг хянан үзэж, ухуулах ба мэдээлэх бичгүүдийг даруй ѐсчлон бичүүлж улмаар гүйцэтгэн, өөр өөрийн харъяат цэргүүдийг захиран авч, нам гүмээр эргэж хойш суулга. Үүнд, урьд сайд жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэнгээс бие өвдсөн учир олгуулахыг ирж мэдүүлснийг чөлөө олгож, уг цэргүүдийг түшмэл Бавуужаваар ерөнхийлөн, Модонбунгаагаар дэслэн захируулах явдлыг айлтгаад, зарлиг ѐсоор болсон тул, харъяат сайд бэйл бүх цэргийг ухруулан суулгах хийгээд татах зэрэг хэргийг гүйцэтгэн шийтгэсэн хойно бэйс Чимэдцэрэнгийн хамтаар нийслэл хүрээнд хүрч ирвээс зохино. Бэйс Чимэдцэрэнгийн цэргийг бүрмөсөн татан буулгаваас уул сайдын цэрэгт нийлүүлэхийг мөн сайд жанжин бэйлийн газраас түүгээр эрхлэн гүйцэтгэн шийтгэх, олон сайд, дарга нарын тус тус захирсан цэргээс олон цэрэгтэйгээс нь гурваад хороо, цөөхөн цэрэгтэйгээс нь хошоод хороо үлдээж, гүн Найданжавын цэргийг ихэмсэг бэйл Цэрэннямын нутгийн өмнө захын Өрөмтэй худагтад, сайд гүн Сумъяагийн цэргийг Дарьгангын өмнө захад, түшмэл Бавуужав нарын цэргийг хурц бэйс Түдэнгийн хошууны өмнө захад, ван Цэсэнжав нарын цэргүүдийг Мэргэн вангийн хошууны нутгийн өмнө Сулхээр зэрэг газарт, түшмэл Зүтгэлтийн цэргийг сайд Түшээт вангийн хошууны өмнө захад Аваргахүрд, Хар-Ус зэрэг газар тус тус суулгаж, уул цэргүүдийг аль аймаг чуулганы цэргүүдийг буулгах суулгах зэргийг харъяат захирсан сайд түшмэл эрхлэн шийтгэж, татаж буулгах цэрэгт сан ба аймаг хошуунаас олгосон хувцас ба агт морь, гэр хэрэглэлийг хүрэлцэхээр үлдээж, сэргийлж суулгах цэрэгт шилжүүлэн олгож, зэвсгийг бүрнээ хураан авч захирах түшмэлд авуулан цэргийн яамнаа хүргэн ирүүлж, бүртгэн хураалгая. Басхүү үлдээж сэргийлэн суулгах ба буулгах цэрэгт аль аймаг чуулган хошууны цэргээс үлдээсэн буулгасан нэр тоо зэргийг тус бүр тодорхой цэс үйлдэж, жич буулгасан цэргүүдийг хэн хэн түшмэлд тушаан өгч, аль газраар буцаасан зэргийг хамтаар тус тус мэдүүлэн ирүүлээд байцаахад бэлтгэе. Үүнийг шалгарсан баатар дарга гүн Мөрөнгаад тушаан явуулаад, харъяат бүх цэргүүдийг захиран авч, манай яамнаас дахин тушаахын инару байлдах хэрэг үүсгэхгүй, сахин сэргийлж суугаасай. Бас ч сайд Егүзэр хутагт Галсандашд явуулаад журамлан дагаж шийтгүүлье. Үүнийг басхүү дөрвөн аймгийн жанжин, чуулганы дарга нарт тушаан явуулаад тус тусын аймгийн нутгийн захыг сэргийлэн суулгасан цэргүүдийг бүрнээ татан буулгаж, захирагсдад олгосон тэмдэгийг хурааж мэдүүлье. Хүргэж ирүүлье. Ийнхүү явуулан тушаасан, үүнийг Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг таван яамнаа явуулан байцаан үзүүлье хэмээн өргөжээ. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны арван нэгэн сарын шинийн долоон (1913 оны арван хоѐрдугаар сарын 4-ний өдөр.) == Урлагийн бүтээлүүд == ===Баримтат кино=== * [[Хоржийлоо]] [[Баримтат кино]] ===Уран зохиол=== * [[Бямбын Ринчен|Б.Ренчин]]. [[Үүрийн туяа]]. [[роман]] * [[Дүгэржавын Маам|Д.Маам]]. [[Газар шороо]]. роман == Эх сурвалж == * [http://iccs.aichi-u.ac.jp/archives/report/057/5c4a92eccc970.pdf ボグド・ハーン政権軍南進作戦に関する一考察 ―阿爾花(アルファ)公・ナスンアリビジフの帰還問題を中心に―] * Л. Дэндэв, “Монголын товч түүх” Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал-29 дүгээр боть, Улаанбаатар, 2006, * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “Бүгд Найрамдах Монгол ард улсын түүх”. Гурван боть. УБ. 1968 он. * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “В.Котвичийн хувийн архиваас олдсон Монголын түүхэнд холбогдох зарим бичиг”, хэвлэлд бэлтгэсэн Б.Ширэндэв, Шинжлэх Ухааны Академийн хэвлэл, Улаанбаатар, 1972, тал 23-39. * EDITED BV LO HUI MIN: THE CORRESPONDENCE OF G.E.MORISSON II, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRISS 1978, P 48 * Монгол улсын түүхийн төв архив. ‘’ Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914’’. ТТА. ФА-4. НХ-656. * Ш. Нацагдорж. Манлайбаатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн хэвлэх үйлдвэр, УБ., 1946 он. * Монгол ардын журамт цэргийн дуртгалууд, гуравдугаар дэвтэр, Улсын хэвлэлийн газар, УБ., 1986. * Монгол улсын түүх Ү боть. ХХ зуун, Монгол улсын шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэн, УБ., 2004. * Японы Гадаад Харилцааны Түүхийн Архив. Гадаад явдлын яамны тэмдэглэлийн баримт бичгүүд. (Дайшѐ-гын хуучин цэс) * Японы сэргийлэн хамгаалах тэнхимийн сэргийлэн хамгаалах институтын материал. Хуучин далайн цэргийн яамны архивын материал. * Ө. Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == * [https://mongoltoli.mn/history/h/187 Таван замын байлдаан] {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] otb7wz70674cyt77ayzqyhksfz27ipu 709902 709901 2022-08-28T09:05:03Z 94.237.53.37 /* Баатрууд */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Таван замын тулаан |partof= [[Монгол-Хятадын дайнууд]] |campaign=Таван замын байлдаан |image=[[Зураг:Mongolian_soldiers.jpg|300px]] |caption=Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд |date=1912-1915 он |place=[[БНХАУ]], [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]], [[Шинжаан|Шинжааны өөртөө засах тойрог]] |casus= |territory=[[Өвөр Монгол]] болон бусад монголчууд амьдардаг нутгийг алдсан ба хожим [[Хятад]]ын нутаг болсон |result= Гурван улсын [[Хиагтын хэлэлцээр]] |combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]<br />[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],<br /> бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]<br />дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], <br />дэд сайд [[Бавуужав]]<br />дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[:zh:那逊阿尔毕吉呼|Насан-Аривжих]]<br />сайд, гүн [[Содномдорж]]<br />дэд түшмэл Зүтгэлт<br />гүн [[Лаварын Сумъяа]] |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />маршал [[:zh:王怀庆|Ван Хуайчин]] |strength1=[[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Богд Хаант Монгол Улсын арми]], <br />[[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг]]ийн ангиуд нийтдээ 10000 орчим цэрэг |strength2=70000 [[цэрэг]],<br />янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]]<br />, 80-90 пулемёт |casualties1=алуулсан 400 орчим, <br />олзлуулсан 60<br />шархадсан 48 |casualties2=алуулсан 3795,<br />олзлуулсан 76<br />зөвхөн 3 тулалдаанд 4-8 их буу,410-аад их бууны сум,<br />7 пулемёт түүний 5000 сум,<br />1080 буу, 85600 ширхэг сум, <br />421 сэлэм олзлуулсан. }} [[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] '''Таван замын байлдаан'''- Монгол-хятадын хооронд 1912-1915 онуудад болсон дайныг хэлдэг бөгөөд [[Монгол]]ын тал [[Өвөр Монгол]]ын нутгийг [[хятад]]ын цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх зорилготой байсан бол [[Хятад]]ын тал Өвөр монголыг алдахгүй байх төдийгүй [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсыг]] устган түүний нутгийг булаан эзлэх зорилготой байжээ. Энэ дайныг хятадад "[[Үхэр жилийн үймээн]]" гэж нэрлэдэг бөгөөд дайны үед хятадын үлэмж давуу цэргийн байлдааны ажиллагаанууд нь бүтэлгүй болж ихэвчилан ялагдаж байсан тул гүнзгийрүүлэн судалдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад ялагдлуудаа [[ялалт]] болгон хуурамчаар тэмдэглэсэн байдаг онцлогтой. Таван замын байлдааны үед [[Ховдын хязгаар]]ыг хамгаалах [[Баруун Монгол]] буюу [[Шинжаан]]ыг [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|хятадаас чөлөөлөх зорилго]]ор [[Богд хааны Засгийн газар]] Гурван замаар цэрэг хуваан оруулсан байна. Энэ тухай судалгаа бараг байдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад цөөн тооны мэдээлэл байдаг. Энэхүү таван замын байлдаанаас тусдаа явагдсан [[Монгол-хятадын дайн]]ыг [[Гурван замын байлдаан]] гэж нэрлэн оруулав. [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдаж зарлан тунхагласан явдалд [[Өвөр Монгол]]ын [[Зуу Үд]], [[Зост]], [[Жирэм]], [[Шилийн гол]], [[Улаанцав]], [[Их зуу]] зэрэг 6 чуулган [[Хөх хот]]ын Түмэдийн зүүн баруун гарын засаг Хар мөрний их мянган, [[Өөлд]]ийн засаг, [[Алшаа]], [[Ар хорчин]], [[Или мөрөн|Илийн мөрний]] [[Цахар]] зүүн гар болон [[Тарвагатай]]н аймгийн хошууд талархан дагаж баясахаа илэрхийлж, [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[цэрэг]] илгээж, Өвөр Монголыг бүхэлд нь Хятадын дарлалаас чөлөөлөхийг хүсэн гуйжээ. Хөлөнбуйрын Барга, Өвөр зургаан чуулганы 49 хошууны 36 нь Монгол улсад нэгдсэнээс гадна Хөх нуурын 24 хошуу, Цахар 8 хошуу, Или мөрөн болон Тарвагатайн 16 хошуу дагаар орж албан ёсоор нэгдэхээ илэрхийлсэн юм. [[Богд хаан]]ы [[зарлиг]]аар [[1913]] оны [[долоодугаар сар|7-р сар]]д зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх тусгай газар байгуулагдаж, [[Сайд]]аар нь [[цэцэн хан аймаг]]ийн харьяат [[Егүзэр хутагт|Егүзэр ачит зан бадарсан эрдэнэ мэргэн хамба]] [[Галсандаш]]ийг томилсон. ==Урьдчилсан нөхцөл== [[Файл:Бавуужав.png|thumb|left|200px|Шударга баатар Бавуужав]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдсаны дараа [[Монгол үндэстэн]]г нэгтгэн Нэгдмэл Монгол Улс байгуулахыг [[Монгол]]ын тухайн үеийн эрх баригчид эрмэлзэж байв. Богд Хаант Монгол Улсад Өвөр Монгол болон бусад монголчууд нэгдэх эрмэлзлээ илэрхийлж, хуучин [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] харъяаны Монголчуудын хэмжээнд [[бослого]], хөдөлгөөнүүд газар сайгүй өрнөж байлаа. Үүнийг эсэргүүцэн [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] дарлалыг авч хаян [[Дундад Иргэн Улс|Дундад Иргэн улс]]ыг байгуулсан [[Хятад|Хятадууд]] өөрсдийгөө манж нарын өв залгамжлагч гэж үзэн хуучин Манж Чин улсын нутагт гарсан үндэстэнүүдийн тусгаар тогтнох эрмэлзэл бүхий эсэргүүцэл, тэмцлийг цэрэг, зэвсгийн хүчээр нухчин дарж хэлсэн. Түүхийн ийм эгзэгтэй үед Богд хаан Монгол улс, Өвөр монголчуудыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөх, өөрт сайн дураар нэгдсэн монголчуудыг нэгтгэж, хязгаар нутгаа батлан хамгаалах зорилгоор [[Чуулалт хаалга]], Бат хаалга ([[Хорчин зүүн гарын дунд хошуу]]), [[Долнуур]], [[Хөх хот]], [[Бугат]] хотын чиглэлд таван замаар их цэрэг хөдөлгөв. ==Монголын тал== ===Монгол дах нөхцөл байдал=== Богд Хаант Монгол Улс байгуулагдсанаас эхлэн түүний Засгийн газраас Ар ба Өвөр Монгол төдийгүй нийт Монголчуудыг нэгтгэн Их Монгол улсыг байгуулахыг өөрийн үндсэн бодлого болгон хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Энэхүү бодлогын дагуу Өвөр Монголын олон түмэнд хандан “Манай засгийн газраас их цэргийг томилж дотоод монголд сэргийлэн суулгасан хятад цэргүүд лүгээ байлдаж хятад түшмэл цэргийг бүрмөсөн гаргасугай хэмээмой. Их цэрэг хүрэхийг үзэж хүчин хавсран газар орноо эзлэн авсугай. Бид язгуураас нэгэн үндэстэн тул зовлон жаргаланг хамтатгаваас зохимой” хэмээн ухуулан таниулах зарыг түгээн дэлгэрүүлж байв<ref>Ж.Урангуа: “ХХ зууны эхэн үеийн Монгол улс 1911-1919”, Улаанбаатар, 2006 он. Тал 47</ref> Монголын засгийн газар нь Манж чин гүрэн задран унасан учир Манж нарын нэгтгэсэн Монгол, хятад, түвд болон бусад үндэстэнгүүд өөрийн тусгаар улсыг байгуулах эрхтэй гэсэн түүхэн үндэс бүхий зарчмын дагуу Манж нарын эрхийг шууд залгамжлан авах гэсэн хятадын үндэслэлгүй их гүрний дээрэнгүй бодлогыг эрс эсэргүүцэн дээрх бодлогыг сөргүүлэн дэвшүүлжээ. Мөн тэд өөрийн дээрх бодлогыг хэрэгжүүлэхэд Оросын тусламжид түшиглэхээр тооцоолж байжээ. Гэхдээ Богд хаан болон түүний Засгийн газрын эрх бүхий ноёд барууны дипломат ёс гэж нэрлэдэг гадаад өнгөндөө найрсаг мэт боловч хүчтэй нь хүчгүйгээ дарладаг зарчим бүхий өөрийн их гүрний эрх ашгийг бүхний тэргүүнд тавьдаг тэрхүү ёс зүйг мэдэхгүйн улмаас Оросын эрх ашиг юу болохыг танин мэдэж чадалгүй хэт найдлага тавин хүлээж байсан байна. Монголын талын энэхүү найдварыг ашиглан өөрсдийнхөө Монгол дахь эрх ашиг ба худалдааны хэргийг завдан тогтоох гэсэн Оросын засгийн газрын ажиллагаа нь эрчимтэй болж, гадаад явдлын тэргүүн сайд Сазанов 1912 оны есдүгээр сарын 3-нд хаандаа бичиг өргөж, “Монголд онц элч томилон, Орос-Монголын найрамдлын гэрээг тогтоох учир бол Оросод туйлын чухал ашигтай явдал болно” гээд онц элчийн тушаалд Хаант засгийн Алс Дорнодын гадаад харилцааны томоохон зүтгэлтэн Кростовецыг томилох хэргийг хаандаа зөвлөжээ. Ийнхүү Гадаад яамны тэргүүн сайдын саналаар хаант Оросын бүрэн эрхт онц элчийн хувиар Кростовец Монголтой хэлэлцээр хийхээр болж Нийслэл хүрээнээ ирсэн байна. Гэрээ байгуулах хэлэлцээнд Монголын талын төлөөлөгч Сайн ноѐн хан Намнансүрэн, Да лам Цэрэнчимэд нараас “Монголын засгийн газраас бүх монгол үндэстнийг нэгтгэсэн тусгай бүрэн эрхт эзэнт улс төр байгуулах явдалд их Орос улсаас зүйл бүрийн тусламж үзүүлэх ба, хятад улсаар зөвшөөрүүлэхийг хүсмой” хэмээсэнд Оросын талын төлөөлөгч Кростовецоос “Монгол овогтон бүхнийг нэгтгэх явдал болвоос тус улсын засгийн бодлогтой харшилдах бөгөөд Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхээ олох нь маш чухал тул одоо үүнийг даруй хэлэлцвээс зохимой” гэж хэлэлцээрийн агуулгыг зөвхөн Армонголын тухай ярихаас биш Өвөр Монголд холбогдуулж болохгүй гэж анхааруулсан байна. Үүнд Да лам Цэрэнчимэдээс “1911 онд миний бие Ханддоржийн хамт Оросын засгийн газар лугаа Монгол овогтныг нэгтгэсэн улс төр байгуулахыг илэрхийлж тусламж гуйхад Орос улсаас зөвшөөрөн хүлээсэн байгаад одоо яагаад ийнхүү санал гаргасан бэ. Үүнийг бид зөвшөөрч чадахгүй. Хэрвээ Гадаад Монгол тусгаарлаж Дотоод Монгол Хятад улсад хэвээр эзлэгдэх аваас үнэхээр ашиггүй явдал болмой. Энэ учраас Монголын цэрэг нь хятад лугаа байлдахад гагцхүү Орос улсын тусламжийг түших юм. Ингэж сая бидний хүсэл биелэгдэж Монгол овогтон бүгдээрээ нэгдэж нэгэн улс болж чадмой. Учир иймээс Ар, Өвөр Монголыг салгаж болохгүй” гэжээ. Орос улсын төлөөлөгч Кростовецоос мөн Ар, Өвөр Монгол нэгдсэн улс байгуулах явдалд Орос улсын талаас туслаж болохгүйн учир шалтгааныг тайлбарлан хэлээд гэрээ бичгийн эхийг тус тус бэлтгэсэнээ дахин ярилцахаар тогтоод анхны хурал дуусжээ. Дараагийн хуралд Монголын талын дэвшүүлсэн бичигт “Монголчууд Манж, Хятадын эрх мэдлийг устгаж бүх Монголыг нэгтгэсэн бүрэн эрхт их улсыг байгуулсан явдлыг Орос улсаас эн тэргүүнд зөвшөөрч цаашдаа эрхбиш хамгаалах үүргийг хүлээн гүйцээх хэрэгтэй. Түүний дараа, бид бас бусад гадаад улсуудаар тусгаар тогтносон эрхээ зөвшөөрүүлнэ” гэж дурджээ. Эдгээр шаардлага нь Оросын засгийн газрын бодлоготой нийцэхгүй болохоор Оросын төлөөлөгчид зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлжээ. Хоѐр этгээдийн ширүүн маргалдааны дунд Да лам Цэрэнчимэд “Манж, Хятадын захиргаанаас гараад дахиад бас Оросын боол болохыг бид хүсэхгүй. Тус хэлэлцээрийг зогсоож, Бээжингийн засгийн газраас өөрийн монгол төлөөлөгч Наянт ванг ирүүлж хэлэлцээр хийх нь зөв байна” гэж хэлсэнд Оросын төлөөлөгч Кростовиец ихэд уурлаж, монголын бэлтгэсэн бичгийг шалан дээр хаяж “Гэрээний хурлыг харшилсан хариуцлагыг монголын тал үүрэх хэрэгтэй. Тус төлөөлөгч би Да ламын гүжир үгүүдийг хүлээж чадахгүй учрыг өөрийн улсын хаан эзэн ба засгийн газартаа мэдүүлнэ”гэж хурлыг хаян гарсан байна. Ийнхүү хэлэлцээрт хямрал гарч ямарч бүтэмжгүй байгаад хэдэн өдрийн дараа, Оросын төлөөлөгч Кростовец урам зориггүй тархаж явсан Монголын тэргүүн сайдуудыг дуудан аваачиж “Сая хүлээн авсан мэдээнээс үзэхэд Хятад улсын Монголыг байлдах их цэргүүд монголын баруун хязгаарын Ховд, Алтайн замаар нэгэнтээ ойртож ирсэн болохыг манай хязгаар захын албан газруудаас цахилгаан мэдээгээр надад хэд удаа мэдүүлж ирсэн бөгөөд тэдгээр хятад цэргийн тоо маш и бөгөөд зэвсэг хэрэглэл хурц чадамгай хэмээх тул түүн лүгээ эсэргүүцэн тулах арга бодлогыг бэлтгэвээс зохимой” гэсэнд Монголын сайд ноѐд нар ихэд айн сүрдэж зэр зэвсгийн тусламж гуйсанд Оросын төлөөлөгч Кростовецоос “Хоѐр улсын найрамлын гэрээ бичгийг үсэг зурахын өмнө ямар ч тусламжыг үзүүлж үл болмой. Хэрвээ бичгийг одоо даруй миний төлөвлөгөөгөөр зөвшөөрөн тогтоох юм бол цэрэг зэвсгийн тусламж хамгаалалыг үтэр түргэн үзүүлж,тэдгээр хятад цэргийг монголын хязгаарт оруулахгүй болгохыг миний бие батлан хүлээж авмой” гэжээ. Энэ үед монголын талын хүмүүс өргөгүй байдалд орж Кростовецын зохиосон гэрээ бичиг дээр гарын үсгүүдээ зурж батлан тогтоожээ.<ref>L.DINDUB, A Brief History of Mongolia in the Autonomous period, Mongolian Text, with an Introduction and index in English by Gombojab Hangin, Indiana University, Indiana, 1977, P63.</ref> [[Файл:Карта к статье «Монголия». Военная энциклопедия Сытина (Санкт-Петербург, 1911-1915).jpg|450px|thumb|Монгол улсын газрын зураг (1913)]] Ийнхүү -Орос-Монголын найрамдлын гэрээ нь 1912 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Нийслэл Хүрээнд байгуулагджээ. Найрамдлын гэрээ дөрвөн хэсэг, хавсралт арван долоон зүйлсээс бүрдэнэ Тус гэрээний хэлэлцээр хийхэд Өвөр Монголын асуудлаар хоѐр талын төлөөлөгчдийн хооронд зарчимын чанартай санал зөрөлдөөн байсан нь тодорхой мэдэгдэж байна. Богд хааны засгийн газар нь Өвөр Монголыг багтаасан нэгдмэл улсыг байгуулахыг зорьж байхад, хаант Оросын засгийн газар зөвхөн Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхийг батлах саналыг баримталжээ. Гарын үсэг зурж батлагдсан гэрээгээр Орос улс, Монголыг үндэстний цэрэг анги байгуулж болох, хятад улсын цэргийг Монголын хилд оруулахгүй, нүүдлийн иргэдийг өөрийн нутагт суурьшуулахгүй байх эрх бүхий автономит орон гэж хүлээн зөвшөөрчээ. Мөн Оросын хөрөнгөтнүүдийн капиталыг Монголд татваргүй чөлөөтэй нэвтрэх бололцоог олсон байна. ===Монголын талын төлөвлөгөө=== Богд хааны засгийн газар нь Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх бодлогоо шаргуу явуулж өөрийн төлөөлөгчидөө Петирбургт удаа дараа явуулж дэмжлэг тусламж олох гэж оролдсон боловч Орос улс хүлээн авахгүй татгалзаж ганц Армонголыг хятад улсын түрэмгийлллээс хамгаалахад зориулан зэвсгийн тусламж үзүүлсэн байна<ref>Ц. Пунцагноров: “Богд Хаант Монгол Улсын гадаад бодлогын тухай 1911-1919”, Олон улсын монголч эрдэмтдийн зургаадугаар их хуралд тавьсан илтгэл. Улаанбаатар, 1992 оны найман сар.</ref> Богд хааны засгийн газар,1912 оны [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ|Орос-Монголын гэрээ]] байгуулагдсаны дараа уг гэрээний зарим зүйлд түшиглэн Өвөр Монголыг хятадаас чөлөөлөн авч Монгол улстай нэгтгэх зорилгоор цэрэг мордуулах, Гадаад явдлын яамны тэргүүн сайд Ханддорж тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Хаант Орос ба Европын зарим улсад явуулах, Төвдтэй найрамдлын харилцан туслалцах гэрээ байгуулах, Дотоод явдлын яамны тэргүүн сайд Цэрэнчимэд тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Японд томилох зэрэг арга хэмжээг яаравчлан авчээ. Монголын Засгийн газар, ялангуяа Цэргийн яам нь Өвөр Монголоос дүрвэж ирсэн монголчуудаас тухайн орон нутгийн байдал% хүн амын санаа сэтгэл, хятад цэргийн тоо байрлал зэргийг тодруулахаас гадна туршуул илгээн тагнуулын мэдээлэл цуглуулж байв. эдгээр мэдээлэлд үндэслэн цэргийн яамнаас Өвөр Монголыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулсан байна. Төлөвлөгөөнд оросоос авсан зэр зэвсгийн хэмжээнд түшиглэн бэлтгэх боломжтой цэргүүдийг 5 чиглэлд анги болгон зохион байгуулах, тэдгээрийг унаа уналга, хоол хүнсээр орон нутгйин бололцоог ашиглан хангахаар тооцоолсон байна. Мөн таван замын цэргийг еранхийлөн удирдах командлагчийг сонгон томилсон ба бусад ангиудын захирагч болон туслах жанжин нарыг томилжээ. ==Хятадын тал== ===Хятад дах нөхцөл байдал=== 1912 оны сүүлч болоход Өвөр Монголын улс төрийн байдал Бээжингийн засгийн газарт хүнд чухал асуудал болж тулгамдаж байжээ. Засгийн газарт Монголын асуудлаар Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг болон үүний эсрэг аядуу бүлэг гэсэн 2 бүлэг байсан байна. Гэхдээ эдгээр бүлгүүд нь Монголыг бүхэлд нь өвөр, ар гэлгүй бүгдийг нь хятадын захиргаанд нэгтгэх зорилготой байсан ба зөвхөн түүнийг хэрэгжүүлэх арга замын хувьд зөрчилтэй байсан байжээ. Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг нь Монголыг дайлах цэргээ томилон Монголыг дайран цохих чиглэлээ бататгажээ. Ийнхүү Монголыг дайлах цэргийг томилохын дагуу Бээжингийн засгийн газрын дотоодод тун ширүүн яриа хэлэлцээр болжээ. Энэхүү санал зөвлөгөөн нь юуны урьд Төрийн явдлын хорооны хянан тогтоолыгхүлээх хэрэгтэй байжээ. Есдүгээр сарын 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны цэргийн явдлын нууц хуралдаан дээр хатуу бүлэг болох хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чирүи болон энх бүлэг болох төрийн явдлын сайд Жао Бинжүн санал зөрөн маргалдаж, эцсийн дүнд гадаад харилцааны хэлэлцээр хийх шийдвэрлэх санал нь засгийн газрын зөвлөгөөнөөр батлагджээ. Үүний зэрэгцээ [[Юань Шикай]] ерөнхийлөгчөөс Өвөр Монголын Гүнсэнноров ван болон Ар монголын Наянт вантай уулзан ярилцжээ. Тэгээд есдүгээр сарын 25-ны өдрийн төрийн явдлын хуралдаанд Юань Шикай 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны нууц хуралдаан дээр батлагдсан засгийн газрын тогтоол болон Монголын ван гүн нарт зөвшөөрөгдсөн саналыг үндэслэж, Монголын асуудлыг шийдвэрлэх аядуу арга бодлогыг илэрхийлжээ. Гэвч хуралд оролцогсодын олонх нь эсэргүүцсэн. Тухайн үед Бээжингийн засгийн газрын дотоодод Юань Шикай, Жао Бинжүн нарын саналаар төлөөлүүлсэн зэвсэгт хүчнийг хэрэгжүүлэхийг эсэргүүцэх санал зөвлөгөө байхад Дуан Чирүи, Шүи Шүжан (Хуурай замын цэргийн газрын товчоон дарга), Иан Шишань (Шаньши дүдү) мэтийн цэрэг дайнаар дайлан дагуулахыг санаачилсан цэрэг засгийн ноѐд түшмэд нэлээд байсан мөртлөө энэхүү цэрэг дайны хүчинд түшиглэн Монголын тусгаар тогтнолыг устгахыг санаачилсан хүчин нь олонхи байж хүчтэй байжээ. Гацхүү цэрэг засгийн хэмжээнд биш, улсын дотоод дахь энгийн хүн амын хувьд чгэсэн Монголын тусгаар тогтнолыг эсэргүүцэх санал илэрхий давуу байжээ. Тэд Монгол бол манай нутаг дэвсгэр, Төвдийн нэг хэсэг бол үнэндээ хятад хүний манасан газар учраас Монгол болон Төвд нь яриангүй Дундад иргэн улсад харъяалагдах ѐстой. Эдгээр орны тусгаар тогтнол гэгч ёсонд үл нийцэх ялт ажиллагаа" гэж эсэргүүцсэн санал давамгайлж байсан байна. <ref>“Иргэн улсын Жинши зохиол найруулал”, тал 666, 677</ref> Юань Шикайн аядуу бүлгийг дэмжиж байсан нь Тэр үед Бээжингийн засгийн газар Оросын Хаант Улстай гадаад харилцааны хэлэлцээр хийхээр бэлтгэж байсан тул цэргийн хүч хэрэглэн Монголын асуудлыг шийдвэрлэхээс түр татгалзан хойшлуулах үндсэн шалтгаан болсон байна. 1912 оны арван хоѐрдугаар сарын 3-ны өдрийн “Мүгдэний цагийн сонин”-ы “Иргэн улсын чухал мэдээ”-д доорх мэт өгүүлж, Монгол тусгаарласанд чанга эсэргүүцэл тавьж байх нийгмийн сэтгэлгээг тусгажээ. Сонин мэдээнд эл газрын байдал тусгагдаж “...Шаньдун-д... Бүх улсын ах дүү нар хүчин хамтран дайтахаар зорьж буй. Гэхдээ дайн хийхэд сүйтгэл их. Ах дүү нар бүх хүчнээр зоос мөнгө цуглуулж тус болох нь зохистой. Сонсохоор мужын төвийн нэгэн Чин овогт авхай эх улсаа хайрлах баатар хөвгүүдийн зориг санаагаар хүчир бэрхшээлийг хайхралгүй боомтын гадна үхэж сэхэхээ үзэлцье хэмээн, эмэгтэйчүүд буу зэвсэг үүрч дайн байлдаанд эрчүүдтэй адил явж дийлэхгүй тул онцгойлон цэргийн ам хүнс цуглуулах бүлгэм байгуулахаар уриалж, далайд дусал нэмэх хувь нэмэр үзүүлэх гэсэн...” “...Шандунь мужын Жинан хотод эмэгтэйчүүдийн цэрэг зохион байгуулж Монголыг дайлах дайнд оролцохоор бэлтгэж буй...” гэж мэдээлж байжээ. ===Хятадын талын төлөвлөгөө=== 1911 оны байдлаар Оросуудын хийсэн судалгаанд Манж Чин улс нь нийт 160 мянган явган цэрэгтэй, 285 батальоноос бүрдэх 11 дивиз, үүнд тусгай 25 бригадтай байсан. Манж чин улсын хаант төр мөхсөнөөр түүнийг шахан зайлуулж гарсан Дундад иргэн улс 1913 он гэхэд хятадын хуурай замын цэрэг дотооддоо олон үймээн самуунд оролцчихсон туршлагатай, чадварлаг арми болсон байлаа гэж тэмдэглэснийг иш татав. 1912 оны 10-р сараас Өвөр Монголд болсон зэвсэгт мөргөлдөөн улмаар хурцдаж байжээ. Дундад Иргэн улсын сэргийлэлтийн цэрэг анги нь Богд Хаант Монгол Улсын цэргийг дайрахын зэрэгцээгээр Өвөр Монголын дотоод дахь бослогыг дарангуйлан дарахаар бэлтгэж байжээ. Иргэн улсын талаас жилийн эцэс болтол цэргийн хүчнээ байрлуулж дуусаад, дайтах төлөвлөгөөг дараагын шатанд оржээ. Тухайлбал, цэгцлэн тохируулсан Монголыг дайлах цэрэг нь тохиолыг хүлээж давшилт хийхэд бэлэн болжээ. 1913 оны эхээр Дундад Иргэн улсын цэргийн дайтах цэрэг ангийн цэгцлэн тохируулсан байдлыг Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэлээс нарийн ойлгож болно. Түүнийг үндэслэн ДИУ-ын цэргийн Өвөр Монгол хилийн ойр хавийн газар оронд тохируулсан цэргийн хүчний байдлыг ажиглан мэдэж болно. Ар, Өвөр Монголын хамаа бүхий газар оронд эл улсын цэрэг байрлуулсан байдал. (1913 оны нэгдүгээр сарын цэргийн захиргааны данс эвхмэл)д доорх мэт тэмдэглэж байна. *Хөх хотын чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр): Явган цэрэг: 5 860 хүн Морьт цэрэг: 1 400 хүн Хөх хотын буут цэрэг: 230 хүн, 15 их буу, 6 пулѐмот *Чуулалт хаалганы чиглэл (Өвөр Монголынбаруун хэсгээр): Явган цэрэг: 4 120 хүн Морьт цэрэг: 2 470 хүн Буут цэрэг: 400 хүн, 24 их буу Барилгын цэрэг: 220 хүн Пулѐмёт: 22 <ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл “Монголын мэдээ”, гуравдугаар боть, Дайшѐо-гын 2-р оны хоѐрдугаар сараас додоодугаар сар, данс эвхмэлийн дугаар 1-6-1-5-7</ref> Хүнд, хөнгөн (?) цэрэг: 100 хүн *Чэндэ (Халуун гол)-ийн чиглэл(Өвөр Монголын дунд хэсэг) Явган цэрэг: 7 720 хүн Морьт цэрэг: 1 650 хүн Буут цэрэг: 230 хүн, 14 их буу Инжнерийн цэрэг: 100 хүн Пулѐмёт: 12 *Кайлү-гийн чиглэл: (Өвөр Монголын дунд зүүн өмнө хэсгээр) Явган цэрэг: 4 340 хүн Морьт цэрэг: 1 590 хүн Буут цэрэг: 250 хүн, 27 их буу Пулѐмот: 24 *Таонон (Шаазгай хот<ref>[http://eagle.mn/r/67647 Тогтох тайжийн тухай хоёр дуу] Одоогийн Таононфу гэж буй хотыг монголчууд Шаазгай хот гэдэг байжээ.</ref>)-ын чилэл: (Өвөр Монголын зүүн хэсгээр) Явган цэрэг: 1 600 хүн Морьт цэрэг: 900 хүн Буут цэрэг: 100 хүн, 6 их бууд *Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэл: (Өвөр Монголын зүүн хойд хэсгээр) Төмөр замыг сахих ангийн, явган цэргийн 6 холбоот анги, морьт цэргийн 6 холбоот анги, буут цэргийн 4 дунд анги, барилгын цэрэг 1 дунд анги, төмөр замын 64 дунд анги, Энд Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэлд байгаа бодит тоог тэмдэглээгүй. Эл чиглэлийн бүх цэргийн хүчин (нийт тоо нь)-ний тухай Өвөр Монголд суугаан хятад цэргийн ерөнхий тооны их төлөв бүртгэл: цэрэг 33 460 хүн, 85 их буу, 54 пулѐмот гэж тэмдэглэж байна. Энэ нь "Монгол газрын ойллого"д тэмдэглэж байгаа *Нийт цэргийн хүчин 39 900 гаруй хүн, их буу 54, пулѐмот 4<ref>Монгол газрын ойллого‖-ын 1554-р нүүр</ref> байна. Японы гадаад явдлын архивын материалын дагалт зурагт, дайтах цэрэг анги зургаан бүлэг хувааж байх бөгөөд тус тусын цэрэглэн харалт нь тодорхой бий. Үүнийг монголын талын түүхэн материалтай харьцуулж үзвэл, ДИУ-ын цэргийг зургаан бүлэг хуваасан учир бол Монголын цэрэг таван бүлэг болж ёиглэл гарган байсны эсрэг авсан төлөвлөлт ажээ. Ингэж Дундад улсын засгийн газар нууцаар цэрэг томилон Өвөр Монголд хувиарлан суулгаж бага багаар нэмэгдүүлж байжээ. Чуулалт хаалганы зүүн хэсэгт суугаа цэрэг гурав, дөрвөн мянгаас нэмэгдээд хоѐр түм гаруй болж, Монголыг дайлах хошууч цэрэг анги нэгэнтээ бэлтгэлээ дуусгаж төвийн шилжүүлэн томилохыг хүлээж байсан байна. Энэ үед ДИУ-ын цэрэг нь Өвөр Монголд дайтахаар бэлтгэсэн ѐсоор Өвөр Монголын эл газар цаашлан Ар монголд дайран орохоор төлөвлөж байсан байна. Бээжингийн засгийн газарт ―Ерөнхийлөгчийн ордон өдөр дараалан хуралдаж, бүр л цэрэг татан шилжүүлэх ба цэргийн сүйтгэл цуглуулах хоѐр учирт зүтгэлцэн, цэрэг ба санхүүгийн хоѐр яамыг тусгайлан хариуцуулахаар зарлигджээ. Дуан (Дуан Чириү) ерөнхий дарга ойрд зөвлөгчийн газартай ярилцан зөвлөж одоогийн эл мужын дүдү нар тус тус цахилгаан мэдээ ирүүлж "Монголыг дайлах зориг санаа чанга байх нь эрхэм. Эл муж урьдаар өөрийн сэргийлэлтээ чангатгаж, үнэхээр дайны явдал үүсвэл даруй түр умард орны эл мужын цэргийг шилжүүлнэ. Бусад өмнөд орны эл мужид хөдлөхгүй. Гэвч эл муж шилдэг хүчтэнийг шилэн сонгож чанга боловсруулж төвийн зарлигийг сонсохоор үүрэг болгох хэрэгтэй" гэж тохируулжээ. Бээжингийн засгийн газар нь хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чириү-гийн шаардлага доор эцэстээ Монголд зэвсэгт хүчин хэрэглэх горьдлогоо дахин дурдаж, нэгэнтээ тогтсон төсвийн хувиар ерөнхийлөгчийн ордонд батлагджээ. ДИУ хүчирхэг цэрэг ангиа төвлөрүүлж зүүн хэсэг орноос дайралт хийх гэж байжээ. Үүний тухай "Мүгдэний цагийн сонин"-д доорх мэт тэмдэглэж байна:-"Гадаад Монголыг эрхшээхэд урьдаар Өвөр Монголын зүүн монгол, зүүн хойдын гурван мужаас гар орох хэрэгтэй, сэргийлэлтээ чангатгах хэрэгтэй, сэргийлж дийлсэний дараа сая дайтаж дийлнэ. Одоо нэгэнтээ бэлтгэж дуусчээ" Тухайлбал, Ар монголыг дайлах үед урьдаар Өвөр Монголын зүүн хэсгээс эхлэх гэсэн байлдах бодлогийн чиглэлийг арван хоѐр сарын эхний үеэр нэгэнт тогтжээ. ==Эхлэл, тулалдагч талуудын хүчний харьцаа== Өвөр Монголыг чөлөөлөх таван замын цэргийг ерөнхийлөн захирагч жанжнаар [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]г зарлигаар томилсон. Таван замын цэргийг дараах байдлаар хуваан мордуулсан байна. Үүнд: *Нэгдүгээр зам: [[Егүзэрийн хийд]]ийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]гийн удирдсан [[цэрэг]] *Хоёрдугаар зам: [[Дарьганга|Дарьганг]]ын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], [[дэд сайд]] [[Бавуужав]] нарын цэрэг *Гуравдугаар зам: [[Сөнөд]]ийн хоёр [[хошуу]], [[Дөрвөд|дөрвед]] вангийн чиглэлд дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[Насан-Аривжих]]ын цэрэг *Дөрөвдүгээр зам: [[Хөх хот]]ын чиглэлд, [[сайд]] [[гүн]] [[Сономдорж]]ийн цэрэг *Тавдугаар зам: [[Урад]]ын гурван гүн, [[Хатан гол]]ын чиглэлд, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийн цэрэг тус тус хөдлөх болсон ажээ. Эдгээр чиглэлүүдэд нийтдээ 10000 цэрэг байсан гэж үздэг. [[Файл:With the Russians in Mongolia 192.png|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] 1913 оны дунд үеийн Монгол цэргийн тоог 4300 гаруй, түүн дээр 3500 орчим орон нутгийн [[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг|сайн дурын цэрэг]] байсан гэж үздэг. [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]ын [[ерөнхийлөгч]] [[Юан Ши Кай]] Монголын эсрэг 70 000 цэрэг татаж, их буу, явган цэргээс бүрдсэн орчин үеийн зэвсэглэл бүхий [[арми]]йг эмхлэн байгуулж, [[маршал]] [[Ван Хуайчин]]аар удирдуулан хөдөлгөлөө. Тэр маршалд өгсөн бас нэг нууц даалгавар нь [[Дэмчигдонров ван]]гийн өргөөнд хадгалагдаж буй [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] тамгыг ямар ч хамаагүй аргаар авчрах явдал байв. [[Дундад Иргэн Улс|Хятадын]] цэргийн байдлыг авч үзвэл: 1912 оны намар Дарьгангын чиглэлд 500-аад, [[Цагаан Түн]]гийн чиглэлд 1-2 мянга орчим, [[Цицикар]]т, [[Хөлөнбуйр]]ын чиглэлд 4 мянга гаруй хүнтэй холимог бригад, [[Жиримийн чуулган]]ы нутаг, Таононфу гэж буй (Шаазгай) хотноо 10 мянга орчим цэрэг байрлуулжээ. Өөрөөр хэлбэл, Дундад иргэн улс 1912 оны адаг, 1913 оны эх гэхэд Жиримийн чуулган, Цицикар, Шаазгай хот орчим 14 мянгаад цэрэг (зүүн чиглэл), Өмнөд Монгол буюу Хөх хот, Хаалган боомт, Долоннуур, Бяруу зэрэг хотод 39 мянган цэрэг (төвийн чиглэл), харин Цагаан Түн, [[Алтайн Шар сүм]], [[Чингэл]] зэрэг газраар 6 мянгаад цэргийг байрлуулсан мэдээ бий. Эдгээр бүлэглэл нийт янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]], 80-90 [[пулемёт]]той байв. Харин 1913 оны 9, 10 дугаар сарын үед [[Шаньси]] мужийн умард хилийн нутгаар 23 янз бүрийн анги нэгтэл, 28 их буу, 4 пулёмёттой 9500 явган, 1500 морьт цэрэг байрлаж байсан бол Хаалган, Долоннуур зэрэг хотын чиглэлийн цэргийн бүлэглэлд 30 их буу, 16 пулёмёт бүхий 35 батальон (20 мянган хүнтэй) [[явган цэрэг]], 9 [[дивизион]] (2500 хүнтэй) [[морин цэрэг]]тэй анги, салбарууд байрлаж байжээ. [[Файл:Mongolian_soldiers1.jpg|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] ==Байлдаан эхлэх үеийн цагийн байдал == 1912 оны сүүлийн хагас жил хятадын цэрэг Өвөр Монголын олон газарт улмаар давшин орж бэхлэн суужээ. Нөгөөтэйгүүр, мөн оны есдүгээр сард "Монгол-Оросын гэрээ" байгуулахаар зөвшилдөж байсан үед Богд хааны засгийн газар дотооддоо Өвөр Монголд цэрэг оруулах төлөвлөгөө зохиож эхлэв. Ингээд ДИУ болон Монголын хоорондох зөрчил ихээр хурцдаж асуудлыг хэлцлийн шуагмаар шийдэх боломжгүй болж цэрэг дайны ажиллагаагаар шийдэхэд хүргэх болов. 1912 оны сүүлчээс эхлэн жил гаруйн хугацаанд Хятад улсын Бээжингийн засгийн газар ба Монголын Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын тойронд байлдаан болжээ. Монголын цэрэг Өвөр Монголд байгаа Хятадын цэрэгтэй тулалдаж эхлэн Эзний гол, Ноён уул, [[Алшаа зүүн хошуу|Алшаагийн яамд хот]]ын орчим, Шандын гол, Үхэрчин уул, Тэнгэр элс, Сургага Хөөрөг, Дархан уул, [[Шулуун хөх хошуу]], [[Долнуур]], [[Бяруу]] хот, [[Хөх хот]]ын орчим, [[Хөвөөт шар хошуу]] зэрэг олон газар ялалт байгууллаа. Энэ явдлыг Лондон «Times», [[Япон]]ы «Manshū Nichi-Nichi Shimbun» зэрэг олон [[сонин]] [[дэлхий]] нийтэд зарлаж байсан ба [[Оросын Хаант Улс]] «Танай улс учиргүй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан. ===Байлдааны ажиллагааны эхлэл=== ДИУ болон Монголын цэргийн анхны байлдаан Өвөр Монголд хэзээ болсон цаг нь тодорхойгүй боловч Японы гадаад яамны Дайшѐо- гын тэргүүн он (大正元年-1912)-ы есдүгээр сарын 9-ний өдрийн тэмдэглэлд "Жэн Жиатүнд бэлгийн улиралын долоон сарын 8-наа хятад монгол хоѐр цэргийн хооронд нэгэн их дайн болов" <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээ нэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 机密公第257号，大正元年9月10日 外务省政务局接受件。</ref>гэсэн мэдээ бий. Энэ нь Өвөр Монголд болсон ДИУ-ын цэрэг болон Монгол цэргийн хамгийн анхны зэвсэгт мөргөлдөөн. 1912 оны арван сарын 11-ний өдөр Оросын элчингийн Бээжийнгээс явуулсан цахилгаанд: "Дундад улсын сонин мэдээнийхний ба нам бүлгийнхэн Оросын эсрэг ухуулгаа үргэлжлүүлэн чангатгаж байна. Хүрээг дайлах аян цэрэг (远征军)-ийг зэвсэглэхээр илээр хандивын мөнгө цуглуулж <ref>Ш. Бира: “БНМАУ-ын түүх”, Монгол улсын соѐл гэгээрлийн яамны сурах бичиг сэтгүүл хэвлэх товчоо, 1987, тал 146</ref><ref>Ш. Нацагдорж: “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946 он, тал 34-35</ref><ref>《盛京时报》(Мүгдэний цагийн сонин) 1912年12月3日，第三面，《国务院对库政策志略》。</ref> байна. Зөвлөгөөний хурлын даргаар тэргүүлүүлсэн улс төрчид цөм энэхүү учирт оролцов. Засгийн газар яг улсын доторх цэргийн зээллэгийн төсвийг ярилцаж аян цэргийн төлөвлөгөө хийж эл газарт үүний төлөө идэвхтэй бэлтгэл арга авч байна."<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 136</ref> гэжээ. Бээжингийн засгийн газрын зөвлөгчийн яам ба хуурай цэргийн яамны удирдлага дор, юуны өмнө Дарьгангад дайран Монголын цэргийг устгах дайны зорилгийг тогтоов. Залгаад Халуун гол (Рехэ), Цахар, Шианши, Сиүюаньд суугаа цэргийн дайралт бараг адилхан цагт эхэлсэн байв<ref>Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Дарьгангын дайралтад Иргэн улсын цэрэг ихэд ялагдаж, Дарьгангын өмнө талд байгаа Шилийн голын газар Монголын цэрэгт эзлэгдэв. Энэ үед Иргэн улсын цэрэг бараг цөм Шилийн голоос ухарсан байв. Тэгээд ―Хятадын засгийн газар Улаанхад ба Кайлү-д цэргийн байрлуулт хийж Дарьгангыг эзэлсэн Гадаад Монголын цэргийг хөөн гаргахаар Жинжоү-гээс И Жүн (毅军) цэргийн явган цэрэг 2 000, морьт цэрэг нэг дунд анги, буут анги нэг дунд ангийг, Халуун голоос И Жүн цэрэг 2 000, Хуай Жүн (淮军) цэрэг 1 000, шадар цэрэг хоѐр хороог, Жан Чигү-гээс 500-г, Гүй Хуачэн хотоос шадар цэрэг хоѐр хороог, жич Шианши-гийн хуурай замын цэргийн нийлмэг багаас нэг бригадыг татан төвлөрүүлж Дарьгангийг дайрах хүчнээ чангатгав. <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээтнэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 ”Квантуны армийн захиргааны яамнытмэдүүлэлт”</ref> Хэдийн тэгсэн боловч 1919 оны арван нэдүгээр сард Армонголын өөртөө засахыг үгүйсгэх болтол, Иргэн улсын цэрэг Дарьгангад орж чадаагүй. Анхан шатны баруун талын дайн нь бараг цөм Шилийн голын хэмжээнд явагдав. 1912 оны сүүлчээр Иргэн улс ба Монголын хоорондох хоѐр цэргийн мөргөлдөөн үүссэнээс нааш, Шилийн голын чуулган ба зүүн талын Зуу-Удын чуулган тун бачим байдалд ороод байв. Энэ хоѐр чуулган нь Хөлөнбуйрынх шиг Богд хаант засгийг дагахаар эрс тэс хөдлөөгүй бөгөөд Цахарын зарим хэсэг мэтээр эсрэг зогсолт бас аваагүй юм. Мөн бас Их зуу,Улаанцавын чуулган мэт өнгөн дээрээ Иргэн улсыг дагаад үнэндээ Богд хаант засаг лугаа үргэлжлэн харилцаж байсан ч биш, өдөр тутам бачуурч байгаа байдалд энэ хоѐр чуулган ямар овроор хандвал зохихоо өөрсдөө тогтоож чадалгүй хар шар нийгмээрээ самгардаж байв. Гэхдээ 1913 оны зэвсэгт мөргөлдөөнд хамгийн их хохирол амссан нь ч энэ хоѐр чуулган юм. Шилийн голын чуулганы нутаг нь дунд ба баруун Өвөр Монголын хойд хэсгийг бүрхэж Армонгол лугаа шууд залгалдаж байдаг. Тухайн чуулган нь Иргэн улс ба Монголын хоорондох халхавч орон болж байсан учраас түүний өмнөх Цахар орон цохилтонд учирсан боловч хохирол нь бага байв. Монголын талаас Шилийн голын дайнд оролцсон нь Дамдинсүрэнгийн удирдсан баруун замын цэрэг болон Бавуужав, Хайсан хоѐрын удирдсан дунд замын цэрэг байв. Дамдинсүрэнгий доор байсан 1 000 цэрэг бүгд Өвөр Монголын хүн бөгөөд Дамдинсүрэн 1912 онд тэднийг Хөлөнбуйр, Шилийн гол, Цахараас элсүүлэн авсан<ref>Hyer, Paul: The role of inner Mongolia in the Independence Movement,1911-1914, Studies on Mongolia: proceedings of the First North American Conference on Mongolian Studies. Bellinghan: Western Washington Univ,Press, 1979.p.92.</ref> 1913 оны нэгдүгээр сарын дунджаар Дамдинсүрэнгийн удирдсан цэрэг нь Иргэн улсын цэргийн Долон нуурын хуарныг авахаар довтлоход Иргэн улсын талаас умардын шинэ цэргийн нэгдүгээр дивиз (дарга нь Хэ Зүнлиан 何宗莲)-г хөдөлгөж Долон нуурын баруун хойнох элсэрхэг газарт ширүүн дайн хийв. Монгол цэргийн дайралт эхэлмэгц хөдөлгөөн шаламгай Монголын морьт цэргийн салбар анги Долон нуур орчим шувтлан орж Иргэн улсын цэргийн буцах замыг тасалсан тул Иргэн улсын цэрэг бүслэгдсэн байдалд орж ширүүн дайнд хагас тооны цэрэг нь алагдаж, үхэж шархдагсад зууны наяд хүрч тун ихээр хохирсон байна<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть), Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны хоѐрдугаар сараас долдугаар сар 1-6-1-57号, мөн дээрх Heyr, Paul –ын ном, р 92</ref> Иргэн улсын талынхан энэхүү учрыг чухал болгон тухайн газрын цэрэгт гол хүчний шинэ цэрэг хүрэхээс өмнө дайсны дайралтыг Шангуан гол (闪光河, Долон нуурын хойгуур урсах гол)д хориглох хэрэгтэй гэж тушааж байв. Тэгээд умардын хуурай замын цэрэг (北洋陆军)-ын гуравдугаар дивизын гурав дугаар бригад (дарга нь 卢永祥 Лү Еншиан), наймдугаар дивизын 16-р нийлмэл бригад (дарга нь 王汝贤 Ван Рүшиан), Хуайжиүн цэргийн морьт цэргийн нэгдүгээр бригад (дарга нь 陈文运 Цен Венюунь)-ыг Долон нуур орчим томилоод, бас Халуун голын И Жиүн цэргийг байлдааны байдлыг очиж туслуулахаар дайны бэлтгэл хийлгэв.Энэ үед 1913 оны эхэнд Цахарын зүүн хэсэг ба Халуун голын хойд хэсэгт Иргэн улсын цэргийн хүч 21 400 хүн болсон. Долон нуурын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (王怀庆) Монгол цэргийг эвдэхээр шуудаж, буут цэргийн галлалтын хамгаалалт доор давуулга олон цэргийн хүчнээр гэдрэг дайралт хийв. Гэвч илэрхий ялалт олсон байдал мэдэгдэхгүй<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Тус газарт суугаа Иргэн улсын цэрэг явган, морьт, буут ангийг хамтруулсан 4 000 хүн олноор дайнд гарсан гэдэг боловч магад тоо нь мэдэгдэхгүй бөгөөд ерөнхийдөө цэргийн сүр алдагдсан байна<ref>190 “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть)</ref> 1913 оны эхэнд Бавуужав, Хайсан, Наваангомбо нарын удирдсан Дарьгангийн чиглэлийн цэрэг, Өвөр Монголыг дахин давтан дайрч байв. Эдгээр цэрэг юуны өмнө нэгдүгээр сард Дарьгангийг дайраад ялалт олж, Бэйсийн сүм (贝子庙，Одоогын Шилийн голын төв Шилийн хот жич түүний орчим)-ээр гарч зүүн өмнөш урагшлав. Бавуужав Лиан Күйсү (梁魁苏) нар хэдэн мянган цэргийн хүчээр Бэйсийн сүмийг довтолсон нь Иргэн улсын цэрэг болон Монгол цэргийн эсэргүүлэн байлдсан хамгийн анхны дайн болсон бөгөөд түүнээс хойш Монгол цэрэг Шилийн голын Үзэмчин хийгээд Зуу-Удын Их вангийн сүм (大王庙), Мисан сүм (米僧庙), Шавартай, Шар даваа зэрэг газрыг эзлэж байв. Бэйсийн сүмийн байлдаанаас хойш Иргэн улсын сахих цэрэг удаа дараалан ялагдан ухарч байв. 1912 оны 4 дүгээр сар болохоос өмнө, Шилийн голын зүүн хэсэг Зуу-Уд аймгийн Хишигтэн хошуу Монгол цэрэгт эзлэгдэв.аравдугаар сарын үеэс Монголын цэрэг Шилийн гол дэх Иргэн улсын цэргийн хуарныг голчлон сөнөөгөөд, хэдэн салбар салж Цахар оронд түрж, Зуу-Удын хойд хэсэгт гүн орж, Шилийн голын бүх нутгийг эзэлсэн байв. Иргэн улсын цэрэг дайн эхэлснээс нааш үндсэндээ ялагдав. шаламгайлан урагшлах Богд хааны засгийн газрын цэргийн ажиллагааны тухай өгүүлэхдээ: "Монгол цэрэг монголын бүх нутгийг дэвжээрүүлэв"гэж гайхсан Оуэн Латтимор (Owen Lattimore) бас Богд хааны засгийн газрын цэргийн тухай ―Хүрээнээс томилсон аян цэрэг бүмэтжгүй биш‖ гэж байсан бөгөөд ―Тэд нар хүрсэн газар бүрдээ хятадын цэргийг эвдсэн бөгөөд түр зуураа Жанчхүүгээс умарших дайнд их ялалт олж" байсан гэж тэмдэглэжээ. Түүний хэлэхээр Иргэн улсын цэрэг шинээр сургуулалт хүртэж шинэ маягын зэвсгээр зэвсэглэсэн тухай үеийн шилдэг цэрэг анги байсан боловч байлдах бүрд ялагдаад байсан тул аргагүй эвсэхийг хүсэх болов гэдэг. Ийнхүү явцад Иргэн улсын төлөөлөгч болон Монгол цэргийн хошууч ангийн дарга Дамдинсүрэнгийн хооронд хэлэлцээр хийх болов. Тэр үед Иргэн улсын төлөөлөгч "Дамдинсүрэн хэрвээ Иргэн улсыг дагавал Их Жунтан өөрийн биеэрээ вангийн зэрэг хүртээж ѐсныг гүйцэтгэн угтах болно" гэж Бээжингийн саналыг уламжлав Дамдинсүрэн Бээжингийн саналыг хүлээн авсангүй тул хэлэлцээр нь бүтэлгүй төгсөв<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Иргэн улсын эвсэх "Зөөлөн бодлого" нь Дамдинсүрэнд үйлдэл гаргасангүй боловч, бусад талаар харин бүтэмжтэй байв. Жишээлбэл, тэр үед Сөнөдийн талын цэргийн ерөнхий жолоодогч байсан Насанравжих 208 Иргэн улсын талын хүсэлтийг хүлээж Бээжингийн засагт орж өгөв. Насанравжих "Үндэсний чөлөөлөлтийн хөдөлгөөн"-өөс урвав гэсэн мэдээ нь Богд хааны засгийн газрыг ихэд цочоов. Энэ нь Богд хааны засгийн цэргийг тун ашиггүй байдалд оруулав. Түүний дараа баруун хэсгийн дайны Монгол цэрэг эмх дэглэмгүй байдалд орсноос ялагдаж эхэлсэн нь Богд хааны цэргийн явдлын төлөвлөгөөнд оролцож байсан Насанравжихын урвасантай холбоотой. Нөгөө талаар Бээжингийн засгийн газар, Иргэн улсын цэрэг Өвөр Монголын дайнд удаа дараалан ялагдсаныг чухал том хэрэг болгон үзэж, цэргийн хүчээ зузаатгахаар чармайж сэргийлэлтээ чангатгав. Түүнчлэн 1913 оны наймаас есөн сарын завсрын үеэс зүүн хэсгийн дайны байдалд эргэлт гарав. Тухайлбал, Иргэн улсын цэрэг хамгаалалтаас дайралтад шилжиж байв. Онцгойлон баруун хэсэгт мөн тэр намраас Богд хааны цэргийн хүнс хангалт бэрхдэж эхлэв. Байлдааны газраас Богд хааны засгийн газарт хандан, буу сум хурдан хүргэж ирүүлтүгэй гэсэн бачим шаардлагуудыг дахин давтан гаргаж байсан боловч засгийн газраасаа хариу олсонгүй. Энэ үед Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагаар Иргэн улс лугаа Өвөр Монголын дайныг зогсоохоор хэлэлцэж байсан. Нөгөөтэйгүүр мөн 1913 оны сүүлчийн хагасаас Орос, Хятад, Япон зэрэг улсуудад яаж хандах тухай Богд хааны засгийн газрын ноѐдын санал нэгдэлгүй болж улс төр улам будлиантай байдалд орж байв. ===Байлдааны ажиллагааны өрнөл буюу дунд үе=== 1913 оны 6 сард Богд Хаант Монгол Улсын засгийн газар Жанчхүүгээс ирсэн туршуулын мэдээнээс Иргэн улс буюу хятадын цэрэг өвөр монголыг эзэлсэний дараа давшилт хийн Монгол газар орж Хүрээг эзлэхээр төлөвлөж байгааг мэдсэний үндсэн дээр цэргийн нууц хурал хуралдуулж хятад цэргийн давшилтыг хориглоход бараг гурван түм таван мянган цэргийг дайчлах шаардлагатайг тул холбогдох арга хэмжээг авсан байна .<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 191</ref> ДИУ “Зөөлөн илбэлэх”-ийн эвсэх бодлогын дагуу, дайны бодлогоо шинээр төлөвлөжээ. Төлөвлөгөө нь: '''Нэг'''. Жанчхүүгээс Долон нуур, Бяруу балгас зэрэг Монголын чухал боомт газар хүрэх замд уулын морин улааг хаяж хурдхан цахилгаан утас тавин цэргийн хөдөлбөрийг хурдатгах хэрэгтэй. '''Хоёр'''. Үүнээс хойш Жанчхүүд суусан нэгдүгээр дивизыг цөм Монгол газар суулгаж, Жанчхүү орчимд гуравдугаар дивизын тавдугаар нийллэг бригадыг байршуулна. '''Гурав'''. Монголын байдал улам бачим болж Монголын эл газар суух цэрэг нэмэгдэн байгаа тул урьдын цэргийн өртөөний дүрэм бэрх болов. Жанчхүүд хурдхан цэргийн өртөө гаргаж зөөвөрлөх байгууламжийг бүрдүүлэн, эл газрын цэргийг хангах хэрэгтэй. '''Дөрөв'''. Уулын Монголыг дайлах цэрэг нь Цахар, Халуун гол, Сиүюань хэмээх гурван газрын цэрэгт хуваагдаж байх тул тус тусдаа хөдөлж хоорондоо ямарч холбоогүй байсан шалтгаанаар удаа дараалан ялагдав. Иймээс хойшдоо гурван замын цэргийн хуаран нягт холбоо авч хөдөлгөөнөө хамтруулж байдлаа хоорондоо мэдэгдэх хэрэгтэй<ref name=Япон></ref>. Монголын Засгийн газар Ар монгол болон Өвөр Монгол нийлэх зорилтыг хурдхан биелүүлэхээр түшмэд, сайд, ван, гүн нарыг цуглуулан төрийн хурал хийв. Хурлаас цэргийн бэлтгэл хийж, элч нарыг хошуудад мордуулан, өмнө зүг дайлахад хэрэглэх морь, тэмээ, хөсөг, хүнсийг цуглуулахын хамт, Өвөр Монголын нутагт хоѐр хүн томилон очуулж тэндэх ван гүн нартай уулзуулан Хүрээнд нийлэхийг уриалж, болох эсэхийг арван өдрийн дотор тогтоох болов<ref name=Япон> “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41号, 大正2年8月-10月，秘受4886号), “Өвөр Монголд айх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”,“зургаан сарын дундаж Хутагтын “Ар, Өвөр Монголыг нийлүүлэхи төсөл”</ref>. Энэ үед Монгол цэргийн давшилт амжилттай байлаа. Зургаадугаар сарын 4-ний өдрийн Монгол цэргийн дайралт Цахарын чиглэлд амжилттай байсан байна. Японы Гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл, хятад улс “Зургаадугаар сарын хуучдаар Цахарын цэргийн төлөвлөгөө”-г батлав. Үүнд: “Цахар аймагт тэргүүн фронтын байдал өдөр тутам бачим болсон бөгөөд олон мэдээнээс үзвэл Хүрээний цэрэг өмнөшлөх буюу эсвэл төсөөлөшгүй учир гарч мэдэх тул гуравдугаар дивизын тавдугаар бригадын дарга Лү Шаожиан (卢少将)-ийг Цахарыг сахих командлагчаар дэвшүүлж, цэргийн гол хүчнээ Шавартай орчимд төвлөрүүлж, Долон нуур ба Хүрээ-Жанчхүүгийн зам зүгийн алинд ч боловч тохиол алдахгүй хөдөлж болохоор төлөвлөсөн” гэж бий. Монголын тал тавдугаар сарын хуучдаар Тогтох, Хайсаны удирдсан зургаан мянган хүнтэй цэргийг Дарьгангад байршуулсан байна Тогтох, Хайсан нарын цэрэг Дарьгангад ар талын хүчнийг чангатгаж байхад Бавуужав Дарьгангын тэргүүн фронтын цэргийг удирдаж хошуучлан байлдсан байна. Тухайлбал, Бавуужавын цэрэг Зуу-Уд чуулган зүг дахин дайрсан байна. <ref>《林西县志》(Линшишианы ойллого) Өвөр Монголын номын сангийн хадгаламж (бичмэл) тал 11</ref> Зуу-Уд зүг дайрсан Монгол цэргийн тэргүүн фронтын салбар анги нь Хурх сүм, Тата сүм (塔塔庙), Шавартай зэрэг газрын хэдэн удаагын байлдаанд олон хүнээ алджээ. Хятад тал тулалдаанд өөрийн шавхагдашгүй хүний нөөцөөс Монголын талаас олон дахин давуу том цэргийн хүчнийг төвлөрүүлэн оруулав.<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985,тал 313</ref> Монгол цэргийн анги нь Богд хааны зарлигаар дайны талбараас Шилийн голын баруун сөнөд дэх Монголын цэргийн суурин зүг буцаж ирэв. Үүнд хятад эх сурвалжид: “Зургаан сарын 23-нд, явган цэргийн гуравдугаар хорооны гол нь болох Гүн (宫)-ийн салбар анги болон морьт цэргийн хорооны Мэн (孟) даргын удирдсан цэрэг баруун Сөнөдийг эзэлсэн бараг 400 монгол дээрмийг дайлж хэдэн цаг байлдсаны эцэст тэднийг цохин ухруулав. Монгол цэргийн үхэж шархдагсад зуу гаруй, хятад цэргийн үхэж шархдагсад дөч гаруй болов” бий.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情 报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, “Зургаан сарын хуучдаар Тогтох өмнөш халдахаар бэлтгэв”</ref> Мөн энэ үед Хайсаны цэрэг Дарьгангаас Хөх хотын баруун биеэр орж лагерь байгуулжээ. Долдугаар сарын 18-ны өдөр, Булан (布兰, Бугатаас баруунш бараг наян газрын зайд бий) гэдэг газарт умард Шиан Ши-гийн командлагч Лиү Тинсэн (晋北司令官刘廷森)-ий удирдсан явган цэрэг нэг хороо, морьт цэрэг гурван суман, буут цэрэг нэг салаа болон хоѐр пулѐмёт Хүрээний дээрэмд (Хайсаны харъяанд байгаа цэргүүд) их төлөв 1 200 хүнтэй мөргөлдөөн болж зургаан цаг илүү явагдсан ширүүн байлдааны эцэст Хятад цэргүүд ихэд ялагдаж 400 хүн шархадсан бөгөөд их буу 1, винтов 180-тай Тулуй худаг (托雷井, Бугатаас дөчин газар зайтай)-д ухарч одов. <ref> “Долоон сарын 18-ны Булангын байлдаан” </ref> Энэ мэтээр Жанчхүү-Хүрээний зам дагуу Хөх хот, Зуу-Удын Их вангийн сүм орчмын байлдаан ширүүн болов. Энэ үед хятадын морьт цэрэг, их буугаар дэмжүүлэн умард хил дагуу төвлөрч эхлэв. Долдугаар сарын 18-нд морьт цэргийн гуравдугаар бригад (Морьт цэргийн зургаадугаар хороо)-ны явган цэргийн нэг суман туршихын зорилгоор Цахараас Ар Монгол руу давшилтанд оров. Урагшлах замдаа тэд “Мөн хошуу (Цахарын хөвөөт шар)-наас умарш хорин газрын үзүүрт 500 орчим Монгол дээрэмтэй тааралдаж тэднийг ухруулав. Монгол дээрэм 30 гаруй үхдэлээ орхиж алс умарш ухрав” гэж бий<ref>“Долоон шарын 18, Хөвөөт шарын байлдаан”__</ref>. Энэ мэтээр зунд дулаан улирлыг ашиглан хятадын хэсэг цэрэг хилийн бүсэд оров. Долдугаар сарын үед Монгол цэрэг Өвөр Монголын олон газрыг эзлээд байсан тул Богд хааны засаг Дарьгангад байсан Монгол цэргийн “Өмнөш дайлах захиргааны газар”-ыг хилээс урагшлуулах хэрэгцээтэй болов. Долдугаар сарын эхээр Агваандорж захирсан 800 гаруй монгол цэрэг Зайр Ус орчим ирж довтлоод тухайн газрыг эзлэж, хөмрөг барьж, өмнө хилийг хамгаалах хязгаарын хэргийн товчоо байгуулах зэргээр бэлтгэл хийв. Үүнд Сүи Юань хотын жанжин Жан Шаоцэн (张绍曾) нэгэн салбар ангийг томилж (Долдугаар сарын) хорин гурванд тэднийг довтлон ширүүн байлдаан хийжээ. Хүчний хувьд хэт давуу хятад цэрэг тухайн газрыг дахин эзэлжээ. Хятад сурвалжид монгол цэрэг 30, 40 хүнээ алдаад умард зүг ухарсан гэжээ. Долоон сарын дундуур Монгол цэрэг их вангийн сүмийг дахин довтолж, 22-ны өдөр түүнийг эзлэв. Наймдугаар сард хоѐр талын цэргийн Жанчхүүгийн төлөө тулалдаан ширүүсэв. Гэвч хүн хүчээр дутуу, сум хэрэгсэл дууссан тул 10-ны өдөр Монгол цэрэг ухрав Наймдугаар сарын сүүлийн хагасын байлдаанд хятадууд удаа дараа нэмэлт цэргийг татан хүчээ эрс нэмэгдүүлэн цэргийн хүчин давуу болж ирэв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны долоон сарын 9-д Богд хаан Өвөр Монголд байлдаж байгаа Монгол цэрэгт зарлиг буулгав. Зарлигт: “Улсын мандаж мөхөх нь тэнгэрийн цагийг дагана... хэрвээ энэхэн чөлөөг алдвал гэмшвээс юуны тус...Монгол газартаа хүрвээс барваа, бусдын газар нутагт халдаж эс болмой” гэжээ<ref>Монгол Улсын Түүхийн төв архив, 5-29-80 номерт, “БНМАУ-ын түүх”, хоѐрдугаар боть (доод)</ref>. Дайны дунд шатанд хятад улсын цэрэг дайсны эсэргүүцлийг бут цохих шинэ бодлогыг тогтоож цэргийн ажиллагаагаа явуулсанаар фронтын шугамыг ухруулж эрс бэхжүүлсэнээс болж цэрэг дайны байдал монголын талд ашиггүй болж байгааг мэдсэн монголын тал ч байдалд тохирхоо больсон дайны төлөвлөгөөгөө дахин хянаж нэмэлт өөрчлөлт хийсэн байв. ===Байлдааны ажиллагааны сүүлийн шат=== Хятадын тал Монгол цэргийг ухруулсан байдлаа ашиглан 1913 оны есдүгээр сард Монголыг дайлах цэргийн захиргаагаа Улаанхадад шилжүүлжээ. Наймдугаар сарын 14-нд зүүн Сөнөдийн зүүн өмнө байгаа Шулуун хөх орчимд Хуай Жиүн цэргийн үндсэн анги болон Монгол цэргийн гол хүчин (Мянга шахам хүн) тулалдав. Энэхүү ширүүн тулалдаанд хятад цэрэг Монгол цэргийг ухруулсан байна.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, </ref> “Найман сарын 14, Шулуун хөхийн байлдаан” Мөн Шулуун шарын чиглэлд болсон тулалдаанд Монгол цэрэг ухарсан байна<ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Найман сарын 20, Шулуун шарын байлдаан</ref>. Монгол цэрэг энэ үед сум хэрэгслээр гачигдан хүнд байдалтай байсан боловч хятад цэргийн эсрэг сөрөг довтолгоонуудыг амжилттай хийсэн байна. Есөн сарын 11-нд Монгол цэрэг Бяруу хот, Долон нуур зүг довтолсонд тухайн газрын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (宣化镇守使王怀庆) өөрийн хятад цэргийг шаардсан боловч Хятад цэрэг ялагдсан буюу хүнд байдалд орсрн байжээ<ref>(Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Есөн сарын 16, Долон нуурын байлдаан”</ref>. Энэ үеийн дайны тухай хэдэн зүйлийн сурвалж материал байх боловч Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл болон хятадын эх сжрвалжид тэмдэглэгдсэн агуулга хоорондоо тун их зөрөөтэй<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт</ref>. Хятад эх сурвалжид Хятад цэрэг есөн сараас эхлэн бүх талын дайралт хийж Монгол цэргийг мөхтөл цохьсон байна. Гэвч тухайн үеийн дайныг бараг л өдөр бүр тодорхой мэдээлж байсан Японы гадаад яамны тэмдэглэлд Хятад цэрэг Цахараас хойшх газарт нэг л хэсэг цэрэг оруулсан төдий байв. Богд хааны засгийн газрын цэрэг дайралтаа үргэлжлүүлж арван нэгдүгээр сарын эхнээс хориглолтын байдалд орсон боловч эзэлсэн газраасаа бараг ухраагүй сэргийлэн сахьсаар байжээ. Мөн гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл аравдугаар сард Богд хааны цэрэг Зуу-Удын чуулганы баруун захаас дайрч тус чуулганы Баарин хошууны газарт Хятадын цэрэгтэй дахин тулалдаж байжээ. Үүний тухай 1913 оны аравдугаар сарын 22-ны өдөр илгээсэн ―Квантуны захирагчын мэдээлэлд “(关东都督报告)-д Линшигийн зүгийн Монгол хулгайн дайралтын байдал” гэдэг гарчигаар доорх мэт тэмдэглэж байна: “Есдүгээр сарын 30-ны шөнө Лиү Жиаинз (刘家营子)-ийг сахисан И Жиүн цэргийн салбар ангиас томилсон бага суман дарга Лиү Жиүнши (少佐刘君实)-гийн удирдсан хоѐр зуун цэрэг мөн тэр газарт найман зуу гаруй монгол цэрэгт дайрагдаж Лиу ангийн дарга байлдаанд үхсэн бөгөөд үхэж шархадсан цэрэг ная шахаж эдүгээ мөн Лиу Жиаинз-ыг бат сахисаар байна” гэжээ. Түүний дараа өдөр нь “Аравдугаар сарын 1-ний өдөр Монгол цэрэг Лиү Жиаинз-ийг дайран байлдаан бүхэл өдөр үргэлжлэн бага суман дарга ч байлдаанд үхэж үхдэл шархдал үлэмж гарсан” байв.<ref>Мөн тэнд: “Квантуны захиргааны ордонд мэдүүлсэн мэдүүлэлт” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны арван сарын 22-ны өдөр илгээв)</ref> Юань Шикайн бичээч Цай Тинганд өгсөн Моррисоны 1913 оны арван нэгдүгээр сарын 28-ны захидал болон дурдатгалд, тухайн үеийн Хятадын цэргийн “Дайны ялалтын мэдээлэл”-ийг ярихдаа: “Тэр бол зэвсэггүй Өвөр Монголын ардыг дарангуйлсан төдий юм. Монгол цэргийн дайралтыг тэд мөн л эсэргүүцэж чадахгүй байсаар” гэж хатуу шүүмжилж байв<ref>Edited by Lo Hui-min, 1978, 《The Correspondence of G.E.Morrison II, 1912-1920》, Camdridje University press, p.269</ref>. Тэрээр “Монголын байдал гэвэл миний хэлснээс нэн муу байна... Хаалган (Жанчхүү)-аас Урга (одоогын Улаанбаатар), Долон нуур, Гүй Хуачэн хүртэлх зам үнэхээр муу” гэж, чухал чухал газраас Монгол цэргийг ухруулж чадсангүй гэдгийг ярьсан нь тухайн үеийн зөв мэдээлэл юм. Моррисон дайны байдлыг задлан шинжилж үзээд хүнд хэцүү байгалийн орчин бол хятад улсын цэргийн ялагдсан нэгэн шалтгаан мөн гэжээ. Мөн тэрээр “Монгол цэрэг тухайн газрын уур амьсгалд тэсвэртэй боловч ―хятад цэрэг уур амьсгал ус шороонд дасаагүй нь хятад цэрэгт тун ашиггүй” байгааг дурдав. Моррисон тэдгээр шалтгааныг үндэслэн “Хятадын цэргийн байлдах арга ба цэргийн сэтгэл санааг эртхэн өөрчлөхгүй бол Өвөр Монгол бас тусгаар тогтнох аюултай” гэж Хятадын засгийн газарт чанга сануулга өгч байв.) Хүйтэн улирал болоход хоѐр талын цэрэг хатуу байдалд оров. Хятадын цэрэг дахин давтан дайрсан боловч амжилтгүй болж бүх дайралт давшилтыг нь монгол цэрэг амжилттай няцаан цохисон байна. Гэвч хятадын хохирол нь Богд хааны бага байв. Богд хааны цэрэг давшилтаас хориглолт хамгаалалтанд орж дайны явц байршлын буюу сунжирсан дайны байдалтай болов. Хүйтэн өвлөөс өмнө дайныг дуусгах гэсэн Хятадын цэргийн Ү Жиүншэн (吴俊升) гийн дайралт нь амжилтгүй болжээ. Энэ бол таван замын байлдааны зүүн хэсгийн цэрэг дайны байдал а. Хоёр тал хориглолтонд орсноор фронтын шугам тогтворжсон байна. Байлдааны ажиллагааны баруун хэсэгт, тэр намрын тэргүүн сард Цахарын чиглэлд Монгол цэрэгт сум дарь зэрэг зэвсэглэл ихэд дутагдаж, зэр зэвсэг нэмж нийлүүлэхийг хүссэн хүсэлтийг удаа дараа Хөх хотын тэндээс Богд хааны засгийн газарт хүрч ирж байв.<ref>Монголын академын түүх судлах газар: “БНМАУ-ын түүх” II боть (доод), монгол бичгийн хэвлэл, 1986, тал 1704</ref> Гэвч энэ үед Богд хааны засгийн газар, Өвөр Монголын дайны хэрэгцээг хангах үлэмж хэмжээний тусламжийн төсвөө батлаж чадаагүй тул Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг үргэлжлүүлж чадахгүй байдалд оров. Үүний шалтгаан нь Орос улсаас авахаар төлөвлөсөн байсан зээлийн асуудал байсан боловч Хаант оросын засгийн газар урьд нь өгөхөөр амалсан зээлээ өгөхгүй болсон явдал байлаа. Мөн Хаант Орос улс Өвөр монголыг чөлөөлөх дайнаа зогсоохыг шаардан Богд хааны засгийн газарт эдийн засаг, улс төрийн болон бусал бүх талын шахалт дарамтыг үзүүлсэн байдаг. Аравдугаар сараас хойш Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг амжилттай дуусгах тусламж хүсэхээр Японтой дахин харилцахаар шийдэж Богд хаанаас Японы хаанд өгсөн гарын бичиг (1913 оны арван нэгдүгээр сарын 16)-ийг Токиод хүргэв.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 247-249</ref> Тэр бичигт хятад цэргийг Өвөр Монголоос татаж гаргахад Японы засгийн газрыг туслахыг хүссэн байв. Гэвч Японы засгийн газар тэрхүү хутагтын гарын бичгийг нээж ч үзсэнгүй, битүүмжилсэн хэвээр нь Оросын элчин сайд Малевский Малевичаар дамжуулж 1914 оны нэгдүгээр сарын 19-ны өдөр Богд хаанд буцаав. Жилийн эцэс болтол байдал онцгой сайжрахгүй байсанд Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг түр шийдвэрлэхийн төлөө дайны хугацааг уртасгах төлөвлөгөөгөө орхив. Тэгээд Оросын дарамт шаардлагын дагуу Өвөр Монголын дайныг зогсоох хэлэлцээр хийх хэмжээнд хүрчээ. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Токиод суух элчин сайдын нууц цахилгаан” 1914 оны нэгдүгээр сарын 15, 16</ref> Учир нь өмнө нь Хаант Орос улс болон Японы Эзэн хаант улсуудын засгийн газрууд нууц гэрээ хийсэн явдал байв. Энэ нууц гэрээнд хоёр тал Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх ба Ар монгол нь оросын нөлөөний бүс болох ба Өвөр монгол нь японы нөлөөний бүс болохыг талууд хүлээн зөвшөөрчээ. Оросын засгийн газар Монголд суугаа Оросын гадаад явдлын төлөөлөгч, генерал консул Миллер Александр Яковлевичид Арван нэгдүгээр сарын 10-ны өдөр нууц цахилгаан илгээжээ. Түүнд: “Монголын засгийг шийдвэртэй ятгаж Өвөр Монголын цэргийн ажиллагааг нь зогсоотугай” гэж шаардаад “... хятад цэргийн дайралт энэ мэт үргэлжилвэл Монгол цэрэг мөхөн сүйрэх аюултай гэсэн байдлаар баталгаа гарган сануулж шаардах арга хэрэглэхийг ...” дурдсан байна.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 10</ref> Оросын тал Богд хааны засгийн газрын гуйсан зэвсгийн тусламжийг Өвөр Монголын дайнаас монголын цэргийг татуулах дарамт болгон олгосонгүй. Хүсэж байсан Оросын зэвсгийн тусламж биелэгдсэнгүй тул Өвөр Монгол дах монгол цэргийн зэвсэг хамгамжийн байдал улам хүндэрч, Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэргээ татахгүй байхын аргагүй болгов. Богд хааны засгийн газар Японтой харилцаж үзэхийн зэрэгцээгээр Оросын засгийн газарт Өвөр Монголын байдлыг мэдүүлэн, Хятадын цэргүүд өвөр монголын энгийн ардуудыг олноор хомроглон хядаж байгааг дурдсан байна. Монгол цэрэг ухарсан Өвөр Монголын Зуу-Удын чуулганы Баарин аймаг болон бусад чуулганы нутагт Хятад цэрэг давшин орсоны дараа монголчуудыг үй олноор хомроглон хядсан байна. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” тал 193</ref>. Оросын засгийн газар Монголыг ятгаж цэрэг татуулахын зэрэгцээгээр Бээжингийн засгийн газарт ч Өвөр Монголоос цэргээ татахыг ятгав. Оросын тал Бээжинд хандан: “...хятад улсын цэрэг Монгол ардыг ихээр хядсан явдлыг Дундад улсын засгийн газар чухалчлан үзэх хэрэгтэй. Ийм байдлыг зөвшөөрч болохгүй...” гэжээ. Мөн шахалт үзүүлэх зорилгоор “...Хэрэв Бээжингийнхэн үгийг сонсохгүй үргэлжлэн хөдөлвөл Оросын засгийн газрын хувьд бид монгол цэргийн дахин дайрахыг хориглож чадахгүй...” гэх зэргээр ятгаж байжээ <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 196, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 13</ref> Гэвч Өвөр Монголоос цэрэг татуулах гэсэн Оросын талын саналыг Хятадын тал хүлээн авахгүй байсан тул нууц гэрээний дагуу өвөр монгол нь Японы талын нөлөөний бүс тул Японы элчин сайдаар дамжуулан нөлөөлөх бодлогийг ч анхаарч байжээ. Гэтэл Бээжинд суугаа элчин сайд Крупенский арван нэгдүгээр сарын 15-ны өдөр Оросын засгийн газарт өгсөн нууц цахилгаандаа “...Японтой хамжилцаж болохгүй...” гэж байв. Оросын гадаад яамны сайд Сазанова арван нэгдүгээр сарын 18-нд Крупенскийд илгээсэн нууц цахилгаанд “... Хятад цэргийг Өвөр Монголоос ухруулах хэлэлцээрт Японыг оролцуулахгүй...” гэсэн албаны саналыг уламжлав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын тэргүүн сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арван нэгэн сарын 18</ref>. Оросын тал эцэст нь энэ асуудалд японы талыг оролцуулахгүй бодлогыг баримтлах болсон нь хятад болон японы тал хамтрах улмаар хятад дах японы нөлөөлөл ихсэхээс болгоомжилсон байна. Бээжин Оросоор дамжуулж Богд хааны засгийн газарт даралт учруулах ажиллагаагаа илт идэвхижүүлсэн байна<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 225-226 “Бээжинд суугаа консулын нууц цахилгаан” 1913 оны арван хоѐр сарын 28</ref>. Тал талын дарамт шахалт болон байлдааны ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн явуулах зэр зэвсгийн хангамжийн асуудлыг шийдэх боломжгүй болсон зэрэг нь Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагийг хүлээн авахаас өөр аргагүй болгосон байна. Ингээд Монголын засгийн газрын ерөнхий сайд Намнансүрэн Оросын засгийн газарт Арван хоѐрдугаар сарын 16-ны өдөр Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэрэг татахаа илэрхийлсэн албан бичиг илгээв. Энэхүү албан бичигт “...(Орос, Хятад, Монгол) гурван талын хуралдаанаар Монголын асуудлыг шийдвэрлэхийг зорьсон Орос, Хятадын хүсэлтийг хүлээж, Хятад, Монголд бүр ашиггүй энэ их дайныг бүх хүчнээрээ эцэслүүлж, дайн зогсоох зарлиг нийтлэж цэргээ дайны талбараас татан авчирна...” гэжээ. Үүний хамт “...Дундад улс ч байран дороо манай нэг угсааны Өвөр Монголын нутгаас цэргээ татах хэрэгтэй...” гэж шаардав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 222 “Монголын онц элчингээс гадаад яамны сайд Сазановад өгсөн захидал, орчуулга” 1913 оны арван хоѐр сарын 19</ref> Энэхүү шаардлагыг Оросоор дамжуулж Бээжинд мэдэгдэв. Амлалтын дагуу Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголд байсан Монгол цэргийг татаж, Өвөр Монголоос элссэн цэргийг нутагт нь буцаахаар тушааж, цэргийн удирдагчдыг Хүрээнд дуудан аваачив<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал</ref>. Богд хааны зарлигийн дагуу Арван хоѐрдугаар сарын сүүлчээр Монгол цэргүүд байлдааны талбараас буцаж эхлэв. Богдын цэрэгт ороод байсан Өвөр Монголын цэргийн зарим нь их цэргээ дагаж Ар монголд очсон бол зарим нь цэргээс халагдаж нутагтаа буцав. Монголын тал дайныг зогсоохоор цэрэг татаж байхад хятадын тал харин том хэрэг үйлдэж байв. Тухайн үед хятадын цэрэг монгол цэргийн буцсаныг далимдуулан урагш давшин өвөр монголын нутгийг эзлэн хот сууринг галдан шатааж дээрэм тонуул аллага хийж эхэлжээ. тухайлбал: “Баарин вангийн ордныг галдаж, дөчин байшинг шатааж үнсэн товрог болгохын энгийн монгол ардыг жаран хэдийг хядаж, үхэр мал гурван түмийг булаасан” гэх мэтийн харшилт хэргүүд Өвөр Монголын хошуу чуулганд олон удаа гарч байв<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第5 卷，第81 报, 大正3 年1 月-9 日，)</ref> Хятад цэргүүдийн энэхүү байдлыг Намнансүрэнгээс Оросын гадаад яамны тэргүүн сайд Сазановад өгсөн бичигтээ: “Монгол цэрэг ухарч гарсаны хойно, Хятадын цэрэг довтлон дайрч Авга да вангийн хошууны Дархан уул сүм жич Батхаалга сүмд гэнэт хүрч ирээд сүмийг галдан, ламыг булааж аливааг сүйтгэв. Баарин, Сөнөд, Үзэмчин зэрэг хошууд гайд дайрагдав...” гэж бичиж байв. Монголын тал ганцаараа цэргээ татсан ажээ. Гэвч Богд хааны цэрэг Өвөр Монголоос ухарч гарах явц дайны дараах байдалд ч тийм шулуун биш байжээ. Богд хааны цэрэг Халх нутаг руу ухарч гарахдаа эцсийн нэг өдөр болтлоо Хятадын цэрэг ангийг байлдаж байжээ. Арван нэгдүгээр сарын эцсээр Богдын цэрэг Улаанцавын чуулга, Чуулалт хаалгаас умарших оронд Хятад цэрэг рүү дахин ширүүн довтолгоон явуулж хэдэн зуун хүнийг нь олзолжээ. 1913 оны арван хоѐрдугаар сараас 1914 оны нэгдүгээр сарын хооронд Богдын цэрэг Өвөр Монголын нутаг дэвсгэрийг орхижээ<ref>Оросын Э.А.Белов “1912-1913 онд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” (“Монгол түүх судлал” наймдугаар товхимол, Өвөр Монголын Их Сургуулийн хэвлэлийн хороо, 2005) дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 5</ref>. Энэ үед Богд хааны цэргийн хамт Өвөр Монголын цэрэг ард 2 000 орчим хүн Халх руу явсан байна. Тэд нутагтаа үлдвэл Хятадын засгийн газрын дарангуйлалд учрахаас болгоомжилжээ. Гэвт тэд Халхад очоод бас амьдрал ахуйн хүнд байдалд орсон байна. Богд хааны засгийн газрын эрх баригчид тэдэнд хөлс мөнгө, мал унаа ба тариалах нутаг (учир нь тэдгээр Түмэдчүүд болон хэсэг Цахарууд тариалан амьдарч байжээ) өгсөнгүй. Үүнээс болж тэд нарын дундаас хэсэг хүмүүс өөрийн уг нутагтаа харихыг хүсэж, Хятадын эрх баригчидтай хэлэлцээ хийхээр есөн хүнийг төлөөлөгчөөр томилжээ. Гэвч хятад улсын тал тэднийг баривчлан алсан төдийгүй бас тэдний зүрхийг нь сугалж харгисалсан байна. 273 1914 оны есөн сараас Орос, Дундад, Монгол гурван этгээдийн хэлэлцээр Хиагтад эхэлжээ. Богд хааны зарлигаар 1914 онд Халх дахь Өвөр Монголчуудад мал унаа болон тариан газар өгсөн бөгөөд 1915 оны Хиагтын гэрээ ёсоор Хятадын засгийн газар тэднээс ял асуухгүй хэмээн амлажээ. ==Байлдааны ажиллагаанууд== ===1913 оны 8 сарын 13. Шандын тал. ”Бух чичүүр” ажиллагаа=== Манлай ван Дамдинсүрэнгийн цэрэг Долнуураас гарсан их цэргийг угтаж, [[сар]] битүүрэхийг хүлээж байгаад харанхуй [[шөнө]] болох үед хурдан шалмаг [[морь]] сайтай, газрын баримжаа мэдэх нутгийн 50 цэрэг, [[Халх]] 50 цэрэгтэй хамт их цэргийн тэг голоор зүсэн гарч, хоёр тийшээгээ буудсаар, нэвт гарлаа. Энэ үед сандарч тэвдсэн Хятад цэргүүд эмх замбараагаа алдаж, буун дуу гарсан зүг рүү хариу буудсаар үүр цайх үед өөрөө өөрсөдтэйгөө тулалджээ. Цаг уурын байдал, шөнийн нөхцөлд тоогоор цөөн цэргээр их хүчийг гэнэт довтлон сандаргасан энэ тактикийг Зоригт баатар [[Лаварын Сумъяа]] дурсамждаа ”Бид [[бух чичүүр]], [[галзуу барын дайралт]] хэмээх аргыг хэрэглэсэн” гэсэн байна. ===1913 оны 8 сарын 30. Хүйсийн тал. ”Галзуу барын дайралт” ажиллагаа=== Энэ нь нилээд шийдвэрлэх тулалдаан төдийгүй хамгийн анхаарал татсан тулалдаан. Энэ тал уг нь [[Ганган тал]] нэртэй байжээ. Элсэрхэг [[хөрс]]тэй, битүү [[ой]] байсан энэ [[хөндий]]н [[салхи]]ны дээр нь [[өндөрлөг]] газар [[Монголчууд]] байрласан бол яг эсрэг нам дор, зүүн өмнө зүгээс [[Хятад]]ын [[цэрэг]] давшин гарч ирж. [[Эмгэнт Манхан]] хэмээх толгой дээр [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] байрлан, яг байлдаанд цэргээ удирдаж байгаа мэт тугаар дохио зангаа хийнэ. Үүнийг нь харсан [[Ван Хуайчин]] жанжин их бууны шуурган галаар моддын оройгоор үзэгдэх [[туг]]нууд руу, Монголын цэргүүд өөд өдөржин галлаж давших явцаа удаашруулсан байна. Монгол цэргүүдээс цөөн хэдэн цэрэг далд байрлалд зөвхөн тугаараа давших ухрах хөдөлгөөнийг хийж хуурч байсныг мэдээгүй хятад цэргүүд өдрийн хагас буудалцаад эцэст нь хооллож байсан бйана. Яг энэ үед өлийн салхи гарч, Монгол газрын хүчит салхи баруун хойноосоо лэрхийн бослоо. Үүнтэй зэрэгцэн өтгөн сахлаг хуурай модонд тавьсан түймэр, давхиж яваа морьтноос ч хурданаар Хятад цэргүүдийг нөмрөн авсан байна. Түймрийн галаас зулбан гарах цэргүүдийг Монгол цэргүүд цавчихыг нь цавчиж, буудахыг нь буудсаар улмаар тэдний дунд зүсэн орж, эргэн тойрон цавчиж, яг л галзуу бар шиг аашиллаа. Ийнхүү 2 өдөр шөнө зууралдан байлдаж, [[түймэр]]тэй хамтран тэднийг ухраан цохисоор Үхэрчин овоо, Шанд нийслэлийн туурь, Зуу найман сүм өнгөрч, Долоннуур хотод тулж очжээ. Энэ тактикийг [[”Галзуу барын дайралт”]] гэж нэрлэсэн байна. Харин гүн [[Лаварын Сумъяа]]гийн анги давшисаар [[Зуу-Удын чуулган]]ы [[Бяруу]] хотыг эзэлж, улмаар [[Жанчхүү]]гийн зүг хөдөлж, замын дагуу байсан Хятад цэрэгтэй байлдахдаа тэр үед нэрлэгдсэнээр [[галзуу барын дайралт|«галзуу барын дайралт»]], [[хорт могойн ороолт|«хорт могойн ороолт»]] гэх зэрэг тактикийг хэрэглэжээ ===Бат хаалганы чиглэлийн байлдааны ажиллагаа=== Баруун өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд гүн Сономдоржоос 1913 оны Наймдугаар сарын 6-нд Богд хаанд ийнхүү өргөн мэдүүлжээ :“Зарлигийг дагаж өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах 4 дүгээр хорооны 100 цэрэг, нэмэн захируулсан 3 дугаар хорооны 65 цэрэг, орос багш Ихбаярын хамт ирсэн 8 цэрэг, их буу хамгаалж ирсэн 14 цэрэг, Улаанцав чуулганы Дөрвөд вангийн хошуу, Муу мянганы хошуу, Дархан чин вангий хошуудаас гаргасан тус бүр 20цэрэг, Богд эзний соёлд дагаар орж зүтгэе гэж тосон ирсэн 123 цэрэгтэй хамтарч нийт 370 цэргийн хүчээр [[Дархан чин вангийн хошуу]]ны “Бат хаалга” сүм хүртэл гамингуудтай байлдаж “Цагаан чулуут”, “Цэцэн” хэмээх газар очиж 5-р сарын 17-ны өдрий могой цагт гэнэт өмнө зүгээс 2000 орчим гамин цэрэг халдаж ирсэнд манай цэргүүд гамин цэргүүдтэй нар шингэтэл байлдаж ихэнхийг алж маргааш нь дахин байлдаж үд болоход гамин цэрэг буруулан зугтаж одов. Ингэж уг үүргээ гүйцэтгээд “Амгалант довон” гэдэг газар буудаллаж цэргээн тоолж үзэхэд Монголын 370 цэргээс 3 цэрэг амь эрсдэж нэг шархадсан байхад гамингийн 2000 орчим цэргээс 800 гаруй нь тулалдааны талбарт алагджээ” хэмээн бичжээ. ==Төгсгөл, үр дүн== Энэхүү [[таван замын байлдаан]] гэж нэрлэсэн [[чөлөөлөх дайн]] 1914-1915 онд [[Хиагт]]ад болсон [[Оросын Хаант Улс|хаант Орос]], [[Хятад]] хоёр улсын ил далд хуйвалдсан [[Хиагтын гэрээ|гурван улсын хэлэлцээр]]ийн дараа зогссон байна. 1913 онд [[хил хязгаар]]аа батлан хамгаалахаар таван замаар давшсан Монгол цэргүүд их бага нийлсэн 100 орчим [[тулалдаан]] хийсэн гэж үздэг боловч судлаачдын үздэгээр 1913 оноос хойш дуусах хүртэлх хугацаанд 58 орчим [[зэвсэгт мөргөлдөөн]] хийсэн байдаг. Эдгээрийн 33-т нь монголчууд амжилт олсон бол 11-д нь хятадууд ялсан бөгөөд 14 мөргөлдөөн яаж төгссөн нь тодорхойгүй байна. Түүнчлэн хятадын талаас 2000-аас дээш 5-7 мянган цэрэг, Монголын талаас 220-иос 1712 хүртэлх цэрэг оролцсон томоохон тулалдаан 11 удаа болсон бол 600-1000 Хятад цэрэг, Монголын 200-аас дээш хүн оролцсон бага хэмжээний 5 тулалдаан болжээ.. Таван замын байлдааны ажиллагаа нь хамрах нутаг дэвсгэрийн хүрээгээрээ зүүнээс баруунаа 1000 шахам [[км]], хойноос урагшаа 144-480 км-ийг хамарсан бүс нутагт болж өнгөрсөн. Энэ [[дайн]] байлдааны үед Монголчууд хятад цэргийг [[марш]] үйлдэх үед нь хоёр ч удаа довтолсон ба [[шөнийн байлдаан]] мөн хоёр удаа болсон талаар тэр үеийн баримтуудад тэмдэглэсэн байдаг. Монголын талаас дайн байлдаанд алагдан олзлогдсон тухай баримт тун ховор ч түүвэрлэвэл 400 орчим цэрэг алагдсан гэх нэг удаагийн тохиолдлын тоог эс тооцвол 3 тулалдаанд 16 хүн алагдсан. Харин нэг тулалдаанд 60 гаруй хүн олзлуулсан мэдээ байдаг бол 3 тулалдаанд 48 орчим хүн шархтсан тухай сурвалжууд өгүүлдэг. Гэтэл хятадын талаас 12 тулалдаанд нийт дүнгээр 3795 цэрэг алагдсан бол 4 тулалдаанд 76 хүнээ монголчуудад олзлуулсан аж. Монголын цэргийн олзолсон зэвсгийн тухайд гэвэл 5 зэвсэгт мөргөлдөөнөөс 1080 [[буу]], 2 [[хасаг тэрэг]], мөн 85600 [[ширхэг]] [[сум]], 3 тулалдаанд 7 [[пулемёт]] түүний 5000 сум, 4-8 [[их буу]], 410-аад сум, 421 эсвэл 343 ширхэг сэлмийг хятад цэргээс олзолжээ. [[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Монголын цэрэг]] 1913 оны байлдаанд [[партизаны дайн]]ы маягаар байлдааны ажиллагааг өрнүүлсэн. ==Урвалт== [[Монгол цэрэг |Монгол цэргүүд]] 1913 оны намар [[Шилийн голын чуулган]], [[Цахар]] нутгаас хятадын цэргийг хөөн гаргаж Шилийн голын чуулганы нутагт удтал байрлаж байх үед нь цэргийн бүх хэрэглэлийг нутгийн ардуудаас гаргуулж чирэгдэл учруулж, цэргүүд [[хоол хүнс]]ээр дутагдсанаас санаа сэтгэл нь алдагдах явдал гарч байжээ. Мөн [[сум хэрэгсэл]] зэрэг [[цэргийн хангамж]] муудсан байна. Үүнээс гадна хятадын тал “[[Зөөлөн бодлого]]”-ын нэг зүйл болох [[монгол цэргийн жанжин]] нарыг өөрийн талд урвуулан авахаар [[хэргэм зэрэг]], [[мөнгө]] шан амалж байсан нь зарим талаар хэрэгжиж байжээ. Энэ мэт байдлаас болон Хятадуудыг дийлэхгүй гэж [[Өвөр Монгол]]ын нэг бүлэг [[ван]] [[гүн]] нар сэтгэн хятад улсад [[бууж өгөх]], [[урвах]] тохиолдол гарсан байна. 1913 оны есдүгээр сард Архуа бэйс [[Насан-Аривжих]] хятадын цэрэгт бууж өгсөн байна. Түүнтэй хамт дээд тушаалтай [[цэргийн ноѐн]] болон [[энгийн цэрэг]] 100 хүн мөн бууж өгчээ.<ref>Оросын цэргийн түүхийн архив, Э.А.Беловын зохиол. №2000 бүрэн боть, хуудасны дугаар 145</ref> Энэхүү бэйс Насан-Аривжихын урвасаныг [[хятадын ерөнхийлөгч]] [[Юань Шикай]] ашиглан бусад монгол цэргийн жанжин нарыг урвуулахад үлгэр болсон явдал хэмээн үзэж, Насан-Аривжихыг шууд [[Жүн ван]] цолоор шагнасан. Урвагч бэйс Насан-Аривжихын хятадын цэрэгт урваж орсон нь Монгол цэргийн байдлыг нэлээд хүндрүүлжээ. Учир нь Насан-Аривжих “Богд хааны засгийн газрын цэргийн яамны дэд сайд” байсан бөгөөд [[Хүрээ]]нд байхдаа Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг төлөвлөх нууц зөвлөгөөнд оролцож байсан. Тэрээр урвасаны дараа өөрийн мэдэж байсан цэргийн төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний хорт уршигаар Таван замын цэргийн Өвөр Монголын фронтын баруун жигүүрийн буюу Насан-Аривжихын хариуцан командалж байсан чиглэлийн эсрэг хятадын цэргийн давуу хүчийг яаралтай хуримтлуулан монгол цэргийн сул хэсгүүдийн эсрэг хүчтэй [[давшилт]] хийсэн байна. Хятадын цэргийн давшилт зарим талаар амжилттай болж хэд хэдэн тулалдаанд командлагчгүй монгол цэрэг цохигдон ухарсан байна. Командлагчгүй болсон Насан-Аривжихын цэрэг хятадын цэргийн давшилтын эсрэг сул эсэргүүцсэн ба захиргаагүй болж тархаж явсан тул [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|жанжин Дамдинсүрэн]] тэдгээрийг цуглуулж авахаар нэлээд хүч цаг зарцуулжээ. Үүний дараа Хятадын хувьд Монгол улсын цэргийн эрх баригчдыг урьж зусар үгээр илбэн дагуулахыг ихээр оролдох болсон байв. Юань Шикайн улс төрийн зөвлөгч [[Жорж Эрнэст Моррисон|Моррисон]] хятад улсын талд чухал зөвлөгөө өгч Монгол цэргийн ноѐдыг хятадын талд татаж оруулахаар бүтэмжтэй ажиллаж байжээ гэдгийг түүхэн баримтууд гэрчилж байна. Хятад улсын ноѐн, [[Хөвөөт шар хошуу]]ны Үхэр хонин сүргийн хоѐр [[түшмэл]]ийг зарж Дамдинсүрэнд хэлүүлсэн нь “Үүний урьд бидэнд дагаж орсон бэйл Насан-Аривжихад ерөнхийлөгчөөс жүн ван цол өргөмжилсөн. Хэрвээ Дамдинсүрэн манай [[Дундад Иргэн Улс]]ад дагаж орвоос [[ван]]гийн хэргэмээр шагнамой” гэжээ. Үүний хариуд Дамдинсүрэн “Манай улс хэрхэвч [[Дундад Иргэн Улс]]тай нийлэхгүй. Нэгэн аймаг шарын шашныг олон Монгол аймгийг бүрнээ хураамжилж тусгаар улс болон зогсочихуй. Намайг [[чоно]] шиг[[хулгай]] Насанравжихтай бүү адилтгахтун. Танай [[Юань Шикай|жунтун]]гын өргөмжлөх вангийн хэргэмийг жанжин би [[ванбаа]] хэмээх [[мэлхий]]д ч хүрэхгүй гэж санамой” гэж хариулаад “Та нар Монголын ард байтлаа харин Хятадын баширлах үгэнд итгэж нэг биеийн ашиг зэргийг хичээн Монгол аймгийг хятад улсад дагуулж, Монгол газар орныг хятад хүнд эзлүүлж хойд өдөр Монголын хүүхэд дүү нарыг өөр аймгийн дотор үүрд дарлуулъя хэмээмүй” гэж ихэд буруушааж, ирсэн хоѐр түшмэлийг хөөж явуулсан байна. <ref>Ш. Нацагдорж: “Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Сүүлд нь [[Бавуужав]]ын цэргийн [[Мурунгаа]] гэдэг [[Цахар цэргийн ноѐн]] хятадад урважээ. Тэгэхэд мөн Цахар цэргийн жанжин [[Лувсан-Очиржамц]] Хүрээний нууц зарлигаар тусгай цэргийн ангийг бүрдүүлэн Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохин түүнийг олзлон авч цаазалсан байна.<ref>Хаант Оросын гадаад бодлогын архив, Дундад улсын бүрэн эмхэтгэл, Э.А.Белов “1912- 1913 оны хооронд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 11</ref> Жанжин Лувсан-Очиржамцын Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохисон тусгай цэргийн ангид [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад баатар]] оролцож байсан байна. ==Үнэлгээ== Таван замын байлдаан буюу Монгол-хятадын 1912-1915 оны дайныг дүгнэн үзвэл: * Дайны эхний шатанд Монголын цэрэг давших байлдааны ажиллагааг өөрийн дайны үндсэн стратеги болгон хэрэгжүүлсэн нь амжилттай болсон төдийгүй Өвөр Монголын нутгийг бараг бүрэн чөлөөлж чадсан байна. энэ үед хүн хүчний харьцаа төдийгүй зэвсэг техник, цэргийн сургалт, хангамжийн хувьд хятадын цэрэг эгнэшгүй давуу байсан боловч тулалдаан бүхэнд тоогоор цөөн монголын цэрэг ялалт байгуулсан онцлогтой. * Дайны дунд үед зарим нэг монголын цэргийн жанжид урваж, монголын байлдааны төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний улмаас монгол цэргийн байлдааны зарим ажиллагаа бүтэлгүй болж, ялагдал хүлээсэн тохиолдол гарчээ. Үүнд хятадын тал цэргийн тоо, зэвсэг техникээ хэд дахин нэмэгдүүлж, монголчуудаас үлэмж давуу хүчийг байлдааны ажиллагааны талбарт хуримтлуулсан явдал төлийгүй монголын цэрэг сум хэрэгслээр тогтмол байнга хангагдаж чадахгүй байсан явдал нөлөөлсөн байна. Монголчуудын байлдааны ажиллагааны нууцыг мэдсэн хятадууд өөрийн байлдааны ажиллагааг шинээр төлөвлөн түүний зарим хэсгийг хэрэгжүүлж чаджээ. Монголын тал ч байдалтай хурдан зохицсон арга хэмжээг авч байлдааны төлөвлөгөөг шинээр хийсэн байна. Үүний үр дүнд хятадын цэргийн давшилтыг зогсоон амжилттай сөрөг довтолгооныг хийсэн байна. Ингээд байлдааны фронтын шугмыг тогтворжуулж чадсан байна. Ингэснээр дайны ажиллагааг сунжирсан байршлын шинжтэй болсон байна. * Төгсгөлийн шатанд дайн ажиллагаа урьдын хэвээр байрлалын шинжтэй байж, фронтын шугам тогтвортой байсан байна. Хятадын цэргийн давшилтууд ээлж дараалан амжилтгүй болж байсан бөгөөд монголын цэрэг тэдний давшилтыг амжилттай няцаан цохиж байсан төдийгүй сөрөг довтолгоонуудыг мөн амжилттай хийж байсан байна. Гэхдээ Оросын үйл ажиллагаанаас шалтгаалан монгол цэргийн сум хэрэгсэл, зэр зэвсэгийн хангамж улам муудсаар бараг зогссон байна. Түүнээс гадна улс төр, эдийн засгийн байнгын дарамт шахалт өсөн нэмэгдсээр байжээ. [[Цэргийн түүхч]] [[Ж.Базарсүрэн]]гийн судалгаагаар таван замын цэргийн хэрэглэж байсан байлдааны ов мэх, арга нь “уламжлалт морьт цэргийн урлаг зонхилсон хэвээр байсан”, голомтын чанартай төвүүдэд болсноор онцлог. ==Баатрууд== [[Богд хаан]] 1911 оноос эхлээд таван замын байлдааны ажиллагааг дуусан дуустал улс үндэстнийхээ төлөө гарамгай гавъяа байгуулсан 101 хүнд [[баатар]] цол олгожээ.<ref>[http://mongolianshaman.com/index.php/2018-04-09-02-09-34/нийтлэл,-ярилцлага/2306-монгол-улсын-баатар-цол МОНГОЛ УЛСЫН БААТАР ЦОЛ]</ref> Үүнд: {{col-begin}} {{col-3}} 1. [[Авирмэд]]-Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 2. [[Бавуужав]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн Чуулганы өмнөд Горлос хошуу. 3. [[Бадрах]]-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 4. [[Сономцэрэний Базарваань|Базарваань, Сономцэрэний]]-Засагт хан аймаг. 5. [[Зэвэгийн Балдан|Балдан, Зэвэгийн]]-Түшээт хан аймаг, Эрдэнэ ваны хошуу. 6. [[Баяр Түрэмгий баатар|Баяр, Борхонуудын]]-Түрэмгий баатар-Өвөр Монгол. 7. [[Бирваарагчаа]]-Сайн ноён хан аймаг. 8. [[Божи]]-Өвөр Монголын Зүүн үзэмчин, жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 9. [[Бумжаргал]]-Шударга Баатар-Сэцэн хан аймгийн Жанжин бишрэлт бэйлийн хошуу. 10. [[Ванчиндорж]]-Зүтгэлт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 11. [[Волинган]]-Өвөр Монголын Харчин гүны хошуу. 12. [[Галсанцампантүгжням]]-Ялгуулсан Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Хорчин хошуу. 13. [[Гомбо-Идшин, Лхамсүрэний]]-Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Ачит ваны хошуу. 14. [[Гомбожав]]-Сэцэн хан аймгийн Үйзэн бэйсийн хошуу. 15. [[Гочоо]]-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 16. [[Гэлэнгүж]]-Хавтай Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 17. [[Гэлүүсүхэн]]. 18. [[Гэндэн]]-Сайн ноён хан аймаг, мэргэн гүн Мөнх-Очирын хошуу. 19. [[Даваа, Төмөрын]] буюу [[Дамбийжанцан]]-Догшин ноён Хутагт-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 20. [[Дагва]]-Зүтгэлт Баатар-Засагт хан аймгийн дархан гүн Маньбазарын хошуу. 21. [[Дагдан]]-Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын Урианхайн киргиз сум. 22. [[Далай, Жамъяны]]-Шаламгай Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 23. [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн, Жамсраны]]-Манлай Баатар-Өвөр Монгол, Хөлөнбуйр. 24. [[Даш]]-Шударга Баатар- 25. [[Дашдэндэв]]-Чамбай Баатар-Сэцэн хан аймгийн хурц бэйс Түвдэны хошуу. 26. [[Долгор]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы чин ваны хошуу. 27. [[Дорждэрэм, Мөнхийн]]-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 28. [[Доржпалам]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 29. [[Дугаржав]]-Хянамгай Баатар-Өвөр Монголын цахар. 30. [[Дугаржав, Нараны]]-Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Илдэн ваны хошуу. 31. [[Дуваа, Донойн]]-Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 32. ?-Өвөр Монголын зүүн Үзэмчиний жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 33. [[Дэндэв]]-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 34. [[Дэчинган]]- {{col-3}} 35. [[Дэчинлхаажид]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 36. [[Жагшимбуу]]-Хурц Баатар-Өвөр Монголын цэргийн хорооны дарга. 37. [[Жамц]]-Зоригт Баатар-Цэргийн Яамны дэс түшмэл, Зүүн өмнө хязгаарыг Захирах Цэргииг захирах түшмэл. 38. [[Жамц]]-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 39. [[Жамсран]]-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 40. [[Жамъян]]-Сэцэн хан аймгийн Бэйлын зэрэг засаг, Улсад туслагч гүн. 41. [[Заяат]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монголын Цахар- 42. [[Илүү]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Хөх хотын Түмэдийн хороо. 43. [[Лайсан]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Доржпаламын хошуу, жагсаалын дарга. 44. [[Лувсан]]-Зоригт Баатар-Урианхай 45. [[Лхам]]-Сэцэн хан аймгийн засаг тэргүүн зэргийн тайж. 46. [[Мааньжав, Балданы]]-Өвөр Монголын харчин. 47. [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав, Сандагдоржийн]]-Хатан Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 48. [[Манажав]]-Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы баруун үзэмчин чин ван Содномравданы хошуу. 49. [[Мандах залан]]-Өлзийт Баатар- 50. [[Мурунгаа]]-Шалгарсан Баатар-Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошуу. 51. [[Мутунбунга]]а-Шалгарсан Баатар-хорооны дарга. 52. [[Мөнхравдан]]-Саруул Баатар- 53. [[Мянбуу]]-Мэргэн Баатар-Өвөр Монгол-Хар мөрөн муж. 54. [[Наваан]]-Шулуун Баатар- 55. [[Наваан-Юндэн]]-Түшээт хан аймгийн Наваан-Юндэний хошуу, жүн ван. 56. [[Шаравын Найданжав|Найданжав, Шаравын]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монгол. 57. [[Нанзад/Барман хэмээгч/]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 58. [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад, Дамираны]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 59. [[Насан тогтох]]-Хорооны дарга. 60. [[Норов]]-Өвөр Монгол-Зуудын чуулганы Ар хорчин да ваны хошуу. 61. [[Нолгар]]-Шаламгай Баатар- 62. [[Өлзийбадрах]]-Дэс Баатар-Өвөр Монгол- 63. [[Өлзийдүүрэн]]-Хянамгай Баатар-Сайн ноён ханы хошуу. 64. [[Өлзий-Орших]]-Шулуун Баатар-Өвөр Монголын Зарууд хошуу. 65. [[Пунцаг, Базарын]]-Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Лха жононы хошуу. 66. [[Пунцаг-Шаламгай Баата]]р-Түшээт хан аймгийн Далай гүн Алтанхуягийн хошуу. 67. [[Пунцаг]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монгол, барга, хорооны жагсаалын занги. 68. [[Пүрэв]]-Захчин гүн Цэрэндоржийн хошуу, тайж. {{col-3}} 69. Саван-Өвөр Монголын баруун Баарин ваны хошуу. 70. Сандагдорж-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Горлос хошуу, хороон дарга. 71. Содномдаржаа-Түшээт хан аймаг, Улсад туслагч гүн. 72. Соном-Зоригт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн зоригт гүн. 73. [[Лаварын Сумъяа|Сумъяа, Лаварын]]-Ялгуун Баатар-Шинжаан мужийн Ил тарвагатайн хошууны харъяат. 74. Сундуйжав-Өвөр монгол- 75. Сэргэлэн-Эвтэй Баатар-Өвөр Монголын Шинэ баргын Хошуу цагааны харъяат, хороон дарга. 76. [[Тогтох гүн|Тогтох, Энхбилэгтийн]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы өмнөд Горлос хошууны харъяат. 77. Төмөр-Өвөр Монголын Түшээт хошууны харъяат, хороон дарга. 78. Төмөр-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошууны харъяат. 79. Түмэннаст- 80. Хайдав-Өлзийт Баатар-Сайн ноён аймгийн сайд, бэйс Цогт-Очирын хошууны харъяат, ангийн дарга. 81. Хишигжаргал-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйл Бадамгаравын хошууны харъяат, ангийн дарга. 82. Хорлоо-Шулуунбаатар-Түшээт хан Аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 83. Хохлин-Засагт хан Аймгийн жанжин Далай гүны хошуу. 84. Цогт-Зүүн Үзэмчины жүн ван Гомбосүрэны хошуу. 85. [[Бодлогот Баатар Цэнд Гүн|Цэнд]]-Бодлогот Баатар-Сангийн Яамны дэд Сайд, Өвөр Монголын Хөлөнбуйрын харъяат. 86. Чагдарсүрэн. 87. Чимэд-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 88. Чимэд-Сэцэн хан Аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 89. Чованлүн-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Бодлогот ваны хошуу. 90. Чойжамц-Цогтой Баатар-Сэцэн хан Аймгийн Мэргэн засагийн хошуу. 91. Чойж. 92. Чулуун-Өвөр Монголын Зост Чуулганы Түмэдийн хошуу, ангийн дарга. 93. Чулуун, Өлзийтийн-Сэцэн хан Аймгийн Сүжигт ваны хошуу. 94. Шагдар-Засагт хан Аймгийн Дайчин ваны хошуу. 95. Шарав-аравны дарга. 96. Шаарийбуу-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы сайд Раашминжүүрийн хошуу. 97. Шимихи-Засагт хан аймгийн цогт гүн Дамдинбаашийн хошуу. 98. Ринчин-Сэцэн хан аймгийн Сэцэн чин ваны хошуу. 99. Эрэнцэн-Өвөр Монголын Цахар хошуу. 100. Ядамсүрэн Цэнгэлын-Сайн ноён хан аймгийн Түшээт гүний хошуу. 101. [[Яринбаатар|Ярин, Мятавын]]-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Говийн Со засгийн хошуу {{col-end}} ==Он дарааллын хэлхээс== *1911 он :6 дугаар сарын 1. Оросын Амар орны бүгдийг захирагч ноѐн зарлиг буулган Хятадууд Оросын хилд орохыг цаазлав. Мөн сарын 11-ний өдөр Бээжин Петербугын хоѐр этгээдийн төлөөлөгч Цичигард хуралдаж, Эргүнэ гол орчмын хоѐр улсын хилийг хайн тогтоохоор хэлэлцээ хийв. :6 дугаар сар. Халхын дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга жанжин тэргүүтэй лам нар Богдод Бат Оршил өргөхөөр Их хүрээнд цугларч, Эрдэнэ Шанзудбын яаманд нууц зөвлөлгөөн хийжээ. :7 дугаар сар. Халхын дөрвөн хан тэргүүтэй Монголын зарим ноѐд лам нар Богд уулын модонд гэр барин нууц зөвлөлгөө хийжээ. :8 дугаар сар. Монголын төлөөлөгч Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан нар Петербургт очив. :10 дугаар сарын 10. Учаны бослого үүсчээ. :11 дүгээр сарын эх. Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан зэрэг долоон хүн "Монголын түр засгийн газар"-ыг зохион байгуулж, Хүрээний хэрэг эрхлэх Их сайд Сандог үлдэн хөөхөөр тунхаглахын хамт, Өвөр Монгол, Алшаа, Дарьганга, Барга зэрэг газруудын ван гүн нарт бүх Монгол нэгдэх тухай Богдын бичгийг уламжлан илгээв. :11 дүгээр сарын 30. Монгол "Тусгаар тогтнох"-оо тунхаглаж, Сандо амбан Оросын элчин сайдын газар далдлан орж, удалгүй Орос, Монгол цэргийн хамгаалал дор Хиагтаар хил гарч улсдаа буцах болжээ. :12 дугаар сарын 4. Сандо амбаныг цэрэгтэй нь хамт хилээс үлдэн гаргав. :12 дугаар сарын 6. Монголын "Тусгаар тогтнол"-той дуу хоолой авалцсан Хөлөнбуйрын "тусгаар тогтнох" бүлэгтэн цэрэг томилон Орос цэргийн дэмжлэгээр Манжуурыг довтолсон байна. :12 дугаар сарын 16. "Тусгаар тогтнох" бүлэгтэн Манжуурыг эзлэн авч, голын дээд урсгалын олон харуулын газруудыг ч байлдан эзэлжээ. :12 дугаар сарын 16. Жавзундамба Хутагт Хүрээнд хаан суурнаа сууж "Их монгол улсын наран гэрэлт хаан" хэмээгдэж "Олноо өргөгдсөн"-өөр оны цолоо болгов. :12 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын эл хошуу чуулганы олон ван гүн нарт уриалгын бичиг илгээв. Улиастайн жанжин ч Монголын цэрэгт үлдэгдэн гарав. Улиастайд Оросын Консулын газар байгуулагдав.Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалын нөлөөгөөр Түмэд хошууны нэгэн салаа цэрэг Батхаалгад умардын цэргийн эрхтэнийг эсэргүүцэх зэвсэгт бослого гаргав. Умардын цэргийн эрхтэн ч их цэрэг томилон Жи Нин, Гүэй Сүй, Бугат гурван замаар Улаанцавын чуулганд довтлон орж бослогийг дарангуйлаад, Батхаалгын сүмийг галдав. Алшаагын Гө Лу Хуй эвлэлийн түрүү Жан Жин Мин-ээс Нин Ши Ан-ын Гө Лу Хуй-ын түрүү Лиү Хуа Тан-ыг хавсарч Инчуаныг дайран эзлэхээр төлөвлөж байгаад нууц нь задран Алшаа Чин ван Даваанбүлүгжала ба Хөх нуурын Ма Чи-ын дарангуйлалд учирч ялагдав. Мөн оны арван хоѐрдугаар сард Шинжаны Монголчууд Чингийн засгийг эсэргүүцэх тэмцэл гаргажээ. * 1912 он :1 дүгээр сарын 14. Оросын Хайлаарт суугаа Консул Усад-ын дэмжлэг дор Өөлдийн ерөнхий захирагч ноѐн Шинфү, Хуучин Баргын ерөнхий захирагч Цэгц ба Шолон хошууны ерөнхий захирагч Чөн Дө зэрэг хүмүүс орчмын эл хошуудын Монгол цэрэг мянга гаруй хүнийг цогцлуулж, Оросын тусалсан таван зуу гаруй буугаар зэвсэглээд ―Чин хаант гүрний журмын цэрэг‖ хэмээн алдаршуулж Бүгд найрамдахыг эсэргүүцэж эхэлсэн байна. Мөн өдрийн орой Хөлөн хотыг довтлон эхлэж арван тавны өдөр хотыг эзлэн авч Хятад ноѐдыг үлдэн Хөлөнбуйрын ―Тусгаар тогтносон‖-ыг тунхаглаж, Хүрээний Богд хааны засгийн газарт харъяалагдах засгийн ордон байгуулж Манжуур зүг үргэлжлэн цэрэглэсэн байна. :1 дүгээр сарын 20. Хөлөнбуйрын Монгол цэргүүд Мөнхшил харуулын газрыг довтлон эзлэв. :1 дүгээр сарын 23. Оросын Гадаад явдлын яамны сайд Хаандаа айлтгал өргөж, одооны ашигтай цагийн байдлыг завдаж Манж орон дахь нөлөөгөө чангатгах ѐстой гэсэн бөгөөд мөн өдөр Сазановагаас Цагаан хаанд Оросоос Монголыг хамгаалан Дундад улсаас тусгаарлуулах хэрэгтэй гэж дурьдсанд Цагаан хаан эдгээр саналыг зөвшөөрсөн. :Мөн сарын сүүлч. Хар мөрөн мужийн цагдан захирагч сайдаас түшмэл томилож Хөлөн хотноо хүрч Шинфү нарыг ятган ―Тусгаар тогтнох‖-ыг нь хүчингүй болготол, Хайлаарт суугаа Оросын Консул Усад яаравчлан ирж Шин фү зэрэг хүмүүсийг зэвсэг, мөнгө бодисын тусламжаа зогсоох зэрэг зүйлээр гачин шахаж байгаад энэ нэг бодлыг нь хаяуулсан байв. :2 дугаар сарын 12. Жоу Чүн Фан-аас харъяат цэргээ дагуулан Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон Монгол цэргүүдтэй Жи Лалин орчим ихээр байлдаж ялагдан ухрав. :3 дугаар сар. Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон засгийн ордны тэргүүлэгч, Хөлөнбуйр газрын бүгдийн дарга Шин фү зэрэг хүмүүс Жибзундамба Хутагтын өргөмжлөлийг хүлээн авч жинхнээр Монгол улсад даган оров. :4 дүгээр сар. Хүрээнээс ирүүлсэн Монголын―Тусгаар тогтнолын тунхаг‖-ыг хүлээн авсан Хөвсгөл нуурын Урианхайн бүгдийн дарга Хишигжаргал, Дарьгангын бүгдийн дарга Содномдовдон, Шилийн голын чуулганы зүүн Хуучид ван Салнунточал нараас өөр өөрийн харъяат олон ардаа авч эн түрүүнээ Богд хааны засгийн газарт дагаар орж хүч нийлэх гэсэн өргөдлийг Хүрээний эрх баригчид хүлээн зөвшөөрчээ. :4 дүгээр сар. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай вангаас туслагч тайж Нучинга, Вангийн сүмийн ширээт лам Бөхбуян ба Чимэдсүрэн гурван хүнийг Халхад элчээр илгээж Богд хаант засгийн газрыг дагах бичгээ дэвшүүлэв. Тэгээд Жибзундамба Удай ванг ―Дундад иргэн улсыг довтлох нэгдүгээр замын ерөнхий жанжин‖-аар томилож, зэр зэвсэг туслан Жирмийн чуулганы арван хошууг дагуулан урвалга гаргахаар зааварлав. :4 дүгээр сар. Хятад худалдаачдын пүүсийг довтлон дайрах ажил ширүүсч байв. :4 дүгээр сар. Бинт ван Гончигсүрэн Хүрээнд явав. :5 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын зарим газарт хоѐрдахь удааны уриалгын бичгийг илгээв. :5 дугаар сарын 17. Бээжингийн засгийн газраас Торгууд ван Балтыг Алтайн хэрэг эрхлэх сайдаар томилов. :7 дугаар сар. Монгол цэрэг Даргангыг эзлэв. Юань Шикай Богд хааны засгийн газарт цахилгаан явуулж Дарьгангыг эзэлсэн учраар эсэргүүцэл гаргаж төлбөр өгөх хэрэгтай гэв. :7 дугаар сарын 8. Гуравдугаар удаагын ―Япон Оросын нууц гэрээ‖ байгуулагдаж, Бээжингийн уртрагын шугамаар Өвөр Монголыг зүүн баруун хоѐр хэсэг хувааж баруун хэсгийг Оросын, зүүн хэсгийг Японы хүчний хүрээ болгохоор тохиролцжээ. Шилийн голын чуулганы баруун Хуучид вангийн хошуу, Авгын зүүн баруун хошуу, Үзэмчины зүүн баруун хошуу, Сөнөдын зүүн баруу хошуу, Авга нарын зүүн баруун хошуу, Жирмийн чуулганы засагт вангийн хошуу, Бинт чин вангийн хошуу, Ерөөлт вангийн хошуу, Бодолгот вангийн хошуу, Нарангэрэл вангийн хошуу, Засаг Пунцагийн хошуу, Жалайд хошуу, Зуу-Удын чуулганы Ар Хорчин хошуу, Баарины зүүн баруу хошуу, Жарууд хошуу, Дархан бэйсийн хошуу, Хишигтэн хошуу, Их Зуугийн чуулганы ван Арвинбаяр нарын таван хошуу, Улаанцавын чуулганы таван хошуу, Зостын чуулганы Харчин вангийн хошуу, Ван Цэдэннамжалванбуугын хошуу, Цахар найман хошуу, Дөрвөд Далай хан аймгийн арван хоѐр хошуу, Дөрвөд баруун гарын дөрвөн хошуу, Захчин хоѐр хошуу, Алтайн Урианхайн долоон хошуу, Торгуудын гурван хошуу, Хошууд нэгэн хошуу, Ар Илигийн Цахар нэгэн хошуу, Тагнын Салжиг, Дочи хоѐр хошуу, Хасгийн хэдэн хошуудын ноѐд түргүүлэгчдээс харъяалах ардын хамтаар удаа дараагаар ―Монгол улс‖-д дагаар орж тамагт бичиг ба билэг ѐслолыг хүргэж ирснийг Богд хааны засгийн газар хүлээн авч, хэргэм зэрэг шагнаад, эдгээр хошуудын язгуурын нутгийг хэвээр захиран шийтгэх эрх тушаалыг баталсан бөгөөд нэг бүлэг захирах дарга ба туслан шийтгэх сайдыг шинээр томилжээ. :8 дугаар сарын 20. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай ван хошууныхаа гурван мянга гаруй хүнтэй зэвсэгт хүчээ дагуулж сүмд ―Тусгаар тогтонигсон‖-оо тунхаглаж, ―Зүүн Монголын Тусгаар тогтнолын тунхаг‖ыыг нийтлэж гурван замын цэрэг томилон Тао Нан, Кай Тун, Түчүан зэрэг газрыг довтлов. Хорчин баруун гарын хойд хошууны Рашминжүүр гүн ч идэвхитэйгээр цуурайтаж Удайн цэрэгтэй нийлэв. Зүүн хойтын гурван мужийн бүгдийг захирагч ноѐноос Ү Жүншөн нарын их цэргийг томилон дарангуйлан цохисонд Удай нар Солон ууланд зугтаан оров. :8 дугаар сарын 19. Иргэн улсын засгийн газар ―Монголыг үзэх хууль зүйл‖-ыг нийтэлж, Монгол ван гүн нарын уул эрх ашгийг хэв ѐсоор байлгахыг амлаж илбэн татах бодлогийг эрчимтэй явуулсан байна. :8 дугаар сарын 20. Хайсан, Дамдинсүрэн нарын удирдсан Монголын цэрэг хоѐр сар гаруй бүслэн дайралт хийж Ховд хотыг эзлэв. :9 дүгээр сарын 8. Удай вангийн цэрэг, Жөн Дүн Шиан-д эсрэг этгээдтэйгээ ширүүн тулалдаан болж, мөн сарын сүүлчээр Удай, Рашминжүүр нар Оросын хамгаалал дор Хайлаараар дамжиж Халхад зугтаан очив. Удайн бослогийг дарсны дараа, Иргэн улсын засгийн газар нэг түм таван мянган хүний цэрэг ангийг томилон Тоа Нанфү орчим байрлуулжээ. :10 дугаар сарын 27. Монгол цэрэг Шилийн голын чуулганы баруун Үзэмчин ба Сөнөд зэрэг хошуудаар довтлон орж ирэв, Цахарын Дүтүн түшмэл Хө Жүн Лиян цэргээ дайчлан хориглож байлдаад Дарьганга орчим ялагдан ухарчээ. :10 дугаар сар. Тогтохын хүү цэрэг дайчлаж Шилийн голд орж ирээд Авга вангийн ордныг дайрч мал хөрөнгийг нь булаан авч Авга ван Янсаныг баривчлаж Хүрээнд аваачив. :10 дугаар сар. Жарууд зүүн хошуунд Богд хааны засгийн газрыг дагах бослого гарчээ. :10 дугаар сарын 28. Бээжингийн засгийн газраас тусгай тушаалтан томилж Чанчүнд Жирмийн чууулганы арван хошууны Ван гүн нарын хуралдааныг хуралдуулж Иргэн улсыг хүрээлэх, дураар харь улсын банкнаас зоос зээлэхийг цаазлах зэрэг арван зурвас тогтоолыг тогтоосон байна. :11 дүгээр сарын 3. Монгол ба Орос жинхэнээр ―Орос Монголын хэлэлцээр‖ ба арилжааны тухай тусгай гэрээнд гарын үсэг зурав. :11 дүгээр сарын 7. Бээжингийн засгийн газаас Оросын элчин сайдын газар нот бичиг гардуулж ―Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын тухай чанга эсэргүүцэл тавьсан бөгөөд Оросын Монгол лугаа тогтоосон аливаа гэрээг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлсэн байна. :11дүгээр сарын 13. Улаанцавын чуулганы зургаан хошууны засаг нэр холбон бичиг өргөж Бүгд Найрамдахыг эсэргүүцэн Ар Монголтой нийлэх гэж дурьдсанд хол дахиныг амаржуулагч жанжин Жан Шоу Жөн Улаанцавын чуулганы дарга Леванноров, Их зуугийн чуулганы дарга Арвинбаяр нарыг хотондоо авчирч ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖- ны урагштай биелэгдэхэд бэлтгэл хийжээ. :12 дугаар сарын 9. Хол дахиныг амаржуулах жанжин Жан Шоу Жөн Түмэд хошууны цэргийн даргаас Монголын цэрэг Билгийн улиралын арван нэгэн сарын үеэр Өвөр Монгол зүг довтлох чимээг олж сонсоод цэргээ гурван зам хуваан сахин суулгасан байна. :12 дугаар сар. Богд хаант улсын засгийн газар Ханддорж, Ширнандамдин, Чен Дө (Хөлөнбуйрын) нараар толгойлуулсан төлөөлөгчдийн бүлгэмийг Орост томилон хэлэлцээ хийлгэхээр мордуулав. Мөн оны зун, ДИУ-ын засгийн газар Өвөр Монголын бослогыг дарахын тулд үлэмжхэн цэргийг Чуулалт хаалга, Батхаалга, Долоннуур, Хөххот, Бугат хотын чиглэлд таван замаар анги хуваан түлхэн оруулав. Мөн үеэр Өвөр Монголчууд Богд хааны засгийн газарт айлтгал өргөдөл дэвшүүлж, Хятадын цэргийн эрхтний дарлалаас чөлөөлж авахыг гуйв. Мөн оны өвөл, Богд хааны засгийн газарт Өвөр Монголд цэрэг орох нууц хуралдаан болжээ. *1913 он :1 дүгээр сар. Монголын таван замын цэрэг Өвөр Монголд оров. Үүнд: Нэгдүгээр зам нь: Егүзэрийн хийдийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдцэрэнигйн удирдсан цэрэг. Хоѐрдугаар зам нь: Дарьганга--Шилийн гол-- Зуу-Удын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт гүн Хайсан, дэд сайд шударга баатар Бавуужавын удирдсан цэрэг. Гуравдугаар зам нь: Сөнөдийн хоѐр хошуу, Дөрвөд вангийн чиглэлд цэргийн яамны дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжихын удирдсан цэрэг. Дөрөвдүгээр зам нь: Хөх хотын чиглэлд, сайд гүн Сономдоржийн удирдсан цэрэг. Тавдугаар зам нь: Урадын гурван гүн, Хатан голын чиглэлэд их цэргийн дэд зэргийн түшмэл Зүтгэлтийн удирдсан цэрэг тус тус хөдлөх болсон юм. Дамдинсүрэнг зүүн өмнө зүгийн цэргийг дайчлан захирах ерөнхий захирах жанжнаар тохоон томилжээ. Зоритг баатар Тогтохыг энэ удаа томилсонгүй, Их цэргийн зөвлөгч бөгөөд Богд хааны сэргийлэн хамгаалах цэргийн даргаар Хүрээнд хоцроов. :1 дүгээр сар. Өвөр Монгол руу хөдөлсөн Богд хааны цэрэг нийт нэг түм байв. Цэргийн захирагчид нь голдуу Өвөр Монголоос дагаар ороод дахиад нутагтаа байлдахаар ирсэн хүмүүс байлаа. Богд хааны засгийн газар зэвсгийн хүчээр Өвөр Монголыг эзлэх бодлогтоо үйлчлэхийн төлөө ухуулга нэвтрүүлгэ хийж, дагаар орохоор ирсэн ба ирээгүй Монгол овогтонд зориулан ухуулан зарлах бичиг тархааж байлаа. Мөн Өвөр Монголд цэрэглэх зам зуураа болон хүрсэн газраасааа цэрэг нэмэн элсүүлж байв. :1 дүгээр сарын 10. Богд гэгээн Жибзундамба Юан Шикай-д цахилгаан явуулж, Монголыг улс болон тогтнохыг харшлах хэрэггүй хэмээсэнд Юан Шикай ч хариу цахилгаан явуулж, Монгол ДИУ тусгаарлах нь зүй бус, нэгдвэл зохино гэсэн байна. :1 дүгээр сар. ―Монгол Төвдийн найрамдлын гэрээ‖ байгуулагдав. :1 дүгээр сарын 23. ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖ Хол дахиныг амаржуулах хотноо хуралдаж, Улаанцав, Их зуугийн чуулганы ван гүн нар, Иргэн улсыг хүрээлж, Монголын ―Тусгаар тогтнол‖-ыг эсэргүүцэхээ илэрхийлжээ. Мөн өдөр Богдын засгийн газрын ерөнхий сайд Сайн ноѐн хан Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчдийн бүлгэм Орос зүг мордож, Оросын дэмжлэгт талархал дэвшүүлэхийн хамт цэрэг дайны тусламж олохоор чармайжээ. :2 дугаар сар. Бээжингийн засгийн газрын хуурай замын цэргийн яамнаас томилсон тагнуулууд Богд хааны цэрэг зам хуваан Өвөр Монголд орсон байлдааны төсвийг мэдэв. :3 дугаар сарын 31. Богд хааны засгийн газраас таван замын Их цэргийн тохиолдсон олон монголчуудаас хүчин хавсарч байлдахыг уриалсан ―Өвөр Монголын нийт оронд зарлагдсан бичиг‖ гэгчийг нийтлэв. :3 дугаар сар. Иргэн улсын засгаас Богд хааны цэргийн дайралт ба Өвөр Монголын ван гүн нарын тусгаар тогтнох хөдөлгөөнийг сэргийлэх зорилгоор И Жүн цэргийн дэд Силин, Рехө-ийн дэд дүтүн түшмэл Ми Жэн Био-ийг Линши-ын сахин дарангуйлах ноѐноор томилж, арван хоѐр анги, дөрвөн түм гаруй цэргийг захируулан Линши, Бор хот, Улаанхад зэрэг газрыг сахин суулгав. :3 дугаар сарын 8. Хүрээнд Монгол цэргийн бригад байгуулах тухай Орос–Монголын хэлэлцээр тогтоогдож, Богд хааны засгийн газар Орос жанжин Кристоферыг ерөнхий сургагчаар урьж ―Эл аймгийн цэргийг тэд захирах эрх‖- тэй гэж тогтоосон байна. :3 дугаар сарын 24. Богдын цэрэг Да Ван Миао сүмийг довтолсонд Хуай Жүн цэрэг тосон байлдаж Хишигтний Бяруу балгасны дөчин газрын цаанах элсэнд цохиж ухруулав. :4 дүгээр сарын 3. Шилийн голын Эрчээл гэдэг газар болсон тулалдаанд Иргэн улсын 500 зуун цэрэг сүйджээ. :4 дүгээр сарын 4. Богдын цэрэг Өвөр Монголын зүүн хэсгийн олон газар дайралт хийв. :4 дүгээр сар. Баруун Сөнөдийн нутагт ширүүн тулалдаан болж Иргэн улсын 150 цэргийг устгав. :4 дүгээр сарын 8. Бугатын чиглэлд Шан Ши цэргийн ширүүн дайралтад Монголын цэрэг 30 гаруй хүн алагдаж ухрав. :5 дугаар сар. Оросын засгийн газар Богд хааны засгийн газартай Хиагтаас Хүрээ хүрэх Төмөр зам засах гэрээ тогтоов. :5 дугаар сарын 16. Богдын цэрэг Шандуг эзлэв. Тав дугаар сарын 25-нд Богдын цэргийн долоон зуй гаруй хүн Жирмийн чуулганы хилд довтлон оров. Рехө-гийн Дүтүн-гийн И Жүн цэрэг Улаанхад оронд орж сахин суув. :6 дугаар сар. Богдын цэрэг дахин гурван замаар довтлон эхлэж Баруун зам нь Бор тохойг чиглэн, дунд зам нь Хөх хот зүг довтлон, зүүн зам нь Сөнөд хошуу зүг давшжээ, Хятад цэргийн Ми Жүн Биу-гийн бүлэг Давааны ард гарч өвөл гол орчим Найданжавын цэрэгтэй байлдаж, Бавуужав, Хайсангын цэрэг харин завшаанаар Бяруу балгасыг эзлэв. Адилхан хугацаанд Вангийн Жоу-гийн Ванданям, Далаад хошууны Баян гүн, Хангин хошууны Цолмон, Гирины Монгол Бао Жай Шан нар цэрэг дагуулан Их Зуу аймгийн хойд хэсгийг байлдан эзлэв. Иргэн улсын цэрэг бүх талаар ялагдалд учирсан тул Хөбэй, Шан Шиг-аас дахин их цэрэг татаж туслан байлдуулав. :6 дугаар сар. Жирмийн чуулганы газар Богдын цэрэг болон Иргэн улсын цэргийн хооронд ширүүн тулалдаан болжээ. Энэ удаагын их тулалдаанд Монголын талаас Чимэдцэрэн, Найданжав, Насан- Аривжих, Морьжав болон Бавуужавын удирдсан цэрэг анги оролцсон байна. Мөн энэ үеэр Ар Өвөр Монголын уулзуур оронд Солон уулын тулалдаан болжээ. Нийт 1 800 цэрэг тус тулалдаанд оролцов. Мөн оны зун Богд хааны засгийн газраас цэргийн яамны их сайд Далай ван Гомбосүрэнг Өвөр Монголын байлдаанд томилжээ. :7 дугаар сарын эх. Иргэн улсын цэрэг 2 000 хүн болон Богдын цэрэг 800 хүн Шилийн голын хил дотор тулалдаад хоѐр талд бүр хохирол гарав. :7 дугаар сар. Богдын цэрэг ба Иргэн улсын цэрэг Үзэмчиний Өвөл гол, Сөнөд, Байшинт уулын ам, Дамбын даваа, Линши, Долоннуур, Батхаалга- ын орчин зэрэг газруудаар байлдаж байв. Долоо найман сарын үеэр Богдын цэрэг үндсэндээ Шилийн голын нутгийг бүр эзлэв. :7 дугаар сарын 13. Богдын цэрэг Долоннуурын боомт газар—Дархан уул сүмийг эзлэв. Тэнд байсан Иргэн улсын 2 000 сэргийлэн сахих цэрэг арга бус ухарч гарав. :8 дугаар сарын 1. Богд хааны засгийн газрын эрхшээлд орсон газар орны хэргийг тусгайлан хамаарахын төлөө, Богд хааны зарлигаар Егүзэр Хутагт Галсандашийг зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх сайдаар Өвөр Монгол руу томилов. :8 дугаар сар. Богдын цэрэг Да Ван Миао Сүмийг дайран эзлэж, Бяруу балгас зүг давшив. Иргэн улсын Долоннуурыг дарангуйлан сахигч түшмэл ван Хуай Чин, Хуай Жүн цэргийг томилон гэдрэг довтлон, мөн сарын дунджаар Да Ван Миао сүмийг булаан авч, Богдын цэрэг ухрав. :8 дугаар сар. Долоннуурын талбарт Насан- Аривжихын дайчилсан 1 200 цэрэг Иргэн улсын 7 000 цэрэгтэй ширүүн тулалдаан хийв. :8 дугаар сарын дундаж. Зүүн хойд орноос томилсон Иргэн улсын туслах цэрэг Өвөр Монголд орж ирэв. :8 дугаар сарын сүүлч. Богдын цэрэг Цахарын Лав худаг, Халх тал ба Хүйс зэрэг газраар Иргэн улсын цэрэгтэй тулалдаж байв. Мөн сар, Найданжавын дайчилсан Богдын цэрэг хоѐр зам хуваан Линши тавин гэр, Зулчин сүмийг довтлон эзлэв. Мөн сар, Дамдинсүрэнгийн дайчилсан Богдын цэрэг Шулуун Хөх хошууг эзлэв. :9 дүгээр сар. Богдын цэрэг Жарууд ба Ар Хорчинг эзлэв. :9 дүгээр сар. Бээжингийн засгийн газар Өвөр Монголын байлдаанд туслах цэрэг 12 хороо морьт цэрэг ба явган цэргийг томилжээ. Мөн оны намар. Богдын цэрэг Цахарын нутгийг эзлэж дуусгаад улмаар Цагаан Хэрмийн зарим боомт газраар тулж очоод сэргийлэн хамгаалалт хийж байжээ. :9 дүгээр сарын 18. Зүүн Сөнөдийн Засаг Сүржав ард олноо дагуулан Богдын засгийг дагахаар зугтаасанд Юан Шикай зарлиг буулган Чин вангийн хэргэмийг нь хасав. :9 дүгээр сарын 21. Бавуужавын дагуулсан Богдын цэрэг Бяруу балгасыг дайран эзлэж, хорин гурваны өдөр Да Ван Миао сүмийг дахин эзлэв. :9 дүгээр сар. Архуа гүн Насан-Аривжих цэрэг түшмэд 100 хүнийг дагуулан Иргэн улсын талд урважээ. Мөн энэ үеэр Богдын цэргийн удирдагч Мөрөнга учир битүүлгээр хорлогдов. :10 дугаар сарын 29. Баруун замын И Жүн цэргийн Ми Жен Биу-ийн хүчин туслахаар ирсэн зүүн хойдын цэргийн У Жүн Шин-ий цэрэгтэй хамтран Бяруу балгасыг буцаан авч, удалгүй Да Ван Миао сүм ба Түлхэн сүм зэрэг газрыг ч буцаан авав. Умард замын И Жүн цэргийн Чен Де Шен-ий цэрэг Найданжавын цэргийг ялаад Зулчин, Шивэртэй, Тавин гэр зэрэг газрыг буцаан авч, Даваан ар хүртэл гэдрэг довтлов. Намар Долоннуурын баруун хойд их элсэнд тулалдаан болж Иргэн улсын цэрэг мянга шахам хүн сүйдэв. Мөн Бавуужавын хороо Шандугийн гол, Үхэрчин уул зэрэг газарт ширүүн довтлолт явуулав. :11 дүгээр сарын 3. Иргэн улсын цэрэг Долннуурт довтлоод Богдын цэргийг цохин гаргаж Цахарын зуун найман сүм хотыг эзлэв. :11 дүгээр сарын 5. Хаант Орос улс ба Дундад иргэн улс ухуулан тунхаглах бичигт гарын үсэг зурсан байна. Энэхүү тунхаг бичигт, Орос улс Иргэн улсын Гадаад Монголыг хэмжээтэй эзэрхэх эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд Иргэн улс Ар Монголын өөртөө засах эрх (Автономит засаг) 1912 оны 10 сарын 21 өдрийн ―Орос Монголын худалдааны хэргийн тухай зүйл‖-ийг журамлан хэлэлцэж Иргэн Улс ба Ар Монголын холбогдлыг тодорхойлон тогтоохыг хүлээн зөвшөөрөв. :11 дүгээр сарын 9. Богд хааны цэрэг хэдэн мянган хүн их буутай өмнөш дахин довтлож 15-ны өдөр Батхаалга зэрэг газрыг эзэлсэн боловч удсангүй Хол дахиныг амаржууулах хотын Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайралтад найман зуу гаруй хүн үрэгдэж ухрав. Мөн сарын эхэнд хоѐр мянга найман зуу гаруй Богдын цэрэг Чуулалт Хаалганаас умар байсан Хятад цэргийг хүчтэй довтлон таван зуу гаруй хүнийг алж шархдуулав. :11 дүгээр сарын 19. У Жүн Шөн, Ми Жен Биу нар Богдын цэргийн гараас Да Ван Миао сүмийг дахинт буцаан авав. Мөн өвөл Тогтох цэрэг дайчлан дахин өмнөш довтлож Батхаалгыг эзлэв. Гэвч хэдэн өдрийн дараа Иргэн улсын цэрэгт булаагдав. :12 дугаар сарын 16. Богд хааны засгийн газар цэргээ Ар Монголын хил тийшээ татах тухай шийдвэрээ илэрхийлэв. Мөн оны сүүлч, Богдын цэрэг идэг идэгээр Монголын хил зүг ухрав. Энэ үеэр Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайрах хүчин нь нэмэгдэж ялалттайгаар давшиж Богдын цэрэгт эзлэгдсэн газруудыг дахин булаан авч эхлэв. Нийслэл Хүрээнд ―Шинэ толь‖ сэтгүүл хэвлэгдэж эхэлсэн бөгөөд орчин цагийн анхны сургууль байгуулагдав. :1913 оны эцэс 1914 оны эхээр, Монгол улсын ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид Хаант Орост айлчлав. *1914он :1 дүгээр сар. ДИУ-ын засгийн ордон Сүйюаны онцгой засаг захиргааны орон байгуулахаар болж жанжныг дүтүн ноѐн болгон хувируулан томилож, уулын Гүйсүй Дао (道)-д харъяалагдаж байсан арван хоѐр шиан, Улаанцавын чуулганы зургаан хошуу, Их Зуугийн чуулганы долоон хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сар. ДИУ-ын засгийн газар Рехө-гийн онцгой засаг захиргааны орныг байгуулахаар болж, дүтүн ноѐн томилон Зостын чуулганы долоон хошуу, Зуу-Удын чуулганы арван хоѐр хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сарын 6. Иргэн улсын цэрэг гэнэт Ар Монголын хилд цөмрөн орж Галсандашийн сайдын яамыг бүслэн дайрав. :3 дугаар сарын 9. Богд хааны засгийн газраас Оросын консулд бичиг өгч, Дундад Оросын хэлэлцээрийн ѐсыг зөрчиж түрэмгийлэл явуулж байгаа Хятад цэргийг тэд ухруулж, баривчлагдсан сайд Галсандашийн биеийг тавиулах тухай хатуу шаардлага тавив. Мөн оны эхээр Халхад байсан Өвөр Монголчууд элдэв зүйлийн хүчирдэлд орсноос нэг бүлэг хүмүүс уг нутагтаа буцаж ирэх хүсэлтээр Иргэн улсын засгийн газартай хэлэлцээ хийхийн төлөө 9 хүний төлөөлөгчийн бүлгэм томилов. Иргэн улсынхан тэд нарыг баривчилж есүүлийг цөм алав. :6 дугаар сарын 14. ДИУ-ын засгийн газар Цахарын онцгой засаг захиргааны орныг байгуулан дүтүн ноѐн томилож Фенчен, Лианчен зэрэг долоон шиан, Цахарын зүүн баруун гарын найман хошуу, жич дөрвөн малжлын сүрэг, Шилийн голын чуулганы арван хошууг ерөнхийлөн захируулав. :8 дугаар сарын 1. ДИУ-ын ордноос Алшаа, Эзнээ хоѐр хошууны цэрэг дайны сэргийлэлтийн явдлыг Ниншиан мужийн цэргийг захирагч түшмэлээр хариуцуулахаар тогтоов. Юан Шикайгаас Алшаа чин ван Даванбүлүгжилыг Баруун Монголын тохинуулах сайдаар томилов. Үүшин хошууны туслагч Түмэн- Очир чуулганы дарга, Сүйюаны дарангуйлан сахигч яамтай хуйвалдаж байгаад ―ардыг өдөөн урвуулсан‖ ялаар Шинэ ламыг баривчлаж, Үүшиний ―дугуйлан‖- гуудыг тархаав. :9 дүгээр сарын 8. Дундад, Орос, Монгол гурван этгээдийн Хиагтийн хуралдаан эхлэв. :9 дүгээр сарын 20. ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын анхны төсөл байгуулагдаж, Монголыг ДИУ-ын нэгэн хэсэг, Монгол улсын нэр, хааны цол, оны цолоо хүчингүй болгох асуудал дээр санал нэгдэхгүй байжээ. Мөн сарын гучны өдөр Оросын консулаас Монголын эрх баригчидтай ―Төмөр замын гэрээ‖ ба ―Цахилгаан утасны гэрээ‖ тогтоож Оросоос Монголд төмөр зам засах эрх ба холбоо мэдээний цахилгаан утас татах эрх олов. *1915 он :3 дугаар сарын 16. Бавуужав нарын дагуулсан Богдын цэрэг Кайлу орчим довтлов. 5 дугаар сарын 9. Юан Шикайн засгийн газар японтой ―Хорин нэгэн зурвас‖-ыг тогтоож Өвөр Монголын зүүн хэсгийн их хэмжээний эрх мэдлийг Японд өгчээ. :6 дугаар сарын 7. Хиагтын гурван этгээдийнн хуралдаан эцэстээ шийдвэр гарч ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын хорин хоѐр зурвасыг жинхэнээр гарын үсэг зуран батлав. Мөн сарын 9- ны өдөр Жибзундамбаас Монголын тусгаар тогтнолыг хүчингүй болгохоо тунхаглаж, арван хоѐрны өдөр Юан Шикай зарлиг нийтлэж Монгол ван гүн нарын уулын хэргэм цол уул ѐсоор хүчинтэй гэдгийг нотлож, хамтат нь бас Жибзундамбыг Хутагт хан өргөмжилсөн байна. :6 дугаар сарын 16. Бээжингийн засгийн ордноос Чен Лү-г ерөнхийлөн захирагч сайдаар Хүрээнд томилсон байна. :9 дүгээр сар. Халхын цэргийн явдлын журганы түшмэд Бавуужавтай нууцаар зөвлөлцөн Өвөр Монголын зүг дахин довтлохоор болж, Бавуужавт гурван түмэн рублын зардал хангав. 10 дугаар сарын 28. Удай Ван Фентиан мужийн дурдсан долоон зурвас буцан орж өгөх нөхцлийг хүлээн аваад Бээжинд хүрч ирэв, арван нэгдүгээр сарын 4-ний өдөр Юан Шикай түүний уул хэргэмийг сэргээн өгөв. :10 дугаар сарын 29. Бээжингээс Хүрээний хэрэг эрхлэгч сайддаа цахилгаан мэдээ явуулж, Өвөр Монголыг түйвээж байгаа Бавуужавыг Хүрээний засгийн газар хавсран дарангуйлахыг шаартагтун гэв. :11 дүгээр сарын 6. Бээжингийн засгийн ордоны төлөөлөгч, Оросын элчин сайд Кропенскийтай Бээжинд ―Дундад Оросын Хөлөнбуйрын асуудлын тухай тогтоол‖-ыг тогтоож Хөлөнбуйрын ―Онцгой орон‖-ны байр суурийг мэдрэв. Мөн сарын арван зургаанд Юан Шикайгаагаас Шинфүг Хөлөнбуйрын дэд дүтүнгээр томилов. :11 дүгээр сарын 23. Иргэн улсын цэрэг Егүзэр Хутагтын сүмийг байлдан эзлэж Бавуужавын цэргийг таван зуу гаруй алж шахрдуулж, Егүзэр Хутагтыг бас барьж аваачив. Мөн жилийн өвөл, Бавуужав хэдэн мянган цэргээ дагуулж нутагтаа буцах нэрээр Өвөр Монголын зүүн хэсэг оронд орж ирээд зэвсэгт ажиллагаагаа үргэлжлүүлэв. Бээжингийн засгийн газраас Ма Чи ( 马麒)-ыг Хөхнуурын Монгол Төдвийг тохинуулах сайд ба Гансу, Ниншиан, Хөхнуур зэрэг муж орныг дарангуйлан сахигч түшмэлээр хавсарган томилов. Ингээд Ма овогт цэргийн эрхтний Хөхнуур дахь дөч гаруй жилийн ноѐрхол эхэлсэн байна. Оросын хөрөнгөтнүүд Хүрээнд ―Монголын үндэстний банк‖-ыг байгуулав. *1916 он :5 дугаар сарын 27. Бавуужав Халх голын Амгалантад тэнгэр газрыг тахиж, Чин улсыг тэтгэн босгох уриа дурьдан, Юан Шикайг эсэргүүцэхээр уриалж ―Хаан төрөө тэтгэх цэрэг‖ хэмээн байгуулав. Долдугаар сарын 1-нд Бавуужав гар доорхи гурван мянга гаруй хүнээ дагуулж Японы этгээдийн дэмжлэгээр цэргийн зөвлөгч Аоянаки-ын жолоодлого дор Халх голоос өмнөш довтолж Тао Нан зүг урагшлан, хорин дөрөвний өдөр Түчиүэн шианы хотыг эзэлжээ. Ү жүн шөнгийн цэрэг хориглон байлдаж таван зуу гаруй Монгол цэргийг устгаж цохин ухруулав. :6 дугаар сарын 6. Юан Шикай үхэв. :8 дугаар сарын 7. Оросын Бээжинд суугаа элчин сайдаас Дундад улсын гадаад явдлын сайдад нот бичиг гардуулж, Дундад улсын засгийн газраас Халх Монголоос сонгох зөвлөлгөөний гишүүнээ хасаж хаяахыг шаардсанд Дундад улсын талаас өөрийн нутаг дэвсгэрээсээ зөвлөлгөөний гишүүн сонгох нь зүй ѐсны эрх хэмээн няцаасан байна. :9 дүгээр сарын 3. Япон цэрэг Бавуужавын цэргийг хамгаалан дэмжиж Гүн Зу Лин-аар өнгөрөхөд Фентианы зүүн хойд цэрэг тосон байлдав. Мөн сарын хорин таванд Бавуужавын цэрэг Кайлу хотыг дахин довтлоод Хармөрөн, Фентиан хоѐр мужийн цэрэгт хавчин цохигдож хоѐр мянга гаруй хүн үхэн шархдаж, үлдэгсэд нь зугтаав. :10 дугаар сарын 8. Бавуужавын цэрэг Линши шианы хотыг довтолж байх зуураа Бавуужав суманд оногдон үхэв. Үлдсэн олон нь Чадраабал Шебжингээ нарын дагууллага дор Зүүн Үзэмчин орчмын оронд хорогдож байгаад Цахар, Рехө-гийн цэрэгт цохигдож Халх ба Хөлөнбуйр зүг зугтаав. *1917 он :6 дугаар сарын 16. Талжын дээрэм Хөлөн хотыг дайран эзлэж зам дагуу дахь олон харуулын цэгүүд цохигдон сүйдэж, Хөлөнбуйрын дэд дүтүн түшмэл Шинфү зугтан дутааж Оросын түрээсний газарт зайлав. :9 дүгээр сарын 30. Оросын цэрэг Хайлаар орчим мянга гаруй Монгол дээрмүүдтэй тулалдаан болж, Оросын цэрэг дээрмийг нэхэмжлэх нэрээр тус орныг эзлэв. Бээжингийн засгийн газраас хүн томилон харилцаж хилээс гарахыг шаардсан боловч Орос цэрэг зөвшөөрсөнгүй. Мөн сард Бавуужавын үлдэгдэл хүч болох Шебжингээн бүлэг Хөлөнбуйрын нутгийн цэрэгт хөөгдөж Халх гол орчим хүрээд Халхын цэрэгт амдан цохигдож, бүх цэрэг үндсэндээ сөнөөгдсөн байна. :11 дүгээр сарын 7. Чадраабал зэрэг хүмүүс Солон уулнаа долоон мянга шахам хүн цуглуулж дахин бослого гаргасанд Хармөрөн мужийн цэрэг ба Фентиан мужийн цэрэг урьд хожид хавчин цохиж, Жалайдаас баруунш үлдэн явуулсан байна. ДИУ-ын засгийн газар Орост ―Арван сарын хувьсгал‖ үүссэн дашрамыг завдаж Жун Дүн төмөр замын засаг захиргааны эрхийг буцаан авч, Манжуурт цэрэг суулган хамгаалуулав. Цаг төрийн үймээнээс дүрвэсэн малчин ард малаа туугаад Халхад зайлан одов<ref>Ө.Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он</ref>. ==Түүхэн баримтууд== ===Улс төрийн баримтууд=== ====Богд хааны уриалга==== :1913 онд Монголоос таван замын их цэргийг гаргаж тохиолдсон Монголчуудаас хүчин хавсрахыг уриалж ашиг тусыг тайлбарлан Өвөр Монголын олон нийтэд зарласан бичиг :Монгол улсын засгийн хэргийг эрхлэх газраас дотоод Монгол зургаан чуулган дөчин есөн хошууны олон лам хар ард нар ба Хөх хотын Түмэд, Цахар сүргүүдийн ард нар, Илийн харъяат Монгол, бас Алашаа ба Хөх нуурын зэрэг нарын найман сумын Монгол Өөлд Ширээт хүрээ зэргийн олон Монголчуудын шар хар бүхэн дор ухуулах ану: Бидний аймаг язгуураас хүчирхэг идэрхэг хойтох газрыг эзлэн сууж, дэлхий дахины олон аймаг дор дарагдсангүй, хэдий Манж улс хараахан мандах үес дор ах дүү нөхөр гийчин ѐсоор түмэнтээ харилцан ураг барьж, ямагт сайныг үзүүлэхийн тулд олон Монгол аймаг харъяат болон дагасан боловч газар орны эрх ашгийг эзэлсэн газаргүй, олон засаг хошуу болгож, өөр өөрийн харъяат албат газар орныг эзэрхэн захируулсан бөлгөө. Ойрхи хэдэн жилээс иргэн зальхай түшмэд эрхийг эзлэж, шинэ засгийг явуулмой хэмээн Монгол газар иргэн элсээн, тариа хаглуулж газар орны ашгийг эзлэж эрх эзэрхлийг булааж халдан дарлах төдийгүй, бас бурхны шашныг хөнгөлж, Монголын хуучин ѐсыг халсугай хэмээгээд бидний Монгол ард үл хорссоноор үгүй, уржинан жил өвөл цагт дотоод муж дор Гамин цэрэг хуралдаж Манж улсын ѐсыгхалж, бүгдээр найрамдах улс болмой хэмээх тухай манай гадаад Монголын дөрвөн аймгийн чуулганы олон ван гүн засагуудын өөрчлөн улс төр байгуулахыг бүгдээр зөвлөлдөж, Очирдара Богд гэгээнийг Монгол улсын хаан хэмээн өргөмжилж, эрдэнийн сууринд залж, Их Юан улсын хуучин ѐсыг дахин гийгүүлж, өөр аймгийн дотор дарлагдахаас үүрд мултарч, олон аймгийн хойч үеийн ичингүйрлэлийг үгүй болгосугай хэмээсэн нь эдүгээ хол ойр газрын олон Монголчууд дараа дараагаар ирэх нь тасралтгүй. Санаваас дотоод Монголын олон ван гүн тайж бүрнээр Юан улсын Тайзу хааны хүүхэд үрсийн тулд зүй нь нэгэн сэтгэлээр бүгдээр нийлж, зүтгэн хүчлэх болвоос урьд өвгөдийн ѐсыг тахиулж, угаас байсан газар орноо өөр аймгийн ардад эзлэгдэхгүй, мөхсөн Зан То Бу Ла (?) ард мэт боол шивэгчин мэт халдуулахаас хэлтэрвээс болмой. Эдүгээ заримууд нь бидний доторхи Монголын түшмэд лам нар Хятад ардын баширлах, худал урихан үгс буюу хуурмаглах зальхай арга дор ташааран орж бидний Монголыг өөрчлөн улс төр байгуулахыг байлгаж, Дундад Иргэний таван аймаг бүгдээр найрамдах улс хамт нийлбээс бид нар Монгол аймаг ард цөм нэгэн адил ашиг буй агаад үүнээс хойш үүнд энэхүү түвшин жаргалыг эдэлмой хэмээн бичиг илгээн ирэх нь амой. Иймийн тул манай засгийн хэрэг шийтгэх газраас Хятад улсын хамт нийлбээс хойч өдөр бидний Монгол дор зовлон болох хэдэн зүйлийг гарган бичиж, олон дор дурьдан сонсгосугай. Байцаабаасуу, Оу Жу Ми Жоу газрын олон гадаад улс дор бүгдээр найрамдах улс хэд хэдэн буй амой. Тэдний хууль болбаас улсын харъяат газар орноо бүрнээр албаны болгож, харяъат иргэд газар орон дор гэр байгуулж, тариа тарьбаасуу зоос гаргаж албан дор тушаасны хойно сая өөрийн хөрөнгө болгомой. Эдүүгээ Иргэн улс лугаа нийлбээсүү Монголын газар орон цөм тэдний улс төрийн болохын тулд дотоод газар дор багталцахгүй ядуу иргэдийг шилжүүлэн суулгаж, гаал хөлс хураан тариа хаглуулахыг зүйгээр хориглон зогсоовоос, зохилдохгүй агсаар өвгөдийн үлдээсэн газар орныг өөр аймаг дор бүрнээр эзлүүлж, харин ч бид зоос гаргаж худалдан авхад хүрмүй. Тэр дээр бидний Монгол болбоос язгуураас саруул хөдөө талд дор хэн алиныг ялгахгүй санааны дураар адуулан аж төрж ирсэн бөгөөд аж төрөхөд мөн залхуу цалгайгаар хойч өдөр улс бүхэн дор энэ мэт хуулийг нийтээр явуулах цаг дор хүрсэн хойно Монгол аймгийн ард шөвөг хатгах газар харинолохгүй зовлон болох нь энэ нэг. Түүнээс урьд Манж улсын цаг дор бидний Монголчуудын гааль гувчуур хураахыг үүрд хэлтрүүлсэн бөлгөө. Эдүгээ бүгдээр найрамдах Иргэн улс, Манж улсын гадаад улсаас агсан авсан төлөөгүй өр найман зуу илүү сая одоо шинэ агсан авах мөнгө зургаан зуу илүү сая үнийг бүрнээр Бүгдээр найрамдах Иргэн улсаас төлсүгэй хэмээн нэгэнт олон улс дор зарлажээ. Бидний Монгол хэрвээ Иргэн хамт нийлбээс, дараа төлөх хугацаа хүрсэн цаг дор эрхгүй элдэв зүйлийн нэр зохион таван аймгийн иргэнээс нэгэн адил тэгшхэн хурааж төлмой. Нэгэнт улсын иргэн болсны тул зүй дор төлөхгүй хэмээн үл чадмой. Иргэнйи нэгэн адил тэсгэн хураах дор хүрвээс, хэд хэдэн зуун он болтол гааль гувчуур өгсөнгүй Монгол аймаг энэ зэргийн хүнд татвар тохиолдвоос, аж төрөн чадахгүй ядуурах мохохын туйл дор хүрмүй. Зовлон болох нь энэ хоѐр. Эдүгээ абасу таван аймаг нийлсэн Дундад иргэн улс болов хэмээвч өмнөх хойтох муж цөм хятад нэгэн аймаг бөгөөд харилцан эрх мэдлийг тэмцэн нэрт сайд их түшмэдийг битүүлгээр алж, харилцан өшөө дайсан болж эдүгээ болтол тогтоогүй байна. Бидний Монгол язгуураас өөр аймаг, зан сургаал, үг өгүүлэл, бичиг үсэг адилгүй. Дараа засаг явуулахад бүрнээр Хятад бичгийн төдий хэрэглэмой. Бидний Монгол дор Хятад бичиг нэвтэрхий мэдэх эрдэмтэй ард цөөн, түшмэл дарга нар болбоос бүрнээр эрдмийг үзэж, өргөн хэрэглэх тул нийтээр цөм Хятад хүмүүс болмой. Монгол ард Иргэн Хятад нарын хамт зарга зальхай зэрэг ял хэрэг буй бөгөөс үг үсэг нэвтрэхгүй. Бас аймаг намыг хэлбийн өмгөөлж мушгайтсан газар агсан хэмээн дийлэн хэлэхгүй энэ мэт хэрэг бүхнийг эрх биш үгүй болгож чадахгүй. Дотоод Монгол хошуунд тариа хаглуулж Иргэн түшмэд суулгасан газар энэ зэрэг хилсгүй мушгиж өвөрлснийг үзэж мэдсээр хэрэг. Зовлон болох нь энэ гурав. Түүнээс Хан улсын цагаас нааш Хятадын газар бурхан шашныг эрхэмнэж одоо дор хүрч ирсэн бөгөөд эдүгээ шинэ засаг явуулахыг үзвээс бурхны шашныг асар хүндэтгэхгүй, зарим нэгэн дотоод газар урьд байгуулсан тайх тахиглах сүм хийдийн бурхны хөргийг хараахан орхиж, (цэргийн сургуулал)-ын тэнхим болгон жич хийд сүмийн хүж зулын тариалангийн газрыг сургууллын тариалан болгосон нь нэлээд бүхүйг нүдээр үзэж чихээр сонссон нь тодорхой. Хятад ард гагцхүү бидний Монголын бурхны шашныг яахан эрхэмлэн үүрд агуулж буй зээ. Иргэний хамт нийлбээс хойч өдөр жил удаад Монголын хуучин ѐсыг өөрсдөө халуулж, бурхны ариун шашин сөнөхөд хүрмүй. Зовлон болох нь энэ дөрөв.Тэдний дотоод Монгол язгуураас Цагаан хэрэмийн заагаар суусан Дундад Хятад улст ойр холилцон суусан тул энэ зэргийг нэн ухуулан дурьдахгүйгээр учрыг мэдэх нь бидний гадаад Монголоос нэн ч тодорхой. Бидний язгуураас нэгэн угсааны яс махны төрөл, дотоод гадаад хэмээн ялгаваас зохихгүй.Тэд Иргэн дор ойр суусан тул тэдний сүр хүчин дор айн түтгэлзэн бүхүйг манай засгийн хэрэг шийтгэх газар мөн мэдмой. Эдүгээ цагийн байдлыг үзвээс, Дундад улсыг тойрон хүчирхэг гадаад улс барс мэт хэлэлцмой. Тэр дээр улсын өрийн тоо тэнцүү үлэмж бөгөөд дотоодын самуун бас тогтоогүй. Бидний Монгол бүгдээр нийлж, нэгэн улс болж, язгуураас байсан газар орон зах хэлхээг эзлэн илүү гүний газрыг тэмцэхгүй болбоос Дундад улсын дайлах цэрэг гарбаас олон гадаад улсууд шударгийг барьж, шүүмжлэх буй за. Эдүгээ манай Монгол улсын их цэрэг таван зам хуваан урагш одож, дотоод гадаад Монголын газар дор сэргийлэн суусан Хятад цэргүүд лугаа хэдэн удаа байлдаад цөм дийлжээ. Удахгүй урагш давшин Монгол газрын зүүн баруун өмнөд зах хязгаарууд хүртэл байлдсаар Хятадын түшмэл цэргийг Монголын хязгаараас гаргасугай хэмээмүй. Та өөр өөрийн хошууны зах дор их цэрэг хүрэхийг үзэж гар хөдлөн байлдаж Хятадын түшмэл цэргийг хөөн илгээх бөгөөд тус бүрийн хүчийг нэгтгэж, эртхэн шаламгайлан газар орноо эзлэн авсугай. Боо Хятадын омогтой үгийг сонсч, нэгэн аймгийн дотор харилцан өшөө дайсан болоход хүргүүлэгтүн. Бид язгуураас нэгэн үндэстний тул зүй нь жаргав ч зовов ч үхэв ч нэгэн хамт байваас зохимой. Бас бидний Богд эзэн гагцхүү өршөөл эрдмийг гол болгох бөгөөд Иргэн улсын түшмэл цэргээс бус ажил үйлдвэрийн ядуу иргэдийг халдан зовоовоос үл болмой хэмээн удаа дараагаар зарлиг буулгаж ухуулсаар буй тул бидний улс төрд мөчөөрхөн хорлохгүй энгийн номхон иргэдийг алив газар дор хэвээр агуулан, харин өршөөн хамгаалбаас зохих явдлыг хамтад гаргаж, басхүү манай засгийн газраас албан бичгээр харъяат олон чуулганы хошуун дор ухуулан зарласан нь олон боловч эдүгээ хүртэл дагахаар ирээгүй нь бас буй тул дахин ашиг зовлонгийг сэнхрүүлэн дагаж орсон ба дагаж орон завдаагүй нийт Монгол овогтон дор нийгмээр ухуулан бичиг зарлав. Магад үнэмчлэн хичээн дагаж явагтун. Үүний тул зарлал явуулав. ===Цэргийн түүхэн баримтууд=== ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 1==== Өмнө хязгаар түгшүүртэй учир цэрэг мордуулж газар орныг хамгаалах тухай цэргийн яамны айлтгалыг ѐсоор болгосон бичиг<ref>Монголын шинжлэх ухааны академийн түүхийн хүрээлэн. Монголын ард түмний 1911 оны үндэстний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл - Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914. Улаанбаатар. 1982 он.</ref> :Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны бичиг. Бүгд ерөнхийлөн захирах сайдын яамнаа өргөн илгээв. Явуулах учир: Эдүгээ манай цэргийн яамнаас өвлийн сүүл сарын арван наймны бичин цаг айлтгасан нь: Өмнө зүгийн олон хязгаарт Хятад цэрэг хуралдсан түгшүүртэй мэдээ буй тул, их цэргийг таван замд хуваан мордуулж, газар орныг сэргийлэн хамгаалуулж, дайсныг тосон сөнөөх явдлыг төлөвлүүлсэн нь болох ба үл болохыг хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад, Богд эзэн гэгээнээр толилож, заан сургахыг гуйхын учир: Мөнөөхөн зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт Галсандаш, Дарьганга зэрэг газруудыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг сахих сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах дэд сайд гүн Сономдорж нарын газраас Монгол олон чуулганы ойр ба зах нийлэх Хятадын бага хотод маш үлэмж цэрэг хуралдан, бас өмнө зүгийн Харчин өртөөнүүдийн газар ирж буй ба бас Шилийн голын чуулганы зүүн, баруун Сөнид ван, Улаанцавын чуулганы дарга, Дөрвөн хүүхэд нарын ван нарыг барьж аваачив хэмээсэн зэрэг удаа дараа тодорхойлон гаргаж, газар орныг хамгаалан сэргийлэн бэлтгэх баатар мэргэн цэрэг хурц зэвсэг олгуулахыг эрж, бичиг захидал хүргэж ирснийг шавь боолчууд үзэж хянабаас цаана дашаас тийнхүү Хятад цэрэг халдахаар ирж, өмнө зүгийн алив олон Монголчуудад зовлон самууныг дэгдээн бүхүй нь үнэхээрийн түгшүүртэй бөгөөд нигүүслэлтэй тул, үүнийг урьдхан дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжахаас тусгайлан салсан дэд зэрэг түшмэл Бавуужав харъяат цэрэг нэгэн зуу шахамыг өдөр дараалан хориодоор өртөөлөн довтолгон мэдүүлж, урьдчилан Дарьгангын газар илгээх ба бас урьд Түшээт хан, Сайн ноѐн хан аймгаас түүгээр дайчлан, цэрэг гурван зуугийн дээр сургуулийн цэрэг хоѐр зууг нэмэн томилж илгээхэд сая буулгасан зарлигийг дагаж, дэд сайд гүн Сономдоржыг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд, Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ гүн Пунцагдэжидыг таслан захирах сайдаар тавьж, бүх таван зуун цэргийг захиран мэдүүлэх зэрэг явдлыг нэгэнт бичиг шийтгэж, зохих газруудад явуулан тушаасны дээр, бусад цэргүүдээс зүг нэмэн мордуулахыг томилон завдаж бүхүй атал, энэ завсар бас Хятад цэрэг улмаар нааш давшин хандаж буй хэмээх тул, одоо зүй нь бүх олон газрын түшмэл цэргээс бүгд таван зам анги хуваан томилон мордуулбаас зохихын тулд, оролсон дэд сайд Засагт чин ван Удайн харъяат цэргийг бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдсүрэнд захиргаж, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтохыг харъяат цэргийн хамтаар Егүзэр хутагт Галсандашын хүрээ зүг, дэд сайд Бишрэлт бээс Насан-Арвижахад харъяат цэргүүдийг захирган хоѐр Сөнид, Дөрвөд вангийн зүг Халхын сургуулийн цэргээс мордуулах хоѐр зуун цэргийг урьд явуулан тушаасан хэвээр сайд гүн Сономдорж нар лугаа нийлүүлэн Хөх хотын зүг, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийг харъяат цэргүүдийг захирган авахуулж, Урадын гурван гүн, Хатан голын зүг ийм таван зам анги хуваан дараа дараагаар дайчлан мордуулж, өөр өөрийн заасан газар гүйцэн хүргүүлж, цааш улмаар давшуулан дайсны цэргийг тосон дайлж хядан сөнөөж, газар орныг батлан тохинуулах явдлыг байдлыг үзэж, тухайд нийлүүлэн хянан шийтгүүлбээс болох мэт боловч, шавь боолчуудын зоригоор авчих хэрэг бусын тулд, хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад гуйх нь: Богд эзэн гэгээнээр толилж, заан сургаж дагаж явуулах ажаамуй. Хэрвээ гуйсан ѐсоор болгон явуулбаас тухайд эл түшмэл цэргүүдийг дан ганц өртөөлөн явуулахад цагийн гачаалд өртөөний хүчин тэсэхгүйн тулд, тусгай уналга, ачлага барих майхан, жич цалинг зүйлийг сангийн яамнаас бэлтгүүлэн нийлүүлэн олгуулж мордуулах ба бас уул газруудад хүрсний хойно унах агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, хөрөнгө баялаг лам нар, түшмэд ардад учрыг дурьдан ухуулж, туслан бариулаад дараа нь сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх буюу эс бөгөөс хэрхэн зүй ѐсоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлэх явдлыг шавь боолчуудын газраас төсөвлөн хянаж, өөр гүйцэтгэн шийдвээс, болох ба үл болох явдлыг хамтаар гаргаж, үүний тул хичээнгүйлэн айлтгав. Зарлигийг гуймуй хэмээн айлтгасанд мөнхүү өдөр цагт хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон зарлиг, Тогтохын биеийг энэ удаа мордуулахыг түтгэлзэж түүний цэргийг Найданжавд захирган мордуул, бусдыг хэлэлцсэн ѐсоор болгогтун хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж, үүнийг зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт, Дарьгангын зэрэг газрыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд гүн Сономдорж, Шилийн гол, Улаанцавын чуулганы дарга, Дарьгангын бүгдийн тэргүүн гүн Сономдовдон нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад нэгэн адил хичээнгүйлэн дагаж, эдний олон ангийн түшмэл цэргүүдийг өөр өөрийн харъяат газар хүрсний хойно бүгдээр хамт нийлж, боловсрол зөвлөлдөж, хэний цэргийг аль хошууны хязгаарын боомт болгох чухам ямар байдалтай газар сэргийлүүлэн хамгаалуулж суулгах ба тэдний барих гэр, уналага агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, засаг лам нар, түшмэл ардад учрыг дурьдан ухуулж туслан бариулаад дараа зохих газруудаас тодорхойлон өргөж, сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх, эсбэсүү хэрхэн нийгэм тэгшийг үзэж, зүй зохисоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлбээс болохыг сайнаар төлөвлөн гүйцэтгэн шийтгүүлж, хэрхэвчээр үлэмж илүү дээш томилож, түрэмгийлэн хөөн авах зэргээр олон дордосыг албадан гасалган зовооход хүргүүлэхгүй болох явдлыг урьдаас хянан тогтоож, уламжлан зохих газар түүгээр зарлан явуулан тушааж, журамлан дагаж шийтгүүлсүгэй. Үүнийг басхүү бэйсийн зэргэ туслагч тайж Чимэдсүрэн, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтох, Хичээнгүй баатар гүн Найданжав, Дэс түшмэл чин зэргэ Бавуужав, Дэд сайд Бишрэлт, бэйс Насан-Аривжах, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлт нарт довтолгон тушаан явуулаад, уг айлтгасан хэрэг, буулгасан зарлигийг хянан үзэж, хичээнгүйлэн дагаж, эдүгээ даруй засажагаан завдаж, урьд нэгэнт өртөөлөн мордож бүхүй түшмэл Бавуужав, дуудлагаар өртөөлөн мордох Зоригт баатарын цэргээс бусад нь бичиг хүлээн авсан өдрөөс таван майхан, уналга ачилга, цалин хүнс зүйлийг түүгээр хүлээн авч, өөр өөрийн харъяат цэргийг гавшгайлан мордож, шаардан явж, арван таван өдрийн дотор тус тусын нэр заасан зүгийн газраа одох ба түшмэл Зүтгэлт, цэргүүд Урадын дунд гүнгийн Бавуудоржийн газраа тус тус гүйцэн хүрэх зэрэг явдлыг эдүгээгийн заан гаргасан ѐсоор шийтгэн дагаж шийтгүүлэн олон хязгаарыг батлан сэргийлэн хамгаалж, цаггүй цагдан байцааж, хэрэв дайсны цэрэг халдахаар ирэх нь болахул мэдүүлбээс зохих олон газраа харилцан мэдээлж, хүчин туслалцуулан эрхгүй нэгэн сэтгэл хүчээр байлдан сөнөөж, газар орныг ариутган тохниулж, гавъяа байгуулан, улсын сүрийг мандуулж удаа бүр учрыг тодорхойлон мэдүүлэн ирүүлэх ба жич харъяат түшмэл цэргүүд хүрсэн эл газарт номхон шударгаар амьдрах алив ардыг өчүүхэн төдий халдан дарлаж гаслаан зовоохгүй, бүгдээр үнэн санаагаар хүчлэн зүтгэж, чухам тус зүйн хэргийг хичээн ѐс журам цэвэр ичимтгийг сахин явж, гавъяаг илэрхийлбээс зохино. Ийн тушаасан хойно цэргийг чангалан баримтлан захирахгүй осолдон цалгардаж дураар тавин явуулж, ѐс бусчилан хэрэг халдахад хүргүүлбээс саадгүй чангалан ял хэлэлцэх явдлыг хамтаар ухуулсугай. Үүнийг басхүү Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамнаа явуулаад байцаан үзэж, одоогийн мордуулах олон ангийн түшмэл цэргийн барих майхан, уналага ачилга зэргийг олон цөөнд тохируулан төсөвлөн бэлтгэж, бүх цалинг зүйлийн хамтаар нийлүүлэн тавин олгуулах ажаамуй. Үүнийг нэгэнтэйгүүр Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг бусад таван яамнаа, баруун хязгаар, Хөлөн буйрын сайдуудад нэгэн адил явуулаад байцаан үзүүлэхээс гадна, дөрвөн аймгийн жанжин чуулганы дарга нарт хуваан тушаан явуулаад тухайг үзэж хянан шийтгүүлсүгэй. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний хоѐрдугаар он, арван хоѐр сарын хорин нэгэн ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 2==== Монгол цэргүүдийн байрлалыг шинэчлэн зохион байгуулах тухай бичиг Цэргийн хэргийг бүгдийг захиран шийтгэгч яамны бичиг<ref>Монгол Улсын Төв Архивын ФА-2. ХН-92.Б.14. Эх нугалбар.</ref> Харъяат цэргүүдийг бүрнээ хойш ухруулан, бас ч цэргүүдээс татан буулгаж цөөрүүлэн суулгаваас олон монголчуудад зовлон бас болохын тул манай яамнаас олон хязгаарын цэрэг бүхий нутгийн түшмэл, ардад ухуулга ба жич цаадах хятад цэргийн захирлуудад мэдээлэн өгөх бичгийн эх зохиож, өөр өөрийн бичгийн дугтуйд углаж хүргүүлсэн тул үүнийг баруун өмнөд хязгаарын цэргийн хэргийг бүгд захирч олон монголчуудыг илбэн тохинуулах хэргийг хамаарсан сайд, мэргэн жүн ван Цэсэнжав, түшмэл Зүтгэлт, зүүн өмнө хязгаарын цэрэг захирсан жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэн, гүн Сумъяа, бүгд захирагч дарга гүн Найданжав, хорооны дарга бэйс Чимэдцэрэн нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад, хүрмэгц бичгийн доторх хэргийг хянан үзэж, ухуулах ба мэдээлэх бичгүүдийг даруй ѐсчлон бичүүлж улмаар гүйцэтгэн, өөр өөрийн харъяат цэргүүдийг захиран авч, нам гүмээр эргэж хойш суулга. Үүнд, урьд сайд жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэнгээс бие өвдсөн учир олгуулахыг ирж мэдүүлснийг чөлөө олгож, уг цэргүүдийг түшмэл Бавуужаваар ерөнхийлөн, Модонбунгаагаар дэслэн захируулах явдлыг айлтгаад, зарлиг ѐсоор болсон тул, харъяат сайд бэйл бүх цэргийг ухруулан суулгах хийгээд татах зэрэг хэргийг гүйцэтгэн шийтгэсэн хойно бэйс Чимэдцэрэнгийн хамтаар нийслэл хүрээнд хүрч ирвээс зохино. Бэйс Чимэдцэрэнгийн цэргийг бүрмөсөн татан буулгаваас уул сайдын цэрэгт нийлүүлэхийг мөн сайд жанжин бэйлийн газраас түүгээр эрхлэн гүйцэтгэн шийтгэх, олон сайд, дарга нарын тус тус захирсан цэргээс олон цэрэгтэйгээс нь гурваад хороо, цөөхөн цэрэгтэйгээс нь хошоод хороо үлдээж, гүн Найданжавын цэргийг ихэмсэг бэйл Цэрэннямын нутгийн өмнө захын Өрөмтэй худагтад, сайд гүн Сумъяагийн цэргийг Дарьгангын өмнө захад, түшмэл Бавуужав нарын цэргийг хурц бэйс Түдэнгийн хошууны өмнө захад, ван Цэсэнжав нарын цэргүүдийг Мэргэн вангийн хошууны нутгийн өмнө Сулхээр зэрэг газарт, түшмэл Зүтгэлтийн цэргийг сайд Түшээт вангийн хошууны өмнө захад Аваргахүрд, Хар-Ус зэрэг газар тус тус суулгаж, уул цэргүүдийг аль аймаг чуулганы цэргүүдийг буулгах суулгах зэргийг харъяат захирсан сайд түшмэл эрхлэн шийтгэж, татаж буулгах цэрэгт сан ба аймаг хошуунаас олгосон хувцас ба агт морь, гэр хэрэглэлийг хүрэлцэхээр үлдээж, сэргийлж суулгах цэрэгт шилжүүлэн олгож, зэвсгийг бүрнээ хураан авч захирах түшмэлд авуулан цэргийн яамнаа хүргэн ирүүлж, бүртгэн хураалгая. Басхүү үлдээж сэргийлэн суулгах ба буулгах цэрэгт аль аймаг чуулган хошууны цэргээс үлдээсэн буулгасан нэр тоо зэргийг тус бүр тодорхой цэс үйлдэж, жич буулгасан цэргүүдийг хэн хэн түшмэлд тушаан өгч, аль газраар буцаасан зэргийг хамтаар тус тус мэдүүлэн ирүүлээд байцаахад бэлтгэе. Үүнийг шалгарсан баатар дарга гүн Мөрөнгаад тушаан явуулаад, харъяат бүх цэргүүдийг захиран авч, манай яамнаас дахин тушаахын инару байлдах хэрэг үүсгэхгүй, сахин сэргийлж суугаасай. Бас ч сайд Егүзэр хутагт Галсандашд явуулаад журамлан дагаж шийтгүүлье. Үүнийг басхүү дөрвөн аймгийн жанжин, чуулганы дарга нарт тушаан явуулаад тус тусын аймгийн нутгийн захыг сэргийлэн суулгасан цэргүүдийг бүрнээ татан буулгаж, захирагсдад олгосон тэмдэгийг хурааж мэдүүлье. Хүргэж ирүүлье. Ийнхүү явуулан тушаасан, үүнийг Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг таван яамнаа явуулан байцаан үзүүлье хэмээн өргөжээ. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны арван нэгэн сарын шинийн долоон (1913 оны арван хоѐрдугаар сарын 4-ний өдөр.) == Урлагийн бүтээлүүд == ===Баримтат кино=== * [[Хоржийлоо]] [[Баримтат кино]] ===Уран зохиол=== * [[Бямбын Ринчен|Б.Ренчин]]. [[Үүрийн туяа]]. [[роман]] * [[Дүгэржавын Маам|Д.Маам]]. [[Газар шороо]]. роман == Эх сурвалж == * [http://iccs.aichi-u.ac.jp/archives/report/057/5c4a92eccc970.pdf ボグド・ハーン政権軍南進作戦に関する一考察 ―阿爾花(アルファ)公・ナスンアリビジフの帰還問題を中心に―] * Л. Дэндэв, “Монголын товч түүх” Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал-29 дүгээр боть, Улаанбаатар, 2006, * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “Бүгд Найрамдах Монгол ард улсын түүх”. Гурван боть. УБ. 1968 он. * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “В.Котвичийн хувийн архиваас олдсон Монголын түүхэнд холбогдох зарим бичиг”, хэвлэлд бэлтгэсэн Б.Ширэндэв, Шинжлэх Ухааны Академийн хэвлэл, Улаанбаатар, 1972, тал 23-39. * EDITED BV LO HUI MIN: THE CORRESPONDENCE OF G.E.MORISSON II, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRISS 1978, P 48 * Монгол улсын түүхийн төв архив. ‘’ Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914’’. ТТА. ФА-4. НХ-656. * Ш. Нацагдорж. Манлайбаатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн хэвлэх үйлдвэр, УБ., 1946 он. * Монгол ардын журамт цэргийн дуртгалууд, гуравдугаар дэвтэр, Улсын хэвлэлийн газар, УБ., 1986. * Монгол улсын түүх Ү боть. ХХ зуун, Монгол улсын шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэн, УБ., 2004. * Японы Гадаад Харилцааны Түүхийн Архив. Гадаад явдлын яамны тэмдэглэлийн баримт бичгүүд. (Дайшѐ-гын хуучин цэс) * Японы сэргийлэн хамгаалах тэнхимийн сэргийлэн хамгаалах институтын материал. Хуучин далайн цэргийн яамны архивын материал. * Ө. Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == * [https://mongoltoli.mn/history/h/187 Таван замын байлдаан] {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] np4hbonv9mq0t09w3nyase9by20u82s 709903 709902 2022-08-28T09:07:29Z 94.237.53.37 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Таван замын тулаан |partof= [[Монгол-Хятадын дайнууд]] |campaign=Таван замын байлдаан |image=[[Зураг:Mongolian_soldiers.jpg|300px]] |caption=Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд |date=1912-1915 он |place=[[БНХАУ]], [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]], [[Шинжаан|Шинжааны өөртөө засах тойрог]] |casus= |territory=[[Өвөр Монгол]] болон бусад монголчууд амьдардаг нутгийг алдсан ба хожим [[Хятад]]ын нутаг болсон |result= Гурван улсын [[Хиагтын хэлэлцээр]] |combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]<br />[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],<br /> бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]<br />дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], <br />дэд сайд [[Бавуужав]]<br />дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[Насан-Аривжих]]<br />сайд, гүн [[Содномдорж]]<br />дэд түшмэл Зүтгэлт<br />гүн [[Лаварын Сумъяа]] |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />маршал [[:zh:王怀庆|Ван Хуайчин]] |strength1=[[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Богд Хаант Монгол Улсын арми]], <br />[[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг]]ийн ангиуд нийтдээ 10000 орчим цэрэг |strength2=70000 [[цэрэг]],<br />янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]]<br />, 80-90 пулемёт |casualties1=алуулсан 400 орчим, <br />олзлуулсан 60<br />шархадсан 48 |casualties2=алуулсан 3795,<br />олзлуулсан 76<br />зөвхөн 3 тулалдаанд 4-8 их буу,410-аад их бууны сум,<br />7 пулемёт түүний 5000 сум,<br />1080 буу, 85600 ширхэг сум, <br />421 сэлэм олзлуулсан. }} [[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] '''Таван замын байлдаан'''- Монгол-хятадын хооронд 1912-1915 онуудад болсон дайныг хэлдэг бөгөөд [[Монгол]]ын тал [[Өвөр Монгол]]ын нутгийг [[хятад]]ын цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх зорилготой байсан бол [[Хятад]]ын тал Өвөр монголыг алдахгүй байх төдийгүй [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсыг]] устган түүний нутгийг булаан эзлэх зорилготой байжээ. Энэ дайныг хятадад "[[Үхэр жилийн үймээн]]" гэж нэрлэдэг бөгөөд дайны үед хятадын үлэмж давуу цэргийн байлдааны ажиллагаанууд нь бүтэлгүй болж ихэвчилан ялагдаж байсан тул гүнзгийрүүлэн судалдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад ялагдлуудаа [[ялалт]] болгон хуурамчаар тэмдэглэсэн байдаг онцлогтой. Таван замын байлдааны үед [[Ховдын хязгаар]]ыг хамгаалах [[Баруун Монгол]] буюу [[Шинжаан]]ыг [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|хятадаас чөлөөлөх зорилго]]ор [[Богд хааны Засгийн газар]] Гурван замаар цэрэг хуваан оруулсан байна. Энэ тухай судалгаа бараг байдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад цөөн тооны мэдээлэл байдаг. Энэхүү таван замын байлдаанаас тусдаа явагдсан [[Монгол-хятадын дайн]]ыг [[Гурван замын байлдаан]] гэж нэрлэн оруулав. [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдаж зарлан тунхагласан явдалд [[Өвөр Монгол]]ын [[Зуу Үд]], [[Зост]], [[Жирэм]], [[Шилийн гол]], [[Улаанцав]], [[Их зуу]] зэрэг 6 чуулган [[Хөх хот]]ын Түмэдийн зүүн баруун гарын засаг Хар мөрний их мянган, [[Өөлд]]ийн засаг, [[Алшаа]], [[Ар хорчин]], [[Или мөрөн|Илийн мөрний]] [[Цахар]] зүүн гар болон [[Тарвагатай]]н аймгийн хошууд талархан дагаж баясахаа илэрхийлж, [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[цэрэг]] илгээж, Өвөр Монголыг бүхэлд нь Хятадын дарлалаас чөлөөлөхийг хүсэн гуйжээ. Хөлөнбуйрын Барга, Өвөр зургаан чуулганы 49 хошууны 36 нь Монгол улсад нэгдсэнээс гадна Хөх нуурын 24 хошуу, Цахар 8 хошуу, Или мөрөн болон Тарвагатайн 16 хошуу дагаар орж албан ёсоор нэгдэхээ илэрхийлсэн юм. [[Богд хаан]]ы [[зарлиг]]аар [[1913]] оны [[долоодугаар сар|7-р сар]]д зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх тусгай газар байгуулагдаж, [[Сайд]]аар нь [[цэцэн хан аймаг]]ийн харьяат [[Егүзэр хутагт|Егүзэр ачит зан бадарсан эрдэнэ мэргэн хамба]] [[Галсандаш]]ийг томилсон. ==Урьдчилсан нөхцөл== [[Файл:Бавуужав.png|thumb|left|200px|Шударга баатар Бавуужав]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдсаны дараа [[Монгол үндэстэн]]г нэгтгэн Нэгдмэл Монгол Улс байгуулахыг [[Монгол]]ын тухайн үеийн эрх баригчид эрмэлзэж байв. Богд Хаант Монгол Улсад Өвөр Монгол болон бусад монголчууд нэгдэх эрмэлзлээ илэрхийлж, хуучин [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] харъяаны Монголчуудын хэмжээнд [[бослого]], хөдөлгөөнүүд газар сайгүй өрнөж байлаа. Үүнийг эсэргүүцэн [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] дарлалыг авч хаян [[Дундад Иргэн Улс|Дундад Иргэн улс]]ыг байгуулсан [[Хятад|Хятадууд]] өөрсдийгөө манж нарын өв залгамжлагч гэж үзэн хуучин Манж Чин улсын нутагт гарсан үндэстэнүүдийн тусгаар тогтнох эрмэлзэл бүхий эсэргүүцэл, тэмцлийг цэрэг, зэвсгийн хүчээр нухчин дарж хэлсэн. Түүхийн ийм эгзэгтэй үед Богд хаан Монгол улс, Өвөр монголчуудыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөх, өөрт сайн дураар нэгдсэн монголчуудыг нэгтгэж, хязгаар нутгаа батлан хамгаалах зорилгоор [[Чуулалт хаалга]], Бат хаалга ([[Хорчин зүүн гарын дунд хошуу]]), [[Долнуур]], [[Хөх хот]], [[Бугат]] хотын чиглэлд таван замаар их цэрэг хөдөлгөв. ==Монголын тал== ===Монгол дах нөхцөл байдал=== Богд Хаант Монгол Улс байгуулагдсанаас эхлэн түүний Засгийн газраас Ар ба Өвөр Монгол төдийгүй нийт Монголчуудыг нэгтгэн Их Монгол улсыг байгуулахыг өөрийн үндсэн бодлого болгон хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Энэхүү бодлогын дагуу Өвөр Монголын олон түмэнд хандан “Манай засгийн газраас их цэргийг томилж дотоод монголд сэргийлэн суулгасан хятад цэргүүд лүгээ байлдаж хятад түшмэл цэргийг бүрмөсөн гаргасугай хэмээмой. Их цэрэг хүрэхийг үзэж хүчин хавсран газар орноо эзлэн авсугай. Бид язгуураас нэгэн үндэстэн тул зовлон жаргаланг хамтатгаваас зохимой” хэмээн ухуулан таниулах зарыг түгээн дэлгэрүүлж байв<ref>Ж.Урангуа: “ХХ зууны эхэн үеийн Монгол улс 1911-1919”, Улаанбаатар, 2006 он. Тал 47</ref> Монголын засгийн газар нь Манж чин гүрэн задран унасан учир Манж нарын нэгтгэсэн Монгол, хятад, түвд болон бусад үндэстэнгүүд өөрийн тусгаар улсыг байгуулах эрхтэй гэсэн түүхэн үндэс бүхий зарчмын дагуу Манж нарын эрхийг шууд залгамжлан авах гэсэн хятадын үндэслэлгүй их гүрний дээрэнгүй бодлогыг эрс эсэргүүцэн дээрх бодлогыг сөргүүлэн дэвшүүлжээ. Мөн тэд өөрийн дээрх бодлогыг хэрэгжүүлэхэд Оросын тусламжид түшиглэхээр тооцоолж байжээ. Гэхдээ Богд хаан болон түүний Засгийн газрын эрх бүхий ноёд барууны дипломат ёс гэж нэрлэдэг гадаад өнгөндөө найрсаг мэт боловч хүчтэй нь хүчгүйгээ дарладаг зарчим бүхий өөрийн их гүрний эрх ашгийг бүхний тэргүүнд тавьдаг тэрхүү ёс зүйг мэдэхгүйн улмаас Оросын эрх ашиг юу болохыг танин мэдэж чадалгүй хэт найдлага тавин хүлээж байсан байна. Монголын талын энэхүү найдварыг ашиглан өөрсдийнхөө Монгол дахь эрх ашиг ба худалдааны хэргийг завдан тогтоох гэсэн Оросын засгийн газрын ажиллагаа нь эрчимтэй болж, гадаад явдлын тэргүүн сайд Сазанов 1912 оны есдүгээр сарын 3-нд хаандаа бичиг өргөж, “Монголд онц элч томилон, Орос-Монголын найрамдлын гэрээг тогтоох учир бол Оросод туйлын чухал ашигтай явдал болно” гээд онц элчийн тушаалд Хаант засгийн Алс Дорнодын гадаад харилцааны томоохон зүтгэлтэн Кростовецыг томилох хэргийг хаандаа зөвлөжээ. Ийнхүү Гадаад яамны тэргүүн сайдын саналаар хаант Оросын бүрэн эрхт онц элчийн хувиар Кростовец Монголтой хэлэлцээр хийхээр болж Нийслэл хүрээнээ ирсэн байна. Гэрээ байгуулах хэлэлцээнд Монголын талын төлөөлөгч Сайн ноѐн хан Намнансүрэн, Да лам Цэрэнчимэд нараас “Монголын засгийн газраас бүх монгол үндэстнийг нэгтгэсэн тусгай бүрэн эрхт эзэнт улс төр байгуулах явдалд их Орос улсаас зүйл бүрийн тусламж үзүүлэх ба, хятад улсаар зөвшөөрүүлэхийг хүсмой” хэмээсэнд Оросын талын төлөөлөгч Кростовецоос “Монгол овогтон бүхнийг нэгтгэх явдал болвоос тус улсын засгийн бодлогтой харшилдах бөгөөд Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхээ олох нь маш чухал тул одоо үүнийг даруй хэлэлцвээс зохимой” гэж хэлэлцээрийн агуулгыг зөвхөн Армонголын тухай ярихаас биш Өвөр Монголд холбогдуулж болохгүй гэж анхааруулсан байна. Үүнд Да лам Цэрэнчимэдээс “1911 онд миний бие Ханддоржийн хамт Оросын засгийн газар лугаа Монгол овогтныг нэгтгэсэн улс төр байгуулахыг илэрхийлж тусламж гуйхад Орос улсаас зөвшөөрөн хүлээсэн байгаад одоо яагаад ийнхүү санал гаргасан бэ. Үүнийг бид зөвшөөрч чадахгүй. Хэрвээ Гадаад Монгол тусгаарлаж Дотоод Монгол Хятад улсад хэвээр эзлэгдэх аваас үнэхээр ашиггүй явдал болмой. Энэ учраас Монголын цэрэг нь хятад лугаа байлдахад гагцхүү Орос улсын тусламжийг түших юм. Ингэж сая бидний хүсэл биелэгдэж Монгол овогтон бүгдээрээ нэгдэж нэгэн улс болж чадмой. Учир иймээс Ар, Өвөр Монголыг салгаж болохгүй” гэжээ. Орос улсын төлөөлөгч Кростовецоос мөн Ар, Өвөр Монгол нэгдсэн улс байгуулах явдалд Орос улсын талаас туслаж болохгүйн учир шалтгааныг тайлбарлан хэлээд гэрээ бичгийн эхийг тус тус бэлтгэсэнээ дахин ярилцахаар тогтоод анхны хурал дуусжээ. Дараагийн хуралд Монголын талын дэвшүүлсэн бичигт “Монголчууд Манж, Хятадын эрх мэдлийг устгаж бүх Монголыг нэгтгэсэн бүрэн эрхт их улсыг байгуулсан явдлыг Орос улсаас эн тэргүүнд зөвшөөрч цаашдаа эрхбиш хамгаалах үүргийг хүлээн гүйцээх хэрэгтэй. Түүний дараа, бид бас бусад гадаад улсуудаар тусгаар тогтносон эрхээ зөвшөөрүүлнэ” гэж дурджээ. Эдгээр шаардлага нь Оросын засгийн газрын бодлоготой нийцэхгүй болохоор Оросын төлөөлөгчид зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлжээ. Хоѐр этгээдийн ширүүн маргалдааны дунд Да лам Цэрэнчимэд “Манж, Хятадын захиргаанаас гараад дахиад бас Оросын боол болохыг бид хүсэхгүй. Тус хэлэлцээрийг зогсоож, Бээжингийн засгийн газраас өөрийн монгол төлөөлөгч Наянт ванг ирүүлж хэлэлцээр хийх нь зөв байна” гэж хэлсэнд Оросын төлөөлөгч Кростовиец ихэд уурлаж, монголын бэлтгэсэн бичгийг шалан дээр хаяж “Гэрээний хурлыг харшилсан хариуцлагыг монголын тал үүрэх хэрэгтэй. Тус төлөөлөгч би Да ламын гүжир үгүүдийг хүлээж чадахгүй учрыг өөрийн улсын хаан эзэн ба засгийн газартаа мэдүүлнэ”гэж хурлыг хаян гарсан байна. Ийнхүү хэлэлцээрт хямрал гарч ямарч бүтэмжгүй байгаад хэдэн өдрийн дараа, Оросын төлөөлөгч Кростовец урам зориггүй тархаж явсан Монголын тэргүүн сайдуудыг дуудан аваачиж “Сая хүлээн авсан мэдээнээс үзэхэд Хятад улсын Монголыг байлдах их цэргүүд монголын баруун хязгаарын Ховд, Алтайн замаар нэгэнтээ ойртож ирсэн болохыг манай хязгаар захын албан газруудаас цахилгаан мэдээгээр надад хэд удаа мэдүүлж ирсэн бөгөөд тэдгээр хятад цэргийн тоо маш и бөгөөд зэвсэг хэрэглэл хурц чадамгай хэмээх тул түүн лүгээ эсэргүүцэн тулах арга бодлогыг бэлтгэвээс зохимой” гэсэнд Монголын сайд ноѐд нар ихэд айн сүрдэж зэр зэвсгийн тусламж гуйсанд Оросын төлөөлөгч Кростовецоос “Хоѐр улсын найрамлын гэрээ бичгийг үсэг зурахын өмнө ямар ч тусламжыг үзүүлж үл болмой. Хэрвээ бичгийг одоо даруй миний төлөвлөгөөгөөр зөвшөөрөн тогтоох юм бол цэрэг зэвсгийн тусламж хамгаалалыг үтэр түргэн үзүүлж,тэдгээр хятад цэргийг монголын хязгаарт оруулахгүй болгохыг миний бие батлан хүлээж авмой” гэжээ. Энэ үед монголын талын хүмүүс өргөгүй байдалд орж Кростовецын зохиосон гэрээ бичиг дээр гарын үсгүүдээ зурж батлан тогтоожээ.<ref>L.DINDUB, A Brief History of Mongolia in the Autonomous period, Mongolian Text, with an Introduction and index in English by Gombojab Hangin, Indiana University, Indiana, 1977, P63.</ref> [[Файл:Карта к статье «Монголия». Военная энциклопедия Сытина (Санкт-Петербург, 1911-1915).jpg|450px|thumb|Монгол улсын газрын зураг (1913)]] Ийнхүү -Орос-Монголын найрамдлын гэрээ нь 1912 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Нийслэл Хүрээнд байгуулагджээ. Найрамдлын гэрээ дөрвөн хэсэг, хавсралт арван долоон зүйлсээс бүрдэнэ Тус гэрээний хэлэлцээр хийхэд Өвөр Монголын асуудлаар хоѐр талын төлөөлөгчдийн хооронд зарчимын чанартай санал зөрөлдөөн байсан нь тодорхой мэдэгдэж байна. Богд хааны засгийн газар нь Өвөр Монголыг багтаасан нэгдмэл улсыг байгуулахыг зорьж байхад, хаант Оросын засгийн газар зөвхөн Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхийг батлах саналыг баримталжээ. Гарын үсэг зурж батлагдсан гэрээгээр Орос улс, Монголыг үндэстний цэрэг анги байгуулж болох, хятад улсын цэргийг Монголын хилд оруулахгүй, нүүдлийн иргэдийг өөрийн нутагт суурьшуулахгүй байх эрх бүхий автономит орон гэж хүлээн зөвшөөрчээ. Мөн Оросын хөрөнгөтнүүдийн капиталыг Монголд татваргүй чөлөөтэй нэвтрэх бололцоог олсон байна. ===Монголын талын төлөвлөгөө=== Богд хааны засгийн газар нь Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх бодлогоо шаргуу явуулж өөрийн төлөөлөгчидөө Петирбургт удаа дараа явуулж дэмжлэг тусламж олох гэж оролдсон боловч Орос улс хүлээн авахгүй татгалзаж ганц Армонголыг хятад улсын түрэмгийлллээс хамгаалахад зориулан зэвсгийн тусламж үзүүлсэн байна<ref>Ц. Пунцагноров: “Богд Хаант Монгол Улсын гадаад бодлогын тухай 1911-1919”, Олон улсын монголч эрдэмтдийн зургаадугаар их хуралд тавьсан илтгэл. Улаанбаатар, 1992 оны найман сар.</ref> Богд хааны засгийн газар,1912 оны [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ|Орос-Монголын гэрээ]] байгуулагдсаны дараа уг гэрээний зарим зүйлд түшиглэн Өвөр Монголыг хятадаас чөлөөлөн авч Монгол улстай нэгтгэх зорилгоор цэрэг мордуулах, Гадаад явдлын яамны тэргүүн сайд Ханддорж тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Хаант Орос ба Европын зарим улсад явуулах, Төвдтэй найрамдлын харилцан туслалцах гэрээ байгуулах, Дотоод явдлын яамны тэргүүн сайд Цэрэнчимэд тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Японд томилох зэрэг арга хэмжээг яаравчлан авчээ. Монголын Засгийн газар, ялангуяа Цэргийн яам нь Өвөр Монголоос дүрвэж ирсэн монголчуудаас тухайн орон нутгийн байдал% хүн амын санаа сэтгэл, хятад цэргийн тоо байрлал зэргийг тодруулахаас гадна туршуул илгээн тагнуулын мэдээлэл цуглуулж байв. эдгээр мэдээлэлд үндэслэн цэргийн яамнаас Өвөр Монголыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулсан байна. Төлөвлөгөөнд оросоос авсан зэр зэвсгийн хэмжээнд түшиглэн бэлтгэх боломжтой цэргүүдийг 5 чиглэлд анги болгон зохион байгуулах, тэдгээрийг унаа уналга, хоол хүнсээр орон нутгйин бололцоог ашиглан хангахаар тооцоолсон байна. Мөн таван замын цэргийг еранхийлөн удирдах командлагчийг сонгон томилсон ба бусад ангиудын захирагч болон туслах жанжин нарыг томилжээ. ==Хятадын тал== ===Хятад дах нөхцөл байдал=== 1912 оны сүүлч болоход Өвөр Монголын улс төрийн байдал Бээжингийн засгийн газарт хүнд чухал асуудал болж тулгамдаж байжээ. Засгийн газарт Монголын асуудлаар Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг болон үүний эсрэг аядуу бүлэг гэсэн 2 бүлэг байсан байна. Гэхдээ эдгээр бүлгүүд нь Монголыг бүхэлд нь өвөр, ар гэлгүй бүгдийг нь хятадын захиргаанд нэгтгэх зорилготой байсан ба зөвхөн түүнийг хэрэгжүүлэх арга замын хувьд зөрчилтэй байсан байжээ. Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг нь Монголыг дайлах цэргээ томилон Монголыг дайран цохих чиглэлээ бататгажээ. Ийнхүү Монголыг дайлах цэргийг томилохын дагуу Бээжингийн засгийн газрын дотоодод тун ширүүн яриа хэлэлцээр болжээ. Энэхүү санал зөвлөгөөн нь юуны урьд Төрийн явдлын хорооны хянан тогтоолыгхүлээх хэрэгтэй байжээ. Есдүгээр сарын 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны цэргийн явдлын нууц хуралдаан дээр хатуу бүлэг болох хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чирүи болон энх бүлэг болох төрийн явдлын сайд Жао Бинжүн санал зөрөн маргалдаж, эцсийн дүнд гадаад харилцааны хэлэлцээр хийх шийдвэрлэх санал нь засгийн газрын зөвлөгөөнөөр батлагджээ. Үүний зэрэгцээ [[Юань Шикай]] ерөнхийлөгчөөс Өвөр Монголын Гүнсэнноров ван болон Ар монголын Наянт вантай уулзан ярилцжээ. Тэгээд есдүгээр сарын 25-ны өдрийн төрийн явдлын хуралдаанд Юань Шикай 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны нууц хуралдаан дээр батлагдсан засгийн газрын тогтоол болон Монголын ван гүн нарт зөвшөөрөгдсөн саналыг үндэслэж, Монголын асуудлыг шийдвэрлэх аядуу арга бодлогыг илэрхийлжээ. Гэвч хуралд оролцогсодын олонх нь эсэргүүцсэн. Тухайн үед Бээжингийн засгийн газрын дотоодод Юань Шикай, Жао Бинжүн нарын саналаар төлөөлүүлсэн зэвсэгт хүчнийг хэрэгжүүлэхийг эсэргүүцэх санал зөвлөгөө байхад Дуан Чирүи, Шүи Шүжан (Хуурай замын цэргийн газрын товчоон дарга), Иан Шишань (Шаньши дүдү) мэтийн цэрэг дайнаар дайлан дагуулахыг санаачилсан цэрэг засгийн ноѐд түшмэд нэлээд байсан мөртлөө энэхүү цэрэг дайны хүчинд түшиглэн Монголын тусгаар тогтнолыг устгахыг санаачилсан хүчин нь олонхи байж хүчтэй байжээ. Гацхүү цэрэг засгийн хэмжээнд биш, улсын дотоод дахь энгийн хүн амын хувьд чгэсэн Монголын тусгаар тогтнолыг эсэргүүцэх санал илэрхий давуу байжээ. Тэд Монгол бол манай нутаг дэвсгэр, Төвдийн нэг хэсэг бол үнэндээ хятад хүний манасан газар учраас Монгол болон Төвд нь яриангүй Дундад иргэн улсад харъяалагдах ѐстой. Эдгээр орны тусгаар тогтнол гэгч ёсонд үл нийцэх ялт ажиллагаа" гэж эсэргүүцсэн санал давамгайлж байсан байна. <ref>“Иргэн улсын Жинши зохиол найруулал”, тал 666, 677</ref> Юань Шикайн аядуу бүлгийг дэмжиж байсан нь Тэр үед Бээжингийн засгийн газар Оросын Хаант Улстай гадаад харилцааны хэлэлцээр хийхээр бэлтгэж байсан тул цэргийн хүч хэрэглэн Монголын асуудлыг шийдвэрлэхээс түр татгалзан хойшлуулах үндсэн шалтгаан болсон байна. 1912 оны арван хоѐрдугаар сарын 3-ны өдрийн “Мүгдэний цагийн сонин”-ы “Иргэн улсын чухал мэдээ”-д доорх мэт өгүүлж, Монгол тусгаарласанд чанга эсэргүүцэл тавьж байх нийгмийн сэтгэлгээг тусгажээ. Сонин мэдээнд эл газрын байдал тусгагдаж “...Шаньдун-д... Бүх улсын ах дүү нар хүчин хамтран дайтахаар зорьж буй. Гэхдээ дайн хийхэд сүйтгэл их. Ах дүү нар бүх хүчнээр зоос мөнгө цуглуулж тус болох нь зохистой. Сонсохоор мужын төвийн нэгэн Чин овогт авхай эх улсаа хайрлах баатар хөвгүүдийн зориг санаагаар хүчир бэрхшээлийг хайхралгүй боомтын гадна үхэж сэхэхээ үзэлцье хэмээн, эмэгтэйчүүд буу зэвсэг үүрч дайн байлдаанд эрчүүдтэй адил явж дийлэхгүй тул онцгойлон цэргийн ам хүнс цуглуулах бүлгэм байгуулахаар уриалж, далайд дусал нэмэх хувь нэмэр үзүүлэх гэсэн...” “...Шандунь мужын Жинан хотод эмэгтэйчүүдийн цэрэг зохион байгуулж Монголыг дайлах дайнд оролцохоор бэлтгэж буй...” гэж мэдээлж байжээ. ===Хятадын талын төлөвлөгөө=== 1911 оны байдлаар Оросуудын хийсэн судалгаанд Манж Чин улс нь нийт 160 мянган явган цэрэгтэй, 285 батальоноос бүрдэх 11 дивиз, үүнд тусгай 25 бригадтай байсан. Манж чин улсын хаант төр мөхсөнөөр түүнийг шахан зайлуулж гарсан Дундад иргэн улс 1913 он гэхэд хятадын хуурай замын цэрэг дотооддоо олон үймээн самуунд оролцчихсон туршлагатай, чадварлаг арми болсон байлаа гэж тэмдэглэснийг иш татав. 1912 оны 10-р сараас Өвөр Монголд болсон зэвсэгт мөргөлдөөн улмаар хурцдаж байжээ. Дундад Иргэн улсын сэргийлэлтийн цэрэг анги нь Богд Хаант Монгол Улсын цэргийг дайрахын зэрэгцээгээр Өвөр Монголын дотоод дахь бослогыг дарангуйлан дарахаар бэлтгэж байжээ. Иргэн улсын талаас жилийн эцэс болтол цэргийн хүчнээ байрлуулж дуусаад, дайтах төлөвлөгөөг дараагын шатанд оржээ. Тухайлбал, цэгцлэн тохируулсан Монголыг дайлах цэрэг нь тохиолыг хүлээж давшилт хийхэд бэлэн болжээ. 1913 оны эхээр Дундад Иргэн улсын цэргийн дайтах цэрэг ангийн цэгцлэн тохируулсан байдлыг Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэлээс нарийн ойлгож болно. Түүнийг үндэслэн ДИУ-ын цэргийн Өвөр Монгол хилийн ойр хавийн газар оронд тохируулсан цэргийн хүчний байдлыг ажиглан мэдэж болно. Ар, Өвөр Монголын хамаа бүхий газар оронд эл улсын цэрэг байрлуулсан байдал. (1913 оны нэгдүгээр сарын цэргийн захиргааны данс эвхмэл)д доорх мэт тэмдэглэж байна. *Хөх хотын чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр): Явган цэрэг: 5 860 хүн Морьт цэрэг: 1 400 хүн Хөх хотын буут цэрэг: 230 хүн, 15 их буу, 6 пулѐмот *Чуулалт хаалганы чиглэл (Өвөр Монголынбаруун хэсгээр): Явган цэрэг: 4 120 хүн Морьт цэрэг: 2 470 хүн Буут цэрэг: 400 хүн, 24 их буу Барилгын цэрэг: 220 хүн Пулѐмёт: 22 <ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл “Монголын мэдээ”, гуравдугаар боть, Дайшѐо-гын 2-р оны хоѐрдугаар сараас додоодугаар сар, данс эвхмэлийн дугаар 1-6-1-5-7</ref> Хүнд, хөнгөн (?) цэрэг: 100 хүн *Чэндэ (Халуун гол)-ийн чиглэл(Өвөр Монголын дунд хэсэг) Явган цэрэг: 7 720 хүн Морьт цэрэг: 1 650 хүн Буут цэрэг: 230 хүн, 14 их буу Инжнерийн цэрэг: 100 хүн Пулѐмёт: 12 *Кайлү-гийн чиглэл: (Өвөр Монголын дунд зүүн өмнө хэсгээр) Явган цэрэг: 4 340 хүн Морьт цэрэг: 1 590 хүн Буут цэрэг: 250 хүн, 27 их буу Пулѐмот: 24 *Таонон (Шаазгай хот<ref>[http://eagle.mn/r/67647 Тогтох тайжийн тухай хоёр дуу] Одоогийн Таононфу гэж буй хотыг монголчууд Шаазгай хот гэдэг байжээ.</ref>)-ын чилэл: (Өвөр Монголын зүүн хэсгээр) Явган цэрэг: 1 600 хүн Морьт цэрэг: 900 хүн Буут цэрэг: 100 хүн, 6 их бууд *Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэл: (Өвөр Монголын зүүн хойд хэсгээр) Төмөр замыг сахих ангийн, явган цэргийн 6 холбоот анги, морьт цэргийн 6 холбоот анги, буут цэргийн 4 дунд анги, барилгын цэрэг 1 дунд анги, төмөр замын 64 дунд анги, Энд Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэлд байгаа бодит тоог тэмдэглээгүй. Эл чиглэлийн бүх цэргийн хүчин (нийт тоо нь)-ний тухай Өвөр Монголд суугаан хятад цэргийн ерөнхий тооны их төлөв бүртгэл: цэрэг 33 460 хүн, 85 их буу, 54 пулѐмот гэж тэмдэглэж байна. Энэ нь "Монгол газрын ойллого"д тэмдэглэж байгаа *Нийт цэргийн хүчин 39 900 гаруй хүн, их буу 54, пулѐмот 4<ref>Монгол газрын ойллого‖-ын 1554-р нүүр</ref> байна. Японы гадаад явдлын архивын материалын дагалт зурагт, дайтах цэрэг анги зургаан бүлэг хувааж байх бөгөөд тус тусын цэрэглэн харалт нь тодорхой бий. Үүнийг монголын талын түүхэн материалтай харьцуулж үзвэл, ДИУ-ын цэргийг зургаан бүлэг хуваасан учир бол Монголын цэрэг таван бүлэг болж ёиглэл гарган байсны эсрэг авсан төлөвлөлт ажээ. Ингэж Дундад улсын засгийн газар нууцаар цэрэг томилон Өвөр Монголд хувиарлан суулгаж бага багаар нэмэгдүүлж байжээ. Чуулалт хаалганы зүүн хэсэгт суугаа цэрэг гурав, дөрвөн мянгаас нэмэгдээд хоѐр түм гаруй болж, Монголыг дайлах хошууч цэрэг анги нэгэнтээ бэлтгэлээ дуусгаж төвийн шилжүүлэн томилохыг хүлээж байсан байна. Энэ үед ДИУ-ын цэрэг нь Өвөр Монголд дайтахаар бэлтгэсэн ѐсоор Өвөр Монголын эл газар цаашлан Ар монголд дайран орохоор төлөвлөж байсан байна. Бээжингийн засгийн газарт ―Ерөнхийлөгчийн ордон өдөр дараалан хуралдаж, бүр л цэрэг татан шилжүүлэх ба цэргийн сүйтгэл цуглуулах хоѐр учирт зүтгэлцэн, цэрэг ба санхүүгийн хоѐр яамыг тусгайлан хариуцуулахаар зарлигджээ. Дуан (Дуан Чириү) ерөнхий дарга ойрд зөвлөгчийн газартай ярилцан зөвлөж одоогийн эл мужын дүдү нар тус тус цахилгаан мэдээ ирүүлж "Монголыг дайлах зориг санаа чанга байх нь эрхэм. Эл муж урьдаар өөрийн сэргийлэлтээ чангатгаж, үнэхээр дайны явдал үүсвэл даруй түр умард орны эл мужын цэргийг шилжүүлнэ. Бусад өмнөд орны эл мужид хөдлөхгүй. Гэвч эл муж шилдэг хүчтэнийг шилэн сонгож чанга боловсруулж төвийн зарлигийг сонсохоор үүрэг болгох хэрэгтэй" гэж тохируулжээ. Бээжингийн засгийн газар нь хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чириү-гийн шаардлага доор эцэстээ Монголд зэвсэгт хүчин хэрэглэх горьдлогоо дахин дурдаж, нэгэнтээ тогтсон төсвийн хувиар ерөнхийлөгчийн ордонд батлагджээ. ДИУ хүчирхэг цэрэг ангиа төвлөрүүлж зүүн хэсэг орноос дайралт хийх гэж байжээ. Үүний тухай "Мүгдэний цагийн сонин"-д доорх мэт тэмдэглэж байна:-"Гадаад Монголыг эрхшээхэд урьдаар Өвөр Монголын зүүн монгол, зүүн хойдын гурван мужаас гар орох хэрэгтэй, сэргийлэлтээ чангатгах хэрэгтэй, сэргийлж дийлсэний дараа сая дайтаж дийлнэ. Одоо нэгэнтээ бэлтгэж дуусчээ" Тухайлбал, Ар монголыг дайлах үед урьдаар Өвөр Монголын зүүн хэсгээс эхлэх гэсэн байлдах бодлогийн чиглэлийг арван хоѐр сарын эхний үеэр нэгэнт тогтжээ. ==Эхлэл, тулалдагч талуудын хүчний харьцаа== Өвөр Монголыг чөлөөлөх таван замын цэргийг ерөнхийлөн захирагч жанжнаар [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]г зарлигаар томилсон. Таван замын цэргийг дараах байдлаар хуваан мордуулсан байна. Үүнд: *Нэгдүгээр зам: [[Егүзэрийн хийд]]ийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]гийн удирдсан [[цэрэг]] *Хоёрдугаар зам: [[Дарьганга|Дарьганг]]ын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], [[дэд сайд]] [[Бавуужав]] нарын цэрэг *Гуравдугаар зам: [[Сөнөд]]ийн хоёр [[хошуу]], [[Дөрвөд|дөрвед]] вангийн чиглэлд дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[Насан-Аривжих]]ын цэрэг *Дөрөвдүгээр зам: [[Хөх хот]]ын чиглэлд, [[сайд]] [[гүн]] [[Сономдорж]]ийн цэрэг *Тавдугаар зам: [[Урад]]ын гурван гүн, [[Хатан гол]]ын чиглэлд, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийн цэрэг тус тус хөдлөх болсон ажээ. Эдгээр чиглэлүүдэд нийтдээ 10000 цэрэг байсан гэж үздэг. [[Файл:With the Russians in Mongolia 192.png|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] 1913 оны дунд үеийн Монгол цэргийн тоог 4300 гаруй, түүн дээр 3500 орчим орон нутгийн [[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг|сайн дурын цэрэг]] байсан гэж үздэг. [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]ын [[ерөнхийлөгч]] [[Юан Ши Кай]] Монголын эсрэг 70 000 цэрэг татаж, их буу, явган цэргээс бүрдсэн орчин үеийн зэвсэглэл бүхий [[арми]]йг эмхлэн байгуулж, [[маршал]] [[Ван Хуайчин]]аар удирдуулан хөдөлгөлөө. Тэр маршалд өгсөн бас нэг нууц даалгавар нь [[Дэмчигдонров ван]]гийн өргөөнд хадгалагдаж буй [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] тамгыг ямар ч хамаагүй аргаар авчрах явдал байв. [[Дундад Иргэн Улс|Хятадын]] цэргийн байдлыг авч үзвэл: 1912 оны намар Дарьгангын чиглэлд 500-аад, [[Цагаан Түн]]гийн чиглэлд 1-2 мянга орчим, [[Цицикар]]т, [[Хөлөнбуйр]]ын чиглэлд 4 мянга гаруй хүнтэй холимог бригад, [[Жиримийн чуулган]]ы нутаг, Таононфу гэж буй (Шаазгай) хотноо 10 мянга орчим цэрэг байрлуулжээ. Өөрөөр хэлбэл, Дундад иргэн улс 1912 оны адаг, 1913 оны эх гэхэд Жиримийн чуулган, Цицикар, Шаазгай хот орчим 14 мянгаад цэрэг (зүүн чиглэл), Өмнөд Монгол буюу Хөх хот, Хаалган боомт, Долоннуур, Бяруу зэрэг хотод 39 мянган цэрэг (төвийн чиглэл), харин Цагаан Түн, [[Алтайн Шар сүм]], [[Чингэл]] зэрэг газраар 6 мянгаад цэргийг байрлуулсан мэдээ бий. Эдгээр бүлэглэл нийт янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]], 80-90 [[пулемёт]]той байв. Харин 1913 оны 9, 10 дугаар сарын үед [[Шаньси]] мужийн умард хилийн нутгаар 23 янз бүрийн анги нэгтэл, 28 их буу, 4 пулёмёттой 9500 явган, 1500 морьт цэрэг байрлаж байсан бол Хаалган, Долоннуур зэрэг хотын чиглэлийн цэргийн бүлэглэлд 30 их буу, 16 пулёмёт бүхий 35 батальон (20 мянган хүнтэй) [[явган цэрэг]], 9 [[дивизион]] (2500 хүнтэй) [[морин цэрэг]]тэй анги, салбарууд байрлаж байжээ. [[Файл:Mongolian_soldiers1.jpg|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] ==Байлдаан эхлэх үеийн цагийн байдал == 1912 оны сүүлийн хагас жил хятадын цэрэг Өвөр Монголын олон газарт улмаар давшин орж бэхлэн суужээ. Нөгөөтэйгүүр, мөн оны есдүгээр сард "Монгол-Оросын гэрээ" байгуулахаар зөвшилдөж байсан үед Богд хааны засгийн газар дотооддоо Өвөр Монголд цэрэг оруулах төлөвлөгөө зохиож эхлэв. Ингээд ДИУ болон Монголын хоорондох зөрчил ихээр хурцдаж асуудлыг хэлцлийн шуагмаар шийдэх боломжгүй болж цэрэг дайны ажиллагаагаар шийдэхэд хүргэх болов. 1912 оны сүүлчээс эхлэн жил гаруйн хугацаанд Хятад улсын Бээжингийн засгийн газар ба Монголын Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын тойронд байлдаан болжээ. Монголын цэрэг Өвөр Монголд байгаа Хятадын цэрэгтэй тулалдаж эхлэн Эзний гол, Ноён уул, [[Алшаа зүүн хошуу|Алшаагийн яамд хот]]ын орчим, Шандын гол, Үхэрчин уул, Тэнгэр элс, Сургага Хөөрөг, Дархан уул, [[Шулуун хөх хошуу]], [[Долнуур]], [[Бяруу]] хот, [[Хөх хот]]ын орчим, [[Хөвөөт шар хошуу]] зэрэг олон газар ялалт байгууллаа. Энэ явдлыг Лондон «Times», [[Япон]]ы «Manshū Nichi-Nichi Shimbun» зэрэг олон [[сонин]] [[дэлхий]] нийтэд зарлаж байсан ба [[Оросын Хаант Улс]] «Танай улс учиргүй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан. ===Байлдааны ажиллагааны эхлэл=== ДИУ болон Монголын цэргийн анхны байлдаан Өвөр Монголд хэзээ болсон цаг нь тодорхойгүй боловч Японы гадаад яамны Дайшѐо- гын тэргүүн он (大正元年-1912)-ы есдүгээр сарын 9-ний өдрийн тэмдэглэлд "Жэн Жиатүнд бэлгийн улиралын долоон сарын 8-наа хятад монгол хоѐр цэргийн хооронд нэгэн их дайн болов" <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээ нэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 机密公第257号，大正元年9月10日 外务省政务局接受件。</ref>гэсэн мэдээ бий. Энэ нь Өвөр Монголд болсон ДИУ-ын цэрэг болон Монгол цэргийн хамгийн анхны зэвсэгт мөргөлдөөн. 1912 оны арван сарын 11-ний өдөр Оросын элчингийн Бээжийнгээс явуулсан цахилгаанд: "Дундад улсын сонин мэдээнийхний ба нам бүлгийнхэн Оросын эсрэг ухуулгаа үргэлжлүүлэн чангатгаж байна. Хүрээг дайлах аян цэрэг (远征军)-ийг зэвсэглэхээр илээр хандивын мөнгө цуглуулж <ref>Ш. Бира: “БНМАУ-ын түүх”, Монгол улсын соѐл гэгээрлийн яамны сурах бичиг сэтгүүл хэвлэх товчоо, 1987, тал 146</ref><ref>Ш. Нацагдорж: “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946 он, тал 34-35</ref><ref>《盛京时报》(Мүгдэний цагийн сонин) 1912年12月3日，第三面，《国务院对库政策志略》。</ref> байна. Зөвлөгөөний хурлын даргаар тэргүүлүүлсэн улс төрчид цөм энэхүү учирт оролцов. Засгийн газар яг улсын доторх цэргийн зээллэгийн төсвийг ярилцаж аян цэргийн төлөвлөгөө хийж эл газарт үүний төлөө идэвхтэй бэлтгэл арга авч байна."<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 136</ref> гэжээ. Бээжингийн засгийн газрын зөвлөгчийн яам ба хуурай цэргийн яамны удирдлага дор, юуны өмнө Дарьгангад дайран Монголын цэргийг устгах дайны зорилгийг тогтоов. Залгаад Халуун гол (Рехэ), Цахар, Шианши, Сиүюаньд суугаа цэргийн дайралт бараг адилхан цагт эхэлсэн байв<ref>Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Дарьгангын дайралтад Иргэн улсын цэрэг ихэд ялагдаж, Дарьгангын өмнө талд байгаа Шилийн голын газар Монголын цэрэгт эзлэгдэв. Энэ үед Иргэн улсын цэрэг бараг цөм Шилийн голоос ухарсан байв. Тэгээд ―Хятадын засгийн газар Улаанхад ба Кайлү-д цэргийн байрлуулт хийж Дарьгангыг эзэлсэн Гадаад Монголын цэргийг хөөн гаргахаар Жинжоү-гээс И Жүн (毅军) цэргийн явган цэрэг 2 000, морьт цэрэг нэг дунд анги, буут анги нэг дунд ангийг, Халуун голоос И Жүн цэрэг 2 000, Хуай Жүн (淮军) цэрэг 1 000, шадар цэрэг хоѐр хороог, Жан Чигү-гээс 500-г, Гүй Хуачэн хотоос шадар цэрэг хоѐр хороог, жич Шианши-гийн хуурай замын цэргийн нийлмэг багаас нэг бригадыг татан төвлөрүүлж Дарьгангийг дайрах хүчнээ чангатгав. <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээтнэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 ”Квантуны армийн захиргааны яамнытмэдүүлэлт”</ref> Хэдийн тэгсэн боловч 1919 оны арван нэдүгээр сард Армонголын өөртөө засахыг үгүйсгэх болтол, Иргэн улсын цэрэг Дарьгангад орж чадаагүй. Анхан шатны баруун талын дайн нь бараг цөм Шилийн голын хэмжээнд явагдав. 1912 оны сүүлчээр Иргэн улс ба Монголын хоорондох хоѐр цэргийн мөргөлдөөн үүссэнээс нааш, Шилийн голын чуулган ба зүүн талын Зуу-Удын чуулган тун бачим байдалд ороод байв. Энэ хоѐр чуулган нь Хөлөнбуйрынх шиг Богд хаант засгийг дагахаар эрс тэс хөдлөөгүй бөгөөд Цахарын зарим хэсэг мэтээр эсрэг зогсолт бас аваагүй юм. Мөн бас Их зуу,Улаанцавын чуулган мэт өнгөн дээрээ Иргэн улсыг дагаад үнэндээ Богд хаант засаг лугаа үргэлжлэн харилцаж байсан ч биш, өдөр тутам бачуурч байгаа байдалд энэ хоѐр чуулган ямар овроор хандвал зохихоо өөрсдөө тогтоож чадалгүй хар шар нийгмээрээ самгардаж байв. Гэхдээ 1913 оны зэвсэгт мөргөлдөөнд хамгийн их хохирол амссан нь ч энэ хоѐр чуулган юм. Шилийн голын чуулганы нутаг нь дунд ба баруун Өвөр Монголын хойд хэсгийг бүрхэж Армонгол лугаа шууд залгалдаж байдаг. Тухайн чуулган нь Иргэн улс ба Монголын хоорондох халхавч орон болж байсан учраас түүний өмнөх Цахар орон цохилтонд учирсан боловч хохирол нь бага байв. Монголын талаас Шилийн голын дайнд оролцсон нь Дамдинсүрэнгийн удирдсан баруун замын цэрэг болон Бавуужав, Хайсан хоѐрын удирдсан дунд замын цэрэг байв. Дамдинсүрэнгий доор байсан 1 000 цэрэг бүгд Өвөр Монголын хүн бөгөөд Дамдинсүрэн 1912 онд тэднийг Хөлөнбуйр, Шилийн гол, Цахараас элсүүлэн авсан<ref>Hyer, Paul: The role of inner Mongolia in the Independence Movement,1911-1914, Studies on Mongolia: proceedings of the First North American Conference on Mongolian Studies. Bellinghan: Western Washington Univ,Press, 1979.p.92.</ref> 1913 оны нэгдүгээр сарын дунджаар Дамдинсүрэнгийн удирдсан цэрэг нь Иргэн улсын цэргийн Долон нуурын хуарныг авахаар довтлоход Иргэн улсын талаас умардын шинэ цэргийн нэгдүгээр дивиз (дарга нь Хэ Зүнлиан 何宗莲)-г хөдөлгөж Долон нуурын баруун хойнох элсэрхэг газарт ширүүн дайн хийв. Монгол цэргийн дайралт эхэлмэгц хөдөлгөөн шаламгай Монголын морьт цэргийн салбар анги Долон нуур орчим шувтлан орж Иргэн улсын цэргийн буцах замыг тасалсан тул Иргэн улсын цэрэг бүслэгдсэн байдалд орж ширүүн дайнд хагас тооны цэрэг нь алагдаж, үхэж шархдагсад зууны наяд хүрч тун ихээр хохирсон байна<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть), Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны хоѐрдугаар сараас долдугаар сар 1-6-1-57号, мөн дээрх Heyr, Paul –ын ном, р 92</ref> Иргэн улсын талынхан энэхүү учрыг чухал болгон тухайн газрын цэрэгт гол хүчний шинэ цэрэг хүрэхээс өмнө дайсны дайралтыг Шангуан гол (闪光河, Долон нуурын хойгуур урсах гол)д хориглох хэрэгтэй гэж тушааж байв. Тэгээд умардын хуурай замын цэрэг (北洋陆军)-ын гуравдугаар дивизын гурав дугаар бригад (дарга нь 卢永祥 Лү Еншиан), наймдугаар дивизын 16-р нийлмэл бригад (дарга нь 王汝贤 Ван Рүшиан), Хуайжиүн цэргийн морьт цэргийн нэгдүгээр бригад (дарга нь 陈文运 Цен Венюунь)-ыг Долон нуур орчим томилоод, бас Халуун голын И Жиүн цэргийг байлдааны байдлыг очиж туслуулахаар дайны бэлтгэл хийлгэв.Энэ үед 1913 оны эхэнд Цахарын зүүн хэсэг ба Халуун голын хойд хэсэгт Иргэн улсын цэргийн хүч 21 400 хүн болсон. Долон нуурын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (王怀庆) Монгол цэргийг эвдэхээр шуудаж, буут цэргийн галлалтын хамгаалалт доор давуулга олон цэргийн хүчнээр гэдрэг дайралт хийв. Гэвч илэрхий ялалт олсон байдал мэдэгдэхгүй<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Тус газарт суугаа Иргэн улсын цэрэг явган, морьт, буут ангийг хамтруулсан 4 000 хүн олноор дайнд гарсан гэдэг боловч магад тоо нь мэдэгдэхгүй бөгөөд ерөнхийдөө цэргийн сүр алдагдсан байна<ref>190 “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть)</ref> 1913 оны эхэнд Бавуужав, Хайсан, Наваангомбо нарын удирдсан Дарьгангийн чиглэлийн цэрэг, Өвөр Монголыг дахин давтан дайрч байв. Эдгээр цэрэг юуны өмнө нэгдүгээр сард Дарьгангийг дайраад ялалт олж, Бэйсийн сүм (贝子庙，Одоогын Шилийн голын төв Шилийн хот жич түүний орчим)-ээр гарч зүүн өмнөш урагшлав. Бавуужав Лиан Күйсү (梁魁苏) нар хэдэн мянган цэргийн хүчээр Бэйсийн сүмийг довтолсон нь Иргэн улсын цэрэг болон Монгол цэргийн эсэргүүлэн байлдсан хамгийн анхны дайн болсон бөгөөд түүнээс хойш Монгол цэрэг Шилийн голын Үзэмчин хийгээд Зуу-Удын Их вангийн сүм (大王庙), Мисан сүм (米僧庙), Шавартай, Шар даваа зэрэг газрыг эзлэж байв. Бэйсийн сүмийн байлдаанаас хойш Иргэн улсын сахих цэрэг удаа дараалан ялагдан ухарч байв. 1912 оны 4 дүгээр сар болохоос өмнө, Шилийн голын зүүн хэсэг Зуу-Уд аймгийн Хишигтэн хошуу Монгол цэрэгт эзлэгдэв.аравдугаар сарын үеэс Монголын цэрэг Шилийн гол дэх Иргэн улсын цэргийн хуарныг голчлон сөнөөгөөд, хэдэн салбар салж Цахар оронд түрж, Зуу-Удын хойд хэсэгт гүн орж, Шилийн голын бүх нутгийг эзэлсэн байв. Иргэн улсын цэрэг дайн эхэлснээс нааш үндсэндээ ялагдав. шаламгайлан урагшлах Богд хааны засгийн газрын цэргийн ажиллагааны тухай өгүүлэхдээ: "Монгол цэрэг монголын бүх нутгийг дэвжээрүүлэв"гэж гайхсан Оуэн Латтимор (Owen Lattimore) бас Богд хааны засгийн газрын цэргийн тухай ―Хүрээнээс томилсон аян цэрэг бүмэтжгүй биш‖ гэж байсан бөгөөд ―Тэд нар хүрсэн газар бүрдээ хятадын цэргийг эвдсэн бөгөөд түр зуураа Жанчхүүгээс умарших дайнд их ялалт олж" байсан гэж тэмдэглэжээ. Түүний хэлэхээр Иргэн улсын цэрэг шинээр сургуулалт хүртэж шинэ маягын зэвсгээр зэвсэглэсэн тухай үеийн шилдэг цэрэг анги байсан боловч байлдах бүрд ялагдаад байсан тул аргагүй эвсэхийг хүсэх болов гэдэг. Ийнхүү явцад Иргэн улсын төлөөлөгч болон Монгол цэргийн хошууч ангийн дарга Дамдинсүрэнгийн хооронд хэлэлцээр хийх болов. Тэр үед Иргэн улсын төлөөлөгч "Дамдинсүрэн хэрвээ Иргэн улсыг дагавал Их Жунтан өөрийн биеэрээ вангийн зэрэг хүртээж ѐсныг гүйцэтгэн угтах болно" гэж Бээжингийн саналыг уламжлав Дамдинсүрэн Бээжингийн саналыг хүлээн авсангүй тул хэлэлцээр нь бүтэлгүй төгсөв<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Иргэн улсын эвсэх "Зөөлөн бодлого" нь Дамдинсүрэнд үйлдэл гаргасангүй боловч, бусад талаар харин бүтэмжтэй байв. Жишээлбэл, тэр үед Сөнөдийн талын цэргийн ерөнхий жолоодогч байсан Насанравжих 208 Иргэн улсын талын хүсэлтийг хүлээж Бээжингийн засагт орж өгөв. Насанравжих "Үндэсний чөлөөлөлтийн хөдөлгөөн"-өөс урвав гэсэн мэдээ нь Богд хааны засгийн газрыг ихэд цочоов. Энэ нь Богд хааны засгийн цэргийг тун ашиггүй байдалд оруулав. Түүний дараа баруун хэсгийн дайны Монгол цэрэг эмх дэглэмгүй байдалд орсноос ялагдаж эхэлсэн нь Богд хааны цэргийн явдлын төлөвлөгөөнд оролцож байсан Насанравжихын урвасантай холбоотой. Нөгөө талаар Бээжингийн засгийн газар, Иргэн улсын цэрэг Өвөр Монголын дайнд удаа дараалан ялагдсаныг чухал том хэрэг болгон үзэж, цэргийн хүчээ зузаатгахаар чармайж сэргийлэлтээ чангатгав. Түүнчлэн 1913 оны наймаас есөн сарын завсрын үеэс зүүн хэсгийн дайны байдалд эргэлт гарав. Тухайлбал, Иргэн улсын цэрэг хамгаалалтаас дайралтад шилжиж байв. Онцгойлон баруун хэсэгт мөн тэр намраас Богд хааны цэргийн хүнс хангалт бэрхдэж эхлэв. Байлдааны газраас Богд хааны засгийн газарт хандан, буу сум хурдан хүргэж ирүүлтүгэй гэсэн бачим шаардлагуудыг дахин давтан гаргаж байсан боловч засгийн газраасаа хариу олсонгүй. Энэ үед Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагаар Иргэн улс лугаа Өвөр Монголын дайныг зогсоохоор хэлэлцэж байсан. Нөгөөтэйгүүр мөн 1913 оны сүүлчийн хагасаас Орос, Хятад, Япон зэрэг улсуудад яаж хандах тухай Богд хааны засгийн газрын ноѐдын санал нэгдэлгүй болж улс төр улам будлиантай байдалд орж байв. ===Байлдааны ажиллагааны өрнөл буюу дунд үе=== 1913 оны 6 сард Богд Хаант Монгол Улсын засгийн газар Жанчхүүгээс ирсэн туршуулын мэдээнээс Иргэн улс буюу хятадын цэрэг өвөр монголыг эзэлсэний дараа давшилт хийн Монгол газар орж Хүрээг эзлэхээр төлөвлөж байгааг мэдсэний үндсэн дээр цэргийн нууц хурал хуралдуулж хятад цэргийн давшилтыг хориглоход бараг гурван түм таван мянган цэргийг дайчлах шаардлагатайг тул холбогдох арга хэмжээг авсан байна .<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 191</ref> ДИУ “Зөөлөн илбэлэх”-ийн эвсэх бодлогын дагуу, дайны бодлогоо шинээр төлөвлөжээ. Төлөвлөгөө нь: '''Нэг'''. Жанчхүүгээс Долон нуур, Бяруу балгас зэрэг Монголын чухал боомт газар хүрэх замд уулын морин улааг хаяж хурдхан цахилгаан утас тавин цэргийн хөдөлбөрийг хурдатгах хэрэгтэй. '''Хоёр'''. Үүнээс хойш Жанчхүүд суусан нэгдүгээр дивизыг цөм Монгол газар суулгаж, Жанчхүү орчимд гуравдугаар дивизын тавдугаар нийллэг бригадыг байршуулна. '''Гурав'''. Монголын байдал улам бачим болж Монголын эл газар суух цэрэг нэмэгдэн байгаа тул урьдын цэргийн өртөөний дүрэм бэрх болов. Жанчхүүд хурдхан цэргийн өртөө гаргаж зөөвөрлөх байгууламжийг бүрдүүлэн, эл газрын цэргийг хангах хэрэгтэй. '''Дөрөв'''. Уулын Монголыг дайлах цэрэг нь Цахар, Халуун гол, Сиүюань хэмээх гурван газрын цэрэгт хуваагдаж байх тул тус тусдаа хөдөлж хоорондоо ямарч холбоогүй байсан шалтгаанаар удаа дараалан ялагдав. Иймээс хойшдоо гурван замын цэргийн хуаран нягт холбоо авч хөдөлгөөнөө хамтруулж байдлаа хоорондоо мэдэгдэх хэрэгтэй<ref name=Япон></ref>. Монголын Засгийн газар Ар монгол болон Өвөр Монгол нийлэх зорилтыг хурдхан биелүүлэхээр түшмэд, сайд, ван, гүн нарыг цуглуулан төрийн хурал хийв. Хурлаас цэргийн бэлтгэл хийж, элч нарыг хошуудад мордуулан, өмнө зүг дайлахад хэрэглэх морь, тэмээ, хөсөг, хүнсийг цуглуулахын хамт, Өвөр Монголын нутагт хоѐр хүн томилон очуулж тэндэх ван гүн нартай уулзуулан Хүрээнд нийлэхийг уриалж, болох эсэхийг арван өдрийн дотор тогтоох болов<ref name=Япон> “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41号, 大正2年8月-10月，秘受4886号), “Өвөр Монголд айх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”,“зургаан сарын дундаж Хутагтын “Ар, Өвөр Монголыг нийлүүлэхи төсөл”</ref>. Энэ үед Монгол цэргийн давшилт амжилттай байлаа. Зургаадугаар сарын 4-ний өдрийн Монгол цэргийн дайралт Цахарын чиглэлд амжилттай байсан байна. Японы Гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл, хятад улс “Зургаадугаар сарын хуучдаар Цахарын цэргийн төлөвлөгөө”-г батлав. Үүнд: “Цахар аймагт тэргүүн фронтын байдал өдөр тутам бачим болсон бөгөөд олон мэдээнээс үзвэл Хүрээний цэрэг өмнөшлөх буюу эсвэл төсөөлөшгүй учир гарч мэдэх тул гуравдугаар дивизын тавдугаар бригадын дарга Лү Шаожиан (卢少将)-ийг Цахарыг сахих командлагчаар дэвшүүлж, цэргийн гол хүчнээ Шавартай орчимд төвлөрүүлж, Долон нуур ба Хүрээ-Жанчхүүгийн зам зүгийн алинд ч боловч тохиол алдахгүй хөдөлж болохоор төлөвлөсөн” гэж бий. Монголын тал тавдугаар сарын хуучдаар Тогтох, Хайсаны удирдсан зургаан мянган хүнтэй цэргийг Дарьгангад байршуулсан байна Тогтох, Хайсан нарын цэрэг Дарьгангад ар талын хүчнийг чангатгаж байхад Бавуужав Дарьгангын тэргүүн фронтын цэргийг удирдаж хошуучлан байлдсан байна. Тухайлбал, Бавуужавын цэрэг Зуу-Уд чуулган зүг дахин дайрсан байна. <ref>《林西县志》(Линшишианы ойллого) Өвөр Монголын номын сангийн хадгаламж (бичмэл) тал 11</ref> Зуу-Уд зүг дайрсан Монгол цэргийн тэргүүн фронтын салбар анги нь Хурх сүм, Тата сүм (塔塔庙), Шавартай зэрэг газрын хэдэн удаагын байлдаанд олон хүнээ алджээ. Хятад тал тулалдаанд өөрийн шавхагдашгүй хүний нөөцөөс Монголын талаас олон дахин давуу том цэргийн хүчнийг төвлөрүүлэн оруулав.<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985,тал 313</ref> Монгол цэргийн анги нь Богд хааны зарлигаар дайны талбараас Шилийн голын баруун сөнөд дэх Монголын цэргийн суурин зүг буцаж ирэв. Үүнд хятад эх сурвалжид: “Зургаан сарын 23-нд, явган цэргийн гуравдугаар хорооны гол нь болох Гүн (宫)-ийн салбар анги болон морьт цэргийн хорооны Мэн (孟) даргын удирдсан цэрэг баруун Сөнөдийг эзэлсэн бараг 400 монгол дээрмийг дайлж хэдэн цаг байлдсаны эцэст тэднийг цохин ухруулав. Монгол цэргийн үхэж шархдагсад зуу гаруй, хятад цэргийн үхэж шархдагсад дөч гаруй болов” бий.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情 报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, “Зургаан сарын хуучдаар Тогтох өмнөш халдахаар бэлтгэв”</ref> Мөн энэ үед Хайсаны цэрэг Дарьгангаас Хөх хотын баруун биеэр орж лагерь байгуулжээ. Долдугаар сарын 18-ны өдөр, Булан (布兰, Бугатаас баруунш бараг наян газрын зайд бий) гэдэг газарт умард Шиан Ши-гийн командлагч Лиү Тинсэн (晋北司令官刘廷森)-ий удирдсан явган цэрэг нэг хороо, морьт цэрэг гурван суман, буут цэрэг нэг салаа болон хоѐр пулѐмёт Хүрээний дээрэмд (Хайсаны харъяанд байгаа цэргүүд) их төлөв 1 200 хүнтэй мөргөлдөөн болж зургаан цаг илүү явагдсан ширүүн байлдааны эцэст Хятад цэргүүд ихэд ялагдаж 400 хүн шархадсан бөгөөд их буу 1, винтов 180-тай Тулуй худаг (托雷井, Бугатаас дөчин газар зайтай)-д ухарч одов. <ref> “Долоон сарын 18-ны Булангын байлдаан” </ref> Энэ мэтээр Жанчхүү-Хүрээний зам дагуу Хөх хот, Зуу-Удын Их вангийн сүм орчмын байлдаан ширүүн болов. Энэ үед хятадын морьт цэрэг, их буугаар дэмжүүлэн умард хил дагуу төвлөрч эхлэв. Долдугаар сарын 18-нд морьт цэргийн гуравдугаар бригад (Морьт цэргийн зургаадугаар хороо)-ны явган цэргийн нэг суман туршихын зорилгоор Цахараас Ар Монгол руу давшилтанд оров. Урагшлах замдаа тэд “Мөн хошуу (Цахарын хөвөөт шар)-наас умарш хорин газрын үзүүрт 500 орчим Монгол дээрэмтэй тааралдаж тэднийг ухруулав. Монгол дээрэм 30 гаруй үхдэлээ орхиж алс умарш ухрав” гэж бий<ref>“Долоон шарын 18, Хөвөөт шарын байлдаан”__</ref>. Энэ мэтээр зунд дулаан улирлыг ашиглан хятадын хэсэг цэрэг хилийн бүсэд оров. Долдугаар сарын үед Монгол цэрэг Өвөр Монголын олон газрыг эзлээд байсан тул Богд хааны засаг Дарьгангад байсан Монгол цэргийн “Өмнөш дайлах захиргааны газар”-ыг хилээс урагшлуулах хэрэгцээтэй болов. Долдугаар сарын эхээр Агваандорж захирсан 800 гаруй монгол цэрэг Зайр Ус орчим ирж довтлоод тухайн газрыг эзлэж, хөмрөг барьж, өмнө хилийг хамгаалах хязгаарын хэргийн товчоо байгуулах зэргээр бэлтгэл хийв. Үүнд Сүи Юань хотын жанжин Жан Шаоцэн (张绍曾) нэгэн салбар ангийг томилж (Долдугаар сарын) хорин гурванд тэднийг довтлон ширүүн байлдаан хийжээ. Хүчний хувьд хэт давуу хятад цэрэг тухайн газрыг дахин эзэлжээ. Хятад сурвалжид монгол цэрэг 30, 40 хүнээ алдаад умард зүг ухарсан гэжээ. Долоон сарын дундуур Монгол цэрэг их вангийн сүмийг дахин довтолж, 22-ны өдөр түүнийг эзлэв. Наймдугаар сард хоѐр талын цэргийн Жанчхүүгийн төлөө тулалдаан ширүүсэв. Гэвч хүн хүчээр дутуу, сум хэрэгсэл дууссан тул 10-ны өдөр Монгол цэрэг ухрав Наймдугаар сарын сүүлийн хагасын байлдаанд хятадууд удаа дараа нэмэлт цэргийг татан хүчээ эрс нэмэгдүүлэн цэргийн хүчин давуу болж ирэв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны долоон сарын 9-д Богд хаан Өвөр Монголд байлдаж байгаа Монгол цэрэгт зарлиг буулгав. Зарлигт: “Улсын мандаж мөхөх нь тэнгэрийн цагийг дагана... хэрвээ энэхэн чөлөөг алдвал гэмшвээс юуны тус...Монгол газартаа хүрвээс барваа, бусдын газар нутагт халдаж эс болмой” гэжээ<ref>Монгол Улсын Түүхийн төв архив, 5-29-80 номерт, “БНМАУ-ын түүх”, хоѐрдугаар боть (доод)</ref>. Дайны дунд шатанд хятад улсын цэрэг дайсны эсэргүүцлийг бут цохих шинэ бодлогыг тогтоож цэргийн ажиллагаагаа явуулсанаар фронтын шугамыг ухруулж эрс бэхжүүлсэнээс болж цэрэг дайны байдал монголын талд ашиггүй болж байгааг мэдсэн монголын тал ч байдалд тохирхоо больсон дайны төлөвлөгөөгөө дахин хянаж нэмэлт өөрчлөлт хийсэн байв. ===Байлдааны ажиллагааны сүүлийн шат=== Хятадын тал Монгол цэргийг ухруулсан байдлаа ашиглан 1913 оны есдүгээр сард Монголыг дайлах цэргийн захиргаагаа Улаанхадад шилжүүлжээ. Наймдугаар сарын 14-нд зүүн Сөнөдийн зүүн өмнө байгаа Шулуун хөх орчимд Хуай Жиүн цэргийн үндсэн анги болон Монгол цэргийн гол хүчин (Мянга шахам хүн) тулалдав. Энэхүү ширүүн тулалдаанд хятад цэрэг Монгол цэргийг ухруулсан байна.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, </ref> “Найман сарын 14, Шулуун хөхийн байлдаан” Мөн Шулуун шарын чиглэлд болсон тулалдаанд Монгол цэрэг ухарсан байна<ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Найман сарын 20, Шулуун шарын байлдаан</ref>. Монгол цэрэг энэ үед сум хэрэгслээр гачигдан хүнд байдалтай байсан боловч хятад цэргийн эсрэг сөрөг довтолгоонуудыг амжилттай хийсэн байна. Есөн сарын 11-нд Монгол цэрэг Бяруу хот, Долон нуур зүг довтолсонд тухайн газрын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (宣化镇守使王怀庆) өөрийн хятад цэргийг шаардсан боловч Хятад цэрэг ялагдсан буюу хүнд байдалд орсрн байжээ<ref>(Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Есөн сарын 16, Долон нуурын байлдаан”</ref>. Энэ үеийн дайны тухай хэдэн зүйлийн сурвалж материал байх боловч Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл болон хятадын эх сжрвалжид тэмдэглэгдсэн агуулга хоорондоо тун их зөрөөтэй<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт</ref>. Хятад эх сурвалжид Хятад цэрэг есөн сараас эхлэн бүх талын дайралт хийж Монгол цэргийг мөхтөл цохьсон байна. Гэвч тухайн үеийн дайныг бараг л өдөр бүр тодорхой мэдээлж байсан Японы гадаад яамны тэмдэглэлд Хятад цэрэг Цахараас хойшх газарт нэг л хэсэг цэрэг оруулсан төдий байв. Богд хааны засгийн газрын цэрэг дайралтаа үргэлжлүүлж арван нэгдүгээр сарын эхнээс хориглолтын байдалд орсон боловч эзэлсэн газраасаа бараг ухраагүй сэргийлэн сахьсаар байжээ. Мөн гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл аравдугаар сард Богд хааны цэрэг Зуу-Удын чуулганы баруун захаас дайрч тус чуулганы Баарин хошууны газарт Хятадын цэрэгтэй дахин тулалдаж байжээ. Үүний тухай 1913 оны аравдугаар сарын 22-ны өдөр илгээсэн ―Квантуны захирагчын мэдээлэлд “(关东都督报告)-д Линшигийн зүгийн Монгол хулгайн дайралтын байдал” гэдэг гарчигаар доорх мэт тэмдэглэж байна: “Есдүгээр сарын 30-ны шөнө Лиү Жиаинз (刘家营子)-ийг сахисан И Жиүн цэргийн салбар ангиас томилсон бага суман дарга Лиү Жиүнши (少佐刘君实)-гийн удирдсан хоѐр зуун цэрэг мөн тэр газарт найман зуу гаруй монгол цэрэгт дайрагдаж Лиу ангийн дарга байлдаанд үхсэн бөгөөд үхэж шархадсан цэрэг ная шахаж эдүгээ мөн Лиу Жиаинз-ыг бат сахисаар байна” гэжээ. Түүний дараа өдөр нь “Аравдугаар сарын 1-ний өдөр Монгол цэрэг Лиү Жиаинз-ийг дайран байлдаан бүхэл өдөр үргэлжлэн бага суман дарга ч байлдаанд үхэж үхдэл шархдал үлэмж гарсан” байв.<ref>Мөн тэнд: “Квантуны захиргааны ордонд мэдүүлсэн мэдүүлэлт” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны арван сарын 22-ны өдөр илгээв)</ref> Юань Шикайн бичээч Цай Тинганд өгсөн Моррисоны 1913 оны арван нэгдүгээр сарын 28-ны захидал болон дурдатгалд, тухайн үеийн Хятадын цэргийн “Дайны ялалтын мэдээлэл”-ийг ярихдаа: “Тэр бол зэвсэггүй Өвөр Монголын ардыг дарангуйлсан төдий юм. Монгол цэргийн дайралтыг тэд мөн л эсэргүүцэж чадахгүй байсаар” гэж хатуу шүүмжилж байв<ref>Edited by Lo Hui-min, 1978, 《The Correspondence of G.E.Morrison II, 1912-1920》, Camdridje University press, p.269</ref>. Тэрээр “Монголын байдал гэвэл миний хэлснээс нэн муу байна... Хаалган (Жанчхүү)-аас Урга (одоогын Улаанбаатар), Долон нуур, Гүй Хуачэн хүртэлх зам үнэхээр муу” гэж, чухал чухал газраас Монгол цэргийг ухруулж чадсангүй гэдгийг ярьсан нь тухайн үеийн зөв мэдээлэл юм. Моррисон дайны байдлыг задлан шинжилж үзээд хүнд хэцүү байгалийн орчин бол хятад улсын цэргийн ялагдсан нэгэн шалтгаан мөн гэжээ. Мөн тэрээр “Монгол цэрэг тухайн газрын уур амьсгалд тэсвэртэй боловч ―хятад цэрэг уур амьсгал ус шороонд дасаагүй нь хятад цэрэгт тун ашиггүй” байгааг дурдав. Моррисон тэдгээр шалтгааныг үндэслэн “Хятадын цэргийн байлдах арга ба цэргийн сэтгэл санааг эртхэн өөрчлөхгүй бол Өвөр Монгол бас тусгаар тогтнох аюултай” гэж Хятадын засгийн газарт чанга сануулга өгч байв.) Хүйтэн улирал болоход хоѐр талын цэрэг хатуу байдалд оров. Хятадын цэрэг дахин давтан дайрсан боловч амжилтгүй болж бүх дайралт давшилтыг нь монгол цэрэг амжилттай няцаан цохисон байна. Гэвч хятадын хохирол нь Богд хааны бага байв. Богд хааны цэрэг давшилтаас хориглолт хамгаалалтанд орж дайны явц байршлын буюу сунжирсан дайны байдалтай болов. Хүйтэн өвлөөс өмнө дайныг дуусгах гэсэн Хятадын цэргийн Ү Жиүншэн (吴俊升) гийн дайралт нь амжилтгүй болжээ. Энэ бол таван замын байлдааны зүүн хэсгийн цэрэг дайны байдал а. Хоёр тал хориглолтонд орсноор фронтын шугам тогтворжсон байна. Байлдааны ажиллагааны баруун хэсэгт, тэр намрын тэргүүн сард Цахарын чиглэлд Монгол цэрэгт сум дарь зэрэг зэвсэглэл ихэд дутагдаж, зэр зэвсэг нэмж нийлүүлэхийг хүссэн хүсэлтийг удаа дараа Хөх хотын тэндээс Богд хааны засгийн газарт хүрч ирж байв.<ref>Монголын академын түүх судлах газар: “БНМАУ-ын түүх” II боть (доод), монгол бичгийн хэвлэл, 1986, тал 1704</ref> Гэвч энэ үед Богд хааны засгийн газар, Өвөр Монголын дайны хэрэгцээг хангах үлэмж хэмжээний тусламжийн төсвөө батлаж чадаагүй тул Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг үргэлжлүүлж чадахгүй байдалд оров. Үүний шалтгаан нь Орос улсаас авахаар төлөвлөсөн байсан зээлийн асуудал байсан боловч Хаант оросын засгийн газар урьд нь өгөхөөр амалсан зээлээ өгөхгүй болсон явдал байлаа. Мөн Хаант Орос улс Өвөр монголыг чөлөөлөх дайнаа зогсоохыг шаардан Богд хааны засгийн газарт эдийн засаг, улс төрийн болон бусал бүх талын шахалт дарамтыг үзүүлсэн байдаг. Аравдугаар сараас хойш Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг амжилттай дуусгах тусламж хүсэхээр Японтой дахин харилцахаар шийдэж Богд хаанаас Японы хаанд өгсөн гарын бичиг (1913 оны арван нэгдүгээр сарын 16)-ийг Токиод хүргэв.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 247-249</ref> Тэр бичигт хятад цэргийг Өвөр Монголоос татаж гаргахад Японы засгийн газрыг туслахыг хүссэн байв. Гэвч Японы засгийн газар тэрхүү хутагтын гарын бичгийг нээж ч үзсэнгүй, битүүмжилсэн хэвээр нь Оросын элчин сайд Малевский Малевичаар дамжуулж 1914 оны нэгдүгээр сарын 19-ны өдөр Богд хаанд буцаав. Жилийн эцэс болтол байдал онцгой сайжрахгүй байсанд Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг түр шийдвэрлэхийн төлөө дайны хугацааг уртасгах төлөвлөгөөгөө орхив. Тэгээд Оросын дарамт шаардлагын дагуу Өвөр Монголын дайныг зогсоох хэлэлцээр хийх хэмжээнд хүрчээ. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Токиод суух элчин сайдын нууц цахилгаан” 1914 оны нэгдүгээр сарын 15, 16</ref> Учир нь өмнө нь Хаант Орос улс болон Японы Эзэн хаант улсуудын засгийн газрууд нууц гэрээ хийсэн явдал байв. Энэ нууц гэрээнд хоёр тал Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх ба Ар монгол нь оросын нөлөөний бүс болох ба Өвөр монгол нь японы нөлөөний бүс болохыг талууд хүлээн зөвшөөрчээ. Оросын засгийн газар Монголд суугаа Оросын гадаад явдлын төлөөлөгч, генерал консул Миллер Александр Яковлевичид Арван нэгдүгээр сарын 10-ны өдөр нууц цахилгаан илгээжээ. Түүнд: “Монголын засгийг шийдвэртэй ятгаж Өвөр Монголын цэргийн ажиллагааг нь зогсоотугай” гэж шаардаад “... хятад цэргийн дайралт энэ мэт үргэлжилвэл Монгол цэрэг мөхөн сүйрэх аюултай гэсэн байдлаар баталгаа гарган сануулж шаардах арга хэрэглэхийг ...” дурдсан байна.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 10</ref> Оросын тал Богд хааны засгийн газрын гуйсан зэвсгийн тусламжийг Өвөр Монголын дайнаас монголын цэргийг татуулах дарамт болгон олгосонгүй. Хүсэж байсан Оросын зэвсгийн тусламж биелэгдсэнгүй тул Өвөр Монгол дах монгол цэргийн зэвсэг хамгамжийн байдал улам хүндэрч, Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэргээ татахгүй байхын аргагүй болгов. Богд хааны засгийн газар Японтой харилцаж үзэхийн зэрэгцээгээр Оросын засгийн газарт Өвөр Монголын байдлыг мэдүүлэн, Хятадын цэргүүд өвөр монголын энгийн ардуудыг олноор хомроглон хядаж байгааг дурдсан байна. Монгол цэрэг ухарсан Өвөр Монголын Зуу-Удын чуулганы Баарин аймаг болон бусад чуулганы нутагт Хятад цэрэг давшин орсоны дараа монголчуудыг үй олноор хомроглон хядсан байна. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” тал 193</ref>. Оросын засгийн газар Монголыг ятгаж цэрэг татуулахын зэрэгцээгээр Бээжингийн засгийн газарт ч Өвөр Монголоос цэргээ татахыг ятгав. Оросын тал Бээжинд хандан: “...хятад улсын цэрэг Монгол ардыг ихээр хядсан явдлыг Дундад улсын засгийн газар чухалчлан үзэх хэрэгтэй. Ийм байдлыг зөвшөөрч болохгүй...” гэжээ. Мөн шахалт үзүүлэх зорилгоор “...Хэрэв Бээжингийнхэн үгийг сонсохгүй үргэлжлэн хөдөлвөл Оросын засгийн газрын хувьд бид монгол цэргийн дахин дайрахыг хориглож чадахгүй...” гэх зэргээр ятгаж байжээ <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 196, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 13</ref> Гэвч Өвөр Монголоос цэрэг татуулах гэсэн Оросын талын саналыг Хятадын тал хүлээн авахгүй байсан тул нууц гэрээний дагуу өвөр монгол нь Японы талын нөлөөний бүс тул Японы элчин сайдаар дамжуулан нөлөөлөх бодлогийг ч анхаарч байжээ. Гэтэл Бээжинд суугаа элчин сайд Крупенский арван нэгдүгээр сарын 15-ны өдөр Оросын засгийн газарт өгсөн нууц цахилгаандаа “...Японтой хамжилцаж болохгүй...” гэж байв. Оросын гадаад яамны сайд Сазанова арван нэгдүгээр сарын 18-нд Крупенскийд илгээсэн нууц цахилгаанд “... Хятад цэргийг Өвөр Монголоос ухруулах хэлэлцээрт Японыг оролцуулахгүй...” гэсэн албаны саналыг уламжлав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын тэргүүн сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арван нэгэн сарын 18</ref>. Оросын тал эцэст нь энэ асуудалд японы талыг оролцуулахгүй бодлогыг баримтлах болсон нь хятад болон японы тал хамтрах улмаар хятад дах японы нөлөөлөл ихсэхээс болгоомжилсон байна. Бээжин Оросоор дамжуулж Богд хааны засгийн газарт даралт учруулах ажиллагаагаа илт идэвхижүүлсэн байна<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 225-226 “Бээжинд суугаа консулын нууц цахилгаан” 1913 оны арван хоѐр сарын 28</ref>. Тал талын дарамт шахалт болон байлдааны ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн явуулах зэр зэвсгийн хангамжийн асуудлыг шийдэх боломжгүй болсон зэрэг нь Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагийг хүлээн авахаас өөр аргагүй болгосон байна. Ингээд Монголын засгийн газрын ерөнхий сайд Намнансүрэн Оросын засгийн газарт Арван хоѐрдугаар сарын 16-ны өдөр Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэрэг татахаа илэрхийлсэн албан бичиг илгээв. Энэхүү албан бичигт “...(Орос, Хятад, Монгол) гурван талын хуралдаанаар Монголын асуудлыг шийдвэрлэхийг зорьсон Орос, Хятадын хүсэлтийг хүлээж, Хятад, Монголд бүр ашиггүй энэ их дайныг бүх хүчнээрээ эцэслүүлж, дайн зогсоох зарлиг нийтлэж цэргээ дайны талбараас татан авчирна...” гэжээ. Үүний хамт “...Дундад улс ч байран дороо манай нэг угсааны Өвөр Монголын нутгаас цэргээ татах хэрэгтэй...” гэж шаардав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 222 “Монголын онц элчингээс гадаад яамны сайд Сазановад өгсөн захидал, орчуулга” 1913 оны арван хоѐр сарын 19</ref> Энэхүү шаардлагыг Оросоор дамжуулж Бээжинд мэдэгдэв. Амлалтын дагуу Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголд байсан Монгол цэргийг татаж, Өвөр Монголоос элссэн цэргийг нутагт нь буцаахаар тушааж, цэргийн удирдагчдыг Хүрээнд дуудан аваачив<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал</ref>. Богд хааны зарлигийн дагуу Арван хоѐрдугаар сарын сүүлчээр Монгол цэргүүд байлдааны талбараас буцаж эхлэв. Богдын цэрэгт ороод байсан Өвөр Монголын цэргийн зарим нь их цэргээ дагаж Ар монголд очсон бол зарим нь цэргээс халагдаж нутагтаа буцав. Монголын тал дайныг зогсоохоор цэрэг татаж байхад хятадын тал харин том хэрэг үйлдэж байв. Тухайн үед хятадын цэрэг монгол цэргийн буцсаныг далимдуулан урагш давшин өвөр монголын нутгийг эзлэн хот сууринг галдан шатааж дээрэм тонуул аллага хийж эхэлжээ. тухайлбал: “Баарин вангийн ордныг галдаж, дөчин байшинг шатааж үнсэн товрог болгохын энгийн монгол ардыг жаран хэдийг хядаж, үхэр мал гурван түмийг булаасан” гэх мэтийн харшилт хэргүүд Өвөр Монголын хошуу чуулганд олон удаа гарч байв<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第5 卷，第81 报, 大正3 年1 月-9 日，)</ref> Хятад цэргүүдийн энэхүү байдлыг Намнансүрэнгээс Оросын гадаад яамны тэргүүн сайд Сазановад өгсөн бичигтээ: “Монгол цэрэг ухарч гарсаны хойно, Хятадын цэрэг довтлон дайрч Авга да вангийн хошууны Дархан уул сүм жич Батхаалга сүмд гэнэт хүрч ирээд сүмийг галдан, ламыг булааж аливааг сүйтгэв. Баарин, Сөнөд, Үзэмчин зэрэг хошууд гайд дайрагдав...” гэж бичиж байв. Монголын тал ганцаараа цэргээ татсан ажээ. Гэвч Богд хааны цэрэг Өвөр Монголоос ухарч гарах явц дайны дараах байдалд ч тийм шулуун биш байжээ. Богд хааны цэрэг Халх нутаг руу ухарч гарахдаа эцсийн нэг өдөр болтлоо Хятадын цэрэг ангийг байлдаж байжээ. Арван нэгдүгээр сарын эцсээр Богдын цэрэг Улаанцавын чуулга, Чуулалт хаалгаас умарших оронд Хятад цэрэг рүү дахин ширүүн довтолгоон явуулж хэдэн зуун хүнийг нь олзолжээ. 1913 оны арван хоѐрдугаар сараас 1914 оны нэгдүгээр сарын хооронд Богдын цэрэг Өвөр Монголын нутаг дэвсгэрийг орхижээ<ref>Оросын Э.А.Белов “1912-1913 онд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” (“Монгол түүх судлал” наймдугаар товхимол, Өвөр Монголын Их Сургуулийн хэвлэлийн хороо, 2005) дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 5</ref>. Энэ үед Богд хааны цэргийн хамт Өвөр Монголын цэрэг ард 2 000 орчим хүн Халх руу явсан байна. Тэд нутагтаа үлдвэл Хятадын засгийн газрын дарангуйлалд учрахаас болгоомжилжээ. Гэвт тэд Халхад очоод бас амьдрал ахуйн хүнд байдалд орсон байна. Богд хааны засгийн газрын эрх баригчид тэдэнд хөлс мөнгө, мал унаа ба тариалах нутаг (учир нь тэдгээр Түмэдчүүд болон хэсэг Цахарууд тариалан амьдарч байжээ) өгсөнгүй. Үүнээс болж тэд нарын дундаас хэсэг хүмүүс өөрийн уг нутагтаа харихыг хүсэж, Хятадын эрх баригчидтай хэлэлцээ хийхээр есөн хүнийг төлөөлөгчөөр томилжээ. Гэвч хятад улсын тал тэднийг баривчлан алсан төдийгүй бас тэдний зүрхийг нь сугалж харгисалсан байна. 273 1914 оны есөн сараас Орос, Дундад, Монгол гурван этгээдийн хэлэлцээр Хиагтад эхэлжээ. Богд хааны зарлигаар 1914 онд Халх дахь Өвөр Монголчуудад мал унаа болон тариан газар өгсөн бөгөөд 1915 оны Хиагтын гэрээ ёсоор Хятадын засгийн газар тэднээс ял асуухгүй хэмээн амлажээ. ==Байлдааны ажиллагаанууд== ===1913 оны 8 сарын 13. Шандын тал. ”Бух чичүүр” ажиллагаа=== Манлай ван Дамдинсүрэнгийн цэрэг Долнуураас гарсан их цэргийг угтаж, [[сар]] битүүрэхийг хүлээж байгаад харанхуй [[шөнө]] болох үед хурдан шалмаг [[морь]] сайтай, газрын баримжаа мэдэх нутгийн 50 цэрэг, [[Халх]] 50 цэрэгтэй хамт их цэргийн тэг голоор зүсэн гарч, хоёр тийшээгээ буудсаар, нэвт гарлаа. Энэ үед сандарч тэвдсэн Хятад цэргүүд эмх замбараагаа алдаж, буун дуу гарсан зүг рүү хариу буудсаар үүр цайх үед өөрөө өөрсөдтэйгөө тулалджээ. Цаг уурын байдал, шөнийн нөхцөлд тоогоор цөөн цэргээр их хүчийг гэнэт довтлон сандаргасан энэ тактикийг Зоригт баатар [[Лаварын Сумъяа]] дурсамждаа ”Бид [[бух чичүүр]], [[галзуу барын дайралт]] хэмээх аргыг хэрэглэсэн” гэсэн байна. ===1913 оны 8 сарын 30. Хүйсийн тал. ”Галзуу барын дайралт” ажиллагаа=== Энэ нь нилээд шийдвэрлэх тулалдаан төдийгүй хамгийн анхаарал татсан тулалдаан. Энэ тал уг нь [[Ганган тал]] нэртэй байжээ. Элсэрхэг [[хөрс]]тэй, битүү [[ой]] байсан энэ [[хөндий]]н [[салхи]]ны дээр нь [[өндөрлөг]] газар [[Монголчууд]] байрласан бол яг эсрэг нам дор, зүүн өмнө зүгээс [[Хятад]]ын [[цэрэг]] давшин гарч ирж. [[Эмгэнт Манхан]] хэмээх толгой дээр [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] байрлан, яг байлдаанд цэргээ удирдаж байгаа мэт тугаар дохио зангаа хийнэ. Үүнийг нь харсан [[Ван Хуайчин]] жанжин их бууны шуурган галаар моддын оройгоор үзэгдэх [[туг]]нууд руу, Монголын цэргүүд өөд өдөржин галлаж давших явцаа удаашруулсан байна. Монгол цэргүүдээс цөөн хэдэн цэрэг далд байрлалд зөвхөн тугаараа давших ухрах хөдөлгөөнийг хийж хуурч байсныг мэдээгүй хятад цэргүүд өдрийн хагас буудалцаад эцэст нь хооллож байсан бйана. Яг энэ үед өлийн салхи гарч, Монгол газрын хүчит салхи баруун хойноосоо лэрхийн бослоо. Үүнтэй зэрэгцэн өтгөн сахлаг хуурай модонд тавьсан түймэр, давхиж яваа морьтноос ч хурданаар Хятад цэргүүдийг нөмрөн авсан байна. Түймрийн галаас зулбан гарах цэргүүдийг Монгол цэргүүд цавчихыг нь цавчиж, буудахыг нь буудсаар улмаар тэдний дунд зүсэн орж, эргэн тойрон цавчиж, яг л галзуу бар шиг аашиллаа. Ийнхүү 2 өдөр шөнө зууралдан байлдаж, [[түймэр]]тэй хамтран тэднийг ухраан цохисоор Үхэрчин овоо, Шанд нийслэлийн туурь, Зуу найман сүм өнгөрч, Долоннуур хотод тулж очжээ. Энэ тактикийг [[”Галзуу барын дайралт”]] гэж нэрлэсэн байна. Харин гүн [[Лаварын Сумъяа]]гийн анги давшисаар [[Зуу-Удын чуулган]]ы [[Бяруу]] хотыг эзэлж, улмаар [[Жанчхүү]]гийн зүг хөдөлж, замын дагуу байсан Хятад цэрэгтэй байлдахдаа тэр үед нэрлэгдсэнээр [[галзуу барын дайралт|«галзуу барын дайралт»]], [[хорт могойн ороолт|«хорт могойн ороолт»]] гэх зэрэг тактикийг хэрэглэжээ ===Бат хаалганы чиглэлийн байлдааны ажиллагаа=== Баруун өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд гүн Сономдоржоос 1913 оны Наймдугаар сарын 6-нд Богд хаанд ийнхүү өргөн мэдүүлжээ :“Зарлигийг дагаж өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах 4 дүгээр хорооны 100 цэрэг, нэмэн захируулсан 3 дугаар хорооны 65 цэрэг, орос багш Ихбаярын хамт ирсэн 8 цэрэг, их буу хамгаалж ирсэн 14 цэрэг, Улаанцав чуулганы Дөрвөд вангийн хошуу, Муу мянганы хошуу, Дархан чин вангий хошуудаас гаргасан тус бүр 20цэрэг, Богд эзний соёлд дагаар орж зүтгэе гэж тосон ирсэн 123 цэрэгтэй хамтарч нийт 370 цэргийн хүчээр [[Дархан чин вангийн хошуу]]ны “Бат хаалга” сүм хүртэл гамингуудтай байлдаж “Цагаан чулуут”, “Цэцэн” хэмээх газар очиж 5-р сарын 17-ны өдрий могой цагт гэнэт өмнө зүгээс 2000 орчим гамин цэрэг халдаж ирсэнд манай цэргүүд гамин цэргүүдтэй нар шингэтэл байлдаж ихэнхийг алж маргааш нь дахин байлдаж үд болоход гамин цэрэг буруулан зугтаж одов. Ингэж уг үүргээ гүйцэтгээд “Амгалант довон” гэдэг газар буудаллаж цэргээн тоолж үзэхэд Монголын 370 цэргээс 3 цэрэг амь эрсдэж нэг шархадсан байхад гамингийн 2000 орчим цэргээс 800 гаруй нь тулалдааны талбарт алагджээ” хэмээн бичжээ. ==Төгсгөл, үр дүн== Энэхүү [[таван замын байлдаан]] гэж нэрлэсэн [[чөлөөлөх дайн]] 1914-1915 онд [[Хиагт]]ад болсон [[Оросын Хаант Улс|хаант Орос]], [[Хятад]] хоёр улсын ил далд хуйвалдсан [[Хиагтын гэрээ|гурван улсын хэлэлцээр]]ийн дараа зогссон байна. 1913 онд [[хил хязгаар]]аа батлан хамгаалахаар таван замаар давшсан Монгол цэргүүд их бага нийлсэн 100 орчим [[тулалдаан]] хийсэн гэж үздэг боловч судлаачдын үздэгээр 1913 оноос хойш дуусах хүртэлх хугацаанд 58 орчим [[зэвсэгт мөргөлдөөн]] хийсэн байдаг. Эдгээрийн 33-т нь монголчууд амжилт олсон бол 11-д нь хятадууд ялсан бөгөөд 14 мөргөлдөөн яаж төгссөн нь тодорхойгүй байна. Түүнчлэн хятадын талаас 2000-аас дээш 5-7 мянган цэрэг, Монголын талаас 220-иос 1712 хүртэлх цэрэг оролцсон томоохон тулалдаан 11 удаа болсон бол 600-1000 Хятад цэрэг, Монголын 200-аас дээш хүн оролцсон бага хэмжээний 5 тулалдаан болжээ.. Таван замын байлдааны ажиллагаа нь хамрах нутаг дэвсгэрийн хүрээгээрээ зүүнээс баруунаа 1000 шахам [[км]], хойноос урагшаа 144-480 км-ийг хамарсан бүс нутагт болж өнгөрсөн. Энэ [[дайн]] байлдааны үед Монголчууд хятад цэргийг [[марш]] үйлдэх үед нь хоёр ч удаа довтолсон ба [[шөнийн байлдаан]] мөн хоёр удаа болсон талаар тэр үеийн баримтуудад тэмдэглэсэн байдаг. Монголын талаас дайн байлдаанд алагдан олзлогдсон тухай баримт тун ховор ч түүвэрлэвэл 400 орчим цэрэг алагдсан гэх нэг удаагийн тохиолдлын тоог эс тооцвол 3 тулалдаанд 16 хүн алагдсан. Харин нэг тулалдаанд 60 гаруй хүн олзлуулсан мэдээ байдаг бол 3 тулалдаанд 48 орчим хүн шархтсан тухай сурвалжууд өгүүлдэг. Гэтэл хятадын талаас 12 тулалдаанд нийт дүнгээр 3795 цэрэг алагдсан бол 4 тулалдаанд 76 хүнээ монголчуудад олзлуулсан аж. Монголын цэргийн олзолсон зэвсгийн тухайд гэвэл 5 зэвсэгт мөргөлдөөнөөс 1080 [[буу]], 2 [[хасаг тэрэг]], мөн 85600 [[ширхэг]] [[сум]], 3 тулалдаанд 7 [[пулемёт]] түүний 5000 сум, 4-8 [[их буу]], 410-аад сум, 421 эсвэл 343 ширхэг сэлмийг хятад цэргээс олзолжээ. [[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Монголын цэрэг]] 1913 оны байлдаанд [[партизаны дайн]]ы маягаар байлдааны ажиллагааг өрнүүлсэн. ==Урвалт== [[Монгол цэрэг |Монгол цэргүүд]] 1913 оны намар [[Шилийн голын чуулган]], [[Цахар]] нутгаас хятадын цэргийг хөөн гаргаж Шилийн голын чуулганы нутагт удтал байрлаж байх үед нь цэргийн бүх хэрэглэлийг нутгийн ардуудаас гаргуулж чирэгдэл учруулж, цэргүүд [[хоол хүнс]]ээр дутагдсанаас санаа сэтгэл нь алдагдах явдал гарч байжээ. Мөн [[сум хэрэгсэл]] зэрэг [[цэргийн хангамж]] муудсан байна. Үүнээс гадна хятадын тал “[[Зөөлөн бодлого]]”-ын нэг зүйл болох [[монгол цэргийн жанжин]] нарыг өөрийн талд урвуулан авахаар [[хэргэм зэрэг]], [[мөнгө]] шан амалж байсан нь зарим талаар хэрэгжиж байжээ. Энэ мэт байдлаас болон Хятадуудыг дийлэхгүй гэж [[Өвөр Монгол]]ын нэг бүлэг [[ван]] [[гүн]] нар сэтгэн хятад улсад [[бууж өгөх]], [[урвах]] тохиолдол гарсан байна. 1913 оны есдүгээр сард Архуа бэйс [[Насан-Аривжих]] хятадын цэрэгт бууж өгсөн байна. Түүнтэй хамт дээд тушаалтай [[цэргийн ноѐн]] болон [[энгийн цэрэг]] 100 хүн мөн бууж өгчээ.<ref>Оросын цэргийн түүхийн архив, Э.А.Беловын зохиол. №2000 бүрэн боть, хуудасны дугаар 145</ref> Энэхүү бэйс Насан-Аривжихын урвасаныг [[хятадын ерөнхийлөгч]] [[Юань Шикай]] ашиглан бусад монгол цэргийн жанжин нарыг урвуулахад үлгэр болсон явдал хэмээн үзэж, Насан-Аривжихыг шууд [[Жүн ван]] цолоор шагнасан. Урвагч бэйс Насан-Аривжихын хятадын цэрэгт урваж орсон нь Монгол цэргийн байдлыг нэлээд хүндрүүлжээ. Учир нь Насан-Аривжих “Богд хааны засгийн газрын цэргийн яамны дэд сайд” байсан бөгөөд [[Хүрээ]]нд байхдаа Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг төлөвлөх нууц зөвлөгөөнд оролцож байсан. Тэрээр урвасаны дараа өөрийн мэдэж байсан цэргийн төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний хорт уршигаар Таван замын цэргийн Өвөр Монголын фронтын баруун жигүүрийн буюу Насан-Аривжихын хариуцан командалж байсан чиглэлийн эсрэг хятадын цэргийн давуу хүчийг яаралтай хуримтлуулан монгол цэргийн сул хэсгүүдийн эсрэг хүчтэй [[давшилт]] хийсэн байна. Хятадын цэргийн давшилт зарим талаар амжилттай болж хэд хэдэн тулалдаанд командлагчгүй монгол цэрэг цохигдон ухарсан байна. Командлагчгүй болсон Насан-Аривжихын цэрэг хятадын цэргийн давшилтын эсрэг сул эсэргүүцсэн ба захиргаагүй болж тархаж явсан тул [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|жанжин Дамдинсүрэн]] тэдгээрийг цуглуулж авахаар нэлээд хүч цаг зарцуулжээ. Үүний дараа Хятадын хувьд Монгол улсын цэргийн эрх баригчдыг урьж зусар үгээр илбэн дагуулахыг ихээр оролдох болсон байв. Юань Шикайн улс төрийн зөвлөгч [[Жорж Эрнэст Моррисон|Моррисон]] хятад улсын талд чухал зөвлөгөө өгч Монгол цэргийн ноѐдыг хятадын талд татаж оруулахаар бүтэмжтэй ажиллаж байжээ гэдгийг түүхэн баримтууд гэрчилж байна. Хятад улсын ноѐн, [[Хөвөөт шар хошуу]]ны Үхэр хонин сүргийн хоѐр [[түшмэл]]ийг зарж Дамдинсүрэнд хэлүүлсэн нь “Үүний урьд бидэнд дагаж орсон бэйл Насан-Аривжихад ерөнхийлөгчөөс жүн ван цол өргөмжилсөн. Хэрвээ Дамдинсүрэн манай [[Дундад Иргэн Улс]]ад дагаж орвоос [[ван]]гийн хэргэмээр шагнамой” гэжээ. Үүний хариуд Дамдинсүрэн “Манай улс хэрхэвч [[Дундад Иргэн Улс]]тай нийлэхгүй. Нэгэн аймаг шарын шашныг олон Монгол аймгийг бүрнээ хураамжилж тусгаар улс болон зогсочихуй. Намайг [[чоно]] шиг[[хулгай]] Насанравжихтай бүү адилтгахтун. Танай [[Юань Шикай|жунтун]]гын өргөмжлөх вангийн хэргэмийг жанжин би [[ванбаа]] хэмээх [[мэлхий]]д ч хүрэхгүй гэж санамой” гэж хариулаад “Та нар Монголын ард байтлаа харин Хятадын баширлах үгэнд итгэж нэг биеийн ашиг зэргийг хичээн Монгол аймгийг хятад улсад дагуулж, Монгол газар орныг хятад хүнд эзлүүлж хойд өдөр Монголын хүүхэд дүү нарыг өөр аймгийн дотор үүрд дарлуулъя хэмээмүй” гэж ихэд буруушааж, ирсэн хоѐр түшмэлийг хөөж явуулсан байна. <ref>Ш. Нацагдорж: “Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Сүүлд нь [[Бавуужав]]ын цэргийн [[Мурунгаа]] гэдэг [[Цахар цэргийн ноѐн]] хятадад урважээ. Тэгэхэд мөн Цахар цэргийн жанжин [[Лувсан-Очиржамц]] Хүрээний нууц зарлигаар тусгай цэргийн ангийг бүрдүүлэн Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохин түүнийг олзлон авч цаазалсан байна.<ref>Хаант Оросын гадаад бодлогын архив, Дундад улсын бүрэн эмхэтгэл, Э.А.Белов “1912- 1913 оны хооронд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 11</ref> Жанжин Лувсан-Очиржамцын Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохисон тусгай цэргийн ангид [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад баатар]] оролцож байсан байна. ==Үнэлгээ== Таван замын байлдаан буюу Монгол-хятадын 1912-1915 оны дайныг дүгнэн үзвэл: * Дайны эхний шатанд Монголын цэрэг давших байлдааны ажиллагааг өөрийн дайны үндсэн стратеги болгон хэрэгжүүлсэн нь амжилттай болсон төдийгүй Өвөр Монголын нутгийг бараг бүрэн чөлөөлж чадсан байна. энэ үед хүн хүчний харьцаа төдийгүй зэвсэг техник, цэргийн сургалт, хангамжийн хувьд хятадын цэрэг эгнэшгүй давуу байсан боловч тулалдаан бүхэнд тоогоор цөөн монголын цэрэг ялалт байгуулсан онцлогтой. * Дайны дунд үед зарим нэг монголын цэргийн жанжид урваж, монголын байлдааны төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний улмаас монгол цэргийн байлдааны зарим ажиллагаа бүтэлгүй болж, ялагдал хүлээсэн тохиолдол гарчээ. Үүнд хятадын тал цэргийн тоо, зэвсэг техникээ хэд дахин нэмэгдүүлж, монголчуудаас үлэмж давуу хүчийг байлдааны ажиллагааны талбарт хуримтлуулсан явдал төлийгүй монголын цэрэг сум хэрэгслээр тогтмол байнга хангагдаж чадахгүй байсан явдал нөлөөлсөн байна. Монголчуудын байлдааны ажиллагааны нууцыг мэдсэн хятадууд өөрийн байлдааны ажиллагааг шинээр төлөвлөн түүний зарим хэсгийг хэрэгжүүлж чаджээ. Монголын тал ч байдалтай хурдан зохицсон арга хэмжээг авч байлдааны төлөвлөгөөг шинээр хийсэн байна. Үүний үр дүнд хятадын цэргийн давшилтыг зогсоон амжилттай сөрөг довтолгооныг хийсэн байна. Ингээд байлдааны фронтын шугмыг тогтворжуулж чадсан байна. Ингэснээр дайны ажиллагааг сунжирсан байршлын шинжтэй болсон байна. * Төгсгөлийн шатанд дайн ажиллагаа урьдын хэвээр байрлалын шинжтэй байж, фронтын шугам тогтвортой байсан байна. Хятадын цэргийн давшилтууд ээлж дараалан амжилтгүй болж байсан бөгөөд монголын цэрэг тэдний давшилтыг амжилттай няцаан цохиж байсан төдийгүй сөрөг довтолгоонуудыг мөн амжилттай хийж байсан байна. Гэхдээ Оросын үйл ажиллагаанаас шалтгаалан монгол цэргийн сум хэрэгсэл, зэр зэвсэгийн хангамж улам муудсаар бараг зогссон байна. Түүнээс гадна улс төр, эдийн засгийн байнгын дарамт шахалт өсөн нэмэгдсээр байжээ. [[Цэргийн түүхч]] [[Ж.Базарсүрэн]]гийн судалгаагаар таван замын цэргийн хэрэглэж байсан байлдааны ов мэх, арга нь “уламжлалт морьт цэргийн урлаг зонхилсон хэвээр байсан”, голомтын чанартай төвүүдэд болсноор онцлог. ==Баатрууд== [[Богд хаан]] 1911 оноос эхлээд таван замын байлдааны ажиллагааг дуусан дуустал улс үндэстнийхээ төлөө гарамгай гавъяа байгуулсан 101 хүнд [[баатар]] цол олгожээ.<ref>[http://mongolianshaman.com/index.php/2018-04-09-02-09-34/нийтлэл,-ярилцлага/2306-монгол-улсын-баатар-цол МОНГОЛ УЛСЫН БААТАР ЦОЛ]</ref> Үүнд: {{col-begin}} {{col-3}} 1. [[Авирмэд]]-Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 2. [[Бавуужав]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн Чуулганы өмнөд Горлос хошуу. 3. [[Бадрах]]-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 4. [[Сономцэрэний Базарваань|Базарваань, Сономцэрэний]]-Засагт хан аймаг. 5. [[Зэвэгийн Балдан|Балдан, Зэвэгийн]]-Түшээт хан аймаг, Эрдэнэ ваны хошуу. 6. [[Баяр Түрэмгий баатар|Баяр, Борхонуудын]]-Түрэмгий баатар-Өвөр Монгол. 7. [[Бирваарагчаа]]-Сайн ноён хан аймаг. 8. [[Божи]]-Өвөр Монголын Зүүн үзэмчин, жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 9. [[Бумжаргал]]-Шударга Баатар-Сэцэн хан аймгийн Жанжин бишрэлт бэйлийн хошуу. 10. [[Ванчиндорж]]-Зүтгэлт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 11. [[Волинган]]-Өвөр Монголын Харчин гүны хошуу. 12. [[Галсанцампантүгжням]]-Ялгуулсан Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Хорчин хошуу. 13. [[Гомбо-Идшин, Лхамсүрэний]]-Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Ачит ваны хошуу. 14. [[Гомбожав]]-Сэцэн хан аймгийн Үйзэн бэйсийн хошуу. 15. [[Гочоо]]-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 16. [[Гэлэнгүж]]-Хавтай Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 17. [[Гэлүүсүхэн]]. 18. [[Гэндэн]]-Сайн ноён хан аймаг, мэргэн гүн Мөнх-Очирын хошуу. 19. [[Даваа, Төмөрын]] буюу [[Дамбийжанцан]]-Догшин ноён Хутагт-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 20. [[Дагва]]-Зүтгэлт Баатар-Засагт хан аймгийн дархан гүн Маньбазарын хошуу. 21. [[Дагдан]]-Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын Урианхайн киргиз сум. 22. [[Далай, Жамъяны]]-Шаламгай Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 23. [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн, Жамсраны]]-Манлай Баатар-Өвөр Монгол, Хөлөнбуйр. 24. [[Даш]]-Шударга Баатар- 25. [[Дашдэндэв]]-Чамбай Баатар-Сэцэн хан аймгийн хурц бэйс Түвдэны хошуу. 26. [[Долгор]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы чин ваны хошуу. 27. [[Дорждэрэм, Мөнхийн]]-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 28. [[Доржпалам]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 29. [[Дугаржав]]-Хянамгай Баатар-Өвөр Монголын цахар. 30. [[Дугаржав, Нараны]]-Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Илдэн ваны хошуу. 31. [[Дуваа, Донойн]]-Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 32. ?-Өвөр Монголын зүүн Үзэмчиний жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 33. [[Дэндэв]]-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 34. [[Дэчинган]]- {{col-3}} 35. [[Дэчинлхаажид]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 36. [[Жагшимбуу]]-Хурц Баатар-Өвөр Монголын цэргийн хорооны дарга. 37. [[Жамц]]-Зоригт Баатар-Цэргийн Яамны дэс түшмэл, Зүүн өмнө хязгаарыг Захирах Цэргииг захирах түшмэл. 38. [[Жамц]]-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 39. [[Жамсран]]-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 40. [[Жамъян]]-Сэцэн хан аймгийн Бэйлын зэрэг засаг, Улсад туслагч гүн. 41. [[Заяат]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монголын Цахар- 42. [[Илүү]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Хөх хотын Түмэдийн хороо. 43. [[Лайсан]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Доржпаламын хошуу, жагсаалын дарга. 44. [[Лувсан]]-Зоригт Баатар-Урианхай 45. [[Лхам]]-Сэцэн хан аймгийн засаг тэргүүн зэргийн тайж. 46. [[Мааньжав, Балданы]]-Өвөр Монголын харчин. 47. [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав, Сандагдоржийн]]-Хатан Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 48. [[Манажав]]-Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы баруун үзэмчин чин ван Содномравданы хошуу. 49. [[Мандах залан]]-Өлзийт Баатар- 50. [[Мурунгаа]]-Шалгарсан Баатар-Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошуу. 51. [[Мутунбунга]]а-Шалгарсан Баатар-хорооны дарга. 52. [[Мөнхравдан]]-Саруул Баатар- 53. [[Мянбуу]]-Мэргэн Баатар-Өвөр Монгол-Хар мөрөн муж. 54. [[Наваан]]-Шулуун Баатар- 55. [[Наваан-Юндэн]]-Түшээт хан аймгийн Наваан-Юндэний хошуу, жүн ван. 56. [[Шаравын Найданжав|Найданжав, Шаравын]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монгол. 57. [[Нанзад/Барман хэмээгч/]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 58. [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад, Дамираны]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 59. [[Насан тогтох]]-Хорооны дарга. 60. [[Норов]]-Өвөр Монгол-Зуудын чуулганы Ар хорчин да ваны хошуу. 61. [[Нолгар]]-Шаламгай Баатар- 62. [[Өлзийбадрах]]-Дэс Баатар-Өвөр Монгол- 63. [[Өлзийдүүрэн]]-Хянамгай Баатар-Сайн ноён ханы хошуу. 64. [[Өлзий-Орших]]-Шулуун Баатар-Өвөр Монголын Зарууд хошуу. 65. [[Пунцаг, Базарын]]-Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Лха жононы хошуу. 66. [[Пунцаг-Шаламгай Баата]]р-Түшээт хан аймгийн Далай гүн Алтанхуягийн хошуу. 67. [[Пунцаг]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монгол, барга, хорооны жагсаалын занги. 68. [[Пүрэв]]-Захчин гүн Цэрэндоржийн хошуу, тайж. {{col-3}} 69. Саван-Өвөр Монголын баруун Баарин ваны хошуу. 70. Сандагдорж-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Горлос хошуу, хороон дарга. 71. Содномдаржаа-Түшээт хан аймаг, Улсад туслагч гүн. 72. Соном-Зоригт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн зоригт гүн. 73. [[Лаварын Сумъяа|Сумъяа, Лаварын]]-Ялгуун Баатар-Шинжаан мужийн Ил тарвагатайн хошууны харъяат. 74. Сундуйжав-Өвөр монгол- 75. Сэргэлэн-Эвтэй Баатар-Өвөр Монголын Шинэ баргын Хошуу цагааны харъяат, хороон дарга. 76. [[Тогтох гүн|Тогтох, Энхбилэгтийн]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы өмнөд Горлос хошууны харъяат. 77. Төмөр-Өвөр Монголын Түшээт хошууны харъяат, хороон дарга. 78. Төмөр-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошууны харъяат. 79. Түмэннаст- 80. Хайдав-Өлзийт Баатар-Сайн ноён аймгийн сайд, бэйс Цогт-Очирын хошууны харъяат, ангийн дарга. 81. Хишигжаргал-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйл Бадамгаравын хошууны харъяат, ангийн дарга. 82. Хорлоо-Шулуунбаатар-Түшээт хан Аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 83. Хохлин-Засагт хан Аймгийн жанжин Далай гүны хошуу. 84. Цогт-Зүүн Үзэмчины жүн ван Гомбосүрэны хошуу. 85. [[Бодлогот Баатар Цэнд Гүн|Цэнд]]-Бодлогот Баатар-Сангийн Яамны дэд Сайд, Өвөр Монголын Хөлөнбуйрын харъяат. 86. Чагдарсүрэн. 87. Чимэд-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 88. Чимэд-Сэцэн хан Аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 89. Чованлүн-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Бодлогот ваны хошуу. 90. Чойжамц-Цогтой Баатар-Сэцэн хан Аймгийн Мэргэн засагийн хошуу. 91. Чойж. 92. Чулуун-Өвөр Монголын Зост Чуулганы Түмэдийн хошуу, ангийн дарга. 93. Чулуун, Өлзийтийн-Сэцэн хан Аймгийн Сүжигт ваны хошуу. 94. Шагдар-Засагт хан Аймгийн Дайчин ваны хошуу. 95. Шарав-аравны дарга. 96. Шаарийбуу-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы сайд Раашминжүүрийн хошуу. 97. Шимихи-Засагт хан аймгийн цогт гүн Дамдинбаашийн хошуу. 98. Ринчин-Сэцэн хан аймгийн Сэцэн чин ваны хошуу. 99. Эрэнцэн-Өвөр Монголын Цахар хошуу. 100. Ядамсүрэн Цэнгэлын-Сайн ноён хан аймгийн Түшээт гүний хошуу. 101. [[Яринбаатар|Ярин, Мятавын]]-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Говийн Со засгийн хошуу {{col-end}} ==Он дарааллын хэлхээс== *1911 он :6 дугаар сарын 1. Оросын Амар орны бүгдийг захирагч ноѐн зарлиг буулган Хятадууд Оросын хилд орохыг цаазлав. Мөн сарын 11-ний өдөр Бээжин Петербугын хоѐр этгээдийн төлөөлөгч Цичигард хуралдаж, Эргүнэ гол орчмын хоѐр улсын хилийг хайн тогтоохоор хэлэлцээ хийв. :6 дугаар сар. Халхын дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга жанжин тэргүүтэй лам нар Богдод Бат Оршил өргөхөөр Их хүрээнд цугларч, Эрдэнэ Шанзудбын яаманд нууц зөвлөлгөөн хийжээ. :7 дугаар сар. Халхын дөрвөн хан тэргүүтэй Монголын зарим ноѐд лам нар Богд уулын модонд гэр барин нууц зөвлөлгөө хийжээ. :8 дугаар сар. Монголын төлөөлөгч Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан нар Петербургт очив. :10 дугаар сарын 10. Учаны бослого үүсчээ. :11 дүгээр сарын эх. Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан зэрэг долоон хүн "Монголын түр засгийн газар"-ыг зохион байгуулж, Хүрээний хэрэг эрхлэх Их сайд Сандог үлдэн хөөхөөр тунхаглахын хамт, Өвөр Монгол, Алшаа, Дарьганга, Барга зэрэг газруудын ван гүн нарт бүх Монгол нэгдэх тухай Богдын бичгийг уламжлан илгээв. :11 дүгээр сарын 30. Монгол "Тусгаар тогтнох"-оо тунхаглаж, Сандо амбан Оросын элчин сайдын газар далдлан орж, удалгүй Орос, Монгол цэргийн хамгаалал дор Хиагтаар хил гарч улсдаа буцах болжээ. :12 дугаар сарын 4. Сандо амбаныг цэрэгтэй нь хамт хилээс үлдэн гаргав. :12 дугаар сарын 6. Монголын "Тусгаар тогтнол"-той дуу хоолой авалцсан Хөлөнбуйрын "тусгаар тогтнох" бүлэгтэн цэрэг томилон Орос цэргийн дэмжлэгээр Манжуурыг довтолсон байна. :12 дугаар сарын 16. "Тусгаар тогтнох" бүлэгтэн Манжуурыг эзлэн авч, голын дээд урсгалын олон харуулын газруудыг ч байлдан эзэлжээ. :12 дугаар сарын 16. Жавзундамба Хутагт Хүрээнд хаан суурнаа сууж "Их монгол улсын наран гэрэлт хаан" хэмээгдэж "Олноо өргөгдсөн"-өөр оны цолоо болгов. :12 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын эл хошуу чуулганы олон ван гүн нарт уриалгын бичиг илгээв. Улиастайн жанжин ч Монголын цэрэгт үлдэгдэн гарав. Улиастайд Оросын Консулын газар байгуулагдав.Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалын нөлөөгөөр Түмэд хошууны нэгэн салаа цэрэг Батхаалгад умардын цэргийн эрхтэнийг эсэргүүцэх зэвсэгт бослого гаргав. Умардын цэргийн эрхтэн ч их цэрэг томилон Жи Нин, Гүэй Сүй, Бугат гурван замаар Улаанцавын чуулганд довтлон орж бослогийг дарангуйлаад, Батхаалгын сүмийг галдав. Алшаагын Гө Лу Хуй эвлэлийн түрүү Жан Жин Мин-ээс Нин Ши Ан-ын Гө Лу Хуй-ын түрүү Лиү Хуа Тан-ыг хавсарч Инчуаныг дайран эзлэхээр төлөвлөж байгаад нууц нь задран Алшаа Чин ван Даваанбүлүгжала ба Хөх нуурын Ма Чи-ын дарангуйлалд учирч ялагдав. Мөн оны арван хоѐрдугаар сард Шинжаны Монголчууд Чингийн засгийг эсэргүүцэх тэмцэл гаргажээ. * 1912 он :1 дүгээр сарын 14. Оросын Хайлаарт суугаа Консул Усад-ын дэмжлэг дор Өөлдийн ерөнхий захирагч ноѐн Шинфү, Хуучин Баргын ерөнхий захирагч Цэгц ба Шолон хошууны ерөнхий захирагч Чөн Дө зэрэг хүмүүс орчмын эл хошуудын Монгол цэрэг мянга гаруй хүнийг цогцлуулж, Оросын тусалсан таван зуу гаруй буугаар зэвсэглээд ―Чин хаант гүрний журмын цэрэг‖ хэмээн алдаршуулж Бүгд найрамдахыг эсэргүүцэж эхэлсэн байна. Мөн өдрийн орой Хөлөн хотыг довтлон эхлэж арван тавны өдөр хотыг эзлэн авч Хятад ноѐдыг үлдэн Хөлөнбуйрын ―Тусгаар тогтносон‖-ыг тунхаглаж, Хүрээний Богд хааны засгийн газарт харъяалагдах засгийн ордон байгуулж Манжуур зүг үргэлжлэн цэрэглэсэн байна. :1 дүгээр сарын 20. Хөлөнбуйрын Монгол цэргүүд Мөнхшил харуулын газрыг довтлон эзлэв. :1 дүгээр сарын 23. Оросын Гадаад явдлын яамны сайд Хаандаа айлтгал өргөж, одооны ашигтай цагийн байдлыг завдаж Манж орон дахь нөлөөгөө чангатгах ѐстой гэсэн бөгөөд мөн өдөр Сазановагаас Цагаан хаанд Оросоос Монголыг хамгаалан Дундад улсаас тусгаарлуулах хэрэгтэй гэж дурьдсанд Цагаан хаан эдгээр саналыг зөвшөөрсөн. :Мөн сарын сүүлч. Хар мөрөн мужийн цагдан захирагч сайдаас түшмэл томилож Хөлөн хотноо хүрч Шинфү нарыг ятган ―Тусгаар тогтнох‖-ыг нь хүчингүй болготол, Хайлаарт суугаа Оросын Консул Усад яаравчлан ирж Шин фү зэрэг хүмүүсийг зэвсэг, мөнгө бодисын тусламжаа зогсоох зэрэг зүйлээр гачин шахаж байгаад энэ нэг бодлыг нь хаяуулсан байв. :2 дугаар сарын 12. Жоу Чүн Фан-аас харъяат цэргээ дагуулан Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон Монгол цэргүүдтэй Жи Лалин орчим ихээр байлдаж ялагдан ухрав. :3 дугаар сар. Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон засгийн ордны тэргүүлэгч, Хөлөнбуйр газрын бүгдийн дарга Шин фү зэрэг хүмүүс Жибзундамба Хутагтын өргөмжлөлийг хүлээн авч жинхнээр Монгол улсад даган оров. :4 дүгээр сар. Хүрээнээс ирүүлсэн Монголын―Тусгаар тогтнолын тунхаг‖-ыг хүлээн авсан Хөвсгөл нуурын Урианхайн бүгдийн дарга Хишигжаргал, Дарьгангын бүгдийн дарга Содномдовдон, Шилийн голын чуулганы зүүн Хуучид ван Салнунточал нараас өөр өөрийн харъяат олон ардаа авч эн түрүүнээ Богд хааны засгийн газарт дагаар орж хүч нийлэх гэсэн өргөдлийг Хүрээний эрх баригчид хүлээн зөвшөөрчээ. :4 дүгээр сар. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай вангаас туслагч тайж Нучинга, Вангийн сүмийн ширээт лам Бөхбуян ба Чимэдсүрэн гурван хүнийг Халхад элчээр илгээж Богд хаант засгийн газрыг дагах бичгээ дэвшүүлэв. Тэгээд Жибзундамба Удай ванг ―Дундад иргэн улсыг довтлох нэгдүгээр замын ерөнхий жанжин‖-аар томилож, зэр зэвсэг туслан Жирмийн чуулганы арван хошууг дагуулан урвалга гаргахаар зааварлав. :4 дүгээр сар. Хятад худалдаачдын пүүсийг довтлон дайрах ажил ширүүсч байв. :4 дүгээр сар. Бинт ван Гончигсүрэн Хүрээнд явав. :5 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын зарим газарт хоѐрдахь удааны уриалгын бичгийг илгээв. :5 дугаар сарын 17. Бээжингийн засгийн газраас Торгууд ван Балтыг Алтайн хэрэг эрхлэх сайдаар томилов. :7 дугаар сар. Монгол цэрэг Даргангыг эзлэв. Юань Шикай Богд хааны засгийн газарт цахилгаан явуулж Дарьгангыг эзэлсэн учраар эсэргүүцэл гаргаж төлбөр өгөх хэрэгтай гэв. :7 дугаар сарын 8. Гуравдугаар удаагын ―Япон Оросын нууц гэрээ‖ байгуулагдаж, Бээжингийн уртрагын шугамаар Өвөр Монголыг зүүн баруун хоѐр хэсэг хувааж баруун хэсгийг Оросын, зүүн хэсгийг Японы хүчний хүрээ болгохоор тохиролцжээ. Шилийн голын чуулганы баруун Хуучид вангийн хошуу, Авгын зүүн баруун хошуу, Үзэмчины зүүн баруун хошуу, Сөнөдын зүүн баруу хошуу, Авга нарын зүүн баруун хошуу, Жирмийн чуулганы засагт вангийн хошуу, Бинт чин вангийн хошуу, Ерөөлт вангийн хошуу, Бодолгот вангийн хошуу, Нарангэрэл вангийн хошуу, Засаг Пунцагийн хошуу, Жалайд хошуу, Зуу-Удын чуулганы Ар Хорчин хошуу, Баарины зүүн баруу хошуу, Жарууд хошуу, Дархан бэйсийн хошуу, Хишигтэн хошуу, Их Зуугийн чуулганы ван Арвинбаяр нарын таван хошуу, Улаанцавын чуулганы таван хошуу, Зостын чуулганы Харчин вангийн хошуу, Ван Цэдэннамжалванбуугын хошуу, Цахар найман хошуу, Дөрвөд Далай хан аймгийн арван хоѐр хошуу, Дөрвөд баруун гарын дөрвөн хошуу, Захчин хоѐр хошуу, Алтайн Урианхайн долоон хошуу, Торгуудын гурван хошуу, Хошууд нэгэн хошуу, Ар Илигийн Цахар нэгэн хошуу, Тагнын Салжиг, Дочи хоѐр хошуу, Хасгийн хэдэн хошуудын ноѐд түргүүлэгчдээс харъяалах ардын хамтаар удаа дараагаар ―Монгол улс‖-д дагаар орж тамагт бичиг ба билэг ѐслолыг хүргэж ирснийг Богд хааны засгийн газар хүлээн авч, хэргэм зэрэг шагнаад, эдгээр хошуудын язгуурын нутгийг хэвээр захиран шийтгэх эрх тушаалыг баталсан бөгөөд нэг бүлэг захирах дарга ба туслан шийтгэх сайдыг шинээр томилжээ. :8 дугаар сарын 20. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай ван хошууныхаа гурван мянга гаруй хүнтэй зэвсэгт хүчээ дагуулж сүмд ―Тусгаар тогтонигсон‖-оо тунхаглаж, ―Зүүн Монголын Тусгаар тогтнолын тунхаг‖ыыг нийтлэж гурван замын цэрэг томилон Тао Нан, Кай Тун, Түчүан зэрэг газрыг довтлов. Хорчин баруун гарын хойд хошууны Рашминжүүр гүн ч идэвхитэйгээр цуурайтаж Удайн цэрэгтэй нийлэв. Зүүн хойтын гурван мужийн бүгдийг захирагч ноѐноос Ү Жүншөн нарын их цэргийг томилон дарангуйлан цохисонд Удай нар Солон ууланд зугтаан оров. :8 дугаар сарын 19. Иргэн улсын засгийн газар ―Монголыг үзэх хууль зүйл‖-ыг нийтэлж, Монгол ван гүн нарын уул эрх ашгийг хэв ѐсоор байлгахыг амлаж илбэн татах бодлогийг эрчимтэй явуулсан байна. :8 дугаар сарын 20. Хайсан, Дамдинсүрэн нарын удирдсан Монголын цэрэг хоѐр сар гаруй бүслэн дайралт хийж Ховд хотыг эзлэв. :9 дүгээр сарын 8. Удай вангийн цэрэг, Жөн Дүн Шиан-д эсрэг этгээдтэйгээ ширүүн тулалдаан болж, мөн сарын сүүлчээр Удай, Рашминжүүр нар Оросын хамгаалал дор Хайлаараар дамжиж Халхад зугтаан очив. Удайн бослогийг дарсны дараа, Иргэн улсын засгийн газар нэг түм таван мянган хүний цэрэг ангийг томилон Тоа Нанфү орчим байрлуулжээ. :10 дугаар сарын 27. Монгол цэрэг Шилийн голын чуулганы баруун Үзэмчин ба Сөнөд зэрэг хошуудаар довтлон орж ирэв, Цахарын Дүтүн түшмэл Хө Жүн Лиян цэргээ дайчлан хориглож байлдаад Дарьганга орчим ялагдан ухарчээ. :10 дугаар сар. Тогтохын хүү цэрэг дайчлаж Шилийн голд орж ирээд Авга вангийн ордныг дайрч мал хөрөнгийг нь булаан авч Авга ван Янсаныг баривчлаж Хүрээнд аваачив. :10 дугаар сар. Жарууд зүүн хошуунд Богд хааны засгийн газрыг дагах бослого гарчээ. :10 дугаар сарын 28. Бээжингийн засгийн газраас тусгай тушаалтан томилж Чанчүнд Жирмийн чууулганы арван хошууны Ван гүн нарын хуралдааныг хуралдуулж Иргэн улсыг хүрээлэх, дураар харь улсын банкнаас зоос зээлэхийг цаазлах зэрэг арван зурвас тогтоолыг тогтоосон байна. :11 дүгээр сарын 3. Монгол ба Орос жинхэнээр ―Орос Монголын хэлэлцээр‖ ба арилжааны тухай тусгай гэрээнд гарын үсэг зурав. :11 дүгээр сарын 7. Бээжингийн засгийн газаас Оросын элчин сайдын газар нот бичиг гардуулж ―Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын тухай чанга эсэргүүцэл тавьсан бөгөөд Оросын Монгол лугаа тогтоосон аливаа гэрээг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлсэн байна. :11дүгээр сарын 13. Улаанцавын чуулганы зургаан хошууны засаг нэр холбон бичиг өргөж Бүгд Найрамдахыг эсэргүүцэн Ар Монголтой нийлэх гэж дурьдсанд хол дахиныг амаржуулагч жанжин Жан Шоу Жөн Улаанцавын чуулганы дарга Леванноров, Их зуугийн чуулганы дарга Арвинбаяр нарыг хотондоо авчирч ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖- ны урагштай биелэгдэхэд бэлтгэл хийжээ. :12 дугаар сарын 9. Хол дахиныг амаржуулах жанжин Жан Шоу Жөн Түмэд хошууны цэргийн даргаас Монголын цэрэг Билгийн улиралын арван нэгэн сарын үеэр Өвөр Монгол зүг довтлох чимээг олж сонсоод цэргээ гурван зам хуваан сахин суулгасан байна. :12 дугаар сар. Богд хаант улсын засгийн газар Ханддорж, Ширнандамдин, Чен Дө (Хөлөнбуйрын) нараар толгойлуулсан төлөөлөгчдийн бүлгэмийг Орост томилон хэлэлцээ хийлгэхээр мордуулав. Мөн оны зун, ДИУ-ын засгийн газар Өвөр Монголын бослогыг дарахын тулд үлэмжхэн цэргийг Чуулалт хаалга, Батхаалга, Долоннуур, Хөххот, Бугат хотын чиглэлд таван замаар анги хуваан түлхэн оруулав. Мөн үеэр Өвөр Монголчууд Богд хааны засгийн газарт айлтгал өргөдөл дэвшүүлж, Хятадын цэргийн эрхтний дарлалаас чөлөөлж авахыг гуйв. Мөн оны өвөл, Богд хааны засгийн газарт Өвөр Монголд цэрэг орох нууц хуралдаан болжээ. *1913 он :1 дүгээр сар. Монголын таван замын цэрэг Өвөр Монголд оров. Үүнд: Нэгдүгээр зам нь: Егүзэрийн хийдийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдцэрэнигйн удирдсан цэрэг. Хоѐрдугаар зам нь: Дарьганга--Шилийн гол-- Зуу-Удын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт гүн Хайсан, дэд сайд шударга баатар Бавуужавын удирдсан цэрэг. Гуравдугаар зам нь: Сөнөдийн хоѐр хошуу, Дөрвөд вангийн чиглэлд цэргийн яамны дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжихын удирдсан цэрэг. Дөрөвдүгээр зам нь: Хөх хотын чиглэлд, сайд гүн Сономдоржийн удирдсан цэрэг. Тавдугаар зам нь: Урадын гурван гүн, Хатан голын чиглэлэд их цэргийн дэд зэргийн түшмэл Зүтгэлтийн удирдсан цэрэг тус тус хөдлөх болсон юм. Дамдинсүрэнг зүүн өмнө зүгийн цэргийг дайчлан захирах ерөнхий захирах жанжнаар тохоон томилжээ. Зоритг баатар Тогтохыг энэ удаа томилсонгүй, Их цэргийн зөвлөгч бөгөөд Богд хааны сэргийлэн хамгаалах цэргийн даргаар Хүрээнд хоцроов. :1 дүгээр сар. Өвөр Монгол руу хөдөлсөн Богд хааны цэрэг нийт нэг түм байв. Цэргийн захирагчид нь голдуу Өвөр Монголоос дагаар ороод дахиад нутагтаа байлдахаар ирсэн хүмүүс байлаа. Богд хааны засгийн газар зэвсгийн хүчээр Өвөр Монголыг эзлэх бодлогтоо үйлчлэхийн төлөө ухуулга нэвтрүүлгэ хийж, дагаар орохоор ирсэн ба ирээгүй Монгол овогтонд зориулан ухуулан зарлах бичиг тархааж байлаа. Мөн Өвөр Монголд цэрэглэх зам зуураа болон хүрсэн газраасааа цэрэг нэмэн элсүүлж байв. :1 дүгээр сарын 10. Богд гэгээн Жибзундамба Юан Шикай-д цахилгаан явуулж, Монголыг улс болон тогтнохыг харшлах хэрэггүй хэмээсэнд Юан Шикай ч хариу цахилгаан явуулж, Монгол ДИУ тусгаарлах нь зүй бус, нэгдвэл зохино гэсэн байна. :1 дүгээр сар. ―Монгол Төвдийн найрамдлын гэрээ‖ байгуулагдав. :1 дүгээр сарын 23. ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖ Хол дахиныг амаржуулах хотноо хуралдаж, Улаанцав, Их зуугийн чуулганы ван гүн нар, Иргэн улсыг хүрээлж, Монголын ―Тусгаар тогтнол‖-ыг эсэргүүцэхээ илэрхийлжээ. Мөн өдөр Богдын засгийн газрын ерөнхий сайд Сайн ноѐн хан Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчдийн бүлгэм Орос зүг мордож, Оросын дэмжлэгт талархал дэвшүүлэхийн хамт цэрэг дайны тусламж олохоор чармайжээ. :2 дугаар сар. Бээжингийн засгийн газрын хуурай замын цэргийн яамнаас томилсон тагнуулууд Богд хааны цэрэг зам хуваан Өвөр Монголд орсон байлдааны төсвийг мэдэв. :3 дугаар сарын 31. Богд хааны засгийн газраас таван замын Их цэргийн тохиолдсон олон монголчуудаас хүчин хавсарч байлдахыг уриалсан ―Өвөр Монголын нийт оронд зарлагдсан бичиг‖ гэгчийг нийтлэв. :3 дугаар сар. Иргэн улсын засгаас Богд хааны цэргийн дайралт ба Өвөр Монголын ван гүн нарын тусгаар тогтнох хөдөлгөөнийг сэргийлэх зорилгоор И Жүн цэргийн дэд Силин, Рехө-ийн дэд дүтүн түшмэл Ми Жэн Био-ийг Линши-ын сахин дарангуйлах ноѐноор томилж, арван хоѐр анги, дөрвөн түм гаруй цэргийг захируулан Линши, Бор хот, Улаанхад зэрэг газрыг сахин суулгав. :3 дугаар сарын 8. Хүрээнд Монгол цэргийн бригад байгуулах тухай Орос–Монголын хэлэлцээр тогтоогдож, Богд хааны засгийн газар Орос жанжин Кристоферыг ерөнхий сургагчаар урьж ―Эл аймгийн цэргийг тэд захирах эрх‖- тэй гэж тогтоосон байна. :3 дугаар сарын 24. Богдын цэрэг Да Ван Миао сүмийг довтолсонд Хуай Жүн цэрэг тосон байлдаж Хишигтний Бяруу балгасны дөчин газрын цаанах элсэнд цохиж ухруулав. :4 дүгээр сарын 3. Шилийн голын Эрчээл гэдэг газар болсон тулалдаанд Иргэн улсын 500 зуун цэрэг сүйджээ. :4 дүгээр сарын 4. Богдын цэрэг Өвөр Монголын зүүн хэсгийн олон газар дайралт хийв. :4 дүгээр сар. Баруун Сөнөдийн нутагт ширүүн тулалдаан болж Иргэн улсын 150 цэргийг устгав. :4 дүгээр сарын 8. Бугатын чиглэлд Шан Ши цэргийн ширүүн дайралтад Монголын цэрэг 30 гаруй хүн алагдаж ухрав. :5 дугаар сар. Оросын засгийн газар Богд хааны засгийн газартай Хиагтаас Хүрээ хүрэх Төмөр зам засах гэрээ тогтоов. :5 дугаар сарын 16. Богдын цэрэг Шандуг эзлэв. Тав дугаар сарын 25-нд Богдын цэргийн долоон зуй гаруй хүн Жирмийн чуулганы хилд довтлон оров. Рехө-гийн Дүтүн-гийн И Жүн цэрэг Улаанхад оронд орж сахин суув. :6 дугаар сар. Богдын цэрэг дахин гурван замаар довтлон эхлэж Баруун зам нь Бор тохойг чиглэн, дунд зам нь Хөх хот зүг довтлон, зүүн зам нь Сөнөд хошуу зүг давшжээ, Хятад цэргийн Ми Жүн Биу-гийн бүлэг Давааны ард гарч өвөл гол орчим Найданжавын цэрэгтэй байлдаж, Бавуужав, Хайсангын цэрэг харин завшаанаар Бяруу балгасыг эзлэв. Адилхан хугацаанд Вангийн Жоу-гийн Ванданям, Далаад хошууны Баян гүн, Хангин хошууны Цолмон, Гирины Монгол Бао Жай Шан нар цэрэг дагуулан Их Зуу аймгийн хойд хэсгийг байлдан эзлэв. Иргэн улсын цэрэг бүх талаар ялагдалд учирсан тул Хөбэй, Шан Шиг-аас дахин их цэрэг татаж туслан байлдуулав. :6 дугаар сар. Жирмийн чуулганы газар Богдын цэрэг болон Иргэн улсын цэргийн хооронд ширүүн тулалдаан болжээ. Энэ удаагын их тулалдаанд Монголын талаас Чимэдцэрэн, Найданжав, Насан- Аривжих, Морьжав болон Бавуужавын удирдсан цэрэг анги оролцсон байна. Мөн энэ үеэр Ар Өвөр Монголын уулзуур оронд Солон уулын тулалдаан болжээ. Нийт 1 800 цэрэг тус тулалдаанд оролцов. Мөн оны зун Богд хааны засгийн газраас цэргийн яамны их сайд Далай ван Гомбосүрэнг Өвөр Монголын байлдаанд томилжээ. :7 дугаар сарын эх. Иргэн улсын цэрэг 2 000 хүн болон Богдын цэрэг 800 хүн Шилийн голын хил дотор тулалдаад хоѐр талд бүр хохирол гарав. :7 дугаар сар. Богдын цэрэг ба Иргэн улсын цэрэг Үзэмчиний Өвөл гол, Сөнөд, Байшинт уулын ам, Дамбын даваа, Линши, Долоннуур, Батхаалга- ын орчин зэрэг газруудаар байлдаж байв. Долоо найман сарын үеэр Богдын цэрэг үндсэндээ Шилийн голын нутгийг бүр эзлэв. :7 дугаар сарын 13. Богдын цэрэг Долоннуурын боомт газар—Дархан уул сүмийг эзлэв. Тэнд байсан Иргэн улсын 2 000 сэргийлэн сахих цэрэг арга бус ухарч гарав. :8 дугаар сарын 1. Богд хааны засгийн газрын эрхшээлд орсон газар орны хэргийг тусгайлан хамаарахын төлөө, Богд хааны зарлигаар Егүзэр Хутагт Галсандашийг зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх сайдаар Өвөр Монгол руу томилов. :8 дугаар сар. Богдын цэрэг Да Ван Миао Сүмийг дайран эзлэж, Бяруу балгас зүг давшив. Иргэн улсын Долоннуурыг дарангуйлан сахигч түшмэл ван Хуай Чин, Хуай Жүн цэргийг томилон гэдрэг довтлон, мөн сарын дунджаар Да Ван Миао сүмийг булаан авч, Богдын цэрэг ухрав. :8 дугаар сар. Долоннуурын талбарт Насан- Аривжихын дайчилсан 1 200 цэрэг Иргэн улсын 7 000 цэрэгтэй ширүүн тулалдаан хийв. :8 дугаар сарын дундаж. Зүүн хойд орноос томилсон Иргэн улсын туслах цэрэг Өвөр Монголд орж ирэв. :8 дугаар сарын сүүлч. Богдын цэрэг Цахарын Лав худаг, Халх тал ба Хүйс зэрэг газраар Иргэн улсын цэрэгтэй тулалдаж байв. Мөн сар, Найданжавын дайчилсан Богдын цэрэг хоѐр зам хуваан Линши тавин гэр, Зулчин сүмийг довтлон эзлэв. Мөн сар, Дамдинсүрэнгийн дайчилсан Богдын цэрэг Шулуун Хөх хошууг эзлэв. :9 дүгээр сар. Богдын цэрэг Жарууд ба Ар Хорчинг эзлэв. :9 дүгээр сар. Бээжингийн засгийн газар Өвөр Монголын байлдаанд туслах цэрэг 12 хороо морьт цэрэг ба явган цэргийг томилжээ. Мөн оны намар. Богдын цэрэг Цахарын нутгийг эзлэж дуусгаад улмаар Цагаан Хэрмийн зарим боомт газраар тулж очоод сэргийлэн хамгаалалт хийж байжээ. :9 дүгээр сарын 18. Зүүн Сөнөдийн Засаг Сүржав ард олноо дагуулан Богдын засгийг дагахаар зугтаасанд Юан Шикай зарлиг буулган Чин вангийн хэргэмийг нь хасав. :9 дүгээр сарын 21. Бавуужавын дагуулсан Богдын цэрэг Бяруу балгасыг дайран эзлэж, хорин гурваны өдөр Да Ван Миао сүмийг дахин эзлэв. :9 дүгээр сар. Архуа гүн Насан-Аривжих цэрэг түшмэд 100 хүнийг дагуулан Иргэн улсын талд урважээ. Мөн энэ үеэр Богдын цэргийн удирдагч Мөрөнга учир битүүлгээр хорлогдов. :10 дугаар сарын 29. Баруун замын И Жүн цэргийн Ми Жен Биу-ийн хүчин туслахаар ирсэн зүүн хойдын цэргийн У Жүн Шин-ий цэрэгтэй хамтран Бяруу балгасыг буцаан авч, удалгүй Да Ван Миао сүм ба Түлхэн сүм зэрэг газрыг ч буцаан авав. Умард замын И Жүн цэргийн Чен Де Шен-ий цэрэг Найданжавын цэргийг ялаад Зулчин, Шивэртэй, Тавин гэр зэрэг газрыг буцаан авч, Даваан ар хүртэл гэдрэг довтлов. Намар Долоннуурын баруун хойд их элсэнд тулалдаан болж Иргэн улсын цэрэг мянга шахам хүн сүйдэв. Мөн Бавуужавын хороо Шандугийн гол, Үхэрчин уул зэрэг газарт ширүүн довтлолт явуулав. :11 дүгээр сарын 3. Иргэн улсын цэрэг Долннуурт довтлоод Богдын цэргийг цохин гаргаж Цахарын зуун найман сүм хотыг эзлэв. :11 дүгээр сарын 5. Хаант Орос улс ба Дундад иргэн улс ухуулан тунхаглах бичигт гарын үсэг зурсан байна. Энэхүү тунхаг бичигт, Орос улс Иргэн улсын Гадаад Монголыг хэмжээтэй эзэрхэх эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд Иргэн улс Ар Монголын өөртөө засах эрх (Автономит засаг) 1912 оны 10 сарын 21 өдрийн ―Орос Монголын худалдааны хэргийн тухай зүйл‖-ийг журамлан хэлэлцэж Иргэн Улс ба Ар Монголын холбогдлыг тодорхойлон тогтоохыг хүлээн зөвшөөрөв. :11 дүгээр сарын 9. Богд хааны цэрэг хэдэн мянган хүн их буутай өмнөш дахин довтлож 15-ны өдөр Батхаалга зэрэг газрыг эзэлсэн боловч удсангүй Хол дахиныг амаржууулах хотын Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайралтад найман зуу гаруй хүн үрэгдэж ухрав. Мөн сарын эхэнд хоѐр мянга найман зуу гаруй Богдын цэрэг Чуулалт Хаалганаас умар байсан Хятад цэргийг хүчтэй довтлон таван зуу гаруй хүнийг алж шархдуулав. :11 дүгээр сарын 19. У Жүн Шөн, Ми Жен Биу нар Богдын цэргийн гараас Да Ван Миао сүмийг дахинт буцаан авав. Мөн өвөл Тогтох цэрэг дайчлан дахин өмнөш довтлож Батхаалгыг эзлэв. Гэвч хэдэн өдрийн дараа Иргэн улсын цэрэгт булаагдав. :12 дугаар сарын 16. Богд хааны засгийн газар цэргээ Ар Монголын хил тийшээ татах тухай шийдвэрээ илэрхийлэв. Мөн оны сүүлч, Богдын цэрэг идэг идэгээр Монголын хил зүг ухрав. Энэ үеэр Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайрах хүчин нь нэмэгдэж ялалттайгаар давшиж Богдын цэрэгт эзлэгдсэн газруудыг дахин булаан авч эхлэв. Нийслэл Хүрээнд ―Шинэ толь‖ сэтгүүл хэвлэгдэж эхэлсэн бөгөөд орчин цагийн анхны сургууль байгуулагдав. :1913 оны эцэс 1914 оны эхээр, Монгол улсын ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид Хаант Орост айлчлав. *1914он :1 дүгээр сар. ДИУ-ын засгийн ордон Сүйюаны онцгой засаг захиргааны орон байгуулахаар болж жанжныг дүтүн ноѐн болгон хувируулан томилож, уулын Гүйсүй Дао (道)-д харъяалагдаж байсан арван хоѐр шиан, Улаанцавын чуулганы зургаан хошуу, Их Зуугийн чуулганы долоон хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сар. ДИУ-ын засгийн газар Рехө-гийн онцгой засаг захиргааны орныг байгуулахаар болж, дүтүн ноѐн томилон Зостын чуулганы долоон хошуу, Зуу-Удын чуулганы арван хоѐр хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сарын 6. Иргэн улсын цэрэг гэнэт Ар Монголын хилд цөмрөн орж Галсандашийн сайдын яамыг бүслэн дайрав. :3 дугаар сарын 9. Богд хааны засгийн газраас Оросын консулд бичиг өгч, Дундад Оросын хэлэлцээрийн ѐсыг зөрчиж түрэмгийлэл явуулж байгаа Хятад цэргийг тэд ухруулж, баривчлагдсан сайд Галсандашийн биеийг тавиулах тухай хатуу шаардлага тавив. Мөн оны эхээр Халхад байсан Өвөр Монголчууд элдэв зүйлийн хүчирдэлд орсноос нэг бүлэг хүмүүс уг нутагтаа буцаж ирэх хүсэлтээр Иргэн улсын засгийн газартай хэлэлцээ хийхийн төлөө 9 хүний төлөөлөгчийн бүлгэм томилов. Иргэн улсынхан тэд нарыг баривчилж есүүлийг цөм алав. :6 дугаар сарын 14. ДИУ-ын засгийн газар Цахарын онцгой засаг захиргааны орныг байгуулан дүтүн ноѐн томилож Фенчен, Лианчен зэрэг долоон шиан, Цахарын зүүн баруун гарын найман хошуу, жич дөрвөн малжлын сүрэг, Шилийн голын чуулганы арван хошууг ерөнхийлөн захируулав. :8 дугаар сарын 1. ДИУ-ын ордноос Алшаа, Эзнээ хоѐр хошууны цэрэг дайны сэргийлэлтийн явдлыг Ниншиан мужийн цэргийг захирагч түшмэлээр хариуцуулахаар тогтоов. Юан Шикайгаас Алшаа чин ван Даванбүлүгжилыг Баруун Монголын тохинуулах сайдаар томилов. Үүшин хошууны туслагч Түмэн- Очир чуулганы дарга, Сүйюаны дарангуйлан сахигч яамтай хуйвалдаж байгаад ―ардыг өдөөн урвуулсан‖ ялаар Шинэ ламыг баривчлаж, Үүшиний ―дугуйлан‖- гуудыг тархаав. :9 дүгээр сарын 8. Дундад, Орос, Монгол гурван этгээдийн Хиагтийн хуралдаан эхлэв. :9 дүгээр сарын 20. ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын анхны төсөл байгуулагдаж, Монголыг ДИУ-ын нэгэн хэсэг, Монгол улсын нэр, хааны цол, оны цолоо хүчингүй болгох асуудал дээр санал нэгдэхгүй байжээ. Мөн сарын гучны өдөр Оросын консулаас Монголын эрх баригчидтай ―Төмөр замын гэрээ‖ ба ―Цахилгаан утасны гэрээ‖ тогтоож Оросоос Монголд төмөр зам засах эрх ба холбоо мэдээний цахилгаан утас татах эрх олов. *1915 он :3 дугаар сарын 16. Бавуужав нарын дагуулсан Богдын цэрэг Кайлу орчим довтлов. 5 дугаар сарын 9. Юан Шикайн засгийн газар японтой ―Хорин нэгэн зурвас‖-ыг тогтоож Өвөр Монголын зүүн хэсгийн их хэмжээний эрх мэдлийг Японд өгчээ. :6 дугаар сарын 7. Хиагтын гурван этгээдийнн хуралдаан эцэстээ шийдвэр гарч ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын хорин хоѐр зурвасыг жинхэнээр гарын үсэг зуран батлав. Мөн сарын 9- ны өдөр Жибзундамбаас Монголын тусгаар тогтнолыг хүчингүй болгохоо тунхаглаж, арван хоѐрны өдөр Юан Шикай зарлиг нийтлэж Монгол ван гүн нарын уулын хэргэм цол уул ѐсоор хүчинтэй гэдгийг нотлож, хамтат нь бас Жибзундамбыг Хутагт хан өргөмжилсөн байна. :6 дугаар сарын 16. Бээжингийн засгийн ордноос Чен Лү-г ерөнхийлөн захирагч сайдаар Хүрээнд томилсон байна. :9 дүгээр сар. Халхын цэргийн явдлын журганы түшмэд Бавуужавтай нууцаар зөвлөлцөн Өвөр Монголын зүг дахин довтлохоор болж, Бавуужавт гурван түмэн рублын зардал хангав. 10 дугаар сарын 28. Удай Ван Фентиан мужийн дурдсан долоон зурвас буцан орж өгөх нөхцлийг хүлээн аваад Бээжинд хүрч ирэв, арван нэгдүгээр сарын 4-ний өдөр Юан Шикай түүний уул хэргэмийг сэргээн өгөв. :10 дугаар сарын 29. Бээжингээс Хүрээний хэрэг эрхлэгч сайддаа цахилгаан мэдээ явуулж, Өвөр Монголыг түйвээж байгаа Бавуужавыг Хүрээний засгийн газар хавсран дарангуйлахыг шаартагтун гэв. :11 дүгээр сарын 6. Бээжингийн засгийн ордоны төлөөлөгч, Оросын элчин сайд Кропенскийтай Бээжинд ―Дундад Оросын Хөлөнбуйрын асуудлын тухай тогтоол‖-ыг тогтоож Хөлөнбуйрын ―Онцгой орон‖-ны байр суурийг мэдрэв. Мөн сарын арван зургаанд Юан Шикайгаагаас Шинфүг Хөлөнбуйрын дэд дүтүнгээр томилов. :11 дүгээр сарын 23. Иргэн улсын цэрэг Егүзэр Хутагтын сүмийг байлдан эзлэж Бавуужавын цэргийг таван зуу гаруй алж шахрдуулж, Егүзэр Хутагтыг бас барьж аваачив. Мөн жилийн өвөл, Бавуужав хэдэн мянган цэргээ дагуулж нутагтаа буцах нэрээр Өвөр Монголын зүүн хэсэг оронд орж ирээд зэвсэгт ажиллагаагаа үргэлжлүүлэв. Бээжингийн засгийн газраас Ма Чи ( 马麒)-ыг Хөхнуурын Монгол Төдвийг тохинуулах сайд ба Гансу, Ниншиан, Хөхнуур зэрэг муж орныг дарангуйлан сахигч түшмэлээр хавсарган томилов. Ингээд Ма овогт цэргийн эрхтний Хөхнуур дахь дөч гаруй жилийн ноѐрхол эхэлсэн байна. Оросын хөрөнгөтнүүд Хүрээнд ―Монголын үндэстний банк‖-ыг байгуулав. *1916 он :5 дугаар сарын 27. Бавуужав Халх голын Амгалантад тэнгэр газрыг тахиж, Чин улсыг тэтгэн босгох уриа дурьдан, Юан Шикайг эсэргүүцэхээр уриалж ―Хаан төрөө тэтгэх цэрэг‖ хэмээн байгуулав. Долдугаар сарын 1-нд Бавуужав гар доорхи гурван мянга гаруй хүнээ дагуулж Японы этгээдийн дэмжлэгээр цэргийн зөвлөгч Аоянаки-ын жолоодлого дор Халх голоос өмнөш довтолж Тао Нан зүг урагшлан, хорин дөрөвний өдөр Түчиүэн шианы хотыг эзэлжээ. Ү жүн шөнгийн цэрэг хориглон байлдаж таван зуу гаруй Монгол цэргийг устгаж цохин ухруулав. :6 дугаар сарын 6. Юан Шикай үхэв. :8 дугаар сарын 7. Оросын Бээжинд суугаа элчин сайдаас Дундад улсын гадаад явдлын сайдад нот бичиг гардуулж, Дундад улсын засгийн газраас Халх Монголоос сонгох зөвлөлгөөний гишүүнээ хасаж хаяахыг шаардсанд Дундад улсын талаас өөрийн нутаг дэвсгэрээсээ зөвлөлгөөний гишүүн сонгох нь зүй ѐсны эрх хэмээн няцаасан байна. :9 дүгээр сарын 3. Япон цэрэг Бавуужавын цэргийг хамгаалан дэмжиж Гүн Зу Лин-аар өнгөрөхөд Фентианы зүүн хойд цэрэг тосон байлдав. Мөн сарын хорин таванд Бавуужавын цэрэг Кайлу хотыг дахин довтлоод Хармөрөн, Фентиан хоѐр мужийн цэрэгт хавчин цохигдож хоѐр мянга гаруй хүн үхэн шархдаж, үлдэгсэд нь зугтаав. :10 дугаар сарын 8. Бавуужавын цэрэг Линши шианы хотыг довтолж байх зуураа Бавуужав суманд оногдон үхэв. Үлдсэн олон нь Чадраабал Шебжингээ нарын дагууллага дор Зүүн Үзэмчин орчмын оронд хорогдож байгаад Цахар, Рехө-гийн цэрэгт цохигдож Халх ба Хөлөнбуйр зүг зугтаав. *1917 он :6 дугаар сарын 16. Талжын дээрэм Хөлөн хотыг дайран эзлэж зам дагуу дахь олон харуулын цэгүүд цохигдон сүйдэж, Хөлөнбуйрын дэд дүтүн түшмэл Шинфү зугтан дутааж Оросын түрээсний газарт зайлав. :9 дүгээр сарын 30. Оросын цэрэг Хайлаар орчим мянга гаруй Монгол дээрмүүдтэй тулалдаан болж, Оросын цэрэг дээрмийг нэхэмжлэх нэрээр тус орныг эзлэв. Бээжингийн засгийн газраас хүн томилон харилцаж хилээс гарахыг шаардсан боловч Орос цэрэг зөвшөөрсөнгүй. Мөн сард Бавуужавын үлдэгдэл хүч болох Шебжингээн бүлэг Хөлөнбуйрын нутгийн цэрэгт хөөгдөж Халх гол орчим хүрээд Халхын цэрэгт амдан цохигдож, бүх цэрэг үндсэндээ сөнөөгдсөн байна. :11 дүгээр сарын 7. Чадраабал зэрэг хүмүүс Солон уулнаа долоон мянга шахам хүн цуглуулж дахин бослого гаргасанд Хармөрөн мужийн цэрэг ба Фентиан мужийн цэрэг урьд хожид хавчин цохиж, Жалайдаас баруунш үлдэн явуулсан байна. ДИУ-ын засгийн газар Орост ―Арван сарын хувьсгал‖ үүссэн дашрамыг завдаж Жун Дүн төмөр замын засаг захиргааны эрхийг буцаан авч, Манжуурт цэрэг суулган хамгаалуулав. Цаг төрийн үймээнээс дүрвэсэн малчин ард малаа туугаад Халхад зайлан одов<ref>Ө.Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он</ref>. ==Түүхэн баримтууд== ===Улс төрийн баримтууд=== ====Богд хааны уриалга==== :1913 онд Монголоос таван замын их цэргийг гаргаж тохиолдсон Монголчуудаас хүчин хавсрахыг уриалж ашиг тусыг тайлбарлан Өвөр Монголын олон нийтэд зарласан бичиг :Монгол улсын засгийн хэргийг эрхлэх газраас дотоод Монгол зургаан чуулган дөчин есөн хошууны олон лам хар ард нар ба Хөх хотын Түмэд, Цахар сүргүүдийн ард нар, Илийн харъяат Монгол, бас Алашаа ба Хөх нуурын зэрэг нарын найман сумын Монгол Өөлд Ширээт хүрээ зэргийн олон Монголчуудын шар хар бүхэн дор ухуулах ану: Бидний аймаг язгуураас хүчирхэг идэрхэг хойтох газрыг эзлэн сууж, дэлхий дахины олон аймаг дор дарагдсангүй, хэдий Манж улс хараахан мандах үес дор ах дүү нөхөр гийчин ѐсоор түмэнтээ харилцан ураг барьж, ямагт сайныг үзүүлэхийн тулд олон Монгол аймаг харъяат болон дагасан боловч газар орны эрх ашгийг эзэлсэн газаргүй, олон засаг хошуу болгож, өөр өөрийн харъяат албат газар орныг эзэрхэн захируулсан бөлгөө. Ойрхи хэдэн жилээс иргэн зальхай түшмэд эрхийг эзлэж, шинэ засгийг явуулмой хэмээн Монгол газар иргэн элсээн, тариа хаглуулж газар орны ашгийг эзлэж эрх эзэрхлийг булааж халдан дарлах төдийгүй, бас бурхны шашныг хөнгөлж, Монголын хуучин ѐсыг халсугай хэмээгээд бидний Монгол ард үл хорссоноор үгүй, уржинан жил өвөл цагт дотоод муж дор Гамин цэрэг хуралдаж Манж улсын ѐсыгхалж, бүгдээр найрамдах улс болмой хэмээх тухай манай гадаад Монголын дөрвөн аймгийн чуулганы олон ван гүн засагуудын өөрчлөн улс төр байгуулахыг бүгдээр зөвлөлдөж, Очирдара Богд гэгээнийг Монгол улсын хаан хэмээн өргөмжилж, эрдэнийн сууринд залж, Их Юан улсын хуучин ѐсыг дахин гийгүүлж, өөр аймгийн дотор дарлагдахаас үүрд мултарч, олон аймгийн хойч үеийн ичингүйрлэлийг үгүй болгосугай хэмээсэн нь эдүгээ хол ойр газрын олон Монголчууд дараа дараагаар ирэх нь тасралтгүй. Санаваас дотоод Монголын олон ван гүн тайж бүрнээр Юан улсын Тайзу хааны хүүхэд үрсийн тулд зүй нь нэгэн сэтгэлээр бүгдээр нийлж, зүтгэн хүчлэх болвоос урьд өвгөдийн ѐсыг тахиулж, угаас байсан газар орноо өөр аймгийн ардад эзлэгдэхгүй, мөхсөн Зан То Бу Ла (?) ард мэт боол шивэгчин мэт халдуулахаас хэлтэрвээс болмой. Эдүгээ заримууд нь бидний доторхи Монголын түшмэд лам нар Хятад ардын баширлах, худал урихан үгс буюу хуурмаглах зальхай арга дор ташааран орж бидний Монголыг өөрчлөн улс төр байгуулахыг байлгаж, Дундад Иргэний таван аймаг бүгдээр найрамдах улс хамт нийлбээс бид нар Монгол аймаг ард цөм нэгэн адил ашиг буй агаад үүнээс хойш үүнд энэхүү түвшин жаргалыг эдэлмой хэмээн бичиг илгээн ирэх нь амой. Иймийн тул манай засгийн хэрэг шийтгэх газраас Хятад улсын хамт нийлбээс хойч өдөр бидний Монгол дор зовлон болох хэдэн зүйлийг гарган бичиж, олон дор дурьдан сонсгосугай. Байцаабаасуу, Оу Жу Ми Жоу газрын олон гадаад улс дор бүгдээр найрамдах улс хэд хэдэн буй амой. Тэдний хууль болбаас улсын харъяат газар орноо бүрнээр албаны болгож, харяъат иргэд газар орон дор гэр байгуулж, тариа тарьбаасуу зоос гаргаж албан дор тушаасны хойно сая өөрийн хөрөнгө болгомой. Эдүүгээ Иргэн улс лугаа нийлбээсүү Монголын газар орон цөм тэдний улс төрийн болохын тулд дотоод газар дор багталцахгүй ядуу иргэдийг шилжүүлэн суулгаж, гаал хөлс хураан тариа хаглуулахыг зүйгээр хориглон зогсоовоос, зохилдохгүй агсаар өвгөдийн үлдээсэн газар орныг өөр аймаг дор бүрнээр эзлүүлж, харин ч бид зоос гаргаж худалдан авхад хүрмүй. Тэр дээр бидний Монгол болбоос язгуураас саруул хөдөө талд дор хэн алиныг ялгахгүй санааны дураар адуулан аж төрж ирсэн бөгөөд аж төрөхөд мөн залхуу цалгайгаар хойч өдөр улс бүхэн дор энэ мэт хуулийг нийтээр явуулах цаг дор хүрсэн хойно Монгол аймгийн ард шөвөг хатгах газар харинолохгүй зовлон болох нь энэ нэг. Түүнээс урьд Манж улсын цаг дор бидний Монголчуудын гааль гувчуур хураахыг үүрд хэлтрүүлсэн бөлгөө. Эдүгээ бүгдээр найрамдах Иргэн улс, Манж улсын гадаад улсаас агсан авсан төлөөгүй өр найман зуу илүү сая одоо шинэ агсан авах мөнгө зургаан зуу илүү сая үнийг бүрнээр Бүгдээр найрамдах Иргэн улсаас төлсүгэй хэмээн нэгэнт олон улс дор зарлажээ. Бидний Монгол хэрвээ Иргэн хамт нийлбээс, дараа төлөх хугацаа хүрсэн цаг дор эрхгүй элдэв зүйлийн нэр зохион таван аймгийн иргэнээс нэгэн адил тэгшхэн хурааж төлмой. Нэгэнт улсын иргэн болсны тул зүй дор төлөхгүй хэмээн үл чадмой. Иргэнйи нэгэн адил тэсгэн хураах дор хүрвээс, хэд хэдэн зуун он болтол гааль гувчуур өгсөнгүй Монгол аймаг энэ зэргийн хүнд татвар тохиолдвоос, аж төрөн чадахгүй ядуурах мохохын туйл дор хүрмүй. Зовлон болох нь энэ хоѐр. Эдүгээ абасу таван аймаг нийлсэн Дундад иргэн улс болов хэмээвч өмнөх хойтох муж цөм хятад нэгэн аймаг бөгөөд харилцан эрх мэдлийг тэмцэн нэрт сайд их түшмэдийг битүүлгээр алж, харилцан өшөө дайсан болж эдүгээ болтол тогтоогүй байна. Бидний Монгол язгуураас өөр аймаг, зан сургаал, үг өгүүлэл, бичиг үсэг адилгүй. Дараа засаг явуулахад бүрнээр Хятад бичгийн төдий хэрэглэмой. Бидний Монгол дор Хятад бичиг нэвтэрхий мэдэх эрдэмтэй ард цөөн, түшмэл дарга нар болбоос бүрнээр эрдмийг үзэж, өргөн хэрэглэх тул нийтээр цөм Хятад хүмүүс болмой. Монгол ард Иргэн Хятад нарын хамт зарга зальхай зэрэг ял хэрэг буй бөгөөс үг үсэг нэвтрэхгүй. Бас аймаг намыг хэлбийн өмгөөлж мушгайтсан газар агсан хэмээн дийлэн хэлэхгүй энэ мэт хэрэг бүхнийг эрх биш үгүй болгож чадахгүй. Дотоод Монгол хошуунд тариа хаглуулж Иргэн түшмэд суулгасан газар энэ зэрэг хилсгүй мушгиж өвөрлснийг үзэж мэдсээр хэрэг. Зовлон болох нь энэ гурав. Түүнээс Хан улсын цагаас нааш Хятадын газар бурхан шашныг эрхэмнэж одоо дор хүрч ирсэн бөгөөд эдүгээ шинэ засаг явуулахыг үзвээс бурхны шашныг асар хүндэтгэхгүй, зарим нэгэн дотоод газар урьд байгуулсан тайх тахиглах сүм хийдийн бурхны хөргийг хараахан орхиж, (цэргийн сургуулал)-ын тэнхим болгон жич хийд сүмийн хүж зулын тариалангийн газрыг сургууллын тариалан болгосон нь нэлээд бүхүйг нүдээр үзэж чихээр сонссон нь тодорхой. Хятад ард гагцхүү бидний Монголын бурхны шашныг яахан эрхэмлэн үүрд агуулж буй зээ. Иргэний хамт нийлбээс хойч өдөр жил удаад Монголын хуучин ѐсыг өөрсдөө халуулж, бурхны ариун шашин сөнөхөд хүрмүй. Зовлон болох нь энэ дөрөв.Тэдний дотоод Монгол язгуураас Цагаан хэрэмийн заагаар суусан Дундад Хятад улст ойр холилцон суусан тул энэ зэргийг нэн ухуулан дурьдахгүйгээр учрыг мэдэх нь бидний гадаад Монголоос нэн ч тодорхой. Бидний язгуураас нэгэн угсааны яс махны төрөл, дотоод гадаад хэмээн ялгаваас зохихгүй.Тэд Иргэн дор ойр суусан тул тэдний сүр хүчин дор айн түтгэлзэн бүхүйг манай засгийн хэрэг шийтгэх газар мөн мэдмой. Эдүгээ цагийн байдлыг үзвээс, Дундад улсыг тойрон хүчирхэг гадаад улс барс мэт хэлэлцмой. Тэр дээр улсын өрийн тоо тэнцүү үлэмж бөгөөд дотоодын самуун бас тогтоогүй. Бидний Монгол бүгдээр нийлж, нэгэн улс болж, язгуураас байсан газар орон зах хэлхээг эзлэн илүү гүний газрыг тэмцэхгүй болбоос Дундад улсын дайлах цэрэг гарбаас олон гадаад улсууд шударгийг барьж, шүүмжлэх буй за. Эдүгээ манай Монгол улсын их цэрэг таван зам хуваан урагш одож, дотоод гадаад Монголын газар дор сэргийлэн суусан Хятад цэргүүд лугаа хэдэн удаа байлдаад цөм дийлжээ. Удахгүй урагш давшин Монгол газрын зүүн баруун өмнөд зах хязгаарууд хүртэл байлдсаар Хятадын түшмэл цэргийг Монголын хязгаараас гаргасугай хэмээмүй. Та өөр өөрийн хошууны зах дор их цэрэг хүрэхийг үзэж гар хөдлөн байлдаж Хятадын түшмэл цэргийг хөөн илгээх бөгөөд тус бүрийн хүчийг нэгтгэж, эртхэн шаламгайлан газар орноо эзлэн авсугай. Боо Хятадын омогтой үгийг сонсч, нэгэн аймгийн дотор харилцан өшөө дайсан болоход хүргүүлэгтүн. Бид язгуураас нэгэн үндэстний тул зүй нь жаргав ч зовов ч үхэв ч нэгэн хамт байваас зохимой. Бас бидний Богд эзэн гагцхүү өршөөл эрдмийг гол болгох бөгөөд Иргэн улсын түшмэл цэргээс бус ажил үйлдвэрийн ядуу иргэдийг халдан зовоовоос үл болмой хэмээн удаа дараагаар зарлиг буулгаж ухуулсаар буй тул бидний улс төрд мөчөөрхөн хорлохгүй энгийн номхон иргэдийг алив газар дор хэвээр агуулан, харин өршөөн хамгаалбаас зохих явдлыг хамтад гаргаж, басхүү манай засгийн газраас албан бичгээр харъяат олон чуулганы хошуун дор ухуулан зарласан нь олон боловч эдүгээ хүртэл дагахаар ирээгүй нь бас буй тул дахин ашиг зовлонгийг сэнхрүүлэн дагаж орсон ба дагаж орон завдаагүй нийт Монгол овогтон дор нийгмээр ухуулан бичиг зарлав. Магад үнэмчлэн хичээн дагаж явагтун. Үүний тул зарлал явуулав. ===Цэргийн түүхэн баримтууд=== ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 1==== Өмнө хязгаар түгшүүртэй учир цэрэг мордуулж газар орныг хамгаалах тухай цэргийн яамны айлтгалыг ѐсоор болгосон бичиг<ref>Монголын шинжлэх ухааны академийн түүхийн хүрээлэн. Монголын ард түмний 1911 оны үндэстний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл - Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914. Улаанбаатар. 1982 он.</ref> :Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны бичиг. Бүгд ерөнхийлөн захирах сайдын яамнаа өргөн илгээв. Явуулах учир: Эдүгээ манай цэргийн яамнаас өвлийн сүүл сарын арван наймны бичин цаг айлтгасан нь: Өмнө зүгийн олон хязгаарт Хятад цэрэг хуралдсан түгшүүртэй мэдээ буй тул, их цэргийг таван замд хуваан мордуулж, газар орныг сэргийлэн хамгаалуулж, дайсныг тосон сөнөөх явдлыг төлөвлүүлсэн нь болох ба үл болохыг хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад, Богд эзэн гэгээнээр толилож, заан сургахыг гуйхын учир: Мөнөөхөн зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт Галсандаш, Дарьганга зэрэг газруудыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг сахих сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах дэд сайд гүн Сономдорж нарын газраас Монгол олон чуулганы ойр ба зах нийлэх Хятадын бага хотод маш үлэмж цэрэг хуралдан, бас өмнө зүгийн Харчин өртөөнүүдийн газар ирж буй ба бас Шилийн голын чуулганы зүүн, баруун Сөнид ван, Улаанцавын чуулганы дарга, Дөрвөн хүүхэд нарын ван нарыг барьж аваачив хэмээсэн зэрэг удаа дараа тодорхойлон гаргаж, газар орныг хамгаалан сэргийлэн бэлтгэх баатар мэргэн цэрэг хурц зэвсэг олгуулахыг эрж, бичиг захидал хүргэж ирснийг шавь боолчууд үзэж хянабаас цаана дашаас тийнхүү Хятад цэрэг халдахаар ирж, өмнө зүгийн алив олон Монголчуудад зовлон самууныг дэгдээн бүхүй нь үнэхээрийн түгшүүртэй бөгөөд нигүүслэлтэй тул, үүнийг урьдхан дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжахаас тусгайлан салсан дэд зэрэг түшмэл Бавуужав харъяат цэрэг нэгэн зуу шахамыг өдөр дараалан хориодоор өртөөлөн довтолгон мэдүүлж, урьдчилан Дарьгангын газар илгээх ба бас урьд Түшээт хан, Сайн ноѐн хан аймгаас түүгээр дайчлан, цэрэг гурван зуугийн дээр сургуулийн цэрэг хоѐр зууг нэмэн томилж илгээхэд сая буулгасан зарлигийг дагаж, дэд сайд гүн Сономдоржыг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд, Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ гүн Пунцагдэжидыг таслан захирах сайдаар тавьж, бүх таван зуун цэргийг захиран мэдүүлэх зэрэг явдлыг нэгэнт бичиг шийтгэж, зохих газруудад явуулан тушаасны дээр, бусад цэргүүдээс зүг нэмэн мордуулахыг томилон завдаж бүхүй атал, энэ завсар бас Хятад цэрэг улмаар нааш давшин хандаж буй хэмээх тул, одоо зүй нь бүх олон газрын түшмэл цэргээс бүгд таван зам анги хуваан томилон мордуулбаас зохихын тулд, оролсон дэд сайд Засагт чин ван Удайн харъяат цэргийг бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдсүрэнд захиргаж, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтохыг харъяат цэргийн хамтаар Егүзэр хутагт Галсандашын хүрээ зүг, дэд сайд Бишрэлт бээс Насан-Арвижахад харъяат цэргүүдийг захирган хоѐр Сөнид, Дөрвөд вангийн зүг Халхын сургуулийн цэргээс мордуулах хоѐр зуун цэргийг урьд явуулан тушаасан хэвээр сайд гүн Сономдорж нар лугаа нийлүүлэн Хөх хотын зүг, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийг харъяат цэргүүдийг захирган авахуулж, Урадын гурван гүн, Хатан голын зүг ийм таван зам анги хуваан дараа дараагаар дайчлан мордуулж, өөр өөрийн заасан газар гүйцэн хүргүүлж, цааш улмаар давшуулан дайсны цэргийг тосон дайлж хядан сөнөөж, газар орныг батлан тохинуулах явдлыг байдлыг үзэж, тухайд нийлүүлэн хянан шийтгүүлбээс болох мэт боловч, шавь боолчуудын зоригоор авчих хэрэг бусын тулд, хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад гуйх нь: Богд эзэн гэгээнээр толилж, заан сургаж дагаж явуулах ажаамуй. Хэрвээ гуйсан ѐсоор болгон явуулбаас тухайд эл түшмэл цэргүүдийг дан ганц өртөөлөн явуулахад цагийн гачаалд өртөөний хүчин тэсэхгүйн тулд, тусгай уналга, ачлага барих майхан, жич цалинг зүйлийг сангийн яамнаас бэлтгүүлэн нийлүүлэн олгуулж мордуулах ба бас уул газруудад хүрсний хойно унах агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, хөрөнгө баялаг лам нар, түшмэд ардад учрыг дурьдан ухуулж, туслан бариулаад дараа нь сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх буюу эс бөгөөс хэрхэн зүй ѐсоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлэх явдлыг шавь боолчуудын газраас төсөвлөн хянаж, өөр гүйцэтгэн шийдвээс, болох ба үл болох явдлыг хамтаар гаргаж, үүний тул хичээнгүйлэн айлтгав. Зарлигийг гуймуй хэмээн айлтгасанд мөнхүү өдөр цагт хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон зарлиг, Тогтохын биеийг энэ удаа мордуулахыг түтгэлзэж түүний цэргийг Найданжавд захирган мордуул, бусдыг хэлэлцсэн ѐсоор болгогтун хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж, үүнийг зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт, Дарьгангын зэрэг газрыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд гүн Сономдорж, Шилийн гол, Улаанцавын чуулганы дарга, Дарьгангын бүгдийн тэргүүн гүн Сономдовдон нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад нэгэн адил хичээнгүйлэн дагаж, эдний олон ангийн түшмэл цэргүүдийг өөр өөрийн харъяат газар хүрсний хойно бүгдээр хамт нийлж, боловсрол зөвлөлдөж, хэний цэргийг аль хошууны хязгаарын боомт болгох чухам ямар байдалтай газар сэргийлүүлэн хамгаалуулж суулгах ба тэдний барих гэр, уналага агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, засаг лам нар, түшмэл ардад учрыг дурьдан ухуулж туслан бариулаад дараа зохих газруудаас тодорхойлон өргөж, сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх, эсбэсүү хэрхэн нийгэм тэгшийг үзэж, зүй зохисоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлбээс болохыг сайнаар төлөвлөн гүйцэтгэн шийтгүүлж, хэрхэвчээр үлэмж илүү дээш томилож, түрэмгийлэн хөөн авах зэргээр олон дордосыг албадан гасалган зовооход хүргүүлэхгүй болох явдлыг урьдаас хянан тогтоож, уламжлан зохих газар түүгээр зарлан явуулан тушааж, журамлан дагаж шийтгүүлсүгэй. Үүнийг басхүү бэйсийн зэргэ туслагч тайж Чимэдсүрэн, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтох, Хичээнгүй баатар гүн Найданжав, Дэс түшмэл чин зэргэ Бавуужав, Дэд сайд Бишрэлт, бэйс Насан-Аривжах, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлт нарт довтолгон тушаан явуулаад, уг айлтгасан хэрэг, буулгасан зарлигийг хянан үзэж, хичээнгүйлэн дагаж, эдүгээ даруй засажагаан завдаж, урьд нэгэнт өртөөлөн мордож бүхүй түшмэл Бавуужав, дуудлагаар өртөөлөн мордох Зоригт баатарын цэргээс бусад нь бичиг хүлээн авсан өдрөөс таван майхан, уналга ачилга, цалин хүнс зүйлийг түүгээр хүлээн авч, өөр өөрийн харъяат цэргийг гавшгайлан мордож, шаардан явж, арван таван өдрийн дотор тус тусын нэр заасан зүгийн газраа одох ба түшмэл Зүтгэлт, цэргүүд Урадын дунд гүнгийн Бавуудоржийн газраа тус тус гүйцэн хүрэх зэрэг явдлыг эдүгээгийн заан гаргасан ѐсоор шийтгэн дагаж шийтгүүлэн олон хязгаарыг батлан сэргийлэн хамгаалж, цаггүй цагдан байцааж, хэрэв дайсны цэрэг халдахаар ирэх нь болахул мэдүүлбээс зохих олон газраа харилцан мэдээлж, хүчин туслалцуулан эрхгүй нэгэн сэтгэл хүчээр байлдан сөнөөж, газар орныг ариутган тохниулж, гавъяа байгуулан, улсын сүрийг мандуулж удаа бүр учрыг тодорхойлон мэдүүлэн ирүүлэх ба жич харъяат түшмэл цэргүүд хүрсэн эл газарт номхон шударгаар амьдрах алив ардыг өчүүхэн төдий халдан дарлаж гаслаан зовоохгүй, бүгдээр үнэн санаагаар хүчлэн зүтгэж, чухам тус зүйн хэргийг хичээн ѐс журам цэвэр ичимтгийг сахин явж, гавъяаг илэрхийлбээс зохино. Ийн тушаасан хойно цэргийг чангалан баримтлан захирахгүй осолдон цалгардаж дураар тавин явуулж, ѐс бусчилан хэрэг халдахад хүргүүлбээс саадгүй чангалан ял хэлэлцэх явдлыг хамтаар ухуулсугай. Үүнийг басхүү Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамнаа явуулаад байцаан үзэж, одоогийн мордуулах олон ангийн түшмэл цэргийн барих майхан, уналага ачилга зэргийг олон цөөнд тохируулан төсөвлөн бэлтгэж, бүх цалинг зүйлийн хамтаар нийлүүлэн тавин олгуулах ажаамуй. Үүнийг нэгэнтэйгүүр Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг бусад таван яамнаа, баруун хязгаар, Хөлөн буйрын сайдуудад нэгэн адил явуулаад байцаан үзүүлэхээс гадна, дөрвөн аймгийн жанжин чуулганы дарга нарт хуваан тушаан явуулаад тухайг үзэж хянан шийтгүүлсүгэй. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний хоѐрдугаар он, арван хоѐр сарын хорин нэгэн ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 2==== Монгол цэргүүдийн байрлалыг шинэчлэн зохион байгуулах тухай бичиг Цэргийн хэргийг бүгдийг захиран шийтгэгч яамны бичиг<ref>Монгол Улсын Төв Архивын ФА-2. ХН-92.Б.14. Эх нугалбар.</ref> Харъяат цэргүүдийг бүрнээ хойш ухруулан, бас ч цэргүүдээс татан буулгаж цөөрүүлэн суулгаваас олон монголчуудад зовлон бас болохын тул манай яамнаас олон хязгаарын цэрэг бүхий нутгийн түшмэл, ардад ухуулга ба жич цаадах хятад цэргийн захирлуудад мэдээлэн өгөх бичгийн эх зохиож, өөр өөрийн бичгийн дугтуйд углаж хүргүүлсэн тул үүнийг баруун өмнөд хязгаарын цэргийн хэргийг бүгд захирч олон монголчуудыг илбэн тохинуулах хэргийг хамаарсан сайд, мэргэн жүн ван Цэсэнжав, түшмэл Зүтгэлт, зүүн өмнө хязгаарын цэрэг захирсан жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэн, гүн Сумъяа, бүгд захирагч дарга гүн Найданжав, хорооны дарга бэйс Чимэдцэрэн нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад, хүрмэгц бичгийн доторх хэргийг хянан үзэж, ухуулах ба мэдээлэх бичгүүдийг даруй ѐсчлон бичүүлж улмаар гүйцэтгэн, өөр өөрийн харъяат цэргүүдийг захиран авч, нам гүмээр эргэж хойш суулга. Үүнд, урьд сайд жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэнгээс бие өвдсөн учир олгуулахыг ирж мэдүүлснийг чөлөө олгож, уг цэргүүдийг түшмэл Бавуужаваар ерөнхийлөн, Модонбунгаагаар дэслэн захируулах явдлыг айлтгаад, зарлиг ѐсоор болсон тул, харъяат сайд бэйл бүх цэргийг ухруулан суулгах хийгээд татах зэрэг хэргийг гүйцэтгэн шийтгэсэн хойно бэйс Чимэдцэрэнгийн хамтаар нийслэл хүрээнд хүрч ирвээс зохино. Бэйс Чимэдцэрэнгийн цэргийг бүрмөсөн татан буулгаваас уул сайдын цэрэгт нийлүүлэхийг мөн сайд жанжин бэйлийн газраас түүгээр эрхлэн гүйцэтгэн шийтгэх, олон сайд, дарга нарын тус тус захирсан цэргээс олон цэрэгтэйгээс нь гурваад хороо, цөөхөн цэрэгтэйгээс нь хошоод хороо үлдээж, гүн Найданжавын цэргийг ихэмсэг бэйл Цэрэннямын нутгийн өмнө захын Өрөмтэй худагтад, сайд гүн Сумъяагийн цэргийг Дарьгангын өмнө захад, түшмэл Бавуужав нарын цэргийг хурц бэйс Түдэнгийн хошууны өмнө захад, ван Цэсэнжав нарын цэргүүдийг Мэргэн вангийн хошууны нутгийн өмнө Сулхээр зэрэг газарт, түшмэл Зүтгэлтийн цэргийг сайд Түшээт вангийн хошууны өмнө захад Аваргахүрд, Хар-Ус зэрэг газар тус тус суулгаж, уул цэргүүдийг аль аймаг чуулганы цэргүүдийг буулгах суулгах зэргийг харъяат захирсан сайд түшмэл эрхлэн шийтгэж, татаж буулгах цэрэгт сан ба аймаг хошуунаас олгосон хувцас ба агт морь, гэр хэрэглэлийг хүрэлцэхээр үлдээж, сэргийлж суулгах цэрэгт шилжүүлэн олгож, зэвсгийг бүрнээ хураан авч захирах түшмэлд авуулан цэргийн яамнаа хүргэн ирүүлж, бүртгэн хураалгая. Басхүү үлдээж сэргийлэн суулгах ба буулгах цэрэгт аль аймаг чуулган хошууны цэргээс үлдээсэн буулгасан нэр тоо зэргийг тус бүр тодорхой цэс үйлдэж, жич буулгасан цэргүүдийг хэн хэн түшмэлд тушаан өгч, аль газраар буцаасан зэргийг хамтаар тус тус мэдүүлэн ирүүлээд байцаахад бэлтгэе. Үүнийг шалгарсан баатар дарга гүн Мөрөнгаад тушаан явуулаад, харъяат бүх цэргүүдийг захиран авч, манай яамнаас дахин тушаахын инару байлдах хэрэг үүсгэхгүй, сахин сэргийлж суугаасай. Бас ч сайд Егүзэр хутагт Галсандашд явуулаад журамлан дагаж шийтгүүлье. Үүнийг басхүү дөрвөн аймгийн жанжин, чуулганы дарга нарт тушаан явуулаад тус тусын аймгийн нутгийн захыг сэргийлэн суулгасан цэргүүдийг бүрнээ татан буулгаж, захирагсдад олгосон тэмдэгийг хурааж мэдүүлье. Хүргэж ирүүлье. Ийнхүү явуулан тушаасан, үүнийг Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг таван яамнаа явуулан байцаан үзүүлье хэмээн өргөжээ. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны арван нэгэн сарын шинийн долоон (1913 оны арван хоѐрдугаар сарын 4-ний өдөр.) == Урлагийн бүтээлүүд == ===Баримтат кино=== * [[Хоржийлоо]] [[Баримтат кино]] ===Уран зохиол=== * [[Бямбын Ринчен|Б.Ренчин]]. [[Үүрийн туяа]]. [[роман]] * [[Дүгэржавын Маам|Д.Маам]]. [[Газар шороо]]. роман == Эх сурвалж == * [http://iccs.aichi-u.ac.jp/archives/report/057/5c4a92eccc970.pdf ボグド・ハーン政権軍南進作戦に関する一考察 ―阿爾花(アルファ)公・ナスンアリビジフの帰還問題を中心に―] * Л. Дэндэв, “Монголын товч түүх” Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал-29 дүгээр боть, Улаанбаатар, 2006, * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “Бүгд Найрамдах Монгол ард улсын түүх”. Гурван боть. УБ. 1968 он. * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “В.Котвичийн хувийн архиваас олдсон Монголын түүхэнд холбогдох зарим бичиг”, хэвлэлд бэлтгэсэн Б.Ширэндэв, Шинжлэх Ухааны Академийн хэвлэл, Улаанбаатар, 1972, тал 23-39. * EDITED BV LO HUI MIN: THE CORRESPONDENCE OF G.E.MORISSON II, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRISS 1978, P 48 * Монгол улсын түүхийн төв архив. ‘’ Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914’’. ТТА. ФА-4. НХ-656. * Ш. Нацагдорж. Манлайбаатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн хэвлэх үйлдвэр, УБ., 1946 он. * Монгол ардын журамт цэргийн дуртгалууд, гуравдугаар дэвтэр, Улсын хэвлэлийн газар, УБ., 1986. * Монгол улсын түүх Ү боть. ХХ зуун, Монгол улсын шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэн, УБ., 2004. * Японы Гадаад Харилцааны Түүхийн Архив. Гадаад явдлын яамны тэмдэглэлийн баримт бичгүүд. (Дайшѐ-гын хуучин цэс) * Японы сэргийлэн хамгаалах тэнхимийн сэргийлэн хамгаалах институтын материал. Хуучин далайн цэргийн яамны архивын материал. * Ө. Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == * [https://mongoltoli.mn/history/h/187 Таван замын байлдаан] {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] bgf0ttaj67p4yu0fq3uaeouuc6i5g8t 709907 709903 2022-08-28T10:33:13Z Eupakistani 78195 /* Урвалт */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Таван замын тулаан |partof= [[Монгол-Хятадын дайнууд]] |campaign=Таван замын байлдаан |image=[[Зураг:Mongolian_soldiers.jpg|300px]] |caption=Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд |date=1912-1915 он |place=[[БНХАУ]], [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын өөртөө засах орон]], [[Шинжаан|Шинжааны өөртөө засах тойрог]] |casus= |territory=[[Өвөр Монгол]] болон бусад монголчууд амьдардаг нутгийг алдсан ба хожим [[Хятад]]ын нутаг болсон |result= Гурван улсын [[Хиагтын хэлэлцээр]] |combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]<br />[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],<br /> бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]<br />дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], <br />дэд сайд [[Бавуужав]]<br />дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[Насан-Аривжих]]<br />сайд, гүн [[Содномдорж]]<br />дэд түшмэл Зүтгэлт<br />гүн [[Лаварын Сумъяа]] |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br />маршал [[:zh:王怀庆|Ван Хуайчин]] |strength1=[[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Богд Хаант Монгол Улсын арми]], <br />[[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг]]ийн ангиуд нийтдээ 10000 орчим цэрэг |strength2=70000 [[цэрэг]],<br />янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]]<br />, 80-90 пулемёт |casualties1=алуулсан 400 орчим, <br />олзлуулсан 60<br />шархадсан 48 |casualties2=алуулсан 3795,<br />олзлуулсан 76<br />зөвхөн 3 тулалдаанд 4-8 их буу,410-аад их бууны сум,<br />7 пулемёт түүний 5000 сум,<br />1080 буу, 85600 ширхэг сум, <br />421 сэлэм олзлуулсан. }} [[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] '''Таван замын байлдаан'''- Монгол-хятадын хооронд 1912-1915 онуудад болсон дайныг хэлдэг бөгөөд [[Монгол]]ын тал [[Өвөр Монгол]]ын нутгийг [[хятад]]ын цэргээс чөлөөлөн өөртөө нэгтгэх зорилготой байсан бол [[Хятад]]ын тал Өвөр монголыг алдахгүй байх төдийгүй [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол Улсыг]] устган түүний нутгийг булаан эзлэх зорилготой байжээ. Энэ дайныг хятадад "[[Үхэр жилийн үймээн]]" гэж нэрлэдэг бөгөөд дайны үед хятадын үлэмж давуу цэргийн байлдааны ажиллагаанууд нь бүтэлгүй болж ихэвчилан ялагдаж байсан тул гүнзгийрүүлэн судалдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад ялагдлуудаа [[ялалт]] болгон хуурамчаар тэмдэглэсэн байдаг онцлогтой. Таван замын байлдааны үед [[Ховдын хязгаар]]ыг хамгаалах [[Баруун Монгол]] буюу [[Шинжаан]]ыг [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|хятадаас чөлөөлөх зорилго]]ор [[Богд хааны Засгийн газар]] Гурван замаар цэрэг хуваан оруулсан байна. Энэ тухай судалгаа бараг байдаггүй бөгөөд эх сурвалжуудад цөөн тооны мэдээлэл байдаг. Энэхүү таван замын байлдаанаас тусдаа явагдсан [[Монгол-хятадын дайн]]ыг [[Гурван замын байлдаан]] гэж нэрлэн оруулав. [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдаж зарлан тунхагласан явдалд [[Өвөр Монгол]]ын [[Зуу Үд]], [[Зост]], [[Жирэм]], [[Шилийн гол]], [[Улаанцав]], [[Их зуу]] зэрэг 6 чуулган [[Хөх хот]]ын Түмэдийн зүүн баруун гарын засаг Хар мөрний их мянган, [[Өөлд]]ийн засаг, [[Алшаа]], [[Ар хорчин]], [[Или мөрөн|Илийн мөрний]] [[Цахар]] зүүн гар болон [[Тарвагатай]]н аймгийн хошууд талархан дагаж баясахаа илэрхийлж, [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[цэрэг]] илгээж, Өвөр Монголыг бүхэлд нь Хятадын дарлалаас чөлөөлөхийг хүсэн гуйжээ. Хөлөнбуйрын Барга, Өвөр зургаан чуулганы 49 хошууны 36 нь Монгол улсад нэгдсэнээс гадна Хөх нуурын 24 хошуу, Цахар 8 хошуу, Или мөрөн болон Тарвагатайн 16 хошуу дагаар орж албан ёсоор нэгдэхээ илэрхийлсэн юм. [[Богд хаан]]ы [[зарлиг]]аар [[1913]] оны [[долоодугаар сар|7-р сар]]д зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх тусгай газар байгуулагдаж, [[Сайд]]аар нь [[цэцэн хан аймаг]]ийн харьяат [[Егүзэр хутагт|Егүзэр ачит зан бадарсан эрдэнэ мэргэн хамба]] [[Галсандаш]]ийг томилсон. ==Урьдчилсан нөхцөл== [[Файл:Бавуужав.png|thumb|left|200px|Шударга баатар Бавуужав]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] байгуулагдсаны дараа [[Монгол үндэстэн]]г нэгтгэн Нэгдмэл Монгол Улс байгуулахыг [[Монгол]]ын тухайн үеийн эрх баригчид эрмэлзэж байв. Богд Хаант Монгол Улсад Өвөр Монгол болон бусад монголчууд нэгдэх эрмэлзлээ илэрхийлж, хуучин [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] харъяаны Монголчуудын хэмжээнд [[бослого]], хөдөлгөөнүүд газар сайгүй өрнөж байлаа. Үүнийг эсэргүүцэн [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин улсын]] дарлалыг авч хаян [[Дундад Иргэн Улс|Дундад Иргэн улс]]ыг байгуулсан [[Хятад|Хятадууд]] өөрсдийгөө манж нарын өв залгамжлагч гэж үзэн хуучин Манж Чин улсын нутагт гарсан үндэстэнүүдийн тусгаар тогтнох эрмэлзэл бүхий эсэргүүцэл, тэмцлийг цэрэг, зэвсгийн хүчээр нухчин дарж хэлсэн. Түүхийн ийм эгзэгтэй үед Богд хаан Монгол улс, Өвөр монголчуудыг Хятадын дарлалаас чөлөөлөх, өөрт сайн дураар нэгдсэн монголчуудыг нэгтгэж, хязгаар нутгаа батлан хамгаалах зорилгоор [[Чуулалт хаалга]], Бат хаалга ([[Хорчин зүүн гарын дунд хошуу]]), [[Долнуур]], [[Хөх хот]], [[Бугат]] хотын чиглэлд таван замаар их цэрэг хөдөлгөв. ==Монголын тал== ===Монгол дах нөхцөл байдал=== Богд Хаант Монгол Улс байгуулагдсанаас эхлэн түүний Засгийн газраас Ар ба Өвөр Монгол төдийгүй нийт Монголчуудыг нэгтгэн Их Монгол улсыг байгуулахыг өөрийн үндсэн бодлого болгон хэрэгжүүлж эхэлсэн байна. Энэхүү бодлогын дагуу Өвөр Монголын олон түмэнд хандан “Манай засгийн газраас их цэргийг томилж дотоод монголд сэргийлэн суулгасан хятад цэргүүд лүгээ байлдаж хятад түшмэл цэргийг бүрмөсөн гаргасугай хэмээмой. Их цэрэг хүрэхийг үзэж хүчин хавсран газар орноо эзлэн авсугай. Бид язгуураас нэгэн үндэстэн тул зовлон жаргаланг хамтатгаваас зохимой” хэмээн ухуулан таниулах зарыг түгээн дэлгэрүүлж байв<ref>Ж.Урангуа: “ХХ зууны эхэн үеийн Монгол улс 1911-1919”, Улаанбаатар, 2006 он. Тал 47</ref> Монголын засгийн газар нь Манж чин гүрэн задран унасан учир Манж нарын нэгтгэсэн Монгол, хятад, түвд болон бусад үндэстэнгүүд өөрийн тусгаар улсыг байгуулах эрхтэй гэсэн түүхэн үндэс бүхий зарчмын дагуу Манж нарын эрхийг шууд залгамжлан авах гэсэн хятадын үндэслэлгүй их гүрний дээрэнгүй бодлогыг эрс эсэргүүцэн дээрх бодлогыг сөргүүлэн дэвшүүлжээ. Мөн тэд өөрийн дээрх бодлогыг хэрэгжүүлэхэд Оросын тусламжид түшиглэхээр тооцоолж байжээ. Гэхдээ Богд хаан болон түүний Засгийн газрын эрх бүхий ноёд барууны дипломат ёс гэж нэрлэдэг гадаад өнгөндөө найрсаг мэт боловч хүчтэй нь хүчгүйгээ дарладаг зарчим бүхий өөрийн их гүрний эрх ашгийг бүхний тэргүүнд тавьдаг тэрхүү ёс зүйг мэдэхгүйн улмаас Оросын эрх ашиг юу болохыг танин мэдэж чадалгүй хэт найдлага тавин хүлээж байсан байна. Монголын талын энэхүү найдварыг ашиглан өөрсдийнхөө Монгол дахь эрх ашиг ба худалдааны хэргийг завдан тогтоох гэсэн Оросын засгийн газрын ажиллагаа нь эрчимтэй болж, гадаад явдлын тэргүүн сайд Сазанов 1912 оны есдүгээр сарын 3-нд хаандаа бичиг өргөж, “Монголд онц элч томилон, Орос-Монголын найрамдлын гэрээг тогтоох учир бол Оросод туйлын чухал ашигтай явдал болно” гээд онц элчийн тушаалд Хаант засгийн Алс Дорнодын гадаад харилцааны томоохон зүтгэлтэн Кростовецыг томилох хэргийг хаандаа зөвлөжээ. Ийнхүү Гадаад яамны тэргүүн сайдын саналаар хаант Оросын бүрэн эрхт онц элчийн хувиар Кростовец Монголтой хэлэлцээр хийхээр болж Нийслэл хүрээнээ ирсэн байна. Гэрээ байгуулах хэлэлцээнд Монголын талын төлөөлөгч Сайн ноѐн хан Намнансүрэн, Да лам Цэрэнчимэд нараас “Монголын засгийн газраас бүх монгол үндэстнийг нэгтгэсэн тусгай бүрэн эрхт эзэнт улс төр байгуулах явдалд их Орос улсаас зүйл бүрийн тусламж үзүүлэх ба, хятад улсаар зөвшөөрүүлэхийг хүсмой” хэмээсэнд Оросын талын төлөөлөгч Кростовецоос “Монгол овогтон бүхнийг нэгтгэх явдал болвоос тус улсын засгийн бодлогтой харшилдах бөгөөд Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхээ олох нь маш чухал тул одоо үүнийг даруй хэлэлцвээс зохимой” гэж хэлэлцээрийн агуулгыг зөвхөн Армонголын тухай ярихаас биш Өвөр Монголд холбогдуулж болохгүй гэж анхааруулсан байна. Үүнд Да лам Цэрэнчимэдээс “1911 онд миний бие Ханддоржийн хамт Оросын засгийн газар лугаа Монгол овогтныг нэгтгэсэн улс төр байгуулахыг илэрхийлж тусламж гуйхад Орос улсаас зөвшөөрөн хүлээсэн байгаад одоо яагаад ийнхүү санал гаргасан бэ. Үүнийг бид зөвшөөрч чадахгүй. Хэрвээ Гадаад Монгол тусгаарлаж Дотоод Монгол Хятад улсад хэвээр эзлэгдэх аваас үнэхээр ашиггүй явдал болмой. Энэ учраас Монголын цэрэг нь хятад лугаа байлдахад гагцхүү Орос улсын тусламжийг түших юм. Ингэж сая бидний хүсэл биелэгдэж Монгол овогтон бүгдээрээ нэгдэж нэгэн улс болж чадмой. Учир иймээс Ар, Өвөр Монголыг салгаж болохгүй” гэжээ. Орос улсын төлөөлөгч Кростовецоос мөн Ар, Өвөр Монгол нэгдсэн улс байгуулах явдалд Орос улсын талаас туслаж болохгүйн учир шалтгааныг тайлбарлан хэлээд гэрээ бичгийн эхийг тус тус бэлтгэсэнээ дахин ярилцахаар тогтоод анхны хурал дуусжээ. Дараагийн хуралд Монголын талын дэвшүүлсэн бичигт “Монголчууд Манж, Хятадын эрх мэдлийг устгаж бүх Монголыг нэгтгэсэн бүрэн эрхт их улсыг байгуулсан явдлыг Орос улсаас эн тэргүүнд зөвшөөрч цаашдаа эрхбиш хамгаалах үүргийг хүлээн гүйцээх хэрэгтэй. Түүний дараа, бид бас бусад гадаад улсуудаар тусгаар тогтносон эрхээ зөвшөөрүүлнэ” гэж дурджээ. Эдгээр шаардлага нь Оросын засгийн газрын бодлоготой нийцэхгүй болохоор Оросын төлөөлөгчид зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлжээ. Хоѐр этгээдийн ширүүн маргалдааны дунд Да лам Цэрэнчимэд “Манж, Хятадын захиргаанаас гараад дахиад бас Оросын боол болохыг бид хүсэхгүй. Тус хэлэлцээрийг зогсоож, Бээжингийн засгийн газраас өөрийн монгол төлөөлөгч Наянт ванг ирүүлж хэлэлцээр хийх нь зөв байна” гэж хэлсэнд Оросын төлөөлөгч Кростовиец ихэд уурлаж, монголын бэлтгэсэн бичгийг шалан дээр хаяж “Гэрээний хурлыг харшилсан хариуцлагыг монголын тал үүрэх хэрэгтэй. Тус төлөөлөгч би Да ламын гүжир үгүүдийг хүлээж чадахгүй учрыг өөрийн улсын хаан эзэн ба засгийн газартаа мэдүүлнэ”гэж хурлыг хаян гарсан байна. Ийнхүү хэлэлцээрт хямрал гарч ямарч бүтэмжгүй байгаад хэдэн өдрийн дараа, Оросын төлөөлөгч Кростовец урам зориггүй тархаж явсан Монголын тэргүүн сайдуудыг дуудан аваачиж “Сая хүлээн авсан мэдээнээс үзэхэд Хятад улсын Монголыг байлдах их цэргүүд монголын баруун хязгаарын Ховд, Алтайн замаар нэгэнтээ ойртож ирсэн болохыг манай хязгаар захын албан газруудаас цахилгаан мэдээгээр надад хэд удаа мэдүүлж ирсэн бөгөөд тэдгээр хятад цэргийн тоо маш и бөгөөд зэвсэг хэрэглэл хурц чадамгай хэмээх тул түүн лүгээ эсэргүүцэн тулах арга бодлогыг бэлтгэвээс зохимой” гэсэнд Монголын сайд ноѐд нар ихэд айн сүрдэж зэр зэвсгийн тусламж гуйсанд Оросын төлөөлөгч Кростовецоос “Хоѐр улсын найрамлын гэрээ бичгийг үсэг зурахын өмнө ямар ч тусламжыг үзүүлж үл болмой. Хэрвээ бичгийг одоо даруй миний төлөвлөгөөгөөр зөвшөөрөн тогтоох юм бол цэрэг зэвсгийн тусламж хамгаалалыг үтэр түргэн үзүүлж,тэдгээр хятад цэргийг монголын хязгаарт оруулахгүй болгохыг миний бие батлан хүлээж авмой” гэжээ. Энэ үед монголын талын хүмүүс өргөгүй байдалд орж Кростовецын зохиосон гэрээ бичиг дээр гарын үсгүүдээ зурж батлан тогтоожээ.<ref>L.DINDUB, A Brief History of Mongolia in the Autonomous period, Mongolian Text, with an Introduction and index in English by Gombojab Hangin, Indiana University, Indiana, 1977, P63.</ref> [[Файл:Карта к статье «Монголия». Военная энциклопедия Сытина (Санкт-Петербург, 1911-1915).jpg|450px|thumb|Монгол улсын газрын зураг (1913)]] Ийнхүү -Орос-Монголын найрамдлын гэрээ нь 1912 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд Нийслэл Хүрээнд байгуулагджээ. Найрамдлын гэрээ дөрвөн хэсэг, хавсралт арван долоон зүйлсээс бүрдэнэ Тус гэрээний хэлэлцээр хийхэд Өвөр Монголын асуудлаар хоѐр талын төлөөлөгчдийн хооронд зарчимын чанартай санал зөрөлдөөн байсан нь тодорхой мэдэгдэж байна. Богд хааны засгийн газар нь Өвөр Монголыг багтаасан нэгдмэл улсыг байгуулахыг зорьж байхад, хаант Оросын засгийн газар зөвхөн Армонголын өөртөө эзэрхэх эрхийг батлах саналыг баримталжээ. Гарын үсэг зурж батлагдсан гэрээгээр Орос улс, Монголыг үндэстний цэрэг анги байгуулж болох, хятад улсын цэргийг Монголын хилд оруулахгүй, нүүдлийн иргэдийг өөрийн нутагт суурьшуулахгүй байх эрх бүхий автономит орон гэж хүлээн зөвшөөрчээ. Мөн Оросын хөрөнгөтнүүдийн капиталыг Монголд татваргүй чөлөөтэй нэвтрэх бололцоог олсон байна. ===Монголын талын төлөвлөгөө=== Богд хааны засгийн газар нь Ар, Өвөр Монголыг нэгтгэх бодлогоо шаргуу явуулж өөрийн төлөөлөгчидөө Петирбургт удаа дараа явуулж дэмжлэг тусламж олох гэж оролдсон боловч Орос улс хүлээн авахгүй татгалзаж ганц Армонголыг хятад улсын түрэмгийлллээс хамгаалахад зориулан зэвсгийн тусламж үзүүлсэн байна<ref>Ц. Пунцагноров: “Богд Хаант Монгол Улсын гадаад бодлогын тухай 1911-1919”, Олон улсын монголч эрдэмтдийн зургаадугаар их хуралд тавьсан илтгэл. Улаанбаатар, 1992 оны найман сар.</ref> Богд хааны засгийн газар,1912 оны [[Монгол-Оросын 1912 оны гэрээ|Орос-Монголын гэрээ]] байгуулагдсаны дараа уг гэрээний зарим зүйлд түшиглэн Өвөр Монголыг хятадаас чөлөөлөн авч Монгол улстай нэгтгэх зорилгоор цэрэг мордуулах, Гадаад явдлын яамны тэргүүн сайд Ханддорж тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Хаант Орос ба Европын зарим улсад явуулах, Төвдтэй найрамдлын харилцан туслалцах гэрээ байгуулах, Дотоод явдлын яамны тэргүүн сайд Цэрэнчимэд тэргүүтэй төлөөлөгчдийг Японд томилох зэрэг арга хэмжээг яаравчлан авчээ. Монголын Засгийн газар, ялангуяа Цэргийн яам нь Өвөр Монголоос дүрвэж ирсэн монголчуудаас тухайн орон нутгийн байдал% хүн амын санаа сэтгэл, хятад цэргийн тоо байрлал зэргийг тодруулахаас гадна туршуул илгээн тагнуулын мэдээлэл цуглуулж байв. эдгээр мэдээлэлд үндэслэн цэргийн яамнаас Өвөр Монголыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөөг боловсруулсан байна. Төлөвлөгөөнд оросоос авсан зэр зэвсгийн хэмжээнд түшиглэн бэлтгэх боломжтой цэргүүдийг 5 чиглэлд анги болгон зохион байгуулах, тэдгээрийг унаа уналга, хоол хүнсээр орон нутгйин бололцоог ашиглан хангахаар тооцоолсон байна. Мөн таван замын цэргийг еранхийлөн удирдах командлагчийг сонгон томилсон ба бусад ангиудын захирагч болон туслах жанжин нарыг томилжээ. ==Хятадын тал== ===Хятад дах нөхцөл байдал=== 1912 оны сүүлч болоход Өвөр Монголын улс төрийн байдал Бээжингийн засгийн газарт хүнд чухал асуудал болж тулгамдаж байжээ. Засгийн газарт Монголын асуудлаар Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг болон үүний эсрэг аядуу бүлэг гэсэн 2 бүлэг байсан байна. Гэхдээ эдгээр бүлгүүд нь Монголыг бүхэлд нь өвөр, ар гэлгүй бүгдийг нь хятадын захиргаанд нэгтгэх зорилготой байсан ба зөвхөн түүнийг хэрэгжүүлэх арга замын хувьд зөрчилтэй байсан байжээ. Зэвсэгт хүчнийг хэрэглэхээр санаачилсан бүлэг нь Монголыг дайлах цэргээ томилон Монголыг дайран цохих чиглэлээ бататгажээ. Ийнхүү Монголыг дайлах цэргийг томилохын дагуу Бээжингийн засгийн газрын дотоодод тун ширүүн яриа хэлэлцээр болжээ. Энэхүү санал зөвлөгөөн нь юуны урьд Төрийн явдлын хорооны хянан тогтоолыгхүлээх хэрэгтэй байжээ. Есдүгээр сарын 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны цэргийн явдлын нууц хуралдаан дээр хатуу бүлэг болох хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чирүи болон энх бүлэг болох төрийн явдлын сайд Жао Бинжүн санал зөрөн маргалдаж, эцсийн дүнд гадаад харилцааны хэлэлцээр хийх шийдвэрлэх санал нь засгийн газрын зөвлөгөөнөөр батлагджээ. Үүний зэрэгцээ [[Юань Шикай]] ерөнхийлөгчөөс Өвөр Монголын Гүнсэнноров ван болон Ар монголын Наянт вантай уулзан ярилцжээ. Тэгээд есдүгээр сарын 25-ны өдрийн төрийн явдлын хуралдаанд Юань Шикай 16-ны өдрийн зөвлөгөөний хорооны нууц хуралдаан дээр батлагдсан засгийн газрын тогтоол болон Монголын ван гүн нарт зөвшөөрөгдсөн саналыг үндэслэж, Монголын асуудлыг шийдвэрлэх аядуу арга бодлогыг илэрхийлжээ. Гэвч хуралд оролцогсодын олонх нь эсэргүүцсэн. Тухайн үед Бээжингийн засгийн газрын дотоодод Юань Шикай, Жао Бинжүн нарын саналаар төлөөлүүлсэн зэвсэгт хүчнийг хэрэгжүүлэхийг эсэргүүцэх санал зөвлөгөө байхад Дуан Чирүи, Шүи Шүжан (Хуурай замын цэргийн газрын товчоон дарга), Иан Шишань (Шаньши дүдү) мэтийн цэрэг дайнаар дайлан дагуулахыг санаачилсан цэрэг засгийн ноѐд түшмэд нэлээд байсан мөртлөө энэхүү цэрэг дайны хүчинд түшиглэн Монголын тусгаар тогтнолыг устгахыг санаачилсан хүчин нь олонхи байж хүчтэй байжээ. Гацхүү цэрэг засгийн хэмжээнд биш, улсын дотоод дахь энгийн хүн амын хувьд чгэсэн Монголын тусгаар тогтнолыг эсэргүүцэх санал илэрхий давуу байжээ. Тэд Монгол бол манай нутаг дэвсгэр, Төвдийн нэг хэсэг бол үнэндээ хятад хүний манасан газар учраас Монгол болон Төвд нь яриангүй Дундад иргэн улсад харъяалагдах ѐстой. Эдгээр орны тусгаар тогтнол гэгч ёсонд үл нийцэх ялт ажиллагаа" гэж эсэргүүцсэн санал давамгайлж байсан байна. <ref>“Иргэн улсын Жинши зохиол найруулал”, тал 666, 677</ref> Юань Шикайн аядуу бүлгийг дэмжиж байсан нь Тэр үед Бээжингийн засгийн газар Оросын Хаант Улстай гадаад харилцааны хэлэлцээр хийхээр бэлтгэж байсан тул цэргийн хүч хэрэглэн Монголын асуудлыг шийдвэрлэхээс түр татгалзан хойшлуулах үндсэн шалтгаан болсон байна. 1912 оны арван хоѐрдугаар сарын 3-ны өдрийн “Мүгдэний цагийн сонин”-ы “Иргэн улсын чухал мэдээ”-д доорх мэт өгүүлж, Монгол тусгаарласанд чанга эсэргүүцэл тавьж байх нийгмийн сэтгэлгээг тусгажээ. Сонин мэдээнд эл газрын байдал тусгагдаж “...Шаньдун-д... Бүх улсын ах дүү нар хүчин хамтран дайтахаар зорьж буй. Гэхдээ дайн хийхэд сүйтгэл их. Ах дүү нар бүх хүчнээр зоос мөнгө цуглуулж тус болох нь зохистой. Сонсохоор мужын төвийн нэгэн Чин овогт авхай эх улсаа хайрлах баатар хөвгүүдийн зориг санаагаар хүчир бэрхшээлийг хайхралгүй боомтын гадна үхэж сэхэхээ үзэлцье хэмээн, эмэгтэйчүүд буу зэвсэг үүрч дайн байлдаанд эрчүүдтэй адил явж дийлэхгүй тул онцгойлон цэргийн ам хүнс цуглуулах бүлгэм байгуулахаар уриалж, далайд дусал нэмэх хувь нэмэр үзүүлэх гэсэн...” “...Шандунь мужын Жинан хотод эмэгтэйчүүдийн цэрэг зохион байгуулж Монголыг дайлах дайнд оролцохоор бэлтгэж буй...” гэж мэдээлж байжээ. ===Хятадын талын төлөвлөгөө=== 1911 оны байдлаар Оросуудын хийсэн судалгаанд Манж Чин улс нь нийт 160 мянган явган цэрэгтэй, 285 батальоноос бүрдэх 11 дивиз, үүнд тусгай 25 бригадтай байсан. Манж чин улсын хаант төр мөхсөнөөр түүнийг шахан зайлуулж гарсан Дундад иргэн улс 1913 он гэхэд хятадын хуурай замын цэрэг дотооддоо олон үймээн самуунд оролцчихсон туршлагатай, чадварлаг арми болсон байлаа гэж тэмдэглэснийг иш татав. 1912 оны 10-р сараас Өвөр Монголд болсон зэвсэгт мөргөлдөөн улмаар хурцдаж байжээ. Дундад Иргэн улсын сэргийлэлтийн цэрэг анги нь Богд Хаант Монгол Улсын цэргийг дайрахын зэрэгцээгээр Өвөр Монголын дотоод дахь бослогыг дарангуйлан дарахаар бэлтгэж байжээ. Иргэн улсын талаас жилийн эцэс болтол цэргийн хүчнээ байрлуулж дуусаад, дайтах төлөвлөгөөг дараагын шатанд оржээ. Тухайлбал, цэгцлэн тохируулсан Монголыг дайлах цэрэг нь тохиолыг хүлээж давшилт хийхэд бэлэн болжээ. 1913 оны эхээр Дундад Иргэн улсын цэргийн дайтах цэрэг ангийн цэгцлэн тохируулсан байдлыг Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэлээс нарийн ойлгож болно. Түүнийг үндэслэн ДИУ-ын цэргийн Өвөр Монгол хилийн ойр хавийн газар оронд тохируулсан цэргийн хүчний байдлыг ажиглан мэдэж болно. Ар, Өвөр Монголын хамаа бүхий газар оронд эл улсын цэрэг байрлуулсан байдал. (1913 оны нэгдүгээр сарын цэргийн захиргааны данс эвхмэл)д доорх мэт тэмдэглэж байна. *Хөх хотын чиглэл (Өвөр Монголын баруун хэсгээр): Явган цэрэг: 5 860 хүн Морьт цэрэг: 1 400 хүн Хөх хотын буут цэрэг: 230 хүн, 15 их буу, 6 пулѐмот *Чуулалт хаалганы чиглэл (Өвөр Монголынбаруун хэсгээр): Явган цэрэг: 4 120 хүн Морьт цэрэг: 2 470 хүн Буут цэрэг: 400 хүн, 24 их буу Барилгын цэрэг: 220 хүн Пулѐмёт: 22 <ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл “Монголын мэдээ”, гуравдугаар боть, Дайшѐо-гын 2-р оны хоѐрдугаар сараас додоодугаар сар, данс эвхмэлийн дугаар 1-6-1-5-7</ref> Хүнд, хөнгөн (?) цэрэг: 100 хүн *Чэндэ (Халуун гол)-ийн чиглэл(Өвөр Монголын дунд хэсэг) Явган цэрэг: 7 720 хүн Морьт цэрэг: 1 650 хүн Буут цэрэг: 230 хүн, 14 их буу Инжнерийн цэрэг: 100 хүн Пулѐмёт: 12 *Кайлү-гийн чиглэл: (Өвөр Монголын дунд зүүн өмнө хэсгээр) Явган цэрэг: 4 340 хүн Морьт цэрэг: 1 590 хүн Буут цэрэг: 250 хүн, 27 их буу Пулѐмот: 24 *Таонон (Шаазгай хот<ref>[http://eagle.mn/r/67647 Тогтох тайжийн тухай хоёр дуу] Одоогийн Таононфу гэж буй хотыг монголчууд Шаазгай хот гэдэг байжээ.</ref>)-ын чилэл: (Өвөр Монголын зүүн хэсгээр) Явган цэрэг: 1 600 хүн Морьт цэрэг: 900 хүн Буут цэрэг: 100 хүн, 6 их бууд *Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэл: (Өвөр Монголын зүүн хойд хэсгээр) Төмөр замыг сахих ангийн, явган цэргийн 6 холбоот анги, морьт цэргийн 6 холбоот анги, буут цэргийн 4 дунд анги, барилгын цэрэг 1 дунд анги, төмөр замын 64 дунд анги, Энд Манжуур-Хайлаар-Цичигарын чиглэлд байгаа бодит тоог тэмдэглээгүй. Эл чиглэлийн бүх цэргийн хүчин (нийт тоо нь)-ний тухай Өвөр Монголд суугаан хятад цэргийн ерөнхий тооны их төлөв бүртгэл: цэрэг 33 460 хүн, 85 их буу, 54 пулѐмот гэж тэмдэглэж байна. Энэ нь "Монгол газрын ойллого"д тэмдэглэж байгаа *Нийт цэргийн хүчин 39 900 гаруй хүн, их буу 54, пулѐмот 4<ref>Монгол газрын ойллого‖-ын 1554-р нүүр</ref> байна. Японы гадаад явдлын архивын материалын дагалт зурагт, дайтах цэрэг анги зургаан бүлэг хувааж байх бөгөөд тус тусын цэрэглэн харалт нь тодорхой бий. Үүнийг монголын талын түүхэн материалтай харьцуулж үзвэл, ДИУ-ын цэргийг зургаан бүлэг хуваасан учир бол Монголын цэрэг таван бүлэг болж ёиглэл гарган байсны эсрэг авсан төлөвлөлт ажээ. Ингэж Дундад улсын засгийн газар нууцаар цэрэг томилон Өвөр Монголд хувиарлан суулгаж бага багаар нэмэгдүүлж байжээ. Чуулалт хаалганы зүүн хэсэгт суугаа цэрэг гурав, дөрвөн мянгаас нэмэгдээд хоѐр түм гаруй болж, Монголыг дайлах хошууч цэрэг анги нэгэнтээ бэлтгэлээ дуусгаж төвийн шилжүүлэн томилохыг хүлээж байсан байна. Энэ үед ДИУ-ын цэрэг нь Өвөр Монголд дайтахаар бэлтгэсэн ѐсоор Өвөр Монголын эл газар цаашлан Ар монголд дайран орохоор төлөвлөж байсан байна. Бээжингийн засгийн газарт ―Ерөнхийлөгчийн ордон өдөр дараалан хуралдаж, бүр л цэрэг татан шилжүүлэх ба цэргийн сүйтгэл цуглуулах хоѐр учирт зүтгэлцэн, цэрэг ба санхүүгийн хоѐр яамыг тусгайлан хариуцуулахаар зарлигджээ. Дуан (Дуан Чириү) ерөнхий дарга ойрд зөвлөгчийн газартай ярилцан зөвлөж одоогийн эл мужын дүдү нар тус тус цахилгаан мэдээ ирүүлж "Монголыг дайлах зориг санаа чанга байх нь эрхэм. Эл муж урьдаар өөрийн сэргийлэлтээ чангатгаж, үнэхээр дайны явдал үүсвэл даруй түр умард орны эл мужын цэргийг шилжүүлнэ. Бусад өмнөд орны эл мужид хөдлөхгүй. Гэвч эл муж шилдэг хүчтэнийг шилэн сонгож чанга боловсруулж төвийн зарлигийг сонсохоор үүрэг болгох хэрэгтэй" гэж тохируулжээ. Бээжингийн засгийн газар нь хуурай замын цэргийн ерөнхий дарга Дуан Чириү-гийн шаардлага доор эцэстээ Монголд зэвсэгт хүчин хэрэглэх горьдлогоо дахин дурдаж, нэгэнтээ тогтсон төсвийн хувиар ерөнхийлөгчийн ордонд батлагджээ. ДИУ хүчирхэг цэрэг ангиа төвлөрүүлж зүүн хэсэг орноос дайралт хийх гэж байжээ. Үүний тухай "Мүгдэний цагийн сонин"-д доорх мэт тэмдэглэж байна:-"Гадаад Монголыг эрхшээхэд урьдаар Өвөр Монголын зүүн монгол, зүүн хойдын гурван мужаас гар орох хэрэгтэй, сэргийлэлтээ чангатгах хэрэгтэй, сэргийлж дийлсэний дараа сая дайтаж дийлнэ. Одоо нэгэнтээ бэлтгэж дуусчээ" Тухайлбал, Ар монголыг дайлах үед урьдаар Өвөр Монголын зүүн хэсгээс эхлэх гэсэн байлдах бодлогийн чиглэлийг арван хоѐр сарын эхний үеэр нэгэнт тогтжээ. ==Эхлэл, тулалдагч талуудын хүчний харьцаа== Өвөр Монголыг чөлөөлөх таван замын цэргийг ерөнхийлөн захирагч жанжнаар [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]]г зарлигаар томилсон. Таван замын цэргийг дараах байдлаар хуваан мордуулсан байна. Үүнд: *Нэгдүгээр зам: [[Егүзэрийн хийд]]ийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч [[Чимидцэрэн]]гийн удирдсан [[цэрэг]] *Хоёрдугаар зам: [[Дарьганга|Дарьганг]]ын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт [[гүн]] [[Хайсан]], [[дэд сайд]] [[Бавуужав]] нарын цэрэг *Гуравдугаар зам: [[Сөнөд]]ийн хоёр [[хошуу]], [[Дөрвөд|дөрвед]] вангийн чиглэлд дэд сайд, бишрэлт [[бэйс]] [[Насан-Аривжих]]ын цэрэг *Дөрөвдүгээр зам: [[Хөх хот]]ын чиглэлд, [[сайд]] [[гүн]] [[Сономдорж]]ийн цэрэг *Тавдугаар зам: [[Урад]]ын гурван гүн, [[Хатан гол]]ын чиглэлд, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийн цэрэг тус тус хөдлөх болсон ажээ. Эдгээр чиглэлүүдэд нийтдээ 10000 цэрэг байсан гэж үздэг. [[Файл:With the Russians in Mongolia 192.png|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] 1913 оны дунд үеийн Монгол цэргийн тоог 4300 гаруй, түүн дээр 3500 орчим орон нутгийн [[Өвөр Монголын сайн дурын цэрэг|сайн дурын цэрэг]] байсан гэж үздэг. [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]]ын [[ерөнхийлөгч]] [[Юан Ши Кай]] Монголын эсрэг 70 000 цэрэг татаж, их буу, явган цэргээс бүрдсэн орчин үеийн зэвсэглэл бүхий [[арми]]йг эмхлэн байгуулж, [[маршал]] [[Ван Хуайчин]]аар удирдуулан хөдөлгөлөө. Тэр маршалд өгсөн бас нэг нууц даалгавар нь [[Дэмчигдонров ван]]гийн өргөөнд хадгалагдаж буй [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] тамгыг ямар ч хамаагүй аргаар авчрах явдал байв. [[Дундад Иргэн Улс|Хятадын]] цэргийн байдлыг авч үзвэл: 1912 оны намар Дарьгангын чиглэлд 500-аад, [[Цагаан Түн]]гийн чиглэлд 1-2 мянга орчим, [[Цицикар]]т, [[Хөлөнбуйр]]ын чиглэлд 4 мянга гаруй хүнтэй холимог бригад, [[Жиримийн чуулган]]ы нутаг, Таононфу гэж буй (Шаазгай) хотноо 10 мянга орчим цэрэг байрлуулжээ. Өөрөөр хэлбэл, Дундад иргэн улс 1912 оны адаг, 1913 оны эх гэхэд Жиримийн чуулган, Цицикар, Шаазгай хот орчим 14 мянгаад цэрэг (зүүн чиглэл), Өмнөд Монгол буюу Хөх хот, Хаалган боомт, Долоннуур, Бяруу зэрэг хотод 39 мянган цэрэг (төвийн чиглэл), харин Цагаан Түн, [[Алтайн Шар сүм]], [[Чингэл]] зэрэг газраар 6 мянгаад цэргийг байрлуулсан мэдээ бий. Эдгээр бүлэглэл нийт янз бүрийн калибрийн 146 [[их буу]], 80-90 [[пулемёт]]той байв. Харин 1913 оны 9, 10 дугаар сарын үед [[Шаньси]] мужийн умард хилийн нутгаар 23 янз бүрийн анги нэгтэл, 28 их буу, 4 пулёмёттой 9500 явган, 1500 морьт цэрэг байрлаж байсан бол Хаалган, Долоннуур зэрэг хотын чиглэлийн цэргийн бүлэглэлд 30 их буу, 16 пулёмёт бүхий 35 батальон (20 мянган хүнтэй) [[явган цэрэг]], 9 [[дивизион]] (2500 хүнтэй) [[морин цэрэг]]тэй анги, салбарууд байрлаж байжээ. [[Файл:Mongolian_soldiers1.jpg|thumb|250px|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайны үеийн монгол цэргүүд]] ==Байлдаан эхлэх үеийн цагийн байдал == 1912 оны сүүлийн хагас жил хятадын цэрэг Өвөр Монголын олон газарт улмаар давшин орж бэхлэн суужээ. Нөгөөтэйгүүр, мөн оны есдүгээр сард "Монгол-Оросын гэрээ" байгуулахаар зөвшилдөж байсан үед Богд хааны засгийн газар дотооддоо Өвөр Монголд цэрэг оруулах төлөвлөгөө зохиож эхлэв. Ингээд ДИУ болон Монголын хоорондох зөрчил ихээр хурцдаж асуудлыг хэлцлийн шуагмаар шийдэх боломжгүй болж цэрэг дайны ажиллагаагаар шийдэхэд хүргэх болов. 1912 оны сүүлчээс эхлэн жил гаруйн хугацаанд Хятад улсын Бээжингийн засгийн газар ба Монголын Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын тойронд байлдаан болжээ. Монголын цэрэг Өвөр Монголд байгаа Хятадын цэрэгтэй тулалдаж эхлэн Эзний гол, Ноён уул, [[Алшаа зүүн хошуу|Алшаагийн яамд хот]]ын орчим, Шандын гол, Үхэрчин уул, Тэнгэр элс, Сургага Хөөрөг, Дархан уул, [[Шулуун хөх хошуу]], [[Долнуур]], [[Бяруу]] хот, [[Хөх хот]]ын орчим, [[Хөвөөт шар хошуу]] зэрэг олон газар ялалт байгууллаа. Энэ явдлыг Лондон «Times», [[Япон]]ы «Manshū Nichi-Nichi Shimbun» зэрэг олон [[сонин]] [[дэлхий]] нийтэд зарлаж байсан ба [[Оросын Хаант Улс]] «Танай улс учиргүй их улс болохыг бүү яар. Гагцхүү тогтнохыг хичээх нь эрхэм!» гэж зөвлөж, цэргээ татахыг Хятадын засгийн газрын түлхээсээр шаардаж байсан. ===Байлдааны ажиллагааны эхлэл=== ДИУ болон Монголын цэргийн анхны байлдаан Өвөр Монголд хэзээ болсон цаг нь тодорхойгүй боловч Японы гадаад яамны Дайшѐо- гын тэргүүн он (大正元年-1912)-ы есдүгээр сарын 9-ний өдрийн тэмдэглэлд "Жэн Жиатүнд бэлгийн улиралын долоон сарын 8-наа хятад монгол хоѐр цэргийн хооронд нэгэн их дайн болов" <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээ нэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 机密公第257号，大正元年9月10日 外务省政务局接受件。</ref>гэсэн мэдээ бий. Энэ нь Өвөр Монголд болсон ДИУ-ын цэрэг болон Монгол цэргийн хамгийн анхны зэвсэгт мөргөлдөөн. 1912 оны арван сарын 11-ний өдөр Оросын элчингийн Бээжийнгээс явуулсан цахилгаанд: "Дундад улсын сонин мэдээнийхний ба нам бүлгийнхэн Оросын эсрэг ухуулгаа үргэлжлүүлэн чангатгаж байна. Хүрээг дайлах аян цэрэг (远征军)-ийг зэвсэглэхээр илээр хандивын мөнгө цуглуулж <ref>Ш. Бира: “БНМАУ-ын түүх”, Монгол улсын соѐл гэгээрлийн яамны сурах бичиг сэтгүүл хэвлэх товчоо, 1987, тал 146</ref><ref>Ш. Нацагдорж: “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946 он, тал 34-35</ref><ref>《盛京时报》(Мүгдэний цагийн сонин) 1912年12月3日，第三面，《国务院对库政策志略》。</ref> байна. Зөвлөгөөний хурлын даргаар тэргүүлүүлсэн улс төрчид цөм энэхүү учирт оролцов. Засгийн газар яг улсын доторх цэргийн зээллэгийн төсвийг ярилцаж аян цэргийн төлөвлөгөө хийж эл газарт үүний төлөө идэвхтэй бэлтгэл арга авч байна."<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 136</ref> гэжээ. Бээжингийн засгийн газрын зөвлөгчийн яам ба хуурай цэргийн яамны удирдлага дор, юуны өмнө Дарьгангад дайран Монголын цэргийг устгах дайны зорилгийг тогтоов. Залгаад Халуун гол (Рехэ), Цахар, Шианши, Сиүюаньд суугаа цэргийн дайралт бараг адилхан цагт эхэлсэн байв<ref>Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Дарьгангын дайралтад Иргэн улсын цэрэг ихэд ялагдаж, Дарьгангын өмнө талд байгаа Шилийн голын газар Монголын цэрэгт эзлэгдэв. Энэ үед Иргэн улсын цэрэг бараг цөм Шилийн голоос ухарсан байв. Тэгээд ―Хятадын засгийн газар Улаанхад ба Кайлү-д цэргийн байрлуулт хийж Дарьгангыг эзэлсэн Гадаад Монголын цэргийг хөөн гаргахаар Жинжоү-гээс И Жүн (毅军) цэргийн явган цэрэг 2 000, морьт цэрэг нэг дунд анги, буут анги нэг дунд ангийг, Халуун голоос И Жүн цэрэг 2 000, Хуай Жүн (淮军) цэрэг 1 000, шадар цэрэг хоѐр хороог, Жан Чигү-гээс 500-г, Гүй Хуачэн хотоос шадар цэрэг хоѐр хороог, жич Шианши-гийн хуурай замын цэргийн нийлмэг багаас нэг бригадыг татан төвлөрүүлж Дарьгангийг дайрах хүчнээ чангатгав. <ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第一卷》(Монголын мэдээтнэгдүгээр боть), 1-6-1-57 号 ”Квантуны армийн захиргааны яамнытмэдүүлэлт”</ref> Хэдийн тэгсэн боловч 1919 оны арван нэдүгээр сард Армонголын өөртөө засахыг үгүйсгэх болтол, Иргэн улсын цэрэг Дарьгангад орж чадаагүй. Анхан шатны баруун талын дайн нь бараг цөм Шилийн голын хэмжээнд явагдав. 1912 оны сүүлчээр Иргэн улс ба Монголын хоорондох хоѐр цэргийн мөргөлдөөн үүссэнээс нааш, Шилийн голын чуулган ба зүүн талын Зуу-Удын чуулган тун бачим байдалд ороод байв. Энэ хоѐр чуулган нь Хөлөнбуйрынх шиг Богд хаант засгийг дагахаар эрс тэс хөдлөөгүй бөгөөд Цахарын зарим хэсэг мэтээр эсрэг зогсолт бас аваагүй юм. Мөн бас Их зуу,Улаанцавын чуулган мэт өнгөн дээрээ Иргэн улсыг дагаад үнэндээ Богд хаант засаг лугаа үргэлжлэн харилцаж байсан ч биш, өдөр тутам бачуурч байгаа байдалд энэ хоѐр чуулган ямар овроор хандвал зохихоо өөрсдөө тогтоож чадалгүй хар шар нийгмээрээ самгардаж байв. Гэхдээ 1913 оны зэвсэгт мөргөлдөөнд хамгийн их хохирол амссан нь ч энэ хоѐр чуулган юм. Шилийн голын чуулганы нутаг нь дунд ба баруун Өвөр Монголын хойд хэсгийг бүрхэж Армонгол лугаа шууд залгалдаж байдаг. Тухайн чуулган нь Иргэн улс ба Монголын хоорондох халхавч орон болж байсан учраас түүний өмнөх Цахар орон цохилтонд учирсан боловч хохирол нь бага байв. Монголын талаас Шилийн голын дайнд оролцсон нь Дамдинсүрэнгийн удирдсан баруун замын цэрэг болон Бавуужав, Хайсан хоѐрын удирдсан дунд замын цэрэг байв. Дамдинсүрэнгий доор байсан 1 000 цэрэг бүгд Өвөр Монголын хүн бөгөөд Дамдинсүрэн 1912 онд тэднийг Хөлөнбуйр, Шилийн гол, Цахараас элсүүлэн авсан<ref>Hyer, Paul: The role of inner Mongolia in the Independence Movement,1911-1914, Studies on Mongolia: proceedings of the First North American Conference on Mongolian Studies. Bellinghan: Western Washington Univ,Press, 1979.p.92.</ref> 1913 оны нэгдүгээр сарын дунджаар Дамдинсүрэнгийн удирдсан цэрэг нь Иргэн улсын цэргийн Долон нуурын хуарныг авахаар довтлоход Иргэн улсын талаас умардын шинэ цэргийн нэгдүгээр дивиз (дарга нь Хэ Зүнлиан 何宗莲)-г хөдөлгөж Долон нуурын баруун хойнох элсэрхэг газарт ширүүн дайн хийв. Монгол цэргийн дайралт эхэлмэгц хөдөлгөөн шаламгай Монголын морьт цэргийн салбар анги Долон нуур орчим шувтлан орж Иргэн улсын цэргийн буцах замыг тасалсан тул Иргэн улсын цэрэг бүслэгдсэн байдалд орж ширүүн дайнд хагас тооны цэрэг нь алагдаж, үхэж шархдагсад зууны наяд хүрч тун ихээр хохирсон байна<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть), Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны хоѐрдугаар сараас долдугаар сар 1-6-1-57号, мөн дээрх Heyr, Paul –ын ном, р 92</ref> Иргэн улсын талынхан энэхүү учрыг чухал болгон тухайн газрын цэрэгт гол хүчний шинэ цэрэг хүрэхээс өмнө дайсны дайралтыг Шангуан гол (闪光河, Долон нуурын хойгуур урсах гол)д хориглох хэрэгтэй гэж тушааж байв. Тэгээд умардын хуурай замын цэрэг (北洋陆军)-ын гуравдугаар дивизын гурав дугаар бригад (дарга нь 卢永祥 Лү Еншиан), наймдугаар дивизын 16-р нийлмэл бригад (дарга нь 王汝贤 Ван Рүшиан), Хуайжиүн цэргийн морьт цэргийн нэгдүгээр бригад (дарга нь 陈文运 Цен Венюунь)-ыг Долон нуур орчим томилоод, бас Халуун голын И Жиүн цэргийг байлдааны байдлыг очиж туслуулахаар дайны бэлтгэл хийлгэв.Энэ үед 1913 оны эхэнд Цахарын зүүн хэсэг ба Халуун голын хойд хэсэгт Иргэн улсын цэргийн хүч 21 400 хүн болсон. Долон нуурын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (王怀庆) Монгол цэргийг эвдэхээр шуудаж, буут цэргийн галлалтын хамгаалалт доор давуулга олон цэргийн хүчнээр гэдрэг дайралт хийв. Гэвч илэрхий ялалт олсон байдал мэдэгдэхгүй<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985, тал 306</ref>. Тус газарт суугаа Иргэн улсын цэрэг явган, морьт, буут ангийг хамтруулсан 4 000 хүн олноор дайнд гарсан гэдэг боловч магад тоо нь мэдэгдэхгүй бөгөөд ерөнхийдөө цэргийн сүр алдагдсан байна<ref>190 “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (日本外务省记录，明治45年1月-大正元年9月) 《蒙古情报，第三卷》(Монголын мэдээ гуравдугаар боть)</ref> 1913 оны эхэнд Бавуужав, Хайсан, Наваангомбо нарын удирдсан Дарьгангийн чиглэлийн цэрэг, Өвөр Монголыг дахин давтан дайрч байв. Эдгээр цэрэг юуны өмнө нэгдүгээр сард Дарьгангийг дайраад ялалт олж, Бэйсийн сүм (贝子庙，Одоогын Шилийн голын төв Шилийн хот жич түүний орчим)-ээр гарч зүүн өмнөш урагшлав. Бавуужав Лиан Күйсү (梁魁苏) нар хэдэн мянган цэргийн хүчээр Бэйсийн сүмийг довтолсон нь Иргэн улсын цэрэг болон Монгол цэргийн эсэргүүлэн байлдсан хамгийн анхны дайн болсон бөгөөд түүнээс хойш Монгол цэрэг Шилийн голын Үзэмчин хийгээд Зуу-Удын Их вангийн сүм (大王庙), Мисан сүм (米僧庙), Шавартай, Шар даваа зэрэг газрыг эзлэж байв. Бэйсийн сүмийн байлдаанаас хойш Иргэн улсын сахих цэрэг удаа дараалан ялагдан ухарч байв. 1912 оны 4 дүгээр сар болохоос өмнө, Шилийн голын зүүн хэсэг Зуу-Уд аймгийн Хишигтэн хошуу Монгол цэрэгт эзлэгдэв.аравдугаар сарын үеэс Монголын цэрэг Шилийн гол дэх Иргэн улсын цэргийн хуарныг голчлон сөнөөгөөд, хэдэн салбар салж Цахар оронд түрж, Зуу-Удын хойд хэсэгт гүн орж, Шилийн голын бүх нутгийг эзэлсэн байв. Иргэн улсын цэрэг дайн эхэлснээс нааш үндсэндээ ялагдав. шаламгайлан урагшлах Богд хааны засгийн газрын цэргийн ажиллагааны тухай өгүүлэхдээ: "Монгол цэрэг монголын бүх нутгийг дэвжээрүүлэв"гэж гайхсан Оуэн Латтимор (Owen Lattimore) бас Богд хааны засгийн газрын цэргийн тухай ―Хүрээнээс томилсон аян цэрэг бүмэтжгүй биш‖ гэж байсан бөгөөд ―Тэд нар хүрсэн газар бүрдээ хятадын цэргийг эвдсэн бөгөөд түр зуураа Жанчхүүгээс умарших дайнд их ялалт олж" байсан гэж тэмдэглэжээ. Түүний хэлэхээр Иргэн улсын цэрэг шинээр сургуулалт хүртэж шинэ маягын зэвсгээр зэвсэглэсэн тухай үеийн шилдэг цэрэг анги байсан боловч байлдах бүрд ялагдаад байсан тул аргагүй эвсэхийг хүсэх болов гэдэг. Ийнхүү явцад Иргэн улсын төлөөлөгч болон Монгол цэргийн хошууч ангийн дарга Дамдинсүрэнгийн хооронд хэлэлцээр хийх болов. Тэр үед Иргэн улсын төлөөлөгч "Дамдинсүрэн хэрвээ Иргэн улсыг дагавал Их Жунтан өөрийн биеэрээ вангийн зэрэг хүртээж ѐсныг гүйцэтгэн угтах болно" гэж Бээжингийн саналыг уламжлав Дамдинсүрэн Бээжингийн саналыг хүлээн авсангүй тул хэлэлцээр нь бүтэлгүй төгсөв<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Иргэн улсын эвсэх "Зөөлөн бодлого" нь Дамдинсүрэнд үйлдэл гаргасангүй боловч, бусад талаар харин бүтэмжтэй байв. Жишээлбэл, тэр үед Сөнөдийн талын цэргийн ерөнхий жолоодогч байсан Насанравжих 208 Иргэн улсын талын хүсэлтийг хүлээж Бээжингийн засагт орж өгөв. Насанравжих "Үндэсний чөлөөлөлтийн хөдөлгөөн"-өөс урвав гэсэн мэдээ нь Богд хааны засгийн газрыг ихэд цочоов. Энэ нь Богд хааны засгийн цэргийг тун ашиггүй байдалд оруулав. Түүний дараа баруун хэсгийн дайны Монгол цэрэг эмх дэглэмгүй байдалд орсноос ялагдаж эхэлсэн нь Богд хааны цэргийн явдлын төлөвлөгөөнд оролцож байсан Насанравжихын урвасантай холбоотой. Нөгөө талаар Бээжингийн засгийн газар, Иргэн улсын цэрэг Өвөр Монголын дайнд удаа дараалан ялагдсаныг чухал том хэрэг болгон үзэж, цэргийн хүчээ зузаатгахаар чармайж сэргийлэлтээ чангатгав. Түүнчлэн 1913 оны наймаас есөн сарын завсрын үеэс зүүн хэсгийн дайны байдалд эргэлт гарав. Тухайлбал, Иргэн улсын цэрэг хамгаалалтаас дайралтад шилжиж байв. Онцгойлон баруун хэсэгт мөн тэр намраас Богд хааны цэргийн хүнс хангалт бэрхдэж эхлэв. Байлдааны газраас Богд хааны засгийн газарт хандан, буу сум хурдан хүргэж ирүүлтүгэй гэсэн бачим шаардлагуудыг дахин давтан гаргаж байсан боловч засгийн газраасаа хариу олсонгүй. Энэ үед Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагаар Иргэн улс лугаа Өвөр Монголын дайныг зогсоохоор хэлэлцэж байсан. Нөгөөтэйгүүр мөн 1913 оны сүүлчийн хагасаас Орос, Хятад, Япон зэрэг улсуудад яаж хандах тухай Богд хааны засгийн газрын ноѐдын санал нэгдэлгүй болж улс төр улам будлиантай байдалд орж байв. ===Байлдааны ажиллагааны өрнөл буюу дунд үе=== 1913 оны 6 сард Богд Хаант Монгол Улсын засгийн газар Жанчхүүгээс ирсэн туршуулын мэдээнээс Иргэн улс буюу хятадын цэрэг өвөр монголыг эзэлсэний дараа давшилт хийн Монгол газар орж Хүрээг эзлэхээр төлөвлөж байгааг мэдсэний үндсэн дээр цэргийн нууц хурал хуралдуулж хятад цэргийн давшилтыг хориглоход бараг гурван түм таван мянган цэргийг дайчлах шаардлагатайг тул холбогдох арга хэмжээг авсан байна .<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 191</ref> ДИУ “Зөөлөн илбэлэх”-ийн эвсэх бодлогын дагуу, дайны бодлогоо шинээр төлөвлөжээ. Төлөвлөгөө нь: '''Нэг'''. Жанчхүүгээс Долон нуур, Бяруу балгас зэрэг Монголын чухал боомт газар хүрэх замд уулын морин улааг хаяж хурдхан цахилгаан утас тавин цэргийн хөдөлбөрийг хурдатгах хэрэгтэй. '''Хоёр'''. Үүнээс хойш Жанчхүүд суусан нэгдүгээр дивизыг цөм Монгол газар суулгаж, Жанчхүү орчимд гуравдугаар дивизын тавдугаар нийллэг бригадыг байршуулна. '''Гурав'''. Монголын байдал улам бачим болж Монголын эл газар суух цэрэг нэмэгдэн байгаа тул урьдын цэргийн өртөөний дүрэм бэрх болов. Жанчхүүд хурдхан цэргийн өртөө гаргаж зөөвөрлөх байгууламжийг бүрдүүлэн, эл газрын цэргийг хангах хэрэгтэй. '''Дөрөв'''. Уулын Монголыг дайлах цэрэг нь Цахар, Халуун гол, Сиүюань хэмээх гурван газрын цэрэгт хуваагдаж байх тул тус тусдаа хөдөлж хоорондоо ямарч холбоогүй байсан шалтгаанаар удаа дараалан ялагдав. Иймээс хойшдоо гурван замын цэргийн хуаран нягт холбоо авч хөдөлгөөнөө хамтруулж байдлаа хоорондоо мэдэгдэх хэрэгтэй<ref name=Япон></ref>. Монголын Засгийн газар Ар монгол болон Өвөр Монгол нийлэх зорилтыг хурдхан биелүүлэхээр түшмэд, сайд, ван, гүн нарыг цуглуулан төрийн хурал хийв. Хурлаас цэргийн бэлтгэл хийж, элч нарыг хошуудад мордуулан, өмнө зүг дайлахад хэрэглэх морь, тэмээ, хөсөг, хүнсийг цуглуулахын хамт, Өвөр Монголын нутагт хоѐр хүн томилон очуулж тэндэх ван гүн нартай уулзуулан Хүрээнд нийлэхийг уриалж, болох эсэхийг арван өдрийн дотор тогтоох болов<ref name=Япон> “Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41号, 大正2年8月-10月，秘受4886号), “Өвөр Монголд айх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”,“зургаан сарын дундаж Хутагтын “Ар, Өвөр Монголыг нийлүүлэхи төсөл”</ref>. Энэ үед Монгол цэргийн давшилт амжилттай байлаа. Зургаадугаар сарын 4-ний өдрийн Монгол цэргийн дайралт Цахарын чиглэлд амжилттай байсан байна. Японы Гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл, хятад улс “Зургаадугаар сарын хуучдаар Цахарын цэргийн төлөвлөгөө”-г батлав. Үүнд: “Цахар аймагт тэргүүн фронтын байдал өдөр тутам бачим болсон бөгөөд олон мэдээнээс үзвэл Хүрээний цэрэг өмнөшлөх буюу эсвэл төсөөлөшгүй учир гарч мэдэх тул гуравдугаар дивизын тавдугаар бригадын дарга Лү Шаожиан (卢少将)-ийг Цахарыг сахих командлагчаар дэвшүүлж, цэргийн гол хүчнээ Шавартай орчимд төвлөрүүлж, Долон нуур ба Хүрээ-Жанчхүүгийн зам зүгийн алинд ч боловч тохиол алдахгүй хөдөлж болохоор төлөвлөсөн” гэж бий. Монголын тал тавдугаар сарын хуучдаар Тогтох, Хайсаны удирдсан зургаан мянган хүнтэй цэргийг Дарьгангад байршуулсан байна Тогтох, Хайсан нарын цэрэг Дарьгангад ар талын хүчнийг чангатгаж байхад Бавуужав Дарьгангын тэргүүн фронтын цэргийг удирдаж хошуучлан байлдсан байна. Тухайлбал, Бавуужавын цэрэг Зуу-Уд чуулган зүг дахин дайрсан байна. <ref>《林西县志》(Линшишианы ойллого) Өвөр Монголын номын сангийн хадгаламж (бичмэл) тал 11</ref> Зуу-Уд зүг дайрсан Монгол цэргийн тэргүүн фронтын салбар анги нь Хурх сүм, Тата сүм (塔塔庙), Шавартай зэрэг газрын хэдэн удаагын байлдаанд олон хүнээ алджээ. Хятад тал тулалдаанд өөрийн шавхагдашгүй хүний нөөцөөс Монголын талаас олон дахин давуу том цэргийн хүчнийг төвлөрүүлэн оруулав.<ref>“Дундад улсын орчин үеийн дайны түүх”, гуравдугаар дэвтэр, цэргийн явдлын шинжлэх ухааны хэвлэлийн хороо, Бээжин, 1985,тал 313</ref> Монгол цэргийн анги нь Богд хааны зарлигаар дайны талбараас Шилийн голын баруун сөнөд дэх Монголын цэргийн суурин зүг буцаж ирэв. Үүнд хятад эх сурвалжид: “Зургаан сарын 23-нд, явган цэргийн гуравдугаар хорооны гол нь болох Гүн (宫)-ийн салбар анги болон морьт цэргийн хорооны Мэн (孟) даргын удирдсан цэрэг баруун Сөнөдийг эзэлсэн бараг 400 монгол дээрмийг дайлж хэдэн цаг байлдсаны эцэст тэднийг цохин ухруулав. Монгол цэргийн үхэж шархдагсад зуу гаруй, хятад цэргийн үхэж шархдагсад дөч гаруй болов” бий.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情 报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, “Зургаан сарын хуучдаар Тогтох өмнөш халдахаар бэлтгэв”</ref> Мөн энэ үед Хайсаны цэрэг Дарьгангаас Хөх хотын баруун биеэр орж лагерь байгуулжээ. Долдугаар сарын 18-ны өдөр, Булан (布兰, Бугатаас баруунш бараг наян газрын зайд бий) гэдэг газарт умард Шиан Ши-гийн командлагч Лиү Тинсэн (晋北司令官刘廷森)-ий удирдсан явган цэрэг нэг хороо, морьт цэрэг гурван суман, буут цэрэг нэг салаа болон хоѐр пулѐмёт Хүрээний дээрэмд (Хайсаны харъяанд байгаа цэргүүд) их төлөв 1 200 хүнтэй мөргөлдөөн болж зургаан цаг илүү явагдсан ширүүн байлдааны эцэст Хятад цэргүүд ихэд ялагдаж 400 хүн шархадсан бөгөөд их буу 1, винтов 180-тай Тулуй худаг (托雷井, Бугатаас дөчин газар зайтай)-д ухарч одов. <ref> “Долоон сарын 18-ны Булангын байлдаан” </ref> Энэ мэтээр Жанчхүү-Хүрээний зам дагуу Хөх хот, Зуу-Удын Их вангийн сүм орчмын байлдаан ширүүн болов. Энэ үед хятадын морьт цэрэг, их буугаар дэмжүүлэн умард хил дагуу төвлөрч эхлэв. Долдугаар сарын 18-нд морьт цэргийн гуравдугаар бригад (Морьт цэргийн зургаадугаар хороо)-ны явган цэргийн нэг суман туршихын зорилгоор Цахараас Ар Монгол руу давшилтанд оров. Урагшлах замдаа тэд “Мөн хошуу (Цахарын хөвөөт шар)-наас умарш хорин газрын үзүүрт 500 орчим Монгол дээрэмтэй тааралдаж тэднийг ухруулав. Монгол дээрэм 30 гаруй үхдэлээ орхиж алс умарш ухрав” гэж бий<ref>“Долоон шарын 18, Хөвөөт шарын байлдаан”__</ref>. Энэ мэтээр зунд дулаан улирлыг ашиглан хятадын хэсэг цэрэг хилийн бүсэд оров. Долдугаар сарын үед Монгол цэрэг Өвөр Монголын олон газрыг эзлээд байсан тул Богд хааны засаг Дарьгангад байсан Монгол цэргийн “Өмнөш дайлах захиргааны газар”-ыг хилээс урагшлуулах хэрэгцээтэй болов. Долдугаар сарын эхээр Агваандорж захирсан 800 гаруй монгол цэрэг Зайр Ус орчим ирж довтлоод тухайн газрыг эзлэж, хөмрөг барьж, өмнө хилийг хамгаалах хязгаарын хэргийн товчоо байгуулах зэргээр бэлтгэл хийв. Үүнд Сүи Юань хотын жанжин Жан Шаоцэн (张绍曾) нэгэн салбар ангийг томилж (Долдугаар сарын) хорин гурванд тэднийг довтлон ширүүн байлдаан хийжээ. Хүчний хувьд хэт давуу хятад цэрэг тухайн газрыг дахин эзэлжээ. Хятад сурвалжид монгол цэрэг 30, 40 хүнээ алдаад умард зүг ухарсан гэжээ. Долоон сарын дундуур Монгол цэрэг их вангийн сүмийг дахин довтолж, 22-ны өдөр түүнийг эзлэв. Наймдугаар сард хоѐр талын цэргийн Жанчхүүгийн төлөө тулалдаан ширүүсэв. Гэвч хүн хүчээр дутуу, сум хэрэгсэл дууссан тул 10-ны өдөр Монгол цэрэг ухрав Наймдугаар сарын сүүлийн хагасын байлдаанд хятадууд удаа дараа нэмэлт цэргийг татан хүчээ эрс нэмэгдүүлэн цэргийн хүчин давуу болж ирэв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны долоон сарын 9-д Богд хаан Өвөр Монголд байлдаж байгаа Монгол цэрэгт зарлиг буулгав. Зарлигт: “Улсын мандаж мөхөх нь тэнгэрийн цагийг дагана... хэрвээ энэхэн чөлөөг алдвал гэмшвээс юуны тус...Монгол газартаа хүрвээс барваа, бусдын газар нутагт халдаж эс болмой” гэжээ<ref>Монгол Улсын Түүхийн төв архив, 5-29-80 номерт, “БНМАУ-ын түүх”, хоѐрдугаар боть (доод)</ref>. Дайны дунд шатанд хятад улсын цэрэг дайсны эсэргүүцлийг бут цохих шинэ бодлогыг тогтоож цэргийн ажиллагаагаа явуулсанаар фронтын шугамыг ухруулж эрс бэхжүүлсэнээс болж цэрэг дайны байдал монголын талд ашиггүй болж байгааг мэдсэн монголын тал ч байдалд тохирхоо больсон дайны төлөвлөгөөгөө дахин хянаж нэмэлт өөрчлөлт хийсэн байв. ===Байлдааны ажиллагааны сүүлийн шат=== Хятадын тал Монгол цэргийг ухруулсан байдлаа ашиглан 1913 оны есдүгээр сард Монголыг дайлах цэргийн захиргаагаа Улаанхадад шилжүүлжээ. Наймдугаар сарын 14-нд зүүн Сөнөдийн зүүн өмнө байгаа Шулуун хөх орчимд Хуай Жиүн цэргийн үндсэн анги болон Монгол цэргийн гол хүчин (Мянга шахам хүн) тулалдав. Энэхүү ширүүн тулалдаанд хятад цэрэг Монгол цэргийг ухруулсан байна.<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт”, </ref> “Найман сарын 14, Шулуун хөхийн байлдаан” Мөн Шулуун шарын чиглэлд болсон тулалдаанд Монгол цэрэг ухарсан байна<ref>Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Найман сарын 20, Шулуун шарын байлдаан</ref>. Монгол цэрэг энэ үед сум хэрэгслээр гачигдан хүнд байдалтай байсан боловч хятад цэргийн эсрэг сөрөг довтолгоонуудыг амжилттай хийсэн байна. Есөн сарын 11-нд Монгол цэрэг Бяруу хот, Долон нуур зүг довтолсонд тухайн газрын батлан сахих сайд Ван Хуайчин (宣化镇守使王怀庆) өөрийн хятад цэргийг шаардсан боловч Хятад цэрэг ялагдсан буюу хүнд байдалд орсрн байжээ<ref>(Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号),. “Есөн сарын 16, Долон нуурын байлдаан”</ref>. Энэ үеийн дайны тухай хэдэн зүйлийн сурвалж материал байх боловч Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл болон хятадын эх сжрвалжид тэмдэглэгдсэн агуулга хоорондоо тун их зөрөөтэй<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第41 号, 大正2 年8 月-10 月，秘受4886 号), “Өвөр Монголд байх Хятад Монгол хоѐр цэргийн ажиллагааг харуулсан хүснэгт</ref>. Хятад эх сурвалжид Хятад цэрэг есөн сараас эхлэн бүх талын дайралт хийж Монгол цэргийг мөхтөл цохьсон байна. Гэвч тухайн үеийн дайныг бараг л өдөр бүр тодорхой мэдээлж байсан Японы гадаад яамны тэмдэглэлд Хятад цэрэг Цахараас хойшх газарт нэг л хэсэг цэрэг оруулсан төдий байв. Богд хааны засгийн газрын цэрэг дайралтаа үргэлжлүүлж арван нэгдүгээр сарын эхнээс хориглолтын байдалд орсон боловч эзэлсэн газраасаа бараг ухраагүй сэргийлэн сахьсаар байжээ. Мөн гадаад яамны тэмдэглэлээс үзвэл аравдугаар сард Богд хааны цэрэг Зуу-Удын чуулганы баруун захаас дайрч тус чуулганы Баарин хошууны газарт Хятадын цэрэгтэй дахин тулалдаж байжээ. Үүний тухай 1913 оны аравдугаар сарын 22-ны өдөр илгээсэн ―Квантуны захирагчын мэдээлэлд “(关东都督报告)-д Линшигийн зүгийн Монгол хулгайн дайралтын байдал” гэдэг гарчигаар доорх мэт тэмдэглэж байна: “Есдүгээр сарын 30-ны шөнө Лиү Жиаинз (刘家营子)-ийг сахисан И Жиүн цэргийн салбар ангиас томилсон бага суман дарга Лиү Жиүнши (少佐刘君实)-гийн удирдсан хоѐр зуун цэрэг мөн тэр газарт найман зуу гаруй монгол цэрэгт дайрагдаж Лиу ангийн дарга байлдаанд үхсэн бөгөөд үхэж шархадсан цэрэг ная шахаж эдүгээ мөн Лиу Жиаинз-ыг бат сахисаар байна” гэжээ. Түүний дараа өдөр нь “Аравдугаар сарын 1-ний өдөр Монгол цэрэг Лиү Жиаинз-ийг дайран байлдаан бүхэл өдөр үргэлжлэн бага суман дарга ч байлдаанд үхэж үхдэл шархдал үлэмж гарсан” байв.<ref>Мөн тэнд: “Квантуны захиргааны ордонд мэдүүлсэн мэдүүлэлт” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны арван сарын 22-ны өдөр илгээв)</ref> Юань Шикайн бичээч Цай Тинганд өгсөн Моррисоны 1913 оны арван нэгдүгээр сарын 28-ны захидал болон дурдатгалд, тухайн үеийн Хятадын цэргийн “Дайны ялалтын мэдээлэл”-ийг ярихдаа: “Тэр бол зэвсэггүй Өвөр Монголын ардыг дарангуйлсан төдий юм. Монгол цэргийн дайралтыг тэд мөн л эсэргүүцэж чадахгүй байсаар” гэж хатуу шүүмжилж байв<ref>Edited by Lo Hui-min, 1978, 《The Correspondence of G.E.Morrison II, 1912-1920》, Camdridje University press, p.269</ref>. Тэрээр “Монголын байдал гэвэл миний хэлснээс нэн муу байна... Хаалган (Жанчхүү)-аас Урга (одоогын Улаанбаатар), Долон нуур, Гүй Хуачэн хүртэлх зам үнэхээр муу” гэж, чухал чухал газраас Монгол цэргийг ухруулж чадсангүй гэдгийг ярьсан нь тухайн үеийн зөв мэдээлэл юм. Моррисон дайны байдлыг задлан шинжилж үзээд хүнд хэцүү байгалийн орчин бол хятад улсын цэргийн ялагдсан нэгэн шалтгаан мөн гэжээ. Мөн тэрээр “Монгол цэрэг тухайн газрын уур амьсгалд тэсвэртэй боловч ―хятад цэрэг уур амьсгал ус шороонд дасаагүй нь хятад цэрэгт тун ашиггүй” байгааг дурдав. Моррисон тэдгээр шалтгааныг үндэслэн “Хятадын цэргийн байлдах арга ба цэргийн сэтгэл санааг эртхэн өөрчлөхгүй бол Өвөр Монгол бас тусгаар тогтнох аюултай” гэж Хятадын засгийн газарт чанга сануулга өгч байв.) Хүйтэн улирал болоход хоѐр талын цэрэг хатуу байдалд оров. Хятадын цэрэг дахин давтан дайрсан боловч амжилтгүй болж бүх дайралт давшилтыг нь монгол цэрэг амжилттай няцаан цохисон байна. Гэвч хятадын хохирол нь Богд хааны бага байв. Богд хааны цэрэг давшилтаас хориглолт хамгаалалтанд орж дайны явц байршлын буюу сунжирсан дайны байдалтай болов. Хүйтэн өвлөөс өмнө дайныг дуусгах гэсэн Хятадын цэргийн Ү Жиүншэн (吴俊升) гийн дайралт нь амжилтгүй болжээ. Энэ бол таван замын байлдааны зүүн хэсгийн цэрэг дайны байдал а. Хоёр тал хориглолтонд орсноор фронтын шугам тогтворжсон байна. Байлдааны ажиллагааны баруун хэсэгт, тэр намрын тэргүүн сард Цахарын чиглэлд Монгол цэрэгт сум дарь зэрэг зэвсэглэл ихэд дутагдаж, зэр зэвсэг нэмж нийлүүлэхийг хүссэн хүсэлтийг удаа дараа Хөх хотын тэндээс Богд хааны засгийн газарт хүрч ирж байв.<ref>Монголын академын түүх судлах газар: “БНМАУ-ын түүх” II боть (доод), монгол бичгийн хэвлэл, 1986, тал 1704</ref> Гэвч энэ үед Богд хааны засгийн газар, Өвөр Монголын дайны хэрэгцээг хангах үлэмж хэмжээний тусламжийн төсвөө батлаж чадаагүй тул Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг үргэлжлүүлж чадахгүй байдалд оров. Үүний шалтгаан нь Орос улсаас авахаар төлөвлөсөн байсан зээлийн асуудал байсан боловч Хаант оросын засгийн газар урьд нь өгөхөөр амалсан зээлээ өгөхгүй болсон явдал байлаа. Мөн Хаант Орос улс Өвөр монголыг чөлөөлөх дайнаа зогсоохыг шаардан Богд хааны засгийн газарт эдийн засаг, улс төрийн болон бусал бүх талын шахалт дарамтыг үзүүлсэн байдаг. Аравдугаар сараас хойш Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг амжилттай дуусгах тусламж хүсэхээр Японтой дахин харилцахаар шийдэж Богд хаанаас Японы хаанд өгсөн гарын бичиг (1913 оны арван нэгдүгээр сарын 16)-ийг Токиод хүргэв.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 247-249</ref> Тэр бичигт хятад цэргийг Өвөр Монголоос татаж гаргахад Японы засгийн газрыг туслахыг хүссэн байв. Гэвч Японы засгийн газар тэрхүү хутагтын гарын бичгийг нээж ч үзсэнгүй, битүүмжилсэн хэвээр нь Оросын элчин сайд Малевский Малевичаар дамжуулж 1914 оны нэгдүгээр сарын 19-ны өдөр Богд хаанд буцаав. Жилийн эцэс болтол байдал онцгой сайжрахгүй байсанд Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголын дайныг түр шийдвэрлэхийн төлөө дайны хугацааг уртасгах төлөвлөгөөгөө орхив. Тэгээд Оросын дарамт шаардлагын дагуу Өвөр Монголын дайныг зогсоох хэлэлцээр хийх хэмжээнд хүрчээ. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Токиод суух элчин сайдын нууц цахилгаан” 1914 оны нэгдүгээр сарын 15, 16</ref> Учир нь өмнө нь Хаант Орос улс болон Японы Эзэн хаант улсуудын засгийн газрууд нууц гэрээ хийсэн явдал байв. Энэ нууц гэрээнд хоёр тал Монгол улсыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх ба Ар монгол нь оросын нөлөөний бүс болох ба Өвөр монгол нь японы нөлөөний бүс болохыг талууд хүлээн зөвшөөрчээ. Оросын засгийн газар Монголд суугаа Оросын гадаад явдлын төлөөлөгч, генерал консул Миллер Александр Яковлевичид Арван нэгдүгээр сарын 10-ны өдөр нууц цахилгаан илгээжээ. Түүнд: “Монголын засгийг шийдвэртэй ятгаж Өвөр Монголын цэргийн ажиллагааг нь зогсоотугай” гэж шаардаад “... хятад цэргийн дайралт энэ мэт үргэлжилвэл Монгол цэрэг мөхөн сүйрэх аюултай гэсэн байдлаар баталгаа гарган сануулж шаардах арга хэрэглэхийг ...” дурдсан байна.<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 10</ref> Оросын тал Богд хааны засгийн газрын гуйсан зэвсгийн тусламжийг Өвөр Монголын дайнаас монголын цэргийг татуулах дарамт болгон олгосонгүй. Хүсэж байсан Оросын зэвсгийн тусламж биелэгдсэнгүй тул Өвөр Монгол дах монгол цэргийн зэвсэг хамгамжийн байдал улам хүндэрч, Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэргээ татахгүй байхын аргагүй болгов. Богд хааны засгийн газар Японтой харилцаж үзэхийн зэрэгцээгээр Оросын засгийн газарт Өвөр Монголын байдлыг мэдүүлэн, Хятадын цэргүүд өвөр монголын энгийн ардуудыг олноор хомроглон хядаж байгааг дурдсан байна. Монгол цэрэг ухарсан Өвөр Монголын Зуу-Удын чуулганы Баарин аймаг болон бусад чуулганы нутагт Хятад цэрэг давшин орсоны дараа монголчуудыг үй олноор хомроглон хядсан байна. <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Монголд суугаа гадаад явдлын төлөөлөгчид илгээсэн нууц цахилгаан” тал 193</ref>. Оросын засгийн газар Монголыг ятгаж цэрэг татуулахын зэрэгцээгээр Бээжингийн засгийн газарт ч Өвөр Монголоос цэргээ татахыг ятгав. Оросын тал Бээжинд хандан: “...хятад улсын цэрэг Монгол ардыг ихээр хядсан явдлыг Дундад улсын засгийн газар чухалчлан үзэх хэрэгтэй. Ийм байдлыг зөвшөөрч болохгүй...” гэжээ. Мөн шахалт үзүүлэх зорилгоор “...Хэрэв Бээжингийнхэн үгийг сонсохгүй үргэлжлэн хөдөлвөл Оросын засгийн газрын хувьд бид монгол цэргийн дахин дайрахыг хориглож чадахгүй...” гэх зэргээр ятгаж байжээ <ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 196, “Гадаад явдлын орлогч сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арваннэгдүгээр сарын 13</ref> Гэвч Өвөр Монголоос цэрэг татуулах гэсэн Оросын талын саналыг Хятадын тал хүлээн авахгүй байсан тул нууц гэрээний дагуу өвөр монгол нь Японы талын нөлөөний бүс тул Японы элчин сайдаар дамжуулан нөлөөлөх бодлогийг ч анхаарч байжээ. Гэтэл Бээжинд суугаа элчин сайд Крупенский арван нэгдүгээр сарын 15-ны өдөр Оросын засгийн газарт өгсөн нууц цахилгаандаа “...Японтой хамжилцаж болохгүй...” гэж байв. Оросын гадаад яамны сайд Сазанова арван нэгдүгээр сарын 18-нд Крупенскийд илгээсэн нууц цахилгаанд “... Хятад цэргийг Өвөр Монголоос ухруулах хэлэлцээрт Японыг оролцуулахгүй...” гэсэн албаны саналыг уламжлав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, “Гадаад явдлын тэргүүн сайдаас Бээжинд суугаа консулд илгээсэн нууц цахилгаан” 1913 оны арван нэгэн сарын 18</ref>. Оросын тал эцэст нь энэ асуудалд японы талыг оролцуулахгүй бодлогыг баримтлах болсон нь хятад болон японы тал хамтрах улмаар хятад дах японы нөлөөлөл ихсэхээс болгоомжилсон байна. Бээжин Оросоор дамжуулж Богд хааны засгийн газарт даралт учруулах ажиллагаагаа илт идэвхижүүлсэн байна<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 225-226 “Бээжинд суугаа консулын нууц цахилгаан” 1913 оны арван хоѐр сарын 28</ref>. Тал талын дарамт шахалт болон байлдааны ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн явуулах зэр зэвсгийн хангамжийн асуудлыг шийдэх боломжгүй болсон зэрэг нь Богд хааны засгийн газар Оросын шаардлагийг хүлээн авахаас өөр аргагүй болгосон байна. Ингээд Монголын засгийн газрын ерөнхий сайд Намнансүрэн Оросын засгийн газарт Арван хоѐрдугаар сарын 16-ны өдөр Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголоос цэрэг татахаа илэрхийлсэн албан бичиг илгээв. Энэхүү албан бичигт “...(Орос, Хятад, Монгол) гурван талын хуралдаанаар Монголын асуудлыг шийдвэрлэхийг зорьсон Орос, Хятадын хүсэлтийг хүлээж, Хятад, Монголд бүр ашиггүй энэ их дайныг бүх хүчнээрээ эцэслүүлж, дайн зогсоох зарлиг нийтлэж цэргээ дайны талбараас татан авчирна...” гэжээ. Үүний хамт “...Дундад улс ч байран дороо манай нэг угсааны Өвөр Монголын нутгаас цэргээ татах хэрэгтэй...” гэж шаардав<ref>“Оросын гадаад харилцааны архивын сонгомол орчуулга-Монгол тухай асуудал”, орчуулсан Чэн Чүнхуа, Хармөрний сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 1991, тал 222 “Монголын онц элчингээс гадаад яамны сайд Сазановад өгсөн захидал, орчуулга” 1913 оны арван хоѐр сарын 19</ref> Энэхүү шаардлагыг Оросоор дамжуулж Бээжинд мэдэгдэв. Амлалтын дагуу Богд хааны засгийн газар Өвөр Монголд байсан Монгол цэргийг татаж, Өвөр Монголоос элссэн цэргийг нутагт нь буцаахаар тушааж, цэргийн удирдагчдыг Хүрээнд дуудан аваачив<ref>Ш. Нацагдорж. “Дамдинсүрэнгийн намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал</ref>. Богд хааны зарлигийн дагуу Арван хоѐрдугаар сарын сүүлчээр Монгол цэргүүд байлдааны талбараас буцаж эхлэв. Богдын цэрэгт ороод байсан Өвөр Монголын цэргийн зарим нь их цэргээ дагаж Ар монголд очсон бол зарим нь цэргээс халагдаж нутагтаа буцав. Монголын тал дайныг зогсоохоор цэрэг татаж байхад хятадын тал харин том хэрэг үйлдэж байв. Тухайн үед хятадын цэрэг монгол цэргийн буцсаныг далимдуулан урагш давшин өвөр монголын нутгийг эзлэн хот сууринг галдан шатааж дээрэм тонуул аллага хийж эхэлжээ. тухайлбал: “Баарин вангийн ордныг галдаж, дөчин байшинг шатааж үнсэн товрог болгохын энгийн монгол ардыг жаран хэдийг хядаж, үхэр мал гурван түмийг булаасан” гэх мэтийн харшилт хэргүүд Өвөр Монголын хошуу чуулганд олон удаа гарч байв<ref>“Японы гадаад явдлын яамны тэмдэглэл” (Дайшѐо-гын хоѐрдугаар оны наймдугаар сараас аравдугаар сар) “Монголын мэдээ” дөрөвдүгээр боть 1-6-1-57 号, (уг баримт бичгийн номер: 《蒙古情报》，第5 卷，第81 报, 大正3 年1 月-9 日，)</ref> Хятад цэргүүдийн энэхүү байдлыг Намнансүрэнгээс Оросын гадаад яамны тэргүүн сайд Сазановад өгсөн бичигтээ: “Монгол цэрэг ухарч гарсаны хойно, Хятадын цэрэг довтлон дайрч Авга да вангийн хошууны Дархан уул сүм жич Батхаалга сүмд гэнэт хүрч ирээд сүмийг галдан, ламыг булааж аливааг сүйтгэв. Баарин, Сөнөд, Үзэмчин зэрэг хошууд гайд дайрагдав...” гэж бичиж байв. Монголын тал ганцаараа цэргээ татсан ажээ. Гэвч Богд хааны цэрэг Өвөр Монголоос ухарч гарах явц дайны дараах байдалд ч тийм шулуун биш байжээ. Богд хааны цэрэг Халх нутаг руу ухарч гарахдаа эцсийн нэг өдөр болтлоо Хятадын цэрэг ангийг байлдаж байжээ. Арван нэгдүгээр сарын эцсээр Богдын цэрэг Улаанцавын чуулга, Чуулалт хаалгаас умарших оронд Хятад цэрэг рүү дахин ширүүн довтолгоон явуулж хэдэн зуун хүнийг нь олзолжээ. 1913 оны арван хоѐрдугаар сараас 1914 оны нэгдүгээр сарын хооронд Богдын цэрэг Өвөр Монголын нутаг дэвсгэрийг орхижээ<ref>Оросын Э.А.Белов “1912-1913 онд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” (“Монгол түүх судлал” наймдугаар товхимол, Өвөр Монголын Их Сургуулийн хэвлэлийн хороо, 2005) дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 5</ref>. Энэ үед Богд хааны цэргийн хамт Өвөр Монголын цэрэг ард 2 000 орчим хүн Халх руу явсан байна. Тэд нутагтаа үлдвэл Хятадын засгийн газрын дарангуйлалд учрахаас болгоомжилжээ. Гэвт тэд Халхад очоод бас амьдрал ахуйн хүнд байдалд орсон байна. Богд хааны засгийн газрын эрх баригчид тэдэнд хөлс мөнгө, мал унаа ба тариалах нутаг (учир нь тэдгээр Түмэдчүүд болон хэсэг Цахарууд тариалан амьдарч байжээ) өгсөнгүй. Үүнээс болж тэд нарын дундаас хэсэг хүмүүс өөрийн уг нутагтаа харихыг хүсэж, Хятадын эрх баригчидтай хэлэлцээ хийхээр есөн хүнийг төлөөлөгчөөр томилжээ. Гэвч хятад улсын тал тэднийг баривчлан алсан төдийгүй бас тэдний зүрхийг нь сугалж харгисалсан байна. 273 1914 оны есөн сараас Орос, Дундад, Монгол гурван этгээдийн хэлэлцээр Хиагтад эхэлжээ. Богд хааны зарлигаар 1914 онд Халх дахь Өвөр Монголчуудад мал унаа болон тариан газар өгсөн бөгөөд 1915 оны Хиагтын гэрээ ёсоор Хятадын засгийн газар тэднээс ял асуухгүй хэмээн амлажээ. ==Байлдааны ажиллагаанууд== ===1913 оны 8 сарын 13. Шандын тал. ”Бух чичүүр” ажиллагаа=== Манлай ван Дамдинсүрэнгийн цэрэг Долнуураас гарсан их цэргийг угтаж, [[сар]] битүүрэхийг хүлээж байгаад харанхуй [[шөнө]] болох үед хурдан шалмаг [[морь]] сайтай, газрын баримжаа мэдэх нутгийн 50 цэрэг, [[Халх]] 50 цэрэгтэй хамт их цэргийн тэг голоор зүсэн гарч, хоёр тийшээгээ буудсаар, нэвт гарлаа. Энэ үед сандарч тэвдсэн Хятад цэргүүд эмх замбараагаа алдаж, буун дуу гарсан зүг рүү хариу буудсаар үүр цайх үед өөрөө өөрсөдтэйгөө тулалджээ. Цаг уурын байдал, шөнийн нөхцөлд тоогоор цөөн цэргээр их хүчийг гэнэт довтлон сандаргасан энэ тактикийг Зоригт баатар [[Лаварын Сумъяа]] дурсамждаа ”Бид [[бух чичүүр]], [[галзуу барын дайралт]] хэмээх аргыг хэрэглэсэн” гэсэн байна. ===1913 оны 8 сарын 30. Хүйсийн тал. ”Галзуу барын дайралт” ажиллагаа=== Энэ нь нилээд шийдвэрлэх тулалдаан төдийгүй хамгийн анхаарал татсан тулалдаан. Энэ тал уг нь [[Ганган тал]] нэртэй байжээ. Элсэрхэг [[хөрс]]тэй, битүү [[ой]] байсан энэ [[хөндий]]н [[салхи]]ны дээр нь [[өндөрлөг]] газар [[Монголчууд]] байрласан бол яг эсрэг нам дор, зүүн өмнө зүгээс [[Хятад]]ын [[цэрэг]] давшин гарч ирж. [[Эмгэнт Манхан]] хэмээх толгой дээр [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] байрлан, яг байлдаанд цэргээ удирдаж байгаа мэт тугаар дохио зангаа хийнэ. Үүнийг нь харсан [[Ван Хуайчин]] жанжин их бууны шуурган галаар моддын оройгоор үзэгдэх [[туг]]нууд руу, Монголын цэргүүд өөд өдөржин галлаж давших явцаа удаашруулсан байна. Монгол цэргүүдээс цөөн хэдэн цэрэг далд байрлалд зөвхөн тугаараа давших ухрах хөдөлгөөнийг хийж хуурч байсныг мэдээгүй хятад цэргүүд өдрийн хагас буудалцаад эцэст нь хооллож байсан бйана. Яг энэ үед өлийн салхи гарч, Монгол газрын хүчит салхи баруун хойноосоо лэрхийн бослоо. Үүнтэй зэрэгцэн өтгөн сахлаг хуурай модонд тавьсан түймэр, давхиж яваа морьтноос ч хурданаар Хятад цэргүүдийг нөмрөн авсан байна. Түймрийн галаас зулбан гарах цэргүүдийг Монгол цэргүүд цавчихыг нь цавчиж, буудахыг нь буудсаар улмаар тэдний дунд зүсэн орж, эргэн тойрон цавчиж, яг л галзуу бар шиг аашиллаа. Ийнхүү 2 өдөр шөнө зууралдан байлдаж, [[түймэр]]тэй хамтран тэднийг ухраан цохисоор Үхэрчин овоо, Шанд нийслэлийн туурь, Зуу найман сүм өнгөрч, Долоннуур хотод тулж очжээ. Энэ тактикийг [[”Галзуу барын дайралт”]] гэж нэрлэсэн байна. Харин гүн [[Лаварын Сумъяа]]гийн анги давшисаар [[Зуу-Удын чуулган]]ы [[Бяруу]] хотыг эзэлж, улмаар [[Жанчхүү]]гийн зүг хөдөлж, замын дагуу байсан Хятад цэрэгтэй байлдахдаа тэр үед нэрлэгдсэнээр [[галзуу барын дайралт|«галзуу барын дайралт»]], [[хорт могойн ороолт|«хорт могойн ороолт»]] гэх зэрэг тактикийг хэрэглэжээ ===Бат хаалганы чиглэлийн байлдааны ажиллагаа=== Баруун өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд гүн Сономдоржоос 1913 оны Наймдугаар сарын 6-нд Богд хаанд ийнхүү өргөн мэдүүлжээ :“Зарлигийг дагаж өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах 4 дүгээр хорооны 100 цэрэг, нэмэн захируулсан 3 дугаар хорооны 65 цэрэг, орос багш Ихбаярын хамт ирсэн 8 цэрэг, их буу хамгаалж ирсэн 14 цэрэг, Улаанцав чуулганы Дөрвөд вангийн хошуу, Муу мянганы хошуу, Дархан чин вангий хошуудаас гаргасан тус бүр 20цэрэг, Богд эзний соёлд дагаар орж зүтгэе гэж тосон ирсэн 123 цэрэгтэй хамтарч нийт 370 цэргийн хүчээр [[Дархан чин вангийн хошуу]]ны “Бат хаалга” сүм хүртэл гамингуудтай байлдаж “Цагаан чулуут”, “Цэцэн” хэмээх газар очиж 5-р сарын 17-ны өдрий могой цагт гэнэт өмнө зүгээс 2000 орчим гамин цэрэг халдаж ирсэнд манай цэргүүд гамин цэргүүдтэй нар шингэтэл байлдаж ихэнхийг алж маргааш нь дахин байлдаж үд болоход гамин цэрэг буруулан зугтаж одов. Ингэж уг үүргээ гүйцэтгээд “Амгалант довон” гэдэг газар буудаллаж цэргээн тоолж үзэхэд Монголын 370 цэргээс 3 цэрэг амь эрсдэж нэг шархадсан байхад гамингийн 2000 орчим цэргээс 800 гаруй нь тулалдааны талбарт алагджээ” хэмээн бичжээ. ==Төгсгөл, үр дүн== Энэхүү [[таван замын байлдаан]] гэж нэрлэсэн [[чөлөөлөх дайн]] 1914-1915 онд [[Хиагт]]ад болсон [[Оросын Хаант Улс|хаант Орос]], [[Хятад]] хоёр улсын ил далд хуйвалдсан [[Хиагтын гэрээ|гурван улсын хэлэлцээр]]ийн дараа зогссон байна. 1913 онд [[хил хязгаар]]аа батлан хамгаалахаар таван замаар давшсан Монгол цэргүүд их бага нийлсэн 100 орчим [[тулалдаан]] хийсэн гэж үздэг боловч судлаачдын үздэгээр 1913 оноос хойш дуусах хүртэлх хугацаанд 58 орчим [[зэвсэгт мөргөлдөөн]] хийсэн байдаг. Эдгээрийн 33-т нь монголчууд амжилт олсон бол 11-д нь хятадууд ялсан бөгөөд 14 мөргөлдөөн яаж төгссөн нь тодорхойгүй байна. Түүнчлэн хятадын талаас 2000-аас дээш 5-7 мянган цэрэг, Монголын талаас 220-иос 1712 хүртэлх цэрэг оролцсон томоохон тулалдаан 11 удаа болсон бол 600-1000 Хятад цэрэг, Монголын 200-аас дээш хүн оролцсон бага хэмжээний 5 тулалдаан болжээ.. Таван замын байлдааны ажиллагаа нь хамрах нутаг дэвсгэрийн хүрээгээрээ зүүнээс баруунаа 1000 шахам [[км]], хойноос урагшаа 144-480 км-ийг хамарсан бүс нутагт болж өнгөрсөн. Энэ [[дайн]] байлдааны үед Монголчууд хятад цэргийг [[марш]] үйлдэх үед нь хоёр ч удаа довтолсон ба [[шөнийн байлдаан]] мөн хоёр удаа болсон талаар тэр үеийн баримтуудад тэмдэглэсэн байдаг. Монголын талаас дайн байлдаанд алагдан олзлогдсон тухай баримт тун ховор ч түүвэрлэвэл 400 орчим цэрэг алагдсан гэх нэг удаагийн тохиолдлын тоог эс тооцвол 3 тулалдаанд 16 хүн алагдсан. Харин нэг тулалдаанд 60 гаруй хүн олзлуулсан мэдээ байдаг бол 3 тулалдаанд 48 орчим хүн шархтсан тухай сурвалжууд өгүүлдэг. Гэтэл хятадын талаас 12 тулалдаанд нийт дүнгээр 3795 цэрэг алагдсан бол 4 тулалдаанд 76 хүнээ монголчуудад олзлуулсан аж. Монголын цэргийн олзолсон зэвсгийн тухайд гэвэл 5 зэвсэгт мөргөлдөөнөөс 1080 [[буу]], 2 [[хасаг тэрэг]], мөн 85600 [[ширхэг]] [[сум]], 3 тулалдаанд 7 [[пулемёт]] түүний 5000 сум, 4-8 [[их буу]], 410-аад сум, 421 эсвэл 343 ширхэг сэлмийг хятад цэргээс олзолжээ. [[Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул|Монголын цэрэг]] 1913 оны байлдаанд [[партизаны дайн]]ы маягаар байлдааны ажиллагааг өрнүүлсэн. ==Урвалт== [[Монгол цэрэг |Монгол цэргүүд]] 1913 оны намар [[Шилийн голын чуулган]], [[Цахар]] нутгаас хятадын цэргийг хөөн гаргаж Шилийн голын чуулганы нутагт удтал байрлаж байх үед нь цэргийн бүх хэрэглэлийг нутгийн ардуудаас гаргуулж чирэгдэл учруулж, цэргүүд [[хоол хүнс]]ээр дутагдсанаас санаа сэтгэл нь алдагдах явдал гарч байжээ. Мөн [[сум хэрэгсэл]] зэрэг [[цэргийн хангамж]] муудсан байна. Үүнээс гадна хятадын тал “[[Зөөлөн бодлого]]”-ын нэг зүйл болох [[монгол цэргийн жанжин]] нарыг өөрийн талд урвуулан авахаар [[хэргэм зэрэг]], [[мөнгө]] шан амалж байсан нь зарим талаар хэрэгжиж байжээ. Энэ мэт байдлаас болон Хятадуудыг дийлэхгүй гэж [[Өвөр Монгол]]ын нэг бүлэг [[ван]] [[гүн]] нар сэтгэн хятад улсад [[бууж өгөх]], [[урвах]] тохиолдол гарсан байна. 1913 оны есдүгээр сард Архуа бэйс [[Насан-Аривжих]] хятадын цэрэгт бууж өгсөн байна. Түүнтэй хамт дээд тушаалтай [[цэргийн ноѐн]] болон [[энгийн цэрэг]] 100 хүн мөн бууж өгчээ.<ref>Оросын цэргийн түүхийн архив, Э.А.Беловын зохиол. №2000 бүрэн боть, хуудасны дугаар 145</ref> Тэрээр урвасаны дараа өөрийн мэдэж байсан цэргийн төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний хорт уршигаар Таван замын цэргийн Өвөр Монголын фронтын баруун жигүүрийн буюу Насан-Аривжихын хариуцан командалж байсан чиглэлийн эсрэг хятадын цэргийн давуу хүчийг яаралтай хуримтлуулан монгол цэргийн сул хэсгүүдийн эсрэг хүчтэй [[давшилт]] хийсэн байна. Хятадын цэргийн давшилт зарим талаар амжилттай болж хэд хэдэн тулалдаанд командлагчгүй монгол цэрэг цохигдон ухарсан байна. Командлагчгүй болсон Насан-Аривжихын цэрэг хятадын цэргийн давшилтын эсрэг сул эсэргүүцсэн ба захиргаагүй болж тархаж явсан тул [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|жанжин Дамдинсүрэн]] тэдгээрийг цуглуулж авахаар нэлээд хүч цаг зарцуулжээ. Үүний дараа Хятадын хувьд Монгол улсын цэргийн эрх баригчдыг урьж зусар үгээр илбэн дагуулахыг ихээр оролдох болсон байв. Юань Шикайн улс төрийн зөвлөгч [[Жорж Эрнэст Моррисон|Моррисон]] хятад улсын талд чухал зөвлөгөө өгч Монгол цэргийн ноѐдыг хятадын талд татаж оруулахаар бүтэмжтэй ажиллаж байжээ гэдгийг түүхэн баримтууд гэрчилж байна. Хятад улсын ноѐн, [[Хөвөөт шар хошуу]]ны Үхэр хонин сүргийн хоѐр [[түшмэл]]ийг зарж Дамдинсүрэнд хэлүүлсэн нь “Үүний урьд бидэнд дагаж орсон бэйл Насан-Аривжихад ерөнхийлөгчөөс жүн ван цол өргөмжилсөн. Хэрвээ Дамдинсүрэн манай [[Дундад Иргэн Улс]]ад дагаж орвоос [[ван]]гийн хэргэмээр шагнамой” гэжээ. Үүний хариуд Дамдинсүрэн “Манай улс хэрхэвч [[Дундад Иргэн Улс]]тай нийлэхгүй. Нэгэн аймаг шарын шашныг олон Монгол аймгийг бүрнээ хураамжилж тусгаар улс болон зогсочихуй. Намайг [[чоно]] шиг[[хулгай]] Насанравжихтай бүү адилтгахтун. Танай [[Юань Шикай|жунтун]]гын өргөмжлөх вангийн хэргэмийг жанжин би [[ванбаа]] хэмээх [[мэлхий]]д ч хүрэхгүй гэж санамой” гэж хариулаад “Та нар Монголын ард байтлаа харин Хятадын баширлах үгэнд итгэж нэг биеийн ашиг зэргийг хичээн Монгол аймгийг хятад улсад дагуулж, Монгол газар орныг хятад хүнд эзлүүлж хойд өдөр Монголын хүүхэд дүү нарыг өөр аймгийн дотор үүрд дарлуулъя хэмээмүй” гэж ихэд буруушааж, ирсэн хоѐр түшмэлийг хөөж явуулсан байна. <ref>Ш. Нацагдорж: “Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар”, Улаанбаатар, 1946, тал 40</ref> Сүүлд нь [[Бавуужав]]ын цэргийн [[Мурунгаа]] гэдэг [[Цахар цэргийн ноѐн]] хятадад урважээ. Тэгэхэд мөн Цахар цэргийн жанжин [[Лувсан-Очиржамц]] Хүрээний нууц зарлигаар тусгай цэргийн ангийг бүрдүүлэн Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохин түүнийг олзлон авч цаазалсан байна.<ref>Хаант Оросын гадаад бодлогын архив, Дундад улсын бүрэн эмхэтгэл, Э.А.Белов “1912- 1913 оны хооронд Халхын цэрэг Өвөр Монголд цэрэглэсэн нь” дансны дугаар 882, хуудасны дугаар 11</ref> Жанжин Лувсан-Очиржамцын Мурунгаагийн урвасан цэргийг нэхэн хөөж бут цохисон тусгай цэргийн ангид [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад баатар]] оролцож байсан байна. ==Үнэлгээ== Таван замын байлдаан буюу Монгол-хятадын 1912-1915 оны дайныг дүгнэн үзвэл: * Дайны эхний шатанд Монголын цэрэг давших байлдааны ажиллагааг өөрийн дайны үндсэн стратеги болгон хэрэгжүүлсэн нь амжилттай болсон төдийгүй Өвөр Монголын нутгийг бараг бүрэн чөлөөлж чадсан байна. энэ үед хүн хүчний харьцаа төдийгүй зэвсэг техник, цэргийн сургалт, хангамжийн хувьд хятадын цэрэг эгнэшгүй давуу байсан боловч тулалдаан бүхэнд тоогоор цөөн монголын цэрэг ялалт байгуулсан онцлогтой. * Дайны дунд үед зарим нэг монголын цэргийн жанжид урваж, монголын байлдааны төлөвлөгөөний нууцыг хятадын талд задалсан байна. Үүний улмаас монгол цэргийн байлдааны зарим ажиллагаа бүтэлгүй болж, ялагдал хүлээсэн тохиолдол гарчээ. Үүнд хятадын тал цэргийн тоо, зэвсэг техникээ хэд дахин нэмэгдүүлж, монголчуудаас үлэмж давуу хүчийг байлдааны ажиллагааны талбарт хуримтлуулсан явдал төлийгүй монголын цэрэг сум хэрэгслээр тогтмол байнга хангагдаж чадахгүй байсан явдал нөлөөлсөн байна. Монголчуудын байлдааны ажиллагааны нууцыг мэдсэн хятадууд өөрийн байлдааны ажиллагааг шинээр төлөвлөн түүний зарим хэсгийг хэрэгжүүлж чаджээ. Монголын тал ч байдалтай хурдан зохицсон арга хэмжээг авч байлдааны төлөвлөгөөг шинээр хийсэн байна. Үүний үр дүнд хятадын цэргийн давшилтыг зогсоон амжилттай сөрөг довтолгооныг хийсэн байна. Ингээд байлдааны фронтын шугмыг тогтворжуулж чадсан байна. Ингэснээр дайны ажиллагааг сунжирсан байршлын шинжтэй болсон байна. * Төгсгөлийн шатанд дайн ажиллагаа урьдын хэвээр байрлалын шинжтэй байж, фронтын шугам тогтвортой байсан байна. Хятадын цэргийн давшилтууд ээлж дараалан амжилтгүй болж байсан бөгөөд монголын цэрэг тэдний давшилтыг амжилттай няцаан цохиж байсан төдийгүй сөрөг довтолгоонуудыг мөн амжилттай хийж байсан байна. Гэхдээ Оросын үйл ажиллагаанаас шалтгаалан монгол цэргийн сум хэрэгсэл, зэр зэвсэгийн хангамж улам муудсаар бараг зогссон байна. Түүнээс гадна улс төр, эдийн засгийн байнгын дарамт шахалт өсөн нэмэгдсээр байжээ. [[Цэргийн түүхч]] [[Ж.Базарсүрэн]]гийн судалгаагаар таван замын цэргийн хэрэглэж байсан байлдааны ов мэх, арга нь “уламжлалт морьт цэргийн урлаг зонхилсон хэвээр байсан”, голомтын чанартай төвүүдэд болсноор онцлог. ==Баатрууд== [[Богд хаан]] 1911 оноос эхлээд таван замын байлдааны ажиллагааг дуусан дуустал улс үндэстнийхээ төлөө гарамгай гавъяа байгуулсан 101 хүнд [[баатар]] цол олгожээ.<ref>[http://mongolianshaman.com/index.php/2018-04-09-02-09-34/нийтлэл,-ярилцлага/2306-монгол-улсын-баатар-цол МОНГОЛ УЛСЫН БААТАР ЦОЛ]</ref> Үүнд: {{col-begin}} {{col-3}} 1. [[Авирмэд]]-Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 2. [[Бавуужав]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн Чуулганы өмнөд Горлос хошуу. 3. [[Бадрах]]-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 4. [[Сономцэрэний Базарваань|Базарваань, Сономцэрэний]]-Засагт хан аймаг. 5. [[Зэвэгийн Балдан|Балдан, Зэвэгийн]]-Түшээт хан аймаг, Эрдэнэ ваны хошуу. 6. [[Баяр Түрэмгий баатар|Баяр, Борхонуудын]]-Түрэмгий баатар-Өвөр Монгол. 7. [[Бирваарагчаа]]-Сайн ноён хан аймаг. 8. [[Божи]]-Өвөр Монголын Зүүн үзэмчин, жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 9. [[Бумжаргал]]-Шударга Баатар-Сэцэн хан аймгийн Жанжин бишрэлт бэйлийн хошуу. 10. [[Ванчиндорж]]-Зүтгэлт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 11. [[Волинган]]-Өвөр Монголын Харчин гүны хошуу. 12. [[Галсанцампантүгжням]]-Ялгуулсан Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Хорчин хошуу. 13. [[Гомбо-Идшин, Лхамсүрэний]]-Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Ачит ваны хошуу. 14. [[Гомбожав]]-Сэцэн хан аймгийн Үйзэн бэйсийн хошуу. 15. [[Гочоо]]-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 16. [[Гэлэнгүж]]-Хавтай Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 17. [[Гэлүүсүхэн]]. 18. [[Гэндэн]]-Сайн ноён хан аймаг, мэргэн гүн Мөнх-Очирын хошуу. 19. [[Даваа, Төмөрын]] буюу [[Дамбийжанцан]]-Догшин ноён Хутагт-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу. 20. [[Дагва]]-Зүтгэлт Баатар-Засагт хан аймгийн дархан гүн Маньбазарын хошуу. 21. [[Дагдан]]-Засагт хан аймгийн Жалханз хутагтын Урианхайн киргиз сум. 22. [[Далай, Жамъяны]]-Шаламгай Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 23. [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн, Жамсраны]]-Манлай Баатар-Өвөр Монгол, Хөлөнбуйр. 24. [[Даш]]-Шударга Баатар- 25. [[Дашдэндэв]]-Чамбай Баатар-Сэцэн хан аймгийн хурц бэйс Түвдэны хошуу. 26. [[Долгор]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы чин ваны хошуу. 27. [[Дорждэрэм, Мөнхийн]]-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 28. [[Доржпалам]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр. 29. [[Дугаржав]]-Хянамгай Баатар-Өвөр Монголын цахар. 30. [[Дугаржав, Нараны]]-Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Илдэн ваны хошуу. 31. [[Дуваа, Донойн]]-Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу. 32. ?-Өвөр Монголын зүүн Үзэмчиний жүн ван Гомбосүрэний хошуу. 33. [[Дэндэв]]-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу. 34. [[Дэчинган]]- {{col-3}} 35. [[Дэчинлхаажид]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 36. [[Жагшимбуу]]-Хурц Баатар-Өвөр Монголын цэргийн хорооны дарга. 37. [[Жамц]]-Зоригт Баатар-Цэргийн Яамны дэс түшмэл, Зүүн өмнө хязгаарыг Захирах Цэргииг захирах түшмэл. 38. [[Жамц]]-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 39. [[Жамсран]]-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 40. [[Жамъян]]-Сэцэн хан аймгийн Бэйлын зэрэг засаг, Улсад туслагч гүн. 41. [[Заяат]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монголын Цахар- 42. [[Илүү]]-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Хөх хотын Түмэдийн хороо. 43. [[Лайсан]]-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Доржпаламын хошуу, жагсаалын дарга. 44. [[Лувсан]]-Зоригт Баатар-Урианхай 45. [[Лхам]]-Сэцэн хан аймгийн засаг тэргүүн зэргийн тайж. 46. [[Мааньжав, Балданы]]-Өвөр Монголын харчин. 47. [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав, Сандагдоржийн]]-Хатан Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу. 48. [[Манажав]]-Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы баруун үзэмчин чин ван Содномравданы хошуу. 49. [[Мандах залан]]-Өлзийт Баатар- 50. [[Мурунгаа]]-Шалгарсан Баатар-Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошуу. 51. [[Мутунбунга]]а-Шалгарсан Баатар-хорооны дарга. 52. [[Мөнхравдан]]-Саруул Баатар- 53. [[Мянбуу]]-Мэргэн Баатар-Өвөр Монгол-Хар мөрөн муж. 54. [[Наваан]]-Шулуун Баатар- 55. [[Наваан-Юндэн]]-Түшээт хан аймгийн Наваан-Юндэний хошуу, жүн ван. 56. [[Шаравын Найданжав|Найданжав, Шаравын]]-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монгол. 57. [[Нанзад/Барман хэмээгч/]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 58. [[Дамирангийн Нанзад|Нанзад, Дамираны]]-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу. 59. [[Насан тогтох]]-Хорооны дарга. 60. [[Норов]]-Өвөр Монгол-Зуудын чуулганы Ар хорчин да ваны хошуу. 61. [[Нолгар]]-Шаламгай Баатар- 62. [[Өлзийбадрах]]-Дэс Баатар-Өвөр Монгол- 63. [[Өлзийдүүрэн]]-Хянамгай Баатар-Сайн ноён ханы хошуу. 64. [[Өлзий-Орших]]-Шулуун Баатар-Өвөр Монголын Зарууд хошуу. 65. [[Пунцаг, Базарын]]-Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Лха жононы хошуу. 66. [[Пунцаг-Шаламгай Баата]]р-Түшээт хан аймгийн Далай гүн Алтанхуягийн хошуу. 67. [[Пунцаг]]-Шаламгай Баатар-Өвөр Монгол, барга, хорооны жагсаалын занги. 68. [[Пүрэв]]-Захчин гүн Цэрэндоржийн хошуу, тайж. {{col-3}} 69. Саван-Өвөр Монголын баруун Баарин ваны хошуу. 70. Сандагдорж-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Горлос хошуу, хороон дарга. 71. Содномдаржаа-Түшээт хан аймаг, Улсад туслагч гүн. 72. Соном-Зоригт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн зоригт гүн. 73. [[Лаварын Сумъяа|Сумъяа, Лаварын]]-Ялгуун Баатар-Шинжаан мужийн Ил тарвагатайн хошууны харъяат. 74. Сундуйжав-Өвөр монгол- 75. Сэргэлэн-Эвтэй Баатар-Өвөр Монголын Шинэ баргын Хошуу цагааны харъяат, хороон дарга. 76. [[Тогтох гүн|Тогтох, Энхбилэгтийн]]-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы өмнөд Горлос хошууны харъяат. 77. Төмөр-Өвөр Монголын Түшээт хошууны харъяат, хороон дарга. 78. Төмөр-Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошууны харъяат. 79. Түмэннаст- 80. Хайдав-Өлзийт Баатар-Сайн ноён аймгийн сайд, бэйс Цогт-Очирын хошууны харъяат, ангийн дарга. 81. Хишигжаргал-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйл Бадамгаравын хошууны харъяат, ангийн дарга. 82. Хорлоо-Шулуунбаатар-Түшээт хан Аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 83. Хохлин-Засагт хан Аймгийн жанжин Далай гүны хошуу. 84. Цогт-Зүүн Үзэмчины жүн ван Гомбосүрэны хошуу. 85. [[Бодлогот Баатар Цэнд Гүн|Цэнд]]-Бодлогот Баатар-Сангийн Яамны дэд Сайд, Өвөр Монголын Хөлөнбуйрын харъяат. 86. Чагдарсүрэн. 87. Чимэд-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу. 88. Чимэд-Сэцэн хан Аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу. 89. Чованлүн-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Бодлогот ваны хошуу. 90. Чойжамц-Цогтой Баатар-Сэцэн хан Аймгийн Мэргэн засагийн хошуу. 91. Чойж. 92. Чулуун-Өвөр Монголын Зост Чуулганы Түмэдийн хошуу, ангийн дарга. 93. Чулуун, Өлзийтийн-Сэцэн хан Аймгийн Сүжигт ваны хошуу. 94. Шагдар-Засагт хан Аймгийн Дайчин ваны хошуу. 95. Шарав-аравны дарга. 96. Шаарийбуу-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы сайд Раашминжүүрийн хошуу. 97. Шимихи-Засагт хан аймгийн цогт гүн Дамдинбаашийн хошуу. 98. Ринчин-Сэцэн хан аймгийн Сэцэн чин ваны хошуу. 99. Эрэнцэн-Өвөр Монголын Цахар хошуу. 100. Ядамсүрэн Цэнгэлын-Сайн ноён хан аймгийн Түшээт гүний хошуу. 101. [[Яринбаатар|Ярин, Мятавын]]-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Говийн Со засгийн хошуу {{col-end}} ==Он дарааллын хэлхээс== *1911 он :6 дугаар сарын 1. Оросын Амар орны бүгдийг захирагч ноѐн зарлиг буулган Хятадууд Оросын хилд орохыг цаазлав. Мөн сарын 11-ний өдөр Бээжин Петербугын хоѐр этгээдийн төлөөлөгч Цичигард хуралдаж, Эргүнэ гол орчмын хоѐр улсын хилийг хайн тогтоохоор хэлэлцээ хийв. :6 дугаар сар. Халхын дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга жанжин тэргүүтэй лам нар Богдод Бат Оршил өргөхөөр Их хүрээнд цугларч, Эрдэнэ Шанзудбын яаманд нууц зөвлөлгөөн хийжээ. :7 дугаар сар. Халхын дөрвөн хан тэргүүтэй Монголын зарим ноѐд лам нар Богд уулын модонд гэр барин нууц зөвлөлгөө хийжээ. :8 дугаар сар. Монголын төлөөлөгч Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан нар Петербургт очив. :10 дугаар сарын 10. Учаны бослого үүсчээ. :11 дүгээр сарын эх. Ханддорж, Цэрэнчимэд, Хайсан зэрэг долоон хүн "Монголын түр засгийн газар"-ыг зохион байгуулж, Хүрээний хэрэг эрхлэх Их сайд Сандог үлдэн хөөхөөр тунхаглахын хамт, Өвөр Монгол, Алшаа, Дарьганга, Барга зэрэг газруудын ван гүн нарт бүх Монгол нэгдэх тухай Богдын бичгийг уламжлан илгээв. :11 дүгээр сарын 30. Монгол "Тусгаар тогтнох"-оо тунхаглаж, Сандо амбан Оросын элчин сайдын газар далдлан орж, удалгүй Орос, Монгол цэргийн хамгаалал дор Хиагтаар хил гарч улсдаа буцах болжээ. :12 дугаар сарын 4. Сандо амбаныг цэрэгтэй нь хамт хилээс үлдэн гаргав. :12 дугаар сарын 6. Монголын "Тусгаар тогтнол"-той дуу хоолой авалцсан Хөлөнбуйрын "тусгаар тогтнох" бүлэгтэн цэрэг томилон Орос цэргийн дэмжлэгээр Манжуурыг довтолсон байна. :12 дугаар сарын 16. "Тусгаар тогтнох" бүлэгтэн Манжуурыг эзлэн авч, голын дээд урсгалын олон харуулын газруудыг ч байлдан эзэлжээ. :12 дугаар сарын 16. Жавзундамба Хутагт Хүрээнд хаан суурнаа сууж "Их монгол улсын наран гэрэлт хаан" хэмээгдэж "Олноо өргөгдсөн"-өөр оны цолоо болгов. :12 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын эл хошуу чуулганы олон ван гүн нарт уриалгын бичиг илгээв. Улиастайн жанжин ч Монголын цэрэгт үлдэгдэн гарав. Улиастайд Оросын Консулын газар байгуулагдав.Цагаагчин гахай жилийн хувьсгалын нөлөөгөөр Түмэд хошууны нэгэн салаа цэрэг Батхаалгад умардын цэргийн эрхтэнийг эсэргүүцэх зэвсэгт бослого гаргав. Умардын цэргийн эрхтэн ч их цэрэг томилон Жи Нин, Гүэй Сүй, Бугат гурван замаар Улаанцавын чуулганд довтлон орж бослогийг дарангуйлаад, Батхаалгын сүмийг галдав. Алшаагын Гө Лу Хуй эвлэлийн түрүү Жан Жин Мин-ээс Нин Ши Ан-ын Гө Лу Хуй-ын түрүү Лиү Хуа Тан-ыг хавсарч Инчуаныг дайран эзлэхээр төлөвлөж байгаад нууц нь задран Алшаа Чин ван Даваанбүлүгжала ба Хөх нуурын Ма Чи-ын дарангуйлалд учирч ялагдав. Мөн оны арван хоѐрдугаар сард Шинжаны Монголчууд Чингийн засгийг эсэргүүцэх тэмцэл гаргажээ. * 1912 он :1 дүгээр сарын 14. Оросын Хайлаарт суугаа Консул Усад-ын дэмжлэг дор Өөлдийн ерөнхий захирагч ноѐн Шинфү, Хуучин Баргын ерөнхий захирагч Цэгц ба Шолон хошууны ерөнхий захирагч Чөн Дө зэрэг хүмүүс орчмын эл хошуудын Монгол цэрэг мянга гаруй хүнийг цогцлуулж, Оросын тусалсан таван зуу гаруй буугаар зэвсэглээд ―Чин хаант гүрний журмын цэрэг‖ хэмээн алдаршуулж Бүгд найрамдахыг эсэргүүцэж эхэлсэн байна. Мөн өдрийн орой Хөлөн хотыг довтлон эхлэж арван тавны өдөр хотыг эзлэн авч Хятад ноѐдыг үлдэн Хөлөнбуйрын ―Тусгаар тогтносон‖-ыг тунхаглаж, Хүрээний Богд хааны засгийн газарт харъяалагдах засгийн ордон байгуулж Манжуур зүг үргэлжлэн цэрэглэсэн байна. :1 дүгээр сарын 20. Хөлөнбуйрын Монгол цэргүүд Мөнхшил харуулын газрыг довтлон эзлэв. :1 дүгээр сарын 23. Оросын Гадаад явдлын яамны сайд Хаандаа айлтгал өргөж, одооны ашигтай цагийн байдлыг завдаж Манж орон дахь нөлөөгөө чангатгах ѐстой гэсэн бөгөөд мөн өдөр Сазановагаас Цагаан хаанд Оросоос Монголыг хамгаалан Дундад улсаас тусгаарлуулах хэрэгтэй гэж дурьдсанд Цагаан хаан эдгээр саналыг зөвшөөрсөн. :Мөн сарын сүүлч. Хар мөрөн мужийн цагдан захирагч сайдаас түшмэл томилож Хөлөн хотноо хүрч Шинфү нарыг ятган ―Тусгаар тогтнох‖-ыг нь хүчингүй болготол, Хайлаарт суугаа Оросын Консул Усад яаравчлан ирж Шин фү зэрэг хүмүүсийг зэвсэг, мөнгө бодисын тусламжаа зогсоох зэрэг зүйлээр гачин шахаж байгаад энэ нэг бодлыг нь хаяуулсан байв. :2 дугаар сарын 12. Жоу Чүн Фан-аас харъяат цэргээ дагуулан Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон Монгол цэргүүдтэй Жи Лалин орчим ихээр байлдаж ялагдан ухрав. :3 дугаар сар. Хөлөнбуйрын тусгаар тогтносон засгийн ордны тэргүүлэгч, Хөлөнбуйр газрын бүгдийн дарга Шин фү зэрэг хүмүүс Жибзундамба Хутагтын өргөмжлөлийг хүлээн авч жинхнээр Монгол улсад даган оров. :4 дүгээр сар. Хүрээнээс ирүүлсэн Монголын―Тусгаар тогтнолын тунхаг‖-ыг хүлээн авсан Хөвсгөл нуурын Урианхайн бүгдийн дарга Хишигжаргал, Дарьгангын бүгдийн дарга Содномдовдон, Шилийн голын чуулганы зүүн Хуучид ван Салнунточал нараас өөр өөрийн харъяат олон ардаа авч эн түрүүнээ Богд хааны засгийн газарт дагаар орж хүч нийлэх гэсэн өргөдлийг Хүрээний эрх баригчид хүлээн зөвшөөрчээ. :4 дүгээр сар. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай вангаас туслагч тайж Нучинга, Вангийн сүмийн ширээт лам Бөхбуян ба Чимэдсүрэн гурван хүнийг Халхад элчээр илгээж Богд хаант засгийн газрыг дагах бичгээ дэвшүүлэв. Тэгээд Жибзундамба Удай ванг ―Дундад иргэн улсыг довтлох нэгдүгээр замын ерөнхий жанжин‖-аар томилож, зэр зэвсэг туслан Жирмийн чуулганы арван хошууг дагуулан урвалга гаргахаар зааварлав. :4 дүгээр сар. Хятад худалдаачдын пүүсийг довтлон дайрах ажил ширүүсч байв. :4 дүгээр сар. Бинт ван Гончигсүрэн Хүрээнд явав. :5 дугаар сар. Богд хааны засгийн газраас Өвөр Монголын зарим газарт хоѐрдахь удааны уриалгын бичгийг илгээв. :5 дугаар сарын 17. Бээжингийн засгийн газраас Торгууд ван Балтыг Алтайн хэрэг эрхлэх сайдаар томилов. :7 дугаар сар. Монгол цэрэг Даргангыг эзлэв. Юань Шикай Богд хааны засгийн газарт цахилгаан явуулж Дарьгангыг эзэлсэн учраар эсэргүүцэл гаргаж төлбөр өгөх хэрэгтай гэв. :7 дугаар сарын 8. Гуравдугаар удаагын ―Япон Оросын нууц гэрээ‖ байгуулагдаж, Бээжингийн уртрагын шугамаар Өвөр Монголыг зүүн баруун хоѐр хэсэг хувааж баруун хэсгийг Оросын, зүүн хэсгийг Японы хүчний хүрээ болгохоор тохиролцжээ. Шилийн голын чуулганы баруун Хуучид вангийн хошуу, Авгын зүүн баруун хошуу, Үзэмчины зүүн баруун хошуу, Сөнөдын зүүн баруу хошуу, Авга нарын зүүн баруун хошуу, Жирмийн чуулганы засагт вангийн хошуу, Бинт чин вангийн хошуу, Ерөөлт вангийн хошуу, Бодолгот вангийн хошуу, Нарангэрэл вангийн хошуу, Засаг Пунцагийн хошуу, Жалайд хошуу, Зуу-Удын чуулганы Ар Хорчин хошуу, Баарины зүүн баруу хошуу, Жарууд хошуу, Дархан бэйсийн хошуу, Хишигтэн хошуу, Их Зуугийн чуулганы ван Арвинбаяр нарын таван хошуу, Улаанцавын чуулганы таван хошуу, Зостын чуулганы Харчин вангийн хошуу, Ван Цэдэннамжалванбуугын хошуу, Цахар найман хошуу, Дөрвөд Далай хан аймгийн арван хоѐр хошуу, Дөрвөд баруун гарын дөрвөн хошуу, Захчин хоѐр хошуу, Алтайн Урианхайн долоон хошуу, Торгуудын гурван хошуу, Хошууд нэгэн хошуу, Ар Илигийн Цахар нэгэн хошуу, Тагнын Салжиг, Дочи хоѐр хошуу, Хасгийн хэдэн хошуудын ноѐд түргүүлэгчдээс харъяалах ардын хамтаар удаа дараагаар ―Монгол улс‖-д дагаар орж тамагт бичиг ба билэг ѐслолыг хүргэж ирснийг Богд хааны засгийн газар хүлээн авч, хэргэм зэрэг шагнаад, эдгээр хошуудын язгуурын нутгийг хэвээр захиран шийтгэх эрх тушаалыг баталсан бөгөөд нэг бүлэг захирах дарга ба туслан шийтгэх сайдыг шинээр томилжээ. :8 дугаар сарын 20. Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Удай ван хошууныхаа гурван мянга гаруй хүнтэй зэвсэгт хүчээ дагуулж сүмд ―Тусгаар тогтонигсон‖-оо тунхаглаж, ―Зүүн Монголын Тусгаар тогтнолын тунхаг‖ыыг нийтлэж гурван замын цэрэг томилон Тао Нан, Кай Тун, Түчүан зэрэг газрыг довтлов. Хорчин баруун гарын хойд хошууны Рашминжүүр гүн ч идэвхитэйгээр цуурайтаж Удайн цэрэгтэй нийлэв. Зүүн хойтын гурван мужийн бүгдийг захирагч ноѐноос Ү Жүншөн нарын их цэргийг томилон дарангуйлан цохисонд Удай нар Солон ууланд зугтаан оров. :8 дугаар сарын 19. Иргэн улсын засгийн газар ―Монголыг үзэх хууль зүйл‖-ыг нийтэлж, Монгол ван гүн нарын уул эрх ашгийг хэв ѐсоор байлгахыг амлаж илбэн татах бодлогийг эрчимтэй явуулсан байна. :8 дугаар сарын 20. Хайсан, Дамдинсүрэн нарын удирдсан Монголын цэрэг хоѐр сар гаруй бүслэн дайралт хийж Ховд хотыг эзлэв. :9 дүгээр сарын 8. Удай вангийн цэрэг, Жөн Дүн Шиан-д эсрэг этгээдтэйгээ ширүүн тулалдаан болж, мөн сарын сүүлчээр Удай, Рашминжүүр нар Оросын хамгаалал дор Хайлаараар дамжиж Халхад зугтаан очив. Удайн бослогийг дарсны дараа, Иргэн улсын засгийн газар нэг түм таван мянган хүний цэрэг ангийг томилон Тоа Нанфү орчим байрлуулжээ. :10 дугаар сарын 27. Монгол цэрэг Шилийн голын чуулганы баруун Үзэмчин ба Сөнөд зэрэг хошуудаар довтлон орж ирэв, Цахарын Дүтүн түшмэл Хө Жүн Лиян цэргээ дайчлан хориглож байлдаад Дарьганга орчим ялагдан ухарчээ. :10 дугаар сар. Тогтохын хүү цэрэг дайчлаж Шилийн голд орж ирээд Авга вангийн ордныг дайрч мал хөрөнгийг нь булаан авч Авга ван Янсаныг баривчлаж Хүрээнд аваачив. :10 дугаар сар. Жарууд зүүн хошуунд Богд хааны засгийн газрыг дагах бослого гарчээ. :10 дугаар сарын 28. Бээжингийн засгийн газраас тусгай тушаалтан томилж Чанчүнд Жирмийн чууулганы арван хошууны Ван гүн нарын хуралдааныг хуралдуулж Иргэн улсыг хүрээлэх, дураар харь улсын банкнаас зоос зээлэхийг цаазлах зэрэг арван зурвас тогтоолыг тогтоосон байна. :11 дүгээр сарын 3. Монгол ба Орос жинхэнээр ―Орос Монголын хэлэлцээр‖ ба арилжааны тухай тусгай гэрээнд гарын үсэг зурав. :11 дүгээр сарын 7. Бээжингийн засгийн газаас Оросын элчин сайдын газар нот бичиг гардуулж ―Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын тухай чанга эсэргүүцэл тавьсан бөгөөд Оросын Монгол лугаа тогтоосон аливаа гэрээг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ илэрхийлсэн байна. :11дүгээр сарын 13. Улаанцавын чуулганы зургаан хошууны засаг нэр холбон бичиг өргөж Бүгд Найрамдахыг эсэргүүцэн Ар Монголтой нийлэх гэж дурьдсанд хол дахиныг амаржуулагч жанжин Жан Шоу Жөн Улаанцавын чуулганы дарга Леванноров, Их зуугийн чуулганы дарга Арвинбаяр нарыг хотондоо авчирч ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖- ны урагштай биелэгдэхэд бэлтгэл хийжээ. :12 дугаар сарын 9. Хол дахиныг амаржуулах жанжин Жан Шоу Жөн Түмэд хошууны цэргийн даргаас Монголын цэрэг Билгийн улиралын арван нэгэн сарын үеэр Өвөр Монгол зүг довтлох чимээг олж сонсоод цэргээ гурван зам хуваан сахин суулгасан байна. :12 дугаар сар. Богд хаант улсын засгийн газар Ханддорж, Ширнандамдин, Чен Дө (Хөлөнбуйрын) нараар толгойлуулсан төлөөлөгчдийн бүлгэмийг Орост томилон хэлэлцээ хийлгэхээр мордуулав. Мөн оны зун, ДИУ-ын засгийн газар Өвөр Монголын бослогыг дарахын тулд үлэмжхэн цэргийг Чуулалт хаалга, Батхаалга, Долоннуур, Хөххот, Бугат хотын чиглэлд таван замаар анги хуваан түлхэн оруулав. Мөн үеэр Өвөр Монголчууд Богд хааны засгийн газарт айлтгал өргөдөл дэвшүүлж, Хятадын цэргийн эрхтний дарлалаас чөлөөлж авахыг гуйв. Мөн оны өвөл, Богд хааны засгийн газарт Өвөр Монголд цэрэг орох нууц хуралдаан болжээ. *1913 он :1 дүгээр сар. Монголын таван замын цэрэг Өвөр Монголд оров. Үүнд: Нэгдүгээр зам нь: Егүзэрийн хийдийн чиглэлд бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдцэрэнигйн удирдсан цэрэг. Хоѐрдугаар зам нь: Дарьганга--Шилийн гол-- Зуу-Удын чиглэлд дэс түшмэл чин зүтгэлт гүн Хайсан, дэд сайд шударга баатар Бавуужавын удирдсан цэрэг. Гуравдугаар зам нь: Сөнөдийн хоѐр хошуу, Дөрвөд вангийн чиглэлд цэргийн яамны дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжихын удирдсан цэрэг. Дөрөвдүгээр зам нь: Хөх хотын чиглэлд, сайд гүн Сономдоржийн удирдсан цэрэг. Тавдугаар зам нь: Урадын гурван гүн, Хатан голын чиглэлэд их цэргийн дэд зэргийн түшмэл Зүтгэлтийн удирдсан цэрэг тус тус хөдлөх болсон юм. Дамдинсүрэнг зүүн өмнө зүгийн цэргийг дайчлан захирах ерөнхий захирах жанжнаар тохоон томилжээ. Зоритг баатар Тогтохыг энэ удаа томилсонгүй, Их цэргийн зөвлөгч бөгөөд Богд хааны сэргийлэн хамгаалах цэргийн даргаар Хүрээнд хоцроов. :1 дүгээр сар. Өвөр Монгол руу хөдөлсөн Богд хааны цэрэг нийт нэг түм байв. Цэргийн захирагчид нь голдуу Өвөр Монголоос дагаар ороод дахиад нутагтаа байлдахаар ирсэн хүмүүс байлаа. Богд хааны засгийн газар зэвсгийн хүчээр Өвөр Монголыг эзлэх бодлогтоо үйлчлэхийн төлөө ухуулга нэвтрүүлгэ хийж, дагаар орохоор ирсэн ба ирээгүй Монгол овогтонд зориулан ухуулан зарлах бичиг тархааж байлаа. Мөн Өвөр Монголд цэрэглэх зам зуураа болон хүрсэн газраасааа цэрэг нэмэн элсүүлж байв. :1 дүгээр сарын 10. Богд гэгээн Жибзундамба Юан Шикай-д цахилгаан явуулж, Монголыг улс болон тогтнохыг харшлах хэрэггүй хэмээсэнд Юан Шикай ч хариу цахилгаан явуулж, Монгол ДИУ тусгаарлах нь зүй бус, нэгдвэл зохино гэсэн байна. :1 дүгээр сар. ―Монгол Төвдийн найрамдлын гэрээ‖ байгуулагдав. :1 дүгээр сарын 23. ―Баруун Монголын ван гүн нарын хуралдаан‖ Хол дахиныг амаржуулах хотноо хуралдаж, Улаанцав, Их зуугийн чуулганы ван гүн нар, Иргэн улсыг хүрээлж, Монголын ―Тусгаар тогтнол‖-ыг эсэргүүцэхээ илэрхийлжээ. Мөн өдөр Богдын засгийн газрын ерөнхий сайд Сайн ноѐн хан Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчдийн бүлгэм Орос зүг мордож, Оросын дэмжлэгт талархал дэвшүүлэхийн хамт цэрэг дайны тусламж олохоор чармайжээ. :2 дугаар сар. Бээжингийн засгийн газрын хуурай замын цэргийн яамнаас томилсон тагнуулууд Богд хааны цэрэг зам хуваан Өвөр Монголд орсон байлдааны төсвийг мэдэв. :3 дугаар сарын 31. Богд хааны засгийн газраас таван замын Их цэргийн тохиолдсон олон монголчуудаас хүчин хавсарч байлдахыг уриалсан ―Өвөр Монголын нийт оронд зарлагдсан бичиг‖ гэгчийг нийтлэв. :3 дугаар сар. Иргэн улсын засгаас Богд хааны цэргийн дайралт ба Өвөр Монголын ван гүн нарын тусгаар тогтнох хөдөлгөөнийг сэргийлэх зорилгоор И Жүн цэргийн дэд Силин, Рехө-ийн дэд дүтүн түшмэл Ми Жэн Био-ийг Линши-ын сахин дарангуйлах ноѐноор томилж, арван хоѐр анги, дөрвөн түм гаруй цэргийг захируулан Линши, Бор хот, Улаанхад зэрэг газрыг сахин суулгав. :3 дугаар сарын 8. Хүрээнд Монгол цэргийн бригад байгуулах тухай Орос–Монголын хэлэлцээр тогтоогдож, Богд хааны засгийн газар Орос жанжин Кристоферыг ерөнхий сургагчаар урьж ―Эл аймгийн цэргийг тэд захирах эрх‖- тэй гэж тогтоосон байна. :3 дугаар сарын 24. Богдын цэрэг Да Ван Миао сүмийг довтолсонд Хуай Жүн цэрэг тосон байлдаж Хишигтний Бяруу балгасны дөчин газрын цаанах элсэнд цохиж ухруулав. :4 дүгээр сарын 3. Шилийн голын Эрчээл гэдэг газар болсон тулалдаанд Иргэн улсын 500 зуун цэрэг сүйджээ. :4 дүгээр сарын 4. Богдын цэрэг Өвөр Монголын зүүн хэсгийн олон газар дайралт хийв. :4 дүгээр сар. Баруун Сөнөдийн нутагт ширүүн тулалдаан болж Иргэн улсын 150 цэргийг устгав. :4 дүгээр сарын 8. Бугатын чиглэлд Шан Ши цэргийн ширүүн дайралтад Монголын цэрэг 30 гаруй хүн алагдаж ухрав. :5 дугаар сар. Оросын засгийн газар Богд хааны засгийн газартай Хиагтаас Хүрээ хүрэх Төмөр зам засах гэрээ тогтоов. :5 дугаар сарын 16. Богдын цэрэг Шандуг эзлэв. Тав дугаар сарын 25-нд Богдын цэргийн долоон зуй гаруй хүн Жирмийн чуулганы хилд довтлон оров. Рехө-гийн Дүтүн-гийн И Жүн цэрэг Улаанхад оронд орж сахин суув. :6 дугаар сар. Богдын цэрэг дахин гурван замаар довтлон эхлэж Баруун зам нь Бор тохойг чиглэн, дунд зам нь Хөх хот зүг довтлон, зүүн зам нь Сөнөд хошуу зүг давшжээ, Хятад цэргийн Ми Жүн Биу-гийн бүлэг Давааны ард гарч өвөл гол орчим Найданжавын цэрэгтэй байлдаж, Бавуужав, Хайсангын цэрэг харин завшаанаар Бяруу балгасыг эзлэв. Адилхан хугацаанд Вангийн Жоу-гийн Ванданям, Далаад хошууны Баян гүн, Хангин хошууны Цолмон, Гирины Монгол Бао Жай Шан нар цэрэг дагуулан Их Зуу аймгийн хойд хэсгийг байлдан эзлэв. Иргэн улсын цэрэг бүх талаар ялагдалд учирсан тул Хөбэй, Шан Шиг-аас дахин их цэрэг татаж туслан байлдуулав. :6 дугаар сар. Жирмийн чуулганы газар Богдын цэрэг болон Иргэн улсын цэргийн хооронд ширүүн тулалдаан болжээ. Энэ удаагын их тулалдаанд Монголын талаас Чимэдцэрэн, Найданжав, Насан- Аривжих, Морьжав болон Бавуужавын удирдсан цэрэг анги оролцсон байна. Мөн энэ үеэр Ар Өвөр Монголын уулзуур оронд Солон уулын тулалдаан болжээ. Нийт 1 800 цэрэг тус тулалдаанд оролцов. Мөн оны зун Богд хааны засгийн газраас цэргийн яамны их сайд Далай ван Гомбосүрэнг Өвөр Монголын байлдаанд томилжээ. :7 дугаар сарын эх. Иргэн улсын цэрэг 2 000 хүн болон Богдын цэрэг 800 хүн Шилийн голын хил дотор тулалдаад хоѐр талд бүр хохирол гарав. :7 дугаар сар. Богдын цэрэг ба Иргэн улсын цэрэг Үзэмчиний Өвөл гол, Сөнөд, Байшинт уулын ам, Дамбын даваа, Линши, Долоннуур, Батхаалга- ын орчин зэрэг газруудаар байлдаж байв. Долоо найман сарын үеэр Богдын цэрэг үндсэндээ Шилийн голын нутгийг бүр эзлэв. :7 дугаар сарын 13. Богдын цэрэг Долоннуурын боомт газар—Дархан уул сүмийг эзлэв. Тэнд байсан Иргэн улсын 2 000 сэргийлэн сахих цэрэг арга бус ухарч гарав. :8 дугаар сарын 1. Богд хааны засгийн газрын эрхшээлд орсон газар орны хэргийг тусгайлан хамаарахын төлөө, Богд хааны зарлигаар Егүзэр Хутагт Галсандашийг зүүн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх сайдаар Өвөр Монгол руу томилов. :8 дугаар сар. Богдын цэрэг Да Ван Миао Сүмийг дайран эзлэж, Бяруу балгас зүг давшив. Иргэн улсын Долоннуурыг дарангуйлан сахигч түшмэл ван Хуай Чин, Хуай Жүн цэргийг томилон гэдрэг довтлон, мөн сарын дунджаар Да Ван Миао сүмийг булаан авч, Богдын цэрэг ухрав. :8 дугаар сар. Долоннуурын талбарт Насан- Аривжихын дайчилсан 1 200 цэрэг Иргэн улсын 7 000 цэрэгтэй ширүүн тулалдаан хийв. :8 дугаар сарын дундаж. Зүүн хойд орноос томилсон Иргэн улсын туслах цэрэг Өвөр Монголд орж ирэв. :8 дугаар сарын сүүлч. Богдын цэрэг Цахарын Лав худаг, Халх тал ба Хүйс зэрэг газраар Иргэн улсын цэрэгтэй тулалдаж байв. Мөн сар, Найданжавын дайчилсан Богдын цэрэг хоѐр зам хуваан Линши тавин гэр, Зулчин сүмийг довтлон эзлэв. Мөн сар, Дамдинсүрэнгийн дайчилсан Богдын цэрэг Шулуун Хөх хошууг эзлэв. :9 дүгээр сар. Богдын цэрэг Жарууд ба Ар Хорчинг эзлэв. :9 дүгээр сар. Бээжингийн засгийн газар Өвөр Монголын байлдаанд туслах цэрэг 12 хороо морьт цэрэг ба явган цэргийг томилжээ. Мөн оны намар. Богдын цэрэг Цахарын нутгийг эзлэж дуусгаад улмаар Цагаан Хэрмийн зарим боомт газраар тулж очоод сэргийлэн хамгаалалт хийж байжээ. :9 дүгээр сарын 18. Зүүн Сөнөдийн Засаг Сүржав ард олноо дагуулан Богдын засгийг дагахаар зугтаасанд Юан Шикай зарлиг буулган Чин вангийн хэргэмийг нь хасав. :9 дүгээр сарын 21. Бавуужавын дагуулсан Богдын цэрэг Бяруу балгасыг дайран эзлэж, хорин гурваны өдөр Да Ван Миао сүмийг дахин эзлэв. :9 дүгээр сар. Архуа гүн Насан-Аривжих цэрэг түшмэд 100 хүнийг дагуулан Иргэн улсын талд урважээ. Мөн энэ үеэр Богдын цэргийн удирдагч Мөрөнга учир битүүлгээр хорлогдов. :10 дугаар сарын 29. Баруун замын И Жүн цэргийн Ми Жен Биу-ийн хүчин туслахаар ирсэн зүүн хойдын цэргийн У Жүн Шин-ий цэрэгтэй хамтран Бяруу балгасыг буцаан авч, удалгүй Да Ван Миао сүм ба Түлхэн сүм зэрэг газрыг ч буцаан авав. Умард замын И Жүн цэргийн Чен Де Шен-ий цэрэг Найданжавын цэргийг ялаад Зулчин, Шивэртэй, Тавин гэр зэрэг газрыг буцаан авч, Даваан ар хүртэл гэдрэг довтлов. Намар Долоннуурын баруун хойд их элсэнд тулалдаан болж Иргэн улсын цэрэг мянга шахам хүн сүйдэв. Мөн Бавуужавын хороо Шандугийн гол, Үхэрчин уул зэрэг газарт ширүүн довтлолт явуулав. :11 дүгээр сарын 3. Иргэн улсын цэрэг Долннуурт довтлоод Богдын цэргийг цохин гаргаж Цахарын зуун найман сүм хотыг эзлэв. :11 дүгээр сарын 5. Хаант Орос улс ба Дундад иргэн улс ухуулан тунхаглах бичигт гарын үсэг зурсан байна. Энэхүү тунхаг бичигт, Орос улс Иргэн улсын Гадаад Монголыг хэмжээтэй эзэрхэх эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд Иргэн улс Ар Монголын өөртөө засах эрх (Автономит засаг) 1912 оны 10 сарын 21 өдрийн ―Орос Монголын худалдааны хэргийн тухай зүйл‖-ийг журамлан хэлэлцэж Иргэн Улс ба Ар Монголын холбогдлыг тодорхойлон тогтоохыг хүлээн зөвшөөрөв. :11 дүгээр сарын 9. Богд хааны цэрэг хэдэн мянган хүн их буутай өмнөш дахин довтлож 15-ны өдөр Батхаалга зэрэг газрыг эзэлсэн боловч удсангүй Хол дахиныг амаржууулах хотын Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайралтад найман зуу гаруй хүн үрэгдэж ухрав. Мөн сарын эхэнд хоѐр мянга найман зуу гаруй Богдын цэрэг Чуулалт Хаалганаас умар байсан Хятад цэргийг хүчтэй довтлон таван зуу гаруй хүнийг алж шархдуулав. :11 дүгээр сарын 19. У Жүн Шөн, Ми Жен Биу нар Богдын цэргийн гараас Да Ван Миао сүмийг дахинт буцаан авав. Мөн өвөл Тогтох цэрэг дайчлан дахин өмнөш довтлож Батхаалгыг эзлэв. Гэвч хэдэн өдрийн дараа Иргэн улсын цэрэгт булаагдав. :12 дугаар сарын 16. Богд хааны засгийн газар цэргээ Ар Монголын хил тийшээ татах тухай шийдвэрээ илэрхийлэв. Мөн оны сүүлч, Богдын цэрэг идэг идэгээр Монголын хил зүг ухрав. Энэ үеэр Иргэн улсын цэргийн гэдрэг дайрах хүчин нь нэмэгдэж ялалттайгаар давшиж Богдын цэрэгт эзлэгдсэн газруудыг дахин булаан авч эхлэв. Нийслэл Хүрээнд ―Шинэ толь‖ сэтгүүл хэвлэгдэж эхэлсэн бөгөөд орчин цагийн анхны сургууль байгуулагдав. :1913 оны эцэс 1914 оны эхээр, Монгол улсын ерөнхий сайд Т.Намнансүрэн тэргүүтэй төлөөлөгчид Хаант Орост айлчлав. *1914он :1 дүгээр сар. ДИУ-ын засгийн ордон Сүйюаны онцгой засаг захиргааны орон байгуулахаар болж жанжныг дүтүн ноѐн болгон хувируулан томилож, уулын Гүйсүй Дао (道)-д харъяалагдаж байсан арван хоѐр шиан, Улаанцавын чуулганы зургаан хошуу, Их Зуугийн чуулганы долоон хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сар. ДИУ-ын засгийн газар Рехө-гийн онцгой засаг захиргааны орныг байгуулахаар болж, дүтүн ноѐн томилон Зостын чуулганы долоон хошуу, Зуу-Удын чуулганы арван хоѐр хошууг ерөнхийлөн захируулав. :2 дугаар сарын 6. Иргэн улсын цэрэг гэнэт Ар Монголын хилд цөмрөн орж Галсандашийн сайдын яамыг бүслэн дайрав. :3 дугаар сарын 9. Богд хааны засгийн газраас Оросын консулд бичиг өгч, Дундад Оросын хэлэлцээрийн ѐсыг зөрчиж түрэмгийлэл явуулж байгаа Хятад цэргийг тэд ухруулж, баривчлагдсан сайд Галсандашийн биеийг тавиулах тухай хатуу шаардлага тавив. Мөн оны эхээр Халхад байсан Өвөр Монголчууд элдэв зүйлийн хүчирдэлд орсноос нэг бүлэг хүмүүс уг нутагтаа буцаж ирэх хүсэлтээр Иргэн улсын засгийн газартай хэлэлцээ хийхийн төлөө 9 хүний төлөөлөгчийн бүлгэм томилов. Иргэн улсынхан тэд нарыг баривчилж есүүлийг цөм алав. :6 дугаар сарын 14. ДИУ-ын засгийн газар Цахарын онцгой засаг захиргааны орныг байгуулан дүтүн ноѐн томилож Фенчен, Лианчен зэрэг долоон шиан, Цахарын зүүн баруун гарын найман хошуу, жич дөрвөн малжлын сүрэг, Шилийн голын чуулганы арван хошууг ерөнхийлөн захируулав. :8 дугаар сарын 1. ДИУ-ын ордноос Алшаа, Эзнээ хоѐр хошууны цэрэг дайны сэргийлэлтийн явдлыг Ниншиан мужийн цэргийг захирагч түшмэлээр хариуцуулахаар тогтоов. Юан Шикайгаас Алшаа чин ван Даванбүлүгжилыг Баруун Монголын тохинуулах сайдаар томилов. Үүшин хошууны туслагч Түмэн- Очир чуулганы дарга, Сүйюаны дарангуйлан сахигч яамтай хуйвалдаж байгаад ―ардыг өдөөн урвуулсан‖ ялаар Шинэ ламыг баривчлаж, Үүшиний ―дугуйлан‖- гуудыг тархаав. :9 дүгээр сарын 8. Дундад, Орос, Монгол гурван этгээдийн Хиагтийн хуралдаан эхлэв. :9 дүгээр сарын 20. ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын анхны төсөл байгуулагдаж, Монголыг ДИУ-ын нэгэн хэсэг, Монгол улсын нэр, хааны цол, оны цолоо хүчингүй болгох асуудал дээр санал нэгдэхгүй байжээ. Мөн сарын гучны өдөр Оросын консулаас Монголын эрх баригчидтай ―Төмөр замын гэрээ‖ ба ―Цахилгаан утасны гэрээ‖ тогтоож Оросоос Монголд төмөр зам засах эрх ба холбоо мэдээний цахилгаан утас татах эрх олов. *1915 он :3 дугаар сарын 16. Бавуужав нарын дагуулсан Богдын цэрэг Кайлу орчим довтлов. 5 дугаар сарын 9. Юан Шикайн засгийн газар японтой ―Хорин нэгэн зурвас‖-ыг тогтоож Өвөр Монголын зүүн хэсгийн их хэмжээний эрх мэдлийг Японд өгчээ. :6 дугаар сарын 7. Хиагтын гурван этгээдийнн хуралдаан эцэстээ шийдвэр гарч ―Дундад Орос Монголын хэлэлцээр‖-ын хорин хоѐр зурвасыг жинхэнээр гарын үсэг зуран батлав. Мөн сарын 9- ны өдөр Жибзундамбаас Монголын тусгаар тогтнолыг хүчингүй болгохоо тунхаглаж, арван хоѐрны өдөр Юан Шикай зарлиг нийтлэж Монгол ван гүн нарын уулын хэргэм цол уул ѐсоор хүчинтэй гэдгийг нотлож, хамтат нь бас Жибзундамбыг Хутагт хан өргөмжилсөн байна. :6 дугаар сарын 16. Бээжингийн засгийн ордноос Чен Лү-г ерөнхийлөн захирагч сайдаар Хүрээнд томилсон байна. :9 дүгээр сар. Халхын цэргийн явдлын журганы түшмэд Бавуужавтай нууцаар зөвлөлцөн Өвөр Монголын зүг дахин довтлохоор болж, Бавуужавт гурван түмэн рублын зардал хангав. 10 дугаар сарын 28. Удай Ван Фентиан мужийн дурдсан долоон зурвас буцан орж өгөх нөхцлийг хүлээн аваад Бээжинд хүрч ирэв, арван нэгдүгээр сарын 4-ний өдөр Юан Шикай түүний уул хэргэмийг сэргээн өгөв. :10 дугаар сарын 29. Бээжингээс Хүрээний хэрэг эрхлэгч сайддаа цахилгаан мэдээ явуулж, Өвөр Монголыг түйвээж байгаа Бавуужавыг Хүрээний засгийн газар хавсран дарангуйлахыг шаартагтун гэв. :11 дүгээр сарын 6. Бээжингийн засгийн ордоны төлөөлөгч, Оросын элчин сайд Кропенскийтай Бээжинд ―Дундад Оросын Хөлөнбуйрын асуудлын тухай тогтоол‖-ыг тогтоож Хөлөнбуйрын ―Онцгой орон‖-ны байр суурийг мэдрэв. Мөн сарын арван зургаанд Юан Шикайгаагаас Шинфүг Хөлөнбуйрын дэд дүтүнгээр томилов. :11 дүгээр сарын 23. Иргэн улсын цэрэг Егүзэр Хутагтын сүмийг байлдан эзлэж Бавуужавын цэргийг таван зуу гаруй алж шахрдуулж, Егүзэр Хутагтыг бас барьж аваачив. Мөн жилийн өвөл, Бавуужав хэдэн мянган цэргээ дагуулж нутагтаа буцах нэрээр Өвөр Монголын зүүн хэсэг оронд орж ирээд зэвсэгт ажиллагаагаа үргэлжлүүлэв. Бээжингийн засгийн газраас Ма Чи ( 马麒)-ыг Хөхнуурын Монгол Төдвийг тохинуулах сайд ба Гансу, Ниншиан, Хөхнуур зэрэг муж орныг дарангуйлан сахигч түшмэлээр хавсарган томилов. Ингээд Ма овогт цэргийн эрхтний Хөхнуур дахь дөч гаруй жилийн ноѐрхол эхэлсэн байна. Оросын хөрөнгөтнүүд Хүрээнд ―Монголын үндэстний банк‖-ыг байгуулав. *1916 он :5 дугаар сарын 27. Бавуужав Халх голын Амгалантад тэнгэр газрыг тахиж, Чин улсыг тэтгэн босгох уриа дурьдан, Юан Шикайг эсэргүүцэхээр уриалж ―Хаан төрөө тэтгэх цэрэг‖ хэмээн байгуулав. Долдугаар сарын 1-нд Бавуужав гар доорхи гурван мянга гаруй хүнээ дагуулж Японы этгээдийн дэмжлэгээр цэргийн зөвлөгч Аоянаки-ын жолоодлого дор Халх голоос өмнөш довтолж Тао Нан зүг урагшлан, хорин дөрөвний өдөр Түчиүэн шианы хотыг эзэлжээ. Ү жүн шөнгийн цэрэг хориглон байлдаж таван зуу гаруй Монгол цэргийг устгаж цохин ухруулав. :6 дугаар сарын 6. Юан Шикай үхэв. :8 дугаар сарын 7. Оросын Бээжинд суугаа элчин сайдаас Дундад улсын гадаад явдлын сайдад нот бичиг гардуулж, Дундад улсын засгийн газраас Халх Монголоос сонгох зөвлөлгөөний гишүүнээ хасаж хаяахыг шаардсанд Дундад улсын талаас өөрийн нутаг дэвсгэрээсээ зөвлөлгөөний гишүүн сонгох нь зүй ѐсны эрх хэмээн няцаасан байна. :9 дүгээр сарын 3. Япон цэрэг Бавуужавын цэргийг хамгаалан дэмжиж Гүн Зу Лин-аар өнгөрөхөд Фентианы зүүн хойд цэрэг тосон байлдав. Мөн сарын хорин таванд Бавуужавын цэрэг Кайлу хотыг дахин довтлоод Хармөрөн, Фентиан хоѐр мужийн цэрэгт хавчин цохигдож хоѐр мянга гаруй хүн үхэн шархдаж, үлдэгсэд нь зугтаав. :10 дугаар сарын 8. Бавуужавын цэрэг Линши шианы хотыг довтолж байх зуураа Бавуужав суманд оногдон үхэв. Үлдсэн олон нь Чадраабал Шебжингээ нарын дагууллага дор Зүүн Үзэмчин орчмын оронд хорогдож байгаад Цахар, Рехө-гийн цэрэгт цохигдож Халх ба Хөлөнбуйр зүг зугтаав. *1917 он :6 дугаар сарын 16. Талжын дээрэм Хөлөн хотыг дайран эзлэж зам дагуу дахь олон харуулын цэгүүд цохигдон сүйдэж, Хөлөнбуйрын дэд дүтүн түшмэл Шинфү зугтан дутааж Оросын түрээсний газарт зайлав. :9 дүгээр сарын 30. Оросын цэрэг Хайлаар орчим мянга гаруй Монгол дээрмүүдтэй тулалдаан болж, Оросын цэрэг дээрмийг нэхэмжлэх нэрээр тус орныг эзлэв. Бээжингийн засгийн газраас хүн томилон харилцаж хилээс гарахыг шаардсан боловч Орос цэрэг зөвшөөрсөнгүй. Мөн сард Бавуужавын үлдэгдэл хүч болох Шебжингээн бүлэг Хөлөнбуйрын нутгийн цэрэгт хөөгдөж Халх гол орчим хүрээд Халхын цэрэгт амдан цохигдож, бүх цэрэг үндсэндээ сөнөөгдсөн байна. :11 дүгээр сарын 7. Чадраабал зэрэг хүмүүс Солон уулнаа долоон мянга шахам хүн цуглуулж дахин бослого гаргасанд Хармөрөн мужийн цэрэг ба Фентиан мужийн цэрэг урьд хожид хавчин цохиж, Жалайдаас баруунш үлдэн явуулсан байна. ДИУ-ын засгийн газар Орост ―Арван сарын хувьсгал‖ үүссэн дашрамыг завдаж Жун Дүн төмөр замын засаг захиргааны эрхийг буцаан авч, Манжуурт цэрэг суулган хамгаалуулав. Цаг төрийн үймээнээс дүрвэсэн малчин ард малаа туугаад Халхад зайлан одов<ref>Ө.Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он</ref>. ==Түүхэн баримтууд== ===Улс төрийн баримтууд=== ====Богд хааны уриалга==== :1913 онд Монголоос таван замын их цэргийг гаргаж тохиолдсон Монголчуудаас хүчин хавсрахыг уриалж ашиг тусыг тайлбарлан Өвөр Монголын олон нийтэд зарласан бичиг :Монгол улсын засгийн хэргийг эрхлэх газраас дотоод Монгол зургаан чуулган дөчин есөн хошууны олон лам хар ард нар ба Хөх хотын Түмэд, Цахар сүргүүдийн ард нар, Илийн харъяат Монгол, бас Алашаа ба Хөх нуурын зэрэг нарын найман сумын Монгол Өөлд Ширээт хүрээ зэргийн олон Монголчуудын шар хар бүхэн дор ухуулах ану: Бидний аймаг язгуураас хүчирхэг идэрхэг хойтох газрыг эзлэн сууж, дэлхий дахины олон аймаг дор дарагдсангүй, хэдий Манж улс хараахан мандах үес дор ах дүү нөхөр гийчин ѐсоор түмэнтээ харилцан ураг барьж, ямагт сайныг үзүүлэхийн тулд олон Монгол аймаг харъяат болон дагасан боловч газар орны эрх ашгийг эзэлсэн газаргүй, олон засаг хошуу болгож, өөр өөрийн харъяат албат газар орныг эзэрхэн захируулсан бөлгөө. Ойрхи хэдэн жилээс иргэн зальхай түшмэд эрхийг эзлэж, шинэ засгийг явуулмой хэмээн Монгол газар иргэн элсээн, тариа хаглуулж газар орны ашгийг эзлэж эрх эзэрхлийг булааж халдан дарлах төдийгүй, бас бурхны шашныг хөнгөлж, Монголын хуучин ѐсыг халсугай хэмээгээд бидний Монгол ард үл хорссоноор үгүй, уржинан жил өвөл цагт дотоод муж дор Гамин цэрэг хуралдаж Манж улсын ѐсыгхалж, бүгдээр найрамдах улс болмой хэмээх тухай манай гадаад Монголын дөрвөн аймгийн чуулганы олон ван гүн засагуудын өөрчлөн улс төр байгуулахыг бүгдээр зөвлөлдөж, Очирдара Богд гэгээнийг Монгол улсын хаан хэмээн өргөмжилж, эрдэнийн сууринд залж, Их Юан улсын хуучин ѐсыг дахин гийгүүлж, өөр аймгийн дотор дарлагдахаас үүрд мултарч, олон аймгийн хойч үеийн ичингүйрлэлийг үгүй болгосугай хэмээсэн нь эдүгээ хол ойр газрын олон Монголчууд дараа дараагаар ирэх нь тасралтгүй. Санаваас дотоод Монголын олон ван гүн тайж бүрнээр Юан улсын Тайзу хааны хүүхэд үрсийн тулд зүй нь нэгэн сэтгэлээр бүгдээр нийлж, зүтгэн хүчлэх болвоос урьд өвгөдийн ѐсыг тахиулж, угаас байсан газар орноо өөр аймгийн ардад эзлэгдэхгүй, мөхсөн Зан То Бу Ла (?) ард мэт боол шивэгчин мэт халдуулахаас хэлтэрвээс болмой. Эдүгээ заримууд нь бидний доторхи Монголын түшмэд лам нар Хятад ардын баширлах, худал урихан үгс буюу хуурмаглах зальхай арга дор ташааран орж бидний Монголыг өөрчлөн улс төр байгуулахыг байлгаж, Дундад Иргэний таван аймаг бүгдээр найрамдах улс хамт нийлбээс бид нар Монгол аймаг ард цөм нэгэн адил ашиг буй агаад үүнээс хойш үүнд энэхүү түвшин жаргалыг эдэлмой хэмээн бичиг илгээн ирэх нь амой. Иймийн тул манай засгийн хэрэг шийтгэх газраас Хятад улсын хамт нийлбээс хойч өдөр бидний Монгол дор зовлон болох хэдэн зүйлийг гарган бичиж, олон дор дурьдан сонсгосугай. Байцаабаасуу, Оу Жу Ми Жоу газрын олон гадаад улс дор бүгдээр найрамдах улс хэд хэдэн буй амой. Тэдний хууль болбаас улсын харъяат газар орноо бүрнээр албаны болгож, харяъат иргэд газар орон дор гэр байгуулж, тариа тарьбаасуу зоос гаргаж албан дор тушаасны хойно сая өөрийн хөрөнгө болгомой. Эдүүгээ Иргэн улс лугаа нийлбээсүү Монголын газар орон цөм тэдний улс төрийн болохын тулд дотоод газар дор багталцахгүй ядуу иргэдийг шилжүүлэн суулгаж, гаал хөлс хураан тариа хаглуулахыг зүйгээр хориглон зогсоовоос, зохилдохгүй агсаар өвгөдийн үлдээсэн газар орныг өөр аймаг дор бүрнээр эзлүүлж, харин ч бид зоос гаргаж худалдан авхад хүрмүй. Тэр дээр бидний Монгол болбоос язгуураас саруул хөдөө талд дор хэн алиныг ялгахгүй санааны дураар адуулан аж төрж ирсэн бөгөөд аж төрөхөд мөн залхуу цалгайгаар хойч өдөр улс бүхэн дор энэ мэт хуулийг нийтээр явуулах цаг дор хүрсэн хойно Монгол аймгийн ард шөвөг хатгах газар харинолохгүй зовлон болох нь энэ нэг. Түүнээс урьд Манж улсын цаг дор бидний Монголчуудын гааль гувчуур хураахыг үүрд хэлтрүүлсэн бөлгөө. Эдүгээ бүгдээр найрамдах Иргэн улс, Манж улсын гадаад улсаас агсан авсан төлөөгүй өр найман зуу илүү сая одоо шинэ агсан авах мөнгө зургаан зуу илүү сая үнийг бүрнээр Бүгдээр найрамдах Иргэн улсаас төлсүгэй хэмээн нэгэнт олон улс дор зарлажээ. Бидний Монгол хэрвээ Иргэн хамт нийлбээс, дараа төлөх хугацаа хүрсэн цаг дор эрхгүй элдэв зүйлийн нэр зохион таван аймгийн иргэнээс нэгэн адил тэгшхэн хурааж төлмой. Нэгэнт улсын иргэн болсны тул зүй дор төлөхгүй хэмээн үл чадмой. Иргэнйи нэгэн адил тэсгэн хураах дор хүрвээс, хэд хэдэн зуун он болтол гааль гувчуур өгсөнгүй Монгол аймаг энэ зэргийн хүнд татвар тохиолдвоос, аж төрөн чадахгүй ядуурах мохохын туйл дор хүрмүй. Зовлон болох нь энэ хоѐр. Эдүгээ абасу таван аймаг нийлсэн Дундад иргэн улс болов хэмээвч өмнөх хойтох муж цөм хятад нэгэн аймаг бөгөөд харилцан эрх мэдлийг тэмцэн нэрт сайд их түшмэдийг битүүлгээр алж, харилцан өшөө дайсан болж эдүгээ болтол тогтоогүй байна. Бидний Монгол язгуураас өөр аймаг, зан сургаал, үг өгүүлэл, бичиг үсэг адилгүй. Дараа засаг явуулахад бүрнээр Хятад бичгийн төдий хэрэглэмой. Бидний Монгол дор Хятад бичиг нэвтэрхий мэдэх эрдэмтэй ард цөөн, түшмэл дарга нар болбоос бүрнээр эрдмийг үзэж, өргөн хэрэглэх тул нийтээр цөм Хятад хүмүүс болмой. Монгол ард Иргэн Хятад нарын хамт зарга зальхай зэрэг ял хэрэг буй бөгөөс үг үсэг нэвтрэхгүй. Бас аймаг намыг хэлбийн өмгөөлж мушгайтсан газар агсан хэмээн дийлэн хэлэхгүй энэ мэт хэрэг бүхнийг эрх биш үгүй болгож чадахгүй. Дотоод Монгол хошуунд тариа хаглуулж Иргэн түшмэд суулгасан газар энэ зэрэг хилсгүй мушгиж өвөрлснийг үзэж мэдсээр хэрэг. Зовлон болох нь энэ гурав. Түүнээс Хан улсын цагаас нааш Хятадын газар бурхан шашныг эрхэмнэж одоо дор хүрч ирсэн бөгөөд эдүгээ шинэ засаг явуулахыг үзвээс бурхны шашныг асар хүндэтгэхгүй, зарим нэгэн дотоод газар урьд байгуулсан тайх тахиглах сүм хийдийн бурхны хөргийг хараахан орхиж, (цэргийн сургуулал)-ын тэнхим болгон жич хийд сүмийн хүж зулын тариалангийн газрыг сургууллын тариалан болгосон нь нэлээд бүхүйг нүдээр үзэж чихээр сонссон нь тодорхой. Хятад ард гагцхүү бидний Монголын бурхны шашныг яахан эрхэмлэн үүрд агуулж буй зээ. Иргэний хамт нийлбээс хойч өдөр жил удаад Монголын хуучин ѐсыг өөрсдөө халуулж, бурхны ариун шашин сөнөхөд хүрмүй. Зовлон болох нь энэ дөрөв.Тэдний дотоод Монгол язгуураас Цагаан хэрэмийн заагаар суусан Дундад Хятад улст ойр холилцон суусан тул энэ зэргийг нэн ухуулан дурьдахгүйгээр учрыг мэдэх нь бидний гадаад Монголоос нэн ч тодорхой. Бидний язгуураас нэгэн угсааны яс махны төрөл, дотоод гадаад хэмээн ялгаваас зохихгүй.Тэд Иргэн дор ойр суусан тул тэдний сүр хүчин дор айн түтгэлзэн бүхүйг манай засгийн хэрэг шийтгэх газар мөн мэдмой. Эдүгээ цагийн байдлыг үзвээс, Дундад улсыг тойрон хүчирхэг гадаад улс барс мэт хэлэлцмой. Тэр дээр улсын өрийн тоо тэнцүү үлэмж бөгөөд дотоодын самуун бас тогтоогүй. Бидний Монгол бүгдээр нийлж, нэгэн улс болж, язгуураас байсан газар орон зах хэлхээг эзлэн илүү гүний газрыг тэмцэхгүй болбоос Дундад улсын дайлах цэрэг гарбаас олон гадаад улсууд шударгийг барьж, шүүмжлэх буй за. Эдүгээ манай Монгол улсын их цэрэг таван зам хуваан урагш одож, дотоод гадаад Монголын газар дор сэргийлэн суусан Хятад цэргүүд лугаа хэдэн удаа байлдаад цөм дийлжээ. Удахгүй урагш давшин Монгол газрын зүүн баруун өмнөд зах хязгаарууд хүртэл байлдсаар Хятадын түшмэл цэргийг Монголын хязгаараас гаргасугай хэмээмүй. Та өөр өөрийн хошууны зах дор их цэрэг хүрэхийг үзэж гар хөдлөн байлдаж Хятадын түшмэл цэргийг хөөн илгээх бөгөөд тус бүрийн хүчийг нэгтгэж, эртхэн шаламгайлан газар орноо эзлэн авсугай. Боо Хятадын омогтой үгийг сонсч, нэгэн аймгийн дотор харилцан өшөө дайсан болоход хүргүүлэгтүн. Бид язгуураас нэгэн үндэстний тул зүй нь жаргав ч зовов ч үхэв ч нэгэн хамт байваас зохимой. Бас бидний Богд эзэн гагцхүү өршөөл эрдмийг гол болгох бөгөөд Иргэн улсын түшмэл цэргээс бус ажил үйлдвэрийн ядуу иргэдийг халдан зовоовоос үл болмой хэмээн удаа дараагаар зарлиг буулгаж ухуулсаар буй тул бидний улс төрд мөчөөрхөн хорлохгүй энгийн номхон иргэдийг алив газар дор хэвээр агуулан, харин өршөөн хамгаалбаас зохих явдлыг хамтад гаргаж, басхүү манай засгийн газраас албан бичгээр харъяат олон чуулганы хошуун дор ухуулан зарласан нь олон боловч эдүгээ хүртэл дагахаар ирээгүй нь бас буй тул дахин ашиг зовлонгийг сэнхрүүлэн дагаж орсон ба дагаж орон завдаагүй нийт Монгол овогтон дор нийгмээр ухуулан бичиг зарлав. Магад үнэмчлэн хичээн дагаж явагтун. Үүний тул зарлал явуулав. ===Цэргийн түүхэн баримтууд=== ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 1==== Өмнө хязгаар түгшүүртэй учир цэрэг мордуулж газар орныг хамгаалах тухай цэргийн яамны айлтгалыг ѐсоор болгосон бичиг<ref>Монголын шинжлэх ухааны академийн түүхийн хүрээлэн. Монголын ард түмний 1911 оны үндэстний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэл - Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914. Улаанбаатар. 1982 он.</ref> :Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны бичиг. Бүгд ерөнхийлөн захирах сайдын яамнаа өргөн илгээв. Явуулах учир: Эдүгээ манай цэргийн яамнаас өвлийн сүүл сарын арван наймны бичин цаг айлтгасан нь: Өмнө зүгийн олон хязгаарт Хятад цэрэг хуралдсан түгшүүртэй мэдээ буй тул, их цэргийг таван замд хуваан мордуулж, газар орныг сэргийлэн хамгаалуулж, дайсныг тосон сөнөөх явдлыг төлөвлүүлсэн нь болох ба үл болохыг хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад, Богд эзэн гэгээнээр толилож, заан сургахыг гуйхын учир: Мөнөөхөн зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт Галсандаш, Дарьганга зэрэг газруудыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг сахих сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах дэд сайд гүн Сономдорж нарын газраас Монгол олон чуулганы ойр ба зах нийлэх Хятадын бага хотод маш үлэмж цэрэг хуралдан, бас өмнө зүгийн Харчин өртөөнүүдийн газар ирж буй ба бас Шилийн голын чуулганы зүүн, баруун Сөнид ван, Улаанцавын чуулганы дарга, Дөрвөн хүүхэд нарын ван нарыг барьж аваачив хэмээсэн зэрэг удаа дараа тодорхойлон гаргаж, газар орныг хамгаалан сэргийлэн бэлтгэх баатар мэргэн цэрэг хурц зэвсэг олгуулахыг эрж, бичиг захидал хүргэж ирснийг шавь боолчууд үзэж хянабаас цаана дашаас тийнхүү Хятад цэрэг халдахаар ирж, өмнө зүгийн алив олон Монголчуудад зовлон самууныг дэгдээн бүхүй нь үнэхээрийн түгшүүртэй бөгөөд нигүүслэлтэй тул, үүнийг урьдхан дэд сайд Бишрэлт бэйс Насан-Аривжахаас тусгайлан салсан дэд зэрэг түшмэл Бавуужав харъяат цэрэг нэгэн зуу шахамыг өдөр дараалан хориодоор өртөөлөн довтолгон мэдүүлж, урьдчилан Дарьгангын газар илгээх ба бас урьд Түшээт хан, Сайн ноѐн хан аймгаас түүгээр дайчлан, цэрэг гурван зуугийн дээр сургуулийн цэрэг хоѐр зууг нэмэн томилж илгээхэд сая буулгасан зарлигийг дагаж, дэд сайд гүн Сономдоржыг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд, Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ гүн Пунцагдэжидыг таслан захирах сайдаар тавьж, бүх таван зуун цэргийг захиран мэдүүлэх зэрэг явдлыг нэгэнт бичиг шийтгэж, зохих газруудад явуулан тушаасны дээр, бусад цэргүүдээс зүг нэмэн мордуулахыг томилон завдаж бүхүй атал, энэ завсар бас Хятад цэрэг улмаар нааш давшин хандаж буй хэмээх тул, одоо зүй нь бүх олон газрын түшмэл цэргээс бүгд таван зам анги хуваан томилон мордуулбаас зохихын тулд, оролсон дэд сайд Засагт чин ван Удайн харъяат цэргийг бэйсийн зэрэг туслагч Чимэдсүрэнд захиргаж, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтохыг харъяат цэргийн хамтаар Егүзэр хутагт Галсандашын хүрээ зүг, дэд сайд Бишрэлт бээс Насан-Арвижахад харъяат цэргүүдийг захирган хоѐр Сөнид, Дөрвөд вангийн зүг Халхын сургуулийн цэргээс мордуулах хоѐр зуун цэргийг урьд явуулан тушаасан хэвээр сайд гүн Сономдорж нар лугаа нийлүүлэн Хөх хотын зүг, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлтийг харъяат цэргүүдийг захирган авахуулж, Урадын гурван гүн, Хатан голын зүг ийм таван зам анги хуваан дараа дараагаар дайчлан мордуулж, өөр өөрийн заасан газар гүйцэн хүргүүлж, цааш улмаар давшуулан дайсны цэргийг тосон дайлж хядан сөнөөж, газар орныг батлан тохинуулах явдлыг байдлыг үзэж, тухайд нийлүүлэн хянан шийтгүүлбээс болох мэт боловч, шавь боолчуудын зоригоор авчих хэрэг бусын тулд, хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад гуйх нь: Богд эзэн гэгээнээр толилж, заан сургаж дагаж явуулах ажаамуй. Хэрвээ гуйсан ѐсоор болгон явуулбаас тухайд эл түшмэл цэргүүдийг дан ганц өртөөлөн явуулахад цагийн гачаалд өртөөний хүчин тэсэхгүйн тулд, тусгай уналга, ачлага барих майхан, жич цалинг зүйлийг сангийн яамнаас бэлтгүүлэн нийлүүлэн олгуулж мордуулах ба бас уул газруудад хүрсний хойно унах агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, хөрөнгө баялаг лам нар, түшмэд ардад учрыг дурьдан ухуулж, туслан бариулаад дараа нь сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх буюу эс бөгөөс хэрхэн зүй ѐсоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлэх явдлыг шавь боолчуудын газраас төсөвлөн хянаж, өөр гүйцэтгэн шийдвээс, болох ба үл болох явдлыг хамтаар гаргаж, үүний тул хичээнгүйлэн айлтгав. Зарлигийг гуймуй хэмээн айлтгасанд мөнхүү өдөр цагт хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон зарлиг, Тогтохын биеийг энэ удаа мордуулахыг түтгэлзэж түүний цэргийг Найданжавд захирган мордуул, бусдыг хэлэлцсэн ѐсоор болгогтун хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж, үүнийг зарлигаар гаргасан Егүзэр хутагт, Дарьгангын зэрэг газрыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг захирах сайд Эрдэнэ бэйс Шүхэрноров, өмнө хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах сайд гүн Сономдорж, Шилийн гол, Улаанцавын чуулганы дарга, Дарьгангын бүгдийн тэргүүн гүн Сономдовдон нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад нэгэн адил хичээнгүйлэн дагаж, эдний олон ангийн түшмэл цэргүүдийг өөр өөрийн харъяат газар хүрсний хойно бүгдээр хамт нийлж, боловсрол зөвлөлдөж, хэний цэргийг аль хошууны хязгаарын боомт болгох чухам ямар байдалтай газар сэргийлүүлэн хамгаалуулж суулгах ба тэдний барих гэр, уналага агт морьдыг тохиолдсон эл газрын ван, гүн, засаг лам нар, түшмэл ардад учрыг дурьдан ухуулж туслан бариулаад дараа зохих газруудаас тодорхойлон өргөж, сайшаан хөхүүлэхийг үзүүлэх, эсбэсүү хэрхэн нийгэм тэгшийг үзэж, зүй зохисоор хүрэлцүүлэн бэлтгүүлбээс болохыг сайнаар төлөвлөн гүйцэтгэн шийтгүүлж, хэрхэвчээр үлэмж илүү дээш томилож, түрэмгийлэн хөөн авах зэргээр олон дордосыг албадан гасалган зовооход хүргүүлэхгүй болох явдлыг урьдаас хянан тогтоож, уламжлан зохих газар түүгээр зарлан явуулан тушааж, журамлан дагаж шийтгүүлсүгэй. Үүнийг басхүү бэйсийн зэргэ туслагч тайж Чимэдсүрэн, дэс түшмэл зоригт баатар гүн Тогтох, Хичээнгүй баатар гүн Найданжав, Дэс түшмэл чин зэргэ Бавуужав, Дэд сайд Бишрэлт, бэйс Насан-Аривжах, дэд зэрэг түшмэл Зүтгэлт нарт довтолгон тушаан явуулаад, уг айлтгасан хэрэг, буулгасан зарлигийг хянан үзэж, хичээнгүйлэн дагаж, эдүгээ даруй засажагаан завдаж, урьд нэгэнт өртөөлөн мордож бүхүй түшмэл Бавуужав, дуудлагаар өртөөлөн мордох Зоригт баатарын цэргээс бусад нь бичиг хүлээн авсан өдрөөс таван майхан, уналга ачилга, цалин хүнс зүйлийг түүгээр хүлээн авч, өөр өөрийн харъяат цэргийг гавшгайлан мордож, шаардан явж, арван таван өдрийн дотор тус тусын нэр заасан зүгийн газраа одох ба түшмэл Зүтгэлт, цэргүүд Урадын дунд гүнгийн Бавуудоржийн газраа тус тус гүйцэн хүрэх зэрэг явдлыг эдүгээгийн заан гаргасан ѐсоор шийтгэн дагаж шийтгүүлэн олон хязгаарыг батлан сэргийлэн хамгаалж, цаггүй цагдан байцааж, хэрэв дайсны цэрэг халдахаар ирэх нь болахул мэдүүлбээс зохих олон газраа харилцан мэдээлж, хүчин туслалцуулан эрхгүй нэгэн сэтгэл хүчээр байлдан сөнөөж, газар орныг ариутган тохниулж, гавъяа байгуулан, улсын сүрийг мандуулж удаа бүр учрыг тодорхойлон мэдүүлэн ирүүлэх ба жич харъяат түшмэл цэргүүд хүрсэн эл газарт номхон шударгаар амьдрах алив ардыг өчүүхэн төдий халдан дарлаж гаслаан зовоохгүй, бүгдээр үнэн санаагаар хүчлэн зүтгэж, чухам тус зүйн хэргийг хичээн ѐс журам цэвэр ичимтгийг сахин явж, гавъяаг илэрхийлбээс зохино. Ийн тушаасан хойно цэргийг чангалан баримтлан захирахгүй осолдон цалгардаж дураар тавин явуулж, ѐс бусчилан хэрэг халдахад хүргүүлбээс саадгүй чангалан ял хэлэлцэх явдлыг хамтаар ухуулсугай. Үүнийг басхүү Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамнаа явуулаад байцаан үзэж, одоогийн мордуулах олон ангийн түшмэл цэргийн барих майхан, уналага ачилга зэргийг олон цөөнд тохируулан төсөвлөн бэлтгэж, бүх цалинг зүйлийн хамтаар нийлүүлэн тавин олгуулах ажаамуй. Үүнийг нэгэнтэйгүүр Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг бусад таван яамнаа, баруун хязгаар, Хөлөн буйрын сайдуудад нэгэн адил явуулаад байцаан үзүүлэхээс гадна, дөрвөн аймгийн жанжин чуулганы дарга нарт хуваан тушаан явуулаад тухайг үзэж хянан шийтгүүлсүгэй. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний хоѐрдугаар он, арван хоѐр сарын хорин нэгэн ====Цэргийн төлөвлөгөөний түүхэн баримт 2==== Монгол цэргүүдийн байрлалыг шинэчлэн зохион байгуулах тухай бичиг Цэргийн хэргийг бүгдийг захиран шийтгэгч яамны бичиг<ref>Монгол Улсын Төв Архивын ФА-2. ХН-92.Б.14. Эх нугалбар.</ref> Харъяат цэргүүдийг бүрнээ хойш ухруулан, бас ч цэргүүдээс татан буулгаж цөөрүүлэн суулгаваас олон монголчуудад зовлон бас болохын тул манай яамнаас олон хязгаарын цэрэг бүхий нутгийн түшмэл, ардад ухуулга ба жич цаадах хятад цэргийн захирлуудад мэдээлэн өгөх бичгийн эх зохиож, өөр өөрийн бичгийн дугтуйд углаж хүргүүлсэн тул үүнийг баруун өмнөд хязгаарын цэргийн хэргийг бүгд захирч олон монголчуудыг илбэн тохинуулах хэргийг хамаарсан сайд, мэргэн жүн ван Цэсэнжав, түшмэл Зүтгэлт, зүүн өмнө хязгаарын цэрэг захирсан жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэн, гүн Сумъяа, бүгд захирагч дарга гүн Найданжав, хорооны дарга бэйс Чимэдцэрэн нарт хуваан довтолгон явуулан тушаагаад, хүрмэгц бичгийн доторх хэргийг хянан үзэж, ухуулах ба мэдээлэх бичгүүдийг даруй ѐсчлон бичүүлж улмаар гүйцэтгэн, өөр өөрийн харъяат цэргүүдийг захиран авч, нам гүмээр эргэж хойш суулга. Үүнд, урьд сайд жанжин Манлайбаатар бэйл Дамдинсүрэнгээс бие өвдсөн учир олгуулахыг ирж мэдүүлснийг чөлөө олгож, уг цэргүүдийг түшмэл Бавуужаваар ерөнхийлөн, Модонбунгаагаар дэслэн захируулах явдлыг айлтгаад, зарлиг ѐсоор болсон тул, харъяат сайд бэйл бүх цэргийг ухруулан суулгах хийгээд татах зэрэг хэргийг гүйцэтгэн шийтгэсэн хойно бэйс Чимэдцэрэнгийн хамтаар нийслэл хүрээнд хүрч ирвээс зохино. Бэйс Чимэдцэрэнгийн цэргийг бүрмөсөн татан буулгаваас уул сайдын цэрэгт нийлүүлэхийг мөн сайд жанжин бэйлийн газраас түүгээр эрхлэн гүйцэтгэн шийтгэх, олон сайд, дарга нарын тус тус захирсан цэргээс олон цэрэгтэйгээс нь гурваад хороо, цөөхөн цэрэгтэйгээс нь хошоод хороо үлдээж, гүн Найданжавын цэргийг ихэмсэг бэйл Цэрэннямын нутгийн өмнө захын Өрөмтэй худагтад, сайд гүн Сумъяагийн цэргийг Дарьгангын өмнө захад, түшмэл Бавуужав нарын цэргийг хурц бэйс Түдэнгийн хошууны өмнө захад, ван Цэсэнжав нарын цэргүүдийг Мэргэн вангийн хошууны нутгийн өмнө Сулхээр зэрэг газарт, түшмэл Зүтгэлтийн цэргийг сайд Түшээт вангийн хошууны өмнө захад Аваргахүрд, Хар-Ус зэрэг газар тус тус суулгаж, уул цэргүүдийг аль аймаг чуулганы цэргүүдийг буулгах суулгах зэргийг харъяат захирсан сайд түшмэл эрхлэн шийтгэж, татаж буулгах цэрэгт сан ба аймаг хошуунаас олгосон хувцас ба агт морь, гэр хэрэглэлийг хүрэлцэхээр үлдээж, сэргийлж суулгах цэрэгт шилжүүлэн олгож, зэвсгийг бүрнээ хураан авч захирах түшмэлд авуулан цэргийн яамнаа хүргэн ирүүлж, бүртгэн хураалгая. Басхүү үлдээж сэргийлэн суулгах ба буулгах цэрэгт аль аймаг чуулган хошууны цэргээс үлдээсэн буулгасан нэр тоо зэргийг тус бүр тодорхой цэс үйлдэж, жич буулгасан цэргүүдийг хэн хэн түшмэлд тушаан өгч, аль газраар буцаасан зэргийг хамтаар тус тус мэдүүлэн ирүүлээд байцаахад бэлтгэе. Үүнийг шалгарсан баатар дарга гүн Мөрөнгаад тушаан явуулаад, харъяат бүх цэргүүдийг захиран авч, манай яамнаас дахин тушаахын инару байлдах хэрэг үүсгэхгүй, сахин сэргийлж суугаасай. Бас ч сайд Егүзэр хутагт Галсандашд явуулаад журамлан дагаж шийтгүүлье. Үүнийг басхүү дөрвөн аймгийн жанжин, чуулганы дарга нарт тушаан явуулаад тус тусын аймгийн нутгийн захыг сэргийлэн суулгасан цэргүүдийг бүрнээ татан буулгаж, захирагсдад олгосон тэмдэгийг хурааж мэдүүлье. Хүргэж ирүүлье. Ийнхүү явуулан тушаасан, үүнийг Бүгд ерөнхийлөн захирах зэрэг таван яамнаа явуулан байцаан үзүүлье хэмээн өргөжээ. Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны арван нэгэн сарын шинийн долоон (1913 оны арван хоѐрдугаар сарын 4-ний өдөр.) == Урлагийн бүтээлүүд == ===Баримтат кино=== * [[Хоржийлоо]] [[Баримтат кино]] ===Уран зохиол=== * [[Бямбын Ринчен|Б.Ренчин]]. [[Үүрийн туяа]]. [[роман]] * [[Дүгэржавын Маам|Д.Маам]]. [[Газар шороо]]. роман == Эх сурвалж == * [http://iccs.aichi-u.ac.jp/archives/report/057/5c4a92eccc970.pdf ボグド・ハーン政権軍南進作戦に関する一考察 ―阿爾花(アルファ)公・ナスンアリビジフの帰還問題を中心に―] * Л. Дэндэв, “Монголын товч түүх” Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал-29 дүгээр боть, Улаанбаатар, 2006, * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “Бүгд Найрамдах Монгол ард улсын түүх”. Гурван боть. УБ. 1968 он. * БНМАУ-ын Шинжлэх Ухааны Академ, “В.Котвичийн хувийн архиваас олдсон Монголын түүхэнд холбогдох зарим бичиг”, хэвлэлд бэлтгэсэн Б.Ширэндэв, Шинжлэх Ухааны Академийн хэвлэл, Улаанбаатар, 1972, тал 23-39. * EDITED BV LO HUI MIN: THE CORRESPONDENCE OF G.E.MORISSON II, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRISS 1978, P 48 * Монгол улсын түүхийн төв архив. ‘’ Баримт бичгийн эмхтгэл 1900-1914’’. ТТА. ФА-4. НХ-656. * Ш. Нацагдорж. Манлайбаатар Дамдинсүрэнгийн товч намтар, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн хэвлэх үйлдвэр, УБ., 1946 он. * Монгол ардын журамт цэргийн дуртгалууд, гуравдугаар дэвтэр, Улсын хэвлэлийн газар, УБ., 1986. * Монгол улсын түүх Ү боть. ХХ зуун, Монгол улсын шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэн, УБ., 2004. * Японы Гадаад Харилцааны Түүхийн Архив. Гадаад явдлын яамны тэмдэглэлийн баримт бичгүүд. (Дайшѐ-гын хуучин цэс) * Японы сэргийлэн хамгаалах тэнхимийн сэргийлэн хамгаалах институтын материал. Хуучин далайн цэргийн яамны архивын материал. * Ө. Тайван. Үхэр жилийн үймээний гэрэл, сүүдэр. Хөх хот. 1996 он == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == * [https://mongoltoli.mn/history/h/187 Таван замын байлдаан] {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Дайнууд]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] h25dasv17ko0vokixyrnh97wsxy1bwr Азийн морин дивиз 0 36845 709789 709788 2022-08-27T12:03:16Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс зэвсэгт хүчний нэгтгэл |Name=Азийн морин дивиз |Bild=[[File:Солдаты бурят-монгольского полка Азиатской конной дивизии.jpg|300px]] |Beschriftung= |Daten= |Startdatum=[[1919]] оны 5 сарын 28 |Enddatum=[[1921]] оны намар |Land= {{RUS|WIDTH=22|#}} [[Цагаан хөдөлгөөн]]<br /><small>([[1920]] оны 9 сар хүртэл)</small><br />[[Файл:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|border|{{{1|22px}}}]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]<br /><small>([[1920]] оны 9 сараас хойш)</small> |Streitkräfte=Оросын Дорнод хязгаарын зэвсэгт хүчин <br /> <small>([[1920]] оны 4 сар хүртэл)</small> <br /> Алс дорнодын арми <br /> <small>([[1920]] оны 4-9 сар)</small> <br /> Богд хааны арми <br /> <small>([[1920]] оны 9 сараас хойш)</small> |Teilstreitkraft= |Truppengattung=[[Морин цэрэг]] |Typ=Хуурай замын цэргийн бүлэг |Gliederung= |Mannstärke= 2400 сэлэм <br /> <small>([[1920]] оны 9 сар)</small> <br /> 3500 сэлэм <br /> <small>([[1921]] оны 6 сар)</small> |Teil_von= |Stationierungsort=[[Хүрээ]], [[Монгол]] |Stationierungsort_Bezeichnung= |Spitzname= |Schutzpatron= |Motto= |Farben= |Farben_Bezeichnung= |Marsch= |Maskottchen= |Ausrüstung= |Ausrüstung_Bezeichnung= |Schlachten=[[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Нийслэл хүрээг чөлөөлсөн]]<br /> [[Ардын хувьсгал|Монголын ардын хувьсгал]] <br /> [[Оросын иргэний дайн]]: * [[Читийн операци]] * [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь|Монголын операци]] |Schlachten_Bezeichnung= |Jahrestage= |Auszeichnungen= |battle_honours= }} '''Азийн морин дивиз''' нь [[Оросын иргэний дайн]]д болон Монголын 1921 оны [[Ардын хувьсгал]]ын жилүүдэд [[орос]] бус ази гаралтай үндэстнүүдээс бүрдүүлсэн [[цэрэг|цэргийн]] нэгтгэл юм. Тус [[wikt:дивиз|дивиз]] нь [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн удирдлагаар 1921 онд [[Монгол]]ын [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн]] түүхэн гавьяатай юм. == Монголд нэвтэрсэн нь == [[Файл:Азийн морин дивизийн туг.png|thumb|340px|туг]] Урьд нь Семенов, Унгерн хоёр цагаан хааны цэрэг байхдаа Монголын Ховдын хязгаарт офицерээр алба хашиж байсан найзууд билээ. Тийм ч учраас эд Монголыг сайн мэддэг байсан юм. Унгерний цэрэг Хүрээ рүү Сэлбэ Улиастай голын дундуур одоогийн Цагаан даваагаар даван ирж Хятадын армитай тулалдаад ихэд ялагдан буцсан. Энэ үед Хүрээн дэх оросуудын байдал хүндэрч хувьсгалч үзэлтэй Кучеренко нар биднийг гамин цэрэгт ховлосноос болж олон хүн шоронд орсон юм. Барон 1921 он гармагц хоёрдугаар сард дахин довтолж өөрөөсөө хэд дахин олон хүнтэй Хятадын байнгын армийг бутцохисон. Тэр үед маш их цуу явж байсан. Хятадын талд үнэн очдоггүй байсан болохоор олон мянган цэрэгтэй арми ирчихэж гэж сэтгэлээр унаад ялагдсан байх талтай. Хятадууд Бээжингээс нэмэлт хүч татах хүсэлт гаргасан байсан. Түүний түрүүчийг Барон өөрөө мордон Чойр орчимд хиар цохисон юм. Үүнээс хойш хятадууд Монголд Бароныг дийлэхгүй юм байна гэж ойлгоод дахиж нааш нь цэрэг цуух хөдөлгөөгүй. Унгерн маш том төлөвлөгөөтэй байсан. Хүрээний ард түмний дэмжлэгээр Орост болсон иргэний дайны галыг эргүүлж, [[Улаан Арми|улаантнууд]]ыг ялж, [[хаант засаглал]]ыг сэргээхээр явж байв. Тиймээс Унгерн ард түмнийхээ үйлдсэн харгис хэрцгий байдлыг барон ямар нэгэн байдлаар хязгаарлах гэж оролдсон боловч чадаагүй. Хаашаа ч харсан, хаа сайгүй дүүжлүүр байсан гэдгийг нүдээр үзсэн нэгэн гэрч дурссан. Хөөрхий ард түмэн, буддын лам нар, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, хөгшин залуу, хүүхэд ч бай тэдний дээр найгацгаав. Унгерн [[монголчууд]]ын эсрэг харгислал үйлдсэн цэргүүдийг цаазаар авах хүртэл хатуу шийтгэх тухай зарлиг гаргасан боловч энэ зааврыг тэр бүр дагаж мөрддөггүй байв. Одоохондоо хөгшин хүүхнүүдийг боомилсон хүнд хэн ч саад болоогүй бөгөөд золиосных нь тоо арав дөхөхөд л хүртэх ёстойгоо авсан. Гурав хоногийн дараа Унгерн хатуу дүрэм тогтоожээ: дээрэм тонуул хийсэн гэж сэжиглэгдсэн хүн бүр, тэр байтугай нутгийн оршин суугчдыг хүртэл хатуу шийтгэх ёстой байв. Удалгүй үймээн самуун бараг зогсов, нэг "гэхдээ" нь: уг тогтоол нь антисемитийн бароныг ихэд үзэн яддаг еврейчүүдэд хамаарахгүй байв. Хүрээ руу дайрсны дараа [[еврей]] гэр бүлүүд хотод үлдсэн хэвээр байсан бөгөөд Унгерны казакууд сонгодог погромуудыг хийжээ. Тэдний уламжлалд антисемитизм байдаггүй тул монголчууд юу болоод байгааг ойлгосонгүй. Еврейчүүдийг морин цэргүүд агнаж, Хүрээ хотын гудамжаар хөөж, линч хийж, зугаа цэнгэлийн зорилгоор олны өмнө тамлуулж байв.<ref>[https://lenta.ru/articles/2016/09/07/ungern/ Кровавый барон Как российский белый офицер чуть не стал диктатором Евразии] Лента.Ру. 2016</ref> ==Командлагч== * [[Барон Унгерн фон Штернберг]] * [[Борис Резухин]] * [[Генерал Бакич]] * [[Кайгородов]] ==Эшлэл== <references /> {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Азийн морин дивиз| ]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] qn2myejtz1fpd9xfq217x6okwxv8isl 709790 709789 2022-08-27T12:11:11Z 103.173.255.162 /* Монголд нэвтэрсэн нь */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс зэвсэгт хүчний нэгтгэл |Name=Азийн морин дивиз |Bild=[[File:Солдаты бурят-монгольского полка Азиатской конной дивизии.jpg|300px]] |Beschriftung= |Daten= |Startdatum=[[1919]] оны 5 сарын 28 |Enddatum=[[1921]] оны намар |Land= {{RUS|WIDTH=22|#}} [[Цагаан хөдөлгөөн]]<br /><small>([[1920]] оны 9 сар хүртэл)</small><br />[[Файл:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|border|{{{1|22px}}}]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]<br /><small>([[1920]] оны 9 сараас хойш)</small> |Streitkräfte=Оросын Дорнод хязгаарын зэвсэгт хүчин <br /> <small>([[1920]] оны 4 сар хүртэл)</small> <br /> Алс дорнодын арми <br /> <small>([[1920]] оны 4-9 сар)</small> <br /> Богд хааны арми <br /> <small>([[1920]] оны 9 сараас хойш)</small> |Teilstreitkraft= |Truppengattung=[[Морин цэрэг]] |Typ=Хуурай замын цэргийн бүлэг |Gliederung= |Mannstärke= 2400 сэлэм <br /> <small>([[1920]] оны 9 сар)</small> <br /> 3500 сэлэм <br /> <small>([[1921]] оны 6 сар)</small> |Teil_von= |Stationierungsort=[[Хүрээ]], [[Монгол]] |Stationierungsort_Bezeichnung= |Spitzname= |Schutzpatron= |Motto= |Farben= |Farben_Bezeichnung= |Marsch= |Maskottchen= |Ausrüstung= |Ausrüstung_Bezeichnung= |Schlachten=[[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Нийслэл хүрээг чөлөөлсөн]]<br /> [[Ардын хувьсгал|Монголын ардын хувьсгал]] <br /> [[Оросын иргэний дайн]]: * [[Читийн операци]] * [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь|Монголын операци]] |Schlachten_Bezeichnung= |Jahrestage= |Auszeichnungen= |battle_honours= }} '''Азийн морин дивиз''' нь [[Оросын иргэний дайн]]д болон Монголын 1921 оны [[Ардын хувьсгал]]ын жилүүдэд [[орос]] бус ази гаралтай үндэстнүүдээс бүрдүүлсэн [[цэрэг|цэргийн]] нэгтгэл юм. Тус [[wikt:дивиз|дивиз]] нь [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн удирдлагаар 1921 онд [[Монгол]]ын [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн]] түүхэн гавьяатай юм. == Монголд нэвтэрсэн нь == [[Файл:Азийн морин дивизийн туг.png|thumb|340px|туг]] Урьд нь Семенов, Унгерн хоёр цагаан хааны цэрэг байхдаа Монголын Ховдын хязгаарт офицерээр алба хашиж байсан найзууд билээ. Тийм ч учраас эд Монголыг сайн мэддэг байсан юм. Унгерний цэрэг Хүрээ рүү Сэлбэ Улиастай голын дундуур одоогийн Цагаан даваагаар даван ирж Хятадын армитай тулалдаад ихэд ялагдан буцсан. Энэ үед Хүрээн дэх оросуудын байдал хүндэрч хувьсгалч үзэлтэй Кучеренко нар биднийг гамин цэрэгт ховлосноос болж олон хүн шоронд орсон юм. Барон 1921 он гармагц хоёрдугаар сард дахин довтолж өөрөөсөө хэд дахин олон хүнтэй Хятадын байнгын армийг бутцохисон. Тэр үед маш их цуу явж байсан. Хятадын талд үнэн очдоггүй байсан болохоор олон мянган цэрэгтэй арми ирчихэж гэж сэтгэлээр унаад ялагдсан байх талтай. Хятадууд Бээжингээс нэмэлт хүч татах хүсэлт гаргасан байсан. Түүний түрүүчийг Барон өөрөө мордон Чойр орчимд хиар цохисон юм. Үүнээс хойш хятадууд Монголд Бароныг дийлэхгүй юм байна гэж ойлгоод дахиж нааш нь цэрэг цуух хөдөлгөөгүй. Унгерн маш том төлөвлөгөөтэй байсан. Хүрээний ард түмний дэмжлэгээр Орост болсон иргэний дайны галыг эргүүлэх гэж оролдож, [[Улаан Арми|улаантнууд]]ыг ялж, [[хаант засаглал]]ыг сэргээхээр явж байв. Тиймээс Унгерн ард түмнийхээ үйлдсэн харгис хэрцгий байдлыг барон ямар нэгэн байдлаар хязгаарлах гэж оролдсон боловч чадаагүй. Хаашаа ч харсан, хаа сайгүй дүүжлүүр байсан гэдгийг нүдээр үзсэн нэгэн гэрч дурссан. Хөөрхий ард түмэн, буддын лам нар, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, хөгшин залуу, хүүхэд ч бай тэдний дээр найгацгаав. Унгерн [[монголчууд]]ын эсрэг харгислал үйлдсэн цэргүүдийг цаазаар авах хүртэл хатуу шийтгэх тухай зарлиг гаргасан боловч энэ зааврыг тэр бүр дагаж мөрддөггүй байв. Одоохондоо хөгшин хүүхнүүдийг боомилсон хүнд хэн ч саад болоогүй бөгөөд золиосных нь тоо арав дөхөхөд л хүртэх ёстойгоо авсан. Гурав хоногийн дараа Унгерн хатуу дүрэм тогтоожээ: дээрэм тонуул хийсэн гэж сэжиглэгдсэн хүн бүр, тэр байтугай нутгийн оршин суугчдыг хүртэл хатуу шийтгэх ёстой байв. Удалгүй үймээн самуун бараг зогсов, нэг "гэхдээ" нь: уг тогтоол нь антисемитийн бароныг ихэд үзэн яддаг еврейчүүдэд хамаарахгүй байв. Хүрээ руу дайрсны дараа [[еврей]] гэр бүлүүд хотод үлдсэн хэвээр байсан бөгөөд Унгерны казакууд сонгодог погромуудыг хийжээ. Тэдний уламжлалд антисемитизм байдаггүй тул монголчууд юу болоод байгааг ойлгосонгүй. Еврейчүүдийг морин цэргүүд агнаж, Хүрээ хотын гудамжаар хөөж, линч хийж, зугаа цэнгэлийн зорилгоор олны өмнө тамлуулж байв.<ref>[https://lenta.ru/articles/2016/09/07/ungern/ Кровавый барон Как российский белый офицер чуть не стал диктатором Евразии] Лента.Ру. 2016</ref> ==Командлагч== * [[Барон Унгерн фон Штернберг]] * [[Борис Резухин]] * [[Генерал Бакич]] * [[Кайгородов]] ==Эшлэл== <references /> {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Азийн морин дивиз| ]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] caaifv8yg5unxjixqjq724y145u0f6g 709791 709790 2022-08-27T12:14:40Z 103.173.255.162 /* Монголд нэвтэрсэн нь */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс зэвсэгт хүчний нэгтгэл |Name=Азийн морин дивиз |Bild=[[File:Солдаты бурят-монгольского полка Азиатской конной дивизии.jpg|300px]] |Beschriftung= |Daten= |Startdatum=[[1919]] оны 5 сарын 28 |Enddatum=[[1921]] оны намар |Land= {{RUS|WIDTH=22|#}} [[Цагаан хөдөлгөөн]]<br /><small>([[1920]] оны 9 сар хүртэл)</small><br />[[Файл:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|border|{{{1|22px}}}]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]<br /><small>([[1920]] оны 9 сараас хойш)</small> |Streitkräfte=Оросын Дорнод хязгаарын зэвсэгт хүчин <br /> <small>([[1920]] оны 4 сар хүртэл)</small> <br /> Алс дорнодын арми <br /> <small>([[1920]] оны 4-9 сар)</small> <br /> Богд хааны арми <br /> <small>([[1920]] оны 9 сараас хойш)</small> |Teilstreitkraft= |Truppengattung=[[Морин цэрэг]] |Typ=Хуурай замын цэргийн бүлэг |Gliederung= |Mannstärke= 2400 сэлэм <br /> <small>([[1920]] оны 9 сар)</small> <br /> 3500 сэлэм <br /> <small>([[1921]] оны 6 сар)</small> |Teil_von= |Stationierungsort=[[Хүрээ]], [[Монгол]] |Stationierungsort_Bezeichnung= |Spitzname= |Schutzpatron= |Motto= |Farben= |Farben_Bezeichnung= |Marsch= |Maskottchen= |Ausrüstung= |Ausrüstung_Bezeichnung= |Schlachten=[[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Нийслэл хүрээг чөлөөлсөн]]<br /> [[Ардын хувьсгал|Монголын ардын хувьсгал]] <br /> [[Оросын иргэний дайн]]: * [[Читийн операци]] * [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь|Монголын операци]] |Schlachten_Bezeichnung= |Jahrestage= |Auszeichnungen= |battle_honours= }} '''Азийн морин дивиз''' нь [[Оросын иргэний дайн]]д болон Монголын 1921 оны [[Ардын хувьсгал]]ын жилүүдэд [[орос]] бус ази гаралтай үндэстнүүдээс бүрдүүлсэн [[цэрэг|цэргийн]] нэгтгэл юм. Тус [[wikt:дивиз|дивиз]] нь [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн удирдлагаар 1921 онд [[Монгол]]ын [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн]] түүхэн гавьяатай юм. == Монголд нэвтэрсэн нь == [[Файл:Азийн морин дивизийн туг.png|thumb|340px|туг]] Урьд нь Семенов, Унгерн хоёр цагаан хааны цэрэг байхдаа Монголын Ховдын хязгаарт офицерээр алба хашиж байсан найзууд билээ. Тийм ч учраас эд Монголыг сайн мэддэг байсан юм. Унгерний цэрэг Хүрээ рүү Сэлбэ Улиастай голын дундуур одоогийн Цагаан даваагаар даван ирж Хятадын армитай тулалдаад ихэд ялагдан буцсан. Энэ үед Хүрээн дэх оросуудын байдал хүндэрч хувьсгалч үзэлтэй Кучеренко нар биднийг гамин цэрэгт ховлосноос болж олон хүн шоронд орсон юм. Барон 1921 он гармагц хоёрдугаар сард дахин довтолж өөрөөсөө хэд дахин олон хүнтэй Хятадын байнгын армийг бутцохисон. Тэр үед маш их цуу явж байсан. Хятадын талд үнэн очдоггүй байсан болохоор олон мянган цэрэгтэй арми ирчихэж гэж сэтгэлээр унаад ялагдсан байх талтай. Хятадууд Бээжингээс нэмэлт хүч татах хүсэлт гаргасан байсан. Түүний түрүүчийг Барон өөрөө мордон Чойр орчимд хиар цохисон юм. Үүнээс хойш хятадууд Монголд Бароныг дийлэхгүй юм байна гэж ойлгоод дахиж нааш нь цэрэг цуух хөдөлгөөгүй. Унгерн маш том төлөвлөгөөтэй байсан. Хүрээний ард түмний дэмжлэгээр Орост болсон иргэний дайны галыг эргүүлэх гэж оролдож, [[Улаан Арми|улаантнууд]]ыг ялж, [[хаант засаглал]]ыг сэргээхээр явж байв. Тиймээс Унгерн ард түмнийхээ үйлдсэн харгис хэрцгий байдлыг цэрэг ямар нэгэн байдлаар хязгаарлах гэж оролдсон боловч чадаагүй. Хаашаа ч харсан, хаа сайгүй дүүжлүүр байсан гэдгийг нүдээр үзсэн нэгэн гэрч дурссан. Хөөрхий ард түмэн, буддын лам нар, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, хөгшин залуу, хүүхэд ч бай тэдний дээр найгацгаав. Унгерн [[монголчууд]]ын эсрэг харгислал үйлдсэн цэргүүдийг цаазаар авах хүртэл хатуу шийтгэх тухай зарлиг гаргасан боловч энэ зааврыг тэр бүр дагаж мөрддөггүй байв. Гурав хоногийн дараа Унгерн хатуу дүрэм тогтоожээ: дээрэм тонуул хийсэн гэж сэжиглэгдсэн хүн бүр, тэр байтугай нутгийн оршин суугчдыг хүртэл хатуу шийтгэх ёстой байв. Удалгүй үймээн самуун бараг зогсов, нэг "гэхдээ" нь: уг тогтоол нь антисемитийн бароныг ихэд үзэн яддаг еврейчүүдэд хамаарахгүй байв. Хүрээ руу дайрсны дараа [[еврей]] гэр бүлүүд хотод үлдсэн хэвээр байсан бөгөөд Унгерны казакууд сонгодог погромуудыг хийжээ. Тэдний уламжлалд антисемитизм байдаггүй тул монголчууд юу болоод байгааг ойлгосонгүй. Еврейчүүдийг морин цэргүүд агнаж, Хүрээ хотын гудамжаар хөөж, линч хийж, зугаа цэнгэлийн зорилгоор олны өмнө тамлуулж байв.<ref>[https://lenta.ru/articles/2016/09/07/ungern/ Кровавый барон Как российский белый офицер чуть не стал диктатором Евразии] Лента.Ру. 2016</ref> ==Командлагч== * [[Барон Унгерн фон Штернберг]] * [[Борис Резухин]] * [[Генерал Бакич]] * [[Кайгородов]] ==Эшлэл== <references /> {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Азийн морин дивиз| ]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] i8uojuzmnz3ev2yxt50j9ag6crvv2lp 709794 709791 2022-08-27T12:43:59Z 103.173.255.162 /* Монголд нэвтэрсэн нь */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс зэвсэгт хүчний нэгтгэл |Name=Азийн морин дивиз |Bild=[[File:Солдаты бурят-монгольского полка Азиатской конной дивизии.jpg|300px]] |Beschriftung= |Daten= |Startdatum=[[1919]] оны 5 сарын 28 |Enddatum=[[1921]] оны намар |Land= {{RUS|WIDTH=22|#}} [[Цагаан хөдөлгөөн]]<br /><small>([[1920]] оны 9 сар хүртэл)</small><br />[[Файл:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|border|{{{1|22px}}}]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]<br /><small>([[1920]] оны 9 сараас хойш)</small> |Streitkräfte=Оросын Дорнод хязгаарын зэвсэгт хүчин <br /> <small>([[1920]] оны 4 сар хүртэл)</small> <br /> Алс дорнодын арми <br /> <small>([[1920]] оны 4-9 сар)</small> <br /> Богд хааны арми <br /> <small>([[1920]] оны 9 сараас хойш)</small> |Teilstreitkraft= |Truppengattung=[[Морин цэрэг]] |Typ=Хуурай замын цэргийн бүлэг |Gliederung= |Mannstärke= 2400 сэлэм <br /> <small>([[1920]] оны 9 сар)</small> <br /> 3500 сэлэм <br /> <small>([[1921]] оны 6 сар)</small> |Teil_von= |Stationierungsort=[[Хүрээ]], [[Монгол]] |Stationierungsort_Bezeichnung= |Spitzname= |Schutzpatron= |Motto= |Farben= |Farben_Bezeichnung= |Marsch= |Maskottchen= |Ausrüstung= |Ausrüstung_Bezeichnung= |Schlachten=[[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Нийслэл хүрээг чөлөөлсөн]]<br /> [[Ардын хувьсгал|Монголын ардын хувьсгал]] <br /> [[Оросын иргэний дайн]]: * [[Читийн операци]] * [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь|Монголын операци]] |Schlachten_Bezeichnung= |Jahrestage= |Auszeichnungen= |battle_honours= }} '''Азийн морин дивиз''' нь [[Оросын иргэний дайн]]д болон Монголын 1921 оны [[Ардын хувьсгал]]ын жилүүдэд [[орос]] бус ази гаралтай үндэстнүүдээс бүрдүүлсэн [[цэрэг|цэргийн]] нэгтгэл юм. Тус [[wikt:дивиз|дивиз]] нь [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн удирдлагаар 1921 онд [[Монгол]]ын [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн]] түүхэн гавьяатай юм. == Монголд нэвтэрсэн нь == [[Файл:Азийн морин дивизийн туг.png|thumb|340px|туг]] Урьд нь [[Григорий Семёнов|Семенов]], Унгерн хоёр [[Оросын Хаант Улс|цагаан хааны]] цэрэг байхдаа Монголын Ховдын хязгаарт офицерээр алба хашиж байсан найзууд билээ. Тийм ч учраас эд Монголыг сайн мэддэг байсан юм. Унгерний цэрэг Хүрээ рүү Сэлбэ Улиастай голын дундуур одоогийн Цагаан даваагаар даван ирж Хятадын армитай тулалдаад ихэд ялагдан буцсан. Энэ үед Хүрээн дэх [[оросууд]]ын байдал хүндэрч хувьсгалч үзэлтэй Кучеренко нар биднийг гамин цэрэгт ховлосноос болж олон хүн шоронд орсон юм. Барон 1921 он гармагц хоёрдугаар сард дахин довтолж өөрөөсөө хэд дахин олон хүнтэй Хятадын байнгын армийг бутцохисон. Тэр үед маш их цуу явж байсан. Хятадын талд үнэн очдоггүй байсан болохоор олон мянган цэрэгтэй арми ирчихэж гэж сэтгэлээр унаад ялагдсан байх талтай. Хятадууд Бээжингээс нэмэлт хүч татах хүсэлт гаргасан байсан. Түүний түрүүчийг Барон өөрөө мордон Чойр орчимд хиар цохисон юм. Үүнээс хойш хятадууд Монголд Бароныг дийлэхгүй юм байна гэж ойлгоод дахиж нааш нь цэрэг цуух хөдөлгөөгүй. Унгерн маш том төлөвлөгөөтэй байсан. Хүрээний ард түмний дэмжлэгээр Орост болсон иргэний дайны галыг эргүүлэх гэж оролдож, [[Улаан Арми|улаантнууд]]ыг ялж, [[хаант засаглал]]ыг сэргээхээр явж байв. Тиймээс Унгерн ард түмнийхээ үйлдсэн харгис хэрцгий байдлыг цэрэг ямар нэгэн байдлаар хязгаарлах гэж оролдсон боловч чадаагүй. Хаашаа ч харсан, хаа сайгүй дүүжлүүр байсан гэдгийг нүдээр үзсэн нэгэн гэрч дурссан. Хөөрхий ард түмэн, буддын лам нар, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, хөгшин залуу, хүүхэд ч бай тэдний дээр найгацгаав. Унгерн [[монголчууд]]ын эсрэг харгислал үйлдсэн цэргүүдийг цаазаар авах хүртэл хатуу шийтгэх тухай зарлиг гаргасан боловч энэ зааврыг тэр бүр дагаж мөрддөггүй байв. Гурав хоногийн дараа Унгерн хатуу дүрэм тогтоожээ: дээрэм тонуул хийсэн гэж сэжиглэгдсэн хүн бүр, тэр байтугай нутгийн оршин суугчдыг хүртэл хатуу шийтгэх ёстой байв. Удалгүй үймээн самуун бараг зогсов, нэг "гэхдээ" нь: уг тогтоол нь антисемитийн бароныг ихэд үзэн яддаг еврейчүүдэд хамаарахгүй байв. Хүрээ руу дайрсны дараа [[еврей]] гэр бүлүүд хотод үлдсэн хэвээр байсан бөгөөд Унгерны казакууд сонгодог погромуудыг хийжээ. Тэдний уламжлалд антисемитизм байдаггүй тул монголчууд юу болоод байгааг ойлгосонгүй. Еврейчүүдийг морин цэргүүд агнаж, Хүрээ хотын гудамжаар хөөж, линч хийж, зугаа цэнгэлийн зорилгоор олны өмнө тамлуулж байв.<ref>[https://lenta.ru/articles/2016/09/07/ungern/ Кровавый барон Как российский белый офицер чуть не стал диктатором Евразии] Лента.Ру. 2016</ref> ==Командлагч== * [[Барон Унгерн фон Штернберг]] * [[Борис Резухин]] * [[Генерал Бакич]] * [[Кайгородов]] ==Эшлэл== <references /> {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Азийн морин дивиз| ]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] 76hgpf9oewfatvmxzwo67m5ki1nepib 709827 709794 2022-08-28T01:09:43Z 103.173.255.162 /* Монголд нэвтэрсэн нь */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс зэвсэгт хүчний нэгтгэл |Name=Азийн морин дивиз |Bild=[[File:Солдаты бурят-монгольского полка Азиатской конной дивизии.jpg|300px]] |Beschriftung= |Daten= |Startdatum=[[1919]] оны 5 сарын 28 |Enddatum=[[1921]] оны намар |Land= {{RUS|WIDTH=22|#}} [[Цагаан хөдөлгөөн]]<br /><small>([[1920]] оны 9 сар хүртэл)</small><br />[[Файл:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|border|{{{1|22px}}}]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]<br /><small>([[1920]] оны 9 сараас хойш)</small> |Streitkräfte=Оросын Дорнод хязгаарын зэвсэгт хүчин <br /> <small>([[1920]] оны 4 сар хүртэл)</small> <br /> Алс дорнодын арми <br /> <small>([[1920]] оны 4-9 сар)</small> <br /> Богд хааны арми <br /> <small>([[1920]] оны 9 сараас хойш)</small> |Teilstreitkraft= |Truppengattung=[[Морин цэрэг]] |Typ=Хуурай замын цэргийн бүлэг |Gliederung= |Mannstärke= 2400 сэлэм <br /> <small>([[1920]] оны 9 сар)</small> <br /> 3500 сэлэм <br /> <small>([[1921]] оны 6 сар)</small> |Teil_von= |Stationierungsort=[[Хүрээ]], [[Монгол]] |Stationierungsort_Bezeichnung= |Spitzname= |Schutzpatron= |Motto= |Farben= |Farben_Bezeichnung= |Marsch= |Maskottchen= |Ausrüstung= |Ausrüstung_Bezeichnung= |Schlachten=[[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Нийслэл хүрээг чөлөөлсөн]]<br /> [[Ардын хувьсгал|Монголын ардын хувьсгал]] <br /> [[Оросын иргэний дайн]]: * [[Читийн операци]] * [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь|Монголын операци]] |Schlachten_Bezeichnung= |Jahrestage= |Auszeichnungen= |battle_honours= }} '''Азийн морин дивиз''' нь [[Оросын иргэний дайн]]д болон Монголын 1921 оны [[Ардын хувьсгал]]ын жилүүдэд [[орос]] бус ази гаралтай үндэстнүүдээс бүрдүүлсэн [[цэрэг|цэргийн]] нэгтгэл юм. Тус [[wikt:дивиз|дивиз]] нь [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн удирдлагаар 1921 онд [[Монгол]]ын [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн]] түүхэн гавьяатай юм. == Монголд нэвтэрсэн нь == [[Файл:Азийн морин дивизийн туг.png|thumb|340px|туг]] Урьд нь [[Григорий Семёнов|Семенов]], Унгерн хоёр [[Оросын Хаант Улс|цагаан хааны]] цэрэг байхдаа Монголын Ховдын хязгаарт офицерээр алба хашиж байсан найзууд билээ. Тийм ч учраас эд Монголыг сайн мэддэг байсан юм. Унгерний цэрэг Хүрээ рүү Сэлбэ Улиастай голын дундуур одоогийн Цагаан даваагаар даван ирж Хятадын армитай тулалдаад ихэд ялагдан буцсан. Энэ үед Хүрээн дэх [[оросууд]]ын байдал хүндэрч хувьсгалч үзэлтэй Кучеренко нар биднийг гамин цэрэгт ховлосноос болж олон хүн шоронд орсон юм. Барон 1921 он гармагц хоёрдугаар сард дахин довтолж өөрөөсөө хэд дахин олон хүнтэй Хятадын байнгын армийг бутцохисон. Тэр үед маш их цуу явж байсан. Хятадын талд үнэн очдоггүй байсан болохоор олон мянган цэрэгтэй арми ирчихэж гэж сэтгэлээр унаад ялагдсан байх талтай. Хятадууд Бээжингээс нэмэлт хүч татах хүсэлт гаргасан байсан. Түүний түрүүчийг Барон өөрөө мордон Чойр орчимд хиар цохисон юм. Үүнээс хойш хятадууд Монголд Бароныг дийлэхгүй юм байна гэж ойлгоод дахиж нааш нь цэрэг цуух хөдөлгөөгүй. Унгерн маш том төлөвлөгөөтэй байсан. Хүрээний ард түмний дэмжлэгээр Орост болсон иргэний дайны галыг эргүүлэх гэж оролдож, [[Улаан Арми|улаантнууд]]ыг ялж, [[хаант засаглал]]ыг сэргээхээр явж байв. Тиймээс Унгерн ард түмнийхээ үйлдсэн харгис хэрцгий байдлыг цэрэг ямар нэгэн байдлаар хязгаарлах гэж оролдсон боловч чадаагүй. Хаашаа ч харсан, хаа сайгүй дүүжлүүр байсан гэдгийг нүдээр үзсэн нэгэн гэрч дурссан. Хөөрхий ард түмэн, буддын лам нар, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, хөгшин залуу, хүүхэд ч бай тэдний дээр найгацгаав. Унгерн [[монголчууд]]ын эсрэг харгислал үйлдсэн цэргүүдийг цаазаар авах хүртэл хатуу шийтгэх тухай зарлиг гаргасан боловч энэ зааврыг тэр бүр дагаж мөрддөггүй байв. Гурав хоногийн дараа Унгерн хатуу дүрэм тогтоожээ: дээрэм тонуул хийсэн гэж сэжиглэгдсэн хүн бүр, тэр байтугай нутгийн оршин суугчдыг хүртэл хатуу шийтгэх ёстой байв. Удалгүй үймээн самуун бараг зогсов, нэг "гэхдээ" нь: Антисемит [[Цагаан хөдөлгөөн|цагаан оросууд]]аас болж уг тогтоол нь еврейчүүдэд хамаарахгүй байв. Хүрээ руу дайрсны дараа [[еврей]] гэр бүлүүд хотод үлдсэн хэвээр байсан бөгөөд Унгерны казакууд сонгодог погромуудыг хийжээ. Тэдний уламжлалд антисемитизм байдаггүй тул монголчууд юу болоод байгааг ойлгосонгүй. Еврейчүүдийг морин цэргүүд агнаж, Хүрээ хотын гудамжаар хөөж, линч хийж, зугаа цэнгэлийн зорилгоор олны өмнө тамлуулж байв.<ref>[https://lenta.ru/articles/2016/09/07/ungern/ Кровавый барон Как российский белый офицер чуть не стал диктатором Евразии] Лента.Ру. 2016</ref> ==Командлагч== * [[Барон Унгерн фон Штернберг]] * [[Борис Резухин]] * [[Генерал Бакич]] * [[Кайгородов]] ==Эшлэл== <references /> {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Азийн морин дивиз| ]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] cqhjgwyyd4lyfhc19da7udu50pqgdql 709830 709827 2022-08-28T01:17:10Z 103.173.255.162 /* Монголд нэвтэрсэн нь */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс зэвсэгт хүчний нэгтгэл |Name=Азийн морин дивиз |Bild=[[File:Солдаты бурят-монгольского полка Азиатской конной дивизии.jpg|300px]] |Beschriftung= |Daten= |Startdatum=[[1919]] оны 5 сарын 28 |Enddatum=[[1921]] оны намар |Land= {{RUS|WIDTH=22|#}} [[Цагаан хөдөлгөөн]]<br /><small>([[1920]] оны 9 сар хүртэл)</small><br />[[Файл:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|border|{{{1|22px}}}]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]<br /><small>([[1920]] оны 9 сараас хойш)</small> |Streitkräfte=Оросын Дорнод хязгаарын зэвсэгт хүчин <br /> <small>([[1920]] оны 4 сар хүртэл)</small> <br /> Алс дорнодын арми <br /> <small>([[1920]] оны 4-9 сар)</small> <br /> Богд хааны арми <br /> <small>([[1920]] оны 9 сараас хойш)</small> |Teilstreitkraft= |Truppengattung=[[Морин цэрэг]] |Typ=Хуурай замын цэргийн бүлэг |Gliederung= |Mannstärke= 2400 сэлэм <br /> <small>([[1920]] оны 9 сар)</small> <br /> 3500 сэлэм <br /> <small>([[1921]] оны 6 сар)</small> |Teil_von= |Stationierungsort=[[Хүрээ]], [[Монгол]] |Stationierungsort_Bezeichnung= |Spitzname= |Schutzpatron= |Motto= |Farben= |Farben_Bezeichnung= |Marsch= |Maskottchen= |Ausrüstung= |Ausrüstung_Bezeichnung= |Schlachten=[[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Нийслэл хүрээг чөлөөлсөн]]<br /> [[Ардын хувьсгал|Монголын ардын хувьсгал]] <br /> [[Оросын иргэний дайн]]: * [[Читийн операци]] * [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь|Монголын операци]] |Schlachten_Bezeichnung= |Jahrestage= |Auszeichnungen= |battle_honours= }} '''Азийн морин дивиз''' нь [[Оросын иргэний дайн]]д болон Монголын 1921 оны [[Ардын хувьсгал]]ын жилүүдэд [[орос]] бус ази гаралтай үндэстнүүдээс бүрдүүлсэн [[цэрэг|цэргийн]] нэгтгэл юм. Тус [[wikt:дивиз|дивиз]] нь [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн удирдлагаар 1921 онд [[Монгол]]ын [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн]] түүхэн гавьяатай юм. == Монголд нэвтэрсэн нь == [[Файл:Азийн морин дивизийн туг.png|thumb|340px|туг]] Урьд нь [[Григорий Семёнов|Семенов]], Унгерн хоёр [[Оросын Хаант Улс|цагаан хааны]] цэрэг байхдаа Монголын Ховдын хязгаарт офицерээр алба хашиж байсан найзууд билээ. Тийм ч учраас эд Монголыг сайн мэддэг байсан юм. Унгерний цэрэг Хүрээ рүү Сэлбэ Улиастай голын дундуур одоогийн Цагаан даваагаар даван ирж Хятадын армитай тулалдаад ихэд ялагдан буцсан. Энэ үед Хүрээн дэх [[оросууд]]ын байдал хүндэрч хувьсгалч үзэлтэй Кучеренко нар биднийг гамин цэрэгт ховлосноос болж олон хүн шоронд орсон юм. Барон 1921 он гармагц хоёрдугаар сард дахин довтолж өөрөөсөө хэд дахин олон хүнтэй Хятадын байнгын армийг бутцохисон. Тэр үед маш их цуу явж байсан. Хятадын талд үнэн очдоггүй байсан болохоор олон мянган цэрэгтэй арми ирчихэж гэж сэтгэлээр унаад ялагдсан байх талтай. Хятадууд Бээжингээс нэмэлт хүч татах хүсэлт гаргасан байсан. Түүний түрүүчийг Барон өөрөө мордон Чойр орчимд хиар цохисон юм. Үүнээс хойш хятадууд Монголд Бароныг дийлэхгүй юм байна гэж ойлгоод дахиж нааш нь цэрэг цуух хөдөлгөөгүй. Унгерн маш том төлөвлөгөөтэй байсан. Хүрээний ард түмний дэмжлэгээр Орост болсон иргэний дайны галыг эргүүлэх гэж оролдож, [[Улаан Арми|улаантнууд]]ыг ялж, [[хаант засаглал]]ыг сэргээхээр явж байв. Тиймээс Унгерн ард түмнийхээ үйлдсэн харгис хэрцгий байдлыг цэрэг ямар нэгэн байдлаар хязгаарлах гэж оролдсон боловч чадаагүй. Хаашаа ч харсан, хаа сайгүй дүүжлүүр байсан гэдгийг нүдээр үзсэн нэгэн гэрч дурссан. Хөөрхий ард түмэн, буддын лам нар, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, хөгшин залуу, хүүхэд ч бай тэдний дээр найгацгаав. Унгерн [[монголчууд]]ын эсрэг харгислал үйлдсэн цэргүүдийг цаазаар авах хүртэл хатуу шийтгэх тухай зарлиг гаргасан боловч энэ зааврыг тэр бүр дагаж мөрддөггүй байв. Гурав хоногийн дараа Унгерн хатуу дүрэм тогтоожээ: дээрэм тонуул хийсэн гэж сэжиглэгдсэн хүн бүр, тэр байтугай нутгийн оршин суугчдыг хүртэл хатуу шийтгэх ёстой байв. Удалгүй үймээн самуун бараг зогсов, нэг "гэхдээ" нь: антисемит [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагаан Оросууд]]аас болж уг тогтоол нь еврейчүүдэд хамаарахгүй байв. Хүрээ руу дайрсны дараа [[еврей]] гэр бүлүүд хотод үлдсэн хэвээр байсан бөгөөд Унгерны казакууд сонгодог погромуудыг хийжээ. Тэдний уламжлалд антисемитизм байдаггүй тул монголчууд юу болоод байгааг ойлгосонгүй. Еврейчүүдийг морин цэргүүд агнаж, Хүрээ хотын гудамжаар хөөж, линч хийж, зугаа цэнгэлийн зорилгоор олны өмнө тамлуулж байв.<ref>[https://lenta.ru/articles/2016/09/07/ungern/ Кровавый барон Как российский белый офицер чуть не стал диктатором Евразии] Лента.Ру. 2016</ref> ==Командлагч== * [[Барон Унгерн фон Штернберг]] * [[Борис Резухин]] * [[Генерал Бакич]] * [[Кайгородов]] ==Эшлэл== <references /> {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Азийн морин дивиз| ]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] cytwyau9ni0iuasu1a25h4bgdeirpy5 709832 709830 2022-08-28T01:18:52Z 103.173.255.162 /* Монголд нэвтэрсэн нь */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс зэвсэгт хүчний нэгтгэл |Name=Азийн морин дивиз |Bild=[[File:Солдаты бурят-монгольского полка Азиатской конной дивизии.jpg|300px]] |Beschriftung= |Daten= |Startdatum=[[1919]] оны 5 сарын 28 |Enddatum=[[1921]] оны намар |Land= {{RUS|WIDTH=22|#}} [[Цагаан хөдөлгөөн]]<br /><small>([[1920]] оны 9 сар хүртэл)</small><br />[[Файл:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|border|{{{1|22px}}}]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]<br /><small>([[1920]] оны 9 сараас хойш)</small> |Streitkräfte=Оросын Дорнод хязгаарын зэвсэгт хүчин <br /> <small>([[1920]] оны 4 сар хүртэл)</small> <br /> Алс дорнодын арми <br /> <small>([[1920]] оны 4-9 сар)</small> <br /> Богд хааны арми <br /> <small>([[1920]] оны 9 сараас хойш)</small> |Teilstreitkraft= |Truppengattung=[[Морин цэрэг]] |Typ=Хуурай замын цэргийн бүлэг |Gliederung= |Mannstärke= 2400 сэлэм <br /> <small>([[1920]] оны 9 сар)</small> <br /> 3500 сэлэм <br /> <small>([[1921]] оны 6 сар)</small> |Teil_von= |Stationierungsort=[[Хүрээ]], [[Монгол]] |Stationierungsort_Bezeichnung= |Spitzname= |Schutzpatron= |Motto= |Farben= |Farben_Bezeichnung= |Marsch= |Maskottchen= |Ausrüstung= |Ausrüstung_Bezeichnung= |Schlachten=[[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Нийслэл хүрээг чөлөөлсөн]]<br /> [[Ардын хувьсгал|Монголын ардын хувьсгал]] <br /> [[Оросын иргэний дайн]]: * [[Читийн операци]] * [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь|Монголын операци]] |Schlachten_Bezeichnung= |Jahrestage= |Auszeichnungen= |battle_honours= }} '''Азийн морин дивиз''' нь [[Оросын иргэний дайн]]д болон Монголын 1921 оны [[Ардын хувьсгал]]ын жилүүдэд [[орос]] бус ази гаралтай үндэстнүүдээс бүрдүүлсэн [[цэрэг|цэргийн]] нэгтгэл юм. Тус [[wikt:дивиз|дивиз]] нь [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн удирдлагаар 1921 онд [[Монгол]]ын [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн]] түүхэн гавьяатай юм. == Монголд нэвтэрсэн нь == [[Файл:Азийн морин дивизийн туг.png|thumb|340px|туг]] Урьд нь [[Григорий Семёнов|Семенов]], Унгерн хоёр [[Оросын Хаант Улс|цагаан хааны]] цэрэг байхдаа Монголын Ховдын хязгаарт офицерээр алба хашиж байсан найзууд билээ. Тийм ч учраас эд Монголыг сайн мэддэг байсан юм. Унгерний цэрэг Хүрээ рүү Сэлбэ Улиастай голын дундуур одоогийн Цагаан даваагаар даван ирж Хятадын армитай тулалдаад ихэд ялагдан буцсан. Энэ үед Хүрээн дэх [[оросууд]]ын байдал хүндэрч хувьсгалч үзэлтэй Кучеренко нар биднийг гамин цэрэгт ховлосноос болж олон хүн шоронд орсон юм. Барон 1921 он гармагц хоёрдугаар сард дахин довтолж өөрөөсөө хэд дахин олон хүнтэй Хятадын байнгын армийг бутцохисон. Тэр үед маш их цуу явж байсан. Хятадын талд үнэн очдоггүй байсан болохоор олон мянган цэрэгтэй арми ирчихэж гэж сэтгэлээр унаад ялагдсан байх талтай. Хятадууд Бээжингээс нэмэлт хүч татах хүсэлт гаргасан байсан. Түүний түрүүчийг Барон өөрөө мордон Чойр орчимд хиар цохисон юм. Үүнээс хойш хятадууд Монголд Бароныг дийлэхгүй юм байна гэж ойлгоод дахиж нааш нь цэрэг цуух хөдөлгөөгүй. Унгерн маш том төлөвлөгөөтэй байсан. Хүрээний ард түмний дэмжлэгээр Орост болсон иргэний дайны галыг эргүүлэх гэж оролдож, [[Улаан Арми|улаантнууд]]ыг ялж, [[хаант засаглал]]ыг сэргээхээр явж байв. Тиймээс Унгерн ард түмнийхээ үйлдсэн харгис хэрцгий байдлыг цэрэг ямар нэгэн байдлаар хязгаарлах гэж оролдсон боловч чадаагүй. Хаашаа ч харсан, хаа сайгүй дүүжлүүр байсан гэдгийг нүдээр үзсэн нэгэн гэрч дурссан. Хөөрхий ард түмэн, буддын лам нар, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, хөгшин залуу, хүүхэд ч бай тэдний дээр найгацгаав. Унгерн [[монголчууд]]ын эсрэг харгислал үйлдсэн цэргүүдийг цаазаар авах хүртэл хатуу шийтгэх тухай зарлиг гаргасан боловч энэ зааврыг тэр бүр дагаж мөрддөггүй байв. Гурав хоногийн дараа Унгерн хатуу дүрэм тогтоожээ: дээрэм тонуул хийсэн гэж сэжиглэгдсэн хүн бүр, тэр байтугай нутгийн оршин суугчдыг хүртэл хатуу шийтгэх ёстой байв. Удалгүй үймээн самуун бараг зогсов, нэг "гэхдээ" нь: антисемит [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагаан оросууд]]аас болж уг тогтоол нь еврейчүүдэд хамаарахгүй байв. Хүрээ руу дайрсны дараа [[еврей]] гэр бүлүүд хотод үлдсэн хэвээр байсан бөгөөд Унгерны казакууд сонгодог погромуудыг хийжээ. Тэдний уламжлалд антисемитизм байдаггүй тул монголчууд юу болоод байгааг ойлгосонгүй. Еврейчүүдийг морин цэргүүд агнаж, Хүрээ хотын гудамжаар хөөж, линч хийж, зугаа цэнгэлийн зорилгоор олны өмнө тамлуулж байв.<ref>[https://lenta.ru/articles/2016/09/07/ungern/ Кровавый барон Как российский белый офицер чуть не стал диктатором Евразии] Лента.Ру. 2016</ref> ==Командлагч== * [[Барон Унгерн фон Штернберг]] * [[Борис Резухин]] * [[Генерал Бакич]] * [[Кайгородов]] ==Эшлэл== <references /> {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Азийн морин дивиз| ]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] s9l5w8v7r3yb9gl9r2m9kdtkzj6g5j2 709833 709832 2022-08-28T01:21:37Z 103.173.255.162 /* Монголд нэвтэрсэн нь */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс зэвсэгт хүчний нэгтгэл |Name=Азийн морин дивиз |Bild=[[File:Солдаты бурят-монгольского полка Азиатской конной дивизии.jpg|300px]] |Beschriftung= |Daten= |Startdatum=[[1919]] оны 5 сарын 28 |Enddatum=[[1921]] оны намар |Land= {{RUS|WIDTH=22|#}} [[Цагаан хөдөлгөөн]]<br /><small>([[1920]] оны 9 сар хүртэл)</small><br />[[Файл:Flag of Mongolia (1911-1921).svg|border|{{{1|22px}}}]] [[Богд Хаант Монгол Улс]]<br /><small>([[1920]] оны 9 сараас хойш)</small> |Streitkräfte=Оросын Дорнод хязгаарын зэвсэгт хүчин <br /> <small>([[1920]] оны 4 сар хүртэл)</small> <br /> Алс дорнодын арми <br /> <small>([[1920]] оны 4-9 сар)</small> <br /> Богд хааны арми <br /> <small>([[1920]] оны 9 сараас хойш)</small> |Teilstreitkraft= |Truppengattung=[[Морин цэрэг]] |Typ=Хуурай замын цэргийн бүлэг |Gliederung= |Mannstärke= 2400 сэлэм <br /> <small>([[1920]] оны 9 сар)</small> <br /> 3500 сэлэм <br /> <small>([[1921]] оны 6 сар)</small> |Teil_von= |Stationierungsort=[[Хүрээ]], [[Монгол]] |Stationierungsort_Bezeichnung= |Spitzname= |Schutzpatron= |Motto= |Farben= |Farben_Bezeichnung= |Marsch= |Maskottchen= |Ausrüstung= |Ausrüstung_Bezeichnung= |Schlachten=[[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Нийслэл хүрээг чөлөөлсөн]]<br /> [[Ардын хувьсгал|Монголын ардын хувьсгал]] <br /> [[Оросын иргэний дайн]]: * [[Читийн операци]] * [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь|Монголын операци]] |Schlachten_Bezeichnung= |Jahrestage= |Auszeichnungen= |battle_honours= }} '''Азийн морин дивиз''' нь [[Оросын иргэний дайн]]д болон Монголын 1921 оны [[Ардын хувьсгал]]ын жилүүдэд [[орос]] бус ази гаралтай үндэстнүүдээс бүрдүүлсэн [[цэрэг|цэргийн]] нэгтгэл юм. Тус [[wikt:дивиз|дивиз]] нь [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн удирдлагаар 1921 онд [[Монгол]]ын [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн]] түүхэн гавьяатай юм. == Монголд нэвтэрсэн нь == [[Файл:Азийн морин дивизийн туг.png|thumb|340px|туг]] Урьд нь [[Григорий Семёнов|Семенов]], Унгерн хоёр [[Оросын Хаант Улс|цагаан хааны]] цэрэг байхдаа Монголын Ховдын хязгаарт офицерээр алба хашиж байсан найзууд билээ. Тийм ч учраас эд Монголыг сайн мэддэг байсан юм. Унгерний цэрэг Хүрээ рүү Сэлбэ Улиастай голын дундуур одоогийн Цагаан даваагаар даван ирж Хятадын армитай тулалдаад ихэд ялагдан буцсан. Энэ үед Хүрээн дэх [[оросууд]]ын байдал хүндэрч хувьсгалч үзэлтэй Кучеренко нар биднийг гамин цэрэгт ховлосноос болж олон хүн шоронд орсон юм. Барон 1921 он гармагц хоёрдугаар сард дахин довтолж өөрөөсөө хэд дахин олон хүнтэй Хятадын байнгын армийг бутцохисон. Тэр үед маш их цуу явж байсан. Хятадын талд үнэн очдоггүй байсан болохоор олон мянган цэрэгтэй арми ирчихэж гэж сэтгэлээр унаад ялагдсан байх талтай. Хятадууд Бээжингээс нэмэлт хүч татах хүсэлт гаргасан байсан. Түүний түрүүчийг Барон өөрөө мордон Чойр орчимд хиар цохисон юм. Үүнээс хойш хятадууд Монголд Бароныг дийлэхгүй юм байна гэж ойлгоод дахиж нааш нь цэрэг цуух хөдөлгөөгүй. Унгерн маш том төлөвлөгөөтэй байсан. Хүрээний ард түмний дэмжлэгээр Орост болсон иргэний дайны галыг эргүүлэх гэж оролдож, [[Улаан Арми|улаантнууд]]ыг ялж, [[хаант засаглал]]ыг сэргээхээр явж байв. Тиймээс Унгерн ард түмнийхээ үйлдсэн харгис хэрцгий байдлыг цэрэг ямар нэгэн байдлаар хязгаарлах гэж оролдсон боловч чадаагүй. Хаашаа ч харсан, хаа сайгүй дүүжлүүр байсан гэдгийг нүдээр үзсэн нэгэн гэрч дурссан. Хөөрхий ард түмэн, буддын лам нар, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, хөгшин залуу, хүүхэд ч бай тэдний дээр найгацгаав. Унгерн [[монголчууд]]ын эсрэг харгислал үйлдсэн цэргүүдийг цаазаар авах хүртэл хатуу шийтгэх тухай зарлиг гаргасан боловч энэ зааврыг тэр бүр дагаж мөрддөггүй байв. Гурав хоногийн дараа Унгерн хатуу дүрэм тогтоожээ: дээрэм тонуул хийсэн гэж сэжиглэгдсэн хүн бүр, тэр байтугай нутгийн оршин суугчдыг хүртэл хатуу шийтгэх ёстой байв. Удалгүй үймээн самуун бараг зогсов, нэг "гэхдээ" нь: антисемит [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагаан оросууд]]аас болж уг тогтоол нь еврейчүүдэд хамаарахгүй байв. Хүрээ руу дайрсны дараа [[еврей]] гэр бүлүүд хотод үлдсэн хэвээр байсан бөгөөд Унгерны [[казак]]ууд сонгодог погромуудыг хийжээ. Тэдний уламжлалд антисемитизм байдаггүй тул монголчууд юу болоод байгааг ойлгосонгүй. Еврейчүүдийг морин цэргүүд агнаж, Хүрээ хотын гудамжаар хөөж, линч хийж, зугаа цэнгэлийн зорилгоор олны өмнө тамлуулж байв.<ref>[https://lenta.ru/articles/2016/09/07/ungern/ Кровавый барон Как российский белый офицер чуть не стал диктатором Евразии] Лента.Ру. 2016</ref> ==Командлагч== * [[Барон Унгерн фон Штернберг]] * [[Борис Резухин]] * [[Генерал Бакич]] * [[Кайгородов]] ==Эшлэл== <references /> {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Азийн морин дивиз| ]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын түүх]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] kl3wuod6zywj4yd2knjc3xg8p9mn41v Мэргэн уулын байлдаан 0 37147 709838 706510 2022-08-28T01:46:52Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Баруун хилийн тулгаралтууд |partof= [[Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн]] |campaign=Мэргэн уулын байлдаан |date=[[1948]] оны 5 сарын 28— 6 сарын 2 |place= [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]],[[Ховд аймаг]] |casus= |territory= |result=Хятадын даалгавраар хийсэн хасагийн дээрэмчдийн халдагыг няцаасан |combatant1=[[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|25px]] [[Монголын Ардын арми|Монголын хилийн цэрэг]] <br /> [[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|25px]] [[Монгол ардын армийн Цэргийн агаарын хүчин|Агаарын цэргийн хүчин]] |combatant2= [[Хятад улс]] <br /> [[Файл:Flag of the Republic of China Army.svg|25px]] [[Үндэсний Хувьсгалт Арми]] <br />[[Файл:Flag of the Second East Turkestan Republic.svg|25px]] [[Дорнод Туркестаны Бүгд Найрамдах Улс|Зүүн Туркестан]]ы [[Хасагийн дээрэмчид]] |commander1=[[Хорлоогийн Чойбалсан|Х.Чойбалсан]]<br /> [[Батын Дорж|Б. Дорж]] <br /> [[Матросын Зайсанов|М.Зайсанов]] <br /> Ш.Зонров |commander2=[[Жан Жижун]]<br /> Ма Чэнсян <br /> Ма Шижэнь <br /> [[Оспан батыр]] <br /> [[Оспаны баатар Сагадай]] |strength1= 150 хилийн цэргийн офицер, хилчид |strength2= Оспаны алдартай 22 баатар |casualties1= 4 хүн алагдсан |casualties2= 10 баатар алагдсан, бусад нь зугатсан }} '''Мэргэн уулын байлдаан''' — [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ын хилийг зөрчин [[Тайвань|Хятад]] болон [[Оспан батыр|Оспан]]ы хасагийн дээрэмчдийн хийсэн удаа дараагийн зэвсэгт халдалагуудын нэг юм. == Түүх == Хүйтэн ширүүн хаврын 1948 оны тавдугаар сарын 27-ноос 28-нд шилжих шөнө [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]-ын хилийг [[Багахавтаг]]ийн чиглэлээр [[Оспан батыр|Оспан]]ы дээрэмчид нэвтрэн нутгийн гүнд 70 орчим километр цөмөрч, [[Мэргэн уул]]анд бүгсэн байна. Энэхүү [[хасагийн дээрэмчид]] нь Оспаны шилдэг 22 [[баатар]] гэдэг нь байсан бөгөөд тэд нарт Оспан өөрийн биеэр "Монголын хилийн цэргийнхнийг довтлон амьд хэл барьж ирэх, тэр тусмаа хилийн цэргийн даргыг барьж ирэх" даалгавар өгсөн байна. Энэ удаа Оспаны шилдэг 22 баатрыг [[Сагадай]] хэмээх эр толгойлж явсан ба тэр нь Монголын тусгай даалгавар биелүүлж явсан тагнуулч хүн байжээ. Хасагийн дээрэмчдийг хил нэвтэрсэн мэдээ авсан [[хилийн застав]], сумангийн захирагч нар яаралтай бүслэн устгах шийдвэр гарган Мэргэн уулын зүг хөдөлсөн байна. Хилийн цэргийн хүчин Мэргэн уулыг бүслэн дайралт хийсэн байна. Тулалдааны үед Оспаны баатар 10 хүнийг устгасан ба үлдсэн нь зугатаасан байна. Энэ тулгаралтанд ахмад [[Самданжамцын Лхагвадорж|Лхагвадорж]], [[хилчин Халтмаа]] нарын 4 хүн баатарлагаар тулалдан амь үрэгдсэн байна. == Мөн үзэх == * [[Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн]] * [[Бага хавтагийн хилийн тулгаралт]] * [[Монголын Баруун хил хамгаалалтын түүх]] == Урлагийн бүтээл == *[[Босго тотго]] олон ангит уран сайхны түүхэн кино. МНВ телевизийн бүтээл.2013 он *[[Хил дээр]] Монголын уран сайхны кино. *Ц.Уламбаяр. Дархан хилийн манаа. тууж [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:Хил хамгаалалтын түүх]] [[Ангилал:Монголын хилийн цэрэг]] [[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]] [[Ангилал:Баруун Монголын хилийн тулгаралтууд]] [[Ангилал:Монголчуудын оролцсон дайн]] [[Ангилал:БНМАУ-ын оролцсон дайн тулаан]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын хилийн мөргөлдөөнүүд]] cktpf8j89zqovjhkx5qnnughmb5ob8g Ховдыг чөлөөлөх байлдаан 0 37742 709792 709652 2022-08-27T12:20:49Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Ховдыг чөлөөлөх байлдаан |partof= [[Манжийн эсрэг монголчуудын тэмцэл]] |image = [[Зураг:Generals of Occupaed Hovd.jpg|300px]] |caption = Ховдыг чөлөөлөхөд голлон оролцогч нар. Зүүн гараас: Дөрвөд Далай хан Түмэндэлгэржав, [[Ринчинпилийн Наваанцэрэн|Наваанцэрэн]] бэйл, Жалханз хутагт Дамдинбазар, Догшин ноён хутагт Дамбийжанцан, Улаангомын Зоригт хан Содномжамц. 1912 оны 8 сар. Ховд хот |campaign=Ховдыг чөлөөлөх байлдаан |date=1912 оны 6 сарын 9- 8 сарын 6 |place=[[Монгол улс]], [[Ховд аймаг]], [[Ховд хот]] |casus= Монголчуудын ялалт |territory=[[Баруун хязгаар]]ын монголчууд амьдардаг нутгийг [[Манж Чин гүрэн|Манжаас]]ээс чөлөөлсөн. |result= Богд Хаант Монгол Улсад Ховдын хязгаар буюу Баруун хязгаарыг нэгтгэсэн |combatant1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1889–1912).svg|border|22px]] [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин гүрэн]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]<br />[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]],<br /> [[Хатанбаатар Магсаржав]], <br /> [[Жа лам Дамбийжанцан]], <br />[[Содномын Дамдинбазар|Жалханз хутагт Дамдинбазар]], <br /> [[Тогтох гүн]], <br />[[Хайсан]] [[гүн]], <br />Дөрвөд далай ханы ахмад хүү [[Түмэндэлгэржав]], <br /> [[Жалцангомбоцэдэн]], <br /> [[Тагнын Урианхайн хязгаар|Урианхайн]] Гомбодорж |commander2=[[Зураг:Flag of China (1889–1912).svg|border|22px]]<br /> сайд [[Пүрүан]] {{surrender}} |strength1=[[Богд Хаант Монгол Улс]]ын армийн ангиуд нийтдээ 5000 орчим цэрэг |strength2=3000 [[цэрэг]]<br /> |casualties1=алуулсан 45, <br />шархадсан тодорхой бус |casualties2=алуулсан 200,<br />олзлуулсан 1200<br />тэмээ 1000<br />морь 1000,<br />хонь 5000 <br />буу 200 <br /> сум 20000 <br /> мөнгө 20000 лан }} '''Ховдыг чөлөөлөх байлдаан''' нь Дундад зуунд монголчуудын Манжийн эсрэг хийсэн дайны тулалдаануудаас хойш анх удаа Монгол-Манжийн хооронд болсон эхний бөгөөд эцсийн тулалдаан юм. [[Файл:Манлайбаатар Дамдинсүрэн.jpg|thumb|right|200px|Манлайбаатар Дамдинсүрэн]] [[Файл:Khatanbaatar_Magsarjav.jpg|thumb|right|200px|Хатанбаатар Магсаржав]] [[Файл:陶克陶胡.jpg|thumb|right|200px|Тогтох гүн]] [[Файл:Sodnomyn_Damdinbazar.jpg|thumb|right|200px|Жалханз хутагт]] [[Файл:Dambija2.jpg|thumb|right|200px|Жа лам]] ==Үүссэн нөхцөл== 1912 онд [[Нийслэл хүрээ]]нээс [[Сандо амбан]]ыг хөөн [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг байгуулж, тусгаар тоггнолоо тунхагласан боловч хамгийн хэцүү зорилт үлдсэн байв. Энэ бол баруун хязгаарт үүрлэсэн [[манж]] цэргийг цохин зайлуулах явдал байв. Эхлээд Улиастайд Гончигдамба сайд, Ховдод Наваанцэрэн ноёныг Богдын засгийн газраас тохоон томиллоо. Тэдгээр сайд нар Баруун хязгаарын ноёдтой харилцаж монголчуудын нэгдсэн улсын хэргийг сурталчлахын зэрэгцээ нийт нутгийг чөлөөлөх бэлтгэл ажлуудыг хийв. Ноёдын хурал хийж, Хүрээтэй харилцсаны хойно [[Ховд (хот)|Ховд хот]]ыг цэргийн хүчээр чөлөөлөхөөс өөр аргагүй гэсэн шийдвэрт хүрчээ. Энэ зорилгоор 1912 оны зуны эхэн сарын шинийн 9-нд Нийслэл Хүрээнээс Богдын зарлигаар 500 цэрэгтэй [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]], [[Хатанбаатар Магсаржав]] нар [[Улиастай]]д ирэв. Энэ цэрэгт Горлосын [[Тогтох гүн|Тогтох]] тайжийн цэргээс Гэндэн, Лаасаг, Найданжав, Насантогтох нарын 48 хүн оролцож явжээ. Эд бол манж хятад цэрэгтэй удаа дараа байлдаж байсан дайчин эрс байв. Ховдын байдал нэн яаралтай арга хэмжээ авахыг шаардаж байсан тул С.Магсаржав нар Ховдын тойрог, Урианхайн хязгаарт цэрэг татлага яаралтай зарласан боловч эхний үед явц муутай байлаа. Энэ үед баруун монголд [[Жа лам Дамбийжанцан]] нэр хүндтэй байв<ref> Дамбийжанцан. Баримт бичгийн эмхтгэл (1912-1914.05). I боть. Эмхэтгэж хэвлэлд бэлтгэсэн З.Лонжид, На.Сүхбаатар, Г.Намнансүрэн. “Соёмбо принтинг” хэвлэх үйлдвэр УБ.,2012.</ref>. Баруун хязгаарын сайд Зоригт ван Наваанцэрэн, түүний зөвлөх Жалханз хутагт нар гол үйл явцыг удирдаж байлаа<ref>[http://ardchilal.mn/20514.html Монгол туургатны баатрууд Ховд хотыг чөлөөлсөн нь]</ref>. ==Тулалдааны өмнө== Хүрээнээс ирсэн сайд, жанжид Жа ламын тусламж нөлөөг авч түүний нэр хүнд, сүр хүчээр баруун монгол, урианхайг хөдөлгөж, [[Ховд]]ыг дайлахаар болжээ<ref>[http://www.sonin.mn/news/politics-fb-bot/107355 Ховдыг чөлөөлсөн тулаан ба Торгуудын Төмөрцэрэн (Төмөржин) гүнгийн тухай...] А.Баатархуяг</ref>. Улмаар Дөрвөд далай ханы ахмад хүү Түмэндэлгэржав дөрвөд, баяд нийлсэн 700-гаад цэргээ авч Жалханз хутагтын дэргэд, мөн Урианхайн Гомбодорж 300 цэрэгтэй Улаангомд, түүнчлэн Урианхайн Ши бэйсийн 17 сумын 300 цэрэг нэмэн ирснээр цэрэг дайчилгааны ажлын явц түргэсэж ирэв. Ж.Дамдинсүрэн, С.Магсаржав нар Улиастайгаас мордож баруун хоёр аймгийн 400 гаруй цэргийг замдаа авч, Ховдын босго Хар усны өртөөний орчим очоод, Манлай баатар Ж.Дамдинсүрэн монгол цэргийн уламжлалыг дагаж цэргээ хороо, анги, арванаар хуваан тэгшлэн засаж, арван хүнд галын дарга, 50 хүн тутамд ангийн дарга, дөрвөн анги тутамд хорооны дарга, жагсаалын дарга бичээч тус тус томилон журамлажээ. Тэгээд хотыг чөлөөлөх төлөвлөгөө боловсруулахдаа, юуны өмнө хотыг бүсэлж, гадагш харилцаа бариулахгүй болгохыг урьтал болгожээ. Энэ нь их буу байхгүй, буу зэвсэг муутай монгол цэргүүдэд эсрэг талаа туйлдуулан, хүчийг нь сулруулан ялах сайн арга байв. Нэг өдөр хотын байдлыг тагнаж мэдэхээр С.Магсаржав өөрөө Бүүвээ, Дамчаа, Дорждэрэм, монхор Хайдав нартай, Ж.Дамдинсүрэн мөн хориод цэрэгтэй явж, баруун, зүүн талаар нь Алаг толгой, Модон овооны зам өнгөрдөг Ховд хотын урд хөндийд оршдог Ширээт улаанд сэм гарч, хотын байдлыг ажиглахад, хөл хөдөлгөөн ихтэй байжээ. Тэгтэл хотын хэрмийн урд хаалгаар найман морьтой хүн гарч, Алаг толгойн замаар ирэхэд нь нууцаар ойртон, буудаж сандаргаж дөрвийг нь алж, хоёрыг нь зугтаалган, бас хоёрыг нь амьдаар баривчлав. Тэднийг байцаахад Ховдын амбаны газраас Ж.Дамдинсүрэн, С.Магсаржав нар цөөн цэрэгтэй Захбулгийн өртөөний ойролцоо ирж хориглосныг мэдэж байлдахаар бэлтгэн, зүг бүрт харуул, тагнуул гаргаж буйг мэдээд тэр оройдоо цэргээ хөдөлгөжээ. Цэргийн гол хүчний түрүүнд гурван хэсэг сэргийлэх харуул гаргаж, толгойн сэргийлэхийг Модон овооны замаар, баруун, зүүн, хажуугийн хүчийг Алагтолгой, Эмээлтхөтөлийн чигээр, гол хүчийг Модон овооны замаар хөдөлгөж, хотын өмнөх их, бага хоёр элсэн толгойн зүүн талаар өнгөрөөд баруун хойш эргэж, Талын улааны /хожим Баатар Хайрхан нэртэй болсон/ баруун суганд байрлуулав. Тэр цагаас эхлэн дайчилсан цэргүүд ирж нийлсээр монгол цэрэг 3000 орчим болж, 1912 оны 5 дугаар сард Ховд хотыг баруун талаас нь хагас бүсэлж, чухал замын хүзүүвч гарц боомтыг эзлэн, манж цэргийн хүрээг гаднаас тусламж авах боломж муутай болгожээ. ==Туслах хүчийг бут цохисон нь== Энэ хооронд Алтайн Шар сүмээс ван Балдарын зүгээс Ховдын цэрэгт зэвсэг хүргэж туслахаар явуулсан 500-гаад цэргийг Буянт голын нэг цутгал Шаварт гол дээр Магсаржавын удирдсан цэрэг тосон байлдаж, Улаан богочид байсан цэрэг нэмэн очиж бүтэн өдөр тулалдан дийлж, 139 хүнийг алж, 3000 лан мөнгө, олон морь тэмээ, зэр зэвсэг олзлон авчээ. Энэхүү цохигдсон цэргээс цөөн хүн зугтаж Ховд хотод орж амжсан байна. Энэ өдрийн буудалцааны үеэр туслахаар ирсэн цэргээ хамгаалахаар хотын манж хятад цэргийн хүрээнээс цэрэг гарган явуулсныг дөрвөд хоёр аймаг, Урианхайн хошуудын цэрэг хавсран цохиж буцаав. Ховдын манж цэргийн удирдлага хилийн чанад дахь Өрөмч, [[Шар сүм]]ийн цэргийн ангид хэл хүргүүлж, монгол цэргийг гаднаас нь бүслүүлээд гадна дотно хоёр талаас хавчин цохих санаатай байгааг Ховдод суугаад 7 дугаар сарын 25-нд хотыг орхин гарсан Оросын консул [[Михаил Николаевич Кузминский]] монголчуудад хэлж тус хүргэжээ. [[Содномын Дамдинбазар|Жалханз хутагт]] цугларсан цэргээ авч [[Урианхай]]н нутгийн гүнээр тойрон явж, Ховд хотын Шар сүмийн зүүн талын Ямаат уулын өвөрт буужээ. Баруун монголын ард түмнийг эрх чөлөөний төлөө тэмцэлд босгож чадсанаар хотыг бүслэх үед цэрэг нь 5000-д хүрсэн боловч, зэвсэг муутай нэлээд хэсэг нь бороохой шийдэм, цахиур буунаас өөр зэвсэггүй байлаа. Харин Магсаржавын удирдсан 500 орчим цэрэг нь берданаар зэвсэглэсэн нь хамгийн сайн зэвсэгтэйд тооцож болох байв. Цэргийн 3000 орчим нь Сангийн хотын хэрмийг шууд бүслэхэд, бусад нь гадуур бүслэлт хийхэд оролцов. Бүслэлтийн үед харуул хамгаалалт болон дайрах жижиг бүлгүүдийг зохион байгуулах, арван бүр ээлжлэн холбоочны үүрэг гүйцэтгэх, жижүүр томилон ажиллуулах зэргээр дайсны хүчийг мохоон тамирдуулах тактик хэрэглэж, харуул сэргийлэхийг алж устган, агт морийг олзлон авах, шөнийн цагаар хий буудаж сүрдүүлэн дайсныг гал нээлгэн сум хэрэглэлийг нь хороох, бэхлэлтийн хэрмийг дэлбэлэх, хотын хүн амыг аль болох амь бие үрэгдэхээс болгоомжлох, байлдах дургүй хятад иргэдийг талдаа авах аргыг хэрэглэж байжээ. Монгол цэрэг 2 cap гаруй бүслэн хааж, бүслэлтээ улам хумьсаар эцэст нь Ховд хотод тулж ирэв. ==Ховдыг чөлөөлөх тулалдаан== Хотын хэрмийг байлдаангүйгээр буулгаж авахаар Оросын консул, монгол цэргийн удирдлага оролцсон тулган шаардах бичиг өгсөн боловч бууж өгөх янзгүй болж заасан хугацаанд хариу өгөөгүй учраас 7 дугаар сарын 25-нд Ховд хотыг бүрэн бүсэлжээ<ref>[https://news.mn/r/103421/ XX зууны баруун монголын домогт хөвгүүд]</ref>. Ховд хотын зүүн, баруун, өмнө гурван чиглэлд их цэргүүд жигдрэн бэлэн болжээ. Тэгэхэд монгол цэрэг нь халх, барга, цахар, урианхай, дөрвөд, тува, торгууд зэрэг монгол овогтны төлөөллөөс бүрдэл болж, тэднийг Магсаржав, Дамдинсүрэн, Тогтох, Хайсан, Дамдинбазар, Дамбийжанцан нарын зэрэг жанжин, сайд, санваартны төлөөлөгчид монголын өөр өөр угсааны хүмүүс нэгэн сэтгэлээр соёмбот тугийн дор нэгдэн, удирдан зохион байгуулж байв. Монгол цэрэг 1912 оны 8 дугаар сарын 5-нд уулнаас шөнө дунд өгсөн галын дохиогоор, урьд болзон тогтсон ёсоор баруун талын Рашаант хэмээх өндөр ууланд олон бамбар гэнэт дүрэлзэн асахад, зүүн өмнө талаас хариу болгон олон бамбарууд яралзан бадарч, хот руу дөрвөн зүгээс нь нэгэн зэрэг дайрснаар хоёр хоног цус асгаруулсан ширүүн тулалдав. Манж, хятадууд хотыг олны хөлс цус урсган байж эргэн тойрон нэвтрэхийн аргагуй гүн шуудуу ухаж, нүсэр бэхлэлт байгуулан, давхар давхар өндөр өргөн хана хэрмээр бэхэлсэн тул хэр баргийн юм орж ирэхгүй гэж бүрэн итгэсний дээр, байлдааны хориг бэхлэлтийг удаан хугацаагаар чамлалтгүй сайн хийсэндээ бардам байсан байна. Бүтэн шөнө цус асгаруулсан ширүүн тулалдаан болсон байна. Ширүүн гардан тулалдаанд хядуулсан хятад цэргүүд ухран Сангийн хот дотроо хүчээ бөөгнөрүүлж хариу цохилт өгөхөөр бэлтгэж байжээ. Монгол цэргийн жанжин Хатанбаатар тэргүүлэн Сангийн хотын хэрмийг даван байлдахаар шийдвэрлэв. Намрын сарын шөнө дуусаж үүрийн туяа манхайх цагаар монголын хатан зоригт дайчид Сангийн хотын хэрмэн дээгүүр даван орж хэрмийн хаалгыг тулалдан дэлгэсэн билээ. Хэрмийг давж ороход олон тоотой дайснууд уулгалан дайрсан боловч монгол цэргүүд эрслэн тулалдаж зам гаргав. Хэрмийг ийнхүү Ж.Дамдинсүрэн, С.Магсаржав, Нанзад, Дамба, Дорждэрэм нарын 28 хүн дүүжингээр даван орж хэрмийн хаалгуудыг тулалдан зам гаргаж онгойлгосон. Ховдын манж-хятад цэрэг галтай цуцлаар дарийг нь сааж бууддаг эртний том жижиг их буу, цахиур буу, бороохой жад, нум сум мэтийн зэвсэгтэй байжээ. Ийнхүү бага үд хүртэл байлдаан үргэлжлэн манжийн цэрэг эцсийн найдвар болсон Сангийн хотоо эзлэгдэхэд арга буюу хүчин мөхөсдөж, аврал эрэгсдийн цагаан хиурыг ёдорт өлгөн хүлцэн бууснаа илэрхийлэв. ==Тулалдааны үр дүн, ач холбогдол== Тэр тулалдаанд манжийн цэргээс 200-гаад хүн, монголын цэргээс 45 хүн амь үрэгдэж, монгол цэргүүд 3000 хүн бүхий манж цэргийн хүрээнээс сайд [[Пүрүан]], бусад түшмэл, дарга, цэргийн хамт 1200 хүн баривчлан, тэмээ 1000 гаруй, морь 1000 гаруй, хонь 5000 гаруй, буу 200, сум 20000, мөнгө 20000 илүү ланг олзлон авчээ. Үүнээс Чин улсын сайд түшмэл 27, цэрэг иргэн 610-ыг Оросын хил хүртэл монгол цэргээр харгалзуулан, морь тэмээ хүнсний зүйлийг нийлүүлэн өгч, Оросын нутгаар дамжуулан нутагт нь буцаажээ. Ховдод Оросын консулаас гадна хамгаалалтын казах цэрэг байсны нэг нь [[Барон Унгерн фон Штернберг]] хэмээх гавьяаны хэнээтэй, Балтын герман цустай нэгэн офицер байсан байна. Тэрбээр хожим Монголын түүхэнд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн бөгөөд Ховдыг чөлөөлөх тулалдаанд оролцох маш их хүсэлтэй байсан авч "оросууд үүнд хутгалдаж болохгүй" гэсэн дээрхийн заавраар консул Кузьминский түүнийг байлдаанд оруулсангүй. Оросын консул харин хоёр талыг зохицуулж цус асгаруулахгүй асуудлыг шийдэх гэж хооронд нь зуучлах гэж оролдсон ба үүнийхээ төлөө хожим Богдоос шагнал хүртжээ. Монгол цэргүүд Ховдын шоронд олон жил хоригдон тарчилж байсан халх, дөрвөд, урианхай зэрэг 400 гаруй хүнийг сулласан нь Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн нэр хүндийг тус хязгаар нутагт ихэд мандуулав. Монголын баруун хязгаарын олон ястны улс төр, эдийн засгийн гол төв Ховд хотыг чөлөөлснөөр манж-хятадын дарлалын сүүлчийн цайзыг нурааж ноёрхлыг нь устгах анхан шатны тэмцэл дууссан юм. Ар Монголын Ховдоос бусад газарт хятад улс цэрэг ирүүлж чадаагүйг хятад түүхч Чэнь Чуньцзу тайлбарлан бичихдээ: "Тэр үед Хятад улсын байдал тогтворжиж амжаагүй байсан болохоор умар зүгийн хэрэг явдлыг анхааран үзэх завгүй байснаас гадна, өвөл цаг байсан учир хол газар цэрэг томилон явуулахад боогдолтой байлаа"<ref>《外蒙古近世史》(Гадаад Монголын орчин үеийн түүх) 1922年，商务印书馆，陈崇祖</ref> гэсэн нь үнэний хувьтай бөлгөө. Ийнхүү Монгол улсын цэргийн анхны том ялалтын үр дүнд Халх Монголын нутаг дэвсгэр Манжийн эзэрхийллээс бүрэн чөлөөлөгдсөн ажээ. Ховдыг чөлөөлсөн нь Хүрээнд тусгаар тогтнол зарласнаас ч илүү ач холбогдолтой зүйл байсан юм. Учир нь 1911 оны 10 дугаар сарын Учаны бослого, 1912 оны 2 дугаар сард [[Манж Чин улс]]ын сүйрлийг албан ёсоор зарласан хэмээх энэ хоёр үйл явдлын хооронд Хятадын хяналт түр зогсох үе нь монголчуудын хувьд тусгаар тогтнолоо тунхаглах, түүнийгээ оросуудаар дэмжүүлэх хамгийн таатай бяцхан тохиол үе байсан ба үүнийг ч монголчууд Богд гэгээн ба халхын ноёдын удирдлага доор амжилттай ашиглаж чадсан<ref>Монголын үндэсний хувьсгалын түүхийн асуудал.Үндэсний архивын газар.УБ.2002.</ref>. == Урлагийн бүтээлүүд == * С.Удвал. [[Их хувь заяа]]. роман. * Б.Ринчен. Үүрийн туяа. роман. * [[Хатанбаатар (кино)]]. Уран сайхны кино. 1981 он == Эшлэл == {{reflist}} == Гадаад холбоос == * [https://www.tolgoilogch.mn/_mpx0s_ocx0/al Монгол туургатны баатрууд Ховд хотыг чөлөөлсөн нь] * [https://mongoltoli.mn/history/h/207 Монголын түүх Ховд хот] {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Ховд аймаг|Түүх]] [[Ангилал:Баруун Монголын хилийн тулгаралтууд]] [[Ангилал:Чингийн дайн байлдаан]] 9eq4wv0xxt7hvmnnlityr3yere8cn03 Карл Карлович Байкалов 0 37930 709891 692137 2022-08-28T07:43:39Z 103.173.255.162 /* Гадаад холбоос */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн | нэр = Некундэ | зураг = [[Файл:Baikalov.jpg|300px|]] | зургийн_тайлбар = Байкалов | төрсөн_он_сар_өдөр = 1886 он | нас барсан_он_сар_өдөр= 1950 он | оршуулсан_газар_нэр = [[ЗХУ]], [[Якут]] | төрсөн_газар = [[Оросын Хаант Улс]], [[Латви]] | нас барсан_газар = ЗХУ, Якут | алдаршсан_нэр = Байкалов | бүтэн_нэр = | эх_орон = Монгол улс | салбар = Явган цэрэг | албан_он_жилүүд = 1918-1937 он | цол_хэргэм = Партизаны отрядын дарга, Монголд туслах 22-р отрядын захирагч, Якутын цэргийн комиссар | ажиллагааны_тоо = | нэгж = | албан_тушаал = Партизаны тоорядын дарга, Монголд туслах отрядын захирагч, Якутын цэргийн комиссар | тулалдаанууд = байгальд зөвлөлт засгийг тогтоохын төлөө тулалдаанууд, Намирын хүрээний тулалдаан, Бөхмөрөнгийн тулалдаан, Толбо нуурын тулалдаан, Якутын бослогыг дарах байлдаанууд, Генерал Пепеляевын бослоыг дарах тулалдаанууд | тулалдааны_нэр = Оросын иргэний дайн, Баруун хязгаарын тулалдаанууд | шагналууд = | харилцаа = | бусад_үйл = }} Ка́рл Ка́рлович Байка́лов (жинхэнэ нэр нь Некундэ) (1886 оны 1 сарын 2 — 1950 оны 8 сарын 8) — нь [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь|оросын иргэний дайн болон Монгол дах зөвлөлтийн цэрг]]ийн үйл ажиллагаануудад оролцсон цэргийн захирагч юм. Байкалов нь монголын баруун хязгаарт [[Ц.Хасбаатар|Хасбаатар жанжны]] хамт тулалдаж явсан хүн бөгөөд 1937 онд хэлмэгдүүлэлтэнд өртсөн бөгөөд үхсэний дараа 1956 онд цагаатгагджээ. ==Сонирхолтой баримтууд== ==Мөн үзэх== * [[Ардын хувьсгал]] * [[Монгол Ардын Нам]] * [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]] * [[Толбо нуурын бүслэлт]] * [[Ц.Хасбаатар]] * [[Дамдины Сүхбаатар]] ==Гадаад холбоос== *[https://ru.openlist.wiki/Байкалов_Карл_Карлович_(1886) Байкалов Карл Карлович (1886)] {{ref-ru}} [[Ангилал:Оросын иргэний дайн]] [[Ангилал:Улаан армийн фронтын удирдагч]] [[Ангилал:БНМАУ-ын баатар]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Оросын зэвсэгт хүчний хүн]] [[Ангилал:1886 онд төрсөн]] [[Ангилал:1950 онд өнгөрсөн]] 5vp8icgprjotxno1waord3wzl1ge3qe 709892 709891 2022-08-28T07:48:45Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн | нэр = Некундэ | зураг = [[Файл:Baikalov.jpg|300px|]] | зургийн_тайлбар = Байкалов | төрсөн_он_сар_өдөр = 1886 он | нас барсан_он_сар_өдөр= 1950 он | оршуулсан_газар_нэр = [[ЗХУ]], [[Якут]] | төрсөн_газар = [[Оросын Хаант Улс]], [[Латви]] | нас барсан_газар = ЗХУ, Якут | алдаршсан_нэр = Байкалов | бүтэн_нэр = | эх_орон = Монгол улс | салбар = Явган цэрэг | албан_он_жилүүд = 1918-1937 он | цол_хэргэм = Партизаны отрядын дарга, Монголд туслах 22-р отрядын захирагч, Якутын цэргийн комиссар | ажиллагааны_тоо = | нэгж = | албан_тушаал = Партизаны тоорядын дарга, Монголд туслах отрядын захирагч, Якутын цэргийн комиссар | тулалдаанууд = байгальд зөвлөлт засгийг тогтоохын төлөө тулалдаанууд, Намирын хүрээний тулалдаан, Бөхмөрөнгийн тулалдаан, Толбо нуурын тулалдаан, Якутын бослогыг дарах байлдаанууд, Генерал Пепеляевын бослоыг дарах тулалдаанууд | тулалдааны_нэр = Оросын иргэний дайн, Баруун хязгаарын тулалдаанууд | шагналууд = | харилцаа = | бусад_үйл = }} Ка́рл Ка́рлович Байка́лов (жинхэнэ нэр нь Некундэ) (1886 оны 1 сарын 2 — 1950 оны 8 сарын 8) — нь [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь|оросын иргэний дайн болон Монгол дах зөвлөлтийн цэрг]]ийн үйл ажиллагаануудад оролцсон цэргийн захирагч юм. Байкалов нь монголын баруун хязгаарт [[Ц.Хасбаатар|Хасбаатар жанжны]] хамт тулалдаж явсан хүн бөгөөд 1937 онд хэлмэгдүүлэлтэнд өртсөн бөгөөд үхсэний дараа 1956 онд цагаатгагджээ. ==Намтар== ==Мөн үзэх== * [[Ардын хувьсгал]] * [[Монгол Ардын Нам]] * [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]] * [[Толбо нуурын бүслэлт]] * [[Ц.Хасбаатар]] * [[Дамдины Сүхбаатар]] ==Гадаад холбоос== *[https://ru.openlist.wiki/Байкалов_Карл_Карлович_(1886) Байкалов Карл Карлович (1886)] {{ref-ru}} [[Ангилал:1886 онд төрсөн]] [[Ангилал:1950 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Оросын иргэний дайн]] [[Ангилал:Улаан армийн фронтын удирдагч]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Оросын зэвсэгт хүчний хүн]] r0bzzscvuieidrfbnuzqsazmx5jx0a7 Кайгородов 0 37946 709888 709640 2022-08-28T07:26:29Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн | нэр = Алекса́ндр Петро́вич Кайгоро́дов | зураг = [[Файл:Kaigorodov.jpg|250px|]] | зургийн_тайлбар = Есаул Кайгородов | төрсөн_он_сар_өдөр = 1887 он | нас барсан_он_сар_өдөр= 1922 он | оршуулсан_газар_нэр = [[ЗХУ]], [[Алтайн хязгаар]] | төрсөн_газар = [[Оросын Хаант Улс]], [[Томск муж]] | нас барсан_газар = ЗХУ, [[Алтайн хязгаар]], | алдаршсан_нэр = Есаул Кайгородов | бүтэн_нэр = Есаул Алекса́ндр Петро́вич Кайгоро́дов | эх_орон = [[Орос]] | салбар = [[казак]] | албан_он_жилүүд = 1910-1922 он | цол_хэргэм = казак цэргийн Есаул | ажиллагааны_тоо = | нэгж = Сибирийн казак цэрэг | албан_тушаал = есаул | тулалдаанууд = [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]]ы тулалдаанууд,<br> Сибирь дэх тулалдаанууд,<br> [[Оросын иргэний дайн]],<br> [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд|Баруун хязгаарын тулалдаанууд]],<br> [[Толбо нуурын бүслэлт]] | тулалдааны_нэр = | шагналууд = Гёоргийн загалмайн бүрэн медальт | харилцаа = | бусад_үйл = }} Алекса́ндр Петро́вич Кайгоро́дов (1887— 1922 он) — [[дэлхийн нэгдүгээр дайн]]д оролцогч, [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагаантны хөдөлгөөн]]ий цэргийн зүтгэлтэн, [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн хамтран зүтгэгч хүн юм. ==Сонирхолтой баримтууд== * Кайгородов 1887 онд [[Томск муж]]ийн Бийск дүүргийн Абай тосгонд Оросын тариачин, Алтай эмэгтэйн гэр бүлд төржээ. Түүхч К.Носков түүнийг "Хагас Орос, хагас [[Алтай ястан|Алтай цустай]] харь хүн" гэж тодорхойлсон байдаг. * Монгол, Оросын Алтайд удаан хугацаагаар тэнүүчилсэний эцэст 1921 оны эхээр Кайгородов жижиг отрядын хамт Оросын Никифоров, Мальцев суурингаас холгүй орших Кобдо голын дагуух Оралго хэмээх газарт суурьшжээ. Оралго хотод суурьшсан большевикуудын эсрэг отрядын гишүүд хоосон амьдралаар амьдардаг: тэд архи ууж, хөзөр тоглодог байв. Тэд [[Зөвлөлт Орос Улс|Зөвлөлт Орос]] руу хөөгдсөн үхэр сүрэг рүү партизаны дайралтаар хоол хүнс олж авсан: ийм гурван удаагийн дайралтанд 10,000 хүртэл [[хонь]], 2000 орчим [[үхэр]] отрядын мэдэлд байсан. * Носковын “Адал явдал буюу 1921 оны Монгол дахь Оросын цагаан арьстнуудын хар” номондоо бичсэнээр, Кайгородов улс төрийг бараг сонирхдоггүй байсан бөгөөд түүний эх оронч үзэл нь Алтайгаас илүү Орост хамаарахгүй байв. Тэрээр мөн [[Барон Унгерн фон Штернберг|Унгерн]]ийн хаант засаглалын сэтгэл санааг хуваалцдаггүй байв. ==Мөн үзэх== * [[Ардын хувьсгал]] * [[Монголын Ардын Арми]] * [[Оросын иргэний дайн]] * [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]] * [[Толбо нуурын бүслэлт]] * [[Генерал Бакич]] * [[Ц.Хасбаатар]] * [[Дамдины Сүхбаатар]] ==Гадаад холбоос== [[Ангилал:Оросын иргэний дайн]] [[Ангилал:Цагаан хөдөлгөөн]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Оросын зэвсэгт хүчний хүн]] [[Ангилал:1887 онд төрсөн]] [[Ангилал:1922 онд өнгөрсөн]] 8xbrk65ss21ueiaj6o94z2ih28osuij 709889 709888 2022-08-28T07:37:43Z 103.173.255.162 /* Гадаад холбоос */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн | нэр = Алекса́ндр Петро́вич Кайгоро́дов | зураг = [[Файл:Kaigorodov.jpg|250px|]] | зургийн_тайлбар = Есаул Кайгородов | төрсөн_он_сар_өдөр = 1887 он | нас барсан_он_сар_өдөр= 1922 он | оршуулсан_газар_нэр = [[ЗХУ]], [[Алтайн хязгаар]] | төрсөн_газар = [[Оросын Хаант Улс]], [[Томск муж]] | нас барсан_газар = ЗХУ, [[Алтайн хязгаар]], | алдаршсан_нэр = Есаул Кайгородов | бүтэн_нэр = Есаул Алекса́ндр Петро́вич Кайгоро́дов | эх_орон = [[Орос]] | салбар = [[казак]] | албан_он_жилүүд = 1910-1922 он | цол_хэргэм = казак цэргийн Есаул | ажиллагааны_тоо = | нэгж = Сибирийн казак цэрэг | албан_тушаал = есаул | тулалдаанууд = [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]]ы тулалдаанууд,<br> Сибирь дэх тулалдаанууд,<br> [[Оросын иргэний дайн]],<br> [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд|Баруун хязгаарын тулалдаанууд]],<br> [[Толбо нуурын бүслэлт]] | тулалдааны_нэр = | шагналууд = Гёоргийн загалмайн бүрэн медальт | харилцаа = | бусад_үйл = }} Алекса́ндр Петро́вич Кайгоро́дов (1887— 1922 он) — [[дэлхийн нэгдүгээр дайн]]д оролцогч, [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагаантны хөдөлгөөн]]ий цэргийн зүтгэлтэн, [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн хамтран зүтгэгч хүн юм. ==Сонирхолтой баримтууд== * Кайгородов 1887 онд [[Томск муж]]ийн Бийск дүүргийн Абай тосгонд Оросын тариачин, Алтай эмэгтэйн гэр бүлд төржээ. Түүхч К.Носков түүнийг "Хагас Орос, хагас [[Алтай ястан|Алтай цустай]] харь хүн" гэж тодорхойлсон байдаг. * Монгол, Оросын Алтайд удаан хугацаагаар тэнүүчилсэний эцэст 1921 оны эхээр Кайгородов жижиг отрядын хамт Оросын Никифоров, Мальцев суурингаас холгүй орших Кобдо голын дагуух Оралго хэмээх газарт суурьшжээ. Оралго хотод суурьшсан большевикуудын эсрэг отрядын гишүүд хоосон амьдралаар амьдардаг: тэд архи ууж, хөзөр тоглодог байв. Тэд [[Зөвлөлт Орос Улс|Зөвлөлт Орос]] руу хөөгдсөн үхэр сүрэг рүү партизаны дайралтаар хоол хүнс олж авсан: ийм гурван удаагийн дайралтанд 10,000 хүртэл [[хонь]], 2000 орчим [[үхэр]] отрядын мэдэлд байсан. * Носковын “Адал явдал буюу 1921 оны Монгол дахь Оросын цагаан арьстнуудын хар” номондоо бичсэнээр, Кайгородов улс төрийг бараг сонирхдоггүй байсан бөгөөд түүний эх оронч үзэл нь Алтайгаас илүү Орост хамаарахгүй байв. Тэрээр мөн [[Барон Унгерн фон Штернберг|Унгерн]]ийн хаант засаглалын сэтгэл санааг хуваалцдаггүй байв. ==Мөн үзэх== * [[Ардын хувьсгал]] * [[Монголын Ардын Арми]] * [[Оросын иргэний дайн]] * [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]] * [[Толбо нуурын бүслэлт]] * [[Генерал Бакич]] * [[Ц.Хасбаатар]] * [[Дамдины Сүхбаатар]] ==Гадаад холбоос== * Серебренников И. И. Глава VII // Гражданская война в России: Великий отход. — М.: АСТ, 2003. * Денчик С. В., Модоров Н. С. [http://e-lib.gasu.ru/Evrazia/arhiv/2009/mire_6.pdf К вопросу о гражданском противостоянии в горном Алтае в 1921-1922 гг. и его участниках] // Мир Евразии: журнал. — 2009. — № 6. — С. 28—30. [[Ангилал:Оросын иргэний дайн]] [[Ангилал:Цагаан хөдөлгөөн]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Оросын зэвсэгт хүчний хүн]] [[Ангилал:1887 онд төрсөн]] [[Ангилал:1922 онд өнгөрсөн]] oyzuut0cb17ufh4jfb0ki4g0pzkkjhd 709890 709889 2022-08-28T07:41:25Z 103.173.255.162 /* Сонирхолтой баримтууд */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн | нэр = Алекса́ндр Петро́вич Кайгоро́дов | зураг = [[Файл:Kaigorodov.jpg|250px|]] | зургийн_тайлбар = Есаул Кайгородов | төрсөн_он_сар_өдөр = 1887 он | нас барсан_он_сар_өдөр= 1922 он | оршуулсан_газар_нэр = [[ЗХУ]], [[Алтайн хязгаар]] | төрсөн_газар = [[Оросын Хаант Улс]], [[Томск муж]] | нас барсан_газар = ЗХУ, [[Алтайн хязгаар]], | алдаршсан_нэр = Есаул Кайгородов | бүтэн_нэр = Есаул Алекса́ндр Петро́вич Кайгоро́дов | эх_орон = [[Орос]] | салбар = [[казак]] | албан_он_жилүүд = 1910-1922 он | цол_хэргэм = казак цэргийн Есаул | ажиллагааны_тоо = | нэгж = Сибирийн казак цэрэг | албан_тушаал = есаул | тулалдаанууд = [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]]ы тулалдаанууд,<br> Сибирь дэх тулалдаанууд,<br> [[Оросын иргэний дайн]],<br> [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд|Баруун хязгаарын тулалдаанууд]],<br> [[Толбо нуурын бүслэлт]] | тулалдааны_нэр = | шагналууд = Гёоргийн загалмайн бүрэн медальт | харилцаа = | бусад_үйл = }} Алекса́ндр Петро́вич Кайгоро́дов (1887— 1922 он) — [[дэлхийн нэгдүгээр дайн]]д оролцогч, [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагаантны хөдөлгөөн]]ий цэргийн зүтгэлтэн, [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн хамтран зүтгэгч хүн юм. ==Сонирхолтой баримтууд== * Кайгородов 1887 онд [[Томск муж]]ийн Бийск дүүргийн Абай тосгонд Оросын тариачин, Алтай эмэгтэйн гэр бүлд төржээ. Түүхч К.Носков түүнийг "Хагас Орос, хагас [[Алтай ястан|Алтай цустай]] харь хүн" гэж тодорхойлсон байдаг. * [[Монгол Улс|Монгол]], Оросын Алтайд удаан хугацаагаар тэнүүчилсэний эцэст 1921 оны эхээр Кайгородов жижиг отрядын хамт Оросын Никифоров, Мальцев суурингаас холгүй орших Кобдо голын дагуух Оралго хэмээх газарт суурьшжээ. Оралго хотод суурьшсан большевикуудын эсрэг отрядын гишүүд хоосон амьдралаар амьдардаг: тэд архи ууж, хөзөр тоглодог байв. Тэд [[Зөвлөлт Орос Улс|Зөвлөлт Орос]] руу хөөгдсөн үхэр сүрэг рүү партизаны дайралтаар хоол хүнс олж авсан: ийм гурван удаагийн дайралтанд 10,000 хүртэл [[хонь]], 2000 орчим [[үхэр]] отрядын мэдэлд байсан. * Носковын “Адал явдал буюу 1921 оны Монгол дахь Оросын цагаан арьстнуудын хар” номондоо бичсэнээр, Кайгородов улс төрийг бараг сонирхдоггүй байсан бөгөөд түүний эх оронч үзэл нь Алтайгаас илүү Орост хамаарахгүй байв. Тэрээр мөн [[Барон Унгерн фон Штернберг|Унгерн]]ийн хаант засаглалын сэтгэл санааг хуваалцдаггүй байв. ==Мөн үзэх== * [[Ардын хувьсгал]] * [[Монголын Ардын Арми]] * [[Оросын иргэний дайн]] * [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]] * [[Толбо нуурын бүслэлт]] * [[Генерал Бакич]] * [[Ц.Хасбаатар]] * [[Дамдины Сүхбаатар]] ==Гадаад холбоос== * Серебренников И. И. Глава VII // Гражданская война в России: Великий отход. — М.: АСТ, 2003. * Денчик С. В., Модоров Н. С. [http://e-lib.gasu.ru/Evrazia/arhiv/2009/mire_6.pdf К вопросу о гражданском противостоянии в горном Алтае в 1921-1922 гг. и его участниках] // Мир Евразии: журнал. — 2009. — № 6. — С. 28—30. [[Ангилал:Оросын иргэний дайн]] [[Ангилал:Цагаан хөдөлгөөн]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Оросын зэвсэгт хүчний хүн]] [[Ангилал:1887 онд төрсөн]] [[Ангилал:1922 онд өнгөрсөн]] nrhsingr307l4cs7r87a0jx9cvehez5 709894 709890 2022-08-28T07:53:49Z 103.173.255.162 /* Гадаад холбоос */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс цэргийн зүтгэлтэн | нэр = Алекса́ндр Петро́вич Кайгоро́дов | зураг = [[Файл:Kaigorodov.jpg|250px|]] | зургийн_тайлбар = Есаул Кайгородов | төрсөн_он_сар_өдөр = 1887 он | нас барсан_он_сар_өдөр= 1922 он | оршуулсан_газар_нэр = [[ЗХУ]], [[Алтайн хязгаар]] | төрсөн_газар = [[Оросын Хаант Улс]], [[Томск муж]] | нас барсан_газар = ЗХУ, [[Алтайн хязгаар]], | алдаршсан_нэр = Есаул Кайгородов | бүтэн_нэр = Есаул Алекса́ндр Петро́вич Кайгоро́дов | эх_орон = [[Орос]] | салбар = [[казак]] | албан_он_жилүүд = 1910-1922 он | цол_хэргэм = казак цэргийн Есаул | ажиллагааны_тоо = | нэгж = Сибирийн казак цэрэг | албан_тушаал = есаул | тулалдаанууд = [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]]ы тулалдаанууд,<br> Сибирь дэх тулалдаанууд,<br> [[Оросын иргэний дайн]],<br> [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд|Баруун хязгаарын тулалдаанууд]],<br> [[Толбо нуурын бүслэлт]] | тулалдааны_нэр = | шагналууд = Гёоргийн загалмайн бүрэн медальт | харилцаа = | бусад_үйл = }} Алекса́ндр Петро́вич Кайгоро́дов (1887— 1922 он) — [[дэлхийн нэгдүгээр дайн]]д оролцогч, [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагаантны хөдөлгөөн]]ий цэргийн зүтгэлтэн, [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ийн хамтран зүтгэгч хүн юм. ==Сонирхолтой баримтууд== * Кайгородов 1887 онд [[Томск муж]]ийн Бийск дүүргийн Абай тосгонд Оросын тариачин, Алтай эмэгтэйн гэр бүлд төржээ. Түүхч К.Носков түүнийг "Хагас Орос, хагас [[Алтай ястан|Алтай цустай]] харь хүн" гэж тодорхойлсон байдаг. * [[Монгол Улс|Монгол]], Оросын Алтайд удаан хугацаагаар тэнүүчилсэний эцэст 1921 оны эхээр Кайгородов жижиг отрядын хамт Оросын Никифоров, Мальцев суурингаас холгүй орших Кобдо голын дагуух Оралго хэмээх газарт суурьшжээ. Оралго хотод суурьшсан большевикуудын эсрэг отрядын гишүүд хоосон амьдралаар амьдардаг: тэд архи ууж, хөзөр тоглодог байв. Тэд [[Зөвлөлт Орос Улс|Зөвлөлт Орос]] руу хөөгдсөн үхэр сүрэг рүү партизаны дайралтаар хоол хүнс олж авсан: ийм гурван удаагийн дайралтанд 10,000 хүртэл [[хонь]], 2000 орчим [[үхэр]] отрядын мэдэлд байсан. * Носковын “Адал явдал буюу 1921 оны Монгол дахь Оросын цагаан арьстнуудын хар” номондоо бичсэнээр, Кайгородов улс төрийг бараг сонирхдоггүй байсан бөгөөд түүний эх оронч үзэл нь Алтайгаас илүү Орост хамаарахгүй байв. Тэрээр мөн [[Барон Унгерн фон Штернберг|Унгерн]]ийн хаант засаглалын сэтгэл санааг хуваалцдаггүй байв. ==Мөн үзэх== * [[Ардын хувьсгал]] * [[Монголын Ардын Арми]] * [[Оросын иргэний дайн]] * [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]] * [[Толбо нуурын бүслэлт]] * [[Генерал Бакич]] * [[Ц.Хасбаатар]] * [[Дамдины Сүхбаатар]] ==Гадаад холбоос== * Серебренников И. И. Глава VII // Гражданская война в России: Великий отход. — М.: АСТ, 2003. * Денчик С. В., Модоров Н. С. [http://e-lib.gasu.ru/Evrazia/arhiv/2009/mire_6.pdf К вопросу о гражданском противостоянии в горном Алтае в 1921-1922 гг. и его участниках] // Мир Евразии: журнал. — 2009. — № 6. — С. 28—30. {{Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс}} [[Ангилал:Оросын иргэний дайн]] [[Ангилал:Цагаан хөдөлгөөн]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Оросын зэвсэгт хүчний хүн]] [[Ангилал:1887 онд төрсөн]] [[Ангилал:1922 онд өнгөрсөн]] q29jh38b8657yxvp6l1421zjxgubeim Бага хавтагийн хилийн тулгаралт 0 37971 709836 705007 2022-08-28T01:42:13Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн |conflict=Бага Хавтагийн хилийн тулгаралт |partof= [[Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн]] |campaign=Бага Хавтагийн хилийн тулгаралт |date=[[1948]] оны 1 сарын 29 |place=[[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]], [[Ховд аймаг]] |casus= |territory= |result=Хятадын халдагыг няцаасан |combatant1=[[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|25px]] [[Монголын Ардын арми]] |combatant2= [[Файл:Flag of the Second East Turkestan Republic.svg|25px]] [[Дорнод Туркестаны Бүгд Найрамдах Улс|Зүүн Туркестан]]ы [[Хасагийн дээрэмчид]] |commander1=[[Х.Даржаа]]<br /> [[С.Монхоон]] <br /> [[Ж.Дашравдан]] |commander2=[[Оспан батыр]] |strength1= 3 хилчин |strength2= 70 хасагийн дээрэмчид |casualties1= алуулсан 3 |casualties2=тодорхой бус }} '''Бага Хавтагийн хилийн тулгаралт''' нь 1940-д онуудад [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ын Баруун хилийн дагуу болсон [[Тайвань|Бүгд Найрамдах Хятад Улс]]ын [[Гоминдан]]ы цэргүүд болон [[Хасагийн дээрэмчид|Хасагийн дээрэмчдийн]] хийсэн хилийн зэвсэглэсэн цуврал халдлагуудын нэг юм. ==Хилийн тулгаралт== 1948 оны нэгдүгээр сарын 29-нд хилийн долоо, наймдугаар заставын уулзвар [[Бага хавтаг]]ийн 2908 тоот өндөрлөг орчмоор 70 морьт [[хасагийн дээрэмчин]] хил нэвтрэн оржээ. Тэдний хил нэвтрэн орсон бүс нутагт VIII заставын [[бага дарга С.Монхоон]], [[байлдагч Х.Даржаа]], [[Ж.Дашравдан]] нар заставын дарга Н.Дашзэвэгийн тушаалаар хүнсэнд хэрэглэх ан агнахаар нэг хоногийн хугацаатай явсан гэдэг. Гэтэл ан агнах багийнхантай хил зөрчигчид тааралдаж байлдагч С.Монхоон, Ж.Дашравдан нарыг буудаж хөнөөгөөд Х.Даржаатай буудалцжээ. Ганц дайчин ганцаардахгүй гэгчээр Х.Даржаа 70 морьт дээрэмчний эсрэг ганцаараа 24 сум буудаж, 2 гранат тэслээд аргагүй хүчин мөхөсдөж толгойдоо буудуулан амь үрэгдсэн байдаг. Дээрэмчид тэр нарын цогцосыг хүн харахын аргагүй зэрлэгээр тамласан байсан гэдэг. Дээрэмчдийн гарт амь алдсан хилчин Х.Даржаа нь 1947 онд Байтаг богдод болсон удаа дараагийн тулгаралт, байлдаанд гарамгай үүрэг гүйцэтгэсэн учир байлдааны гавъяаны одонгоор шагнагдсан бөгөөд хожим нь улаан тугийн одонгоор нэхэн шагнагдаж, VI отрядын I заставыг байлдагч Х.Даржаагийн нэрэмжит болгосон түүхтэй. ==Сонирхолтой баримтууд== * Хэдийгээр хилийн застав Х.Даржаа нарын энэ тулалдааны чимээг сонссон боловч “Манайхан ан хийж яваа биз” хэмээн бодсоноос арга хэмжээ аваагүй бөгөөд хожим заставын дарга Дашзэвэг, улс төрийн орлогч Дамба нар нь шүүхээр шийтгэгджээ. == Мөн үзэх == * [[Мэргэн уулын байлдаан]] * [[Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн]] * [[Монголын Баруун хил хамгаалалтын түүх]] == Урлагийн бүтээл == *[[Босго тотго]] олон ангит уран сайхны түүхэн кино. МНВ телевизийн бүтээл.2013 он *[[Хил дээр]] Монголын уран сайхны кино. *Ц.Уламбаяр. Дархан хилийн манаа. тууж [[Ангилал:БНМАУ-ын оролцсон дайн тулаан]] [[Ангилал:Монголын Ардын Арми]] [[Ангилал:Монгол-Казахстаны харилцаа]] [[Ангилал:Монголчуудын оролцсон дайн]] [[Ангилал:Монголын хилийн цэрэг]] [[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]] [[Ангилал:Ховд аймаг]] [[Ангилал:1948 оны зөрчилдөөн]] gmcvne1zu8ukdektqa08atqaflv86mv Монгол-Хятадын дайнууд 0 43212 709845 653441 2022-08-28T02:10:01Z 103.173.255.162 /* Түүх */ wikitext text/x-wiki '''Монгол-Хятадын дайнууд'''- [[Монгол]] угсаатны өвөг дээдэс болох [[хүннү]]гийн үеэс эхлээд [[ХХ зуун]]ы эхэн хүртэл олон удаагийн [[дайн]], [[тулаан]]уудыг хамруулан үздэг. Энэ түүх нь нэг талаас хоёр угсаатны хооронд нөгөө талаас [[нүүдэлчин]] ба [[суурин иргэд]]ийн хооронд болсон [[тэмцлийн түүх]] юм. == Түүх == Монгол улс нь Өмнө талдаа Хятадтай хөршлөн оршин тогтносоор даруй 2500 жилийн урт удаан цагийн буурал түүхтэй юм. Хоёр үндэстний нүүдлийн болон суурин иргэншлийн ялгаанаас үүдэлтэй асар их хэмжээний ялгаатай амьдралын онцлог байдаг. Монгол-Хятадын хооронд болсон олон удаагийн дайн байлдаан нь эзлэн түрэмгийлэх, тодорхой нутаг газар болон стратегийн ач холбогдол бүхий худалдааны замуудыг хянах, цэрэг-зэвсгийн хүчээр давамгайгаа ашиглан хоёр улсуудын хоорондын маргаантай асуудлуудыг шийдвэрлэхэд хүч далайлган сүрдүүлэх зэрэг маш олон шалтгаанаас үүдэлтэй байсан нь түүхэн эх сурвалжуудад тэмдэглэгдэн үлджээ. Түүхэн эх сурвалжийг баримтлан Монгол-Хятадын хоорондын дайнуудыг цаг хугацааны үеэр нь дараах байдлаар тоймлон үзэж болно. Монгол өвөг дээдсийн ба хятад угсаатны улсуудын хоорондын дайнууд * '''Эхний III-I зуун''' ** Хүннү *** [[Хүннү-Цинь улсын дайн]] *** [[Хүннү-Хань улсын дайн]] * '''II-IV зуун''' ** Сяньби *** [[Сяньби-Цао Вэй улсын дайнууд]] *** [[Таван Ху-Жинь улсын дайнууд]] * '''V-VI зуун''' ** Сяньби-Нирун *** [[Тоба Вэй-Лю Сун улсын дайнууд]] *** [[Нирун-Хятадын дайнууд]] * '''VIII-XI зуун''' ** Кидан *** [[Кидан-Тан улсын дайнууд]] *** [[Кидан-Хожуу Жин улсын дайнууд]] *** [[Кидан-Сүн улсын дайнууд]] * '''XIII зуун''' ** [[Монголын эзэгнэл]] *** [[Монголчууд Алтан улсыг дайлсан нь]] *** [[Монголчууд Тангудыг дайлсан нь]] *** [[Монголчуудын Сүн улсын байлдан дагуулалт]] * '''XIV-XVII зуун''' ** [[Юань улс-Мин улсын дайнууд]] ** [[Монголын хаад ба Мин улсын хоорондын дайнууд]] *** [[Билэгт хаан-Мин улсын дайнууд]] *** [[Өлзийтөмөр хаан-Мин улсын дайнууд]] *** [[Батмөнх хаан-Мин улсын дайнууд]] *** [[Алтан хаан-Мин улсын дайнууд]] *** [[Лигдэн хаан-Мин улсын дайнууд]] * '''XX зуун''' ** [[Богд хаант Монгол улс-ДИУ-ын дайнууд]] *** [[Гурван замын байлдаан|Баруун монголыг чөлөөлөх дайн]] буюу [[Гурван замын байлдаан]] *** [[Таван замын байлдаан|Өвөр монголыг чөлөөлөх дайн]] буюу [[Таван замын байлдаан]] *** [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Нийслэл Хүрээг чөлөөлөх байлдаан]] *** [[Улаан хадны байлдаан]] *** [[Чойр, Замын үүдийн чиглэлээр хийсэн байлдаан]] *** [[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан]] ** БНМАУ-ДИУ-ын [[Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн]] *** [[Байтаг Богдын Команд буюу Ац Улаан уулын тулалдаан]] *** [[Мэргэн уулын байлдаан]] *** [[Бага хавтагийн хилийн тулгаралт]] == Дайны жагсаалт == === Эрт үеийн дайнууд === *[[Пинчений тулаан]] *[[Талассын тулалдаан (МЭӨ 36 он)]] *[[Цагаан чоно уулын тулалдаан]] === Дундад зууны дайнууд === *[[Хуан Эр Цуйгийн Тулалдаан]] *[[Яамэний тулалдаан]] *[[Тумугийн тулалдаан]] === Орчин үеийн дайнууд === ==== Богд хаант Монгол улс-ДИУ-ын дайнууд ==== ==== БНМАУ-ДИУ-ын хилийн мөргөлдөөн (1930-аад он-1949 он)==== ==== БНМА-БНХАУ-ын хилийн мөргөлдөөн (1960-аад он-1980-аад он)==== ==Мөн үзэх== * [[Хятадын Богд хаант Монгол улсыг эзлэх төлөвлөгөө]] * [[Хятадын газар нутгийн санаархал]] * [[Дайны жагсаалт]] ==Эшлэл== {{Reflist}} [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд| ]] 7goq0tesprp1pmgv4faeepyam6khpn0 Хөхэчи 0 47372 709802 709767 2022-08-27T14:21:47Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki '''Хөхэчи''' нь （？－1271) [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] 5 дугаар хүү. [[Чаби хатан|Чаби хатнаас]] ''төрсөн''.<ref>Рашидаддин. Судрын чуулган. УБ., 2002. Дэд боть. т.177.</ref> Түүнд их хаан 1267 онд [[Юньнань ван|Юньнань вангийн]] хэргэмийг хүртээж, алтан тамга соёрхов. Гэвч 1271 онд өөрийн хятад туслах түшмэлд хорлогдсон бөгөөдтэр явдалыг удалгүй хааны тушаалаар илрүүлжээ. Хөхэчи ванг нас барсны хойно хүү [[Есөнтөмөр (Юньнань ван)|Есөнтөмөр]] нь эцгийн албыг үргэлжлүүлсэн. == Эшлэл == [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1271 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]] inlog3o8h43zq1pcjzilike00bq7ugv 709803 709802 2022-08-27T14:57:57Z Megzer 20491 [[Special:Contributions/122.201.31.33|122.201.31.33]] ([[User talk:122.201.31.33|Яриа]]) хэрэглэгчийн 709802 засварыг цуцлах wikitext text/x-wiki '''Хөхэчи''' нь （？－1271) [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] 5 дугаар хүү. [[Дөрвөд|Дөрвөн]] аймгийн [[Дөрөвчин хатан|Дөрөвчин хатнаас]] төрсөн.<ref>Рашидаддин. Судрын чуулган. УБ., 2002. Дэд боть. т.177.</ref> Түүнд их хаан 1267 онд [[Юньнань ван|Юньнань вангийн]] хэргэмийг хүртээж, алтан тамга соёрхов. Гэвч 1271 онд өөрийн хятад туслах түшмэлд хорлогдсон бөгөөдтэр явдалыг удалгүй хааны тушаалаар илрүүлжээ. Хөхэчи ванг нас барсны хойно хүү [[Есөнтөмөр (Юньнань ван)|Есөнтөмөр]] нь эцгийн албыг үргэлжлүүлсэн. == Эшлэл == [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1271 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]] 3q0ltvsju1p2yb4rpjwsi2t2fg9nbfg 709877 709803 2022-08-28T05:40:39Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki '''Хөхэчи''' нь （？－1271) [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] 5 дугаар хүү.[[Чаби хатан| Чаби хатнаас]]төрсөн.<ref>Рашидаддин. Судрын чуулган. УБ., 2002. Дэд боть. т.177.</ref> Түүнд их хаан 1267 онд [[Юньнань ван|Юньнань вангийн]] хэргэмийг хүртээж, алтан тамга соёрхов. Гэвч 1271 онд өөрийн хятад туслах түшмэлд хорлогдсон бөгөөдтэр явдалыг удалгүй хааны тушаалаар илрүүлжээ. Хөхэчи ванг нас барсны хойно хүү [[Есөнтөмөр (Юньнань ван)|Есөнтөмөр]] нь эцгийн албыг үргэлжлүүлсэн. == Эшлэл == [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1271 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]] 4ztbubk65cpqain83jkhuemcsrk1vdk 709878 709877 2022-08-28T05:41:27Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki '''Хөхэчи''' нь （？－1271) [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] 5 дугаар хүү.[[Чаби хатан| Чаби хатнаас]] төрсөн.<ref>Рашидаддин. Судрын чуулган. УБ., 2002. Дэд боть. т.177.</ref> Түүнд их хаан 1267 онд [[Юньнань ван|Юньнань вангийн]] хэргэмийг хүртээж, алтан тамга соёрхов. Гэвч 1271 онд өөрийн хятад туслах түшмэлд хорлогдсон бөгөөдтэр явдалыг удалгүй хааны тушаалаар илрүүлжээ. Хөхэчи ванг нас барсны хойно хүү [[Есөнтөмөр (Юньнань ван)|Есөнтөмөр]] нь эцгийн албыг үргэлжлүүлсэн. == Эшлэл == [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1271 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]] <references /> cvb1s0lqhr2xybmg5vrirpx6eddiecg Улаан хадны байлдаан 0 51326 709831 709765 2022-08-28T01:18:07Z 103.173.255.162 /* Тулалдаан */ wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Улаан хадны байлдаан | partof = [[Монгол-Хятадын дайнууд]] | image = | caption = | date = 1921 оны 3 сарын 31- 4 сарын 6 | place = [[Монгол улс]], [[Төв аймаг]], [[Булган аймаг]], [[Өвөрхангай аймаг]] | territory = | result = Орос-Монголчуудын ялалт | status = | combatant1 = [[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]] [[Богд Хаант Монгол Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg|22px]]<br />генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг]],<br />генерал [[Борис Резухин]],<br />генерал [[Баяр Түрэмгий баатар|Борхонуудын Баяр]],<br />хурандаа [[Михаил Торновский]] |commander2=[[Зураг:Flag of China (1912–1928).svg|border|22px]]<br /> генерал Чжоу <br /> Ма Хуапай {{surrender}} <br><small>(батальоны дарга)</small><br /> Шэн Чэнцзай {{surrender}} <small>(сумангийн дарга)</small> | commander3 = | strength1 = 2500 орчим морин цэрэг,<br />8 пулемёт,<br />4 их буу<ref name=":0">Кузьмин С.Л., Оюунчимэг Ж. [http://www.tuva.asia/lib/books_regions/7508-ulaan-hadyn.html Улаан Хадын дэргэдэх байлдан бол монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн гол уйл явдлын нэг мөн.] Улаанбаатар: Мөнхийн Үсэг, 2014, резюме: арын хавтас.</ref> | strength2 = 4000 явган цэрэг,<br /> 2000 Морин цэрэг,<br /> 30 пулемет,<br /> 15 их буу<ref name=":0" /> | casualties1 = алагдсан 130, үүнээс монгол 100, орос 30 <br /> шархадсан тодорхойгүй<ref name=":0" /> | casualties2 = алагдсан 1000 гаруй,<br /> генерал Чжугийн тэргүүтэй 4000 цэрэг олзлогдсон,<br /> 15 их буу, 6 пулемёт,<br /> 14000 гаруй винтов буу,<br /> олон мянган сум, хүнс, хувцас,<br /> асар олонхятад энгийн иргэд<ref name=":0" /> | casualties3 = | notes = }} [[Файл:Baron ungern.ruem.jpg|thumb|Left|200px|Барон Унгерн]] '''Улаан хадны байлдаан''' нь Монгол орныг түрэмгийлэн эзэлсэн хятадын цэргүүдтэй хийсэн хамгийн сүүлчийн шийдвэрлэх том тулалдаан бөгөөд үүний үр дүнд хятадын цэргүүд монголоос бүрэн зугатан гарсан. Үүнээс хойш хятадууд монгол руу өнгөлзөх оролдлого хийхээс татгалзсан байна. == Тулалдаан == Генерал [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] командалсан Азийн морин дивиз болон Лувсанцэвээн тэргүүний удирдсан Монголын сайн дурын морин цэргийн хамтын хүчээр Нийслэл хүрээг Хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн тулалдааны дараа [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг дахин байгуулж, энэ явдлыг тэмдэглэн ёслолын үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байна. [[Хүрээ]]нээс умрыг чиглэн зугатсан гамин цэргийн хүч Монгол Улсын хойт хилийн боомт [[Алтанбулаг сум (Сэлэнгэ)|Хиагт]]ад төвлөрөн байршиж байсан байна. Энэхүү Умрыг тохинуулах цэрэг нэртэй хүчний үлдэгдэл цэрэг нь хэдийгээр бут цохиулж, хүн хүч, зэвсгийн хувьд хүнд хохирол амсаж, сэтгэл санааны хувьд доройтсон боловч бүрэн хүчээ алдаагүй байсан байна. Энэ цэргийн хүч ойролцоогоор байнгын армийн бэлтгэгдсэн 10 000 орчим цэргээс бүрдэж байсан бөгөөд сайн дурын хятад цэрэг болон хятад хүний тоо хэдэн мянга байсан байна. Энэхүү цэргийн хүч нь хангалттай тооны хүнд зэвсэг их буу болон пулемёт болон бусад зэвсэглэлтэй байжээ. Гамин цэргийн энэ хүч Монголыг өөрийн эрхшээлд байлгах бодлогын үүднээс Монголд бэхжих бодлоготой байсан боловч цагийн байдал хүндэрсэн байна. Энэ хооронд [[Азийн морин дивиз]]үүд хятадын их хэмжээний хангамжийг олзолж, Орос ба Монголын хэд хэдэн [[жанжин]] Бароны армид элсэв. Гуравдугаар сарын 31-нд хятад цэрэг, монгол скаутууд уулзаж, хоёр талын хооронд ширүүн тулалдаан болов. Хэдийгээр Хятадын арми их буу, пулемёт ашиглан довтолсоор байсан ч [[Цагаан хөдөлгөөн|Цагаан оросын]] байрлалыг хэзээ ч сэтэлсэнгүй. Дөрөвдүгээр сарын 2-нд Азийн морин дивизүүд гамин армийг бут ниргэж, хятадууд монгол эхнэрүүдтэйгээ олноороо зугтав. 2000 гаруй хятад цэрэг үлдэн бууж өгсөн бол зугтсан цэргүүдээс ч замдаа цагаатны цэрэгт бас дахин 1000 орчим цэрэг бууж өгч үлдсэн нь цагаан цэрэг болон Монголчуудтай тулалдан амь үрэгдэх буюу эсвэл ор сураггүй алга болж цөөн хэдэн хэсэг нь л нутагтаа харьж чаджээ. Монгол ардын журамт цэргийн дурдатгалд Улаан хаданд бууж өгсөн 990 хятад болон 700 хөсгийг Нийслэл хүрээнд илгээжээ гэж дурссан байдаг. Унгерн мянга гаруй хятад цэргийг олзолж, тэдний дунд байсан гэмт хэрэгтнүүдийг цаазалж, үлдсэн хоригдлууд нь Унгерны цэргийн дивизэд элсэв. Барон Унгерн зугтсан гамингуудыг гүйцэн авахыг тушааж, “хусмал толгойтнуудыг (хувьсгалч үзэлтнүүд) хайр найргүй хярга, гэхдээ хаант засгийн үзэлтнүүдэд (гэзэгтэй) гар бүү хүр” гэжээ. Барон, өөрөө хятадын лaгepьт нилээн саатаад, дараа нь мөрдөн хөөлтөнд нийлсэн байна. Князев болон Торновскийн дурдатгалаар бол цагаантнууд таван мод газар давхиад зугтагчдыг гүйцээд, дахин гурван өдрийн турш нэхэн хөөжээ. Энэ хугацаанд олон зуун оргодол амь үрэгдэж, цагаан арьстнууд ч бас хохирол амссан. Нүдээр үзсэн гэрч хүмүүсийн яриагаар бол Туул голоос өмнөхөн зүгт орших Өвөр Өнжүүлийн даваанаас гарч цааш хөдөлсөн хятадуудаас тун цөөхөн хүн л [[Говь|Гови]]ор гуравхан нүүдлийн замыг арай гэж түүлах хүч тэнхээтэй байжээ. Хятадууд хоёр замаар салан зугтсан байжээ. Нэг хэсэг нь баруун тийш Улиастайн замаар явж [[Улиастай]], [[Ховд (хот)|Ховд]]од суугаа хятадуудтай нэгдэн [[Шинжаан]] руу гарах зорилготой, нөгөө хэсэг нь [[Заамар сум]]ын нутгаар дайран баруун хойшоо явсан гэж үзжээ. Оссендовский: “Бургатын нурууг даваад бид [[Туул гол]]ын хондий рүү орж ирлээ, түүний дээд урсгалын дэргэд Өргөө алдлан харагдана. Замын дагуу, хятадуудын сандарч зугтах үедээ, энд тэндгуй хаяж гээсэн цэрэг шинель, цамц, гутал, өндөр бүрх малгай хэвтэж, мөн хүний хүүр ч тааралдаж байв. Бага зэрэг яваад манай зам намагт тулж ирэхэд түүний захаар бөөн үхсэн морь, тэмээ, хүний хүүр, хэлтийж эвдэрсэн тэрэг, цэргийн тоног хэpэгсэл овооролдсон харагдана. Яг энэ газар, барон Унгерны [[Төвөдүүд|түвд]] цэргийн хэсэг, ухран зугтааж яваа хятадуудын хөсгийг гүйцэн ирж, бут цохьсон байна” гэж бичжээ.<ref>Оссендовский Ф. И звери, и люди и боги. Москва: Пилигрим. 1994. c.242</ref> Энэ бол Харуухын голын намагтай намхан газар байж магадгүй юм. == Дүгнэлт == 1921 оны 4-р сарын 16-нд Зөвлөлтийн 5-р армийн штабт явуулсан тагнуулын мэдээгээр “Өргөөс Улиастай чиглэлийн 150 км-ийн зайд 4-р сарын 13, 14 тулалдаанд мянга гаруй хятад, 100 орчим монгол, 30 орчим орос, Буриадууд үхсэн”. Генерал Унгернийн удирдлаган дор алба хаахыг хүссэн олзлогдсон хятад цэргүүдээс хошууч Лигийн удирдлаган дор цэргийн ахлах зааварлагч Костромитиновтой дөрвөн зуут хятад морин цэргийн дэглэм байгуулжээ.<ref name=":0" /> ОХУ-ын гадаад бодлогын архивт буй Барон Унгернаас [[Шаравын Найданжав|Найдан ван]]д бичсэн захидалд “генерал Джа-у-наар толгойлуулсан 4000 хятадыг олзлов” гэсэн мэдээ бий. ОХУ-ын ШУА-ийн Дорно дахины Хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан, түүх судлаач түүхийн ухааны доктор Сергей Львович Кузьмин: “Барон Унгерний гавьяа бол [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь|Монголыг Хятадын түрэмгийллээс]] чөлөөлж, сүүлчийн хааных нь хууль ёсны засаглалыг сэргээсэн, улс орныг нь тусгаар болгож чадсанд оршино”.<ref>[https://www.tolgoilogch.mn/_y4swbe6m8p Барон Унгерн 1921 оны хувьсгалд ямар нөлөө үзүүлсэн бэ?]</ref> == Урлагийн бүтээлүүд == * [[Өглөө]]. Уран сайхны кино * [[Төгсгөл]]. Уран сайхны кино * [[Долоон бурхан харвадаггүй]]. Уран сайхны кино * [[Сүхбаатар]]. Уран сайхны кино == Түүнчлэн үзэх == * [[Ардын хувьсгал]] * [[Монголын Ардын Арми]] * [[Азийн морин дивиз]] * [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь]] * [[Баруун хязгаарыг тохинуулахын төлөө байлдаанууд]] * [[Улаан хадны байлдаан]] * [[Толбо нуурын бүслэлт]] * [[Зүүн хязгаарыг тохинуулах байлдаанууд]] * [[Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь]] * [[Барон Унгерн фон Штернберг]] * [[Борис Резухин]] == Эшлэл == {{reflist}} [[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:Булган аймгийн түүх]] [[Ангилал:Өвөрхангай аймгийн түүх]] [[Ангилал:Төв аймгийн түүх]] [[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]] 1j8omjxgjrfjokctv51xiu3t32a5opl Сүхийн Дамбий 0 52897 709795 440819 2022-08-27T13:31:55Z 103.229.122.202 wikitext text/x-wiki Завхан аймаг Идэр сумын харъяат. Монгол нүүдлийн соёл иргэншлийн академын “номч мэргэн” академич,соёлын гавьяат зүтгэлтэн,Монголын зурхай сүнс судлалын хүндэт доктор. Монгол уламжлал-амьдрах ухаан арга билэг зан заншил судлаач Баавгай овогт Сүхийн Дамбий. lvvtrf08nbxzox6h7bb6o3bifjdvbcd Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн тагнуул 0 53479 709866 701124 2022-08-28T04:54:08Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki [[1911 он]]д [[Монгол Улс|Монгол]]ын нийгмийн янз бүрийн анги давхаргын дэвшилтэт хүчний тэмцлийн үр дүнд [[Манж]]ийн ноёрхлыг түлхэн унагаснаар [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал]] ялж, [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг тунхаглав. Энэ үеэс эхлэн Монголын удирдагчид [[тусгаар тогтнол]]оо бататгах, гадаад улсуудаар тусгаар тогтнолоо хүлээн зөвшөөрүүлэх, хөрш зэргэл­дээх улс, орнууд Монгол Улсыг хэрхэн үзэж, ямар чиглэл бодлого баримталж буйг мэдэх зорилгоор мэдээ, мэдээлэл олох ажлыг явуулж байсан байна. [[Алс Дорнод]]ыг мэдэлдээ нэгэнт авсан [[Хаант Орос]]ын газар нутгаа тэлэх цаашдын зорилго, Монголд цэрэг суулгах, засаг захир­гааны өөрчлөлт хийх, [[хань]] үндэстнийг суурьшуулах [[Чин улс]]ын “шинэчлэл”-ийн оролдлого, Монголд [[уул уурхай]]н концессболон [[Төмөр зам (хөдөлгөөн)|төмөр зам]] барих эрх олж авах гэсэн их гүрнүүдийн ашиг сонирхол давхцан солбилцож байв. Эдгээр улс гүрнүүд өөрсдийн бодлого, сонирхлоо хэрэгжүүлэхийн тулд дипломат тагнуулын хийгээд бусад аргыг өргөн ашиглаж байлаа Олноо өргөгдсөн Монгол Улсад [[Богд хаан]]ы дэргэд байх шадар нэгэн болох шадар захирагч Балдангийн удирдлага доор [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын тагнуулын байгууллага|тагнуулын байгууллага]] байгуулагдан ажиллаж байсан байна. Мөн “Гадаад яам”, “Дотоод яам”, “Цэргийн яам” болон хязгаарын сайдууд гадаад тагнуулын үйл ажиллагааг өөр өөрийн зорилгоор явуулж байжээ. [[Ангилал:Монголын тагнуулын алба]] 6l368darvkvip2lqmvs62j4k8rsyc1n 709912 709866 2022-08-28T10:57:53Z Eupakistani 78195 wikitext text/x-wiki [[Файл:Manchu Qing Mongolia Banner (35665952156).jpg|thumb|250px|Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн туг]] [[1911 он]]д [[Монгол Улс|Монгол]]ын нийгмийн янз бүрийн анги давхаргын дэвшилтэт хүчний тэмцлийн үр дүнд [[Манж]]ийн ноёрхлыг түлхэн унагаснаар [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал]] ялж, [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг тунхаглав. Энэ үеэс эхлэн Монголын удирдагчид [[тусгаар тогтнол]]оо бататгах, гадаад улсуудаар тусгаар тогтнолоо хүлээн зөвшөөрүүлэх, хөрш зэргэл­дээх улс, орнууд Монгол Улсыг хэрхэн үзэж, ямар чиглэл бодлого баримталж буйг мэдэх зорилгоор мэдээ, мэдээлэл олох ажлыг явуулж байсан байна. [[Алс Дорнод]]ыг мэдэлдээ нэгэнт авсан [[Хаант Орос]]ын газар нутгаа тэлэх цаашдын зорилго, Монголд цэрэг суулгах, засаг захир­гааны өөрчлөлт хийх, [[хань]] үндэстнийг суурьшуулах [[Чин улс]]ын “шинэчлэл”-ийн оролдлого, Монголд [[уул уурхай]]н концессболон [[Төмөр зам (хөдөлгөөн)|төмөр зам]] барих эрх олж авах гэсэн их гүрнүүдийн ашиг сонирхол давхцан солбилцож байв. Эдгээр улс гүрнүүд өөрсдийн бодлого, сонирхлоо хэрэгжүүлэхийн тулд дипломат тагнуулын хийгээд бусад аргыг өргөн ашиглаж байлаа Олноо өргөгдсөн Монгол Улсад [[Богд хаан]]ы дэргэд байх шадар нэгэн болох шадар захирагч Балдангийн удирдлага доор [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын тагнуулын байгууллага|тагнуулын байгууллага]] байгуулагдан ажиллаж байсан байна. Мөн “Гадаад яам”, “Дотоод яам”, “Цэргийн яам” болон хязгаарын сайдууд гадаад тагнуулын үйл ажиллагааг өөр өөрийн зорилгоор явуулж байжээ. [[Ангилал:Монголын тагнуулын алба]] 2gp31csbnbvyza2b2o93kp43kvvn981 709913 709912 2022-08-28T10:58:38Z Eupakistani 78195 wikitext text/x-wiki [[Файл:Manchu Qing Mongolia Banner (35665952156).jpg|thumb|280px|Богд Хаант Монгол Улсын цэргийн туг]] [[1911 он]]д [[Монгол Улс|Монгол]]ын нийгмийн янз бүрийн анги давхаргын дэвшилтэт хүчний тэмцлийн үр дүнд [[Манж]]ийн ноёрхлыг түлхэн унагаснаар [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал]] ялж, [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг тунхаглав. Энэ үеэс эхлэн Монголын удирдагчид [[тусгаар тогтнол]]оо бататгах, гадаад улсуудаар тусгаар тогтнолоо хүлээн зөвшөөрүүлэх, хөрш зэргэл­дээх улс, орнууд Монгол Улсыг хэрхэн үзэж, ямар чиглэл бодлого баримталж буйг мэдэх зорилгоор мэдээ, мэдээлэл олох ажлыг явуулж байсан байна. [[Алс Дорнод]]ыг мэдэлдээ нэгэнт авсан [[Хаант Орос]]ын газар нутгаа тэлэх цаашдын зорилго, Монголд цэрэг суулгах, засаг захир­гааны өөрчлөлт хийх, [[хань]] үндэстнийг суурьшуулах [[Чин улс]]ын “шинэчлэл”-ийн оролдлого, Монголд [[уул уурхай]]н концессболон [[Төмөр зам (хөдөлгөөн)|төмөр зам]] барих эрх олж авах гэсэн их гүрнүүдийн ашиг сонирхол давхцан солбилцож байв. Эдгээр улс гүрнүүд өөрсдийн бодлого, сонирхлоо хэрэгжүүлэхийн тулд дипломат тагнуулын хийгээд бусад аргыг өргөн ашиглаж байлаа Олноо өргөгдсөн Монгол Улсад [[Богд хаан]]ы дэргэд байх шадар нэгэн болох шадар захирагч Балдангийн удирдлага доор [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын тагнуулын байгууллага|тагнуулын байгууллага]] байгуулагдан ажиллаж байсан байна. Мөн “Гадаад яам”, “Дотоод яам”, “Цэргийн яам” болон хязгаарын сайдууд гадаад тагнуулын үйл ажиллагааг өөр өөрийн зорилгоор явуулж байжээ. [[Ангилал:Монголын тагнуулын алба]] sood1iabte0889xvzgj0punqx8lkhjv Улаан орос алан хядагч нараа Монголд илгээсэн нь 0 53487 709793 709782 2022-08-27T12:31:45Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{external media | width = 250px | image1 = [https://bigenc.ru/media/2016/10/27/1237284537/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5%20%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%B8%201921%20%D0%B3..jpg « МОНГО́ЛЬСКАЯ ОПЕРА́ЦИЯ 1921»] (СМИ: БИГЕНС.ru.) }} == Дайны өмнөх байдал == [[Барон Унгерн фон Штернберг]]ээр хэний ч зөвшөөрөлгүйгээр хэдхэн зуун цэрэг дагуулаад хорин оны намар гэнэтхэн Монгол руу орж ирлээ. Зорилго нь Монгол нутгаас хятадын түрэмгийлэгчдийг хөөн гаргаж [[Богд хаан|Богд]]ыг эргүүлж хаан ширээнд нь залах. Ингээд хоёр мянга орчим цэрэгтэй болж аваад 1921 оны цагаан сарын өмнөхөн [[Нийслэл хүрээг хятадын гамин цэргээс чөлөөлсөн нь|Хүрээ рүү довтлон]] [[Дундад Иргэн Улс|гамин]]гуудыг хөөн даржээ. Чойрын зүг зугтаасан генерал [[Го Сунлин]]гийн цэргийг нэхэн хиаруулсан аж. Хиагт руу дутаасан генерал Чү Цисяний 5-6 мянган цэрэгтэй гол хүчийг нь ч нэхэн ядах юмгүй даран сөнөөв. Хүрээнд Богдыг хаан ширээнд эгүүлэн залах ажиллагааг сүр дуулиантай ёслон тэмдэглэлээ. Богд хаан ч манзшир хутагт Цэрэндоржоор толгойлуулсан шинэ засгийн газраа байгуулж таван яамаа сэргээсэн юм.<ref>[http://tuurgatan.mn/article/123 МОНГОЛ ДЭЭЛТЭЙ БУУДУУЛСАН ДАА]</ref> == Зөвлөлтийн хариу арга хэмжээ == {{гол|1907-1927 онд ОРОС/ЗХУ-ын МОНГОЛД явуулсан бодлого}} [[Файл:Сухэ-Батор встречается с Лениным.png|thumb|Сүхбаатар Ленинтэй уулзаж,Оросын коммунист намын зурагт]] [[Ленин]] тэргүүтэй большевикууд “[[Ардын хувьсгал|Монголд хувьсгал]]д хийх нь Хятадад хувьсгал хийх эхний шат, Хятадын хувьсгал нь дэлхийн хувьсгалын тал” нь гэж онцгой ач холбогдол өгч байжээ. Тэгээд бүүр 1919 оны сүүлчээр Москвагаас “тусгай төлөөлөгч, мэргэжлийн хувьсгалч” томилон Хүрээнд ирүүлэв. Нийслэл хүрээнд “Оросын хувьсгалчдын хороо” байгуулж, 20 гаран гишүүнтэй болсноо төв рүүгээ мэдэгджээ. Оросын хувьсгалт хороо буюу коминтерний салбар зөвлөл, Монгол дахь улс төрийн намуудаас Данзан тэргүүтэй түшмэдийн бүлэг, Бодоо тэргүүтэй сэхээтний бүлгийг шууд удирдлагаар хангаж байсан байна. “Ардын нам”-ыг яах аргагүй анхнаас нь орос технологийн дагуу байгуулж цаашлаад Эрхүүд байгуулагдсан коминтерний зөвлөлтэй холбоо тогтоож өгчээ. Улмаар хилийн цаана Ардын нам байгуулах, түр Засгийн газар байгуулах, Хиагт хотыг байлдан эзлэх, улмаар Нийслэл хүрээг эзлэх хүртэл бүхнийг оросын хувьсгалчдын технологиор явуулсан байдаг юм. Оросын Дотоод яамныхан болон хувьсгалт хорооны шууд удирдлагаар Хүрээний ба консулын “хоёр бүлгэм” нийлж хурал хийж, тамгатай болж, бичиг сачиг гаргасан түүхийг бид мэднэ. Түшмэдийн нам гэгдэж байсан Данзангийн бүлгийг Бодоогийнхон тийм ч сайнаар хүлээн аваагүй төдийгүй Бодоо, Данзан хоёрын хожмын зөрчлийн эх үүсвэр орос хувьсгалчийн зохион байгуулсан “Хүрээний ба консулын хоёр бүлгэмийг хүчээр нийлүүлсэн механик нэгдлээс гарсан байж болох юм. Хүрээний ба Консулын хоёр нам нийлэхэд аль алинд нь орос хүмүүс мэргэжлийн хувьсгалчид ажиллаж байсныг судлаачид нотолжээ. Гэвч тэр үеийн Оросын Дотоод яамныхан мэргэжлийн хувьсгалч нар хэдийд, хэдүүлээ, ямар зорилгоор орж ирсэн. Монголын хувьсгалчдыг шууд зохион байгуулалт удирдлагаар хангасны цаад бодлого юу байв гэдгийг судлаагүй. Хүрээнд 1919 оноос хойш үйл ажиллагаа явуулсан улаан Оросын мэргэжлийн хувьсгалчид МАН-ыг шууд зохион байгуулж, удирдлагаар ханган Москвагаас цэрэг гуйх бичиг үйлдүүлэн Ардын намынхныг дагуулаад хойшоо явсан гэж ойлгож болно. Оросын улаан намын холбоотон Хятадын ардын намын цэрэг Монголын нийслэл Хүрээг эзэлсэн цаг үе. Гамин цэргүүд Богд хаант Монгол Улс, тэр дундаа эх орон тусгаар тогтнолынхоо төлөө тэмцсэн монгол хувьсгалчдын хувьд хамгийн аюултай дайсан байсан. Харин коминтерний хувьд гамин цэрэг, түүний удирдлага улаан намын мөн нэг номерын холбоотон байсан юм. Тийм учраас гамингууд Богд хааныг шоронд хийж, Манлай баатар Дамдинсүрэн тэргүүтэй эх орончдыг тамлан шүүж байхад улаан талыг баримтлагч оросууд Нийслэл хүрээнд үйл ажиллагаагаа саадгүй явуулж байсан юм. Тэд Ардын намынхныг ивээлдээ аван хамгаалж, хил давуулж авч явсан байдаг. Хүрээг эзлээд байсан гамин цэргийн эрхтнүүд Монголын эрх баригчдыг Япон, Оросын цагаан намын цэрэг, Өвөрмонголын ноёдтой харилцаа тогтоох, хүрээнд Монгол цэрэг бослого гаргахаас болгоомжилно уу гэхээс улаан оростой Ардын намынхны холбоо тогтоох оролдлогыг хориглохгүй байсан. Тэгэхээр Ардын намын анхны долоог хятадууд сэжиглэн, Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нарын толгойг авчирч өгсөн хүнд арван мянган лан өгнө гэж зарлан явсан нь бас л кино түүх байсан юм шиг. Нийслэл хүрээнд Бароны цэрэгт бут цохиулаад хойшоо зугтаасан гамин цэргийн эрх баригчдыг Монголын хувьсгалын төлөөлөгчид тэр нэг өдөр хүлээн авч, уулзаж байсан юм. Эрхүү дэх Оросын консул О.Макстеник өөрийн байрандаа хүлээн авч хундага өргөсөн сонин түүх ч байдаг юм. 1920 он гэхэд Оросын большевик намынхан Хятадыг дэлхийн хувьсгалд татан оруулах төлөвлөгөө боловсруулан, аль хэдийнэ харилцаа тогтоож Монголын Хүрээг Хятадтай харилцах “Төв” болгосон байжээ. Тийм ч учраас Хятадын Гоминдоны нам, Монголын Ардын нам хоёр адилхан “Ардын нам” гэсэн утгатай үг байх нь дорно дахины ард түмний сэтгэл зүйд нийцнэ гэж коминтернийхэн тооцоолж байжээ. Харин большевикууд Монгол руу цэрэг оруулах зөвшөөрлийг Бээжингээс гуйж, хятадуудад ямар ч хор хүргэхгүй, зөвхөн Унгернийг хөөж явуулна гэж амалж байлаа. Түүний зэрэгцээ улаан цэргийг Монгол руу урьж оруулахын тулд орогнолын Түр засгийн газар гэдгийг хүртэл байгуулж. Ингээд улаантнууд Хятад Монгол хоюуланд нь зориулсан жүжиг тоглолоо. Хятадыг хөөхгүй л юм бол улаантныг өөрийн нутаг руу оруулах хэрэг монголчуудад байхгүй. Харин амбан Чэнь И мань баронд цохиулаад хилийн Хиагт боомт дээр 1500 цэргийн хамт ирчихсэн улаантнаас тусламж гуйгаад сууж байлаа. Оросын хилийн Троицкосавск тосгонд большевикууд гамин цэргийг өөрийн нутагт оруулан Читээр дамжуулан нутаг буцаах хэлэлцээ хийнэ. Мөн [[Монгол Ардын Нам]]ыг Өвөрмонголын ардын намаас ялгахын тулд “Гадаад Монголын Ардын нам” гэсэн тодотголтой байгуулахаар ярилцан, гадаад Монголын Ардын намын тангарагийн бичгийг гаргасан байдаг. Тэгэхээр Нийслэл хүрээнд “Ардын нам”-ыг анхнаас нь улаан Оросын Хүрээн дэх хувьсгалт бүлгэм өлгийдөн авч бойжуулан, Хятадад дэлхийн хувьсгал хийлгэхээр бэлтгэх гэж төлөөлөгчдийг нь Москва руу дагуулан морджээ. Зөвлөлт Сибирьт довтлохоор 1921 оны 5 сарын хорьдоор Хүрээнээс хөдөлсөн Унгерн, Резухиний захирсан бригадууд Монголын умард хилийн район, зөвлөлтийн нутагт Монгол ардын журамт цэрэг, АДБНУ-ын цэрэг, Улаан цэргийн V армийн ангиудтай удаа дараа байлдсан ч эцсийн зорилгод хүрч чадаагүй. Улаан цэрэгт шахагдсан Унгерн 8 сарын дундуур Монгол нутагт буцаж оров. 1921 оны Ардын хувьсгал цаг хугацааны хувьд гайхамшигтай, цахилгааны хурдаар хийгдсэн байдаг. Монголын хувьсгалчдын түрүүч Орос руу 1920 оны долодугаар сарын эхээр тусламж гуйхаар гараад л жил бололгүй 1921 оны долодугаар сарын эхэн гэхэд улаан армийг, зэр зэвсэг, цэргийн сургагчдын хамтаар эх орондоо дагуулан ирсэн байдаг. Ердөө ганцхан жилийн хугацаанд хойшоо явсан долоохон хувьсгалч аль ч улсын түүхэнд байгаагүй гэрлийн хурдаар хувьсгалыг эхлүүлсэн нь ийм учиртай. Ердөө долоохон хүн Орос руу яваад Ленинтэй уулзаад, Коминтерний хуралд суугаад, цэргийн сургууль төгсөөд, хилийн цаана МАХН-ыг дахин байгуулаад, бүр түр Засгийн газар байгуулаад Алтанбулагт цэрэг татаад, Хиагтад үүрлэсэн 10 мянган гаминг бут цохиод үлгэрт л байж болмоор гайхамшигт хувьсгалын түүхэнд бид өнөө хүртэл үнэмшдэг. Улаан оросууд хүртэл цэрэг зэвсгийн хүчээр Монголыг эзлэн авсан гэмт хэрэгт орно гэж дэлхийгээс болгоомжлон, Оросууд ийм жүжиг тавьсан. Монголтой харьцалгүй завсарт нь буриадуудыг оруулж нарийн зохион байгуулсан юм. Улаан оросууд бүхнийг Оросын талын буриадуудаар дамжуулан хийж өөрсдөө ард нь нуугдаж байв. Үүгээрээ Москва Монголыг цэргийн хүчээр шууд эзлэн авч коммунист дэглэмээ тулган хүлээлгэсэн гэдгийг нотлох гэсэнгүй. Харин улаан орос, түүний дотоод яам Монголд мэргэжлийн хувьсгалч, алуурчдаа илгээсэн баримтыг олсноо бичих гэсэн юм. Оросууд Монголын нийслэл Хүрээг эзлэхэд том байлдаан болно гэж тооцоолон дэндүү их зэвсэг техник арми оруулсан байдаг. Нисэх онгоц хүртэл хоёрыг Монголын хувьсгалчдад өгснийг түүх гэрчилнэ. Зэвсгийн хүчээр том тулалдаанаар Монголыг эзлэн нийслэл Хүрээг авна. Коммунист Засгийн газар байгуулна. Засгийг авсны дараа хөрөнгөтнүүд, Чингисийн алтан ургийнхан, лам нарын устгал хийнэ гэж тооцоолсон. Улаан армийн түрүүчтэй цуг Оросын дотоод яамныхан болон зартай алуурчдын багийг явуулсан байв. Оросууд ар Монголын Ерөнхий сайдаар өөрийн хүнээ тавьж, бүх хяналтыг өөртөө авна гэж тооцсон. Гэвч Богд хаант Засгийн газар ямар ч эсэргүүцэл үзүүлэлгүй, харин ч найрсгаар хүлээн авч бууж өгсөн. Харин оросууд Ерөнхий сайдаар өөрийн бэлтгэсэн хүнээ тавьж чадаагүй. Гэхдээ Бодоо бол яах аргагүй Ардын намын анхны долоогийн нэг байсан. Монголчуудад Ерөнхий сайд гэж хүлээн зөвшөөрөгдөх ганц хүн нь Бодоо байлаа. Харин Улаан оросууд мэргэжлийн алуурчдаа Бодоогийн Засгийн газрын сайдуудын зөвлөхөөр тавьжээ. Ар Монгол дахь хувьсгалыг Москвагаас Чечерин удирдаж, Консул О.Макстников, А.Черпанов, Б.З.Шумяцкий нар голлон Хятад, гадаад Монголын асуудлыг хариуцаж байлаа. Э.Ринчино, Цэдэн-Иш, Жамболон, Баламсуу, Бадамжав, Ж.Цэвээн зэрэг Оросын буриадууд коминтернийг Монголтой холбож байсан түүхтэй. Москва дэлхийн хувьсгалын төлөө амь хайргүй тэмцдэг шалгарсан алуурчдаа Монгол руу илгээж байжээ. Монгол Улсад тууштай хувьсгалч, шалгарсан алан хядагч нараа илгээж байснаар нь Кремль Монголын хувьсгалд ямар ач холбогдол өгч байсныг хэмжиж болох мэт. Москва дотоод яамны анхны 36 зөвлөх сургагч нараа, Монголын хувьсгалд зориулагдах зэр зэвсэг Чита хотод ирсэн өдөр Монгол руу оруулсан байна. Зөвлөх, сургагч, мөрдөн байцаагч, төлөөлөгч нарыг Монгол Улсын Засгийн газраас биш коминтерн бодлого, шууд удирдлагаар хангана. Заримыг нь нэрийг дурдваас: И.П.Сорокин: Зөвлөлтийн Дотоод яамны туршлагатай мөрдөн байцаагч. Бодоо, Чагдаржав зэрэг сайд нарыг мөрдөн байцааж байсан. Дараа нь Дотоод хэргийн ардын комиссарантын орлогчоор дэвшин ажилласан байдаг. И.А.Сороковиков: 1920 оны тавдугаар сарын сүүлч, зургадугаар сарын эхээр Монголд ирсэн. Намын бүлгийг төлөөлөн Бодоо, Х.Чойбалсан, Дугаржав, Жигмэддорж нартай уулзсан. Зөвлөлт Орос руу төлөөлөгчөө явуул гэдэг үүргийг Монголын хувьсгалчдад өгч байсан. Сороковиков Монголын хувьсгалчидтай уулзахдаа Оросоос гадаад Монголын Ардын намд зэвсэг өгнө гэдгийг амласан боловч зэвсгийн тоог урьдчилан хэлээгүй байна. Харин Монголд оруулах улаан армийн цэрэг ба зэвсгийн тоог бүр Москва хүрч байж тодорхой болгожээ. Я.Г.Блюмкин: Зөвлөлтийн тагнуулчдын албыг үндэслэгчдийн нэг. Пролетарийн хувьсгалын нэрт алан хядагч, Троцкийн хувийн нарийн бичгийн дарга бөгөөд хувийн хамгаалалтын албаны дарга байсан. Ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч, Держенскийн “эрх дүү” гэгддэг. 1918 оны долдугаар сарын 6-нд Германы элчин сайд гүн Мирбахыг өргөөнд нь буудан хороосон амжилтаар дэвшсэн. Колчакийн амийг хороох ажиллагааг зохион байгуулсан. Унгерний эсрэг тэмцсэн улаан армийн 61 дүгээр бригадын командлагч, Оросын яруу найрагчидтай холбоотой байсан. Сергей Есининий аллагад сэжиглэгддэг. Ререхтэй хамт Монголд ламын дүрээр анх ирж байсан. 1922 онд Далай лам, Банчин богд хоёрыг эвлэрүүлэх ажиллагааг удирдсан, 1926-1927 онд Монголын аюулаас хамгаалахын ерөнхий сургагчаар ажиллаж байгаад зөвшөөрөлгүй буцсан. Троцкийн хамсаатан гэгдэж буудуулсан. Монголд Штенкин жанжны амийг хороосон. Г.Г.Ягода: Я.Свердловын ойрын садан. Оросын аюулаас хамгаалахын нэрт мөрдөн байцаагч, шалгарсан алан хядагч, Зөвлөлтийн Дотоод яамны дэд сайд байсан. Улс төрийн хэрэгтнүүдэд цаазын ял хэрэглэх хуулийг хэрэгжүүлдэг. Зиновьев, Каменев нарын ялыг гүйцэтгэсэн. Эрхүүгийн цэргийн сургуулийн захирал бөгөөд Монголын аюулаас хамгаалах байгууллагыг хариуцсан ерөнхий сургагч. Ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч. К.К.Батурин: Оросын аюулаас хамгаалахын ахлах мөрдөн байцаагч, сургагч. Монгол дахь улаан армийг хариуцсан ардын комиссарантын төлөөлөгч, Д.Сүхбаатарын гурван зөвлөхийн нэг. 1921-1922 онд Монголын цэргийн яамны тагнуулын газрын анхны даргаар даргаар ажиллаж улмаар дэвшин Москвад ардын комиссарантын газар очсон. Тууштай алан хядагч. Ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч. Харти Кнуков: Халимагийн тусгай хорооны залхаан цээрлүүлэх үүрэг гүйцэтгэгч. Дотоод яамны мөрдөн байцаагч, Дамбийжаагийн аллагыг гүйцэтгэсэн. Яруу найрагч, ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч, тууштай алан хядагч. И.М.Майский: Оросын Гадаад яамны дэд сайд, онцгой комиссын тусгай үүрэг гүйцэтгэгч. Хятад, Монголыг судлаач, ардын комиссарын орлогч, Эрхүүгийн цэргийн сургуулийн сургагч багш. Монголд хүн амын тооллого явуулах ажлын хэсгийг ахалж байсан. Эрдэмтэн, Монгол цэргийн жанжин Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нарын багш. Л.М.Карахан: Оросын Дотоод яамны онцгой комиссын орлогч, Коминтерний гуравдугаар интернационалийн их хурлын тэргүүлэгч, Держенский нарын их ойрын хүн. Дундад Азид онцгой үүрэг гарамгай гүйцэтгэсний учир Москвад дэвшин ажилласан. 1921 онд АДБНУ, Монголд, 1922-1923 онд ЗХУ-ын Гадаад яамны Ази, дорнод хэлтсийн дарга, 1923-1925 онд Хятадад элчин сайд байхдаа Монголын асуудлыг хариуцаж байсан. Монголын хувьсгалчдад Москвагаас зэр зэвсэг олж өгөх ажилд их үүрэг гүйцэтгэсэн. Буриад монголчууд “Хар хаан” гэж хүндлэн дууддаг байсан нэгэн. Б.З.Шумяцкий: Сибирийн цөллөгт “Гулаг олтриг”-ийн шоронгийн жирийн хуягаас эхлэн дэвшсэн хүн. Тууштай хувьсгалч. Ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч, Эрхүүгийн коминтерний штабын дарга. Зөвлөлт Орос улсын V армийн цэргийн зөвлөлийн гишүүн, Зөвлөлт Орос улсын гадаад хэргийн ардын комиссарантын Сибирь ба Монголыг хариуцсан бүрэн эрхт төлөөлөгч, Коминтерний алс дорнодын нарийн бичгийн дарга нарын удирдагч, Монголын хувьсгалыг зохион байгуулагчийн ажил хийж явжээ. Бодоог Ерөнхий сайдынх нь ажлаас халсныг ч, дахин баривчилсныг ч, Бодоо, Чагдаржав нарыг онц хэрцгийгээр байцаан буудан алсныг ч гардан зохион байгуулагч удирдагч нь Шумяцкий, гүйцэтгэсэн нь Д.Сүхбаатар байжээ. Энэ мэтчилэн Монголд ажиллаж байсан коминтерний төлөөлөгчид, алан хядагчид, мэргэжлийн хувьсгалчид, дипломатууд зөвлөхүүд, сургагч нарыг тоочоод барахгүй. -К.А.Найман цэргийн тагнуул. -Л.М.Летте шадар сайдын зөвлөх -Э.Ринчино намын даргын зөвлөх -П.И.Летвенцив мөрдөн байцаагч -В.А.Хува. Д.Сүхбаатарын зөвлөх -Н.М.Люборский Ерөнхий сайдын зөвлөх -Н.И.Преобратенский мөрдөн байцаагч -В.Г.Писаров мөрдөн байцаагч -А.М.Ленский сургагч гээд Монголын дотоод хэрэгт оролцсон Оросын тагнуулчид юм. ==Үр дүн== [[Файл:Sovetskie voyska v mongoliy 1936.jpg|thumb|Улаан армийн ангиуд монголд. 1936 он]] [[Зөвлөлтийн зэвсэгт хүчний цэргийн ангиуд монголд|Монголд Зөвлөлтийн цэрэг]] орж ирж байрласан, буцсан, эргэж орж ирсэн, бүрмөсөн буцсан үйл явц бол 70 гаран жилийн урт түүхийг илтгэнэ. Тухайн цагтаа коммунист Монголын удирдагч байсан [[Юмжаагийн Цэдэнбал]]ын тэмдэглэснээр, анх Лениний даалгавраар Зөвлөлтийн 5 дугаар арми 1921 онд орж ирсэн ба Нейманы командалсан Кубанийн 5 дугаар дивиз Баруун хойд Монголд байлдаж явжээ. Мөн партизан [[Щетинкин]]ий отряд Хүрээг чөлөөлөх байлдаанд оролцож, тэндээс Рокоссовскийн морин бригад салж Шаамарт байрлаж үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Улаан армийн ангиуд Монголд Цагаан гвардийн отрядуудыг сөнөөж дууссаны дараа 1925 онд Югзэрийн хийдийн дээд лам нарын бослогыг даралцсаны дараа нутагтаа буцжээ.<ref>[https://mongoliaworld.net/2016/01/23/монгол-дахь-зөвлөлтийн-цэрэг-түүхэн-б/ Монгол дахь Зөвлөлтийн цэрэг: Түүхэн баримт ба эрэгцүүлэл]</ref> Бароныг Сундуй гүн гэгч урвагч баривчлан улаантнуудад тушаажээ. Барьж өгсөн хүнтэйгээ хамт улааны шоронд хоригдсон гэдэг. Намар нь Унгернийг Новониколаевскт цаазлахад Богд хааны зарлигаар чөлөөлөгч бароныг хүндэтгэн Монголын бүх хийд нэгэн зэрэг хойдохыг нь уншсан гэдэг. Үүнээс хойш түүх эргэсэн. Бароны цэрэгт хүчин зүтгэж эх орноо харийн түрэмгийлэгчдээс чөлөөлөн амь хайргүй явсан эрэлхэг хөвүүд буруудлаа. Тэдний хэдэн үеийн үр удам нь бароны цэрэгт явсан аав, ах, өвөөтэй хэргээр олон жил хэлмэгдэж, олонхи нь 37 онд буудуулсан юм. ==Эшлэл== {{Reflist}} [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:Олноо өргөгдсөн Монгол улс]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монголын ардын хувьсгал]] [[Ангилал:1921 оны зөрчилдөөн]] igqzymca8erww3ct5mw1c40fzvobuer Борохул 0 53525 709812 709543 2022-08-27T19:35:18Z 150.129.140.215 /* Чингис хааны албанд */ wikitext text/x-wiki '''Борохул''' (бас '''Борагул-нойон''' гэж бичсэн нь бий) (? - 1217) - [[Монголчууд|монгол]] жанжин, Чингис хааны есөн [[Нөхөр (цэрэг)|нөхөр]] ба ерэн таван мянгатын ноёдын нэг. == Намтар == === Гарал үүсэл ба амьдралын эхний жилүүд === "[[Судрын чуулган|Судрын чуулган]]"-ыхаар бол Борохул [[Үшин (овог)|Үшин]] (Хүшин) овгоос гаралтай. [[1197 он|1197]] оны орчим [[Жүрхин|жүрхин]] нарын ялагдлын дараа хүүхдээрээ байсан түүнийг нүүдэлчдийн нэгэн отгоос олсон бөгөөд [[Жалайр|жалайрын]] ноён Тэргэт баяны хүү [[Жэбгэ]] Чингис хаанд авчирчээ. Хүүг Чингисийн эх [[Өэлүн]] өргөж авч, хүмүүжүүлсэн. Өэлүн Борохулаас гадна [[Мэргид|мэргид]] овгийн [[Хүчү (ноён)|Хүчү]], [[Бэсүд|бэсүд]] овгийн [[Хөхөчү (бэсүд)|Хөхөчү]], [[Татар|татарын]] [[Шихихутуг]] гэсэн гурван өргөмөл хүүхэд өсгөж хүмүүжүүлсэн байдаг. === Чингис хааны албанд === Рашид ад-Динийн хэлснээр Борохул Чингис хааны албанд эхлээд букаул (хааны зоог шүүсийг амсан шалгагч) ба [[Буурч|буурч]] (даамал), дараа нь бие хамгаалагч [[Хишигтэн|хишигтэн]] болжээ. Борохул [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нарын хамт хишигтэн харуулын анхны дөрвөн хэсгийг удирдаж байсан Чингис хааны хүлэг баатрууд болох "дөрвөн баатар"-ын тоонд орсон. Ойролцоогоор [[1198 он|1198]]-[[1199 он|1199]] онд [[Найман|наймануудтай]] хийсэн тулалдаанд Чингис хааны бусад [[Нөхөр (цэрэг)|нөхөд]] болох [[Боорчи]], [[Мухулай]], [[Чулуун баатар|Чулуун]] нарын хамт Борохул онцгойрсон байна. Чингис хаан, [[Жамуха]], [[Тоорил хан|Ван хан]] нар нэгдсэн хүчээр [[Буйруг хан|Буйруг ханыг]] довтолсон бөгөөд түүний цэргүүдийг Кишил-Баш нуурын дэргэд бут цохисон, гэр орондоо буцах үед нь Найманы жанжин [[Хүгсэү Сабраг баатар|Хүгсэү Сабрагийн]] тэргүүлсэн цэргийн анги зам хаав; өглөө тулалдахаар шийдсэн ч шөнө нь Ван хан, Жамуха хоёр найманууд түүнийг дуусгана хэмээн найдаж, Чингис хааныг ганцааранг нь үлдээн зугтжээ. Өглөө болоход Чингис хаан энэ тухай олж мэдээд тулалдаанд оролгүй ухрав. Найманууд Чингис хааныг биш, Ван ханыг хөөж эхэлсэн. Сөнөх мөхөх нь тодорхой болсон тул Ван хан Чингис хаанд элч илгээж тусламж гуйжээ. Чингис хааны нөхөд ирж хэрэйдийн цэргүүдийг ялагдлаас аварсан ба наймануудад олзлогдсон Ван ханы хүмүүс, өмч хөрөнгийг нь буцаан авахад туслав. [[1203 он|1203]] онд [[Хар халзан элээтийн тулалдаан|Хар халзан элээтэд]] (Халахалжит-элэт) [[Хэрэйд|хэрэйдүүдтэй]] хийсэн тулалдааны үеэр Борохул хүзүүгээрээ суманд шархадсан Чингис хааны хүү [[Өгэдэй хаан|Өгэдэйн]] амийг аварчээ. Борохул шархнаас нь цусыг сороод, Өгэдэйг төв байранд эсэн мэнд авчирсан байна. [[1204 он|1204]] оны намар Чингис хаан [[Тогтоа бэхи|Тогтоа бэхийн]] [[Мэргид|мэргидүүдийн]] эсрэг хөдлөв. Замдаа монголын цэргүүд мэргид овгуудын нэг увас мэргидүүдтэй таарахад тэд монголчуудад тулалдаангүйгээр дагаар орсон; гэвч Чингис хааныг явмагц увас мэргидүүд бослого гаргаж, монголын тэрэг ачааг дээрэмджээ. Ачааны хамт үлдсэн Чингис хааны хүмүүс мэргидүүдтэй тулалдаанд орж, олзыг нь булааж аваад, тэднийг зугтаалгав; босогчдыг дарахын тулд Чингис хаан Борохул, [[Чимбай (жанжин)|Чимбай]] нарын тэргүүлсэн цэргүүдийг илгээсэн байна. [[1206 он|1206]] оны хуралдай дээр Чингис хаан Борохулд мянгатын ноёны албан тушаал олгов. Чингис хаан улсаа хоёр "жигүүр"-т хуваагаад баруун жигүүрийн тэргүүнд Боорчийг тавьсан; Борохулыг түүний орлогчоор (суткусун) томилжээ. === Борохулын үхэл === [[1217 он|1217]] онд боссон [[Хорь түмэд|хорь түмэдүүдийг]] номхотгохын тулд Борохулыг цэргийн хамт илгээжээ. Түмэдийн нутагт хүрээд Борохул хэдэн хүний хамт цэргүүдээсээ түрүүлэн явав. Ой дундуур явж байхдаа тэрээр түмэдүүдийн зохион байгуулсан отолтод орж, алагджээ. Рашид ад-Дин Борохулын үхлийг арай өөрөөр дүрсэлсэн байдаг: "Судрын чуулган"-д бичсэнээр Борохул түмэдүүдийн зохион байгуулалттай отолтод биш, харин [[Наяа]] ноёны оронд илгээгдэн тэдэнтэй тулалдаж байгаад амь үрэгдсэн аж. Чингис хааны илгээсэн [[Дөрбэй догшин]] түмэд овгийг эзлэн авсны дараа олзлогдсон зуун түмэдийг Борохулын гэр бүлд түүний үхлийн нөхөн төлбөр болгож өгчээ. == Гэр бүл ба үр удам == Борохулын эхнэр [[Алтани]] нь Чингис хааны хүү [[Тулуй|Толуйн]] аврагч гэж үздэг. [[Татар|Татарын]] Харгил шар [[Өэлүн|Өэлүний]] өргөөнд хууран мэхэлж ороод хүүхдийг алахыг завдахад Алтани хашгирчээ; түүний дуугаар гүйж ирсэн [[Жэдэй]], [[Зэлмэ]] хоёр Харгил шарыг алсан байна. Жек Уэзерфордын хэлснээр Алтани Өэлүний өргөмөл охин юм уу ач/зээ охин байж магадгүй юм. Рашид ад-Динийн бичсэнээр Борохулын хүү Жүбүхүр-Хубилай Өгэдэйн хаанчлалын үед эцгийнхээ мянгатыг захирч байв. Борохулын охин Баяужин хатан (Үшчин) их хаан [[Хубилай хаан|Хубилайн]] эхнэрүүдийн нэг байсан бөгөөд түүний хөвгүүд Аячи, [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон]] нарыг төрүүлжээ (Өөр нэг мэдээллээр бол Хубилай хааны гэргий нарын нэг Хүшижин хатан (Hüshijin Khatun) (түүний нэрийг бас "Хүшинжин хатан" гэж бичсэн нь бий) нь Борохулын охин байсан ба түүнээс Аячи (Ayachi), Хөхөчү (Kököchü) гэх хоёр хөвгүүн төрсөн байна). "Алтан товч"-д бичсэнээр Борохулын удам нь [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орны]] Үншинд ([[Үүшин хошуу]]) амьдарч буй чидагутын табунангууд ([[Тавнан овог|тавнангууд]]) юм. == Мөн үзэх == * [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]] * [[Боорчи]] * [[Мухулай]] * [[Чулуун баатар|Чулуун]] [[Ангилал:Иx Монгол Улсын жанжин]] [[Ангилал:Иx Монгол Улсын цэргийн хүн]] [[Ангилал:Хүн амины хэргийн хохирогч]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1182 онд төрсөн]] [[Ангилал:1217 онд өнгөрсөн]] l3vh1edp6upjyfmrxfjv3np9rw5sru4 Монгол-Оросын харилцаа 0 55426 709847 684190 2022-08-28T02:44:30Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Хоёр орны харилцаа | title = Монгол-Оросын харилцаа | party1 = Монгол улс | party2 = Russia | map = Mongolia Russia Locator.svg | filetype = svg | size = | mission1 = | mission2 = | envoytitle1 = | envoy1 = | envoytitle2 = | envoy2 = }} [[Файл:Two Cossacks in Khuree.jpg|thumb|1913 онд Монгол дахь Оросын [[казак]]ууд]] '''Монгол, Оросын харилцаа''' - Монгол Улс, Оросын Холбооны Улстай '''Стратегийн түншлэлийн харилцаа''' хөгжүүлж байна. Монгол Ардын Засгийн газар, Зөвлөлт Оросын Засгийн газрын хооронд найрсаг харилцаа тогтоох тухай Гэрээг 1921 оны 11 дүгээр сарын 5-ны өдөр байгуулан, дипломат харилцаатай болжээ. Шинэ түүхэнд Монгол Улсын анхны дипломат харилцаа тогтоосон орон болсоноороо онцлогтой. Монгол Улсын Хоёр улс 1922 онд Төлөөлөгчийн газраа Улаанбаатар, Москвад тус тус харилцан нээсэн байна. Сүүлийн жилүүдэд Монгол, Оросын харилцаа, хамтын ажиллагаа улс төр, батлан хамгаалах, зам тээвэр, эрдэс баялаг, эрчим хүч, хүнс, хөдөө аж ахуй, соёл боловсрол, эрүүл мэндийн салбаруудад идэвхитэй хөгжиж ирсэн бөгөөд өндөр, дээд түвшний айлчлал тогтмол хэрэгжсэн байна. Хоёр улс 2009 оноос Стратегийн түншлэлийг хөгжүүлж эхэлснээр Монгол Улс стратегийн түншлэлийн харилцааг хамгийн анх ОХУ-тай тогтоожээ. Халхын голын дайны ялалтын 75 жилийн ойг тохиолдуулан 2014 оны 9 дүгээр сард Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн урилгаар Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч В.В.Путин Монгол Улсад айлчилсан. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путины урилгаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж 2015 оны 5 дугаар сард оросын "Эх орны дайнд" ялсаны 70 жилийн ойн арга хэмжээнд оролцсон. Москвагийн Улаан талбайд болсон Ялалтын 70 жилийн ойн баярын цэргийн ёслолын жагсаалд анх удаа монгол цэргүүд оролцсон. Монгол Улс, ОХУ-ын хоорондын худалдааны нийт бараа эргэлт 2014 оны 12 сарын байдлаар '''1.6 тэрбум ам.долларт''' хүрч, Монголын импорт 1,5 тэрбум ам.доллар, экспорт 61,6 сая ам.доллар болсон. 1990-2014 оны хооронд Монгол Улсад ОХУ-аас нийтдээ 297 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийсэн бөгөөд энэ нь дээрх хугацаанд Монгол Улсын эдийн засагт оруулсан гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын дөнгөж 2,1% нь болж байна. Хоёр орны худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагаанд чухал байр суурь эзэлдэг “Эрдэнэт”, “Монголросцветмет” хамтарсан үйлдвэрүүд, хувь нийлүүлсэн “УБТЗ” нийгэмлэгийн эдийн засгийн чадавхийг дээшлүүлэх, эрх зүйн орчинг нь сайжруулах талаар хоёр тал яриа хэлэлцээ явуулж, энэ чиглэлээр хамтран ажиллаж байна. Хоёр улсын боловсролын хамтын ажиллагааны хүрээнд Монгол Улс, ОХУ-ын Засгийн газар хоорондын гэрээ, хэлэлцээрийн дагуу 2000-2014 онд ОХУ-ын их, дээд сургуульд '''гурван мянга''' орчим Монгол Улсын иргэд Оросын Засгийн газрын зардлаар суралцжээ. “Иргэд харилцан визгүй зорчих тухай тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Оросын Холбооны Улсын Засгийн газар хоорондын 2014 оны 9 дүгээр сарын 3-ны өдрийн Хэлэлцээр”-ийн манай хоёр дагуу нэг улсын иргэд 30 хүртэл хоногийн хугацаанд харилцан визгүй зорчих болон дамжин өнгөрөх эрхтэй болоод байна. Визгүй болсон анхны жил буюу 2014 оны 12 сарын 1-нээс 2015 оны 12 сарын 1-ны хооронд давхардсан тоогоор '''монголын 500 мянга орчим иргэд''' ОХУ-д төрөл бүрийн зорилгоор зорчжээ. 2019 оны 9 дүгээр сарын 3-ны өдөр Улаанбаатар хотод Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Халтмаагийн Баттулга, ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Путин нар хоёр орны найрамдал, иж бүрэн стратегийн түншлэлийн тухай хугацаагүй Хэлэлцээрт гарын үсэг зурав. Энэ тухай хоёр улсын удирдагчдын хамтарсан хэвлэлийн бага хурлын үеэр мэдэгджээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх 2021 оны 12 дугаар сарын 15-18-ны өдрүүдэд ОХУ-д албан ёсны айлчлал хийсэн.Уулзалт, хэлэлцээний үеэр ярилцсан зүйлээ Монгол Улс, ОХУ хооронд дипломат харилцаа тогтоосны '''100 жилийн ойн хамтарсан Тунхаглал'''даа тусгасан. == Хоёр улсын хооронд байгуулсан үндсэн Гэрээ, Хэлэлцээрүүд: == * 1912 оны 11 дүгээр сард '''Монгол-Оросын Гэрээ''' байгуулсан. Богд хааны Засгийн газрын тэргүүн Сайн ноён хан Намнансүрэн, Дотоод явдлын яамны тэргүүн сайд Да лам Цэрэнчимэд, Гадаад хэргийг эрхлэн шийтгэх яамны тэргүүн сайд Чин ван Ханддорж, Сангийн явдлын яамны тэргүүн сайд Түшээт ван Чагдаржав, Цэргийн явдлын яамны тэргүүн сайд Жүн ван Гомбосүрэн, Шүүх явдлын яамны тэргүүн сайд жүн ван Намсрай нартай Оросын талаас И.Я.Коростовец, Шишмарёв нар хэлэлцээ хийсэн байна. * 1914 онд '''Орос-Монголын хоорондын нууцаар байгуулсан дөрвөн зүйлийн Гэрээг''' (мөнгө зээлүүлэх, буу зэвсгийн, төмөр зам байгуулах, цахилгаан мэдээ байгуулах) Хаант Оросын консул Миллер, Дотоод яамны тэргүүн сайд Дашзэвэг, Сангийн яамны тэргүүн сайд Чин ван Чагдаржав, Гадаад яамны дэд сайд гүн Цэрэндорж нар хэлэлцэн тогтоосон. * 1915 оны 5 дугаар сарын 25-нд Хиагт хотод Монгол, Орос, хятадын төлөөлөгчид '''"Хиагтын гэрээ"''' байгуулсан. * 1921 оны 11 дүгээр сарын 5-нд '''Монгол Улсын Ардын Засгийн газар, Зөвлөлийн Засагт Орос Улсын Засгийн газар хоорондын найрсаг харилцааны тухай Гэрээ''' байгуулсан. ( Бүтэн нэр нь:-“Монгол, Оросын хоорондохи найрамдлын барилдлагааг байгуулах тухай Монголын Ардын Засгийн Газар ба Зөвлөлийн Засагт Орос Улсын Засгийн Газрын хэлэлцэн тогтоосон гэрээ бичиг”). * 1923 оны 6 дугаар сард Монгол Ардын Засгийн газар, Зөвлөлт Оросын Засгийн газрын хооронд '''Худалдааны анхны Хэлэлцээр''' байгуулсан. * 1929 оны 6 дугаар сарын 28-нд БНМАУ, ЗСБНХУ-ын хоорондын харилцааны үндсэн зүйлүүдийг батлан тогтоосон Гэрээ бичиг. * 1936 оны 3 дугаар сарын 12-нд '''Монгол-Зөвлөлтийн харилцан туслалцах Протокол''' ([[Орос хэл|орос.]] ''Протокол Взаимпомощи между Союзом Советских Социалистических Республик и Монгольской Народной Республикой'') БНМАУ, ЗХУ-ын хооронд байгуулагдсан Гэрээ. Улаанбаатар хотод БНМАУ-ын Бага хурлын дарга А.Амар, Ерөнхий сайд бөгөөд Гадаад яамны сайд П.Гэндэн, ЗХУ-аас Монголд суугаа бүрэн эрхт төлөөлөгч В.Х.Таиров нр гарын үсэг зуржээ. * 1966 оны 1 дүгээр сарын 15-нд "Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс, Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Улсын хоорондын найрамдал хамтын ажиллагааны болон харилцан туслалцах Гэрээ" Улаанбаатар хотод байгуулсан. Ю.Цэдэнбал, Л.Брежнев нар гарын үсэг зурсан. * 1971-1975 онд ЗСБНХУ ба БНМАУ-ын хооронд бараа ханган нийлүүлэх тухай гэрээ. * 1976 оны 10 дугаар сарын 19-нд Зөвлөлт-Монголын хил хязгаарыг тогтоох комиссын ажлын үр дүнд '''ЗХУ, Монгол Улсын хоорондох хилийн зурвасын тухай Гэрээн'''д гарын үсэг зуржээ. * 1993 оны 1 дүгээр сарын 20-нд "Монгол Улс, ОХУ-ын найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны тухай Гэрээ" байгуулсан. Москва хотод Ерөнхийлөгч П.Очирбат, Б.Ельцин нар гарын үсэг зурсан. * 2000 оны 11 дүгээр сарын 14-нд Ерөнхийлөгч Н.Багабанди, В.Путин нар “Улаанбаатарын Тунхаглал” гаргасан. * 2003 оны 7 дугаар сарын 1-нд Монгол-Оросын хамтарсан “Эрдэнэт үйлдвэр” хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийн үйл ажиллагааны тухай Монгол Улс, ОХУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрт Москва хотноо гарын үсэг зурсан байна. * 2009 оны 8 дугаар сард Монгол Улс, ОХУ-ын хооронд “Стратегийн түншлэлийг хөгжүүлэх тухай тунхаглал” байгуулсан. * 2014 оны 9 дүгээр сарын 3-нд “'''Иргэд харилцан визгүй зорчих тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Оросын Холбооны Улсын Засгийн газар хоорондын Хэлэлцээр'''” байгуулжээ. * 2019 онд Монгол Улс, Оросын Холбооны Улс хоорондын '''Найрсаг харилцаа, иж бүрэн стратегийн түншлэлийн тухай Гэрээ''' /хугацаагүй/ байгуулав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга, ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин нар гарын үсэг зурсан. == Мөн үзэх == * [[Монгол улсаас ОХУ-д суугаа элчин сайдын жагсаалт]] [[Ангилал:Монгол-Оросын харилцаа| ]] oih2gkrr0mn51ku6v00ke6r0v9snbg5 709848 709847 2022-08-28T02:46:10Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Хоёр орны харилцаа | title = Монгол-Оросын харилцаа | party1 = Монгол улс | party2 = Russia | map = Mongolia Russia Locator.svg | filetype = svg | size = | mission1 = | mission2 = | envoytitle1 = | envoy1 = | envoytitle2 = | envoy2 = }} [[Файл:Two Cossacks in Khuree.jpg|thumb|1913 онд Монгол дахь Оросын [[казак]]ууд]] '''Монгол, Оросын харилцаа''' - Монгол Улс, Оросын Холбооны Улстай '''Стратегийн түншлэлийн харилцаа''' хөгжүүлж байна. Монгол Ардын Засгийн газар, Зөвлөлт Оросын Засгийн газрын хооронд найрсаг харилцаа тогтоох тухай Гэрээг 1921 оны 11 дүгээр сарын 5-ны өдөр байгуулан, дипломат харилцаатай болжээ. Шинэ түүхэнд Монгол Улсын анхны дипломат харилцаа тогтоосон орон болсоноороо онцлогтой. Монгол Улсын Хоёр улс 1922 онд Төлөөлөгчийн газраа Улаанбаатар, Москвад тус тус харилцан нээсэн байна. == Найрсаг солилцоо == Сүүлийн жилүүдэд Монгол, Оросын харилцаа, хамтын ажиллагаа улс төр, батлан хамгаалах, зам тээвэр, эрдэс баялаг, эрчим хүч, хүнс, хөдөө аж ахуй, соёл боловсрол, эрүүл мэндийн салбаруудад идэвхитэй хөгжиж ирсэн бөгөөд өндөр, дээд түвшний айлчлал тогтмол хэрэгжсэн байна. Хоёр улс 2009 оноос Стратегийн түншлэлийг хөгжүүлж эхэлснээр Монгол Улс стратегийн түншлэлийн харилцааг хамгийн анх ОХУ-тай тогтоожээ. Халхын голын дайны ялалтын 75 жилийн ойг тохиолдуулан 2014 оны 9 дүгээр сард Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн урилгаар Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч В.В.Путин Монгол Улсад айлчилсан. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путины урилгаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж 2015 оны 5 дугаар сард оросын "Эх орны дайнд" ялсаны 70 жилийн ойн арга хэмжээнд оролцсон. Москвагийн Улаан талбайд болсон Ялалтын 70 жилийн ойн баярын цэргийн ёслолын жагсаалд анх удаа монгол цэргүүд оролцсон. Монгол Улс, ОХУ-ын хоорондын худалдааны нийт бараа эргэлт 2014 оны 12 сарын байдлаар '''1.6 тэрбум ам.долларт''' хүрч, Монголын импорт 1,5 тэрбум ам.доллар, экспорт 61,6 сая ам.доллар болсон. 1990-2014 оны хооронд Монгол Улсад ОХУ-аас нийтдээ 297 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийсэн бөгөөд энэ нь дээрх хугацаанд Монгол Улсын эдийн засагт оруулсан гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын дөнгөж 2,1% нь болж байна. Хоёр орны худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагаанд чухал байр суурь эзэлдэг “Эрдэнэт”, “Монголросцветмет” хамтарсан үйлдвэрүүд, хувь нийлүүлсэн “УБТЗ” нийгэмлэгийн эдийн засгийн чадавхийг дээшлүүлэх, эрх зүйн орчинг нь сайжруулах талаар хоёр тал яриа хэлэлцээ явуулж, энэ чиглэлээр хамтран ажиллаж байна. Хоёр улсын боловсролын хамтын ажиллагааны хүрээнд Монгол Улс, ОХУ-ын Засгийн газар хоорондын гэрээ, хэлэлцээрийн дагуу 2000-2014 онд ОХУ-ын их, дээд сургуульд '''гурван мянга''' орчим Монгол Улсын иргэд Оросын Засгийн газрын зардлаар суралцжээ. “Иргэд харилцан визгүй зорчих тухай тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Оросын Холбооны Улсын Засгийн газар хоорондын 2014 оны 9 дүгээр сарын 3-ны өдрийн Хэлэлцээр”-ийн манай хоёр дагуу нэг улсын иргэд 30 хүртэл хоногийн хугацаанд харилцан визгүй зорчих болон дамжин өнгөрөх эрхтэй болоод байна. Визгүй болсон анхны жил буюу 2014 оны 12 сарын 1-нээс 2015 оны 12 сарын 1-ны хооронд давхардсан тоогоор '''монголын 500 мянга орчим иргэд''' ОХУ-д төрөл бүрийн зорилгоор зорчжээ. 2019 оны 9 дүгээр сарын 3-ны өдөр Улаанбаатар хотод Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Халтмаагийн Баттулга, ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Путин нар хоёр орны найрамдал, иж бүрэн стратегийн түншлэлийн тухай хугацаагүй Хэлэлцээрт гарын үсэг зурав. Энэ тухай хоёр улсын удирдагчдын хамтарсан хэвлэлийн бага хурлын үеэр мэдэгджээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх 2021 оны 12 дугаар сарын 15-18-ны өдрүүдэд ОХУ-д албан ёсны айлчлал хийсэн.Уулзалт, хэлэлцээний үеэр ярилцсан зүйлээ Монгол Улс, ОХУ хооронд дипломат харилцаа тогтоосны '''100 жилийн ойн хамтарсан Тунхаглал'''даа тусгасан. == Хоёр улсын хооронд байгуулсан үндсэн Гэрээ, Хэлэлцээрүүд: == * 1912 оны 11 дүгээр сард '''Монгол-Оросын Гэрээ''' байгуулсан. Богд хааны Засгийн газрын тэргүүн Сайн ноён хан Намнансүрэн, Дотоод явдлын яамны тэргүүн сайд Да лам Цэрэнчимэд, Гадаад хэргийг эрхлэн шийтгэх яамны тэргүүн сайд Чин ван Ханддорж, Сангийн явдлын яамны тэргүүн сайд Түшээт ван Чагдаржав, Цэргийн явдлын яамны тэргүүн сайд Жүн ван Гомбосүрэн, Шүүх явдлын яамны тэргүүн сайд жүн ван Намсрай нартай Оросын талаас И.Я.Коростовец, Шишмарёв нар хэлэлцээ хийсэн байна. * 1914 онд '''Орос-Монголын хоорондын нууцаар байгуулсан дөрвөн зүйлийн Гэрээг''' (мөнгө зээлүүлэх, буу зэвсгийн, төмөр зам байгуулах, цахилгаан мэдээ байгуулах) Хаант Оросын консул Миллер, Дотоод яамны тэргүүн сайд Дашзэвэг, Сангийн яамны тэргүүн сайд Чин ван Чагдаржав, Гадаад яамны дэд сайд гүн Цэрэндорж нар хэлэлцэн тогтоосон. * 1915 оны 5 дугаар сарын 25-нд Хиагт хотод Монгол, Орос, хятадын төлөөлөгчид '''"Хиагтын гэрээ"''' байгуулсан. * 1921 оны 11 дүгээр сарын 5-нд '''Монгол Улсын Ардын Засгийн газар, Зөвлөлийн Засагт Орос Улсын Засгийн газар хоорондын найрсаг харилцааны тухай Гэрээ''' байгуулсан. ( Бүтэн нэр нь:-“Монгол, Оросын хоорондохи найрамдлын барилдлагааг байгуулах тухай Монголын Ардын Засгийн Газар ба Зөвлөлийн Засагт Орос Улсын Засгийн Газрын хэлэлцэн тогтоосон гэрээ бичиг”). * 1923 оны 6 дугаар сард Монгол Ардын Засгийн газар, Зөвлөлт Оросын Засгийн газрын хооронд '''Худалдааны анхны Хэлэлцээр''' байгуулсан. * 1929 оны 6 дугаар сарын 28-нд БНМАУ, ЗСБНХУ-ын хоорондын харилцааны үндсэн зүйлүүдийг батлан тогтоосон Гэрээ бичиг. * 1936 оны 3 дугаар сарын 12-нд '''Монгол-Зөвлөлтийн харилцан туслалцах Протокол''' ([[Орос хэл|орос.]] ''Протокол Взаимпомощи между Союзом Советских Социалистических Республик и Монгольской Народной Республикой'') БНМАУ, ЗХУ-ын хооронд байгуулагдсан Гэрээ. Улаанбаатар хотод БНМАУ-ын Бага хурлын дарга А.Амар, Ерөнхий сайд бөгөөд Гадаад яамны сайд П.Гэндэн, ЗХУ-аас Монголд суугаа бүрэн эрхт төлөөлөгч В.Х.Таиров нр гарын үсэг зуржээ. * 1966 оны 1 дүгээр сарын 15-нд "Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс, Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Улсын хоорондын найрамдал хамтын ажиллагааны болон харилцан туслалцах Гэрээ" Улаанбаатар хотод байгуулсан. Ю.Цэдэнбал, Л.Брежнев нар гарын үсэг зурсан. * 1971-1975 онд ЗСБНХУ ба БНМАУ-ын хооронд бараа ханган нийлүүлэх тухай гэрээ. * 1976 оны 10 дугаар сарын 19-нд Зөвлөлт-Монголын хил хязгаарыг тогтоох комиссын ажлын үр дүнд '''ЗХУ, Монгол Улсын хоорондох хилийн зурвасын тухай Гэрээн'''д гарын үсэг зуржээ. * 1993 оны 1 дүгээр сарын 20-нд "Монгол Улс, ОХУ-ын найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны тухай Гэрээ" байгуулсан. Москва хотод Ерөнхийлөгч П.Очирбат, Б.Ельцин нар гарын үсэг зурсан. * 2000 оны 11 дүгээр сарын 14-нд Ерөнхийлөгч Н.Багабанди, В.Путин нар “Улаанбаатарын Тунхаглал” гаргасан. * 2003 оны 7 дугаар сарын 1-нд Монгол-Оросын хамтарсан “Эрдэнэт үйлдвэр” хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийн үйл ажиллагааны тухай Монгол Улс, ОХУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрт Москва хотноо гарын үсэг зурсан байна. * 2009 оны 8 дугаар сард Монгол Улс, ОХУ-ын хооронд “Стратегийн түншлэлийг хөгжүүлэх тухай тунхаглал” байгуулсан. * 2014 оны 9 дүгээр сарын 3-нд “'''Иргэд харилцан визгүй зорчих тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Оросын Холбооны Улсын Засгийн газар хоорондын Хэлэлцээр'''” байгуулжээ. * 2019 онд Монгол Улс, Оросын Холбооны Улс хоорондын '''Найрсаг харилцаа, иж бүрэн стратегийн түншлэлийн тухай Гэрээ''' /хугацаагүй/ байгуулав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга, ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин нар гарын үсэг зурсан. == Мөн үзэх == * [[Монгол улсаас ОХУ-д суугаа элчин сайдын жагсаалт]] [[Ангилал:Монгол-Оросын харилцаа| ]] k2etj36djdf3pzmkdol046zzn11wis4 709853 709848 2022-08-28T03:43:17Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki {{Хоёр орны харилцаа | title = Монгол-Оросын харилцаа | party1 = Монгол улс | party2 = Russia | map = Mongolia Russia Locator.svg | filetype = svg | size = | mission1 = | mission2 = | envoytitle1 = | envoy1 = | envoytitle2 = | envoy2 = }} [[Файл:Two Cossacks in Khuree.jpg|thumb|1913 онд Монгол дахь Оросын [[казак]]ууд]] '''Монгол, Оросын харилцаа''' - Монгол Улс, Оросын Холбооны Улстай '''Стратегийн түншлэлийн харилцаа''' хөгжүүлж байна. Монгол Ардын Засгийн газар, Зөвлөлт Оросын Засгийн газрын хооронд найрсаг харилцаа тогтоох тухай Гэрээг 1921 оны 11 дүгээр сарын 5-ны өдөр байгуулан, дипломат харилцаатай болжээ. Шинэ түүхэнд Монгол Улсын анхны дипломат харилцаа тогтоосон орон болсоноороо онцлогтой. Монгол Улсын Хоёр улс 1922 онд Төлөөлөгчийн газраа Улаанбаатар, Москвад тус тус харилцан нээсэн байна. == Найрсаг харилцаа == Сүүлийн жилүүдэд Монгол, Оросын харилцаа, хамтын ажиллагаа улс төр, батлан хамгаалах, зам тээвэр, эрдэс баялаг, эрчим хүч, хүнс, хөдөө аж ахуй, соёл боловсрол, эрүүл мэндийн салбаруудад идэвхитэй хөгжиж ирсэн бөгөөд өндөр, дээд түвшний айлчлал тогтмол хэрэгжсэн байна. Хоёр улс 2009 оноос Стратегийн түншлэлийг хөгжүүлж эхэлснээр Монгол Улс стратегийн түншлэлийн харилцааг хамгийн анх ОХУ-тай тогтоожээ. [[Халхын голын дайн]]<nowiki/>ы ялалтын 75 жилийн ойг тохиолдуулан 2014 оны 9 дүгээр сард Монгол Улсын Ерөнхийлөгч [[Цахиагийн Элбэгдорж]]<nowiki/>ийн урилгаар Оросын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч В.В.Путин Монгол Улсад айлчилсан. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путины урилгаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж 2015 оны 5 дугаар сард оросын "Эх орны дайнд" ялсаны 70 жилийн ойн арга хэмжээнд оролцсон. Москвагийн Улаан талбайд болсон Ялалтын 70 жилийн ойн баярын цэргийн ёслолын жагсаалд анх удаа монгол цэргүүд оролцсон байна. Монгол Улс, ОХУ-ын хоорондын худалдааны нийт бараа эргэлт 2014 оны 12 сарын байдлаар '''1.6 тэрбум ам.долларт''' хүрч, Монголын импорт 1,5 тэрбум ам.доллар, экспорт 61,6 сая ам.доллар болсон. 1990-2014 оны хооронд Монгол Улсад ОХУ-аас нийтдээ 297 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийсэн бөгөөд энэ нь дээрх хугацаанд Монгол Улсын эдийн засагт оруулсан гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын дөнгөж 2,1% нь болж байна. Хоёр орны худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагаанд чухал байр суурь эзэлдэг “Эрдэнэт”, “Монголросцветмет” хамтарсан үйлдвэрүүд, хувь нийлүүлсэн “УБТЗ” нийгэмлэгийн эдийн засгийн чадавхийг дээшлүүлэх, эрх зүйн орчинг нь сайжруулах талаар хоёр тал яриа хэлэлцээ явуулж, энэ чиглэлээр хамтран ажиллаж байна. Хоёр улсын боловсролын хамтын ажиллагааны хүрээнд Монгол Улс, ОХУ-ын Засгийн газар хоорондын гэрээ, хэлэлцээрийн дагуу 2000-2014 онд ОХУ-ын их, дээд сургуульд '''гурван мянга''' орчим Монгол Улсын иргэд Оросын Засгийн газрын зардлаар суралцжээ. “Иргэд харилцан визгүй зорчих тухай тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Оросын Холбооны Улсын Засгийн газар хоорондын 2014 оны 9 дүгээр сарын 3-ны өдрийн Хэлэлцээр”-ийн манай хоёр дагуу нэг улсын иргэд 30 хүртэл хоногийн хугацаанд харилцан визгүй зорчих болон дамжин өнгөрөх эрхтэй болоод байна. Визгүй болсон анхны жил буюу 2014 оны 12 сарын 1-нээс 2015 оны 12 сарын 1-ны хооронд давхардсан тоогоор '''монголын 500 мянга орчим иргэд''' ОХУ-д төрөл бүрийн зорилгоор зорчжээ. 2019 оны 9 дүгээр сарын 3-ны өдөр Улаанбаатар хотод Монгол Улсын Ерөнхийлөгч [[Халтмаагийн Баттулга]], ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Путин нар хоёр орны найрамдал, иж бүрэн стратегийн түншлэлийн тухай хугацаагүй Хэлэлцээрт гарын үсэг зурав. Энэ тухай хоёр улсын удирдагчдын хамтарсан хэвлэлийн бага хурлын үеэр мэдэгджээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч [[Ухнаагийн Хүрэлсүх]] 2021 оны 12 дугаар сарын 15-18-ны өдрүүдэд ОХУ-д албан ёсны айлчлал хийсэн.Уулзалт, хэлэлцээний үеэр ярилцсан зүйлээ Монгол Улс, ОХУ хооронд дипломат харилцаа тогтоосны '''100 жилийн ойн хамтарсан Тунхаглал'''даа тусгасан. == Хоёр улсын хооронд байгуулсан үндсэн Гэрээ, Хэлэлцээрүүд: == * 1912 оны 11 дүгээр сард '''Монгол-Оросын Гэрээ''' байгуулсан. Богд хааны Засгийн газрын тэргүүн Сайн ноён хан Намнансүрэн, Дотоод явдлын яамны тэргүүн сайд Да лам Цэрэнчимэд, Гадаад хэргийг эрхлэн шийтгэх яамны тэргүүн сайд Чин ван Ханддорж, Сангийн явдлын яамны тэргүүн сайд Түшээт ван Чагдаржав, Цэргийн явдлын яамны тэргүүн сайд Жүн ван Гомбосүрэн, Шүүх явдлын яамны тэргүүн сайд жүн ван Намсрай нартай Оросын талаас И.Я.Коростовец, Шишмарёв нар хэлэлцээ хийсэн байна. * 1914 онд '''Орос-Монголын хоорондын нууцаар байгуулсан дөрвөн зүйлийн Гэрээг''' (мөнгө зээлүүлэх, буу зэвсгийн, төмөр зам байгуулах, цахилгаан мэдээ байгуулах) Хаант Оросын консул Миллер, Дотоод яамны тэргүүн сайд Дашзэвэг, Сангийн яамны тэргүүн сайд Чин ван Чагдаржав, Гадаад яамны дэд сайд гүн Цэрэндорж нар хэлэлцэн тогтоосон. * 1915 оны 5 дугаар сарын 25-нд Хиагт хотод Монгол, Орос, хятадын төлөөлөгчид '''"[[Хиагтын гэрээ]]"''' байгуулсан. * 1921 оны 11 дүгээр сарын 5-нд '''Монгол Улсын Ардын Засгийн газар, Зөвлөлийн Засагт Орос Улсын Засгийн газар хоорондын найрсаг харилцааны тухай Гэрээ''' байгуулсан. ( Бүтэн нэр нь:-“Монгол, Оросын хоорондохи найрамдлын барилдлагааг байгуулах тухай Монголын Ардын Засгийн Газар ба Зөвлөлийн Засагт Орос Улсын Засгийн Газрын хэлэлцэн тогтоосон гэрээ бичиг”). * 1923 оны 6 дугаар сард Монгол Ардын Засгийн газар, Зөвлөлт Оросын Засгийн газрын хооронд '''Худалдааны анхны Хэлэлцээр''' байгуулсан. * 1929 оны 6 дугаар сарын 28-нд БНМАУ, ЗСБНХУ-ын хоорондын харилцааны үндсэн зүйлүүдийг батлан тогтоосон Гэрээ бичиг. * 1936 оны 3 дугаар сарын 12-нд '''[[Монгол-Зөвлөлтийн харилцан туслалцах протокол|Монгол-Зөвлөлтийн харилцан туслалцах Протокол]]''' ([[Орос хэл|орос.]] ''Протокол Взаимпомощи между Союзом Советских Социалистических Республик и Монгольской Народной Республикой'') БНМАУ, ЗХУ-ын хооронд байгуулагдсан Гэрээ. Улаанбаатар хотод БНМАУ-ын Бага хурлын дарга А.Амар, Ерөнхий сайд бөгөөд Гадаад яамны сайд П.Гэндэн, ЗХУ-аас Монголд суугаа бүрэн эрхт төлөөлөгч В.Х.Таиров нр гарын үсэг зуржээ. * 1966 оны 1 дүгээр сарын 15-нд "Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс, Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Улсын хоорондын найрамдал хамтын ажиллагааны болон харилцан туслалцах Гэрээ" Улаанбаатар хотод байгуулсан. Ю.Цэдэнбал, Л.Брежнев нар гарын үсэг зурсан. * 1971-1975 онд ЗСБНХУ ба БНМАУ-ын хооронд бараа ханган нийлүүлэх тухай гэрээ. * 1976 оны 10 дугаар сарын 19-нд Зөвлөлт-Монголын хил хязгаарыг тогтоох комиссын ажлын үр дүнд '''ЗХУ, Монгол Улсын хоорондох хилийн зурвасын тухай Гэрээн'''д гарын үсэг зуржээ. * 1993 оны 1 дүгээр сарын 20-нд "Монгол Улс, ОХУ-ын найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны тухай Гэрээ" байгуулсан. Москва хотод Ерөнхийлөгч [[Пунсалмаагийн Очирбат|П.Очирбат]], [[Борис Ельцин|Б.Ельцин]] нар гарын үсэг зурсан. * 2000 оны 11 дүгээр сарын 14-нд Ерөнхийлөгч [[Нацагийн Багабанди|Н.Багабанди]], [[Владимир Путин|В.Путин]] нар “Улаанбаатарын Тунхаглал” гаргасан. * 2003 оны 7 дугаар сарын 1-нд Монгол-Оросын хамтарсан “Эрдэнэт үйлдвэр” хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийн үйл ажиллагааны тухай Монгол Улс, ОХУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрт Москва хотноо гарын үсэг зурсан байна. * 2009 оны 8 дугаар сард Монгол Улс, ОХУ-ын хооронд “Стратегийн түншлэлийг хөгжүүлэх тухай тунхаглал” байгуулсан. * 2014 оны 9 дүгээр сарын 3-нд “'''Иргэд харилцан визгүй зорчих тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Оросын Холбооны Улсын Засгийн газар хоорондын Хэлэлцээр'''” байгуулжээ. * 2019 онд Монгол Улс, Оросын Холбооны Улс хоорондын '''Найрсаг харилцаа, иж бүрэн стратегийн түншлэлийн тухай Гэрээ''' /хугацаагүй/ байгуулав. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга, ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путин нар гарын үсэг зурсан. == Мөн үзэх == * [[Монгол улсаас ОХУ-д суугаа элчин сайдын жагсаалт]] * [[ОХУ-аас Монгол улсад сууж байсан Элчин сайд нарын жагсаалт]] [[Ангилал:Монгол-Оросын харилцаа| ]] czai2r7ipgvsenr47553rzj6l4zoats Давааны Ар нутгийн син жун шу шэн 0 55446 709915 673186 2022-08-28T11:20:39Z Eupakistani 78195 wikitext text/x-wiki [[Файл:Mongolian Empire Stone Stele (34899567883).jpg|thumb|Юань улсын чулуун хөшөө, [[Монголын үндэсний түүхийн музей]]]] '''Давааны Ар нутгийн [[Син жун шу шэн|син жун шу шэн]]''' нь ([[Хятад үсэг|хялбаршуулсан ханз]]: 岭北等处行中书省, пиньинь галиг: Lǐng běi děng chù xíng zhōng shū shěng) (Энгийнээр орчуулбал '''Давааны арын муж''') одоогийн [[Монгол улс]], [[Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон|ӨМӨЗО]]-ны нутаг, [[ОХУ]]-ын Сибирийн өмнөд газар нутгийг хамарч байсан [[Юань улс|Юань улсын]] [[Төвлөн засах яам|Төвлөн засах яамны]] салбар [[син жун шу шэн|муж]] юм. ==Түүх== 1206 онд [[Чингис хаан]] [[Их Монгол Улсын хаад|Их Монгол улсыг]] байгуулж, 1206-1260 онд эзэнт гүрний төв нутаг болж байсан. 1260 онд [[Хубилай хаан|Хубилай]], [[хаан]] сууснаар нийлслэл хотоо [[Шанду|Кайпин]] гэж нэрлээд, 1264 онд [[Аригбөх|Аригбөхийг]] ялснаас хойш монгол газар улс төрийн өндөр сууриа алдаж, нийслэл хот Кайпин хотноо очсон. Харин [[Хархорум]] нь зөвхөн хязгаар нутгийн хот болжээ. 1264 оноос монголыг Говиос хойд, говиос өмнө гэж хоёр хэсэгт хувиарлаж байсан. 1280-иад он орчимд '''Хархорумын дэлгэрэнгүй тохинуулах хэлтэс''', '''Хархорумын ерөнхийлөн захирагчын ордон''' гэсэн захиргааны байгууллага байгуулжээ. [[Өлзийт Төмөр хаан|Да Дэгийн]] 11 дүгээр он МЭ 1307 онд засаг захиргааны өөрчлөлт хийгээд тус хоёр байгууллагийг нэгтгэн Хархорум нутгийн син жун шу шэн гэж нэрлээд төвөөр нь Хархорум болсон. [[Аюурбарбад буянт хаан|Хуан Цингийн]] тэргүүн он, 1312 онд нэрийг нь солиод '''Линбэй син жун шу шэн''' буюу '''Давааны Ар нутгийн муж''' гэж нэрлээд, төв хотыг нь Хэлин гэснийг Хэнин (Хархорумыг бичдэг ханзны бичлэг) гэж бичих болсон. [[Файл:Yuan Dynasty Administrative division 1330.jpg|thumb|350x350px|'''Юань улсын газар нутгийн нэгж''']] ==Бүтэц== ===Төрийн мэдлийн захиргааны нэгж=== * [[Хэнин чөлгөө|Хэнин лу]] (和宁路) (Хархорум хот орчмын нутаг) * [[Чингай хотын дэлгэрэнгүй тохинуулах хэлтэс]] (称海宣慰司) (Чингай хот орчмын баруун хязгаарын нутаг) * '''[[Илань жоу]]益兰州)''' ([[Енисейн киргиз|Киргизийн]] нэг аймаг) * '''[[Кемкемжоу]] ('''谦谦州) (Киргизийн Хэм Хэмчигүд гол орчмын нутаг) * '''[[Баарин аймгийн түмтийн нутаг]]''' (Эрчис мөрний сав газар) * '''[[Адуун сүргийн газар]]''' (Байгал нуурын зүүн талын нутаг) ===Төрлийн вангуудын эзэмшил нутаг=== *[[Жинь вангийн аймаг]], [[Жинь ван]] [[Гамала]], [[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөр]], [[Бадамрэгжийбуу]] нарын захирсан аймаг (1292-1328) *[[Чи вангийн аймаг]] （齊王部）, [[Хасар|Хасарын]] угсааны ноёдын захирсан аймаг *[[Гуанин вангийн аймаг]] (廣寧王部), [[Бэлгүдэй|Бэлгүтэйн]] угсааны ноёдын захирсан аймаг *[[Жинань вангийн аймаг]] (濟南王部), [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ отчигиний]] угсааны ноёдын захирсан нутаг *[[Яньзай вангийн аймаг]] (陽翟王部), [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] долоодугаар хүү Мэлиг тайжын угсааны аймаг. ==Холбоотой мэдээ== *[[Юань улсын засаг захиргааны тогтолцоо]] *[[Юань улс]] [[Ангилал:Монголын урьдын засаг захиргааны нэгж]] [[Ангилал:Хятадын урьдын засаг захиргааны нэгж]] [[Ангилал:Юань улс]] 7ywmcfbnzvzxjzqikblgr5sqf366tps Miss World Mongolia 0 55743 709855 530743 2022-08-28T03:59:32Z 150.129.141.29 Added links wikitext text/x-wiki '''Miss World Mongolia''' нь [[Монгол Улс|Монгол Улсад]] зохиогддог гоо сайхны тэмцээн юм. Ялагч нь гоо сайхны олон улсын тэмцээн [[Дэлхийн мисс|Дэлхийн Мисс тэмцээнд]] оролцох эрх авдаг. Монгол улс Дэлхийн Мисс тэмцээнд анх 2005 оноос эхлэн гоо бүсгүйчүүдээ илгээж эхэлсэн бөгөөд одоогоор Дэлхийн Мисс тэмцээний ялагч тус улсаас төрөөгүй. 2016 оны Дэлхийн Мисс тэмцээнд Монгол улсыг төлөөлөн оролцсон мисс А.Баярцэцэг шилдэг 11-д шалгарсан нь одоогоор Монгол Улсын үзүүлсэн хамгийн өндөр амжилт болно. Үндэсний ялагч эх орноо төлөөлөн Дэлхийн Мисс тэмцээнд оролцоно. Одоогийн Үндэсний ялагч Ану овогтой {{<ref>https://www.missworld.com/2021/mongolia/burte-ujin-anu/my-life/mongolia</ref>}}Бөртэ-Үжин юм. {| class="infobox vcard" !Анх зохион байгуулагдсан |2005 |- !Төрөл |Гоо сайхны тэмцээн |- !Төв байршил |[[Улаанбаатар]] |- !Байршил | * [[Монгол Улс|Монгол улс]] |- !Гишүүнчлэл |[[Дэлхийн мисс|Miss World]] Miss Supranational |- !Үндсэн хэл |Moнгол хэл |} ; ; ;Өнгөний тайлбар {{plainlist| * {{Color box|#F0E68C|border=darkgray}} Ялагч * {{Color box|#FFB6C1|border=darkgray}} 2,3-р байр * {{Color box|#90EE90|border=darkgray}} Финал * {{Color box|#ADD8E6|border=darkgray}} Хагас Шигшээ * {{Color box|#D3D3D3|border=darkgray}} Шигшээ }} Уламжлал ёсоор, Miss World Моngolia тэмцээн нь жил бүр Дэлхийн Миссийн ялагч илгээх болно. Мөн Монгол улс 2 удаа Dances of the world дээр бүжиглэжээ. {| class="sortable wikitable" |- bgcolor="#efefef" ! Он ! Зохиогдсон газар ! Miss World Mongolia ! Байр ! Тусгай шагналууд |- | {{flagicon|China}} [[Miss World 2005|2005]] |[[Хятад улс|Хятад]], Саньяа, Гоо үзэсгэлэнгийн титэм театр|| Ганбатын Хонгорзул ||Байр эзлээгүй | |- | {{flagicon|Poland}} [[Miss World 2006|2006]] |[[Польш]], [[Варшав]], Соёл, шинжлэх ухааны ордон|| Эрдэнэ-Очирын Сэлэнгэ ||Байр эзлээгүй | * Авьяаслаг Миссийн 4-р байр * Спортлог Миссийн 4-р байр |- | {{flagicon|China}} [[Miss World 2007|2007]] |[[Хятад улс|Хятад]], Саньяа, Гоо үзэсгэлэнгийн титэм театр|| [[Ганхуягийн Оюунгэрэл]] ||Байр эзлээгүй | * Далайн эргийн гоо үзэсгэлэнгийн шилдэг 21 |- | {{flagicon|South Africa}} [[Miss World 2008|2008]] |[[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс|Өмнөд Африк]], Йоханнесбург, Сэндтон хурлын төв|| [[Чинбатын Анун]]||Байр эзлээгүй | |- | {{flagicon|South Africa}} [[Miss World 2009|2009]] |[[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс|Өмнөд Африк]], Йоханнесбург, Галлахер хурлын төв|| Батбаатарын Батцэцэг ||Байр эзлээгүй | |- |-style="background-color:#D3D3D3;" | {{flagicon|China}} [[Miss World 2010|2010]] |[[Хятад улс|Хятад]], Саньяа, Гоо үзэсгэлэнгийн титэм театр|| Амарын Сарнай || Шилдэг 25 | * Далайн эргийн гоо үзэсгэлэнгийн шилдэг 40 * Спортлог Миссийн шилдэг 20 |- / | {{flagicon|UK}} [[2011 оны Дэлхийн сайхан хүүхэн|2011]] |[[Их Британи]], [[Лондон]], Эрлс Курт үзэсгэлэнгийн төв|| Өнөрбаярын Буянхишиг ||Байр эзлээгүй | |- | {{flagicon|China}} [[2012 оны Дэлхийн сайхан хүүхэн|2012]] |[[Хятад улс|Хятад]], [[Ордос хот|Ордос]], Доншэн фитнес төв цэнгэлдэх хүрээлэн|| Хүсэлбаатарын Баярмаа ||Байр эзлээгүй | * Авъяаслаг Миссийн шилдэг 15 * Шилдэг бүжиг * Топ Моделийн шилдэг 20 * Спортлог Миссийн шилдэг 24 |- | {{flagicon|Indonesia}} [[2013 оны Дэлхийн сайхан хүүхэн|2013]] |[[Индонез]], [[Бали арал|Бали]], Бали Нуса Дуа хурлын төв|| Сүхбаатарын Пагмадулам ||Байр эзлээгүй | |- | {{flagicon|UK}} [[2014 оны Дэлхийн сайхан хүүхэн|2014]] |[[Их Британи]], [[Лондон]], Эксел Лондон|| Төрбатын Батцэцэг || Байр эзлээгүй | * Спортлог Миссийн шилдэг 32 * Топ Моделийн шилдэг 20 * Үзэгчдийн Сонголтын шилдэг 25 * Шилдэг бүжиг |- | {{flagicon|China}} [[2015 оны Дэлхийн сайхан хүүхэн|2015]] |[[Хятад улс|Хятад]], Саньяа, Гоо үзэсгэлэнгийн титэм театр|| Намширын Ану|| Байр эзлээгүй | * Шилдэг загварын топ 10 * Зорилго бүхий гоо үзэсгэлэнгийн шилдэг 25 * Авьяаслаг миссийн шилдэг 30 |- |-style="background-color:#ADD8E6;" | {{flagicon|USA}} [[2016 оны Дэлхийн сайхан хүүхэн|2016]] |[[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]] , [[Вашингтон хот]] Гейлорд Үндэсний Рэсорт & Конвенц төв|| Алтангэрэлийн Баярцэцэг |Шилдэг 11 | * Авъяаслаг миссийн ялагч * Зорилго бүхий гоо үзэсгэлэнгийн шилдэг 24 * Үзэгчдийн сонголтийн ялагч * Мультимедта төрөлийн 2-р байр |- |-style="background-color:#D3D3D3;" |{{flagicon|China}} [[2017 оны Дэлхийн сайхан хүүхэн|2017]] |[[Хятад улс|Хятад]], Саньяа, Саньяа Арена |Цэвээндашийн Энхжин |Шилдэг 15 | * Шилдэг бүжиг * Мультимедиа төрөлийн ялагч * Үзэгчдийн сонголтийн ялагч * Head to Head 8-р бүлэгийн ялагч * Спортлог миссийн шилдэг 23 * Топ Моделийн шилдэг 30 * Зорилго бүхий гоо үзэсгэлэнгийн шилдэг 24 |- |} == Гадны холбоос == *[https://www.facebook.com/pages/Miss-World-Mongolia/383766738347975 Албан ёсны фэйсбүүк хуудас] *[http://www.missworld.com Miss World тэмцээний албан ёсны сайт] [http://www.globalbeauties.com/world/2008/w08_int_mong.htm Miss Mongolia 2008] [[Ангилал:Монголын гоо сайхны тэмцээн]] {{MissWorldCountries}} {{Mongolia-stub}} ==References== {{Reflist|2}} == External links == {{Commons category|Miss World}} * [http://www.missworld.com/ Miss World official website] {{Miss World}} {{MissWorlds}} {{MissWorldCountries}} {{Big Four Pageants}} [[Ангилал:Дэлхийн сайхан хүүхэн|*]] mxa4adxqghp9tmhzlur03uj7y1zf3h7 Хөхчү (Нин ван) 0 56946 709883 459210 2022-08-28T06:27:44Z 122.201.31.33 /* Гэр бүл */ wikitext text/x-wiki '''Хөхчү''' нь ''' (?-1313) Хиад боржигин [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]]''' наймдугаар хөвгүүн юм. ==Намтар== Түүний хэзээ төрсөн талаар мэдээлэл байдаггүй. Харин Жи Юаний 13-р онд (1276 он) ах Номуган бэйпин вангийн удирдлаган доор Алмалык тийш Хайдугаас сэргийлж цэрэг захиран явсан. Тус оныхоо намар нь Мөнх хааны ач хүү Жирх, Тугтөмөр, Аригбөхийн хүү Ёмухур зэрэг хан хөвүүдийн цэрэгт баригдаад, [[Алтан Орд|Алтан ордны]] [[Мөнхтөмөр|Мөнхтөмөр ханд]] хүргэгдсэн байна. Юань улс болон Хайду нарын хоорондын удаан хугацааны хэлэлцээрийн үр дүнд 1284 онд суллагдаж ирсэн. Ирснээс хойш Монгол нутагт Баян жанжин, Номуган Бэй Ань ван, Гамала ван, Тутух нарын шилдэг баатар, ноёдын цэргийн хамт удаан хугацаанд хил орчимд цэрэг захиран сууж байсан. <br/> Жи Юаний 26-р он буюу 1289 онд Хайду ханы их цэрэгтэй байлдсан тул Нин Юань ван (宁远王) цол шагнаад [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Яст мэлхийн бариулт алтадмал мөнгөн тамга]] олгож, Монгол газарт бас цэрэг захируулан суулгасан. 1311 онд Хайсан хуай ван, их хааны сууринд суугаад Хөхчү ванд, Нин ван (宁王) цол шагнаад '''арслангийн бариулт алтан тамга''' олгосон. 1310 онд ялд унаж, Гуулин улс руу цөллөгт явсан. Аюурбарбад буянт хаан цөллөгнөөс нь суллаад Даду хот руу буцаасан. Ирэх замдаа нас нөгчсөн. Түүний хүү Сэцэнтэд Нин ван цолыг нь залгамжлуулсан. ==Гэр бүл== *Эцэг: [[Хубилай хаан]] *Эх:[[Дөрбөжин хатан]] *Хүүхэд: Сэцэнт (Нин ван)<br/> Адууч (Нин ван) [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:1313 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Юань улс]] flprfbz8pw4eujx1c1rou029x0qficz Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт 0 59323 709796 709772 2022-08-27T14:09:34Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" !Төрсөн нэр !Эцгийн нэр !Эхийн нэр !Хятад цол !Амьдарсан хугацаа !Нөхөр !Үр хүүхэд !Ах дүүс |- |[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']] ! rowspan="7" |'''[[Чингис хаан]]''' |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Жао гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн''' | | rowspan="7" |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён |- |[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']] |Нэр нь тодорхойгүй |Уйгур гүнж |тодорхойгүй |'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]<nowiki/>ын Идүгүд Баржу арт тегин''' | |- |[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']] | rowspan="4" |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Цэцэхэн гүнж |?-1237 |'''[[Ойрад|Ойрад]]<nowiki/>ын [[Төрөлчи хүргэн]]''' | |- |[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']] |Чан гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Буту хүргэн]]''' | |- |'''[[Түмэлүн]]''' |Юн гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Чигү хүргэн]]''' | |- |[[Алталухан]] | |?-1246 |[[Олхонууд|Олхонуд]]<nowiki/>ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн |[[Чочимтай хүргэн]] |- |[[Толай гүнж|Толай]] |тодорхойгүй | | |[[Хонгирад]]<nowiki/>ын Тогочар хүргэн | |- |'''[[Сорхохан]]''' ![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']] |? |Лу гуо гүнж |тодорхойгүй |'''Нахэ хүргэн''' | |Гүюг хаан, Годан ван, Хаши |- |'''[[Бабахар]]''' ! rowspan="2" |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']] |? |гүнж |? |'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин''' | | rowspan="2" | |- |'''[[Илимиш]]''' |? |гүнж |? |'''Жаожуншянь ван Гүнбух''' | |- |[[Аньту гүнж]] |[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]] |? |Чан гуо гүнж | |[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]] |[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]]<ref>Ихирэсийн Хурин хүргэний эцэг</ref>, Ихирэс хатан |Ширэмүн тайж |- |[[Мөнкада гүнж]]<ref>Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. '''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.</ref> |[[Годан|Годан хан хөвгүүн]] |? |гүнж |1244-? |[[Пагва лам]]<nowiki/>ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]] |[[Дармабал дишири]] | |- |[[Хулуйхан]] |[[Зүчи|Жочи хан]] |? |гүнж |1200?-1260? |Ойрадын [[Иналчи хүргэн]] |Үрэдэй |[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]] |- |[[Есүбух]] ! rowspan="2" |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]''' | rowspan="2" |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']] |Лу гуо гүнж |? |'''Хонгирадын Ожин''' | | rowspan="2" |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан |- |[[Думуган]] |Жао гуо гүнж |? |'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]''' | |- |'''[[Баялун]]''' ! rowspan="3" |'''[[Мөнх хаан]]''' |[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]] |Чан гуо их гүнж |? |'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]''' |Аши ноён | rowspan="3" |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]... |- |'''[[Ширин]]''' | rowspan="2" |'''Огул түтмиш хатан''' |гүнж |? | rowspan="2" |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]''' | |- |[[Бичиха]] |гүнж |? | |- |'''[[Ерөө гүнж]]''' ! rowspan="6" |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']] | rowspan="6" |'''[[Чаби хатан]]''' |Жао гуо их гүнж |? |'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]''' |[[Кургуз хүргэн|Кургуз]] | rowspan="6" |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]... |- |'''[[Хутулужин бэхи]]''' |Ци гуо их гүнж |1259-1297 |[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]''' |[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]] |- |'''[[Улужин]]''' |Чан гуо гүнж | |'''Буха хүргэн''' | |- |'''[[Чалун]]''' |Чан улсын их эгчмэд гүнж | |'''Төжинхан''' | |- |'''[[Өлзий гүнж]]''' |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Уручин''' |'''[[Шилийндалай хатан]]''' |- |'''[[Нангиажин]]''' |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван''' |'''Сэнгэбал ван''' |- |'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]''' ! rowspan="2" |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан) |? |Жао гуо гүнж | |'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]''' | | |- |'''[[Нангабула]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын лу ван Манзитай''' | | |- |'''[[Илихайяа]]''' ! rowspan="3" |[[Өлзийт Төмөр хаан]] |? |Чан гуо гүнж | |'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]''' |[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']] , Ринчинбал бага хатан, Балашир ноён |'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж''' |- |'''[[Айшир гүнж|Айшир]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн''' | | |- |'''[[Пуна гүнж|Пуна]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал''' | | |- |'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]''' ! rowspan="3" |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]] |? | |? |'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]''' | | rowspan="3" |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]] |- |'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]''' |? |Жао гуо гүнж |? |'''Онгудын Шуань хүргэн''' | |- |[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']] |? |Шоунин гүнж |? |? |[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан<ref>Есөнтөмөр хааны бага хатан</ref> |- |'''[[Сэнгэлажи]]''' ![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] |[[Тажи хатан]] |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]''' |[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']] | |- |'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' ![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']] | |Гүнж | |'''Дөрвөн хүргэн''' | |[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван |- |'''[[Будашини гүнж]]''' ! rowspan="2" |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']] |? |Минхуй И жэн гүнж |1327-1341 |Нөхөрт гараагүй | | rowspan="2" |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]] |- |'''[[Елу гүнж]]''' |? |Чан гуо их гүнж |?-1339 |'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' | |- |'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |1260-1306 |'''[[Цорос|Чорос]]<nowiki/>ын Абтагул''' | | rowspan="2" |Урус ноён, [[Чапар хан]]... |- |'''[[Хутучин чага]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |тодорхойгүй |'''[[Олхонуд]]<nowiki/>ын Төвшин хүргэн'''<ref>Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв</ref> | |} == Холбоотой мэдээлэл == * [[Гүнж|'''Гүнж''']] * [[Боржигин|'''Боржигин''']] == Эшлэл == [[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]] [[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]] <references /> lbuwgjgqd1bik71pkryd4bvtmdwhals 709797 709796 2022-08-27T14:11:16Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" !Төрсөн нэр !Эцгийн нэр !Эхийн нэр !Хятад цол !Амьдарсан хугацаа !Нөхөр !Үр хүүхэд !Ах дүүс |- |[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']] ! rowspan="7" |'''[[Чингис хаан]]''' |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Жао гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн''' | | rowspan="7" |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён |- |[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']] |Нэр нь тодорхойгүй |Уйгур гүнж |тодорхойгүй |'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]<nowiki/>ын Идүгүд Баржу арт тегин''' | |- |[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']] | rowspan="4" |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Цэцэхэн гүнж |?-1237 |'''[[Ойрад|Ойрад]]<nowiki/>ын [[Төрөлчи хүргэн]]''' | |- |[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']] |Чан гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Буту хүргэн]]''' | |- |'''[[Түмэлүн]]''' |Юн гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Чигү хүргэн]]''' | |- |[[Алталухан]] | |?-1246 |[[Олхонууд|Олхонуд]]<nowiki/>ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн |[[Чочимтай хүргэн]] |- |[[Толай гүнж|Толай]] |тодорхойгүй | | |[[Хонгирад]]<nowiki/>ын Тогочар хүргэн | |- |'''[[Сорхохан]]''' ![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']] |? |Лу гуо гүнж |тодорхойгүй |'''Нахэ хүргэн''' | |Гүюг хаан, Годан ван, Хаши |- |'''[[Бабахар]]''' ! rowspan="2" |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']] |? |гүнж |? |'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин''' | | rowspan="2" | |- |'''[[Илимиш]]''' |? |гүнж |? |'''Жаожуншянь ван Гүнбух''' | |- |[[Аньту гүнж]] |[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]] |? |Чан гуо гүнж | |[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]] |[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]]<ref>Ихирэсийн Хурин хүргэний эцэг</ref>, Ихирэс хатан |Ширэмүн тайж |- |[[Мөнкада гүнж]]<ref>Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. '''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.</ref> |[[Годан|Годан хан хөвгүүн]] |? |гүнж |1244-? |[[Пагва лам]]<nowiki/>ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]] |[[Дармабал дишири]] | |- |[[Хулуйхан]] |[[Зүчи|Жочи хан]] |? |гүнж |1200?-1260? |Ойрадын [[Иналчи хүргэн]] |Үрэдэй |[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]] |- |[[Есүбух]] ! rowspan="2" |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]''' | rowspan="2" |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']] |Лу гуо гүнж |? |'''Хонгирадын Ожин''' | | rowspan="2" |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан |- |[[Думуган]] |Жао гуо гүнж |? |'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]''' | |- |'''[[Баялун]]''' ! rowspan="3" |'''[[Мөнх хаан]]''' |[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]] |Чан гуо их гүнж |? |'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]''' |Аши ноён | rowspan="3" |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]... |- |'''[[Ширин]]''' | rowspan="2" |'''Огул түтмиш хатан''' |гүнж |? | rowspan="2" |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]''' | |- |[[Бичиха]] |гүнж |? | |- |'''[[Ерөө гүнж]]''' ! rowspan="6" |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']] | rowspan="6" |'''[[Чаби хатан]]''' |Жао гуо их гүнж |? |'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]''' |[[Кургуз хүргэн|Кургуз]] | rowspan="6" |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]... |- |'''[[Хутулужин бэхи]]''' |Ци гуо их гүнж |1259-1297 |[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]''' |[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]] |- |'''[[Улужин]]''' |Чан гуо гүнж | |'''Буха хүргэн''' |'''Аши хүргэн''' |- |'''[[Чалун]]''' |Чан улсын их эгчмэд гүнж | |'''Төжинхан''' |Шүншири хатан |- |'''[[Өлзий гүнж]]''' |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Уручин''' |'''[[Шилийндалай хатан]]''' |- |'''[[Нангиажин]]''' |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван''' |'''Сэнгэбал ван''' |- |'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]''' ! rowspan="2" |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан) |? |Жао гуо гүнж | |'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]''' | | |- |'''[[Нангабула]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын лу ван Манзитай''' | | |- |'''[[Илихайяа]]''' ! rowspan="3" |[[Өлзийт Төмөр хаан]] |? |Чан гуо гүнж | |'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]''' |[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']] , Ринчинбал бага хатан, Балашир ноён |'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж''' |- |'''[[Айшир гүнж|Айшир]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн''' | | |- |'''[[Пуна гүнж|Пуна]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал''' | | |- |'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]''' ! rowspan="3" |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]] |? | |? |'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]''' | | rowspan="3" |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]] |- |'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]''' |? |Жао гуо гүнж |? |'''Онгудын Шуань хүргэн''' | |- |[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']] |? |Шоунин гүнж |? |? |[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан<ref>Есөнтөмөр хааны бага хатан</ref> |- |'''[[Сэнгэлажи]]''' ![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] |[[Тажи хатан]] |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]''' |[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']] | |- |'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' ![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']] | |Гүнж | |'''Дөрвөн хүргэн''' | |[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван |- |'''[[Будашини гүнж]]''' ! rowspan="2" |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']] |? |Минхуй И жэн гүнж |1327-1341 |Нөхөрт гараагүй | | rowspan="2" |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]] |- |'''[[Елу гүнж]]''' |? |Чан гуо их гүнж |?-1339 |'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' | |- |'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |1260-1306 |'''[[Цорос|Чорос]]<nowiki/>ын Абтагул''' | | rowspan="2" |Урус ноён, [[Чапар хан]]... |- |'''[[Хутучин чага]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |тодорхойгүй |'''[[Олхонуд]]<nowiki/>ын Төвшин хүргэн'''<ref>Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв</ref> | |} == Холбоотой мэдээлэл == * [[Гүнж|'''Гүнж''']] * [[Боржигин|'''Боржигин''']] == Эшлэл == [[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]] [[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]] <references /> tbavk0lv2t55nfegdzcabcb4ndie01r 709807 709797 2022-08-27T15:03:05Z Megzer 20491 [[Special:Contributions/122.201.31.33|122.201.31.33]] ([[User talk:122.201.31.33|Яриа]]) хэрэглэгчийн 709796 засварыг цуцлах wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" !Төрсөн нэр !Эцгийн нэр !Эхийн нэр !Хятад цол !Амьдарсан хугацаа !Нөхөр !Үр хүүхэд !Ах дүүс |- |[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']] ! rowspan="7" |'''[[Чингис хаан]]''' |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Жао гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн''' | | rowspan="7" |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён |- |[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']] |Нэр нь тодорхойгүй |Уйгур гүнж |тодорхойгүй |'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]<nowiki/>ын Идүгүд Баржу арт тегин''' | |- |[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']] | rowspan="4" |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Цэцэхэн гүнж |?-1237 |'''[[Ойрад|Ойрад]]<nowiki/>ын [[Төрөлчи хүргэн]]''' | |- |[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']] |Чан гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Буту хүргэн]]''' | |- |'''[[Түмэлүн]]''' |Юн гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Чигү хүргэн]]''' | |- |[[Алталухан]] | |?-1246 |[[Олхонууд|Олхонуд]]<nowiki/>ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн |[[Чочимтай хүргэн]] |- |[[Толай гүнж|Толай]] |тодорхойгүй | | |[[Хонгирад]]<nowiki/>ын Тогочар хүргэн | |- |'''[[Сорхохан]]''' ![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']] |? |Лу гуо гүнж |тодорхойгүй |'''Нахэ хүргэн''' | |Гүюг хаан, Годан ван, Хаши |- |'''[[Бабахар]]''' ! rowspan="2" |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']] |? |гүнж |? |'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин''' | | rowspan="2" | |- |'''[[Илимиш]]''' |? |гүнж |? |'''Жаожуншянь ван Гүнбух''' | |- |[[Аньту гүнж]] |[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]] |? |Чан гуо гүнж | |[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]] |[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]]<ref>Ихирэсийн Хурин хүргэний эцэг</ref>, Ихирэс хатан |Ширэмүн тайж |- |[[Мөнкада гүнж]]<ref>Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. '''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.</ref> |[[Годан|Годан хан хөвгүүн]] |? |гүнж |1244-? |[[Пагва лам]]<nowiki/>ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]] |[[Дармабал дишири]] | |- |[[Хулуйхан]] |[[Зүчи|Жочи хан]] |? |гүнж |1200?-1260? |Ойрадын [[Иналчи хүргэн]] |Үрэдэй |[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]] |- |[[Есүбух]] ! rowspan="2" |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]''' | rowspan="2" |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']] |Лу гуо гүнж |? |'''Хонгирадын Ожин''' | | rowspan="2" |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан |- |[[Думуган]] |Жао гуо гүнж |? |'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]''' | |- |'''[[Баялун]]''' ! rowspan="3" |'''[[Мөнх хаан]]''' |[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]] |Чан гуо их гүнж |? |'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]''' |Аши ноён | rowspan="3" |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]... |- |'''[[Ширин]]''' | rowspan="2" |'''Огул түтмиш хатан''' |гүнж |? | rowspan="2" |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]''' | |- |[[Бичиха]] |гүнж |? | |- |'''[[Ерөө гүнж]]''' ! rowspan="6" |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']] | |Жао гуо их гүнж |? |'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]''' |[[Кургуз хүргэн|Кургуз]] | rowspan="6" |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]... |- |'''[[Хутулужин бэхи]]''' | |Ци гуо их гүнж |1259-1297 |[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]''' |[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]] |- |'''[[Улужин]]''' | |Чан гуо гүнж | |'''Буха хүргэн''' |'''Аши хүргэн''' |- |'''[[Чалун]]''' | |Чан улсын их эгчмэд гүнж | |'''Төжинхан''' |Шүншири хатан |- |'''[[Өлзий гүнж]]''' | |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Уручин''' |'''[[Шилийндалай хатан]]''' |- |'''[[Нангиажин]]''' | |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван''' |'''Сэнгэбал ван''' |- |'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]''' ! rowspan="2" |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан) |? |Жао гуо гүнж | |'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]''' | | |- |'''[[Нангабула]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын лу ван Манзитай''' | | |- |'''[[Илихайяа]]''' ! rowspan="3" |[[Өлзийт Төмөр хаан]] |? |Чан гуо гүнж | |'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]''' |[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']] , Ринчинбал бага хатан, Балашир ноён |'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж''' |- |'''[[Айшир гүнж|Айшир]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн''' | | |- |'''[[Пуна гүнж|Пуна]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал''' | | |- |'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]''' ! rowspan="3" |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]] |? | |? |'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]''' | | rowspan="3" |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]] |- |'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]''' |? |Жао гуо гүнж |? |'''Онгудын Шуань хүргэн''' | |- |[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']] |? |Шоунин гүнж |? |? |[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан<ref>Есөнтөмөр хааны бага хатан</ref> |- |'''[[Сэнгэлажи]]''' ![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] |[[Тажи хатан]] |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]''' |[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']] | |- |'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' ![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']] | |Гүнж | |'''Дөрвөн хүргэн''' | |[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван |- |'''[[Будашини гүнж]]''' ! rowspan="2" |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']] |? |Минхуй И жэн гүнж |1327-1341 |Нөхөрт гараагүй | | rowspan="2" |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]] |- |'''[[Елу гүнж]]''' |? |Чан гуо их гүнж |?-1339 |'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' | |- |'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |1260-1306 |'''[[Цорос|Чорос]]<nowiki/>ын Абтагул''' | | rowspan="2" |Урус ноён, [[Чапар хан]]... |- |'''[[Хутучин чага]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |тодорхойгүй |'''[[Олхонуд]]<nowiki/>ын Төвшин хүргэн'''<ref>Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв</ref> | |} == Холбоотой мэдээлэл == * [[Гүнж|'''Гүнж''']] * [[Боржигин|'''Боржигин''']] == Эшлэл == [[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]] [[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]] <references /> mry8cszwlaii9mb5ghto0c5veykwkc6 709808 709807 2022-08-27T15:04:02Z Megzer 20491 [[Special:Contributions/122.201.31.33|122.201.31.33]] ([[User talk:122.201.31.33|Яриа]]) хэрэглэгчийн 709797 засварыг цуцлах wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" !Төрсөн нэр !Эцгийн нэр !Эхийн нэр !Хятад цол !Амьдарсан хугацаа !Нөхөр !Үр хүүхэд !Ах дүүс |- |[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']] ! rowspan="7" |'''[[Чингис хаан]]''' |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Жао гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн''' | | rowspan="7" |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён |- |[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']] |Нэр нь тодорхойгүй |Уйгур гүнж |тодорхойгүй |'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]<nowiki/>ын Идүгүд Баржу арт тегин''' | |- |[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']] | rowspan="4" |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Цэцэхэн гүнж |?-1237 |'''[[Ойрад|Ойрад]]<nowiki/>ын [[Төрөлчи хүргэн]]''' | |- |[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']] |Чан гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Буту хүргэн]]''' | |- |'''[[Түмэлүн]]''' |Юн гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Чигү хүргэн]]''' | |- |[[Алталухан]] | |?-1246 |[[Олхонууд|Олхонуд]]<nowiki/>ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн |[[Чочимтай хүргэн]] |- |[[Толай гүнж|Толай]] |тодорхойгүй | | |[[Хонгирад]]<nowiki/>ын Тогочар хүргэн | |- |'''[[Сорхохан]]''' ![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']] |? |Лу гуо гүнж |тодорхойгүй |'''Нахэ хүргэн''' | |Гүюг хаан, Годан ван, Хаши |- |'''[[Бабахар]]''' ! rowspan="2" |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']] |? |гүнж |? |'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин''' | | rowspan="2" | |- |'''[[Илимиш]]''' |? |гүнж |? |'''Жаожуншянь ван Гүнбух''' | |- |[[Аньту гүнж]] |[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]] |? |Чан гуо гүнж | |[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]] |[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]]<ref>Ихирэсийн Хурин хүргэний эцэг</ref>, Ихирэс хатан |Ширэмүн тайж |- |[[Мөнкада гүнж]]<ref>Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. '''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.</ref> |[[Годан|Годан хан хөвгүүн]] |? |гүнж |1244-? |[[Пагва лам]]<nowiki/>ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]] |[[Дармабал дишири]] | |- |[[Хулуйхан]] |[[Зүчи|Жочи хан]] |? |гүнж |1200?-1260? |Ойрадын [[Иналчи хүргэн]] |Үрэдэй |[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]] |- |[[Есүбух]] ! rowspan="2" |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]''' | rowspan="2" |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']] |Лу гуо гүнж |? |'''Хонгирадын Ожин''' | | rowspan="2" |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан |- |[[Думуган]] |Жао гуо гүнж |? |'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]''' | |- |'''[[Баялун]]''' ! rowspan="3" |'''[[Мөнх хаан]]''' |[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]] |Чан гуо их гүнж |? |'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]''' |Аши ноён | rowspan="3" |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]... |- |'''[[Ширин]]''' | rowspan="2" |'''Огул түтмиш хатан''' |гүнж |? | rowspan="2" |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]''' | |- |[[Бичиха]] |гүнж |? | |- |'''[[Ерөө гүнж]]''' ! rowspan="6" |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']] | |Жао гуо их гүнж |? |'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]''' |[[Кургуз хүргэн|Кургуз]] | rowspan="6" |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]... |- |'''[[Хутулужин бэхи]]''' | |Ци гуо их гүнж |1259-1297 |[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]''' |[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]] |- |'''[[Улужин]]''' | |Чан гуо гүнж | |'''Буха хүргэн''' | |- |'''[[Чалун]]''' | |Чан улсын их эгчмэд гүнж | |'''Төжинхан''' | |- |'''[[Өлзий гүнж]]''' | |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Уручин''' |'''[[Шилийндалай хатан]]''' |- |'''[[Нангиажин]]''' | |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван''' |'''Сэнгэбал ван''' |- |'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]''' ! rowspan="2" |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан) |? |Жао гуо гүнж | |'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]''' | | |- |'''[[Нангабула]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын лу ван Манзитай''' | | |- |'''[[Илихайяа]]''' ! rowspan="3" |[[Өлзийт Төмөр хаан]] |? |Чан гуо гүнж | |'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]''' |[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']] , Ринчинбал бага хатан, Балашир ноён |'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж''' |- |'''[[Айшир гүнж|Айшир]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн''' | | |- |'''[[Пуна гүнж|Пуна]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал''' | | |- |'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]''' ! rowspan="3" |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]] |? | |? |'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]''' | | rowspan="3" |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]] |- |'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]''' |? |Жао гуо гүнж |? |'''Онгудын Шуань хүргэн''' | |- |[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']] |? |Шоунин гүнж |? |? |[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан<ref>Есөнтөмөр хааны бага хатан</ref> |- |'''[[Сэнгэлажи]]''' ![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] |[[Тажи хатан]] |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]''' |[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']] | |- |'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' ![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']] | |Гүнж | |'''Дөрвөн хүргэн''' | |[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван |- |'''[[Будашини гүнж]]''' ! rowspan="2" |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']] |? |Минхуй И жэн гүнж |1327-1341 |Нөхөрт гараагүй | | rowspan="2" |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]] |- |'''[[Елу гүнж]]''' |? |Чан гуо их гүнж |?-1339 |'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' | |- |'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |1260-1306 |'''[[Цорос|Чорос]]<nowiki/>ын Абтагул''' | | rowspan="2" |Урус ноён, [[Чапар хан]]... |- |'''[[Хутучин чага]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |тодорхойгүй |'''[[Олхонуд]]<nowiki/>ын Төвшин хүргэн'''<ref>Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв</ref> | |} == Холбоотой мэдээлэл == * [[Гүнж|'''Гүнж''']] * [[Боржигин|'''Боржигин''']] == Эшлэл == [[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]] [[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]] <references /> n0uxhtx9www2vydctl1u224m6w8h5y8 709841 709808 2022-08-28T01:59:06Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" !Төрсөн нэр !Эцгийн нэр !Эхийн нэр !Хятад цол !Амьдарсан хугацаа !Нөхөр !Үр хүүхэд !Ах дүүс |- |[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']] ! rowspan="7" |'''[[Чингис хаан]]''' |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Жао гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн''' | | rowspan="7" |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён |- |[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']] |Нэр нь тодорхойгүй |Уйгур гүнж |тодорхойгүй |'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]<nowiki/>ын Идүгүд Баржу арт тегин''' | |- |[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']] | rowspan="4" |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Цэцэхэн гүнж |?-1237 |'''[[Ойрад|Ойрад]]<nowiki/>ын [[Төрөлчи хүргэн]]''' | |- |[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']] |Чан гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Буту хүргэн]]''' | |- |'''[[Түмэлүн]]''' |Юн гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Чигү хүргэн]]''' | |- |[[Алталухан]] | |?-1246 |[[Олхонууд|Олхонуд]]<nowiki/>ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн |[[Чочимтай хүргэн]] |- |[[Толай гүнж|Толай]] |тодорхойгүй | | |[[Хонгирад]]<nowiki/>ын Тогочар хүргэн | |- |'''[[Сорхохан]]''' ![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']] |? |Лу гуо гүнж |тодорхойгүй |'''Нахэ хүргэн''' | |Гүюг хаан, Годан ван, Хаши |- |'''[[Бабахар]]''' ! rowspan="2" |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']] |? |гүнж |? |'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин''' | | rowspan="2" | |- |'''[[Илимиш]]''' |? |гүнж |? |'''Жаожуншянь ван Гүнбух''' | |- |[[Аньту гүнж]] |[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]] |? |Чан гуо гүнж | |[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]] |[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]]<ref>Ихирэсийн Хурин хүргэний эцэг</ref>, Ихирэс хатан |Ширэмүн тайж |- |[[Мөнкада гүнж]]<ref>Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. '''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.</ref> |[[Годан|Годан хан хөвгүүн]] |? |гүнж |1244-? |[[Пагва лам]]<nowiki/>ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]] |[[Дармабал дишири]] | |- |[[Хулуйхан]] |[[Зүчи|Жочи хан]] |? |гүнж |1200?-1260? |Ойрадын [[Иналчи хүргэн]] |Үрэдэй |[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]] |- |[[Есүбух]] ! rowspan="2" |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]''' | rowspan="2" |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']] |Лу гуо гүнж |? |'''Хонгирадын Ожин''' | | rowspan="2" |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан |- |[[Думуган]] |Жао гуо гүнж |? |'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]''' | |- |'''[[Баялун]]''' ! rowspan="3" |'''[[Мөнх хаан]]''' |[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]] |Чан гуо их гүнж |? |'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]''' | | rowspan="3" |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]... |- |'''[[Ширин]]''' | rowspan="2" |'''Огул түтмиш хатан''' |гүнж |? | rowspan="2" |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]''' | |- |[[Бичиха]] |гүнж |? | |- |'''[[Ерөө гүнж]]''' ! rowspan="6" |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']] | rowspan="6" |'''[[Чаби хатан]]''' |Жао гуо их гүнж |? |'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]''' |[[Кургуз хүргэн|Кургуз]] | rowspan="6" |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]... |- |'''[[Хутулужин бэхи]]''' |Ци гуо их гүнж |1259-1297 |[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]''' |[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]] |- |'''[[Улужин]]''' |Чан гуо гүнж | |'''Буха хүргэн''' |Аши ноён |- |'''[[Чалун]]''' |Чан улсын их эгчмэд гүнж | |'''Төжинхан''' |Шүншири хатан |- |'''[[Өлзий гүнж]]''' |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Уручин''' |'''[[Шилийндалай хатан]]''' |- |'''[[Нангиажин]]''' |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван''' |'''Сэнгэбал ван''' |- |'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]''' ! rowspan="2" |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан) |? |Жао гуо гүнж | |'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]''' | | |- |'''[[Нангабула]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын лу ван Манзитай''' | | |- |'''[[Илихайяа]]''' ! rowspan="3" |[[Өлзийт Төмөр хаан]] |? |Чан гуо гүнж | |'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]''' |[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']] , Ринчинбал бага хатан, Балашир ноён |'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж''' |- |'''[[Айшир гүнж|Айшир]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн''' | | |- |'''[[Пуна гүнж|Пуна]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал''' | | |- |'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]''' ! rowspan="3" |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]] |? | |? |'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]''' | | rowspan="3" |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]] |- |'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]''' |? |Жао гуо гүнж |? |'''Онгудын Шуань хүргэн''' | |- |[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']] |? |Шоунин гүнж |? |? |[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан<ref>Есөнтөмөр хааны бага хатан</ref> |- |'''[[Сэнгэлажи]]''' ![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] |[[Тажи хатан]] |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]''' |[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']] | |- |'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' ![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']] | |Гүнж | |'''Дөрвөн хүргэн''' | |[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван |- |'''[[Будашини гүнж]]''' ! rowspan="2" |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']] |? |Минхуй И жэн гүнж |1327-1341 |Нөхөрт гараагүй | | rowspan="2" |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]] |- |'''[[Елу гүнж]]''' |? |Чан гуо их гүнж |?-1339 |'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' | |- |'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |1260-1306 |'''[[Цорос|Чорос]]<nowiki/>ын Абтагул''' | | rowspan="2" |Урус ноён, [[Чапар хан]]... |- |'''[[Хутучин чага]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |тодорхойгүй |'''[[Олхонуд]]<nowiki/>ын Төвшин хүргэн'''<ref>Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв</ref> | |} == Холбоотой мэдээлэл == * [[Гүнж|'''Гүнж''']] * [[Боржигин|'''Боржигин''']] == Эшлэл == [[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]] [[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]] <references /> suh9fn0tthwam40qbv1v3emtjdud0z0 709850 709841 2022-08-28T03:08:40Z Megzer 20491 [[Special:Contributions/122.201.31.33|122.201.31.33]] ([[User talk:122.201.31.33|Яриа]]) хэрэглэгчийн 709841 засварыг цуцлах wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" !Төрсөн нэр !Эцгийн нэр !Эхийн нэр !Хятад цол !Амьдарсан хугацаа !Нөхөр !Үр хүүхэд !Ах дүүс |- |[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']] ! rowspan="7" |'''[[Чингис хаан]]''' |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Жао гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн''' | | rowspan="7" |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён |- |[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']] |Нэр нь тодорхойгүй |Уйгур гүнж |тодорхойгүй |'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]<nowiki/>ын Идүгүд Баржу арт тегин''' | |- |[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']] | rowspan="4" |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Цэцэхэн гүнж |?-1237 |'''[[Ойрад|Ойрад]]<nowiki/>ын [[Төрөлчи хүргэн]]''' | |- |[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']] |Чан гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Буту хүргэн]]''' | |- |'''[[Түмэлүн]]''' |Юн гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Чигү хүргэн]]''' | |- |[[Алталухан]] | |?-1246 |[[Олхонууд|Олхонуд]]<nowiki/>ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн |[[Чочимтай хүргэн]] |- |[[Толай гүнж|Толай]] |тодорхойгүй | | |[[Хонгирад]]<nowiki/>ын Тогочар хүргэн | |- |'''[[Сорхохан]]''' ![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']] |? |Лу гуо гүнж |тодорхойгүй |'''Нахэ хүргэн''' | |Гүюг хаан, Годан ван, Хаши |- |'''[[Бабахар]]''' ! rowspan="2" |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']] |? |гүнж |? |'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин''' | | rowspan="2" | |- |'''[[Илимиш]]''' |? |гүнж |? |'''Жаожуншянь ван Гүнбух''' | |- |[[Аньту гүнж]] |[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]] |? |Чан гуо гүнж | |[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]] |[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]]<ref>Ихирэсийн Хурин хүргэний эцэг</ref>, Ихирэс хатан |Ширэмүн тайж |- |[[Мөнкада гүнж]]<ref>Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. '''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.</ref> |[[Годан|Годан хан хөвгүүн]] |? |гүнж |1244-? |[[Пагва лам]]<nowiki/>ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]] |[[Дармабал дишири]] | |- |[[Хулуйхан]] |[[Зүчи|Жочи хан]] |? |гүнж |1200?-1260? |Ойрадын [[Иналчи хүргэн]] |Үрэдэй |[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]] |- |[[Есүбух]] ! rowspan="2" |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]''' | rowspan="2" |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']] |Лу гуо гүнж |? |'''Хонгирадын Ожин''' | | rowspan="2" |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан |- |[[Думуган]] |Жао гуо гүнж |? |'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]''' | |- |'''[[Баялун]]''' ! rowspan="3" |'''[[Мөнх хаан]]''' |[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]] |Чан гуо их гүнж |? |'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]''' |Аши ноён | rowspan="3" |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]... |- |'''[[Ширин]]''' | rowspan="2" |'''Огул түтмиш хатан''' |гүнж |? | rowspan="2" |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]''' | |- |[[Бичиха]] |гүнж |? | |- |'''[[Ерөө гүнж]]''' ! rowspan="6" |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']] | |Жао гуо их гүнж |? |'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]''' |[[Кургуз хүргэн|Кургуз]] | rowspan="6" |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]... |- |'''[[Хутулужин бэхи]]''' | |Ци гуо их гүнж |1259-1297 |[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]''' |[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]] |- |'''[[Улужин]]''' | |Чан гуо гүнж | |'''Буха хүргэн''' | |- |'''[[Чалун]]''' | |Чан улсын их эгчмэд гүнж | |'''Төжинхан''' | |- |'''[[Өлзий гүнж]]''' | |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Уручин''' |'''[[Шилийндалай хатан]]''' |- |'''[[Нангиажин]]''' | |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван''' |'''Сэнгэбал ван''' |- |'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]''' ! rowspan="2" |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан) |? |Жао гуо гүнж | |'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]''' | | |- |'''[[Нангабула]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын лу ван Манзитай''' | | |- |'''[[Илихайяа]]''' ! rowspan="3" |[[Өлзийт Төмөр хаан]] |? |Чан гуо гүнж | |'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]''' |[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']] , Ринчинбал бага хатан, Балашир ноён |'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж''' |- |'''[[Айшир гүнж|Айшир]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн''' | | |- |'''[[Пуна гүнж|Пуна]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал''' | | |- |'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]''' ! rowspan="3" |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]] |? | |? |'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]''' | | rowspan="3" |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]] |- |'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]''' |? |Жао гуо гүнж |? |'''Онгудын Шуань хүргэн''' | |- |[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']] |? |Шоунин гүнж |? |? |[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан<ref>Есөнтөмөр хааны бага хатан</ref> |- |'''[[Сэнгэлажи]]''' ![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] |[[Тажи хатан]] |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]''' |[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']] | |- |'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' ![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']] | |Гүнж | |'''Дөрвөн хүргэн''' | |[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван |- |'''[[Будашини гүнж]]''' ! rowspan="2" |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']] |? |Минхуй И жэн гүнж |1327-1341 |Нөхөрт гараагүй | | rowspan="2" |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]] |- |'''[[Елу гүнж]]''' |? |Чан гуо их гүнж |?-1339 |'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' | |- |'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |1260-1306 |'''[[Цорос|Чорос]]<nowiki/>ын Абтагул''' | | rowspan="2" |Урус ноён, [[Чапар хан]]... |- |'''[[Хутучин чага]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |тодорхойгүй |'''[[Олхонуд]]<nowiki/>ын Төвшин хүргэн'''<ref>Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв</ref> | |} == Холбоотой мэдээлэл == * [[Гүнж|'''Гүнж''']] * [[Боржигин|'''Боржигин''']] == Эшлэл == [[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]] [[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]] <references /> n0uxhtx9www2vydctl1u224m6w8h5y8 709854 709850 2022-08-28T03:59:29Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" !Төрсөн нэр !Эцгийн нэр !Эхийн нэр !Хятад цол !Амьдарсан хугацаа !Нөхөр !Үр хүүхэд !Ах дүүс |- |[[Алага Бэхи|'''Алха бэхи''']] ! rowspan="7" |'''[[Чингис хаан]]''' |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Жао гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''Онгудын [[Алахуш Дигитхури|Алахуш тэгидхури]] ноёны хүү [[Буяншибал]] хүргэн''' | | rowspan="7" |Зүчи хан, Цагадай хан, Өгэдэй хаан, Тулуй ноён |- |[[Алалтун бэхи|'''Алалтун бэхи''']] |Нэр нь тодорхойгүй |Уйгур гүнж |тодорхойгүй |'''[[Уйгур үндэстэн|Уйгур]]<nowiki/>ын Идүгүд Баржу арт тегин''' | |- |[[Цэцэйхэн|'''Цэцэйхэн''']] | rowspan="4" |[[Бөртэ үжин|'''Бөртэ хатан''']] |Цэцэхэн гүнж |?-1237 |'''[[Ойрад|Ойрад]]<nowiki/>ын [[Төрөлчи хүргэн]]''' | |- |[[Хожин бэхи|'''Хожин бэхи''']] |Чан гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Буту хүргэн]]''' | |- |'''[[Түмэлүн]]''' |Юн гуо их гүнж |тодорхойгүй |'''[[Чигү хүргэн]]''' | |- |[[Алталухан]] | |?-1246 |[[Олхонууд|Олхонуд]]<nowiki/>ын [[Тачу хүргэн]] Жабдур сэцэн |[[Чочимтай хүргэн]] |- |[[Толай гүнж|Толай]] |тодорхойгүй | | |[[Хонгирад]]<nowiki/>ын Тогочар хүргэн | |- |'''[[Сорхохан]]''' ![[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хаан''']] |? |Лу гуо гүнж |тодорхойгүй |'''Нахэ хүргэн''' | |Гүюг хаан, Годан ван, Хаши |- |'''[[Бабахар]]''' ! rowspan="2" |[[Гүюг хаан|'''Гүюг хаан''']] |? |гүнж |? |'''Уйгурын Идүүд хан Хучихар тэгин''' | | rowspan="2" | |- |'''[[Илимиш]]''' |? |гүнж |? |'''Жаожуншянь ван Гүнбух''' | |- |[[Аньту гүнж]] |[[Хүчү|Хүчү хан хөвгүүн]] |? |Чан гуо гүнж | |[[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|Чан Удин ван]] [[Ихирэс]]<nowiki/>ийн [[Соёрха хүргэн|Соёрха]] |[[Жахурчин хүргэн|Жахурчин]]<ref>Ихирэсийн Хурин хүргэний эцэг</ref>, Ихирэс хатан |Ширэмүн тайж |- |[[Мөнкада гүнж]]<ref>Түүний нэрийг дараах 3 янзаар бичсэн байна. '''门卡达-Мөнкада'''、'''茫噶拉'''- '''Мангала, 墨卡顿-Мокадүэнь.''' Аль нь үнэн болохыг тодорхойлох шаардлагатай.</ref> |[[Годан|Годан хан хөвгүүн]] |? |гүнж |1244-? |[[Пагва лам]]<nowiki/>ын дүү [[Чагнаадорж хүргэн|Чагнаадорж]] |[[Дармабал дишири]] | |- |[[Хулуйхан]] |[[Зүчи|Жочи хан]] |? |гүнж |1200?-1260? |Ойрадын [[Иналчи хүргэн]] |Үрэдэй |[[Орда хан|Орду хан]], [[Бат хан]] |- |[[Есүбух]] ! rowspan="2" |'''[[Тулуй|Тулуй их ноён]]''' | rowspan="2" |[[Сорхагтани Бэхи|'''Сорхагтани бэхи''']] |Лу гуо гүнж |? |'''Хонгирадын Ожин''' | | rowspan="2" |Мөнх хаан, Хүлэгү ил хан, Хубилай хаан, Аригбуха хаан |- |[[Думуган]] |Жао гуо гүнж |? |'''Ляо ван [[Нэгүдэй хүргэн]]''' | |- |'''[[Баялун]]''' ! rowspan="3" |'''[[Мөнх хаан]]''' |[[Хутугуй хатан|Хутугтай хатан]] |Чан гуо их гүнж |? |'''Чан жун сюань ван [[Хурин хүргэн]]''' | | rowspan="3" |[[Балт|Балт ван]], [[Өрөндаш ван]]... |- |'''[[Ширин]]''' | rowspan="2" |'''Огул түтмиш хатан''' |гүнж |? | rowspan="2" |'''Олхонуд аймгийн Тачу хүргэний хүү [[Чочимтай хүргэн]]''' | |- |[[Бичиха]] |гүнж |? | |- |'''[[Ерөө гүнж]]''' ! rowspan="6" |[[Хубилай хаан|'''Хубилай хаан''']] | rowspan="6" |[[Чаби хатан|'''Чаби хатан''']] |Жао гуо их гүнж |? |'''Онгудын Жао У Сянь ван [[Айбух хүргэн]]''' |[[Кургуз хүргэн|Кургуз]] | rowspan="6" |[[Чингим|Чингим хунтайж]], [[Мангала|Мангал ван]], [[Номуган|Номухан ван]], [[Хөхэчи|Хөхэчи ван]], [[Тогоон (Хубилай хааны хүү)|Тогоон ван]], [[Агругчи|Агругчи ван]]... |- |'''[[Хутулужин бэхи]]''' |Ци гуо их гүнж |1259-1297 |[[Курё улс|'''Гуулин улсын''']] '''[[Чүннёль ван]]''' |[[Чүнсонь ван|Чүньсон ван]] |- |'''[[Улужин]]''' |Чан гуо гүнж | |'''Буха хүргэн''' |Аши ноён |- |'''[[Чалун]]''' |Чан улсын их эгчмэд гүнж | |'''Төжинхан''' |[[Шүншири хатан]] |- |'''[[Өлзий гүнж]]''' |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Уручин''' |'''[[Шилийндалай хатан]]''' |- |'''[[Нангиажин]]''' |Лу гуо их гүнж | |'''Хонгирадын Лу ван Уручин, Төмөр, Манзитай ван''' |'''Сэнгэбал ван''' |- |'''[[Худадаймиши гүнж|Худадай миши]]''' ! rowspan="2" |[[Чингим|Чингим хунтайж]] (Юань Юйзун хаан) |? |Жао гуо гүнж | |'''Жао Жун Сянь ван [[Кургуз хүргэн|Кургуз]]''' | | |- |'''[[Нангабула]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын лу ван Манзитай''' | | |- |'''[[Илихайяа]]''' ! rowspan="3" |[[Өлзийт Төмөр хаан]] |? |Чан гуо гүнж | |'''Ихирэсийн Чан ван [[Аши хүргэн]]''' |[[Сугабал хатан|'''Сүхбал хатан''']] , Ринчинбал бага хатан, Балашир ноён |'''Даш хунтайж, Айшир гүнж, Пуна гүнж''' |- |'''[[Айшир гүнж|Айшир]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''Онгудын [[Кургуз хүргэн|Кургуз]] хүргэн''' | | |- |'''[[Пуна гүнж|Пуна]]''' |? |Лу гуо гүнж | |'''[[Хонгирад|Хонгирадын]] Лу ван Сэнгэбал''' | | |- |'''[[Будашир гүнж|Бодьшир]]''' ! rowspan="3" |[[Гамала|Юань Сяньзун Гамала жинь ван]] |? | |? |'''Гуулин улсын [[Чүнсонь ван|Чүньсонь ван]]''' | | rowspan="3" |[[Сүншан]], '''[[Есөнтөмөр хаан]]''', [[Дэлгэрбуха]] |- |'''[[Раднабала гүнж|Раднабал]]''' |? |Жао гуо гүнж |? |'''Онгудын Шуань хүргэн''' | |- |[[Шоу Нин гүнж (Юань улс)|'''Шоунин гүнж''']] |? |Шоунин гүнж |? |? |[[Бабуша хатан|Бабуша]], Садабал хатан<ref>Есөнтөмөр хааны бага хатан</ref> |- |'''[[Сэнгэлажи]]''' ![[Дармабала|Юань Шүньзун Дармабал]] |[[Тажи хатан]] |Лу гуо гүнж | |'''Хонгирадын [[Дивубал ван]]''' |[[Будшир хатан|'''Будашир хатан''']] | |- |'''[[Хөхлүн гүнж|Хөхлүн]]''' ![[Буянт хаан|'''Буянт хаан''']] | |Гүнж | |'''Дөрвөн хүргэн''' | |[[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]], Одосбуха ван |- |'''[[Будашини гүнж]]''' ! rowspan="2" |[[Хүслэн хаан|'''Хүслэн хутагт хаан''']] |? |Минхуй И жэн гүнж |1327-1341 |Нөхөрт гараагүй | | rowspan="2" |[[Тогоонтөмөр хаан|Ухаант хаан]], [[Ринчинбал эрдэнэцогт хаан|Ринчинбал хаан]] |- |'''[[Елу гүнж]]''' |? |Чан гуо их гүнж |?-1339 |'''Ихирэсийн Чан ван Шарандорж''' | |- |'''[[Хотол Цагаан гүнж|Хутулун чаха]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |1260-1306 |'''[[Цорос|Чорос]]<nowiki/>ын Абтагул''' | | rowspan="2" |Урус ноён, [[Чапар хан]]... |- |'''[[Хутучин чага]]''' |[[Хайду|'''Хайду хан''']] |? | |тодорхойгүй |'''[[Олхонуд]]<nowiki/>ын Төвшин хүргэн'''<ref>Түүний ээж нь [[Тулуй]] ноёны хүү Сүвээдэй ноёны охин байв</ref> | |} == Холбоотой мэдээлэл == * [[Гүнж|'''Гүнж''']] * [[Боржигин|'''Боржигин''']] == Эшлэл == [[Ангилал:Монголын хаан|!гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:Монголын түүхэн хүн|!гүнж]] [[Ангилал:Ноёрхогчийн жагсаалт]] <references /> lub99d32xa77nmfxztdga5egpsbol2v Богд хааны Засгийн газар 0 65083 709910 701050 2022-08-28T10:53:47Z Eupakistani 78195 wikitext text/x-wiki [[Файл:Manchu Qing Mongolia State Seals (35318249680).jpg|thumb|Засгийн газрын тамга]] Монголын үндэсний эрх чөлөөний 1911 оны хувьсгалын үр дүнд Олноо өргөгдсөн Монгол улсыг байгуулсан. Олноо өргөгдсөн Монгол улс нь хаант засаг бүхий улс байсан бөгөөд VIII Богд Жавзандамба хутагтыг хаан ширээнд залжээ. ==Халхын хүрээний бүгд хэргийг түр эрхлэн шийтгэх газар== 1911 оны 11 дүгээр сард Халхын хүрээний хэргийг бүгд түр ерөнхийлөн шийтгэх газрыг байгуулж, [[Минжиддоржийн Ханддорж|Ханддорж]] зөвлөх түшмэл болсон. Халхын дөрвөн аймгаас цэрэг татахад Түшээт хан аймгийн жанжны хувьд Ханддоржийн харъяаны цэргүүд голлон цугларч, Хүрээнд сууж байсан Манжийн амбан Монгол хязгаараас зайлан явах тулган шаардах бичиг өгсөн байна. ==Шинэ Засгийн газар== 1911 оны 12 сарын 29-нд одоогийн Улаанбаатар хот буюу Их Хүрээнд VIII Богд Жавзандамба хутагтыг тулгар улсын хаанд өргөмжилж, Засгийн газрыг шинээр байгуулан дэлхий нийтэд зарлан тунхаглажээ. Шинэ байгуулагдсан 5 яамны тэргүүн зэрэгт Дотоод хэргийг Бүгд захиран шийтгэх яамны сайдаар Да лам Цэрэнчимэд, Гадаад хэргийг бүгд эрхлэн шийтгэгч яамны сайдаар Чин ван Ханддорж, Сангийн хамаг хэргийг бүгд захирах яамны сайдаар Түшээт ван Чагдаржав, Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны сайдаар Далай ван Гомбосүрэн, Шүүх яамны сайдаар Эрдэнэ ван Намсрай ван нарыг тохоон томилжээ. 1912 оны 8 дугаар сард Бүгд Ерөнхийлөн Захирах яамыг байгуулж сайдаар Сайн ноён хан Намнансүрэнг томилсон байдаг. Энэ үеэс Монголын тусгаар тогтнолыг бататгах, олон улсаар хүлээн зөвшөөрүүлэх, гадаад улсуудтай элчин харилцаа тогтоох үндсэн зорилтыг хэрэгжүүлж эхэлсэн түүхтэй. Богд Жибзундамба хаан зарлиг буулгаж Монголын тусгаар улс байгуулах үйлсийг сэдэж, үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнийг удирдан зохион байгуулсан: -Түшээт хан аймгийн жанжин, засаг, хошой чин ван Ханддоржийг Гадаад хэргийг эрхлэн шийтгэх яамны, -Их хүрээний да лам Цэрэнчимэдийг Дотоод хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны, -Түшээт хан аймгийн чуулган дарга, засаг, улсын түшээ гүн Чагдаржавыг Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны, -Сэцэн хан аймгийн хамаарсан жанжин, засаг, бэйс Гомбосүрэнг Цэргийн хэргийг бгд захиран шийтгэгч яамны, -Түшээт хан аймгийн улсад туслагч гүн, засаг Намсрайг шүүх таслах хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны тэргүүн сайдаар тус тус томилж, хаан төрдөө үнэнч зүтгэх тангараг өргүүлснээс гадна янз бүрийн цол хэргэмээр хөхүүлэн шагнасан байна. Яамдын сайд нар төр улсдаа үнэнчээр зүтгэж ажиллах талаар өргөсөн тангарагтаа: “…Дотоодод болбоос тус тусын үнэн шудрагыг илэрхийлнэ. Гадаадад болбоос аюулт дайнаас аянга цахилгаан мэт буцалтгүйгээр улсын сүрийг бадруулан, хаан эзний өмнөөс шашин төрийн төлөө зүтгэхэд хялбарыг эрэхгүй, бэрхээс зайлахгүйгээр эдүгээгийн байгуулсан төрийн тул энэхүү батлан тогтоосон тангараг сахилгыг нүдний цөцгий, зүрхний тольт мэт хичээнгүйлэн хайрлана” гэсэн байдаг. Монгол улсын засаг захиргааны анхан шатны үндсэн нэгж нь хошууд хэвээр байв. Тухайлбал: Халхын хуучин засаг Түшээт хан аймгийн 21 хошуу, Сэцэн хан аймгийн 23 хошуу, Засагт ханы 19 хошуу, Сайн ноён ханы 24 хошуу, тулгар төрд дагаар ирсэн дөрвөд аймгийг хоёр гар хувааж, зүүн гарын Бат ерөөлт төгс хүлэг далай хан аймгийн 12 хошуу, баруун гар Үнэн зоригт хан аймгийн 15 хошуунд тус тус хошуу захирагч тамгыг олгох болсон тул Богд хаант Монгол улсын Дотоод яамнаас төрийн яам, газруудын тамгыг солих, шинээр хийх, тараан олгох тухай ерөнхий журам гаргаж, яам, аймаг, чуулганы газар хошуудад мэдэгдэж, 1911 оны 12 дугаар сарын 11-ний өдөр явуулсан бичигт өгүүлсэн нь: Довтолгон явуулах учир: “…Эдүгээ манай дотоод яаманд буулгасан зарлигийг хичээнгүйлэн дагаж, халхын дөрвөн аймгийн хан, ван, бээл, бээс, гүн, засаг, чуулганы дарга, туслагч жанжин нар, хамба номун хан, дүйнхор хутагт, эрдэнэ шанзудба нарын хуучин тамгыг цөм сольж, шинэ шагнан олгох тамгуудыг манай яамны ёслолын хэргийг хавсран шийтгэгч газраас эхлэн шийтгэж, цутган үйлдвэрлэхийн тулд одоо олон тамгыг цутган үйлдвэрлэхэд хэрэглэх мөнгө, лав, урчуудын хүнс зүйл, олгох хөлс зэргийг жагсаан бичив” Үүнд: 1.Дарга, жанжин ба 4 хан, хамба шанзудба, дүйнхор хутагтын тамгыг цутган үйлдүүлэхэд тамга тутам сайн цагаан мөнгө 60 лан, 2.Олон хошууд, шанзудбын тамга тутам сайн цагаан мөнгө 50 лан 3.Мөнхүү бүх тамга тутам хэрэглэх шавар сав нэгийн үнэ 3 цаас, лав нэг жингийн үнэ 3 цаас, нүүрс 2 шуудайн үнэ 4 цаас, хар мод нэг тэрэгний үнэ 20 цаас, төмөр утас, шавар холих муутуу цаас, хэв ороох даавууны үнэ 1 цаас, орос лаа нэг толгойн үнэ 40 мөнгө, таван урчуудын хүнс хонины мах нэг бүхлийг, зузаан цайны хагас, мөс нэг тэрэг олгох ба ажлын хөлсөнд тамга тутам 30 лан олгоно. Үүнийг дөрвөн аймгийн чуулганы дарга, туслагч жанжин, хүрээний хамба номун хан, эрдэнэ шанзудба нарт нэгэн адил довтолгон явуулаад уламжлан харъяат олон газраа зарлан тушааж өөр өөрийн хошуу шавийн газраас тус тусын тамга цутган үйлдэх мөнгө зэрэг зүйлийг тооны ёсоор гаргуулж жинхэнэ тушаалын түшмэл зайсан нарт авахуулан хурдан түргэнээр манай яамнаа ирүүлээд олон тамгыг дэс дараалан цутган олгуулахад бэлтгүүлсүгэй. Энэ болбоос тулгар төрийг нээж тогтоогоод тэргүүнд “тамга”-ыг олгуулах нь маш чухал, Зүй нь энэ жилд эрхгүй шавдан гүйцэтгэвээс зохих бөгөөд саатсан, саатуулах зэрэгт хүргүүлбээс үл болох явдлыг хамтаар ухуулан тушаасугай! Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний тэргүүн он, өвлийн дунд сарын хорин нэгэн” хэмээжээ. Дээрх журамд Тамга хэрэглэх, хийх талаар нарийвчлан зааж оруулсан байдаг. Үүнд: Тамга цутгуулах нь: Аливаа тамга цутгуулахад олон яам, сайд, хан, хамба номун хан, эрдэнэ шанзудба, чуулган дарга, жанжны тамга болбоос 60 лан мөнгийг хэрэглэмой. Дөрвөлжин тийш гурван ямх, дөрвөн пүү, зузаан тийш найман пүү, таван яамны тамга болбоос дөрвөн үзүүрт чандмань, бусад нь цөм гурван үзүүрт чандмань бариултай. Бариулын үзүүр тийш гурван ямх байх заалттай байжээ. Олон засаг, хутагтын шавь нарыг захирах тамга өөр өөрийн 80 лан мөнгийг хэрэглэмой, дөрвөлжин тийш гурван ямх, гурван пүү, зузаан тийш найман пүү, бариулд хос эрдэнэ, бариулын өндөр тийш хоёр ямх, дөрвөн пүү байхыг тус тус заасан байна. Тамганы төвд нь соёмбо, зүүн барууны талд нь монгол үсэг сийлэх журмыг дотоод яам тогтооно. Зарлиг болгосны хойно тамгыг цутгуулж өгүүлэгтүн” гэсэн нарийн заалттай байжээ. Тамгыг хүлээн авах нь: Шинэ тамгыг цутгаж төгсгөн Дотоод яам байцаан үзсэний хойно дансанд тэмдэглэж уул тамга барих хүн нь нийслэлд буй аваас биед тушаан өг, хэрэв нутагт суусан нь болбоос бичиг явуулан, түшмэл гарч хүлээж ав. Хүлээж авсан, нээж хэрэглэсэн өдрийг Дотоод яаманд мэдүүл. Тамгыг халж олгуулах нь: Аливаа тамганы үсгийг халж олгуулбаас зохих эсвээс он удаж үсэг балархай болбоос зарлигийг гуйн айлтган халж олгуул. Хуучин тамгыг битүүмжилж дотоод яаманд хүргэж ирүүлэгтүн, эвдэж санд хураалгагтун! Тамга битүүмжлэх ёс нь: Төрийн тамга битүүмжлэх ёс нь нарийн дэг журамтай. Дотоод яамнаас Богд хаанд айлтгал бичиж “Тамга битүүмжлэх ёсыг тогтоосон тухай нэгэн бичигт: Урьд Чин улс дэлхий дахинд зарлан жил бүрийн 12 дугаар сарын эцэст тамгыг битүүмжилж, цагаан сарын эцэст нээдэг байсныг дурдаад олон монгол тусгаар улс болж Чин улсын хууль цааз хамаарахгүй болсон тул Монголын олон яам, газрын тамгыг битүүмжлэх ба харъяат олон газар нийтээр дагаж явуулбаас болох эсэхийг зааж сургахыг айлтгана уу” гэжээ. Олноо өргөгдсөн тэргүүн оны өвлийн дунд сарын 24-ний өдөр Богд хаан гуйсан ёсоор болгогтун гэж улаан бийрээр цохсон байна. “Гуйсан ёсоор болгогтун” хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж дөрвөн яам, дөрвөн аймгийн хан, чуулганы дарга, туслагч жанжин, Хүрээний хамба, Номун хан, Эрдэнэ шанзудба нар тус бүр явуулан тушаагаад улмаар харъяат газруудад зарлан мэдэгдэж, дагаж мөрдөхийг заажээ. Баримтаас үзэхэд: тамга битүүмжлэх өмнөх уламжлалыг авч хэрэглэжээ гэж үзэж болохоор байна. Тамга эрхэмжлэлийг тасалдуулах нь: Аливаа олон яамны явуулан илгээх бичигт тамга дарахыг тасалдуулваас харъяат бичээч эрхэлж илгээсэн хүнийг жаран ташуур занч. Бүрэн тамга дарсан үгүй болвоос аливааг наян ташуур занч. Хэрэв тасалдуулж тамга дарсан буюу жич бүрэн тамга дарсан үгүй албаны бичиг, цэрэг, морь дайчлах, хязгаарын газрын цэргийн хэрэглэлд нийлүүлэн өгөх аму цалинд холбогдох болбоос аливааг зуун ташуур занч. Тэр тасалдуулсан тамга дарсангүй харъяат яам сэжиглэж, даруй дайчлан илгээхгүй, нийлүүлэн өгөхгүй учирт цэргийн тухайг алдах, саад хийлгүүлэх болбоос буудан алагтун. Гянданд хорьж хүлээ, эрхэлж тамга дарах хүнийг тэргүүн болго. Тэргүүлсэн түшмэл нийлүүлэн үзэх хүнийг зуун ташуур занчиж, жаран өдөр дөнгө дөнгөлөөд зогсоо. Хэрэв тамгыг тэрсүү дарваас тамга тасалдуулсан цаазын бичгийн ёсоор жаран ташуур занчигтун гэсэн хатуу хариуцлага оногдуулж байжээ. Тамганы бичээс, хэлбэр хадгалах нь: Монгол улсын яам, аймаг, хошуу, албан газрын тамгын гол дахь соёмбоны хоёр талд монгол бичгээр уул газрын нэрийг бичсэн тамга хэрэглэх болжээ. Тамга нь тамга баригч байгууллагын зэрэг зиндааны байдлаас хамааран том, жижиг байна. Төрийн байгууллагуудын тамга нь дөрвөлжин хэлбэртэй байсан хуучин уламжлалаа хадгалан, тамгыг тусгай гэр-өргөөнд эрхэмлэн хадгалдаг учир “тамгын өргөө” гэх буюу товчлон “тамга” гэсэн тодотголоор нэрлэсэн байдаг. Тухайлбал: “тамгын газар”, “хошуу тамга” гэх мэтээр нэрлэдэг байжээ. Яамдаас ирүүлсэн албан бичигт хэрхэн хариуцлагатай хандаж, шийдвэрлэдэг байсны жишээ болгон 1911 оны 12 дугаар сарын 11-ний өдөр явуулсан бичгийн ёсоор Засагт ханаас тушаасан тамганы данс тооцоо нийлсэн баримтыг үзье. “Манай засагт хан аймгийн чуулганы дарга, туслагч жанжин, басхүү засагт хан, жич олон зайсан хутагт, шанзодба, аймгийн жасааны газраас өөр өөрийн тамга тэмдгийг тэр жил сард олгуулсан ба ямар зүйлээр цутган үйлдсэн зэргийг тодорхойлон мөнхүү тамга тэмдгийг дармал дарж, басхүү үүний дээд этгээд дор сийлбэрлэсэн зүг бүрийн үсгийг тус тус хэвээр манж, монгол, хятад, тангадаар дүрслэн бичиж цохдос наалдуулан ирснийг хэвээр дараалан товшиж, жанжин сайдад хүргүүлснийг байцаахад бэлтгэж нэгэн адил дүрслэн зурж гагцхүү хятад үсгийг бичсэнгүй. Дараалан жагсааж дансан дор бичсэн нь: 1.Заг болон эх Бидэри нуурийн чуулганы даргын тамгын дүрэм, Тэнгэрийг тэтгэсний 13-р он 3 сард олгожээ. Одоо тушаалын чуулганы дарга, бэйсийн зэрэг зайсан, улс дор туслагч гүн Да барьжээ. Энэ тамгыг мөнгөөр үйлджээ. /манж монгол бичгээр дууриан бичээд хятад үсгийн зайг орхижээ./ 2.Халхын баруун гарын цэргийг захирах туслагч жанжны тамгын дүрэм.Найралт төвийн 2-р оны 5 сард олгожээ. Одоо тушаалын туслагч жанжин, зайсан, улсад туслагч гүн Лу барьжээ. Энэ тамгыг хүрлээр цутган үйлджээ. /манж монгол бичгээр дууриан бичээд хятад үсгийн зайг орхижээ./ З.Халхын Засагт хан аймгийн Эрдэнэ бишрэлт Засагт ханы тамгын дүрэм. Найралт төвийн 2-р оны 2 сард олгуулжээ. Одоо тушаалын Эрдэнэбишрэлт Засагт хан Со барьжээ. Энэ тамгыг мөнгөөр цутгажээ. /манж монгол бичгээр дууриан бичээд хятад үсгийн зайг орхижээ./ 4.Халхын засагт хан аймгийн Эрдэнэбишрэлт засагт хан бөгөөд засаг төрийн жүн ван Со-ийн засаг тамгын дүрэм. Энх-Амгалангийн 31-р он цагаан сард олгуулжээ. Энэ тамгыг мөнгөөр цутган үйлджээ. /манж бичгээр дууриан бичээд хятад үсгийн зайг орхижээ./ 5.Халхын засагт хан аймаг, дэд чуулганы дарга Жүн вангийн зэрэг засаг терийн бэйл Э-гийн тамгын дүрэм. Тэнгэрийг тэтгэсний 15-р онд 2 сард олгуулжээ. Энэ тамгыг мөнгөөр цутгасан. /манж монгол бичгээр дууриан бичээд хятад үсгийн зайг орхижээ./ Энэ мэтээр 27 ш тамга байгаагаас 23 дахь нь Халхын засагт хан аймгийн Жалханз хутагт Дамдинбазарын тамгын дүрэм. Төр гэрэлтийн 4-р он 12 сард олгосон. Энэ тамгыг гуулиар цутган үйлджээ. /манж бичгээр дууриан бичээд хятад үсгийн зайг орхижээ./ 24 дэх нь Халхын Засагт хан аймгийн Самади багш ялгуусан хутагт Лувсанданзангийн тамгын дүрэм. Бүрэнт засгийн 8-р он 2 сард олгожээ. Энэ тамгыг мөнгөөр цутган үйлджээ. /манж бичгээр дууриан бичээд хятад үсгийн зайг орхижээ./ 27 дахь нь Улиастай дахь цэргийн хүрээнд халхын Засагт хан аймгийн жасааны хэргийг шийтгэгч засаг туслагч нарын тэмдгийн дүрэм. Түгээмэл элбэгтийн 9-р он 11 сард олгожээ. Энэ тэмдгийг туслагч түшмэлийг томилж 3 сараар жасаа авч барина. Энэ тэмдгийг гуулиар үйлджээ. /Эдгээр 27 тэмдгийн 15-ийг мөнгөөр, 7-г үурлээр, 5-г гуулиар үйлджээ./ Ийнхүү Богд хаан төрийн гүйцэтгэн захирах дээд байгууллагууд төрийн яамдыг 1911 оны 12 сард байгуулж, сайдуудад нь төрийн тамгыг бариулан тус тусын ажлыг эрхлүүлсэн байна. Гэтэл Монгол дахь шашин төр хосолсон “хос ёсны” хаанчлалын явцад яамдын эрхлэх ажлын байр суурь, дээд тушаалтны дунд эрх мэдэл, суудал зиндааны зөрчил гарч, бас олноогийн 2-р оны дунд үеэс шар харын дээд тушаалын хүмүүс бие биенээс дээгүүр байранд дэвших гэсэн зөрчил ил тод болсон учир Богд хаан 1912 оны 7-р сарын эхээр Дотоод зэрэг олон яамны хамаг хэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах яамыг байгуулжээ. Энэ яам нь хэрэг дээрээ засгийн газрын эрх мэдэл бүхий ажлыг эрхэлсэн байна. ==Мал аж ахуй== Богд хаант Монгол улсын Засгийн газар 1918 онд малын тооллого явуулсан нь тус оронд малын тоог илүү бодитойгоор тоймлох боломж олгосон байна. Оросын эрдэмтэн И.Майскийн тэмдэглэснээр Монголын малын тоо 1918 онд 12.7 сая, үүнээс адуу 1.5 сая, үхэр1.4 сая, тэмээ 300 мянга, хонь ямаа 9.5 сая байсан ажээ. ==Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын Нийгэм,эдийн засгийн байдалд гарсан өөрчлөлтүүд== I. Ард түмний үндэсний ухамсар сэргэн дээшилж, улс орны улс төр, эдийн засаг, соёлыг хөгжүүлэх талаар олон янзын шинэ саналууд дэвшин гарч байсан байна. Тухайлбал: 1. 1914.02 сард дээд, доод танхимтай улсын 2 хурлыг бий болгож, ард иргэд идэвхтэй оролцох болсон. 2. Нийслэл хүрээний сонин бичигтэй ард түмнийг улс орныхоо төлөө зүтгэхэд нь нэмэр болохуйц ухааруулсан, зоригжуулсан зүйлүүдийг бичсэн байдаг. 1917 оны нэгэн дугаартаа Бүгд Найрамдах Улс гэгчийн утгыг тайлбарлахдаа “… ард олон бүгдээрээ санаагаа хэлэлцэж, төр засгийн удирдагчдаа сонгоод тэд 3 ба 5 жилээр төр бариад, ахин сонгогдоно. Ямагт улс орон, ард иргэдийнхээ төлөө үйл ажиллагаагаа явуулна. Ард баян болвоос улс баян, газар тариалан, гар урлал, МАА, хоршоолол зэрэг нь ард түмний хөдөлмөр юм. дэмжицгээе” гэж бичсэн байлаа. 3. 1915 онд Түшээт ханы Мээриндорж аймгуудын дунд өртөө байгуулъя, Богдын шавьд өртөөний алба ноогдуулъя гэдэг санааг бага хуралд тавьж байжээ. 4. 1916 оны 03 сард лам Ёндонжамц улсын дээд, доод хуралд Монголын дотоодод ургадаг цайг ашиглан улсын баялгийг арвитгах талаар санал дэвшүүлж байжээ. II. Төрийн тусгаар тогтнол, нийгмийн харилцааг зорхицуулах талаар хийсэн өөрчлөлтүүд. Монгол Улсын газар нутаг, хил хязгаарыг батлан хамгаалах зорилгоор 4 аймгаас цэрэг дайчлан татаж, баруун зүүн хязгаарыг тохинуулах сайд нарыг томилон суулгасан. 1912 онд Хужирбуланд цэргийн сургууль бий болгож, байлдааны урлагийг зааж байсан. Манж улсын үеийн цэргийн зохион байгуулалтыг өөрчилж байсан. 1913 оны 02 сард ерөнхий сайд Намнансүрэн Оросын тусгай төлөөлөгч И.Я. Коростовецтэй хэлэлцэж “Монгол цэргийн бригадыг бий болгох Хаант Оросоос цэргийн сургагч авч ирэх гэрээнд гарын үсэг зурсан. Монгол Улсын хууль цааз боловсруулах тусгай комисс байгуулагдаж, тэр үеийн боловсролтой гэгдэх О.Жамъян, Магсаржав, Бат-Очир, Пүрэвдож, Минжүүр нар байлаа. Тэд манжийн үеийн хууль зүйлийн бичиг нийт 396 дэвтэр, монголчуудын хэв хуулийн дурсгал зэргийг нэмж, хасаж, эмхлэн 1913-1918 онд зарлигаар тогтоосон ”Монгол улсын хууль зүйлийн бичиг” 65 дэвтрийг зохион дуусгажээ. Шинэ зохиогдсон хууль цаазын бичигт монголын нийгмийн өвөрмөц харилцааг зохицуулахад чиглэгдсэн олон зүйлийг нэмж залруулсан боловч урьдах үеийн харгис ёс дэглэм оршсоор байсан. Жишээ нь: гав гинж, дөнгө зүүх, нойтон ширээр ширлэх, зодох занчих зэрэг харгис цээрлэлүүд хэрэглэж байхаар хуульд заажээ. Эдийн засгийн амьдралд гарсан өөрчлөлтүүд: 1. Богд гэгээний засгийн газар тулгар төр байгуулагдсанаас хойш Монголын аливаа орлогын албан татвар манжид зарцуулагдахаа больж МонголУлсын санд” орох болсон. 1912 оноос Ховд, Улиастай, Хиагт зэрэг газар гаалийн албан татварын албыг нээж, хүрээнд “Гаалийн хэргийг ерөнхийлөн шийтгэх яам” байгуулагдсанаар улсын сан нэмэгдэх болсон. Зөвхөн Хятад, Монголын худалдаанд гаалийн татвар авч, бусад гадаад худалдаанаас татвар авдаггүй байсан. 2. Хүрээний эрх баригчид газар орныхоо “байгалийн баялаг”-ийг ашиглах явдалд анхаарлаа хандуулж байсан байна. Жишээ нь: Богд эзэнд “…манай улс хэдийгээр МАА-н бүтээгдэхүүн ашиг шимээр амьдраад болж байсан ч ган зуд бусад бэрхшээлээс болж мал хоргодох магадлалтай. Иймээс өдий болтол гадаад улс оронд тонуулчихаагүй хадгалж явсан газрын баялгаа ашиглая” гэж бичсэн байлаа. Монголд нээгдсэн гадаадын хөрөнгө оруулалттай “Монголор” алтны уурхайтай 1912 онд гэрээ байгуулж монгол түшмэдээр хянуулан, бүх олсон алтны 16.5 хувийг улсын санд алтаар болон Орос цаасан мөнгөөр оруулж байхаар болсон. Орос болон бусад аливаа улсаас ямар нэгэн уурхайн газрын баялаг ашиглах бол Монголын засгийн газартай гэрээ хийх, ямар ашигт малтмал ашиглаж байгаагаас шалтгаалж хувь татвар ноогдуулах зэрэг батлагдсан дүрэм журам байсан боловч Монгол Оросоос өөр улстай харьцаж чадаагүй байсан тул энэ талаар тодорхой ажил өрнөөгүй. 3. Монгол Улсын засгийн газар 1914.03 сард газар тариаланг ашиглах талаар журам гаргасан. Энэ ажлыг өрнүүлэхдээ эхний удаа улсаас эд материалын тусламж үзүүлж, тарьсаны дараа 3 хувийнх нь 1%-ийг үр болгож, 1%-ийг улсын санд өгч, 1%-ийг нутаг хошууны иргэдийн хэрэгцээнд гэсэн хувиараар явуулав. Энэ шийдвэр төдий л үр дүн өгөхгүй байсаар 1919 онд хүчингүй болсон. 4. Богдын засгийн газарт улсын орлого, зарлага, санхүү, төсвийн зарцуулалтын тал дээр тодорхой ахиц гарч, тэр үед Оросод Монголын санхүүгийн асуудал давхар хөтлөгддөг байсан тул Монголоос хүн суулгаж, санхүүгийн асуудлаа хянуулах боломжтой болсон. 1916 оны байдлаар Монгол Улсын төсвийн орлого 6 сая, зарлага 6 сая байсан нь орлого нь зарлагаа нөхөж чадахгүйд хүрсэн тул жилээс жилд алдагдалд орж, Оросоос 5 сая рублийн зээл авч байжээ. Монгол оронд доорхи жижиг үйлдвэр, аж ахуйнууд байгуулагдсан. а/. Монголын алтны уурхайн эзэд Хараа голын эрэг дээр усны халуун уурын хүчээр тээрэм барих зөвшөөрөл авсан. б/. 1915-16 онуудад Налайхын Чулуун нүүрсний уурхай ажилласан. в/. 1915 онд Орос Монголын хэвлэлийн газар байгуулагдсан. г/. Цахилгаан станц, туйпууны заводын барилга баригдаж эхэлсэн. д/. 1915 онд Орос хүрээнд “Монголын үндэсний банк” байгуулсан. е/. Цахилгаан мэдээний хороо байгуулагдсан, Дундад Иргэн Улс, Орос, Монгол гурвыг холбосон ба дотроо Улиастай, Ховд, Хүрээ, Хиагтыг холбосон байлаа. ё/. 1912 онд Орос улсын худалдаа үйлдвэрийн яамны төлөөлөгчдийн газар байгуулагдсан байна. Монголын ард түмний ахуй амьдралд гарсан өөрчлөлтүүд Хэдийгээр тэмцлийн үр дүнд Олноо Өргөгдсөн Монгол улс байгуулагдсан боловч хагас колонийн байдалд шилжсэн байв. Монголд Хятад, Орос, Европ, Америкийн капиталууд элдэв аргаар нэвтрэн, албан татвар, өр төлөөс нэмэгдэж, ард түмний амьдрал доройтсоор байсан. 1. Богд гэгээн, Их дагины эрдэнийн сууринд суусан өдрийг тохиож өвлийн дунд сарын шинийн 9-нд Халхын 4 ханаас 9 цагааны бэлэг барьдаг ёстой. Мөн олон дээд ноёд, лам нар албат ардаасаа татвар авахын хажуугаар, цалин пүнлүү авч байгаа нэрээр улсын санг хоосруулж байсан. 2. Манж, Хятадын мөнгө хүүлэгчдийн өрийг даран устгах байтал Богдын засгийн газар ардаар төлүүлэхээр шаардаж байсан бөгөөд үүнийг нь ардууд 11 сая лан мөнгөөр төлж байжээ. 3. Европ, Америкийн худалдаачид хятад худалдаачдаар дамжуулан монголын түүхий эдийг хөсөр үнээр авахуулж байлаа. 4. Монголын ард түмэн цэрэг, өртөө, харуулын алба, засаг ноёдод нийлүүлэх алба, орон нутгийн засаг захиргаанаас гадаадын капиталд төлөх алба, сүм хийдийн өргөл барьц, даншиг өргөх гэх мэт давшгүй олон албыг гүйцэлдүүлж байлаа. Ийм учраас ард түмний дунд албан татварын эсрэг тэмцэл боссон. 1916 онд Сэцэн хан аймаг Сэрээтэрдоржоос, Түшээт Хан аймгийн гүн Бадамлэгдэнзул зэрэг хүмүүсээс дээд газартаа нутаг хошууныхаа ядуурлын талаар бичиж байжээ. Иймд 1913-1917 онуудад Халхын олон аймаг хошуунд нийгмийн ангийн бүх давхарга, дэвшилтэт хүчнийг хамарсан эсэргүүцлийн тэмцэл хөдөлгөөнүүд гарчээ. Жишээ нь: а/. 1903 оноос Засагт хан аймгийн нутагт гарч байсан Ард Аюушийн хөдөлгөөн 1913 оноос ахин сэргэж хүрээгээ тэлэх хандлагатай болсон. б/. 1913 онд Хужирбулангийн цэргүүд орос сургагч нартайгаа цалингаас болж тэмцэлдсэн. в/. 1915 онд Хүрээний цэргүүд бослого гаргасан бөгөөд үүний зэрэгцээ орон нутгийн засаг ноёдын харгислал, дураар аашлах, дарлан зовоох хэрцгий авирыг олны өмнө уудлан тавьж, дарлагчгүйгээр шинэ амьдрал зохиохыг уриалсан уриа “Нийслэл хүрээний сонин бичиг”-үүдэд ихээр хэвлэгдэх болсон. Хятадын цэрэг Монголд нэвтэрч Монголын Автономийг устгасан тухай Дэлхийн 1-р дайнд Орос, Хятад улсууд татагдан орж, Орос оронд Октябрийн хувьсгал гарч түүний нөлөө Монгол оронд янз бүрээр туссан. Энэ байдлыг Хятадын засгийн газар овжиноор ашиглан Монголыг большевикуудаас хамгаалах зорилгоор 1919 оны 07 сард Монголд 600 хятад цэрэг оруулсан. Энэ үед хүрээнд сууж байсан хятад сайд Чень-И Монголын автономит эрхийг устгахыг хичээж, төслийг боловсруулан 64 зүйлтэй дүрэм журмыг баталсан. Энэ нь монголд хятадын засаг захиргааг тогтооход чиглэгджээ. Гадаад Монголын засгийн газар өөрсдийн хүсэлтээр автономит эрхээ цуцалж, Дундад Иргэн Улсын харъяанд оров гэжээ. Мөн гэрээнд Богдын цолыг хэвээр, 2 улс хамтран хурлаа хийж байх, төмөр зам байгуулах, ашигт малтмал боловсруулах зэрэгт хятадын тал бие даан шийдэх, ноёдын эрх ямбыг хэвээр үлдээх гэх мэтийг заасан. 1919 оны 10 сард генерал Сюй-Шу-Жан Хүрээнд ирж автономит эрхийг устгахыг шаардсанаар 1919.11.10-нд Богдын засгийн газар хуралдаж автномит эрхээ устгажээ. Улсын дээд хурал үүнийг дэмжиж, харин улсын доод хурлаас эсэргүүцэж байсан. 1919.11.22-нд Монголын автономийг устгасан тухай ёслол болж, төв ордны дунд Дундад Иргэн Улсын ерөнхийлөгчийн зургийг байрлуулж, Богд гэгээнийг уг зурганд 3 дахин сөгдүүлж, мөргүүлж, бусад ноёдыг бас мөргүүлж доромжилсон. [[Ангилал:Монголын засгийн газар|#1911]] lt1jylceucyh1x318nfkk3dvx7c56bk 709911 709910 2022-08-28T10:54:29Z Eupakistani 78195 wikitext text/x-wiki [[Файл:Manchu Qing Mongolia State Seals (35318249680).jpg|thumb|300px|Засгийн газрын тамга]] Монголын үндэсний эрх чөлөөний 1911 оны хувьсгалын үр дүнд Олноо өргөгдсөн Монгол улсыг байгуулсан. Олноо өргөгдсөн Монгол улс нь хаант засаг бүхий улс байсан бөгөөд VIII Богд Жавзандамба хутагтыг хаан ширээнд залжээ. ==Халхын хүрээний бүгд хэргийг түр эрхлэн шийтгэх газар== 1911 оны 11 дүгээр сард Халхын хүрээний хэргийг бүгд түр ерөнхийлөн шийтгэх газрыг байгуулж, [[Минжиддоржийн Ханддорж|Ханддорж]] зөвлөх түшмэл болсон. Халхын дөрвөн аймгаас цэрэг татахад Түшээт хан аймгийн жанжны хувьд Ханддоржийн харъяаны цэргүүд голлон цугларч, Хүрээнд сууж байсан Манжийн амбан Монгол хязгаараас зайлан явах тулган шаардах бичиг өгсөн байна. ==Шинэ Засгийн газар== 1911 оны 12 сарын 29-нд одоогийн Улаанбаатар хот буюу Их Хүрээнд VIII Богд Жавзандамба хутагтыг тулгар улсын хаанд өргөмжилж, Засгийн газрыг шинээр байгуулан дэлхий нийтэд зарлан тунхаглажээ. Шинэ байгуулагдсан 5 яамны тэргүүн зэрэгт Дотоод хэргийг Бүгд захиран шийтгэх яамны сайдаар Да лам Цэрэнчимэд, Гадаад хэргийг бүгд эрхлэн шийтгэгч яамны сайдаар Чин ван Ханддорж, Сангийн хамаг хэргийг бүгд захирах яамны сайдаар Түшээт ван Чагдаржав, Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны сайдаар Далай ван Гомбосүрэн, Шүүх яамны сайдаар Эрдэнэ ван Намсрай ван нарыг тохоон томилжээ. 1912 оны 8 дугаар сард Бүгд Ерөнхийлөн Захирах яамыг байгуулж сайдаар Сайн ноён хан Намнансүрэнг томилсон байдаг. Энэ үеэс Монголын тусгаар тогтнолыг бататгах, олон улсаар хүлээн зөвшөөрүүлэх, гадаад улсуудтай элчин харилцаа тогтоох үндсэн зорилтыг хэрэгжүүлж эхэлсэн түүхтэй. Богд Жибзундамба хаан зарлиг буулгаж Монголын тусгаар улс байгуулах үйлсийг сэдэж, үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнийг удирдан зохион байгуулсан: -Түшээт хан аймгийн жанжин, засаг, хошой чин ван Ханддоржийг Гадаад хэргийг эрхлэн шийтгэх яамны, -Их хүрээний да лам Цэрэнчимэдийг Дотоод хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны, -Түшээт хан аймгийн чуулган дарга, засаг, улсын түшээ гүн Чагдаржавыг Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны, -Сэцэн хан аймгийн хамаарсан жанжин, засаг, бэйс Гомбосүрэнг Цэргийн хэргийг бгд захиран шийтгэгч яамны, -Түшээт хан аймгийн улсад туслагч гүн, засаг Намсрайг шүүх таслах хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны тэргүүн сайдаар тус тус томилж, хаан төрдөө үнэнч зүтгэх тангараг өргүүлснээс гадна янз бүрийн цол хэргэмээр хөхүүлэн шагнасан байна. Яамдын сайд нар төр улсдаа үнэнчээр зүтгэж ажиллах талаар өргөсөн тангарагтаа: “…Дотоодод болбоос тус тусын үнэн шудрагыг илэрхийлнэ. Гадаадад болбоос аюулт дайнаас аянга цахилгаан мэт буцалтгүйгээр улсын сүрийг бадруулан, хаан эзний өмнөөс шашин төрийн төлөө зүтгэхэд хялбарыг эрэхгүй, бэрхээс зайлахгүйгээр эдүгээгийн байгуулсан төрийн тул энэхүү батлан тогтоосон тангараг сахилгыг нүдний цөцгий, зүрхний тольт мэт хичээнгүйлэн хайрлана” гэсэн байдаг. Монгол улсын засаг захиргааны анхан шатны үндсэн нэгж нь хошууд хэвээр байв. Тухайлбал: Халхын хуучин засаг Түшээт хан аймгийн 21 хошуу, Сэцэн хан аймгийн 23 хошуу, Засагт ханы 19 хошуу, Сайн ноён ханы 24 хошуу, тулгар төрд дагаар ирсэн дөрвөд аймгийг хоёр гар хувааж, зүүн гарын Бат ерөөлт төгс хүлэг далай хан аймгийн 12 хошуу, баруун гар Үнэн зоригт хан аймгийн 15 хошуунд тус тус хошуу захирагч тамгыг олгох болсон тул Богд хаант Монгол улсын Дотоод яамнаас төрийн яам, газруудын тамгыг солих, шинээр хийх, тараан олгох тухай ерөнхий журам гаргаж, яам, аймаг, чуулганы газар хошуудад мэдэгдэж, 1911 оны 12 дугаар сарын 11-ний өдөр явуулсан бичигт өгүүлсэн нь: Довтолгон явуулах учир: “…Эдүгээ манай дотоод яаманд буулгасан зарлигийг хичээнгүйлэн дагаж, халхын дөрвөн аймгийн хан, ван, бээл, бээс, гүн, засаг, чуулганы дарга, туслагч жанжин нар, хамба номун хан, дүйнхор хутагт, эрдэнэ шанзудба нарын хуучин тамгыг цөм сольж, шинэ шагнан олгох тамгуудыг манай яамны ёслолын хэргийг хавсран шийтгэгч газраас эхлэн шийтгэж, цутган үйлдвэрлэхийн тулд одоо олон тамгыг цутган үйлдвэрлэхэд хэрэглэх мөнгө, лав, урчуудын хүнс зүйл, олгох хөлс зэргийг жагсаан бичив” Үүнд: 1.Дарга, жанжин ба 4 хан, хамба шанзудба, дүйнхор хутагтын тамгыг цутган үйлдүүлэхэд тамга тутам сайн цагаан мөнгө 60 лан, 2.Олон хошууд, шанзудбын тамга тутам сайн цагаан мөнгө 50 лан 3.Мөнхүү бүх тамга тутам хэрэглэх шавар сав нэгийн үнэ 3 цаас, лав нэг жингийн үнэ 3 цаас, нүүрс 2 шуудайн үнэ 4 цаас, хар мод нэг тэрэгний үнэ 20 цаас, төмөр утас, шавар холих муутуу цаас, хэв ороох даавууны үнэ 1 цаас, орос лаа нэг толгойн үнэ 40 мөнгө, таван урчуудын хүнс хонины мах нэг бүхлийг, зузаан цайны хагас, мөс нэг тэрэг олгох ба ажлын хөлсөнд тамга тутам 30 лан олгоно. Үүнийг дөрвөн аймгийн чуулганы дарга, туслагч жанжин, хүрээний хамба номун хан, эрдэнэ шанзудба нарт нэгэн адил довтолгон явуулаад уламжлан харъяат олон газраа зарлан тушааж өөр өөрийн хошуу шавийн газраас тус тусын тамга цутган үйлдэх мөнгө зэрэг зүйлийг тооны ёсоор гаргуулж жинхэнэ тушаалын түшмэл зайсан нарт авахуулан хурдан түргэнээр манай яамнаа ирүүлээд олон тамгыг дэс дараалан цутган олгуулахад бэлтгүүлсүгэй. Энэ болбоос тулгар төрийг нээж тогтоогоод тэргүүнд “тамга”-ыг олгуулах нь маш чухал, Зүй нь энэ жилд эрхгүй шавдан гүйцэтгэвээс зохих бөгөөд саатсан, саатуулах зэрэгт хүргүүлбээс үл болох явдлыг хамтаар ухуулан тушаасугай! Үүний тул өргөн илгээв. Олноо өргөгдсөний тэргүүн он, өвлийн дунд сарын хорин нэгэн” хэмээжээ. Дээрх журамд Тамга хэрэглэх, хийх талаар нарийвчлан зааж оруулсан байдаг. Үүнд: Тамга цутгуулах нь: Аливаа тамга цутгуулахад олон яам, сайд, хан, хамба номун хан, эрдэнэ шанзудба, чуулган дарга, жанжны тамга болбоос 60 лан мөнгийг хэрэглэмой. Дөрвөлжин тийш гурван ямх, дөрвөн пүү, зузаан тийш найман пүү, таван яамны тамга болбоос дөрвөн үзүүрт чандмань, бусад нь цөм гурван үзүүрт чандмань бариултай. Бариулын үзүүр тийш гурван ямх байх заалттай байжээ. Олон засаг, хутагтын шавь нарыг захирах тамга өөр өөрийн 80 лан мөнгийг хэрэглэмой, дөрвөлжин тийш гурван ямх, гурван пүү, зузаан тийш найман пүү, бариулд хос эрдэнэ, бариулын өндөр тийш хоёр ямх, дөрвөн пүү байхыг тус тус заасан байна. Тамганы төвд нь соёмбо, зүүн барууны талд нь монгол үсэг сийлэх журмыг дотоод яам тогтооно. Зарлиг болгосны хойно тамгыг цутгуулж өгүүлэгтүн” гэсэн нарийн заалттай байжээ. Тамгыг хүлээн авах нь: Шинэ тамгыг цутгаж төгсгөн Дотоод яам байцаан үзсэний хойно дансанд тэмдэглэж уул тамга барих хүн нь нийслэлд буй аваас биед тушаан өг, хэрэв нутагт суусан нь болбоос бичиг явуулан, түшмэл гарч хүлээж ав. Хүлээж авсан, нээж хэрэглэсэн өдрийг Дотоод яаманд мэдүүл. Тамгыг халж олгуулах нь: Аливаа тамганы үсгийг халж олгуулбаас зохих эсвээс он удаж үсэг балархай болбоос зарлигийг гуйн айлтган халж олгуул. Хуучин тамгыг битүүмжилж дотоод яаманд хүргэж ирүүлэгтүн, эвдэж санд хураалгагтун! Тамга битүүмжлэх ёс нь: Төрийн тамга битүүмжлэх ёс нь нарийн дэг журамтай. Дотоод яамнаас Богд хаанд айлтгал бичиж “Тамга битүүмжлэх ёсыг тогтоосон тухай нэгэн бичигт: Урьд Чин улс дэлхий дахинд зарлан жил бүрийн 12 дугаар сарын эцэст тамгыг битүүмжилж, цагаан сарын эцэст нээдэг байсныг дурдаад олон монгол тусгаар улс болж Чин улсын хууль цааз хамаарахгүй болсон тул Монголын олон яам, газрын тамгыг битүүмжлэх ба харъяат олон газар нийтээр дагаж явуулбаас болох эсэхийг зааж сургахыг айлтгана уу” гэжээ. Олноо өргөгдсөн тэргүүн оны өвлийн дунд сарын 24-ний өдөр Богд хаан гуйсан ёсоор болгогтун гэж улаан бийрээр цохсон байна. “Гуйсан ёсоор болгогтун” хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж дөрвөн яам, дөрвөн аймгийн хан, чуулганы дарга, туслагч жанжин, Хүрээний хамба, Номун хан, Эрдэнэ шанзудба нар тус бүр явуулан тушаагаад улмаар харъяат газруудад зарлан мэдэгдэж, дагаж мөрдөхийг заажээ. Баримтаас үзэхэд: тамга битүүмжлэх өмнөх уламжлалыг авч хэрэглэжээ гэж үзэж болохоор байна. Тамга эрхэмжлэлийг тасалдуулах нь: Аливаа олон яамны явуулан илгээх бичигт тамга дарахыг тасалдуулваас харъяат бичээч эрхэлж илгээсэн хүнийг жаран ташуур занч. Бүрэн тамга дарсан үгүй болвоос аливааг наян ташуур занч. Хэрэв тасалдуулж тамга дарсан буюу жич бүрэн тамга дарсан үгүй албаны бичиг, цэрэг, морь дайчлах, хязгаарын газрын цэргийн хэрэглэлд нийлүүлэн өгөх аму цалинд холбогдох болбоос аливааг зуун ташуур занч. Тэр тасалдуулсан тамга дарсангүй харъяат яам сэжиглэж, даруй дайчлан илгээхгүй, нийлүүлэн өгөхгүй учирт цэргийн тухайг алдах, саад хийлгүүлэх болбоос буудан алагтун. Гянданд хорьж хүлээ, эрхэлж тамга дарах хүнийг тэргүүн болго. Тэргүүлсэн түшмэл нийлүүлэн үзэх хүнийг зуун ташуур занчиж, жаран өдөр дөнгө дөнгөлөөд зогсоо. Хэрэв тамгыг тэрсүү дарваас тамга тасалдуулсан цаазын бичгийн ёсоор жаран ташуур занчигтун гэсэн хатуу хариуцлага оногдуулж байжээ. Тамганы бичээс, хэлбэр хадгалах нь: Монгол улсын яам, аймаг, хошуу, албан газрын тамгын гол дахь соёмбоны хоёр талд монгол бичгээр уул газрын нэрийг бичсэн тамга хэрэглэх болжээ. Тамга нь тамга баригч байгууллагын зэрэг зиндааны байдлаас хамааран том, жижиг байна. Төрийн байгууллагуудын тамга нь дөрвөлжин хэлбэртэй байсан хуучин уламжлалаа хадгалан, тамгыг тусгай гэр-өргөөнд эрхэмлэн хадгалдаг учир “тамгын өргөө” гэх буюу товчлон “тамга” гэсэн тодотголоор нэрлэсэн байдаг. Тухайлбал: “тамгын газар”, “хошуу тамга” гэх мэтээр нэрлэдэг байжээ. Яамдаас ирүүлсэн албан бичигт хэрхэн хариуцлагатай хандаж, шийдвэрлэдэг байсны жишээ болгон 1911 оны 12 дугаар сарын 11-ний өдөр явуулсан бичгийн ёсоор Засагт ханаас тушаасан тамганы данс тооцоо нийлсэн баримтыг үзье. “Манай засагт хан аймгийн чуулганы дарга, туслагч жанжин, басхүү засагт хан, жич олон зайсан хутагт, шанзодба, аймгийн жасааны газраас өөр өөрийн тамга тэмдгийг тэр жил сард олгуулсан ба ямар зүйлээр цутган үйлдсэн зэргийг тодорхойлон мөнхүү тамга тэмдгийг дармал дарж, басхүү үүний дээд этгээд дор сийлбэрлэсэн зүг бүрийн үсгийг тус тус хэвээр манж, монгол, хятад, тангадаар дүрслэн бичиж цохдос наалдуулан ирснийг хэвээр дараалан товшиж, жанжин сайдад хүргүүлснийг байцаахад бэлтгэж нэгэн адил дүрслэн зурж гагцхүү хятад үсгийг бичсэнгүй. Дараалан жагсааж дансан дор бичсэн нь: 1.Заг болон эх Бидэри нуурийн чуулганы даргын тамгын дүрэм, Тэнгэрийг тэтгэсний 13-р он 3 сард олгожээ. Одоо тушаалын чуулганы дарга, бэйсийн зэрэг зайсан, улс дор туслагч гүн Да барьжээ. Энэ тамгыг мөнгөөр үйлджээ. /манж монгол бичгээр дууриан бичээд хятад үсгийн зайг орхижээ./ 2.Халхын баруун гарын цэргийг захирах туслагч жанжны тамгын дүрэм.Найралт төвийн 2-р оны 5 сард олгожээ. Одоо тушаалын туслагч жанжин, зайсан, улсад туслагч гүн Лу барьжээ. Энэ тамгыг хүрлээр цутган үйлджээ. /манж монгол бичгээр дууриан бичээд хятад үсгийн зайг орхижээ./ З.Халхын Засагт хан аймгийн Эрдэнэ бишрэлт Засагт ханы тамгын дүрэм. Найралт төвийн 2-р оны 2 сард олгуулжээ. Одоо тушаалын Эрдэнэбишрэлт Засагт хан Со барьжээ. Энэ тамгыг мөнгөөр цутгажээ. /манж монгол бичгээр дууриан бичээд хятад үсгийн зайг орхижээ./ 4.Халхын засагт хан аймгийн Эрдэнэбишрэлт засагт хан бөгөөд засаг төрийн жүн ван Со-ийн засаг тамгын дүрэм. Энх-Амгалангийн 31-р он цагаан сард олгуулжээ. Энэ тамгыг мөнгөөр цутган үйлджээ. /манж бичгээр дууриан бичээд хятад үсгийн зайг орхижээ./ 5.Халхын засагт хан аймаг, дэд чуулганы дарга Жүн вангийн зэрэг засаг терийн бэйл Э-гийн тамгын дүрэм. Тэнгэрийг тэтгэсний 15-р онд 2 сард олгуулжээ. Энэ тамгыг мөнгөөр цутгасан. /манж монгол бичгээр дууриан бичээд хятад үсгийн зайг орхижээ./ Энэ мэтээр 27 ш тамга байгаагаас 23 дахь нь Халхын засагт хан аймгийн Жалханз хутагт Дамдинбазарын тамгын дүрэм. Төр гэрэлтийн 4-р он 12 сард олгосон. Энэ тамгыг гуулиар цутган үйлджээ. /манж бичгээр дууриан бичээд хятад үсгийн зайг орхижээ./ 24 дэх нь Халхын Засагт хан аймгийн Самади багш ялгуусан хутагт Лувсанданзангийн тамгын дүрэм. Бүрэнт засгийн 8-р он 2 сард олгожээ. Энэ тамгыг мөнгөөр цутган үйлджээ. /манж бичгээр дууриан бичээд хятад үсгийн зайг орхижээ./ 27 дахь нь Улиастай дахь цэргийн хүрээнд халхын Засагт хан аймгийн жасааны хэргийг шийтгэгч засаг туслагч нарын тэмдгийн дүрэм. Түгээмэл элбэгтийн 9-р он 11 сард олгожээ. Энэ тэмдгийг туслагч түшмэлийг томилж 3 сараар жасаа авч барина. Энэ тэмдгийг гуулиар үйлджээ. /Эдгээр 27 тэмдгийн 15-ийг мөнгөөр, 7-г үурлээр, 5-г гуулиар үйлджээ./ Ийнхүү Богд хаан төрийн гүйцэтгэн захирах дээд байгууллагууд төрийн яамдыг 1911 оны 12 сард байгуулж, сайдуудад нь төрийн тамгыг бариулан тус тусын ажлыг эрхлүүлсэн байна. Гэтэл Монгол дахь шашин төр хосолсон “хос ёсны” хаанчлалын явцад яамдын эрхлэх ажлын байр суурь, дээд тушаалтны дунд эрх мэдэл, суудал зиндааны зөрчил гарч, бас олноогийн 2-р оны дунд үеэс шар харын дээд тушаалын хүмүүс бие биенээс дээгүүр байранд дэвших гэсэн зөрчил ил тод болсон учир Богд хаан 1912 оны 7-р сарын эхээр Дотоод зэрэг олон яамны хамаг хэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах яамыг байгуулжээ. Энэ яам нь хэрэг дээрээ засгийн газрын эрх мэдэл бүхий ажлыг эрхэлсэн байна. ==Мал аж ахуй== Богд хаант Монгол улсын Засгийн газар 1918 онд малын тооллого явуулсан нь тус оронд малын тоог илүү бодитойгоор тоймлох боломж олгосон байна. Оросын эрдэмтэн И.Майскийн тэмдэглэснээр Монголын малын тоо 1918 онд 12.7 сая, үүнээс адуу 1.5 сая, үхэр1.4 сая, тэмээ 300 мянга, хонь ямаа 9.5 сая байсан ажээ. ==Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын Нийгэм,эдийн засгийн байдалд гарсан өөрчлөлтүүд== I. Ард түмний үндэсний ухамсар сэргэн дээшилж, улс орны улс төр, эдийн засаг, соёлыг хөгжүүлэх талаар олон янзын шинэ саналууд дэвшин гарч байсан байна. Тухайлбал: 1. 1914.02 сард дээд, доод танхимтай улсын 2 хурлыг бий болгож, ард иргэд идэвхтэй оролцох болсон. 2. Нийслэл хүрээний сонин бичигтэй ард түмнийг улс орныхоо төлөө зүтгэхэд нь нэмэр болохуйц ухааруулсан, зоригжуулсан зүйлүүдийг бичсэн байдаг. 1917 оны нэгэн дугаартаа Бүгд Найрамдах Улс гэгчийн утгыг тайлбарлахдаа “… ард олон бүгдээрээ санаагаа хэлэлцэж, төр засгийн удирдагчдаа сонгоод тэд 3 ба 5 жилээр төр бариад, ахин сонгогдоно. Ямагт улс орон, ард иргэдийнхээ төлөө үйл ажиллагаагаа явуулна. Ард баян болвоос улс баян, газар тариалан, гар урлал, МАА, хоршоолол зэрэг нь ард түмний хөдөлмөр юм. дэмжицгээе” гэж бичсэн байлаа. 3. 1915 онд Түшээт ханы Мээриндорж аймгуудын дунд өртөө байгуулъя, Богдын шавьд өртөөний алба ноогдуулъя гэдэг санааг бага хуралд тавьж байжээ. 4. 1916 оны 03 сард лам Ёндонжамц улсын дээд, доод хуралд Монголын дотоодод ургадаг цайг ашиглан улсын баялгийг арвитгах талаар санал дэвшүүлж байжээ. II. Төрийн тусгаар тогтнол, нийгмийн харилцааг зорхицуулах талаар хийсэн өөрчлөлтүүд. Монгол Улсын газар нутаг, хил хязгаарыг батлан хамгаалах зорилгоор 4 аймгаас цэрэг дайчлан татаж, баруун зүүн хязгаарыг тохинуулах сайд нарыг томилон суулгасан. 1912 онд Хужирбуланд цэргийн сургууль бий болгож, байлдааны урлагийг зааж байсан. Манж улсын үеийн цэргийн зохион байгуулалтыг өөрчилж байсан. 1913 оны 02 сард ерөнхий сайд Намнансүрэн Оросын тусгай төлөөлөгч И.Я. Коростовецтэй хэлэлцэж “Монгол цэргийн бригадыг бий болгох Хаант Оросоос цэргийн сургагч авч ирэх гэрээнд гарын үсэг зурсан. Монгол Улсын хууль цааз боловсруулах тусгай комисс байгуулагдаж, тэр үеийн боловсролтой гэгдэх О.Жамъян, Магсаржав, Бат-Очир, Пүрэвдож, Минжүүр нар байлаа. Тэд манжийн үеийн хууль зүйлийн бичиг нийт 396 дэвтэр, монголчуудын хэв хуулийн дурсгал зэргийг нэмж, хасаж, эмхлэн 1913-1918 онд зарлигаар тогтоосон ”Монгол улсын хууль зүйлийн бичиг” 65 дэвтрийг зохион дуусгажээ. Шинэ зохиогдсон хууль цаазын бичигт монголын нийгмийн өвөрмөц харилцааг зохицуулахад чиглэгдсэн олон зүйлийг нэмж залруулсан боловч урьдах үеийн харгис ёс дэглэм оршсоор байсан. Жишээ нь: гав гинж, дөнгө зүүх, нойтон ширээр ширлэх, зодох занчих зэрэг харгис цээрлэлүүд хэрэглэж байхаар хуульд заажээ. Эдийн засгийн амьдралд гарсан өөрчлөлтүүд: 1. Богд гэгээний засгийн газар тулгар төр байгуулагдсанаас хойш Монголын аливаа орлогын албан татвар манжид зарцуулагдахаа больж МонголУлсын санд” орох болсон. 1912 оноос Ховд, Улиастай, Хиагт зэрэг газар гаалийн албан татварын албыг нээж, хүрээнд “Гаалийн хэргийг ерөнхийлөн шийтгэх яам” байгуулагдсанаар улсын сан нэмэгдэх болсон. Зөвхөн Хятад, Монголын худалдаанд гаалийн татвар авч, бусад гадаад худалдаанаас татвар авдаггүй байсан. 2. Хүрээний эрх баригчид газар орныхоо “байгалийн баялаг”-ийг ашиглах явдалд анхаарлаа хандуулж байсан байна. Жишээ нь: Богд эзэнд “…манай улс хэдийгээр МАА-н бүтээгдэхүүн ашиг шимээр амьдраад болж байсан ч ган зуд бусад бэрхшээлээс болж мал хоргодох магадлалтай. Иймээс өдий болтол гадаад улс оронд тонуулчихаагүй хадгалж явсан газрын баялгаа ашиглая” гэж бичсэн байлаа. Монголд нээгдсэн гадаадын хөрөнгө оруулалттай “Монголор” алтны уурхайтай 1912 онд гэрээ байгуулж монгол түшмэдээр хянуулан, бүх олсон алтны 16.5 хувийг улсын санд алтаар болон Орос цаасан мөнгөөр оруулж байхаар болсон. Орос болон бусад аливаа улсаас ямар нэгэн уурхайн газрын баялаг ашиглах бол Монголын засгийн газартай гэрээ хийх, ямар ашигт малтмал ашиглаж байгаагаас шалтгаалж хувь татвар ноогдуулах зэрэг батлагдсан дүрэм журам байсан боловч Монгол Оросоос өөр улстай харьцаж чадаагүй байсан тул энэ талаар тодорхой ажил өрнөөгүй. 3. Монгол Улсын засгийн газар 1914.03 сард газар тариаланг ашиглах талаар журам гаргасан. Энэ ажлыг өрнүүлэхдээ эхний удаа улсаас эд материалын тусламж үзүүлж, тарьсаны дараа 3 хувийнх нь 1%-ийг үр болгож, 1%-ийг улсын санд өгч, 1%-ийг нутаг хошууны иргэдийн хэрэгцээнд гэсэн хувиараар явуулав. Энэ шийдвэр төдий л үр дүн өгөхгүй байсаар 1919 онд хүчингүй болсон. 4. Богдын засгийн газарт улсын орлого, зарлага, санхүү, төсвийн зарцуулалтын тал дээр тодорхой ахиц гарч, тэр үед Оросод Монголын санхүүгийн асуудал давхар хөтлөгддөг байсан тул Монголоос хүн суулгаж, санхүүгийн асуудлаа хянуулах боломжтой болсон. 1916 оны байдлаар Монгол Улсын төсвийн орлого 6 сая, зарлага 6 сая байсан нь орлого нь зарлагаа нөхөж чадахгүйд хүрсэн тул жилээс жилд алдагдалд орж, Оросоос 5 сая рублийн зээл авч байжээ. Монгол оронд доорхи жижиг үйлдвэр, аж ахуйнууд байгуулагдсан. а/. Монголын алтны уурхайн эзэд Хараа голын эрэг дээр усны халуун уурын хүчээр тээрэм барих зөвшөөрөл авсан. б/. 1915-16 онуудад Налайхын Чулуун нүүрсний уурхай ажилласан. в/. 1915 онд Орос Монголын хэвлэлийн газар байгуулагдсан. г/. Цахилгаан станц, туйпууны заводын барилга баригдаж эхэлсэн. д/. 1915 онд Орос хүрээнд “Монголын үндэсний банк” байгуулсан. е/. Цахилгаан мэдээний хороо байгуулагдсан, Дундад Иргэн Улс, Орос, Монгол гурвыг холбосон ба дотроо Улиастай, Ховд, Хүрээ, Хиагтыг холбосон байлаа. ё/. 1912 онд Орос улсын худалдаа үйлдвэрийн яамны төлөөлөгчдийн газар байгуулагдсан байна. Монголын ард түмний ахуй амьдралд гарсан өөрчлөлтүүд Хэдийгээр тэмцлийн үр дүнд Олноо Өргөгдсөн Монгол улс байгуулагдсан боловч хагас колонийн байдалд шилжсэн байв. Монголд Хятад, Орос, Европ, Америкийн капиталууд элдэв аргаар нэвтрэн, албан татвар, өр төлөөс нэмэгдэж, ард түмний амьдрал доройтсоор байсан. 1. Богд гэгээн, Их дагины эрдэнийн сууринд суусан өдрийг тохиож өвлийн дунд сарын шинийн 9-нд Халхын 4 ханаас 9 цагааны бэлэг барьдаг ёстой. Мөн олон дээд ноёд, лам нар албат ардаасаа татвар авахын хажуугаар, цалин пүнлүү авч байгаа нэрээр улсын санг хоосруулж байсан. 2. Манж, Хятадын мөнгө хүүлэгчдийн өрийг даран устгах байтал Богдын засгийн газар ардаар төлүүлэхээр шаардаж байсан бөгөөд үүнийг нь ардууд 11 сая лан мөнгөөр төлж байжээ. 3. Европ, Америкийн худалдаачид хятад худалдаачдаар дамжуулан монголын түүхий эдийг хөсөр үнээр авахуулж байлаа. 4. Монголын ард түмэн цэрэг, өртөө, харуулын алба, засаг ноёдод нийлүүлэх алба, орон нутгийн засаг захиргаанаас гадаадын капиталд төлөх алба, сүм хийдийн өргөл барьц, даншиг өргөх гэх мэт давшгүй олон албыг гүйцэлдүүлж байлаа. Ийм учраас ард түмний дунд албан татварын эсрэг тэмцэл боссон. 1916 онд Сэцэн хан аймаг Сэрээтэрдоржоос, Түшээт Хан аймгийн гүн Бадамлэгдэнзул зэрэг хүмүүсээс дээд газартаа нутаг хошууныхаа ядуурлын талаар бичиж байжээ. Иймд 1913-1917 онуудад Халхын олон аймаг хошуунд нийгмийн ангийн бүх давхарга, дэвшилтэт хүчнийг хамарсан эсэргүүцлийн тэмцэл хөдөлгөөнүүд гарчээ. Жишээ нь: а/. 1903 оноос Засагт хан аймгийн нутагт гарч байсан Ард Аюушийн хөдөлгөөн 1913 оноос ахин сэргэж хүрээгээ тэлэх хандлагатай болсон. б/. 1913 онд Хужирбулангийн цэргүүд орос сургагч нартайгаа цалингаас болж тэмцэлдсэн. в/. 1915 онд Хүрээний цэргүүд бослого гаргасан бөгөөд үүний зэрэгцээ орон нутгийн засаг ноёдын харгислал, дураар аашлах, дарлан зовоох хэрцгий авирыг олны өмнө уудлан тавьж, дарлагчгүйгээр шинэ амьдрал зохиохыг уриалсан уриа “Нийслэл хүрээний сонин бичиг”-үүдэд ихээр хэвлэгдэх болсон. Хятадын цэрэг Монголд нэвтэрч Монголын Автономийг устгасан тухай Дэлхийн 1-р дайнд Орос, Хятад улсууд татагдан орж, Орос оронд Октябрийн хувьсгал гарч түүний нөлөө Монгол оронд янз бүрээр туссан. Энэ байдлыг Хятадын засгийн газар овжиноор ашиглан Монголыг большевикуудаас хамгаалах зорилгоор 1919 оны 07 сард Монголд 600 хятад цэрэг оруулсан. Энэ үед хүрээнд сууж байсан хятад сайд Чень-И Монголын автономит эрхийг устгахыг хичээж, төслийг боловсруулан 64 зүйлтэй дүрэм журмыг баталсан. Энэ нь монголд хятадын засаг захиргааг тогтооход чиглэгджээ. Гадаад Монголын засгийн газар өөрсдийн хүсэлтээр автономит эрхээ цуцалж, Дундад Иргэн Улсын харъяанд оров гэжээ. Мөн гэрээнд Богдын цолыг хэвээр, 2 улс хамтран хурлаа хийж байх, төмөр зам байгуулах, ашигт малтмал боловсруулах зэрэгт хятадын тал бие даан шийдэх, ноёдын эрх ямбыг хэвээр үлдээх гэх мэтийг заасан. 1919 оны 10 сард генерал Сюй-Шу-Жан Хүрээнд ирж автономит эрхийг устгахыг шаардсанаар 1919.11.10-нд Богдын засгийн газар хуралдаж автномит эрхээ устгажээ. Улсын дээд хурал үүнийг дэмжиж, харин улсын доод хурлаас эсэргүүцэж байсан. 1919.11.22-нд Монголын автономийг устгасан тухай ёслол болж, төв ордны дунд Дундад Иргэн Улсын ерөнхийлөгчийн зургийг байрлуулж, Богд гэгээнийг уг зурганд 3 дахин сөгдүүлж, мөргүүлж, бусад ноёдыг бас мөргүүлж доромжилсон. [[Ангилал:Монголын засгийн газар|#1911]] eq4d3lknv3d7vet3i43x7dw6xqae6nl Байтаг Богдын Команд буюу Ац Улаан уулын тулалдаан 0 66268 709834 709306 2022-08-28T01:35:07Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Байтаг Богдын Команд буюу Ац Улаан уулын тулалдаан | partof = [[Монгол-Хятадын дайнууд]] | image = | caption = | date = 1947 оны 5 дугаар сарын 13-наас 6 дугаар сарын 5 | place = [[Монгол улс]], [[Ховд аймаг]] | territory = Нутаг дэвсгэрийн өөрчлөлт гараагүй | result = Монголчуудын ялалт | status = Хилийн шугам хэвээр үлдсэн | combatant1 = [[Зураг:Flag of the Mongolian People's Republic (1945–1992).svg|22px]] [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of the Republic of China.svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Emblem of Mongolian People's Army.svg|22px]]<br />генерал [[Шагдаржав]],<br />генерал [[Зайсанов]],<br />хурандаа [[Зонров]] |commander2=[[Зураг:Emblem of the Kuomintang.svg|border|22px]]<br />генерал [[Ма Пу Гиан]]<br /> [[Оспан]]<br /> | commander3 = | strength1 = цэргийн яамны тусгай групп , <br /> нисэх хүчний эскадриль | strength2 = 10000 явган цэрэг, <br /> 2000 Морин цэрэг, <br />олон тооны пулемет,<br /> миномётууд | strength3 = | casualties1 = тодорхойгүй | casualties2 = тодорхойгүй | casualties3 = | notes = }} '''Байтаг Богдын Команд буюу Ац Улаан уулын тулалдаан''' нь [[БНМАУ]] болон [[Тайвань|БНХУ]]-ын хооронд хилийн хамгийн том [[тулалдаан]] юм. БНМАУ-ын [[Байтаг Богд уул]]ны хилийн хэсэгт [[Команд]] буюу [[Ац Улаан уул]]ын орчимд БНХУ-ын томоохон хүч цөмрөн орж тэндээ бэхжих зорилго тавин суурьшсан нь БНМАУ-ын хилийн дархан байдалд шууд халдан заналхийлсэн байдал үүсгэсэн байна. Энд болсон тулалдааны үед [[Б.Бадам]] баатарлаг [[гавъяа]] байгуулан амь үрэгдсэнийг [[Ардын Их Хурал|БНМАУ-ын Бага хурлын]] тэргүүлэгчдийн зарлигаар [[БНМАУ-ын баатар]] цол нэхэн олгосон байна. ==Хятадын тал цэргийн хүчээр хил зөрчин довтолсон нь== 1947 оны эхээр Хятадын Гоминдан Ма Пу Гианы захирсан 10000 орчим хүний бүрэлдэхүүнтэй цэргийн анги Хужиртын эхний Ац улаан ууланд ирж хориглолт байгуулан байрлажээ. Хориглолтод шаардлагатай модон материалыг цэргүүд нь нэг эгнээ жагсаалаар зогсож, гар дамжуулан Байтаг уулнаас зөөжээ. Цэргийн агтанд улаан буурал, цагаан зүсмийн морьд ихэнх байжээ. 1972 оны Э.Гэрэлчулууны “Баатарлаг үйлстэн” номонд Нарийн хоргойтын өмнөх нэргүй өндөрлөгт гоминданы энэ цэргийн байрлалыг хянаж байсан харуул дайсанд илэрч нэгийгээ алуулсан тухай мэдээ авлаа гэж дурджээ. Харуулын ахлагч офицер нь дайсан хөөхөд нэг цэрэг нь алагдлаа гэж ирсэн нь сүүлд тагнуулын олзны Хуйхуй цэргийн мэдүүлгээр худлаа болох нь тогтоогджээ. ==Монголын талын шийдвэр болон тагнуулын ажиллагаа== Энэ үед Монголын цэргийн хүч Байтагийн наана Уушгийн ус гэдэг газар төвлөрч, дайсныг дархан хилээс хөөж гаргахаар шийдвэрлэж, Дотоод Явдлын Яамны сайд Шагдаржав удирджээ. Дайсны хүн хүч, зэвсгийн хүч чадлыг урьдчилан мэдэх зорилгоор Нэхийтээр /улсын баатар/ даргалуулсан бүрэлдэхүүнд хилчин Тэгшээ /улсын баатар/, хасаг толгой буюу хүндэт байлдагч Дүгэр нар оролцсон 5-6 хүнтэй группийг явуулжээ. Тагнуулын групп дайсны байрлалын ард зэрэгцээ нэргүй өндөрлөгт нууцаар байрлаж, цэргийн ангийн байрлалаас гадагш явах хүнийг баривчлахаар отолт хийжээ. Гэтэл бөмбөр, бүрээ дуугараад цэргүүджагсаалын сургууль хийгээд нэг ч хүн гадагш явалгүй өдрийн 10-11 цаг хүрч байтал дайсны нутгийн гүнээс 2 морьтой хүн ирж явааг хараад тэднийг баривчлахаар шийдвэрлэжээ. Нэхийт хилчин пулемѐтчин Тэгшээг эндээ үлдэж бидний араас нэг ч дайсныг давшуулахгүй хамгаалах, морио сайн бөхлөж уях, туслах наводчик Даваадоржид дайсны нэг цэргийг буудах, нэг хилчинд дайсны нэг морийг буудах, хасаг толгой Дүгэрийнг замын хажууд нуугдаж морийг нь буудсан хүнийг амьдаар барих тушаалыг тус тус өгчээ. Дайсны морьтой 2 хүн Дүгэрийн нуугдсан том чулууны хажууд ирэхэд хоѐр буун дуу зэрэг гарч морь нь буудуулсан хуйхуй цэрэг доош хараад гараараа газар даран унахад нь Дүгэр гүйж очоод нуруун дээр нь гишгэтэл эрүүгээрээ газар цохиод толгойгоо өндийлгөхөд нь уутаа толгойд нь углажээ. Нэг нь хуйхуй цэрэг, нөгөө нь хасаг хүн байжээ. Хуйхуй цэргийг моринд мордуулаад хөлийг нь хүлээд явах гэтэл алагдсан хасаг монгол цэргийн шинель өмссөн байсныг илтгэхэд Нэхийт авах тушаал өгчээ. Энэ үед Тэгшээ гүйж ирээд Нэхийтэд дайсан нааш давшсангүй, бүслэх зорилгоор 2 талаар давшлаа гэхэд бидний араас ир гэж тушаагаад Байтаг уулын Ар Хув гэдэг газрыг зүглэн гүн рүү зугатааж, Байтаг уулаа цаагуур нь бүтэн тойроод урд үзүүрээр Тэрэм хадны урдуур гарч Оройхон Дамчигийн суман дээр дайсны хуйхуй цэрэг, 2 богцтой шуудан, монгол цэргийн шинелийн олзтой иржээ. Олзлогдсон хуйхуй цэргийн мэдүүлгээр – Гоминданы цэргийн анги 10000 орчим хүнтэй, миномѐт, хөнгөн пулемѐт, винтовоор зэвсэглэсэн, Ма Пу Гиан гэгчээр удирдуулсан, байнга суурьших зорилгоор орж ирсэн цэргийн анги болох нь тогтоогджээ. Тэр үед цэргийн овог нэрийг цаасанд бичүүлж шинелийн заханд нууцлан хадуулдаг байсан нь Нарийн Харгайтын харуулд байгаад алагдсан гэх цэргийн шинель байжээ. Тэд дайсанд хөөгдөх үед дайсны суманд морь нь алагдахад сум хэрэгслээ үлдээж нөхрөө хаяад зугатсан учир үлдсэн цэрэг дайсантай баатарлагаар тулалдаж нас барьжээ. Ийм учраас Ма Пу Гиан жанжин монголын цэргийг амьдаар битгий барь, газар дээр нь устгаж байх тушаал гаргасан гэнэ. Нарийн Харгайтын энэ харуулын дарга нь ЗХУ-д цэргийн сургууль төгссөн сайхан залуу байсан юм. Уушгийн усны толгод дунд дөрвөлжин чулуун гортгийг ахлагч Чирдэгжав бид нарт зааж, цэргийн хээрийн шүүх энд буудсан юм гэж Дүгэр гуай зааж билээ. ==Монголын тал тулган шаардах бичиг илгээсэн болон байлдааны ажиллагаа== Манай цэргийн командлал Ма Пу Гианы цэргийн ангийг 3 хоногийг дотор Монголын хилээс гарах тулган шаардах бичгийг ард Бадам, Чулуундай нараар хүргүүлж, тэднийг Гэрэлчулуун даргатай, Нэхийт орлогчтой группээр хамгаалуулан явуулжээ. Тэд хоѐр элчээ явуулаад хүлээж байтал оройхон Чулуундай буцаж ирээд, дарга нь бололтой жороо бор морьтой хүн ирж бичгийг авлаа. Надыг явж даргаа авчир гэсэн би мордоод явсны дараа Бадам араас гоогоороо яв гэж хашгирсан гэж ярьжээ. Тулган шаардах бичгийн хариуг өгөхгүй болохоор манай цэргийн байлдааны ажиллагаа эхлэж давшжээ. Цэргийн давшилт эхлэх цагаас хоцорч, онгоц цагтаа бөмбөгдөж дайралт хийжээ. Манай цэргийг Хужиртын эхний Цалуу гэдэг цагаан газраар давшуулсан учир дайсны пулемѐт, миномѐтын гал толгой өндийлгөхгүй байжээ.Үдээс хойш казакийн 200-300 хүний морин атак орж ирэхээр цэргийг Байтагийн наана ухраажээ. Нисгэгч Зайсанов дайсны суманд оногдсон онгоцыг өндөрлөг газраас гулсуулан Талын Хар уулын бэлд авч ирж буулгажээ. Зайсанов нь буугаа гаргаж сумлаад командлагч ДЯЯ-ны сайд Шагдаржавын шанаанд тулгаж, чи яах гэж олон аавын хүүхдүүдэд команд өгч цусыг нь урсгав, чамайг хэний ч зөвшөөрөлгүй буудахад яадаг юм гэхэд Шагдаржав хасаг хүн ийм онгироо байдаг юм гэж зайлсхийж байсан гэдэг. Ингэж цэргийг ухраахад Нэхийт /улсын баатар/-ын суман бартаат газраар давшсан тул дайсны байрлалд хамгийн ойрхон очсон байжээ. Гэнэт цэргүүд нь ухрахад нэг байлдагчийн хамт Нэхийт мориндоо хүрч чадалгүй нуугдаж хоцорчээ. Мөн суман нь ухрах үед хилчин Тэгшээгийн морь нь алагдахад гурван удаа морио тойрч гүйгээд, толгойг нь өргөж, Байтаг уулын оргил өөд харуулаад эмээлээ үүрээд жалга дагаад гүйгээд алга болжээ. Хэрэв дайсан Тэгшээг олзлох гэвэл шууд л буудахаас өөр арга байгаагүй гэж Нэхийт хожим хуучилж билээ. Манай ухарсан сумангийн цэргүүд өндөр хадтай хонхорт орж, казакууд дээрээс нь өнгийж буудахад манайхан дороос нь буудаад нэлээд хугацаа өнгөрлөө. Нэг л гранат шидэхэд бүгд амиа алдах байлаа. Гэтэл нэг нь санаачлан доош дайралт хийж гарлаа. Яах ч аргаа олохгүй сандарч байлаа. Бид хоѐр илрэлгүй шөнө дайсны хүрээллээс гарч, анги дээр ирэхэд Нэхийт, Тэгшээ биднийг алагдсан гэсэн мэдээ төв рүү явсан байж билээ. Байтагийн заставт 1965-66 онд сайдын шалгалтын комиссоор Нэхийт очихдоо, заставын дарга хошууч Цэдэв, орлогч дэслэгч Догсом, хасаг толгой буюу хүндэт хилчин Дүгэр нарын хамт явж, тэр үеийн нөхцөл байдлыг газар дээр нь танилцуулж байлаа. Долоо хоногийн дараа цэргийг бартаат газраар давшуулж, хилээс дайсныг хөөж гаргасан юм. ==Бадамын гавъяа илэрсэн нь== Дайсны байрлалыг эзлэх үед халуун төмрөөр хөл, гарын булчин хүний зузаавтар махыг цоо цоо сэнжилж хайрсан түлэнхий шатсан хүний хүүр олдсон нь Бадам /баатар болсон/-ынх мөн гэж үзэж Уушигт авч ирж нутаглуулсан юм гэж хуучилж байлаа. Хужиртын эхний Ац Улаан гэдэг өндөрлөг нь энэ үеэс “Команд”-ын өндөрлөг болж алдаршин нэрлэгдсэн юм. ==Цаашдын үр дагавар буюу өнөөдрийн байдал== 1963 онд Монгол Хятадын хилийг тогтооход манай цэргийн анги байрлаж байсан түүхэн газар гэж хятадууд сар гаруй маргахад манай тал аргагүйн эрхэнд өгч, Командын өндөрлөгийн Хужиртын эхний Цалууд байсан Байтагийн хилийн застав дотогш хөөгдөж, Хужиртын голд иржээ. ==Мөн үзэх== * [[Хятадын Богд хаант Монгол улсыг эзлэх төлөвлөгөө]] * [[Улаан хадны байлдаан|Улаан хадны байлдааны]] талаар * [[Чойр, Замын үүдийн чиглэлээр хийсэн байлдаан]] * [[Хятадын газар нутгийн санаархал]] ==Эшлэл== {{Reflist}} [[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]] [[Ангилал:20-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Ховд аймгийн түүх]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:1947 он]] o16vrt97x9wr1pdhix2xce23ddehww3 709835 709834 2022-08-28T01:36:09Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Байтаг Богдын Команд буюу Ац Улаан уулын тулалдаан | partof = [[Монгол-Хятадын дайнууд]] | image = | caption = | date = 1947 оны 5 дугаар сарын 13-наас 6 дугаар сарын 5 | place = [[Монгол улс]], [[Ховд аймаг]] | territory = Нутаг дэвсгэрийн өөрчлөлт гараагүй | result = Монголчуудын ялалт | status = Хилийн шугам хэвээр үлдсэн | combatant1 = [[Зураг:Flag of the Mongolian People's Republic (1945–1992).svg|22px]] [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of the Republic of China.svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Emblem of Mongolian People's Army.svg|22px]]<br />генерал [[Шагдаржав]],<br />генерал [[Зайсанов]],<br />хурандаа [[Зонров]] |commander2=[[Зураг:Emblem of the Kuomintang.svg|border|22px]]<br />генерал [[Ма Пу Гиан]]<br /> [[Оспан]]<br /> | commander3 = | strength1 = цэргийн яамны тусгай групп , <br /> нисэх хүчний эскадриль | strength2 = 10000 явган цэрэг, <br /> 2000 Морин цэрэг, <br />олон тооны пулемет,<br /> миномётууд | strength3 = | casualties1 = тодорхойгүй | casualties2 = тодорхойгүй | casualties3 = | notes = }} '''Байтаг Богдын Команд буюу Ац Улаан уулын тулалдаан''' нь [[БНМАУ]] болон [[Тайвань|БНХУ]]-ын хооронд хилийн хамгийн том [[тулалдаан]] юм. БНМАУ-ын [[Байтаг Богд уул]]ын хилийн хэсэгт [[Команд]] буюу [[Ац Улаан уул]]ын орчимд БНХУ-ын томоохон хүч цөмрөн орж тэндээ бэхжих зорилго тавин суурьшсан нь БНМАУ-ын хилийн дархан байдалд шууд халдан заналхийлсэн байдал үүсгэсэн байна. Энд болсон тулалдааны үед [[Б.Бадам]] баатарлаг [[гавъяа]] байгуулан амь үрэгдсэнийг [[Ардын Их Хурал|БНМАУ-ын Бага хурлын]] тэргүүлэгчдийн зарлигаар [[БНМАУ-ын баатар]] цол нэхэн олгосон байна. ==Хятадын тал цэргийн хүчээр хил зөрчин довтолсон нь== 1947 оны эхээр Хятадын Гоминдан Ма Пу Гианы захирсан 10000 орчим хүний бүрэлдэхүүнтэй цэргийн анги Хужиртын эхний Ац улаан ууланд ирж хориглолт байгуулан байрлажээ. Хориглолтод шаардлагатай модон материалыг цэргүүд нь нэг эгнээ жагсаалаар зогсож, гар дамжуулан Байтаг уулнаас зөөжээ. Цэргийн агтанд улаан буурал, цагаан зүсмийн морьд ихэнх байжээ. 1972 оны Э.Гэрэлчулууны “Баатарлаг үйлстэн” номонд Нарийн хоргойтын өмнөх нэргүй өндөрлөгт гоминданы энэ цэргийн байрлалыг хянаж байсан харуул дайсанд илэрч нэгийгээ алуулсан тухай мэдээ авлаа гэж дурджээ. Харуулын ахлагч офицер нь дайсан хөөхөд нэг цэрэг нь алагдлаа гэж ирсэн нь сүүлд тагнуулын олзны Хуйхуй цэргийн мэдүүлгээр худлаа болох нь тогтоогджээ. ==Монголын талын шийдвэр болон тагнуулын ажиллагаа== Энэ үед Монголын цэргийн хүч Байтагийн наана Уушгийн ус гэдэг газар төвлөрч, дайсныг дархан хилээс хөөж гаргахаар шийдвэрлэж, Дотоод Явдлын Яамны сайд Шагдаржав удирджээ. Дайсны хүн хүч, зэвсгийн хүч чадлыг урьдчилан мэдэх зорилгоор Нэхийтээр /улсын баатар/ даргалуулсан бүрэлдэхүүнд хилчин Тэгшээ /улсын баатар/, хасаг толгой буюу хүндэт байлдагч Дүгэр нар оролцсон 5-6 хүнтэй группийг явуулжээ. Тагнуулын групп дайсны байрлалын ард зэрэгцээ нэргүй өндөрлөгт нууцаар байрлаж, цэргийн ангийн байрлалаас гадагш явах хүнийг баривчлахаар отолт хийжээ. Гэтэл бөмбөр, бүрээ дуугараад цэргүүджагсаалын сургууль хийгээд нэг ч хүн гадагш явалгүй өдрийн 10-11 цаг хүрч байтал дайсны нутгийн гүнээс 2 морьтой хүн ирж явааг хараад тэднийг баривчлахаар шийдвэрлэжээ. Нэхийт хилчин пулемѐтчин Тэгшээг эндээ үлдэж бидний араас нэг ч дайсныг давшуулахгүй хамгаалах, морио сайн бөхлөж уях, туслах наводчик Даваадоржид дайсны нэг цэргийг буудах, нэг хилчинд дайсны нэг морийг буудах, хасаг толгой Дүгэрийнг замын хажууд нуугдаж морийг нь буудсан хүнийг амьдаар барих тушаалыг тус тус өгчээ. Дайсны морьтой 2 хүн Дүгэрийн нуугдсан том чулууны хажууд ирэхэд хоѐр буун дуу зэрэг гарч морь нь буудуулсан хуйхуй цэрэг доош хараад гараараа газар даран унахад нь Дүгэр гүйж очоод нуруун дээр нь гишгэтэл эрүүгээрээ газар цохиод толгойгоо өндийлгөхөд нь уутаа толгойд нь углажээ. Нэг нь хуйхуй цэрэг, нөгөө нь хасаг хүн байжээ. Хуйхуй цэргийг моринд мордуулаад хөлийг нь хүлээд явах гэтэл алагдсан хасаг монгол цэргийн шинель өмссөн байсныг илтгэхэд Нэхийт авах тушаал өгчээ. Энэ үед Тэгшээ гүйж ирээд Нэхийтэд дайсан нааш давшсангүй, бүслэх зорилгоор 2 талаар давшлаа гэхэд бидний араас ир гэж тушаагаад Байтаг уулын Ар Хув гэдэг газрыг зүглэн гүн рүү зугатааж, Байтаг уулаа цаагуур нь бүтэн тойроод урд үзүүрээр Тэрэм хадны урдуур гарч Оройхон Дамчигийн суман дээр дайсны хуйхуй цэрэг, 2 богцтой шуудан, монгол цэргийн шинелийн олзтой иржээ. Олзлогдсон хуйхуй цэргийн мэдүүлгээр – Гоминданы цэргийн анги 10000 орчим хүнтэй, миномѐт, хөнгөн пулемѐт, винтовоор зэвсэглэсэн, Ма Пу Гиан гэгчээр удирдуулсан, байнга суурьших зорилгоор орж ирсэн цэргийн анги болох нь тогтоогджээ. Тэр үед цэргийн овог нэрийг цаасанд бичүүлж шинелийн заханд нууцлан хадуулдаг байсан нь Нарийн Харгайтын харуулд байгаад алагдсан гэх цэргийн шинель байжээ. Тэд дайсанд хөөгдөх үед дайсны суманд морь нь алагдахад сум хэрэгслээ үлдээж нөхрөө хаяад зугатсан учир үлдсэн цэрэг дайсантай баатарлагаар тулалдаж нас барьжээ. Ийм учраас Ма Пу Гиан жанжин монголын цэргийг амьдаар битгий барь, газар дээр нь устгаж байх тушаал гаргасан гэнэ. Нарийн Харгайтын энэ харуулын дарга нь ЗХУ-д цэргийн сургууль төгссөн сайхан залуу байсан юм. Уушгийн усны толгод дунд дөрвөлжин чулуун гортгийг ахлагч Чирдэгжав бид нарт зааж, цэргийн хээрийн шүүх энд буудсан юм гэж Дүгэр гуай зааж билээ. ==Монголын тал тулган шаардах бичиг илгээсэн болон байлдааны ажиллагаа== Манай цэргийн командлал Ма Пу Гианы цэргийн ангийг 3 хоногийг дотор Монголын хилээс гарах тулган шаардах бичгийг ард Бадам, Чулуундай нараар хүргүүлж, тэднийг Гэрэлчулуун даргатай, Нэхийт орлогчтой группээр хамгаалуулан явуулжээ. Тэд хоѐр элчээ явуулаад хүлээж байтал оройхон Чулуундай буцаж ирээд, дарга нь бололтой жороо бор морьтой хүн ирж бичгийг авлаа. Надыг явж даргаа авчир гэсэн би мордоод явсны дараа Бадам араас гоогоороо яв гэж хашгирсан гэж ярьжээ. Тулган шаардах бичгийн хариуг өгөхгүй болохоор манай цэргийн байлдааны ажиллагаа эхлэж давшжээ. Цэргийн давшилт эхлэх цагаас хоцорч, онгоц цагтаа бөмбөгдөж дайралт хийжээ. Манай цэргийг Хужиртын эхний Цалуу гэдэг цагаан газраар давшуулсан учир дайсны пулемѐт, миномѐтын гал толгой өндийлгөхгүй байжээ.Үдээс хойш казакийн 200-300 хүний морин атак орж ирэхээр цэргийг Байтагийн наана ухраажээ. Нисгэгч Зайсанов дайсны суманд оногдсон онгоцыг өндөрлөг газраас гулсуулан Талын Хар уулын бэлд авч ирж буулгажээ. Зайсанов нь буугаа гаргаж сумлаад командлагч ДЯЯ-ны сайд Шагдаржавын шанаанд тулгаж, чи яах гэж олон аавын хүүхдүүдэд команд өгч цусыг нь урсгав, чамайг хэний ч зөвшөөрөлгүй буудахад яадаг юм гэхэд Шагдаржав хасаг хүн ийм онгироо байдаг юм гэж зайлсхийж байсан гэдэг. Ингэж цэргийг ухраахад Нэхийт /улсын баатар/-ын суман бартаат газраар давшсан тул дайсны байрлалд хамгийн ойрхон очсон байжээ. Гэнэт цэргүүд нь ухрахад нэг байлдагчийн хамт Нэхийт мориндоо хүрч чадалгүй нуугдаж хоцорчээ. Мөн суман нь ухрах үед хилчин Тэгшээгийн морь нь алагдахад гурван удаа морио тойрч гүйгээд, толгойг нь өргөж, Байтаг уулын оргил өөд харуулаад эмээлээ үүрээд жалга дагаад гүйгээд алга болжээ. Хэрэв дайсан Тэгшээг олзлох гэвэл шууд л буудахаас өөр арга байгаагүй гэж Нэхийт хожим хуучилж билээ. Манай ухарсан сумангийн цэргүүд өндөр хадтай хонхорт орж, казакууд дээрээс нь өнгийж буудахад манайхан дороос нь буудаад нэлээд хугацаа өнгөрлөө. Нэг л гранат шидэхэд бүгд амиа алдах байлаа. Гэтэл нэг нь санаачлан доош дайралт хийж гарлаа. Яах ч аргаа олохгүй сандарч байлаа. Бид хоѐр илрэлгүй шөнө дайсны хүрээллээс гарч, анги дээр ирэхэд Нэхийт, Тэгшээ биднийг алагдсан гэсэн мэдээ төв рүү явсан байж билээ. Байтагийн заставт 1965-66 онд сайдын шалгалтын комиссоор Нэхийт очихдоо, заставын дарга хошууч Цэдэв, орлогч дэслэгч Догсом, хасаг толгой буюу хүндэт хилчин Дүгэр нарын хамт явж, тэр үеийн нөхцөл байдлыг газар дээр нь танилцуулж байлаа. Долоо хоногийн дараа цэргийг бартаат газраар давшуулж, хилээс дайсныг хөөж гаргасан юм. ==Бадамын гавъяа илэрсэн нь== Дайсны байрлалыг эзлэх үед халуун төмрөөр хөл, гарын булчин хүний зузаавтар махыг цоо цоо сэнжилж хайрсан түлэнхий шатсан хүний хүүр олдсон нь Бадам /баатар болсон/-ынх мөн гэж үзэж Уушигт авч ирж нутаглуулсан юм гэж хуучилж байлаа. Хужиртын эхний Ац Улаан гэдэг өндөрлөг нь энэ үеэс “Команд”-ын өндөрлөг болж алдаршин нэрлэгдсэн юм. ==Цаашдын үр дагавар буюу өнөөдрийн байдал== 1963 онд Монгол Хятадын хилийг тогтооход манай цэргийн анги байрлаж байсан түүхэн газар гэж хятадууд сар гаруй маргахад манай тал аргагүйн эрхэнд өгч, Командын өндөрлөгийн Хужиртын эхний Цалууд байсан Байтагийн хилийн застав дотогш хөөгдөж, Хужиртын голд иржээ. ==Мөн үзэх== * [[Хятадын Богд хаант Монгол улсыг эзлэх төлөвлөгөө]] * [[Улаан хадны байлдаан|Улаан хадны байлдааны]] талаар * [[Чойр, Замын үүдийн чиглэлээр хийсэн байлдаан]] * [[Хятадын газар нутгийн санаархал]] ==Эшлэл== {{Reflist}} [[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]] [[Ангилал:20-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Ховд аймгийн түүх]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:1947 он]] psdpkaq9hodaq8mxuiviphjrdvamceb 709843 709835 2022-08-28T02:04:47Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Байтаг Богдын Команд буюу Ац Улаан уулын тулалдаан | partof = [[Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн]] | image = | caption = | date = 1947 оны 5 дугаар сарын 13-наас 6 дугаар сарын 5 | place = [[Монгол улс]], [[Ховд аймаг]] | territory = Нутаг дэвсгэрийн өөрчлөлт гараагүй | result = Монголчуудын ялалт | status = Хилийн шугам хэвээр үлдсэн | combatant1 = [[Зураг:Flag of the Mongolian People's Republic (1945–1992).svg|22px]] [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] |combatant2= [[Зураг:Flag of the Republic of China.svg|border|22px]] [[Дундад Иргэн Улс|Дундад иргэн улс]] |commander1=[[Зураг:Emblem of Mongolian People's Army.svg|22px]]<br />генерал [[Шагдаржав]],<br />генерал [[Зайсанов]],<br />хурандаа [[Зонров]] |commander2=[[Зураг:Emblem of the Kuomintang.svg|border|22px]]<br />генерал Ма Чэнсян<br /> [[Оспан]]<br /> | commander3 = | strength1 = цэргийн яамны тусгай групп , <br /> нисэх хүчний эскадриль | strength2 = 10000 явган цэрэг, <br /> 2000 Морин цэрэг, <br />олон тооны пулемет,<br /> миномётууд | strength3 = | casualties1 = тодорхойгүй | casualties2 = тодорхойгүй | casualties3 = | notes = }} '''Байтаг Богдын Команд буюу Ац Улаан уулын тулалдаан''' нь [[БНМАУ]] болон [[Тайвань|БНХУ]]-ын хооронд хилийн хамгийн том [[тулалдаан]] юм. БНМАУ-ын [[Байтаг Богд уул]]ын хилийн хэсэгт [[Команд]] буюу [[Ац Улаан уул]]ын орчимд БНХУ-ын томоохон хүч цөмрөн орж тэндээ бэхжих зорилго тавин суурьшсан нь БНМАУ-ын хилийн дархан байдалд шууд халдан заналхийлсэн байдал үүсгэсэн байна. Энд болсон тулалдааны үед [[Б.Бадам]] баатарлаг [[гавъяа]] байгуулан амь үрэгдсэнийг [[Ардын Их Хурал|БНМАУ-ын Бага хурлын]] тэргүүлэгчдийн зарлигаар [[БНМАУ-ын баатар]] цол нэхэн олгосон байна. ==Хятадын тал цэргийн хүчээр хил зөрчин довтолсон нь== 1947 оны эхээр Хятадын Гоминдан Ма Чэнсяны захирсан 10000 орчим хүний бүрэлдэхүүнтэй цэргийн анги Хужиртын эхний Ац улаан ууланд ирж хориглолт байгуулан байрлажээ. Хориглолтод шаардлагатай модон материалыг цэргүүд нь нэг эгнээ жагсаалаар зогсож, гар дамжуулан Байтаг уулнаас зөөжээ. Цэргийн агтанд улаан буурал, цагаан зүсмийн морьд ихэнх байжээ. 1972 оны Э.Гэрэлчулууны “Баатарлаг үйлстэн” номонд Нарийн хоргойтын өмнөх нэргүй өндөрлөгт гоминданы энэ цэргийн байрлалыг хянаж байсан харуул дайсанд илэрч нэгийгээ алуулсан тухай мэдээ авлаа гэж дурджээ. Харуулын ахлагч офицер нь дайсан хөөхөд нэг цэрэг нь алагдлаа гэж ирсэн нь сүүлд тагнуулын олзны Хуйхуй цэргийн мэдүүлгээр худлаа болох нь тогтоогджээ. ==Монголын талын шийдвэр болон тагнуулын ажиллагаа== Энэ үед Монголын цэргийн хүч Байтагийн наана Уушгийн ус гэдэг газар төвлөрч, дайсныг дархан хилээс хөөж гаргахаар шийдвэрлэж, Дотоод Явдлын Яамны сайд Шагдаржав удирджээ. Дайсны хүн хүч, зэвсгийн хүч чадлыг урьдчилан мэдэх зорилгоор Нэхийтээр /улсын баатар/ даргалуулсан бүрэлдэхүүнд хилчин Тэгшээ /улсын баатар/, хасаг толгой буюу хүндэт байлдагч Дүгэр нар оролцсон 5-6 хүнтэй группийг явуулжээ. Тагнуулын групп дайсны байрлалын ард зэрэгцээ нэргүй өндөрлөгт нууцаар байрлаж, цэргийн ангийн байрлалаас гадагш явах хүнийг баривчлахаар отолт хийжээ. Гэтэл бөмбөр, бүрээ дуугараад цэргүүджагсаалын сургууль хийгээд нэг ч хүн гадагш явалгүй өдрийн 10-11 цаг хүрч байтал дайсны нутгийн гүнээс 2 морьтой хүн ирж явааг хараад тэднийг баривчлахаар шийдвэрлэжээ. Нэхийт хилчин пулемѐтчин Тэгшээг эндээ үлдэж бидний араас нэг ч дайсныг давшуулахгүй хамгаалах, морио сайн бөхлөж уях, туслах наводчик Даваадоржид дайсны нэг цэргийг буудах, нэг хилчинд дайсны нэг морийг буудах, хасаг толгой Дүгэрийнг замын хажууд нуугдаж морийг нь буудсан хүнийг амьдаар барих тушаалыг тус тус өгчээ. Дайсны морьтой 2 хүн Дүгэрийн нуугдсан том чулууны хажууд ирэхэд хоѐр буун дуу зэрэг гарч морь нь буудуулсан хуйхуй цэрэг доош хараад гараараа газар даран унахад нь Дүгэр гүйж очоод нуруун дээр нь гишгэтэл эрүүгээрээ газар цохиод толгойгоо өндийлгөхөд нь уутаа толгойд нь углажээ. Нэг нь хуйхуй цэрэг, нөгөө нь хасаг хүн байжээ. Хуйхуй цэргийг моринд мордуулаад хөлийг нь хүлээд явах гэтэл алагдсан хасаг монгол цэргийн шинель өмссөн байсныг илтгэхэд Нэхийт авах тушаал өгчээ. Энэ үед Тэгшээ гүйж ирээд Нэхийтэд дайсан нааш давшсангүй, бүслэх зорилгоор 2 талаар давшлаа гэхэд бидний араас ир гэж тушаагаад Байтаг уулын Ар Хув гэдэг газрыг зүглэн гүн рүү зугатааж, Байтаг уулаа цаагуур нь бүтэн тойроод урд үзүүрээр Тэрэм хадны урдуур гарч Оройхон Дамчигийн суман дээр дайсны хуйхуй цэрэг, 2 богцтой шуудан, монгол цэргийн шинелийн олзтой иржээ. Олзлогдсон хуйхуй цэргийн мэдүүлгээр – Гоминданы цэргийн анги 10000 орчим хүнтэй, миномѐт, хөнгөн пулемѐт, винтовоор зэвсэглэсэн, Ма Чэнсян гэгчээр удирдуулсан, байнга суурьших зорилгоор орж ирсэн цэргийн анги болох нь тогтоогджээ. Тэр үед цэргийн овог нэрийг цаасанд бичүүлж шинелийн заханд нууцлан хадуулдаг байсан нь Нарийн Харгайтын харуулд байгаад алагдсан гэх цэргийн шинель байжээ. Тэд дайсанд хөөгдөх үед дайсны суманд морь нь алагдахад сум хэрэгслээ үлдээж нөхрөө хаяад зугатсан учир үлдсэн цэрэг дайсантай баатарлагаар тулалдаж нас барьжээ. Ийм учраас Ма Чэнсян жанжин монголын цэргийг амьдаар битгий барь, газар дээр нь устгаж байх тушаал гаргасан гэнэ. Нарийн Харгайтын энэ харуулын дарга нь ЗХУ-д цэргийн сургууль төгссөн сайхан залуу байсан юм. Уушгийн усны толгод дунд дөрвөлжин чулуун гортгийг ахлагч Чирдэгжав бид нарт зааж, цэргийн хээрийн шүүх энд буудсан юм гэж Дүгэр гуай зааж билээ. ==Монголын тал тулган шаардах бичиг илгээсэн болон байлдааны ажиллагаа== Манай цэргийн командлал Ма Чэнсяны цэргийн ангийг 3 хоногийг дотор Монголын хилээс гарах тулган шаардах бичгийг ард Бадам, Чулуундай нараар хүргүүлж, тэднийг Гэрэлчулуун даргатай, Нэхийт орлогчтой группээр хамгаалуулан явуулжээ. Тэд хоѐр элчээ явуулаад хүлээж байтал оройхон Чулуундай буцаж ирээд, дарга нь бололтой жороо бор морьтой хүн ирж бичгийг авлаа. Надыг явж даргаа авчир гэсэн би мордоод явсны дараа Бадам араас гоогоороо яв гэж хашгирсан гэж ярьжээ. Тулган шаардах бичгийн хариуг өгөхгүй болохоор манай цэргийн байлдааны ажиллагаа эхлэж давшжээ. Цэргийн давшилт эхлэх цагаас хоцорч, онгоц цагтаа бөмбөгдөж дайралт хийжээ. Манай цэргийг Хужиртын эхний Цалуу гэдэг цагаан газраар давшуулсан учир дайсны пулемѐт, миномѐтын гал толгой өндийлгөхгүй байжээ.Үдээс хойш казакийн 200-300 хүний морин атак орж ирэхээр цэргийг Байтагийн наана ухраажээ. Нисгэгч Зайсанов дайсны суманд оногдсон онгоцыг өндөрлөг газраас гулсуулан Талын Хар уулын бэлд авч ирж буулгажээ. Зайсанов нь буугаа гаргаж сумлаад командлагч ДЯЯ-ны сайд Шагдаржавын шанаанд тулгаж, чи яах гэж олон аавын хүүхдүүдэд команд өгч цусыг нь урсгав, чамайг хэний ч зөвшөөрөлгүй буудахад яадаг юм гэхэд Шагдаржав хасаг хүн ийм онгироо байдаг юм гэж зайлсхийж байсан гэдэг. Ингэж цэргийг ухраахад Нэхийт /улсын баатар/-ын суман бартаат газраар давшсан тул дайсны байрлалд хамгийн ойрхон очсон байжээ. Гэнэт цэргүүд нь ухрахад нэг байлдагчийн хамт Нэхийт мориндоо хүрч чадалгүй нуугдаж хоцорчээ. Мөн суман нь ухрах үед хилчин Тэгшээгийн морь нь алагдахад гурван удаа морио тойрч гүйгээд, толгойг нь өргөж, Байтаг уулын оргил өөд харуулаад эмээлээ үүрээд жалга дагаад гүйгээд алга болжээ. Хэрэв дайсан Тэгшээг олзлох гэвэл шууд л буудахаас өөр арга байгаагүй гэж Нэхийт хожим хуучилж билээ. Манай ухарсан сумангийн цэргүүд өндөр хадтай хонхорт орж, казакууд дээрээс нь өнгийж буудахад манайхан дороос нь буудаад нэлээд хугацаа өнгөрлөө. Нэг л гранат шидэхэд бүгд амиа алдах байлаа. Гэтэл нэг нь санаачлан доош дайралт хийж гарлаа. Яах ч аргаа олохгүй сандарч байлаа. Бид хоѐр илрэлгүй шөнө дайсны хүрээллээс гарч, анги дээр ирэхэд Нэхийт, Тэгшээ биднийг алагдсан гэсэн мэдээ төв рүү явсан байж билээ. Байтагийн заставт 1965-66 онд сайдын шалгалтын комиссоор Нэхийт очихдоо, заставын дарга хошууч Цэдэв, орлогч дэслэгч Догсом, хасаг толгой буюу хүндэт хилчин Дүгэр нарын хамт явж, тэр үеийн нөхцөл байдлыг газар дээр нь танилцуулж байлаа. Долоо хоногийн дараа цэргийг бартаат газраар давшуулж, хилээс дайсныг хөөж гаргасан юм. ==Бадамын гавъяа илэрсэн нь== Дайсны байрлалыг эзлэх үед халуун төмрөөр хөл, гарын булчин хүний зузаавтар махыг цоо цоо сэнжилж хайрсан түлэнхий шатсан хүний хүүр олдсон нь Бадам /баатар болсон/-ынх мөн гэж үзэж Уушигт авч ирж нутаглуулсан юм гэж хуучилж байлаа. Хужиртын эхний Ац Улаан гэдэг өндөрлөг нь энэ үеэс “Команд”-ын өндөрлөг болж алдаршин нэрлэгдсэн юм. ==Цаашдын үр дагавар буюу өнөөдрийн байдал== 1963 онд Монгол Хятадын хилийг тогтооход манай цэргийн анги байрлаж байсан түүхэн газар гэж хятадууд сар гаруй маргахад манай тал аргагүйн эрхэнд өгч, Командын өндөрлөгийн Хужиртын эхний Цалууд байсан Байтагийн хилийн застав дотогш хөөгдөж, Хужиртын голд иржээ. ==Мөн үзэх== * [[Хятадын Богд хаант Монгол улсыг эзлэх төлөвлөгөө]] * [[Улаан хадны байлдаан|Улаан хадны байлдааны]] талаар * [[Чойр, Замын үүдийн чиглэлээр хийсэн байлдаан]] ==Эшлэл== {{Reflist}} [[Ангилал:20-р зууны тулалдаан]] [[Ангилал:20-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Ховд аймгийн түүх]] [[Ангилал:Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын дайнууд]] [[Ангилал:1947 он]] 4n8q2ioszq2ja2wtabw28mrt7kqzee1 Улужин 0 73767 709799 709771 2022-08-27T14:15:35Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki '''Улужин''' ([[хятадаар]]:吾魯真; [[пиньинь]]:Wú lǔ zhēn)бол [[Хиад Боржигин]] овгийн [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] охин юм. Түүнийг [[Юань улсын судар|Юань улсын судрын]] '''Гүнжийн илтгэл шастир'''т зөвхөн нэр ба богино намтарыг дурдсан байдаг. Улужин гүнжийг [[Ихирэс]] аймгийн [[Буту хүргэн|Буту хүргэний]] жич хүү '''Буха хүргэнд''' өгчээ. Түүний хүү Аши ,Өлзийт хааны охин Илихайяаг өгсөн. Буха хүргэний өвөг эцэг '''Сурха хүргэн''' бол [[Хүчү|Хүчү хан хөвүүний]] охин [[Аньту гүнж]]тэй, ах Суранха хүргэн нь [[Мангала|Мангала вангийн]] охин [[Нүгүрүн гүнж]]тэй гэрлэсэн. ==Холбоотой мэдээлэл== * [[Хубилай хаан]] * [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын гүнж]] ndg6lngk47do3ikx9mm0wchik262tnn Чалун 0 73771 709798 709769 2022-08-27T14:13:21Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki '''Чалун гүнж''' (хятадаар:茶倫; пиньинь:Chá lún) бол [[Хиад Боржигин]] овгийн [[Хубилай хаан]] ба [[Чаби хатан]] нарын охин. [[Ихирэс]]ийн [[Буту хүргэн]]ий хүү '''Тэлигань хүргэн'''ий хатан. Хожим нь Чалун гүнжийг нас барсны дараа '''Чан улсын их эгчмэд гүнж (昌国大长公主)''' гэж нэхэн өргөмжлөв. Түүний охин Шүншири, Хайсан хааны хатан болж Хүслэн хааныг төрүүлсэн ==Холбоотой өгүүлэл== * [[Хубилай хаан]] * [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын гүнж]] 39vwq88n6kd2l1uuwmiv51mde1z8iix 709806 709798 2022-08-27T15:02:08Z Megzer 20491 [[Special:Contributions/122.201.31.33|122.201.31.33]] ([[User talk:122.201.31.33|Яриа]]) хэрэглэгчийн 709798 засварыг цуцлах wikitext text/x-wiki '''Чалун гүнж''' (хятадаар:茶倫; пиньинь:Chá lún) бол [[Хиад Боржигин]] овгийн [[Хубилай хаан]] ба [[Чаби хатан]] нарын охин. [[Ихирэс]]ийн [[Буту хүргэн]]ий хүү '''Тэлигань хүргэн'''ий хатан. Хожим нь Чалун гүнжийг нас барсны дараа '''Чан улсын их эгчмэд гүнж (昌国大长公主)''' гэж нэхэн өргөмжлөв. ==Холбоотой өгүүлэл== * [[Хубилай хаан]] * [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын гүнж]] ex7ubbnfik6jk80u17fh54ak56grt8w 709842 709806 2022-08-28T02:01:14Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki '''Чалун гүнж''' (хятадаар:茶倫; пиньинь:Chá lún) бол [[Хиад Боржигин]] овгийн [[Хубилай хаан]] ба [[Чаби хатан]] нарын охин. [[Ихирэс]]ийн [[Буту хүргэн]]ий хүү '''Тэлигань хүргэн'''ий хатан. Хожим нь Чалун гүнжийг нас барсны дараа '''Чан улсын их эгчмэд гүнж (昌国大长公主)''' гэж нэхэн өргөмжлөв. Түүний охин Шүншири [[Хайсан хүлэг хаан|Хайсан]] хаан хатан болоод [[Хүслэн хаан|Хүслэн]] хааныг төрүүлсэн ==Холбоотой өгүүлэл== * [[Хубилай хаан]] * [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын гүнж]] coohwcfmsmnoxal8mmozwkc969gawtg 709851 709842 2022-08-28T03:10:18Z Megzer 20491 [[Special:Contributions/122.201.31.33|122.201.31.33]] ([[User talk:122.201.31.33|Яриа]]) хэрэглэгчийн 709842 засварыг цуцлах wikitext text/x-wiki '''Чалун гүнж''' (хятадаар:茶倫; пиньинь:Chá lún) бол [[Хиад Боржигин]] овгийн [[Хубилай хаан]]ы охин. [[Ихирэс]]ийн [[Буту хүргэн]]ий хүү '''Тэлигань хүргэн'''ий хатан. Хожим нь Чалун гүнжийг нас барсны дараа '''Чан улсын их эгчмэд гүнж (昌国大长公主)''' гэж нэхэн өргөмжлөв. ==Холбоотой өгүүлэл== * [[Хубилай хаан]] * [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын гүнж]] q9c38neupt00npeezah5rtz85d69sk4 709861 709851 2022-08-28T04:24:20Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki '''Чалун гүнж''' (хятадаар:茶倫; пиньинь:Chá lún) бол [[Хиад Боржигин]] овгийн [[Хубилай хаан]]ы охин. [[Ихирэс]]ийн [[Буту хүргэн]]ий хүү '''Тэлигань хүргэн'''ий хатан. Хожим нь Чалун гүнжийг нас барсны дараа '''Чан улсын их эгчмэд гүнж (昌国大长公主)''' гэж нэхэн өргөмжлөв. Түүний охин Шүншири бол Хайсан хааны хатан , Хүслэн хааны эх ==Холбоотой өгүүлэл== * [[Хубилай хаан]] * [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:13-р зуунд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын гүнж]] om59d3pom45jfc8in8tw5760kw1b78m Нангиажин 0 73783 709800 708426 2022-08-27T14:18:03Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki '''Нангиажин гүнж''' ([[хятадаар]]:囊家真) бол [[Хубилай хаан]] ба [[Чаби хатан|Чаби хатны]] охин бөгөөд [[Хонгирад]] аймгийн Уручин, Төмөр, Манзитай нартай ээлж дараалан гэрлэж байсан. Анхны нөхөр '''Уручин хүргэн''' нь [[Өлзий гүнж]]ийг өөд болсны дараа түүнийг хатнаа болгов. 1277 онд хан хөвүүдийн бослого гарахад Уручингийн дүү '''Зургаадай ноён''' бослого гаргаж ах Уручин хүргэнийг хөнөөсөн. Зургаадай ноёны цэргийн бослого дарагдсаны дараа Уручингийн дүү '''Төмөр хүргэнд''' очив. Тэр Төмөр хүргэнд Сэнгэбал хүргэнг төрүүлсэн.1290 онд Төмөр хүргэн өнгөрсөний дараа Төмөрийн дүү '''Манзитай хүргэнд''' очив. Нангиажин гүнжийг өөд болсны дараа [[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт хааны]] зарлигаар Манзитай хүргэнд [[Чингим|Чингим хунтайжийн]] охин [[Нангабула гүнж|Нангабула гүнжтэй]] ураглуулсан. ==Холбоотой өгүүлэл== * [[Хубилай хаан]] * [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:14-р зуунд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын гүнж]] h1i8he6437azxfuve0nje3z8o7oe4j2 Илихайяа 0 74420 709857 709770 2022-08-28T04:13:07Z 122.201.31.33 wikitext text/x-wiki '''Илихайяа гүнж''' бол ([[хятадаар]]:益里海雅; [[пиньинь]]:Yì lǐ hǎi yǎ)，[[Юань улс]]ын [[Өлзийт Төмөр хаан]]ы охин. [[Ихирэс]]ийн [[Буту хүргэн]]ий жич хүү Хулин хүргэний хүү [[Аши хүргэн]]тэй гэрлүүлжээ. Түүний эр нөхөр Аши хүргэний анхны хатан Сартагчин гүнж өөд болсны дараа Илихайяа гүнжтэй ураг барилдсан байна. Илихайяа гүнжийг 2 охинтой байсан хэмээн [[Юань улсын судар]]т тэмдэглэхдээ, том охин нь '''[[Гэгээн хаан]]ы ''' их хатан [[Сугабал хатан]], бага охин нь '''[[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөр хааны]]''' [[Ринчинбал бага хатан]] , Балашир ноён нар хэмээжээ. Хүлэг хааны үед Аши хүргэнд [[Чан ван]] цол соёрхож алтан тамга өгсөн юм. Хожим нь Аши хүргэний хүү [[Тэгш ноён]], [[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хааныг]] хороож, [[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөр]] [[Жинь ван|жинь ванг]] хааны сууринд залсан түүхтэй. ==Холбоотой өгүүлэл== * [[Их Монгол улсын хаадын гүнж нарын жагсаалт]] [[Ангилал:13-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:14-р зуунд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Монголын гүнж]] gydmhs52yaj9vmqptqg2t81nxv2e52l Жалцангомбоцэдэн 0 96490 709886 702825 2022-08-28T06:52:32Z 94.237.53.37 wikitext text/x-wiki '''Сартуул Сэцэн [[жүн ван]] Жалцангомбоцэдэн''' Насанбуянжаргалын дараа түүний хүү Жалцангомбоцэдэн 1902-1923 онуудад хорин нэгэн жил хошууг удирдахын зэрэгцээ 1913-1919 онуудад [[Засагт хан аймаг|Засагт хан аймгийн]] чуулган даргын албыг давхар хашиж, [[Ховд (хот)|Ховд]], [[Улиастай]]н анхны монгол амбан захирагч. 1911 онд [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]] тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад тус хошууны засаг Жалцангомбоцэдэн идэвхийлэн зүтгэсэн бөгөөд Жавзандамба хутагт [[Богд хаан]]аас түүнд үе улиран Сэцэн засаг цол, жүн вангийн хэргэм шагнасан тул үүнээс хойш тус хошууг Засагт хан аймгийн Сэцэн засгийн хошуу хэмээн нэрийдэх болжээ. <ref>[https://mongoltoli.mn/history/h/856 Сэцэн засгийн хошуу (Засагт хан аймаг)]</ref> ==Эшлэл== {{Reflist}} {{DEFAULTSORT:Жалцангомбоцэдэн}} [[Ангилал:Монголын язгууртан]] [[Ангилал:Монголын хувьсгалч]] [[Ангилал:Улиастайн түүх]] [[Ангилал:Ховд аймгийн түүх]] [[Ангилал:Улиастайн хүн]] [[Ангилал:Засагт хан аймгийн хүн‎]] [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:19-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:20-р зуунд өнгөрсөн]] sfkqactumw8og2anqshw7lgv8agl1jp Ангилал:Цагаан хөдөлгөөн 14 115680 709893 669456 2022-08-28T07:51:27Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|White Russians}} [[Ангилал:Азийн морин дивиз| ]] [[Ангилал:Оросын иргэний дайн]] oqu7dzy6u1okr7xvfuoxwijrj90h0z4 Монгол Улсын Батлан хамгаалахын сайд нар 0 117951 709882 681539 2022-08-28T06:14:42Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki == 1921 оноос хойш == Р.Элбэгдорж (1921.08-1925.11), Н.Жадамба (1925.11-1929.01), Л.Шархүү (1929.01.23-1930.04.27), [[Гэлэгдоржийн Дэмид]] (1930.04.27-1934.03) нар ажиллаж байв [[Санжийн Батаа]] (1952-1956) [[Жамъянгийн Лхагвасүрэн]] (1959-1969) [[Батын Дорж]] (1969-1978) [[Жарантайн Авхиа]] (1978-1982) [[Жамсрангийн Ёндон]] (1982-1989) [[Лувсангомбын Моломжамц]] (1989-1990) == 1990 оноос хойш == [[Файл:Emblem of the Ministry of Defence of Mongolia.svg|thumb|608x608px|Батлан хамгаалах яам]] [[Шагалын Жадамбаа]] /1990-1996/ [[Дамбийн Дорлигжав]] /1996-1998/ Ренчинсамбуугийн Одонбаатар /1998-1999/ [[Шаравдоржийн Түвдэндорж]] /1999-2000/ [[Жүгдэрдэмидийн Гүррагчаа]] /2000-2004/ [[Бадарчийн Эрдэнэбат]] /2004-2005/ [[Цэрэнхүүгийн Шаравдорж]] /2005-2006/ [[Мишигийн Сономпил]] /2006-2007/ Жамьяандоржийн Батхуяг /2007-2008/ [[Лувсанвандангийн Болд]] /2008-2012/ [[Жадамбаа Энхбаяр]] /2012/ [[Дашдэмбэрэлийн Бат-Эрдэнэ]] /2012-2014/ [[Цэрэндашийн Цолмон]] /2014-2016/ [[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ]] /2016-2017/ [[Нямаагийн Энхболд]] /2017-2020/ [[Гүрсэдийн Сайханбаяр]] /2020-/ sqa7vnzlwcvw6ak6wwma30bmzu2bmyk Яринбаатар 0 118360 709858 683986 2022-08-28T04:16:42Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki '''Мятавын Ярин''' (1884-1962) нь Богд хаант [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]ын Хурц Баатар Ардын Хувьсгалын партизан Мятавын Яринийн намтар. Түшээт хан аймгийн Со засгийн хошуу (одоогийн Өмнөговь аймгийн Манлай сумын нутаг) Цагаан хад гэдэг газар 1884 оны бич жил малчин ард Мятавын хүү болон төрсөн ба .М.Ярин нь 1908 онд нутгаасаа цэрэгт татагдсан Монгол үндэстний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөөх эх орон ч хүчнүүдтэй нэгдэн тэмцсэн Хүрээн дэхь эх оронч хүмүүс манжийн ноёрхолын эсрэг Монголын төрийг сэргээн мандуулах тунхаг бичиг гарган хар зах бусад газраар наан сурталчлах, Хятад цэргүүдийг хүрээнээс хөөн явуулах, зэвсгийг нь хураах зэрэг үйл хэрэгт М.Ярин оролцож явсан .М.Ярин гамин, барон зэрэг харийн түрэмгийлэгчдийн эсрэг тэмцлээ үргэлжлүүлэж эхэлсэн байх юм. Нийслэл хүрээнд гамин жирийн ард иргэдийг алж, талан дээрэм тонуулж хийж байхад хүрээний өндөр хогийн хавь орчинд эмээлийн дөрөө сураар оосорлон бариж ганц нэгээр яваа гаминг дөрөөгөөрөө цохиж устгаж байсан баримт байдаг. Мөн хүрээнд өндөр хогийн хавьд тэмээ хөтлөн дайсны цэргүүдийн эсрэг босоо тэмээний 2 бөхний хоорондуур буугаа онилон буудаж байтал дайсны цэргүүд бууны тусгалаас гарч зугтахад нь уурлан дэвхэрч, хашгирч байсан гэдэг. Үүнээс үзэхэд их л өндөр, байлдаж байхдаа их догшин эрэлхэг хүн байсан гэсэн дурсамж яриа ч байдаг''' Мөн Маршал Х.Чойбалсангийн дурдатгал номонд: Би Даа хүрээнд Санбээсийн хүрээнээс ирж хар зах дээр амьдрахын тулд мах үүрэх болон янз бүрийн ажил хийж явахдаа нэг өдөр өндөр их том хар хүн гулууз мах авч гэртээ хүргүүлсэн, миний монгол гутлын оймсыг цоолдож өгөөд хоол унд идүүлж явуулсан юм. Хожим нь энэ хүн Яринбаатар байсан гэж бичиж байсан байна. 1912 оны эхээр Хужир булангийн цэрэгт олон аймаг, хошуудаас ирсэн цэргүүдтэй 5-н сар цэргийн сургууль хийсэн, тэр цэргүүдийн дунд хурандаа Ярин гэж нэрлэгдэж явахдаа зүүн өмнө Хязгаарын байлдаанд мордов. Энэ үед Дарьгангын газрыг хамгаалан тохижуулах цэргийг захирах сайд тогосын отго, улсад туслагч гүн, үе улиран залгамжлах засаг, улсын түшээ гүнгийн хэргэмт, Ялгуун баатар Лаварын Сумъяагийн удирдлаганд Дарьгангаас урагш явж хятадын хар цэрэгтэй Уур чулуу, Шилийн голын чуулганд байлдаж дараад Шургаа хөөрөг, Дархан уул хэмээх газар хятадын олон мянган цэрэгтэй удаа дараа байлдаж байх үед Монголын зүүн өмнө зүгийн таван замын цэргийг захирах Жанжин Манлай ван ирсэн тул манай анги Манлай вангийн цэрэгт нийлж Долон нуурын Тэнгэр элс хэмээх газар хятадын цэрэгтэй олон удаа байлдаж, байлдах бүр дийлсээр явж Долон нуурт ойртож очсон ба үүний дараа манай ангийг зүүн замын байлдаанд шилжүүлж зүүн гурван муж бүхий Бяруу хэмээх хотыг байлдан эзлэж, хятадын цэргийг зүүн тийш нь түрсээр хэд хэдэн хотыг эзлэж байснаас гадна Хурцбаатар М.Ярин нь 1912 онд Хатанбаатар Магсаржавын цэрэгт татагдан өмнө хязгаарт Хятад цэрэгтэй байлдаж явсан нь тогтоогдож байдаг юм. Зүүн өмнө хязгаарын гурван чуулганы монголчуудыг түвшитгэн тохижуулах түшмэл цэргийг захирах сайд Ялгуун баатар үе улиран залгамжлах засаг улсын түшээ гүн Лаварын Сумъяагийн түшмэл, цэргүүдийн бүртгэл өдгөө архивт хадгалагдаж (УТАСх45Д1Хн25-д) байгаагаас үзэхэд жагсаалын дарга Түшээт хан аймаг Со засгийн эетэй гүний хошууны ард гутгаар зэрэг тогосын отгот М.Ярин 29-н настай гэж бүртгэгдсэнээс гадна Олноо өргөгдсөний дөрөвдүгээр оны дөрөвдүгээр сарын 22-нд Богд хааны зарлигаар <<нэг удаагийн байлдаанд дайсны 5 хүнийг алж, буу дөрвийг булаан авсан ба бас сайд гүн Сумъяагаас Дархан уулын байлдаанд шархадсан хэмээсэн тул>> ангийн дарга, гутгаар зэрэг тогосын отго, тэргүүн зэрэг жинс, Хурц баатар цол шагнасан байна. Улмаар Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны 10-н сарын шиний 1-ний (аргын 10-р сарын 30-ны) өглөө үүрээр Бяруу хотын зүүн этгээдээс маш олон тооны хятад цэрэг гэнэт давшин ирснийг тосон орой нар жаргах хүртэл зууралдсан байлдаанд Хишигтэн хошууны цэргийн хороон дарга Долгоржав, Баянцагаан нарын 2 хорооны цэрэг байлдааны үед эмх журмаа алдаж тал тал тийш сарниснаас өөр нэгэн хорооноос 30 гаруй хүн сураггүй болсон бөгөөд жагсаалын дарга М.Ярин зэрэг хэд хэдэн цэрэг шархдан мөн цөөнгүй цэрэг амь үрэгдсэн нь тусгаар тогтнолынхоо төлөө монголчууд ямар эрэлхэг зоригтой байлдаж, '''М.Ярин нь дээр дурдснаас үзэхэд цэрэгт жагсаалын дарга, ангийн дарга зэрэг алба хаасан, эрэлхэг дайчин бусдаас ялгарсан тул жирийн ядуу малчин ард Богд хаанаас гутгаар зэрэг, тогосын отго, тэргүүн зэрэг жинс, Хурц баатар цолоор шагнагдсан нь ямар дайчин, эрэлхэг зоригтой хүн байсныг харуулж байна''' Баруун хязгаар нутгийн төлөө ахин ахин олон удаа байлдаан, тулаан хийсэн ба энэ бүгдэд оролцож байжээ Хатанбаатар Магсаржавын цэрэгт гүн Л.Сумъяагийн цэргээс татагдаж баруун хязгаар, эргэж зүүн хязгаарт тулалдаж байжээ. Хатанбаатар Магсаржавын цэрэгт орж Ховд, Улиастайг чөлөөлөхийн өмнө М.Ярин засагт хан аймгийн 42 хошуунд элчээр томилогдон бичиг хүргэж 400 гаруй цэрэг татан элсүүлж Улиастайд их цэрэгтээ нийлүүлэн хүчээ зузаатгахад ч хүчин зүтгэсэн байна.Ховд хотыг чөлөөлөхөөр Манлай баатар Дамдинсүрэн, Хатанбаатар Магсаржав, Жалханз хутаг Дамдинбазар, гүн Хайсан нартай удирдсан цэрэгт М.Ярин багтан тулалдсан байна. Ховдын манж цэрэгт туслахаар Алтан шар сүмээс Хятад цэргийг ирэхэд М.Ярин цэрэгт оролцож тосон байлдаж устгаад тугийг нь олзолж авч байсан байна. Олзны тугийг нь хэрмэнд байгаа хятад цэргүүдэд харуулвал уур нь хүрч бүгж байгаа цэргүүд нь гарч ирж магадгүй хэмээн яриж хөхрөлдөж байсан гэдэг. Шар сүмээс ахин хятад цэрэг ирж хэрмэнд бүгж байгаа цэрэгтээ туслана гэдгийг Монгол цэргүүд урьдчилан мэдэж угтан байлдаж устгаснаар цөөн тооны хятад цэрэг хэрмэнд зугтан орсон ба Жигмэд М.Ярин нарыг үхсэн хятад цэргийг тоол гэхэд 139-н цэрэг, улаан хөх жинстэй хүн, Манжын цэргийн хорооны тамга, цэргийн туг, албаны малгай, 3000 гаруй лан мөнгө, морь тэмээ болон үлэмж тооны хөрөнгө олзлон авч тушаасан баримт үлджээ. Ховдыг чөлөөлөх тулаан 3-н сар үргэлжлэж 1912 оны 8-р сарын 5-ны шөнө бүх монгол цэргийн хүчээр Ховд хотыг 4-н зүгээс нь дайран 1912 оны 8-р сарын 7-нд Ховд хотыг бүрэн чөлөөлсөн тулаанд М.Ярин оролцон тулалдсан, 1912 оны зун Чулуулалт хаалга, Бат хаалга, Долон нуур, Хөх хот, Бугат хотын чиглэлүүдээр цэргийн анги оруулан Өвөр монголын ард түмнийг дарлан бусниулсан учир Монгол улсын Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамнаас Олноо өргөгдсөн 2-р оны өвлийн сүүл сарын 18-нд буюу 1913 оны 01-р сарын 24-нд Богд хаанд айлтгал өргөн өвөр монголын зүг 5-н чиглэлээр монгол цэрэг оруулан явуулан Ховдын хязгаарыг чөлөөлөхөд гарамгай гавъяа байгуулсан үе улиран залгамжлах засаг бээл цэргийн жанжин Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн анги цэрэгт М.Ярин бусад хошуудаас татагдсан цэрэг эрстэй мөн зэрэгцэн өмнө зүг дахин дайлаар мордсон байна. монгол цэрэг 200, Барга цэрэг 300, Сөнөд харчин, үзэмчин, цахар 700-н цэрэг нэгдэн их цэрэг бүрдүүлэн Дарьгангаас урагш Уур чулуу, Шилийн гол, Шургага хөөрөг, Дархан уул, Шар мөрний зүүн тал, Дол нуур хотын хавьд хятад цэрэгтэй эрэлхэгээр тулалдан Өвөр монголын ард түмнийг чөлөөлөхөд М.Ярин оролцсон,байгуулж Шар хөхийн сүмийн хавьд дайтаж байхад Хиагтын 3 улсын гэрээ байгуулагдсанаар Монгол цэргийг эргүүлэн татсан байдаг байна. Улмаар зүүн өмнөд хязгаарын цэргийн захирагч гүн Бавуужав хятадад урван тэрсэлсэн учир Бишрэлт жанжин вангийн 500-н цэрэгт М.Ярин оролцож Бавуужавын цэргийг бут цохихоор Сулин хээрийн байлдаанд оролцсон, 2,1921 оны Ардын Хувьсгалын үйл хэрэгт оролцсон нь 1919-1922 он М.Ярин гамин, барон зэрэг хаийн түрэмгийлэгчдийн эсрэг тэмцлээ үргэлжлүүлэж эхэлсэн байх юм. Нийслэл хүрээнд гамин жирийн ард иргэдийг алж, талан дээрэм тонуулж хийж байхад өвөө минь хүрээний өндөр хогийн хавь орчинд эмээлийн дөрөө сураар оосорлон бариж ганц нэгээр яваа гаминг дөрөөгөөрөө цохиж устгаж байсан баримт байдаг. Нийслэл хүрээнд Барон Унгерний цэрэг орж ирэхэд нийслэл хүрээнд байгаа хуучин цэргийн нөхөд ба ардуудаас 200 гаруй хүнийг нэгтгэж гамингийн ар талд бослого гарган гаминг хүрээнээс хөөгдөхөд нөхдийн хамт гар бие оролцож байсан. Улмаар Барон Унгерний хүчинд автагдан түүний цэрэгт 24-н хоног алба хаасан бөгөөд энэ үедээ Алтанбулгаас зугтан ирж байгаа гамингийн цэргийг Улаан хаданд тосон 2 удаагийн байлдаанд оролцож байжээ. Энэ үед Хатанбаатар Магсаржав нь баруун хязгаарт томилогдож явахдаа М.Яринтай уулзаж цагаантан нь гамингаас илүү хортой дайсан гэдгийг тайлбарлан хэлж Богд хаант улсын үед хамт дайтаж байсан хүмүүсийг цагаантнаас салган нэгтгэх даалгавар өгснөөр энэ ажлыг хүлээн авч хуучин цэргийн нөхдийн дунд ухуулга хийн Барон Унгерний цэргүүдээс салган оргуулах ажлын нууцаар хийж байсан байна. Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нарын ангиудын байлдааны ажиллагааны үр дүнд Барон Унгерн ялагдаж Баронтой нэгдэн байлдаж байсан Бишрэлт гүн Сундуй өөрийн лам, хар 2 түшмэлийг нууцаар нийслэл хүрээнд ирүүлж ноёд, сайд, ихэсээс өөрийгөө хэрхэхийг асууж сураж явааг мэдэж тэр 2 түшмэлийг эрж олон уулзаж та нар Бароноо барьж улаан цэрэгт тушаавал амиа аварч гарахаар барахгүй гавъяа байгуулах болно гэж сануулан явуулсан гэдэг. Гүн Сундуй Барон Унгернийг барьж ирэн улаан цэрэгт тушаагаад нийслэл хүрээнд буцаж ирээд М.Ярин чи сайн арга зааж өгсөн шүү гэж хэлсэн гэдэг. М.Ярин нь Хатанбаатар Магсаржав, Д.Сүхбаатар жанжин нарын даалгаврыг гамин унгерний цэргийн тухай, цэргүүдийн дотор ухуулга хийж гамин, Унгерний цэргээс салган, оргуулан, өөрийнхөө цэрэгт элсүүлэх ажлыг идэвхитэй явуулж үнэтэй мэдээллийг өгч онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн байна. Ардын журамт цэрэг нийслэл хүрээг чөлөөлсний дараа Д.Сүхбаатар М.Яринтай биеэр уулзан, би хүрээний орчим бүгэж буй цагаантны хэсэг бүлгүүдийг дарахаар явах учир та энгийн хувцас өмсөн хүрээнд байгаа лам, ноёд нарын сэтгэл санаа, үйлдлийг мэдэж байх хувьсгалт тагнуулын чухал үүрэг даалгаврыг өгч үлдээсэн ба даалгаврыг тухай бүр сайн биелүүлсэн гэдэг. М.Ярин нь ардын хувьсгалын үйл хэрэгт гар биеэр оролцохдоо гамин, цагаантны цэрэгтэй тулалдах голлон дайснуудын ар талд тагнуулын үйл ажиллагааг удирдан үнэтэй мэдээлэл олох, дайсны цэргүүдийн дунд гамин, цагаантан Монгол орныг эзлэн түрэмгийлж ард олныг алан хядах тонож дээрэмдэх үйл ажиллагааны үнэн нүүр царайг ойлгуулан дайсны цэргээс салган цэргийнхэн нь хүчийг сулруулахад үнэтэй хувь нэмэр оруулсан бөгөөд Ардын журамт цэргийн анхны тагнуулч ар талын найдвартай мэдээлэгч хүн байсан байна. 3.1929-1934 онуудад Хувьсгалын эсэргүү нарын хөдөлгөөнийг илрүүлж, байлдаж байсан гэж дурьдсанаас үзэхэд хүрээнд ноёд, лам нарын дунд тагнан турших ажил хийж явсан магадлал их байна.1932 онд Баруун аймаг Улаанбаатар хот, бусад газарт гарч байсан эсэргүү нарыг олж, илрүүлэх тагнан турших ажилд явж байхдаа 1932 оны 4-р сард Архангай аймгийн Самбуу Дүвчингийн удирдсан эсэргүү үйл ажиллагааг тогтмол тагнаж яваад шөнө төөрч эсэргүү нарт баригдаж хахир хаврын хүйтэнд цагаан өмд цамцтай майханд хоригдож байж. Нэг орой хүйтэн салхитай харуй бүрийд шар цэргүүд хоолондоо орж байгаа бололтой, майхны үүдэнд зогсож байсан манаач хоолны газар руу хараад ухаангүй байхад нь майхны хаяагаар ухарч гарч зэвсгийн гэр лүү гүйн очиж нэг муу лам захтай дээл, шовгор оройтой малгай, маажгий монгол гутал зэргийг авч өмсөөд байтал хоригдол алга боллоо гэж бөөн шуугиан болж нэг хүн зэвсэг авахаар зэвсгийн гэр лүү орж ирэхэд нь нуугдаж байгаад хаяанд байсан бууг авч гаран хулгайчийг алдсан манаач хаа байна гэж хашгирсан чинь манаач гүйж ирээд хоригдлыг таних уу гэхэд танина гэхээр нь хамт яван барих уу гэж дагуулж яваад үүр цайхаас өмнөхөн нэг газар жаахан амарч суутал, тал талд намайг эрж байгаа бололтой хүмүүс явж харагдсан ч манаачаа харсан чинь унтаж байгаа бололтой байхаар сэмхэн бирдан бууных нь замгийг авч бос гэсэнд босон харайж ирэхэд оргодол чинь би байна намайг дагаад яв гэж олзлон авч яваад хотоос ирсэн тусгай хорооны цэргүүд дээр ирж олзны хүнээ тушааж тус цэргүүдтэй нийлж Тариатын хүрээний эсэргүүг даралцаж улмаар Хөвсгөл аймгийн Мөрөнгийн төвийн урд Дордгой хүрээн дээрхи эсэргүүний хүрээн дээрхи эсэргүүний ангийг бүслэн авч бут цохисон байна.Энэ хүрээнд эсэргүүний удирдагч Самбуудүвчин гэгч хошууны заан цэргийн жанжин Самбуу гэгчээр тугаа тахисан байсныг нүдээр үзэж байснаа дурьдсан байх юм. Эндээс цааш явж тэсийн хүрээн дээр үүрлэж байсан шар цэргүүдийг бут цохисон ч зарим цэргүүд нь сарнин зугтаж Өөлд жанжин, Түгж жанжингий эсэргүүчүүдтэй нийлэн зугатсныг Завхан аймгийн Баян хайрхан, Увс аймгийн зүүн хангай, Сонгино, Баян уулын Тэс зэрэг газруудаар хөөцөлдөж Шувуутайд гүйцэж очин байлдаж ялсан ч Түгж жанжин, Өөлд Лүндэн нарыг алдаж хөөцөлдөн Өөлд Лүндэн, Дарь эх хүүхэн нарыг алж Түгж жанжининг ахин алдаж явсаар Булнай нурууны баруун үзүүрийн Шувуу Шаагдаг гэдэг газар Түгжийг айлд байхад нь бие хамгаалагчийн нь хамт барьж айлаас холдуулж бие хамгаалагчаар нь нүх ухуулан буудуулж бие хамгаалагчийг нь өөр хүнээр буудуулж хоёуланг нэг нүхэнд булсан байна, '''М.Ярин нь өөрийн эх орон ард түмний төлөөх эх оронч тэмцлийн төлөө залуу наснаасаа эхлэн баатарлагаар тэмцэн явсан учир Олноо өргөгдсөн Богд хаант улсын Гутгаар зэрэг, Тогосын отго, Тэргүүн зэрэгт жинс, Хурцбаатар цол, БНМАУ-ын Партизан, Байлдааны гавъяаны одонгоор 2 удаа, БНМАУ-ын 25-н жилийн ойн хүндэт медаль, БНМАУ-ын 40-н жилийн ойн хүндэт медаль, Зөвлөл Холбоот Улсын Улаан таван хошуу одон, дурсгалын сэлэм, буу болон сайшаалын үнэмлэхүүдээр шагнагдаж байсан байна.''' [[Ангилал:Ардын хувьсгалын партизан]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1884 онд төрсөн]] [[Ангилал:1962 онд өнгөрсөн]] e77a2jwroppmn2d4xrjwgsnoyerik5k 709859 709858 2022-08-28T04:20:16Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki '''Мятавын Ярин''' (1884-1962) нь Богд хаант [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]ын Хурц Баатар Ардын Хувьсгалын партизан. М. Ярин нь Түшээт хан аймгийн Со засгийн хошуу (одоогийн Өмнөговь аймгийн Манлай сумын нутаг) Цагаан хад гэдэг газар 1884 оны бич жил малчин ард Мятавын хүү болон төрсөн ба .М.Ярин нь 1908 онд нутгаасаа цэрэгт татагдсан Монгол үндэстний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөөх эх орон ч хүчнүүдтэй нэгдэн тэмцсэн Хүрээн дэхь эх оронч хүмүүс манжийн ноёрхолын эсрэг Монголын төрийг сэргээн мандуулах тунхаг бичиг гарган хар зах бусад газраар наан сурталчлах, Хятад цэргүүдийг хүрээнээс хөөн явуулах, зэвсгийг нь хураах зэрэг үйл хэрэгт М.Ярин оролцож явсан .М.Ярин гамин, барон зэрэг харийн түрэмгийлэгчдийн эсрэг тэмцлээ үргэлжлүүлэж эхэлсэн байх юм. Нийслэл хүрээнд гамин жирийн ард иргэдийг алж, талан дээрэм тонуулж хийж байхад хүрээний өндөр хогийн хавь орчинд эмээлийн дөрөө сураар оосорлон бариж ганц нэгээр яваа гаминг дөрөөгөөрөө цохиж устгаж байсан баримт байдаг. Мөн хүрээнд өндөр хогийн хавьд тэмээ хөтлөн дайсны цэргүүдийн эсрэг босоо тэмээний 2 бөхний хоорондуур буугаа онилон буудаж байтал дайсны цэргүүд бууны тусгалаас гарч зугтахад нь уурлан дэвхэрч, хашгирч байсан гэдэг. Үүнээс үзэхэд их л өндөр, байлдаж байхдаа их догшин эрэлхэг хүн байсан гэсэн дурсамж яриа ч байдаг''' Мөн Маршал Х.Чойбалсангийн дурдатгал номонд: Би Даа хүрээнд Санбээсийн хүрээнээс ирж хар зах дээр амьдрахын тулд мах үүрэх болон янз бүрийн ажил хийж явахдаа нэг өдөр өндөр их том хар хүн гулууз мах авч гэртээ хүргүүлсэн, миний монгол гутлын оймсыг цоолдож өгөөд хоол унд идүүлж явуулсан юм. Хожим нь энэ хүн Яринбаатар байсан гэж бичиж байсан байна. 1912 оны эхээр Хужир булангийн цэрэгт олон аймаг, хошуудаас ирсэн цэргүүдтэй 5-н сар цэргийн сургууль хийсэн, тэр цэргүүдийн дунд хурандаа Ярин гэж нэрлэгдэж явахдаа зүүн өмнө Хязгаарын байлдаанд мордов. Энэ үед Дарьгангын газрыг хамгаалан тохижуулах цэргийг захирах сайд тогосын отго, улсад туслагч гүн, үе улиран залгамжлах засаг, улсын түшээ гүнгийн хэргэмт, Ялгуун баатар Лаварын Сумъяагийн удирдлаганд Дарьгангаас урагш явж хятадын хар цэрэгтэй Уур чулуу, Шилийн голын чуулганд байлдаж дараад Шургаа хөөрөг, Дархан уул хэмээх газар хятадын олон мянган цэрэгтэй удаа дараа байлдаж байх үед Монголын зүүн өмнө зүгийн таван замын цэргийг захирах Жанжин Манлай ван ирсэн тул манай анги Манлай вангийн цэрэгт нийлж Долон нуурын Тэнгэр элс хэмээх газар хятадын цэрэгтэй олон удаа байлдаж, байлдах бүр дийлсээр явж Долон нуурт ойртож очсон ба үүний дараа манай ангийг зүүн замын байлдаанд шилжүүлж зүүн гурван муж бүхий Бяруу хэмээх хотыг байлдан эзлэж, хятадын цэргийг зүүн тийш нь түрсээр хэд хэдэн хотыг эзлэж байснаас гадна Хурцбаатар М.Ярин нь 1912 онд Хатанбаатар Магсаржавын цэрэгт татагдан өмнө хязгаарт Хятад цэрэгтэй байлдаж явсан нь тогтоогдож байдаг юм. Зүүн өмнө хязгаарын гурван чуулганы монголчуудыг түвшитгэн тохижуулах түшмэл цэргийг захирах сайд Ялгуун баатар үе улиран залгамжлах засаг улсын түшээ гүн Лаварын Сумъяагийн түшмэл, цэргүүдийн бүртгэл өдгөө архивт хадгалагдаж (УТАСх45Д1Хн25-д) байгаагаас үзэхэд жагсаалын дарга Түшээт хан аймаг Со засгийн эетэй гүний хошууны ард гутгаар зэрэг тогосын отгот М.Ярин 29-н настай гэж бүртгэгдсэнээс гадна Олноо өргөгдсөний дөрөвдүгээр оны дөрөвдүгээр сарын 22-нд Богд хааны зарлигаар <<нэг удаагийн байлдаанд дайсны 5 хүнийг алж, буу дөрвийг булаан авсан ба бас сайд гүн Сумъяагаас Дархан уулын байлдаанд шархадсан хэмээсэн тул>> ангийн дарга, гутгаар зэрэг тогосын отго, тэргүүн зэрэг жинс, Хурц баатар цол шагнасан байна. Улмаар Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны 10-н сарын шиний 1-ний (аргын 10-р сарын 30-ны) өглөө үүрээр Бяруу хотын зүүн этгээдээс маш олон тооны хятад цэрэг гэнэт давшин ирснийг тосон орой нар жаргах хүртэл зууралдсан байлдаанд Хишигтэн хошууны цэргийн хороон дарга Долгоржав, Баянцагаан нарын 2 хорооны цэрэг байлдааны үед эмх журмаа алдаж тал тал тийш сарниснаас өөр нэгэн хорооноос 30 гаруй хүн сураггүй болсон бөгөөд жагсаалын дарга М.Ярин зэрэг хэд хэдэн цэрэг шархдан мөн цөөнгүй цэрэг амь үрэгдсэн нь тусгаар тогтнолынхоо төлөө монголчууд ямар эрэлхэг зоригтой байлдаж, '''М.Ярин нь дээр дурдснаас үзэхэд цэрэгт жагсаалын дарга, ангийн дарга зэрэг алба хаасан, эрэлхэг дайчин бусдаас ялгарсан тул жирийн ядуу малчин ард Богд хаанаас гутгаар зэрэг, тогосын отго, тэргүүн зэрэг жинс, Хурц баатар цолоор шагнагдсан нь ямар дайчин, эрэлхэг зоригтой хүн байсныг харуулж байна''' Баруун хязгаар нутгийн төлөө ахин ахин олон удаа байлдаан, тулаан хийсэн ба энэ бүгдэд оролцож байжээ Хатанбаатар Магсаржавын цэрэгт гүн Л.Сумъяагийн цэргээс татагдаж баруун хязгаар, эргэж зүүн хязгаарт тулалдаж байжээ. Хатанбаатар Магсаржавын цэрэгт орж Ховд, Улиастайг чөлөөлөхийн өмнө М.Ярин засагт хан аймгийн 42 хошуунд элчээр томилогдон бичиг хүргэж 400 гаруй цэрэг татан элсүүлж Улиастайд их цэрэгтээ нийлүүлэн хүчээ зузаатгахад ч хүчин зүтгэсэн байна.Ховд хотыг чөлөөлөхөөр Манлай баатар Дамдинсүрэн, Хатанбаатар Магсаржав, Жалханз хутаг Дамдинбазар, гүн Хайсан нартай удирдсан цэрэгт М.Ярин багтан тулалдсан байна. Ховдын манж цэрэгт туслахаар Алтан шар сүмээс Хятад цэргийг ирэхэд М.Ярин цэрэгт оролцож тосон байлдаж устгаад тугийг нь олзолж авч байсан байна. Олзны тугийг нь хэрмэнд байгаа хятад цэргүүдэд харуулвал уур нь хүрч бүгж байгаа цэргүүд нь гарч ирж магадгүй хэмээн яриж хөхрөлдөж байсан гэдэг. Шар сүмээс ахин хятад цэрэг ирж хэрмэнд бүгж байгаа цэрэгтээ туслана гэдгийг Монгол цэргүүд урьдчилан мэдэж угтан байлдаж устгаснаар цөөн тооны хятад цэрэг хэрмэнд зугтан орсон ба Жигмэд М.Ярин нарыг үхсэн хятад цэргийг тоол гэхэд 139-н цэрэг, улаан хөх жинстэй хүн, Манжын цэргийн хорооны тамга, цэргийн туг, албаны малгай, 3000 гаруй лан мөнгө, морь тэмээ болон үлэмж тооны хөрөнгө олзлон авч тушаасан баримт үлджээ. Ховдыг чөлөөлөх тулаан 3-н сар үргэлжлэж 1912 оны 8-р сарын 5-ны шөнө бүх монгол цэргийн хүчээр Ховд хотыг 4-н зүгээс нь дайран 1912 оны 8-р сарын 7-нд Ховд хотыг бүрэн чөлөөлсөн тулаанд М.Ярин оролцон тулалдсан, 1912 оны зун Чулуулалт хаалга, Бат хаалга, Долон нуур, Хөх хот, Бугат хотын чиглэлүүдээр цэргийн анги оруулан Өвөр монголын ард түмнийг дарлан бусниулсан учир Монгол улсын Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамнаас Олноо өргөгдсөн 2-р оны өвлийн сүүл сарын 18-нд буюу 1913 оны 01-р сарын 24-нд Богд хаанд айлтгал өргөн өвөр монголын зүг 5-н чиглэлээр монгол цэрэг оруулан явуулан Ховдын хязгаарыг чөлөөлөхөд гарамгай гавъяа байгуулсан үе улиран залгамжлах засаг бээл цэргийн жанжин Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн анги цэрэгт М.Ярин бусад хошуудаас татагдсан цэрэг эрстэй мөн зэрэгцэн өмнө зүг дахин дайлаар мордсон байна. монгол цэрэг 200, Барга цэрэг 300, Сөнөд харчин, үзэмчин, цахар 700-н цэрэг нэгдэн их цэрэг бүрдүүлэн Дарьгангаас урагш Уур чулуу, Шилийн гол, Шургага хөөрөг, Дархан уул, Шар мөрний зүүн тал, Дол нуур хотын хавьд хятад цэрэгтэй эрэлхэгээр тулалдан Өвөр монголын ард түмнийг чөлөөлөхөд М.Ярин оролцсон,байгуулж Шар хөхийн сүмийн хавьд дайтаж байхад Хиагтын 3 улсын гэрээ байгуулагдсанаар Монгол цэргийг эргүүлэн татсан байдаг байна. Улмаар зүүн өмнөд хязгаарын цэргийн захирагч гүн Бавуужав хятадад урван тэрсэлсэн учир Бишрэлт жанжин вангийн 500-н цэрэгт М.Ярин оролцож Бавуужавын цэргийг бут цохихоор Сулин хээрийн байлдаанд оролцсон, 2,1921 оны Ардын Хувьсгалын үйл хэрэгт оролцсон нь 1919-1922 он М.Ярин гамин, барон зэрэг хаийн түрэмгийлэгчдийн эсрэг тэмцлээ үргэлжлүүлэж эхэлсэн байх юм. Нийслэл хүрээнд гамин жирийн ард иргэдийг алж, талан дээрэм тонуулж хийж байхад өвөө минь хүрээний өндөр хогийн хавь орчинд эмээлийн дөрөө сураар оосорлон бариж ганц нэгээр яваа гаминг дөрөөгөөрөө цохиж устгаж байсан баримт байдаг. Нийслэл хүрээнд Барон Унгерний цэрэг орж ирэхэд нийслэл хүрээнд байгаа хуучин цэргийн нөхөд ба ардуудаас 200 гаруй хүнийг нэгтгэж гамингийн ар талд бослого гарган гаминг хүрээнээс хөөгдөхөд нөхдийн хамт гар бие оролцож байсан. Улмаар Барон Унгерний хүчинд автагдан түүний цэрэгт 24-н хоног алба хаасан бөгөөд энэ үедээ Алтанбулгаас зугтан ирж байгаа гамингийн цэргийг Улаан хаданд тосон 2 удаагийн байлдаанд оролцож байжээ. Энэ үед Хатанбаатар Магсаржав нь баруун хязгаарт томилогдож явахдаа М.Яринтай уулзаж цагаантан нь гамингаас илүү хортой дайсан гэдгийг тайлбарлан хэлж Богд хаант улсын үед хамт дайтаж байсан хүмүүсийг цагаантнаас салган нэгтгэх даалгавар өгснөөр энэ ажлыг хүлээн авч хуучин цэргийн нөхдийн дунд ухуулга хийн Барон Унгерний цэргүүдээс салган оргуулах ажлын нууцаар хийж байсан байна. Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нарын ангиудын байлдааны ажиллагааны үр дүнд Барон Унгерн ялагдаж Баронтой нэгдэн байлдаж байсан Бишрэлт гүн Сундуй өөрийн лам, хар 2 түшмэлийг нууцаар нийслэл хүрээнд ирүүлж ноёд, сайд, ихэсээс өөрийгөө хэрхэхийг асууж сураж явааг мэдэж тэр 2 түшмэлийг эрж олон уулзаж та нар Бароноо барьж улаан цэрэгт тушаавал амиа аварч гарахаар барахгүй гавъяа байгуулах болно гэж сануулан явуулсан гэдэг. Гүн Сундуй Барон Унгернийг барьж ирэн улаан цэрэгт тушаагаад нийслэл хүрээнд буцаж ирээд М.Ярин чи сайн арга зааж өгсөн шүү гэж хэлсэн гэдэг. М.Ярин нь Хатанбаатар Магсаржав, Д.Сүхбаатар жанжин нарын даалгаврыг гамин унгерний цэргийн тухай, цэргүүдийн дотор ухуулга хийж гамин, Унгерний цэргээс салган, оргуулан, өөрийнхөө цэрэгт элсүүлэх ажлыг идэвхитэй явуулж үнэтэй мэдээллийг өгч онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн байна. Ардын журамт цэрэг нийслэл хүрээг чөлөөлсний дараа Д.Сүхбаатар М.Яринтай биеэр уулзан, би хүрээний орчим бүгэж буй цагаантны хэсэг бүлгүүдийг дарахаар явах учир та энгийн хувцас өмсөн хүрээнд байгаа лам, ноёд нарын сэтгэл санаа, үйлдлийг мэдэж байх хувьсгалт тагнуулын чухал үүрэг даалгаврыг өгч үлдээсэн ба даалгаврыг тухай бүр сайн биелүүлсэн гэдэг. М.Ярин нь ардын хувьсгалын үйл хэрэгт гар биеэр оролцохдоо гамин, цагаантны цэрэгтэй тулалдах голлон дайснуудын ар талд тагнуулын үйл ажиллагааг удирдан үнэтэй мэдээлэл олох, дайсны цэргүүдийн дунд гамин, цагаантан Монгол орныг эзлэн түрэмгийлж ард олныг алан хядах тонож дээрэмдэх үйл ажиллагааны үнэн нүүр царайг ойлгуулан дайсны цэргээс салган цэргийнхэн нь хүчийг сулруулахад үнэтэй хувь нэмэр оруулсан бөгөөд Ардын журамт цэргийн анхны тагнуулч ар талын найдвартай мэдээлэгч хүн байсан байна. 3.1929-1934 онуудад Хувьсгалын эсэргүү нарын хөдөлгөөнийг илрүүлж, байлдаж байсан гэж дурьдсанаас үзэхэд хүрээнд ноёд, лам нарын дунд тагнан турших ажил хийж явсан магадлал их байна.1932 онд Баруун аймаг Улаанбаатар хот, бусад газарт гарч байсан эсэргүү нарыг олж, илрүүлэх тагнан турших ажилд явж байхдаа 1932 оны 4-р сард Архангай аймгийн Самбуу Дүвчингийн удирдсан эсэргүү үйл ажиллагааг тогтмол тагнаж яваад шөнө төөрч эсэргүү нарт баригдаж хахир хаврын хүйтэнд цагаан өмд цамцтай майханд хоригдож байж. Нэг орой хүйтэн салхитай харуй бүрийд шар цэргүүд хоолондоо орж байгаа бололтой, майхны үүдэнд зогсож байсан манаач хоолны газар руу хараад ухаангүй байхад нь майхны хаяагаар ухарч гарч зэвсгийн гэр лүү гүйн очиж нэг муу лам захтай дээл, шовгор оройтой малгай, маажгий монгол гутал зэргийг авч өмсөөд байтал хоригдол алга боллоо гэж бөөн шуугиан болж нэг хүн зэвсэг авахаар зэвсгийн гэр лүү орж ирэхэд нь нуугдаж байгаад хаяанд байсан бууг авч гаран хулгайчийг алдсан манаач хаа байна гэж хашгирсан чинь манаач гүйж ирээд хоригдлыг таних уу гэхэд танина гэхээр нь хамт яван барих уу гэж дагуулж яваад үүр цайхаас өмнөхөн нэг газар жаахан амарч суутал, тал талд намайг эрж байгаа бололтой хүмүүс явж харагдсан ч манаачаа харсан чинь унтаж байгаа бололтой байхаар сэмхэн бирдан бууных нь замгийг авч бос гэсэнд босон харайж ирэхэд оргодол чинь би байна намайг дагаад яв гэж олзлон авч яваад хотоос ирсэн тусгай хорооны цэргүүд дээр ирж олзны хүнээ тушааж тус цэргүүдтэй нийлж Тариатын хүрээний эсэргүүг даралцаж улмаар Хөвсгөл аймгийн Мөрөнгийн төвийн урд Дордгой хүрээн дээрхи эсэргүүний хүрээн дээрхи эсэргүүний ангийг бүслэн авч бут цохисон байна.Энэ хүрээнд эсэргүүний удирдагч Самбуудүвчин гэгч хошууны заан цэргийн жанжин Самбуу гэгчээр тугаа тахисан байсныг нүдээр үзэж байснаа дурьдсан байх юм. Эндээс цааш явж тэсийн хүрээн дээр үүрлэж байсан шар цэргүүдийг бут цохисон ч зарим цэргүүд нь сарнин зугтаж Өөлд жанжин, Түгж жанжингий эсэргүүчүүдтэй нийлэн зугатсныг Завхан аймгийн Баян хайрхан, Увс аймгийн зүүн хангай, Сонгино, Баян уулын Тэс зэрэг газруудаар хөөцөлдөж Шувуутайд гүйцэж очин байлдаж ялсан ч Түгж жанжин, Өөлд Лүндэн нарыг алдаж хөөцөлдөн Өөлд Лүндэн, Дарь эх хүүхэн нарыг алж Түгж жанжининг ахин алдаж явсаар Булнай нурууны баруун үзүүрийн Шувуу Шаагдаг гэдэг газар Түгжийг айлд байхад нь бие хамгаалагчийн нь хамт барьж айлаас холдуулж бие хамгаалагчаар нь нүх ухуулан буудуулж бие хамгаалагчийг нь өөр хүнээр буудуулж хоёуланг нэг нүхэнд булсан байна, '''М.Ярин нь өөрийн эх орон ард түмний төлөөх эх оронч тэмцлийн төлөө залуу наснаасаа эхлэн баатарлагаар тэмцэн явсан учир Олноо өргөгдсөн Богд хаант улсын Гутгаар зэрэг, Тогосын отго, Тэргүүн зэрэгт жинс, Хурцбаатар цол, БНМАУ-ын Партизан, Байлдааны гавъяаны одонгоор 2 удаа, БНМАУ-ын 25-н жилийн ойн хүндэт медаль, БНМАУ-ын 40-н жилийн ойн хүндэт медаль, Зөвлөл Холбоот Улсын Улаан таван хошуу одон, дурсгалын сэлэм, буу болон сайшаалын үнэмлэхүүдээр шагнагдаж байсан байна.''' [[Ангилал:Ардын хувьсгалын партизан]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1884 онд төрсөн]] [[Ангилал:1962 онд өнгөрсөн]] syaa0jgkg4ort3axi7o31fbfkowqq0g 709862 709859 2022-08-28T04:31:40Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki '''Мятавын Ярин''' (1884-1962) нь Богд хаант [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]ын Хурц [[Баатар]], Ардын Хувьсгалын партизан. == Үндэсний тусгаар тогтнолын хувьсгалд оролцох == М.Ярин нь Түшээт хан аймгийн Со засгийн хошуу (одоогийн Өмнөговь аймгийн Манлай сумын нутаг) Цагаан хад гэдэг газар 1884 оны бич жил малчин ард Мятавын хүү болон төрсөн ба. М.Ярин нь 1908 онд нутгаасаа цэрэгт татагдсан Монгол үндэстний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөөх эх орон ч хүчнүүдтэй нэгдэн тэмцсэн Хүрээн дэхь эх оронч хүмүүс манжийн ноёрхолын эсрэг Монголын төрийг сэргээн мандуулах тунхаг бичиг гарган хар зах бусад газраар наан сурталчлах, Хятад цэргүүдийг хүрээнээс хөөн явуулах, зэвсгийг нь хураах зэрэг үйл хэрэгт М.Ярин оролцож явсан .М.Ярин гамин, барон зэрэг харийн түрэмгийлэгчдийн эсрэг тэмцлээ үргэлжлүүлэж эхэлсэн байх юм. Нийслэл хүрээнд гамин жирийн ард иргэдийг алж, талан дээрэм тонуулж хийж байхад хүрээний өндөр хогийн хавь орчинд эмээлийн дөрөө сураар оосорлон бариж ганц нэгээр яваа гаминг дөрөөгөөрөө цохиж устгаж байсан баримт байдаг. Мөн хүрээнд өндөр хогийн хавьд тэмээ хөтлөн дайсны цэргүүдийн эсрэг босоо тэмээний 2 бөхний хоорондуур буугаа онилон буудаж байтал дайсны цэргүүд бууны тусгалаас гарч зугтахад нь уурлан дэвхэрч, хашгирч байсан гэдэг. Үүнээс үзэхэд их л өндөр, байлдаж байхдаа их догшин эрэлхэг хүн байсан гэсэн дурсамж яриа ч байдаг. Мөн Маршал Х.Чойбалсангийн дурдатгал номонд: Би Даа хүрээнд Санбээсийн хүрээнээс ирж хар зах дээр амьдрахын тулд мах үүрэх болон янз бүрийн ажил хийж явахдаа нэг өдөр өндөр их том хар хүн гулууз мах авч гэртээ хүргүүлсэн, миний монгол гутлын оймсыг цоолдож өгөөд хоол унд идүүлж явуулсан юм. Хожим нь энэ хүн Яринбаатар байсан гэж бичиж байсан байна. 1912 оны эхээр Хужир булангийн цэрэгт олон аймаг, хошуудаас ирсэн цэргүүдтэй 5-н сар цэргийн сургууль хийсэн, тэр цэргүүдийн дунд хурандаа Ярин гэж нэрлэгдэж явахдаа зүүн өмнө Хязгаарын байлдаанд мордов. Энэ үед Дарьгангын газрыг хамгаалан тохижуулах цэргийг захирах сайд тогосын отго, улсад туслагч гүн, үе улиран залгамжлах засаг, улсын түшээ гүнгийн хэргэмт, Ялгуун баатар Лаварын Сумъяагийн удирдлаганд Дарьгангаас урагш явж хятадын хар цэрэгтэй Уур чулуу, Шилийн голын чуулганд байлдаж дараад Шургаа хөөрөг, Дархан уул хэмээх газар хятадын олон мянган цэрэгтэй удаа дараа байлдаж байх үед Монголын зүүн өмнө зүгийн таван замын цэргийг захирах Жанжин Манлай ван ирсэн тул манай анги Манлай вангийн цэрэгт нийлж Долон нуурын Тэнгэр элс хэмээх газар хятадын цэрэгтэй олон удаа байлдаж, байлдах бүр дийлсээр явж Долон нуурт ойртож очсон ба үүний дараа манай ангийг зүүн замын байлдаанд шилжүүлж зүүн гурван муж бүхий Бяруу хэмээх хотыг байлдан эзлэж, хятадын цэргийг зүүн тийш нь түрсээр хэд хэдэн хотыг эзлэж байснаас гадна Хурцбаатар М.Ярин нь 1912 онд Хатанбаатар Магсаржавын цэрэгт татагдан өмнө хязгаарт Хятад цэрэгтэй байлдаж явсан нь тогтоогдож байдаг юм. Зүүн өмнө хязгаарын гурван чуулганы монголчуудыг түвшитгэн тохижуулах түшмэл цэргийг захирах сайд Ялгуун баатар үе улиран залгамжлах засаг улсын түшээ гүн Лаварын Сумъяагийн түшмэл, цэргүүдийн бүртгэл өдгөө архивт хадгалагдаж (УТАСх45Д1Хн25-д) байгаагаас үзэхэд жагсаалын дарга Түшээт хан аймаг Со засгийн эетэй гүний хошууны ард гутгаар зэрэг тогосын отгот М.Ярин 29-н настай гэж бүртгэгдсэнээс гадна Олноо өргөгдсөний дөрөвдүгээр оны дөрөвдүгээр сарын 22-нд Богд хааны зарлигаар <<нэг удаагийн байлдаанд дайсны 5 хүнийг алж, буу дөрвийг булаан авсан ба бас сайд гүн Сумъяагаас Дархан уулын байлдаанд шархадсан хэмээсэн тул>> ангийн дарга, гутгаар зэрэг тогосын отго, тэргүүн зэрэг жинс, Хурц баатар цол шагнасан байна. Улмаар Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны 10-н сарын шиний 1-ний (аргын 10-р сарын 30-ны) өглөө үүрээр Бяруу хотын зүүн этгээдээс маш олон тооны хятад цэрэг гэнэт давшин ирснийг тосон орой нар жаргах хүртэл зууралдсан байлдаанд Хишигтэн хошууны цэргийн хороон дарга Долгоржав, Баянцагаан нарын 2 хорооны цэрэг байлдааны үед эмх журмаа алдаж тал тал тийш сарниснаас өөр нэгэн хорооноос 30 гаруй хүн сураггүй болсон бөгөөд жагсаалын дарга М.Ярин зэрэг хэд хэдэн цэрэг шархдан мөн цөөнгүй цэрэг амь үрэгдсэн нь тусгаар тогтнолынхоо төлөө монголчууд ямар эрэлхэг зоригтой байлдаж, М.Ярин нь дээр дурдснаас үзэхэд цэрэгт жагсаалын дарга, ангийн дарга зэрэг алба хаасан, эрэлхэг дайчин бусдаас ялгарсан тул жирийн ядуу малчин ард Богд хаанаас гутгаар зэрэг, тогосын отго, тэргүүн зэрэг жинс, Хурц баатар цолоор шагнагдсан нь ямар дайчин, эрэлхэг зоригтой хүн байсныг харуулж байна. Баруун хязгаар нутгийн төлөө ахин ахин олон удаа байлдаан, тулаан хийсэн ба энэ бүгдэд оролцож байжээ Хатанбаатар Магсаржавын цэрэгт гүн Л.Сумъяагийн цэргээс татагдаж баруун хязгаар, эргэж зүүн хязгаарт тулалдаж байжээ. Хатанбаатар Магсаржавын цэрэгт орж Ховд, Улиастайг чөлөөлөхийн өмнө М.Ярин засагт хан аймгийн 42 хошуунд элчээр томилогдон бичиг хүргэж 400 гаруй цэрэг татан элсүүлж Улиастайд их цэрэгтээ нийлүүлэн хүчээ зузаатгахад ч хүчин зүтгэсэн байна.Ховд хотыг чөлөөлөхөөр Манлай баатар Дамдинсүрэн, Хатанбаатар Магсаржав, Жалханз хутаг Дамдинбазар, гүн Хайсан нартай удирдсан цэрэгт М.Ярин багтан тулалдсан байна. Ховдын манж цэрэгт туслахаар Алтан шар сүмээс Хятад цэргийг ирэхэд М.Ярин цэрэгт оролцож тосон байлдаж устгаад тугийг нь олзолж авч байсан байна. Олзны тугийг нь хэрмэнд байгаа хятад цэргүүдэд харуулвал уур нь хүрч бүгж байгаа цэргүүд нь гарч ирж магадгүй хэмээн яриж хөхрөлдөж байсан гэдэг. Шар сүмээс ахин хятад цэрэг ирж хэрмэнд бүгж байгаа цэрэгтээ туслана гэдгийг Монгол цэргүүд урьдчилан мэдэж угтан байлдаж устгаснаар цөөн тооны хятад цэрэг хэрмэнд зугтан орсон ба Жигмэд М.Ярин нарыг үхсэн хятад цэргийг тоол гэхэд 139-н цэрэг, улаан хөх жинстэй хүн, Манжын цэргийн хорооны тамга, цэргийн туг, албаны малгай, 3000 гаруй лан мөнгө, морь тэмээ болон үлэмж тооны хөрөнгө олзлон авч тушаасан баримт үлджээ. Ховдыг чөлөөлөх тулаан 3-н сар үргэлжлэж 1912 оны 8-р сарын 5-ны шөнө бүх монгол цэргийн хүчээр Ховд хотыг 4-н зүгээс нь дайран 1912 оны 8-р сарын 7-нд Ховд хотыг бүрэн чөлөөлсөн тулаанд М.Ярин оролцон тулалдсан, 1912 оны зун Чулуулалт хаалга, Бат хаалга, Долон нуур, Хөх хот, Бугат хотын чиглэлүүдээр цэргийн анги оруулан Өвөр монголын ард түмнийг дарлан бусниулсан учир Монгол улсын Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамнаас Олноо өргөгдсөн 2-р оны өвлийн сүүл сарын 18-нд буюу 1913 оны 01-р сарын 24-нд Богд хаанд айлтгал өргөн өвөр монголын зүг 5-н чиглэлээр монгол цэрэг оруулан явуулан Ховдын хязгаарыг чөлөөлөхөд гарамгай гавъяа байгуулсан үе улиран залгамжлах засаг бээл цэргийн жанжин Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн анги цэрэгт М.Ярин бусад хошуудаас татагдсан цэрэг эрстэй мөн зэрэгцэн өмнө зүг дахин дайлаар мордсон байна. монгол цэрэг 200, Барга цэрэг 300, Сөнөд харчин, үзэмчин, цахар 700-н цэрэг нэгдэн их цэрэг бүрдүүлэн Дарьгангаас урагш Уур чулуу, Шилийн гол, Шургага хөөрөг, Дархан уул, Шар мөрний зүүн тал, Дол нуур хотын хавьд хятад цэрэгтэй эрэлхэгээр тулалдан Өвөр монголын ард түмнийг чөлөөлөхөд М.Ярин оролцсон,байгуулж Шар хөхийн сүмийн хавьд дайтаж байхад Хиагтын 3 улсын гэрээ байгуулагдсанаар Монгол цэргийг эргүүлэн татсан байдаг байна. Улмаар зүүн өмнөд хязгаарын цэргийн захирагч гүн Бавуужав хятадад урван тэрсэлсэн учир Бишрэлт жанжин вангийн 500-н цэрэгт М.Ярин оролцож Бавуужавын цэргийг бут цохихоор Сулин хээрийн байлдаанд оролцсон. == 1921 оны Ардын Хувьсгалын үйл хэрэгт оролцсон нь 1919-1922 он == М.Ярин гамин, барон зэрэг хаийн түрэмгийлэгчдийн эсрэг тэмцлээ үргэлжлүүлэж эхэлсэн байх юм. Нийслэл хүрээнд гамин жирийн ард иргэдийг алж, талан дээрэм тонуулж хийж байхад өвөө минь хүрээний өндөр хогийн хавь орчинд эмээлийн дөрөө сураар оосорлон бариж ганц нэгээр яваа гаминг дөрөөгөөрөө цохиж устгаж байсан баримт байдаг. Нийслэл хүрээнд Барон Унгерний цэрэг орж ирэхэд нийслэл хүрээнд байгаа хуучин цэргийн нөхөд ба ардуудаас 200 гаруй хүнийг нэгтгэж гамингийн ар талд бослого гарган гаминг хүрээнээс хөөгдөхөд нөхдийн хамт гар бие оролцож байсан. Улмаар Барон Унгерний хүчинд автагдан түүний цэрэгт 24-н хоног алба хаасан бөгөөд энэ үедээ Алтанбулгаас зугтан ирж байгаа гамингийн цэргийг Улаан хаданд тосон 2 удаагийн байлдаанд оролцож байжээ. Энэ үед Хатанбаатар Магсаржав нь баруун хязгаарт томилогдож явахдаа М.Яринтай уулзаж цагаантан нь гамингаас илүү хортой дайсан гэдгийг тайлбарлан хэлж Богд хаант улсын үед хамт дайтаж байсан хүмүүсийг цагаантнаас салган нэгтгэх даалгавар өгснөөр энэ ажлыг хүлээн авч хуучин цэргийн нөхдийн дунд ухуулга хийн Барон Унгерний цэргүүдээс салган оргуулах ажлын нууцаар хийж байсан байна. Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нарын ангиудын байлдааны ажиллагааны үр дүнд Барон Унгерн ялагдаж Баронтой нэгдэн байлдаж байсан Бишрэлт гүн Сундуй өөрийн лам, хар 2 түшмэлийг нууцаар нийслэл хүрээнд ирүүлж ноёд, сайд, ихэсээс өөрийгөө хэрхэхийг асууж сураж явааг мэдэж тэр 2 түшмэлийг эрж олон уулзаж та нар Бароноо барьж улаан цэрэгт тушаавал амиа аварч гарахаар барахгүй гавъяа байгуулах болно гэж сануулан явуулсан гэдэг. Гүн Сундуй Барон Унгернийг барьж ирэн улаан цэрэгт тушаагаад нийслэл хүрээнд буцаж ирээд М.Ярин чи сайн арга зааж өгсөн шүү гэж хэлсэн гэдэг. М.Ярин нь Хатанбаатар Магсаржав, Д.Сүхбаатар жанжин нарын даалгаврыг гамин унгерний цэргийн тухай, цэргүүдийн дотор ухуулга хийж гамин, Унгерний цэргээс салган, оргуулан, өөрийнхөө цэрэгт элсүүлэх ажлыг идэвхитэй явуулж үнэтэй мэдээллийг өгч онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн байна. Ардын журамт цэрэг нийслэл хүрээг чөлөөлсний дараа Д.Сүхбаатар М.Яринтай биеэр уулзан, би хүрээний орчим бүгэж буй цагаантны хэсэг бүлгүүдийг дарахаар явах учир та энгийн хувцас өмсөн хүрээнд байгаа лам, ноёд нарын сэтгэл санаа, үйлдлийг мэдэж байх хувьсгалт тагнуулын чухал үүрэг даалгаврыг өгч үлдээсэн ба даалгаврыг тухай бүр сайн биелүүлсэн гэдэг. М.Ярин нь ардын хувьсгалын үйл хэрэгт гар биеэр оролцохдоо гамин, цагаантны цэрэгтэй тулалдах голлон дайснуудын ар талд тагнуулын үйл ажиллагааг удирдан үнэтэй мэдээлэл олох, дайсны цэргүүдийн дунд гамин, цагаантан Монгол орныг эзлэн түрэмгийлж ард олныг алан хядах тонож дээрэмдэх үйл ажиллагааны үнэн нүүр царайг ойлгуулан дайсны цэргээс салган цэргийнхэн нь хүчийг сулруулахад үнэтэй хувь нэмэр оруулсан бөгөөд Ардын журамт цэргийн анхны тагнуулч ар талын найдвартай мэдээлэгч хүн байсан байна. == 1930-аад онд хувьсгалын эсэргүү хөдөлгөөн илэрсэн == 1929-1934 онуудад Хувьсгалын эсэргүү нарын хөдөлгөөнийг илрүүлж, байлдаж байсан гэж дурьдсанаас үзэхэд хүрээнд ноёд, лам нарын дунд тагнан турших ажил хийж явсан магадлал их байна. 1932 онд Баруун аймаг Улаанбаатар хот, бусад газарт гарч байсан эсэргүү нарыг олж, илрүүлэх тагнан турших ажилд явж байхдаа 1932 оны 4-р сард Архангай аймгийн Самбуу Дүвчингийн удирдсан эсэргүү үйл ажиллагааг тогтмол тагнаж яваад шөнө төөрч эсэргүү нарт баригдаж хахир хаврын хүйтэнд цагаан өмд цамцтай майханд хоригдож байж. Нэг орой хүйтэн салхитай харуй бүрийд шар цэргүүд хоолондоо орж байгаа бололтой, майхны үүдэнд зогсож байсан манаач хоолны газар руу хараад ухаангүй байхад нь майхны хаяагаар ухарч гарч зэвсгийн гэр лүү гүйн очиж нэг муу лам захтай дээл, шовгор оройтой малгай, маажгий монгол гутал зэргийг авч өмсөөд байтал хоригдол алга боллоо гэж бөөн шуугиан болж нэг хүн зэвсэг авахаар зэвсгийн гэр лүү орж ирэхэд нь нуугдаж байгаад хаяанд байсан бууг авч гаран хулгайчийг алдсан манаач хаа байна гэж хашгирсан чинь манаач гүйж ирээд хоригдлыг таних уу гэхэд танина гэхээр нь хамт яван барих уу гэж дагуулж яваад үүр цайхаас өмнөхөн нэг газар жаахан амарч суутал, тал талд намайг эрж байгаа бололтой хүмүүс явж харагдсан ч манаачаа харсан чинь унтаж байгаа бололтой байхаар сэмхэн бирдан бууных нь замгийг авч бос гэсэнд босон харайж ирэхэд оргодол чинь би байна намайг дагаад яв гэж олзлон авч яваад хотоос ирсэн тусгай хорооны цэргүүд дээр ирж олзны хүнээ тушааж тус цэргүүдтэй нийлж Тариатын хүрээний эсэргүүг даралцаж улмаар Хөвсгөл аймгийн Мөрөнгийн төвийн урд Дордгой хүрээн дээрхи эсэргүүний хүрээн дээрхи эсэргүүний ангийг бүслэн авч бут цохисон байна.Энэ хүрээнд эсэргүүний удирдагч Самбуудүвчин гэгч хошууны заан цэргийн жанжин Самбуу гэгчээр тугаа тахисан байсныг нүдээр үзэж байснаа дурьдсан байх юм. Эндээс цааш явж тэсийн хүрээн дээр үүрлэж байсан шар цэргүүдийг бут цохисон ч зарим цэргүүд нь сарнин зугтаж Өөлд жанжин, Түгж жанжингий эсэргүүчүүдтэй нийлэн зугатсныг Завхан аймгийн Баян хайрхан, Увс аймгийн зүүн хангай, Сонгино, Баян уулын Тэс зэрэг газруудаар хөөцөлдөж Шувуутайд гүйцэж очин байлдаж ялсан ч Түгж жанжин, Өөлд Лүндэн нарыг алдаж хөөцөлдөн Өөлд Лүндэн, Дарь эх хүүхэн нарыг алж Түгж жанжининг ахин алдаж явсаар Булнай нурууны баруун үзүүрийн Шувуу Шаагдаг гэдэг газар Түгжийг айлд байхад нь бие хамгаалагчийн нь хамт барьж айлаас холдуулж бие хамгаалагчаар нь нүх ухуулан буудуулж бие хамгаалагчийг нь өөр хүнээр буудуулж хоёуланг нэг нүхэнд булсан байна. '''М.Ярин нь өөрийн эх орон ард түмний төлөөх эх оронч тэмцлийн төлөө залуу наснаасаа эхлэн баатарлагаар тэмцэн явсан учир Олноо өргөгдсөн Богд хаант улсын Гутгаар зэрэг, Тогосын отго, Тэргүүн зэрэгт жинс, Хурцбаатар цол, БНМАУ-ын Партизан, Байлдааны гавъяаны одонгоор 2 удаа, БНМАУ-ын 25-н жилийн ойн хүндэт медаль, БНМАУ-ын 40-н жилийн ойн хүндэт медаль, Зөвлөл Холбоот Улсын Улаан таван хошуу одон, дурсгалын сэлэм, буу болон сайшаалын үнэмлэхүүдээр шагнагдаж байсан байна.''' [[Ангилал:Ардын хувьсгалын партизан]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1884 онд төрсөн]] [[Ангилал:1962 онд өнгөрсөн]] 2tnl79ufqueiu0u1o7rkccrut79cpc3 709863 709862 2022-08-28T04:32:03Z 103.173.255.162 /* 1921 оны Ардын Хувьсгалын үйл хэрэгт оролцсон нь 1919-1922 он */ wikitext text/x-wiki '''Мятавын Ярин''' (1884-1962) нь Богд хаант [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]ын Хурц [[Баатар]], Ардын Хувьсгалын партизан. == Үндэсний тусгаар тогтнолын хувьсгалд оролцох == М.Ярин нь Түшээт хан аймгийн Со засгийн хошуу (одоогийн Өмнөговь аймгийн Манлай сумын нутаг) Цагаан хад гэдэг газар 1884 оны бич жил малчин ард Мятавын хүү болон төрсөн ба. М.Ярин нь 1908 онд нутгаасаа цэрэгт татагдсан Монгол үндэстний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөөх эх орон ч хүчнүүдтэй нэгдэн тэмцсэн Хүрээн дэхь эх оронч хүмүүс манжийн ноёрхолын эсрэг Монголын төрийг сэргээн мандуулах тунхаг бичиг гарган хар зах бусад газраар наан сурталчлах, Хятад цэргүүдийг хүрээнээс хөөн явуулах, зэвсгийг нь хураах зэрэг үйл хэрэгт М.Ярин оролцож явсан .М.Ярин гамин, барон зэрэг харийн түрэмгийлэгчдийн эсрэг тэмцлээ үргэлжлүүлэж эхэлсэн байх юм. Нийслэл хүрээнд гамин жирийн ард иргэдийг алж, талан дээрэм тонуулж хийж байхад хүрээний өндөр хогийн хавь орчинд эмээлийн дөрөө сураар оосорлон бариж ганц нэгээр яваа гаминг дөрөөгөөрөө цохиж устгаж байсан баримт байдаг. Мөн хүрээнд өндөр хогийн хавьд тэмээ хөтлөн дайсны цэргүүдийн эсрэг босоо тэмээний 2 бөхний хоорондуур буугаа онилон буудаж байтал дайсны цэргүүд бууны тусгалаас гарч зугтахад нь уурлан дэвхэрч, хашгирч байсан гэдэг. Үүнээс үзэхэд их л өндөр, байлдаж байхдаа их догшин эрэлхэг хүн байсан гэсэн дурсамж яриа ч байдаг. Мөн Маршал Х.Чойбалсангийн дурдатгал номонд: Би Даа хүрээнд Санбээсийн хүрээнээс ирж хар зах дээр амьдрахын тулд мах үүрэх болон янз бүрийн ажил хийж явахдаа нэг өдөр өндөр их том хар хүн гулууз мах авч гэртээ хүргүүлсэн, миний монгол гутлын оймсыг цоолдож өгөөд хоол унд идүүлж явуулсан юм. Хожим нь энэ хүн Яринбаатар байсан гэж бичиж байсан байна. 1912 оны эхээр Хужир булангийн цэрэгт олон аймаг, хошуудаас ирсэн цэргүүдтэй 5-н сар цэргийн сургууль хийсэн, тэр цэргүүдийн дунд хурандаа Ярин гэж нэрлэгдэж явахдаа зүүн өмнө Хязгаарын байлдаанд мордов. Энэ үед Дарьгангын газрыг хамгаалан тохижуулах цэргийг захирах сайд тогосын отго, улсад туслагч гүн, үе улиран залгамжлах засаг, улсын түшээ гүнгийн хэргэмт, Ялгуун баатар Лаварын Сумъяагийн удирдлаганд Дарьгангаас урагш явж хятадын хар цэрэгтэй Уур чулуу, Шилийн голын чуулганд байлдаж дараад Шургаа хөөрөг, Дархан уул хэмээх газар хятадын олон мянган цэрэгтэй удаа дараа байлдаж байх үед Монголын зүүн өмнө зүгийн таван замын цэргийг захирах Жанжин Манлай ван ирсэн тул манай анги Манлай вангийн цэрэгт нийлж Долон нуурын Тэнгэр элс хэмээх газар хятадын цэрэгтэй олон удаа байлдаж, байлдах бүр дийлсээр явж Долон нуурт ойртож очсон ба үүний дараа манай ангийг зүүн замын байлдаанд шилжүүлж зүүн гурван муж бүхий Бяруу хэмээх хотыг байлдан эзлэж, хятадын цэргийг зүүн тийш нь түрсээр хэд хэдэн хотыг эзлэж байснаас гадна Хурцбаатар М.Ярин нь 1912 онд Хатанбаатар Магсаржавын цэрэгт татагдан өмнө хязгаарт Хятад цэрэгтэй байлдаж явсан нь тогтоогдож байдаг юм. Зүүн өмнө хязгаарын гурван чуулганы монголчуудыг түвшитгэн тохижуулах түшмэл цэргийг захирах сайд Ялгуун баатар үе улиран залгамжлах засаг улсын түшээ гүн Лаварын Сумъяагийн түшмэл, цэргүүдийн бүртгэл өдгөө архивт хадгалагдаж (УТАСх45Д1Хн25-д) байгаагаас үзэхэд жагсаалын дарга Түшээт хан аймаг Со засгийн эетэй гүний хошууны ард гутгаар зэрэг тогосын отгот М.Ярин 29-н настай гэж бүртгэгдсэнээс гадна Олноо өргөгдсөний дөрөвдүгээр оны дөрөвдүгээр сарын 22-нд Богд хааны зарлигаар <<нэг удаагийн байлдаанд дайсны 5 хүнийг алж, буу дөрвийг булаан авсан ба бас сайд гүн Сумъяагаас Дархан уулын байлдаанд шархадсан хэмээсэн тул>> ангийн дарга, гутгаар зэрэг тогосын отго, тэргүүн зэрэг жинс, Хурц баатар цол шагнасан байна. Улмаар Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны 10-н сарын шиний 1-ний (аргын 10-р сарын 30-ны) өглөө үүрээр Бяруу хотын зүүн этгээдээс маш олон тооны хятад цэрэг гэнэт давшин ирснийг тосон орой нар жаргах хүртэл зууралдсан байлдаанд Хишигтэн хошууны цэргийн хороон дарга Долгоржав, Баянцагаан нарын 2 хорооны цэрэг байлдааны үед эмх журмаа алдаж тал тал тийш сарниснаас өөр нэгэн хорооноос 30 гаруй хүн сураггүй болсон бөгөөд жагсаалын дарга М.Ярин зэрэг хэд хэдэн цэрэг шархдан мөн цөөнгүй цэрэг амь үрэгдсэн нь тусгаар тогтнолынхоо төлөө монголчууд ямар эрэлхэг зоригтой байлдаж, М.Ярин нь дээр дурдснаас үзэхэд цэрэгт жагсаалын дарга, ангийн дарга зэрэг алба хаасан, эрэлхэг дайчин бусдаас ялгарсан тул жирийн ядуу малчин ард Богд хаанаас гутгаар зэрэг, тогосын отго, тэргүүн зэрэг жинс, Хурц баатар цолоор шагнагдсан нь ямар дайчин, эрэлхэг зоригтой хүн байсныг харуулж байна. Баруун хязгаар нутгийн төлөө ахин ахин олон удаа байлдаан, тулаан хийсэн ба энэ бүгдэд оролцож байжээ Хатанбаатар Магсаржавын цэрэгт гүн Л.Сумъяагийн цэргээс татагдаж баруун хязгаар, эргэж зүүн хязгаарт тулалдаж байжээ. Хатанбаатар Магсаржавын цэрэгт орж Ховд, Улиастайг чөлөөлөхийн өмнө М.Ярин засагт хан аймгийн 42 хошуунд элчээр томилогдон бичиг хүргэж 400 гаруй цэрэг татан элсүүлж Улиастайд их цэрэгтээ нийлүүлэн хүчээ зузаатгахад ч хүчин зүтгэсэн байна.Ховд хотыг чөлөөлөхөөр Манлай баатар Дамдинсүрэн, Хатанбаатар Магсаржав, Жалханз хутаг Дамдинбазар, гүн Хайсан нартай удирдсан цэрэгт М.Ярин багтан тулалдсан байна. Ховдын манж цэрэгт туслахаар Алтан шар сүмээс Хятад цэргийг ирэхэд М.Ярин цэрэгт оролцож тосон байлдаж устгаад тугийг нь олзолж авч байсан байна. Олзны тугийг нь хэрмэнд байгаа хятад цэргүүдэд харуулвал уур нь хүрч бүгж байгаа цэргүүд нь гарч ирж магадгүй хэмээн яриж хөхрөлдөж байсан гэдэг. Шар сүмээс ахин хятад цэрэг ирж хэрмэнд бүгж байгаа цэрэгтээ туслана гэдгийг Монгол цэргүүд урьдчилан мэдэж угтан байлдаж устгаснаар цөөн тооны хятад цэрэг хэрмэнд зугтан орсон ба Жигмэд М.Ярин нарыг үхсэн хятад цэргийг тоол гэхэд 139-н цэрэг, улаан хөх жинстэй хүн, Манжын цэргийн хорооны тамга, цэргийн туг, албаны малгай, 3000 гаруй лан мөнгө, морь тэмээ болон үлэмж тооны хөрөнгө олзлон авч тушаасан баримт үлджээ. Ховдыг чөлөөлөх тулаан 3-н сар үргэлжлэж 1912 оны 8-р сарын 5-ны шөнө бүх монгол цэргийн хүчээр Ховд хотыг 4-н зүгээс нь дайран 1912 оны 8-р сарын 7-нд Ховд хотыг бүрэн чөлөөлсөн тулаанд М.Ярин оролцон тулалдсан, 1912 оны зун Чулуулалт хаалга, Бат хаалга, Долон нуур, Хөх хот, Бугат хотын чиглэлүүдээр цэргийн анги оруулан Өвөр монголын ард түмнийг дарлан бусниулсан учир Монгол улсын Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамнаас Олноо өргөгдсөн 2-р оны өвлийн сүүл сарын 18-нд буюу 1913 оны 01-р сарын 24-нд Богд хаанд айлтгал өргөн өвөр монголын зүг 5-н чиглэлээр монгол цэрэг оруулан явуулан Ховдын хязгаарыг чөлөөлөхөд гарамгай гавъяа байгуулсан үе улиран залгамжлах засаг бээл цэргийн жанжин Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн анги цэрэгт М.Ярин бусад хошуудаас татагдсан цэрэг эрстэй мөн зэрэгцэн өмнө зүг дахин дайлаар мордсон байна. монгол цэрэг 200, Барга цэрэг 300, Сөнөд харчин, үзэмчин, цахар 700-н цэрэг нэгдэн их цэрэг бүрдүүлэн Дарьгангаас урагш Уур чулуу, Шилийн гол, Шургага хөөрөг, Дархан уул, Шар мөрний зүүн тал, Дол нуур хотын хавьд хятад цэрэгтэй эрэлхэгээр тулалдан Өвөр монголын ард түмнийг чөлөөлөхөд М.Ярин оролцсон,байгуулж Шар хөхийн сүмийн хавьд дайтаж байхад Хиагтын 3 улсын гэрээ байгуулагдсанаар Монгол цэргийг эргүүлэн татсан байдаг байна. Улмаар зүүн өмнөд хязгаарын цэргийн захирагч гүн Бавуужав хятадад урван тэрсэлсэн учир Бишрэлт жанжин вангийн 500-н цэрэгт М.Ярин оролцож Бавуужавын цэргийг бут цохихоор Сулин хээрийн байлдаанд оролцсон. == Ардын Хувьсгалын үйл хэрэгт оролцсон нь 1919-1922 он == М.Ярин гамин, барон зэрэг хаийн түрэмгийлэгчдийн эсрэг тэмцлээ үргэлжлүүлэж эхэлсэн байх юм. Нийслэл хүрээнд гамин жирийн ард иргэдийг алж, талан дээрэм тонуулж хийж байхад өвөө минь хүрээний өндөр хогийн хавь орчинд эмээлийн дөрөө сураар оосорлон бариж ганц нэгээр яваа гаминг дөрөөгөөрөө цохиж устгаж байсан баримт байдаг. Нийслэл хүрээнд Барон Унгерний цэрэг орж ирэхэд нийслэл хүрээнд байгаа хуучин цэргийн нөхөд ба ардуудаас 200 гаруй хүнийг нэгтгэж гамингийн ар талд бослого гарган гаминг хүрээнээс хөөгдөхөд нөхдийн хамт гар бие оролцож байсан. Улмаар Барон Унгерний хүчинд автагдан түүний цэрэгт 24-н хоног алба хаасан бөгөөд энэ үедээ Алтанбулгаас зугтан ирж байгаа гамингийн цэргийг Улаан хаданд тосон 2 удаагийн байлдаанд оролцож байжээ. Энэ үед Хатанбаатар Магсаржав нь баруун хязгаарт томилогдож явахдаа М.Яринтай уулзаж цагаантан нь гамингаас илүү хортой дайсан гэдгийг тайлбарлан хэлж Богд хаант улсын үед хамт дайтаж байсан хүмүүсийг цагаантнаас салган нэгтгэх даалгавар өгснөөр энэ ажлыг хүлээн авч хуучин цэргийн нөхдийн дунд ухуулга хийн Барон Унгерний цэргүүдээс салган оргуулах ажлын нууцаар хийж байсан байна. Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нарын ангиудын байлдааны ажиллагааны үр дүнд Барон Унгерн ялагдаж Баронтой нэгдэн байлдаж байсан Бишрэлт гүн Сундуй өөрийн лам, хар 2 түшмэлийг нууцаар нийслэл хүрээнд ирүүлж ноёд, сайд, ихэсээс өөрийгөө хэрхэхийг асууж сураж явааг мэдэж тэр 2 түшмэлийг эрж олон уулзаж та нар Бароноо барьж улаан цэрэгт тушаавал амиа аварч гарахаар барахгүй гавъяа байгуулах болно гэж сануулан явуулсан гэдэг. Гүн Сундуй Барон Унгернийг барьж ирэн улаан цэрэгт тушаагаад нийслэл хүрээнд буцаж ирээд М.Ярин чи сайн арга зааж өгсөн шүү гэж хэлсэн гэдэг. М.Ярин нь Хатанбаатар Магсаржав, Д.Сүхбаатар жанжин нарын даалгаврыг гамин унгерний цэргийн тухай, цэргүүдийн дотор ухуулга хийж гамин, Унгерний цэргээс салган, оргуулан, өөрийнхөө цэрэгт элсүүлэх ажлыг идэвхитэй явуулж үнэтэй мэдээллийг өгч онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн байна. Ардын журамт цэрэг нийслэл хүрээг чөлөөлсний дараа Д.Сүхбаатар М.Яринтай биеэр уулзан, би хүрээний орчим бүгэж буй цагаантны хэсэг бүлгүүдийг дарахаар явах учир та энгийн хувцас өмсөн хүрээнд байгаа лам, ноёд нарын сэтгэл санаа, үйлдлийг мэдэж байх хувьсгалт тагнуулын чухал үүрэг даалгаврыг өгч үлдээсэн ба даалгаврыг тухай бүр сайн биелүүлсэн гэдэг. М.Ярин нь ардын хувьсгалын үйл хэрэгт гар биеэр оролцохдоо гамин, цагаантны цэрэгтэй тулалдах голлон дайснуудын ар талд тагнуулын үйл ажиллагааг удирдан үнэтэй мэдээлэл олох, дайсны цэргүүдийн дунд гамин, цагаантан Монгол орныг эзлэн түрэмгийлж ард олныг алан хядах тонож дээрэмдэх үйл ажиллагааны үнэн нүүр царайг ойлгуулан дайсны цэргээс салган цэргийнхэн нь хүчийг сулруулахад үнэтэй хувь нэмэр оруулсан бөгөөд Ардын журамт цэргийн анхны тагнуулч ар талын найдвартай мэдээлэгч хүн байсан байна. == 1930-аад онд хувьсгалын эсэргүү хөдөлгөөн илэрсэн == 1929-1934 онуудад Хувьсгалын эсэргүү нарын хөдөлгөөнийг илрүүлж, байлдаж байсан гэж дурьдсанаас үзэхэд хүрээнд ноёд, лам нарын дунд тагнан турших ажил хийж явсан магадлал их байна. 1932 онд Баруун аймаг Улаанбаатар хот, бусад газарт гарч байсан эсэргүү нарыг олж, илрүүлэх тагнан турших ажилд явж байхдаа 1932 оны 4-р сард Архангай аймгийн Самбуу Дүвчингийн удирдсан эсэргүү үйл ажиллагааг тогтмол тагнаж яваад шөнө төөрч эсэргүү нарт баригдаж хахир хаврын хүйтэнд цагаан өмд цамцтай майханд хоригдож байж. Нэг орой хүйтэн салхитай харуй бүрийд шар цэргүүд хоолондоо орж байгаа бололтой, майхны үүдэнд зогсож байсан манаач хоолны газар руу хараад ухаангүй байхад нь майхны хаяагаар ухарч гарч зэвсгийн гэр лүү гүйн очиж нэг муу лам захтай дээл, шовгор оройтой малгай, маажгий монгол гутал зэргийг авч өмсөөд байтал хоригдол алга боллоо гэж бөөн шуугиан болж нэг хүн зэвсэг авахаар зэвсгийн гэр лүү орж ирэхэд нь нуугдаж байгаад хаяанд байсан бууг авч гаран хулгайчийг алдсан манаач хаа байна гэж хашгирсан чинь манаач гүйж ирээд хоригдлыг таних уу гэхэд танина гэхээр нь хамт яван барих уу гэж дагуулж яваад үүр цайхаас өмнөхөн нэг газар жаахан амарч суутал, тал талд намайг эрж байгаа бололтой хүмүүс явж харагдсан ч манаачаа харсан чинь унтаж байгаа бололтой байхаар сэмхэн бирдан бууных нь замгийг авч бос гэсэнд босон харайж ирэхэд оргодол чинь би байна намайг дагаад яв гэж олзлон авч яваад хотоос ирсэн тусгай хорооны цэргүүд дээр ирж олзны хүнээ тушааж тус цэргүүдтэй нийлж Тариатын хүрээний эсэргүүг даралцаж улмаар Хөвсгөл аймгийн Мөрөнгийн төвийн урд Дордгой хүрээн дээрхи эсэргүүний хүрээн дээрхи эсэргүүний ангийг бүслэн авч бут цохисон байна.Энэ хүрээнд эсэргүүний удирдагч Самбуудүвчин гэгч хошууны заан цэргийн жанжин Самбуу гэгчээр тугаа тахисан байсныг нүдээр үзэж байснаа дурьдсан байх юм. Эндээс цааш явж тэсийн хүрээн дээр үүрлэж байсан шар цэргүүдийг бут цохисон ч зарим цэргүүд нь сарнин зугтаж Өөлд жанжин, Түгж жанжингий эсэргүүчүүдтэй нийлэн зугатсныг Завхан аймгийн Баян хайрхан, Увс аймгийн зүүн хангай, Сонгино, Баян уулын Тэс зэрэг газруудаар хөөцөлдөж Шувуутайд гүйцэж очин байлдаж ялсан ч Түгж жанжин, Өөлд Лүндэн нарыг алдаж хөөцөлдөн Өөлд Лүндэн, Дарь эх хүүхэн нарыг алж Түгж жанжининг ахин алдаж явсаар Булнай нурууны баруун үзүүрийн Шувуу Шаагдаг гэдэг газар Түгжийг айлд байхад нь бие хамгаалагчийн нь хамт барьж айлаас холдуулж бие хамгаалагчаар нь нүх ухуулан буудуулж бие хамгаалагчийг нь өөр хүнээр буудуулж хоёуланг нэг нүхэнд булсан байна. '''М.Ярин нь өөрийн эх орон ард түмний төлөөх эх оронч тэмцлийн төлөө залуу наснаасаа эхлэн баатарлагаар тэмцэн явсан учир Олноо өргөгдсөн Богд хаант улсын Гутгаар зэрэг, Тогосын отго, Тэргүүн зэрэгт жинс, Хурцбаатар цол, БНМАУ-ын Партизан, Байлдааны гавъяаны одонгоор 2 удаа, БНМАУ-ын 25-н жилийн ойн хүндэт медаль, БНМАУ-ын 40-н жилийн ойн хүндэт медаль, Зөвлөл Холбоот Улсын Улаан таван хошуу одон, дурсгалын сэлэм, буу болон сайшаалын үнэмлэхүүдээр шагнагдаж байсан байна.''' [[Ангилал:Ардын хувьсгалын партизан]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1884 онд төрсөн]] [[Ангилал:1962 онд өнгөрсөн]] 6aogjom98ecbo1jvw92wexl7ftnz3an 709864 709863 2022-08-28T04:40:21Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki '''Мятавын Ярин''' (1884-1962) нь Богд хаант [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]]ын Хурц [[Баатар]], Ардын Хувьсгалын партизан. == Үндэсний тусгаар тогтнолын хувьсгалд оролцох == М.Ярин нь Түшээт хан аймгийн Со засгийн хошуу (одоогийн Өмнөговь аймгийн Манлай сумын нутаг) Цагаан хад гэдэг газар 1884 оны бич жил малчин ард Мятавын хүү болон төрсөн ба. М.Ярин нь 1908 онд нутгаасаа цэрэгт татагдсан Монгол үндэстний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөөх эх орон ч хүчнүүдтэй нэгдэн тэмцсэн Хүрээн дэхь эх оронч хүмүүс манжийн ноёрхолын эсрэг Монголын төрийг сэргээн мандуулах тунхаг бичиг гарган хар зах бусад газраар наан сурталчлах, Хятад цэргүүдийг хүрээнээс хөөн явуулах, зэвсгийг нь хураах зэрэг үйл хэрэгт М.Ярин оролцож явсан .М.Ярин гамин, барон зэрэг харийн түрэмгийлэгчдийн эсрэг тэмцлээ үргэлжлүүлэж эхэлсэн байх юм. Нийслэл хүрээнд гамин жирийн ард иргэдийг алж, талан дээрэм тонуулж хийж байхад хүрээний өндөр хогийн хавь орчинд эмээлийн дөрөө сураар оосорлон бариж ганц нэгээр яваа гаминг дөрөөгөөрөө цохиж устгаж байсан баримт байдаг. Мөн хүрээнд өндөр хогийн хавьд тэмээ хөтлөн дайсны цэргүүдийн эсрэг босоо тэмээний 2 бөхний хоорондуур буугаа онилон буудаж байтал дайсны цэргүүд бууны тусгалаас гарч зугтахад нь уурлан дэвхэрч, хашгирч байсан гэдэг. Үүнээс үзэхэд их л өндөр, байлдаж байхдаа их догшин эрэлхэг хүн байсан гэсэн дурсамж яриа ч байдаг. Мөн Маршал Х.Чойбалсангийн дурдатгал номонд: Би Даа хүрээнд Санбээсийн хүрээнээс ирж хар зах дээр амьдрахын тулд мах үүрэх болон янз бүрийн ажил хийж явахдаа нэг өдөр өндөр их том хар хүн гулууз мах авч гэртээ хүргүүлсэн, миний монгол гутлын оймсыг цоолдож өгөөд хоол унд идүүлж явуулсан юм. Хожим нь энэ хүн Яринбаатар байсан гэж бичиж байсан байна. 1912 оны эхээр Хужир булангийн цэрэгт олон аймаг, хошуудаас ирсэн цэргүүдтэй 5-н сар цэргийн сургууль хийсэн, тэр цэргүүдийн дунд хурандаа Ярин гэж нэрлэгдэж явахдаа зүүн өмнө Хязгаарын байлдаанд мордов. Энэ үед Дарьгангын газрыг хамгаалан тохижуулах цэргийг захирах сайд тогосын отго, улсад туслагч гүн, үе улиран залгамжлах засаг, улсын түшээ гүнгийн хэргэмт, Ялгуун баатар Лаварын Сумъяагийн удирдлаганд Дарьгангаас урагш явж хятадын хар цэрэгтэй Уур чулуу, Шилийн голын чуулганд байлдаж дараад Шургаа хөөрөг, Дархан уул хэмээх газар хятадын олон мянган цэрэгтэй удаа дараа байлдаж байх үед Монголын зүүн өмнө зүгийн таван замын цэргийг захирах Жанжин Манлай ван ирсэн тул манай анги Манлай вангийн цэрэгт нийлж Долон нуурын Тэнгэр элс хэмээх газар хятадын цэрэгтэй олон удаа байлдаж, байлдах бүр дийлсээр явж Долон нуурт ойртож очсон ба үүний дараа манай ангийг зүүн замын байлдаанд шилжүүлж зүүн гурван муж бүхий Бяруу хэмээх хотыг байлдан эзлэж, хятадын цэргийг зүүн тийш нь түрсээр хэд хэдэн хотыг эзлэж байснаас гадна Хурцбаатар М.Ярин нь 1912 онд Хатанбаатар Магсаржавын цэрэгт татагдан өмнө хязгаарт Хятад цэрэгтэй байлдаж явсан нь тогтоогдож байдаг юм. Зүүн өмнө хязгаарын гурван чуулганы монголчуудыг түвшитгэн тохижуулах түшмэл цэргийг захирах сайд Ялгуун баатар үе улиран залгамжлах засаг улсын түшээ гүн Лаварын Сумъяагийн түшмэл, цэргүүдийн бүртгэл өдгөө архивт хадгалагдаж (УТАСх45Д1Хн25-д) байгаагаас үзэхэд жагсаалын дарга Түшээт хан аймаг Со засгийн эетэй гүний хошууны ард гутгаар зэрэг тогосын отгот М.Ярин 29-н настай гэж бүртгэгдсэнээс гадна Олноо өргөгдсөний дөрөвдүгээр оны дөрөвдүгээр сарын 22-нд Богд хааны зарлигаар <<нэг удаагийн байлдаанд дайсны 5 хүнийг алж, буу дөрвийг булаан авсан ба бас сайд гүн Сумъяагаас Дархан уулын байлдаанд шархадсан хэмээсэн тул>> ангийн дарга, гутгаар зэрэг тогосын отго, тэргүүн зэрэг жинс, Хурц баатар цол шагнасан байна. Улмаар Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны 10-н сарын шиний 1-ний (аргын 10-р сарын 30-ны) өглөө үүрээр Бяруу хотын зүүн этгээдээс маш олон тооны хятад цэрэг гэнэт давшин ирснийг тосон орой нар жаргах хүртэл зууралдсан байлдаанд Хишигтэн хошууны цэргийн хороон дарга Долгоржав, Баянцагаан нарын 2 хорооны цэрэг байлдааны үед эмх журмаа алдаж тал тал тийш сарниснаас өөр нэгэн хорооноос 30 гаруй хүн сураггүй болсон бөгөөд жагсаалын дарга, М.Ярин зэрэг хэд хэдэн цэрэг шархдан мөн цөөнгүй цэрэг амь үрэгдсэн нь тусгаар тогтнолынхоо төлөө монголчууд ямар эрэлхэг зоригтой байлдаж. М.Ярин нь дээр дурдснаас үзэхэд цэрэгт жагсаалын дарга, ангийн дарга зэрэг алба хаасан, эрэлхэг дайчин бусдаас ялгарсан тул жирийн ядуу малчин ард Богд хаанаас гутгаар зэрэг, тогосын отго, тэргүүн зэрэг жинс, Хурц баатар цолоор шагнагдсан нь ямар дайчин, эрэлхэг зоригтой хүн байсныг харуулж байна, Баруун хязгаар нутгийн төлөө ахин ахин олон удаа байлдаан, тулаан хийсэн ба энэ бүгдэд оролцож байжээ Хатанбаатар Магсаржавын цэрэгт гүн Л.Сумъяагийн цэргээс татагдаж баруун хязгаар, эргэж зүүн хязгаарт тулалдаж байжээ. Хатанбаатар Магсаржавын цэрэгт орж Ховд, Улиастайг чөлөөлөхийн өмнө М.Ярин засагт хан аймгийн 42 хошуунд элчээр томилогдон бичиг хүргэж 400 гаруй цэрэг татан элсүүлж Улиастайд их цэрэгтээ нийлүүлэн хүчээ зузаатгахад ч хүчин зүтгэсэн байна.Ховд хотыг чөлөөлөхөөр Манлай баатар Дамдинсүрэн, Хатанбаатар Магсаржав, Жалханз хутаг Дамдинбазар, гүн Хайсан нартай удирдсан цэрэгт М.Ярин багтан тулалдсан байна. Ховдын манж цэрэгт туслахаар Алтан шар сүмээс Хятад цэргийг ирэхэд М.Ярин цэрэгт оролцож тосон байлдаж устгаад тугийг нь олзолж авч байсан байна. Олзны тугийг нь хэрмэнд байгаа хятад цэргүүдэд харуулвал уур нь хүрч бүгж байгаа цэргүүд нь гарч ирж магадгүй хэмээн яриж хөхрөлдөж байсан гэдэг. Шар сүмээс ахин хятад цэрэг ирж хэрмэнд бүгж байгаа цэрэгтээ туслана гэдгийг Монгол цэргүүд урьдчилан мэдэж угтан байлдаж устгаснаар цөөн тооны хятад цэрэг хэрмэнд зугтан орсон ба Жигмэд М.Ярин нарыг үхсэн хятад цэргийг тоол гэхэд 139-н цэрэг, улаан хөх жинстэй хүн, Манжын цэргийн хорооны тамга, цэргийн туг, албаны малгай, 3000 гаруй лан мөнгө, морь тэмээ болон үлэмж тооны хөрөнгө олзлон авч тушаасан баримт үлджээ. Ховдыг чөлөөлөх тулаан 3-н сар үргэлжлэж 1912 оны 8-р сарын 5-ны шөнө бүх монгол цэргийн хүчээр Ховд хотыг 4-н зүгээс нь дайран 1912 оны 8-р сарын 7-нд Ховд хотыг бүрэн чөлөөлсөн тулаанд М.Ярин оролцон тулалдсан, 1912 оны зун Чулуулалт хаалга, Бат хаалга, Долон нуур, Хөх хот, Бугат хотын чиглэлүүдээр цэргийн анги оруулан Өвөр монголын ард түмнийг дарлан бусниулсан учир Монгол улсын Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамнаас Олноо өргөгдсөн 2-р оны өвлийн сүүл сарын 18-нд буюу 1913 оны 01-р сарын 24-нд Богд хаанд айлтгал өргөн өвөр монголын зүг 5-н чиглэлээр монгол цэрэг оруулан явуулан Ховдын хязгаарыг чөлөөлөхөд гарамгай гавъяа байгуулсан үе улиран залгамжлах засаг бээл цэргийн жанжин Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн анги цэрэгт М.Ярин бусад хошуудаас татагдсан цэрэг эрстэй мөн зэрэгцэн өмнө зүг дахин дайлаар мордсон байна. монгол цэрэг 200, Барга цэрэг 300, Сөнөд харчин, үзэмчин, цахар 700-н цэрэг нэгдэн их цэрэг бүрдүүлэн Дарьгангаас урагш Уур чулуу, Шилийн гол, Шургага хөөрөг, Дархан уул, Шар мөрний зүүн тал, Дол нуур хотын хавьд хятад цэрэгтэй эрэлхэгээр тулалдан Өвөр монголын ард түмнийг чөлөөлөхөд М.Ярин оролцсон,байгуулж Шар хөхийн сүмийн хавьд дайтаж байхад Хиагтын 3 улсын гэрээ байгуулагдсанаар Монгол цэргийг эргүүлэн татсан байдаг байна. Улмаар зүүн өмнөд хязгаарын цэргийн захирагч гүн Бавуужав хятадад урван тэрсэлсэн учир Бишрэлт жанжин вангийн 500-н цэрэгт М.Ярин оролцож Бавуужавын цэргийг бут цохихоор Сулин хээрийн байлдаанд оролцсон. == Ардын Хувьсгалын үйл хэрэгт оролцсон нь 1919-1922 он == М.Ярин гамин, барон зэрэг хаийн түрэмгийлэгчдийн эсрэг тэмцлээ үргэлжлүүлэж эхэлсэн байх юм. Нийслэл хүрээнд гамин жирийн ард иргэдийг алж, талан дээрэм тонуулж хийж байхад өвөө минь хүрээний өндөр хогийн хавь орчинд эмээлийн дөрөө сураар оосорлон бариж ганц нэгээр яваа гаминг дөрөөгөөрөө цохиж устгаж байсан баримт байдаг. Нийслэл хүрээнд Барон Унгерний цэрэг орж ирэхэд нийслэл хүрээнд байгаа хуучин цэргийн нөхөд ба ардуудаас 200 гаруй хүнийг нэгтгэж гамингийн ар талд бослого гарган гаминг хүрээнээс хөөгдөхөд нөхдийн хамт гар бие оролцож байсан. Улмаар Барон Унгерний хүчинд автагдан түүний цэрэгт 24-н хоног алба хаасан бөгөөд энэ үедээ Алтанбулгаас зугтан ирж байгаа гамингийн цэргийг Улаан хаданд тосон 2 удаагийн байлдаанд оролцож байжээ. Энэ үед Хатанбаатар Магсаржав нь баруун хязгаарт томилогдож явахдаа М.Яринтай уулзаж цагаантан нь гамингаас илүү хортой дайсан гэдгийг тайлбарлан хэлж Богд хаант улсын үед хамт дайтаж байсан хүмүүсийг цагаантнаас салган нэгтгэх даалгавар өгснөөр энэ ажлыг хүлээн авч хуучин цэргийн нөхдийн дунд ухуулга хийн Барон Унгерний цэргүүдээс салган оргуулах ажлын нууцаар хийж байсан байна. Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нарын ангиудын байлдааны ажиллагааны үр дүнд Барон Унгерн ялагдаж Баронтой нэгдэн байлдаж байсан Бишрэлт гүн Сундуй өөрийн лам, хар 2 түшмэлийг нууцаар нийслэл хүрээнд ирүүлж ноёд, сайд, ихэсээс өөрийгөө хэрхэхийг асууж сураж явааг мэдэж тэр 2 түшмэлийг эрж олон уулзаж та нар Бароноо барьж улаан цэрэгт тушаавал амиа аварч гарахаар барахгүй гавъяа байгуулах болно гэж сануулан явуулсан гэдэг. Гүн Сундуй Барон Унгернийг барьж ирэн улаан цэрэгт тушаагаад нийслэл хүрээнд буцаж ирээд М.Ярин чи сайн арга зааж өгсөн шүү гэж хэлсэн гэдэг. М.Ярин нь Хатанбаатар Магсаржав, Д.Сүхбаатар жанжин нарын даалгаврыг гамин унгерний цэргийн тухай, цэргүүдийн дотор ухуулга хийж гамин, Унгерний цэргээс салган, оргуулан, өөрийнхөө цэрэгт элсүүлэх ажлыг идэвхитэй явуулж үнэтэй мэдээллийг өгч онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн байна. Ардын журамт цэрэг нийслэл хүрээг чөлөөлсний дараа Д.Сүхбаатар М.Яринтай биеэр уулзан, би хүрээний орчим бүгэж буй цагаантны хэсэг бүлгүүдийг дарахаар явах учир та энгийн хувцас өмсөн хүрээнд байгаа лам, ноёд нарын сэтгэл санаа, үйлдлийг мэдэж байх хувьсгалт тагнуулын чухал үүрэг даалгаврыг өгч үлдээсэн ба даалгаврыг тухай бүр сайн биелүүлсэн гэдэг. М.Ярин нь ардын хувьсгалын үйл хэрэгт гар биеэр оролцохдоо гамин, цагаантны цэрэгтэй тулалдах голлон дайснуудын ар талд тагнуулын үйл ажиллагааг удирдан үнэтэй мэдээлэл олох, дайсны цэргүүдийн дунд гамин, цагаантан Монгол орныг эзлэн түрэмгийлж ард олныг алан хядах тонож дээрэмдэх үйл ажиллагааны үнэн нүүр царайг ойлгуулан дайсны цэргээс салган цэргийнхэн нь хүчийг сулруулахад үнэтэй хувь нэмэр оруулсан бөгөөд Ардын журамт цэргийн анхны тагнуулч ар талын найдвартай мэдээлэгч хүн байсан байна. == 1930-аад онд хувьсгалын эсэргүү хөдөлгөөн илэрсэн == 1929-1934 онуудад Хувьсгалын эсэргүү нарын хөдөлгөөнийг илрүүлж, байлдаж байсан гэж дурьдсанаас үзэхэд хүрээнд ноёд, лам нарын дунд тагнан турших ажил хийж явсан магадлал их байна. 1932 онд Баруун аймаг Улаанбаатар хот, бусад газарт гарч байсан эсэргүү нарыг олж, илрүүлэх тагнан турших ажилд явж байхдаа 1932 оны 4-р сард Архангай аймгийн Самбуу Дүвчингийн удирдсан эсэргүү үйл ажиллагааг тогтмол тагнаж яваад шөнө төөрч эсэргүү нарт баригдаж хахир хаврын хүйтэнд цагаан өмд цамцтай майханд хоригдож байж. Нэг орой хүйтэн салхитай харуй бүрийд шар цэргүүд хоолондоо орж байгаа бололтой, майхны үүдэнд зогсож байсан манаач хоолны газар руу хараад ухаангүй байхад нь майхны хаяагаар ухарч гарч зэвсгийн гэр лүү гүйн очиж нэг муу лам захтай дээл, шовгор оройтой малгай, маажгий монгол гутал зэргийг авч өмсөөд байтал хоригдол алга боллоо гэж бөөн шуугиан болж нэг хүн зэвсэг авахаар зэвсгийн гэр лүү орж ирэхэд нь нуугдаж байгаад хаяанд байсан бууг авч гаран хулгайчийг алдсан манаач хаа байна гэж хашгирсан чинь манаач гүйж ирээд хоригдлыг таних уу гэхэд танина гэхээр нь хамт яван барих уу гэж дагуулж яваад үүр цайхаас өмнөхөн нэг газар жаахан амарч суутал, тал талд намайг эрж байгаа бололтой хүмүүс явж харагдсан ч манаачаа харсан чинь унтаж байгаа бололтой байхаар сэмхэн бирдан бууных нь замгийг авч бос гэсэнд босон харайж ирэхэд оргодол чинь би байна намайг дагаад яв гэж олзлон авч яваад хотоос ирсэн тусгай хорооны цэргүүд дээр ирж олзны хүнээ тушааж тус цэргүүдтэй нийлж Тариатын хүрээний эсэргүүг даралцаж улмаар Хөвсгөл аймгийн Мөрөнгийн төвийн урд Дордгой хүрээн дээрхи эсэргүүний хүрээн дээрхи эсэргүүний ангийг бүслэн авч бут цохисон байна.Энэ хүрээнд эсэргүүний удирдагч Самбуудүвчин гэгч хошууны заан цэргийн жанжин Самбуу гэгчээр тугаа тахисан байсныг нүдээр үзэж байснаа дурьдсан байх юм. Эндээс цааш явж тэсийн хүрээн дээр үүрлэж байсан шар цэргүүдийг бут цохисон ч зарим цэргүүд нь сарнин зугтаж Өөлд жанжин, Түгж жанжингий эсэргүүчүүдтэй нийлэн зугатсныг Завхан аймгийн Баян хайрхан, Увс аймгийн зүүн хангай, Сонгино, Баян уулын Тэс зэрэг газруудаар хөөцөлдөж Шувуутайд гүйцэж очин байлдаж ялсан ч Түгж жанжин, Өөлд Лүндэн нарыг алдаж хөөцөлдөн Өөлд Лүндэн, Дарь эх хүүхэн нарыг алж Түгж жанжининг ахин алдаж явсаар Булнай нурууны баруун үзүүрийн Шувуу Шаагдаг гэдэг газар Түгжийг айлд байхад нь бие хамгаалагчийн нь хамт барьж айлаас холдуулж бие хамгаалагчаар нь нүх ухуулан буудуулж бие хамгаалагчийг нь өөр хүнээр буудуулж хоёуланг нэг нүхэнд булсан байна. М.Ярин нь өөрийн эх орон ард түмний төлөөх эх оронч тэмцлийн төлөө залуу наснаасаа эхлэн баатарлагаар тэмцэн явсан учир Олноо өргөгдсөн Богд хаант улсын Гутгаар зэрэг, Тогосын отго, Тэргүүн зэрэгт жинс, Хурцбаатар цол, БНМАУ-ын Партизан, Байлдааны гавъяаны одонгоор 2 удаа, БНМАУ-ын 25-н жилийн ойн хүндэт медаль, БНМАУ-ын 40-н жилийн ойн хүндэт медаль, Зөвлөл Холбоот Улсын Улаан таван хошуу одон, дурсгалын сэлэм, буу болон сайшаалын үнэмлэхүүдээр шагнагдаж байсан байна. [[Ангилал:Ардын хувьсгалын партизан]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1884 онд төрсөн]] [[Ангилал:1962 онд өнгөрсөн]] 238qdipvnak9savmzecpz94j0rn9ugu Валентин Серов 0 120286 709814 692264 2022-08-27T22:46:03Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki '''Валентин Александрович Серо́в''' (<abbr>1865 оны 1-р сарын 7</abbr> [19]-нд Оросын эзэнт улсын [[Санкт-Петербург]]<nowiki/>т төрсөн- 1911 оны 11-р сарын <abbr>22-нд</abbr> [[Москва]] хотод нас барсан) -оросын алдарт уран болон график зураач, цээж зурагны мастер, Оросын Эзэн хааны урлагийн Академийн академич. [[Файл:Valentin Serov (1901-2).jpg|thumb|Валентин Серов. 1901 он.]] 1865 оны 1-р сарын 7 (19)-нд Оросын Эзэнт гүрний нийслэл Санкт-Петербургт хөгжмийн зохиолч [[Александр Николаевич Серов]] (1820—1871), оросын анхны эмэгтэй хөгжмийн зохиолч [[Валентина Семёновна Серова]] (гэрлэхээс өмнө Бергман) (1846—1924) нарын гэр бүлд төрсөн. Түүний эцгийн талын элэнц өвөг эцэг нь байгаль судлаач [[Карл Иванович Габлиц]] байжээ. Эцэг нь 1871 оны 1-р сард нас барсны дараахан нь эх [[Мюнхен]] рүү нүүж Валентин хүү хойноос нь жилийн дараа 1872 онд очсон байна. Төгөлдөр хуурч эх нь хөгжимд дуртай байсан бөгөөд хүүхдэд төдийлөн цаг зав гаргадаггүй байсан гэхдээ хүүгийнхээ зурах авьяасыг эрт анзаарч, Германы гравюр зураач Карл Кёппинг-д (Karl Koepping) шавь оруулжээ. 1874 оны 10-р сараас Парис хотноо алдарт [[Илья Репин]]<nowiki/>тэй хичээллэж дараа нь Москвад ирээд үргэлжлүүлсэн байна. В.Серов багш И.Репиныхаа гэрт амьдарч хамтдаа натур болон этюд зурдаг байв. 1880 онд Серов Репиний гаргаж өгсөн зөвлөмжийн захидлаар Петербургт сурахаар очжээ. Тэрээр шалгалтаа өгч, Павел Чистяковын ангид Санкт-Петербургийн урлагийн Академид элсэн орсон байна. 19-р зууны төгсгөлд Серов хар цагаан өнгөөр зурах сонирхолтой болжээ. Тэрээр зохиолч [[Иван Крылов]]<nowiki/>ын сургамжит үлгэрүүдийг зурсан - чоно, үнэг, хэрээний зуршлыг судалжээ. Валентин Серов багаасаа амьтдад хайртай байсан бөгөөд тэд түүний уран зургийн баатрууд байв. [[Павел Третьяков]]<nowiki/>ыг нас барсны дараа Серов Третьяковын галерейн удирдах зөвлөлийн гишүүнээр сонгогдсон - тэр амьдралынхаа эцэс хүртэл гишүүнээр үлдсэн. 1898-1909 онд зураач Москвагийн Уран зураг, уран баримал, архитектурын сургуульд багшилж, бүрэн хэмжээний семинар удирдаж байжээ. [[Кузьма Петров-Водкин]], Павел Кузнецов, Мартирос Сарян зэрэг олон зураачид В.Серовыг өөрийнхөө үндсэн багш, зөвлөгч гэж үздэг байжээ. 1911 онд Валентин Серов зүрхний шигдээсээр нас барж түүнийг Москвагийн Донской сүмийн оршуулгын газарт оршуулж, сүүлд нь түүний цогцсыг Новодевичий оршуулгын газарт шилжүүлсэн байна. == Алдартай зургууд нь == "Яблоки и листья". 1879 г. /Алим ба навчис/ [[Файл:Valentin Serov - Похищение Европы - Google Art Project.jpg|thumb|"Европыг хулгайлсан нь" 1910 он.]] "Девочка с персиками". 1887 г. /Тоор жимстэй охин/ "Девушка, освещенная солнцем". 1888 г. /Нарны туяанд гэрэлтэх эмэгтэй/ "Портрет Прасковьи Мамонтовой". 1889 г. /Прасковья Мамонтовагийн цээж зураг/ "Баба с лошадью". 1898 г. /Морьны хажуу дахь авгай/ "Николай II" 1900 г. /1 дүгээр Николай хаан/ "Портрет Мики Морозова". 1901 /Мика Морозов хүү/ "Петр I". 1907 г. /1 дүгээр Пётр/ "Похищение Европы". 1910 г. /Европыг хулгайлсан нь/ "Портрет Марии Цетлиной". 1910 г. /Мария Цетлинагийн цууж зураг/. c1l3i8bddc9p0hoqsf86wkz2zss1gl2 Тивийн хоёрдугаар конгресс (АНУ) 0 120331 709821 692566 2022-08-27T23:40:39Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki '''Тивийн хоёрдугаар конгресс''' (англи: The Second Continental Congress) 1775 оны 5-р сарын 10-наас 1781 оны 3-р сарын 1-ний хооронд [[Пенсильвани]] мужийн Филадельфи хот дахь Тусгаар тогтнолын танхимд болсон Их Британи дахь Америкийн 13 колони улсын төлөөлөгчийн хурал юм. 1774 онд болсон Тивийн анхны конгрессын үеэр дараагийн хоёр дахь тивийн их хурлыг хуралдуулах шийдвэрийг гаргасан юм. Энэхүү Тивийн хоёрдугаар конгрессын үйл ажиллагаанд америкийн бүх колониудын 65 төлөөлөгч оролцсон байна. [[Файл:Congress voting independence.jpg|thumb|296x296px|Тивийн хоёрдугаар конгрессын үеэр Тусгаар тогнолын Тунхаглалд санал өгөч буй нь.]] Тивийн хоёрдугаар Конгресс Америкийн хувьсгал болон дайны үед үндэсний Засгийн газрын үүргийг гүйцэтгэсэн. 1775 онд Конгресс Англид дайн зарлах тухай тунхаглал болон Георг хаанд өргөх бичиг гаргасан. 1776 онд Виржиниа мужийн төлөөлөгчдийн санаачилгаар Конгресс АНУ-ын Тусгаар тогтнолын тунхаглалыг боловсруулж батласан юм. == Тивийн хоёрдугаар конгрессын үйл ажиллагаа == Тивийн анхдугаар конгресс 1774 оны 10-р сарын 26-нд ажлаа зогсоож, хэрэв тэр үед Англитай тохиролцоонд хүрээгүй бол 1775 оны 5-р сарын 10-нд дахин хуралдана гэж шийдсэн байна. 1775 оны 3, 4-р сард Английн парламент мөргөлдөөнийг энхийн замаар шийдвэрлэх төлөвлөгөөг хэлэлцсэн боловч Засгийн газар америк дахь эсэргүүцлийг хүчээр дарах шийдвэр аль хэдийн гаргасан байсан бөгөөд 1-р сарын 27-нд генерал Гэйж жагсаалын удирдагчдыг баривчлах тушаал өгчээ. Гэйж энэ захидлыг 4-р сарын эхээр хүлээн авч, колониудын зэвсэгийг хураах ажлыг тэр даруй эхлүүлсэн нь 4-р сарын 19-нд Лексингтон, Конкордод зэвсэгт мөргөлдөөнд хүргэв. Гурван долоо хоногийн дараа буюу 5-р сарын 10-нд Конгрессын гишүүд Филадельфи дахь одоогийн Тусгаар тогтнолын танхимд цугларсан байна. Зарим төлөөлөгчид (жишээлбэл, Жозеф Галлоуэй) хуралд оролцохоос татгалзсан боловч Конгрессын 65 төлөөлөгчийн дунд Англитай дайн хийхийг эсэргүүцэгчид байгаагүй. Дайн зайлшгүй гэдэгтэй бүгд санал нийлж байсан ч яг ямар арга хэлбэрээр дайн явуулах тал дээр санал зөрөлдөж байжээ. === Хурлын үр дүн === 1775 оны 6-р сарын 14-нд Конгресс тивийн арми байгуулах шийдвэр гаргаж, Жорж Вашингтоныг Америкийн цэргийн хүчний ерөнхий командлагчаар томилов. 1776 оны 5-р сарын 10-нд Конгресс Засгийн газаргүй колониуд өөрийн Засгийн газраа байгуулах ёстой гэсэн тогтоол гаргажээ. 1776 оны 5-р сарын 15-нд Конгресс Английн хаан ширээнд үнэнч байх тангаргаа цуцлах шийдвэр гаргажээ. 1776 оны 7-р сарын 4-нд Тусгаар тогтнолын тунхаглалд гарын үсэг зурсан нь Конгрессын үеэр боловсруулсан хамгийн чухал баримт бичиг болсон юм. Тусгаар тогтнолын тунхаглал нь колониудыг "Америкийн Нэгдсэн Улс" гэж нэрлэсэн анхны баримт бичиг болсон. [[Файл:Chestnut Street in front of Independence Hall.jpg|thumb|Тусгаар тогтнолын танхим. Пенсильвани мужийн Филаделфи хот.]] 1777 оны 11-р сарын 15-нд АНУ-ын анхны Үндсэн хуулийн баримт бичиг болсон Холбооны дүрэм (англи. Articles of Confederation and Perpetual Union) гарсан байна. 1781 оны 3-р сарын 1-нд Холбооны дүрмийг соёрхон баталсан 13 мужаас сүүлчийнх нь болох Мэрилэндийн төлөөлөгчид Конгресст гарын үсэг зурж, дараа нь уг заалтууд хүчин төгөлдөр болсон. Холбооны дүрэм хүчин төгөлдөр болсноор Тивийн хоёрдугаар конгресс Холбооны конгресс (Congress of the Confederation) болон үргэлжилсэн байна. == Холбогдох ном зохиол == * ''Ferling, John.'' A Leap in the Dark: The Struggle to Create the American Republic. — Oxford University Press, 2003. — 576 p. — <nowiki>ISBN 9780195184181</nowiki>. * ''Henderson, H. James.'' Party Politics in the Continental Congress <small>(англ.)</small>. — Rowman & Littlefield, 2002. — <nowiki>ISBN 0-8191-6525-5</nowiki>. * ''Montross, Lynn.'' The Reluctant Rebels; the Story of the Continental Congress, 1774–1789 <small>(англ.)</small>. — Barnes & Noble, 1970. — <nowiki>ISBN 0-389-03973-X</nowiki>. qj14ba1i4je7yzlpvdwey3llw97tjm5 709872 709821 2022-08-28T05:23:21Z 103.173.255.162 /* Холбогдох ном зохиол */ wikitext text/x-wiki '''Тивийн хоёрдугаар конгресс''' (англи: The Second Continental Congress) 1775 оны 5-р сарын 10-наас 1781 оны 3-р сарын 1-ний хооронд [[Пенсильвани]] мужийн Филадельфи хот дахь Тусгаар тогтнолын танхимд болсон Их Британи дахь Америкийн 13 колони улсын төлөөлөгчийн хурал юм. 1774 онд болсон Тивийн анхны конгрессын үеэр дараагийн хоёр дахь тивийн их хурлыг хуралдуулах шийдвэрийг гаргасан юм. Энэхүү Тивийн хоёрдугаар конгрессын үйл ажиллагаанд америкийн бүх колониудын 65 төлөөлөгч оролцсон байна. [[Файл:Congress voting independence.jpg|thumb|296x296px|Тивийн хоёрдугаар конгрессын үеэр Тусгаар тогнолын Тунхаглалд санал өгөч буй нь.]] Тивийн хоёрдугаар Конгресс Америкийн хувьсгал болон дайны үед үндэсний Засгийн газрын үүргийг гүйцэтгэсэн. 1775 онд Конгресс Англид дайн зарлах тухай тунхаглал болон Георг хаанд өргөх бичиг гаргасан. 1776 онд Виржиниа мужийн төлөөлөгчдийн санаачилгаар Конгресс АНУ-ын Тусгаар тогтнолын тунхаглалыг боловсруулж батласан юм. == Тивийн хоёрдугаар конгрессын үйл ажиллагаа == Тивийн анхдугаар конгресс 1774 оны 10-р сарын 26-нд ажлаа зогсоож, хэрэв тэр үед Англитай тохиролцоонд хүрээгүй бол 1775 оны 5-р сарын 10-нд дахин хуралдана гэж шийдсэн байна. 1775 оны 3, 4-р сард Английн парламент мөргөлдөөнийг энхийн замаар шийдвэрлэх төлөвлөгөөг хэлэлцсэн боловч Засгийн газар америк дахь эсэргүүцлийг хүчээр дарах шийдвэр аль хэдийн гаргасан байсан бөгөөд 1-р сарын 27-нд генерал Гэйж жагсаалын удирдагчдыг баривчлах тушаал өгчээ. Гэйж энэ захидлыг 4-р сарын эхээр хүлээн авч, колониудын зэвсэгийг хураах ажлыг тэр даруй эхлүүлсэн нь 4-р сарын 19-нд Лексингтон, Конкордод зэвсэгт мөргөлдөөнд хүргэв. Гурван долоо хоногийн дараа буюу 5-р сарын 10-нд Конгрессын гишүүд Филадельфи дахь одоогийн Тусгаар тогтнолын танхимд цугларсан байна. Зарим төлөөлөгчид (жишээлбэл, Жозеф Галлоуэй) хуралд оролцохоос татгалзсан боловч Конгрессын 65 төлөөлөгчийн дунд Англитай дайн хийхийг эсэргүүцэгчид байгаагүй. Дайн зайлшгүй гэдэгтэй бүгд санал нийлж байсан ч яг ямар арга хэлбэрээр дайн явуулах тал дээр санал зөрөлдөж байжээ. === Хурлын үр дүн === 1775 оны 6-р сарын 14-нд Конгресс тивийн арми байгуулах шийдвэр гаргаж, Жорж Вашингтоныг Америкийн цэргийн хүчний ерөнхий командлагчаар томилов. 1776 оны 5-р сарын 10-нд Конгресс Засгийн газаргүй колониуд өөрийн Засгийн газраа байгуулах ёстой гэсэн тогтоол гаргажээ. 1776 оны 5-р сарын 15-нд Конгресс Английн хаан ширээнд үнэнч байх тангаргаа цуцлах шийдвэр гаргажээ. 1776 оны 7-р сарын 4-нд Тусгаар тогтнолын тунхаглалд гарын үсэг зурсан нь Конгрессын үеэр боловсруулсан хамгийн чухал баримт бичиг болсон юм. Тусгаар тогтнолын тунхаглал нь колониудыг "Америкийн Нэгдсэн Улс" гэж нэрлэсэн анхны баримт бичиг болсон. [[Файл:Chestnut Street in front of Independence Hall.jpg|thumb|Тусгаар тогтнолын танхим. Пенсильвани мужийн Филаделфи хот.]] 1777 оны 11-р сарын 15-нд АНУ-ын анхны Үндсэн хуулийн баримт бичиг болсон Холбооны дүрэм (англи. Articles of Confederation and Perpetual Union) гарсан байна. 1781 оны 3-р сарын 1-нд Холбооны дүрмийг соёрхон баталсан 13 мужаас сүүлчийнх нь болох Мэрилэндийн төлөөлөгчид Конгресст гарын үсэг зурж, дараа нь уг заалтууд хүчин төгөлдөр болсон. Холбооны дүрэм хүчин төгөлдөр болсноор Тивийн хоёрдугаар конгресс Холбооны конгресс (Congress of the Confederation) болон үргэлжилсэн байна. == Холбогдох ном зохиол == * ''Ferling, John.'' A Leap in the Dark: The Struggle to Create the American Republic. — Oxford University Press, 2003. — 576 p. — <nowiki>ISBN 9780195184181</nowiki>. * ''Henderson, H. James.'' Party Politics in the Continental Congress <small>(англ.)</small>. — Rowman & Littlefield, 2002. — <nowiki>ISBN 0-8191-6525-5</nowiki>. * ''Montross, Lynn.'' The Reluctant Rebels; the Story of the Continental Congress, 1774–1789 <small>(англ.)</small>. — Barnes & Noble, 1970. — <nowiki>ISBN 0-389-03973-X</nowiki>. [[Ангилал:Америкийн түүх]] 947jpqenegdxuzn0bwebs0na1xhp4jj IV Бела 0 120348 709816 699456 2022-08-27T22:58:48Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki '''IV Бе'''́'''ла''' (унгар. IV. Béla; 1206 оны 11-р сарын 29-нд төрсөн- 1270 оны 5-р сарын 3-нд нас барсан) -[[Унгар]]<nowiki/>ын Ван (1235—1270), Штириин гүн (1254—1258). Унгарын [[Арпад]] удмын гаралтай [[II Андраш]] хааны хүү, [[III Бела]]<nowiki/>гийн ач хүү. [[Файл:Bela IV bust close up.jpg|thumb|Унгарын '''IV Бела''' Вангийн цээж баримал.]] Унгарын Ван (1001-1918) төрийн түүхэнд өвө эцэг III Белагийн үлгэр жишээгээр Вангийн эрх мэдлийг бэхжүүлж, 1241 онд Монголчуудын довтолгооны дараа улс орноо сэргээн босгосноороо ялгарсан алдартай Унгарын Вангийн нэг. Ийм учраас унгарчууд түүнийг "Унгарын хоёр дахь үүсгэн байгуулагч" гэж нэрлэдэг байна. == Намтар == IV Бела бол II Андраш Ван ба түүний анхны эхнэр Мераны Гертруда-гийн ууган хүү болж төрсөн. Түүнийг төрөхөөс нь өмнө [[III Инноцент|Ромын пап III Инноцент]]<nowiki/>ийн хүсэлтээр Унгарын шашны удирдлага, ноёдууд түүнийг эцгийнх нь залгамжлагчаар хүлээн зөвшөөрнө гэж тангараг өргөсөн байдаг юм. 7 настай Бела 1213 оны 9-р сарын 28-нд эхийг нь хөнөөсөн язгууртан хуйвалдагчдын хэргийн гэрч байсан гэдэг. Хатан хааныг хөнөөсөний дараа эцэг II Андраш Ван зөвхөн хуйвалдагчдын удирдагчийг цаазлахыг тушааж, бүлгийн бусад гишүүдийг уучилсан нь эцэг хүү хоёрын хооронд дайсагнал үүсэх эхлэл болсон байна. Амьд үлдсэн алуурчдаас өшөө авах гэсэн Белагийн хүслийг зөвхөн түүний эгч, Унгарын алдарт Гэгээн Элизабет л барьж байжээ. 1214 оны эхээр залуу Бела [[Болгар]]<nowiki/>ын Борил Вангийн охинтой сүй тавьж удалгүй "бага хаан" гэж өргөмжилжээ. 1220 онд 14 настай Бела Никей улсын эзэн хаан Феодор I Ласкарисын охин гүнж Мария Ласкарина-тай гэрлэж, эцэг нь түүнд Славоны (өнөөгийн [[Хорват]]) удирдлагыг даатгажээ. Гэсэн хэдий ч кампанит ажлаасаа буцаж ирэхдээ Белагийн гэрлэлтийг зохион байгуулсан II Андраш хаан энэ үед Никеагийн эзэнт гүрэнтэй холбоотон болсондоо харамсаж 1222 онд хүүгээ эхнэрээс нь салгажээ. Гэвч Пап лам Гуравдугаар Гонориус гэрлэлтийг хүчин төгөлдөр бус гэж зарлахаас татгалзсан тул Бела эхнэрээ авч, эцгийнхээ уур хилэнгээс эмээж, гүн Леопольд Бабенбергийн ивээл хамгаалалт дор [[Австри]] руу зугтжээ. Удалгүй Пап ламын зуучлалаар хаан II Андраш хүүтэйгээ эвлэрч, түүнд Славони, Далматиа-г удирдах эрхийг өгчээ. 1234 оны 5-р сарын 14-нд хаан II Андраш өөрөөсөө гучин насаар дүү Беатрис д'Эстетэй гэрлэснээр хүү эцэг хоёрын харилцаа улам дордсон байна. == Хаан ширээнд == 1235 оны 9-р сарын 21-нд түүний эцэг Андраш нас барж, IV Бела Ван ширээнд суусан. Мөн оны 10-р сарын 14-нд Эстергомын хамба Роберт түүнийг Секешфехервар хотод хаан ширээнд өргөмжилжээ. Үүний дараахан IV Бела өөрийн залуу хойд эх, эцгийнхээ ахлах зөвлөхийг завхайрсан хэрэгт буруутгаж, тэднийг баривчлах тушаал өгчээ. IV Бела-гийн гол зорилго бол эцгийнхээ хаанчлалын үед ихээхэн суларсан хааны хүч, нөлөөг сэргээх явдал байв. Тиймээс тэр зөвлөхүүдийнхээ сандлыг "хааны өмнө зогсох ёстой гэх утгаар" олны өмнө шатаахыг тушаасан байна. [[Файл:Béla IV of hungary.jpg|thumb|IV Бела Ван]] IV Бела Ван өөрийн дүү Юлианыг (лат. Iulianus Hungarus OP, унгар. Julianus barát) дорно зүгт, унгарын түүхэн эх орондоо үлдсэн бусад Мажар овгуудыг хайлгахаар илгээв. 1238 онд лам Юлиан Зүүн Мажаруудтай уулзсаны дараа буцаж ирээд монгол цэргүүд Европ руу довтлох гэж буй тухай мэдээ хаанд дуулгав. IV Бела түрэмгийллийн эсрэг урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авахаар шийдсэн тул монголчуудаас дүрвэсэн 40 мянган Половцууд буюу кипчакуудыг хааны цэргийн албанд орсныхоо төлөө Унгарын вант улсад орогнуулахыг амлав. Гэсэн хэдий ч Половцын болон кипчак ард түмний нүүдэлчдийн соёл Унгарчуудад таалагдаагүй бөгөөд дургүйцлийг төрүүлж, хаант улсын доторх үндэстэн хоорондын харилцаа улам л төвөгтэй болжээ. Энэхүү байдлаас болж Половцууд бослого гаргаж, байнгын армийн цэргүүдийг устгаж Болгар нүүжээ. == Монголчуудын довтолгоо == [[Половчууд]]<nowiki/>ыг явсны дараа IV Бела хамгийн үнэ цэнэтэй холбоотнуудаа алдсан ч монголчуудын эсрэг 100,000 орчим цэрэгтэй арми бүрдүүлж чадсан байна. 1241 оны 4-р сарын 11-нд Унгарын хаан IV Бела болон түүний дүү хорватын гүн Коломаны арми Сайо голын тулалдаанд бараг бүрэн устгагдсан. IV Бела [[Загреб]] руу зугтаж Ариун Ромын эзэнт гүрний захирагч Хогенстауфены II Фредерик, Ромын пап [[IX Григорий]] нарт элч илгээж, монголчуудын эсрэг дайтах дэмжлэг хүсчээ. Тэрээр Унгарын хаант улсад цэргээ илгээвэл эзэн хааны эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрөхөд бэлэн байсан ч барууны аль ч гүрэн түүнд тусламж үзүүлээгүй ажээ. Үүний зэрэгцээ монголчууд [[Дунай мөрөн|Дунай]] мөрний баруун эрэг дээр орших хаант улсын нутаг дэвсгэрийг дээрэмдсэн - Пештийг шатааж, Буда хагас устгасан байна. Мөн 1-р сард хөлдсөн [[Дунай мөрөн|Дунай]] мөрөн дээгүүр гаталж чадсан [[Бат хаан]] түүнийг Хорватад олзлохоор цэрэг илгээснээр IV Бела монголчуудаас зугтахад хүрсэн юм. Чингисийн ач хүү [[Хадан]]<nowiki/>гийн удирдлаган дор байсан монголчууд Бела хааныг Клис цайзад нуугдсан гэж итгэж байв. [[Файл:MongolsInHungary1241.jpg|thumb|"Монголчууд Унгарт. 1241 он" гэдэг эртний зураг.]] Уулархаг газар нутаг нь тэдний ердийн цэргийн тактикт саад учруулсан тул Монголчууд Далматын хот руу довтолж амжилт олоогүй байна. Тэднийг Венийн ойролцоох Австрийн гүнт улс руу довтлоход их хаан [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй]] 1241 оны сүүлчээр Монголд нас барсан тухай мэдээ ирж, Бат хаан шинэ хааныг сонгох сонгуульд оролцохоор нутаг буцаж дайны аянаа 1242 онд зогсоож Төв Европ аврагдсан түүхтэй. == Хоёр дахь үүсгэн байгуулагч == Монголчуудыг буцсаны дараа Бела хаан дотоод асуудалд анхаарч бодлогынхоо чиглэлийг эрс өөрчилсөн байна. Дайнд эзлэгдсэн сургамжийг харгалзан тэрээр дэмжигчдэдээ эдлэн газар олгож эхэлж, үүнтэй зэрэгцэн байлдан дагуулагчдыг бодитой эсэргүүцэхийн тулд хүлээн авсан газар дээрээ цайзууд барьж бэхжүүлэхийг шаардсан байна. Тэрээр мөн томоохон хотуудыг бэхлэх ажлыг хийж, эргэн тойронд нь чулуун хэрэм барихыг тушаажээ. Бела цөлөгдсөн Половцууд, [[Кипчак|кипчакууд]]<nowiki/>ыг дуудаж, Дунай, Тиса голын хоорондох эзгүй газар нутгийг тэдэнд олгож суурьшуулжээ. 4 жилийн дотор IV Бела монголчуудын учруулсан сүйрлийн ул мөрийг бараг бүрэн арилгасан тул "Унгарын хоёр дахь үүсгэн байгуулагч" нэртэй болжээ. Удалгүй 1242 онд Бела IV өөрийн алдсан Унгарын газар нутгаа буцааж авахын тулд Бабенбергийн удмын төлөөлөгч Австрийн гүн II Фредерик эсрэг цэргүүдийг удирдаж дайтав. Дайны үеэр тэрээр Сопрон, Көшэг хотыг эзэлж, Монголын довтолгооны үеэр алдсан гурван комитат буюу мужаа буцааж авчээ. 1244 оны 6-р сарын 30-нд Унгарын хаан IV Бела [[Венецийн Бүгд Найрамдах Улс]]<nowiki/>тай энх тайвныг тогтоож, Задар хотыг тэдэнд өгч Далматийн хотуудын гаалийн татварын орлогын 1/3-ийг өөртөө үлдээж чаджээ. 1246 онд IV Бела ууган хүү Иштваныг "бага хаан" хэмээн өргөмжилсөн боловч түүнтэй эрх мэдлээ хуваалцахыг хүссэнгүй. Үүний үр дүнд 1258 онд Иштван эцгийнхээ эсрэг арми босгож, Белаг Трансильванийн хяналтыг түүнд түр хугацаагаар өгөхийг ятгажээ. 1260 онд Унгар, Богемийн хаант улсуудын хооронд Энхийн гэрээ байгуулсны дараахан Иштван дахин [[Трансильван]]<nowiki/>ийг мэдэх болжээ. 1261 онд Бела болон түүний хүү Иштван Болгарын хоёр дахь эзэнт гүрний эсрэг цэргээ нэгтгэн хөдөлгөв. Гэвч IV Бела хаан бага хүү Славоны гүн Бела болон охин Анна нартай илүү харилцаатай байж Иштвантай харилцах харилцаа улам хурцдаж байв. Аав хүү хоёр бие биенийхээ дэмжигчдийг хавчиж эхэлсэн бөгөөд тэдний мөргөлдөөн зайлшгүй байжээ. Эцэст нь Эстергомын Филип, Калошийн Смарагд нар хэлэлцээр хийж, 1262 оны зун [[Прессбург]] хотод гэрээнд гарын үсэг зурснаар зөрчилдөөн өндөрлөв. Тэдний тохирсон ёсоор Иштван Дунай мөрний зүүн талын вант улсын нэг хэсгийг хяналтдаа авчээ. Гэсэн хэдий ч Бела, Иштван хоёрын эвлэрэл түр зуурынх байжээ. == Сүүлийн жилүүд == 1269 оны зун IV Бела өөрийн өв залгамжлагч гэж үзсэн хайртай хүү Славоны гүн Бела-гаа алдсан юм. Үүний дараа түүний хайртай охин Унгарын гүнж Анна түүнд улам бүр их нөлөө үзүүлж эхэлжээ. IV Бела өөрийн хүү Иштванд итгээгүй тул эцсийн гэрээслэлээр охин болон түүний хүргэн Чехийн хаан, Австрийн гүн Премисл Оттокар хоёрт хаант улсыг шилжүүлжээ. ''Унгарын хаан IV Бела 1270 оны тавдугаар сарын 3-нд гэнэт нас барав''. Түүнийг нас барсны дараа гүнж Анна Чехийн хаан Пшемысл Оттокар II-ийн хамгаалалт дор [[Праг|Прага]] руу зугтсан бөгөөд Иштван V Унгарын хааны хаан ширээнд суужээ. 4evaskf5r8wzn9foc88w9eng10zlrnz Степан Бандера 0 120584 709826 693333 2022-08-28T01:06:40Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Файл:SBandera.jpg|thumb|Степан Бандера (1909-1959)]] '''Степан Бандера''' (украин. Степан Андрійович Бандера; 1909 оны 1-р сарын 1-нд Австри-Унгарын Старый Угринов тосгонд төрсөн- 1959 оны 10-р сарын 15-нд ХБНГУ-ын [[Мюнхен]] хотод нас барсан) - украины улс төрийн зүтгэлтэн, Баруун Украин дахь Украины үндэсний хөдөлгөөн үүсгэн байгуулагч бөгөөд удирдагч байсан. Нууц үйл ажиллагаа явуулж байхдаа ''Баба'', ''Лис'', ''Степанко'', ''Малый'', ''Серый'', ''Рых'', ''Матвей Гордон'', ''Крук'' зэрэг нууц нэртэй байжээ. 1928 оноос Украины цэргийн байгууллагын гишүүн 1929 оноос Украины үндэстнүүдийн байгууллагын гишүүн, 1933 оноос эдгээр байгууллагуудын Баруун Украин дахь салбарын удирдагч байсан бөгөөд хэд хэдэн террорист ажиллагаа зохион байгуулсан. 1934 онд польшийн эрх баригчидад баривчлагдаж цаазаар авахуулах ял авч сүүлд насаараа хоригдох ялаар солиулсан. 1936-1939 онд Польшийн шоронд ял эдэлж байгаад 1939 оны 9-р сард Германы Польш руу дайрсны улмаас эрх чөлөөтэй болжээ. Хэсэг хугацаанд Зөвлөлтийн нутаг дээр нууц ажиллагаа явуулж байгаад германы эзлэн авсан нутаг руу зугтаасан байна. 1940 оны 2-р сард Зөвлөлтийн баруун Украины нутагт "''Революционный провод"'' /Бандерын хөдөлгөөн гэж нэрлэдэг байсан/ хэмээх украины үндсэрхэг үзэлтнүүдийг нэгтгэсэн нууц байгууллага зохион байгуулсан. Фашистын Герман ЗСБНХУ руу 1941 оны 6-р сард дайрсны дараа Украины үндсэрхэг хөдөлгөөний бусад зүтгэлтнүүдийн хамт түүнийг Украины тусгаар тогтнолыг зөвшөөрөлгүй тунхаглахыг оролдсон гэх хэргээр Германы эрх баригчид баривчилж, гэрийн хорионд оруулж, дараа нь 1942 оны эхээр Нацист Германы удирдлага түүнийг '''"Заксенхаузен"''' (герман. KZ Sachsenhausen) хорих лагерь хорьж 1944 оны 9-р сард сулласан байна. 1947 онд үүсгэн байгуулсан "''Провод ОУН" -доо тэргүүлжээ.'' 1952 оны 8-р сард байгууллагын удирлагатайгаа тааралгүй удирдах ажлаа өгчээ. 1956—1959 онуудад гадаад дахь '''ОУН-ны''' /Украины үндсэрхэг үзэлтнүүдийн байгууллага/ бүлгүүдийг удирдаж байжээ. 1959 оны 10-р сарын 15-нд Зөвлөлтийн Улсыг Аюулаас хамгаалах хорооны /КГБ/ -ийн агент '''Богдан Сташинский''' түүнийг Мюнхенд хороон алсан байна. m8ni8goosf3mbc5287ev3h32by73xrl Робер де Сорбон 0 120589 709829 693363 2022-08-28T01:13:02Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Файл:Robert de Sorbon.jpg|thumb|Робер Сорбон (1201-1274)]] '''Робер де Сорбон''' (франц. Robert de Sorbon; 1201 оны 10-р сарын 9-нд өнөөгийн Сорбон тосгонд төрсөн- 1274 оны 8-р сарын 15-нд [[Парис]] хотод нас барсан) -францын шашин судлаач, [[IX Луи]] хааны шашны багш, Парис хотын Сорбоны коллеж (Maison de Sorbonne) үүсгэн байгуулагч. Сүүлд энэхүү боловсролын байгууллага нь Францын хамгийн том бөгөөд ууган Парисын Их сургууль болсон. == Намтар == Роберт өнөөгийн түүний овогоор нэрэлсэн одоогийн Арден мужийн Сорбон дахь ядуу гэр бүлд төржээ. Санваартны замд орсны дараа тэрээр умард нутаг дахь Реймс улмаар Парист суралцахаар явсан. Тэрээр сүсэг бишрэлтэй, уран яруу илтгэгч гэдгээрээ алдартай байсан тул Гүн д'Артуа болон Францын хаан IX Людовикийн ивээлд оржээ. 1250 онд Робер Камбрай дахь канон болж, дараа нь Парист (1258) хааны шашны багш болжээ. Роберын анхны шавь нар 1253 онд гарч ирсэн бөгөөд 1257 онд тэрээр Парисын Сорбонны байшин (Maison de Sorbonne) коллежийг байгуулж, анхны зорилго нь хорин ядуу оюутнуудад шашны хичээл заах зорилготой байв. Тус коллежийг хаан IX Луи санхүүжүүлж, 1259 онд Пап ламын адислалыг хүлээн авчээ. Робер де Сорбоны коллеж нь хожим Парисын их сургууль байгуулагдах суурь төв болжээ. [[Сорбонны коллежийн номын сан]]<nowiki/>г 1260 онд Парист Робер де Сорбон хааны дэмжлэгтэйгээр байгуулжээ. Энэ бол [[Дундад зуун]]<nowiki/>ы үед мэдэгдэж байсан 1000 гаруй боть (13-р зууны сүүл) номын хамгийн чухал цуглуулгуудын нэг юм. Номын сан мэдлэгийг түгээх, түүнийг эргээд шалгахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Де Сорбон их сургуулийн канцлераар ажиллаж, 1274 онд нас барах хүртлээ коллежид багшилж, шашин номлож байжээ. 3tyjljx0cx1k35htzn656pdibt5n443 ОХУ-ын Засгийн газар 0 120676 709819 693702 2022-08-27T23:25:13Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Файл:Government of Russia meeting (6 June 2018).jpg|thumb|405x405px|ОХУ-ын Засгийн газрын хуралдаан. 2018 он]] '''ОХУ-ын Засгийн газар''' (орос: Прави́тельство Росси́йской Федера́ции) бол ОХУ-ын Холбооны гүйцэтгэх засаглалын дээд байгууллага юм. ОХУ-ын Засгийн газар нь ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн өмнө хариуцлага хүлээж ОХУ-ын Төрийн Думын хяналтанд байдаг юм. Засгийн газрын үйл ажиллагааг ОХУ-ын Үндсэн хуулийн 6-р бүлэг, "ОХУ-ын Засгийн газрын тухай" Холбооны хуулийн заалтуудаар зохицуулдаг байна. == Эрх мэдэл == ОХУ-ын Засгийн газар үйл ажиллагаагаа ОХУ-ын Үндсэн хууль, холбооны үндсэн хуулийн хууль, холбооны хууль тогтоомж, ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн захирамжийн үндсэн дээр хэрэгжүүлдэг байна. ОХУ-ын '''Үндсэн хуулийн 114 дүгээр зүйлд''' үндэслэн Засгийн газар дараахь бүрэн эрхийг хэрэгжүүлдэг. Үүнд: * холбооны төсвийг боловсруулж, Төрийн Думд өргөн мэдүүлэх, түүний гүйцэтгэлийг хангах; холбооны төсвийн гүйцэтгэлийн тайланг Төрийн Думд өргөн мэдүүлдэг; * Төрийн Думд үйл ажиллагааныхаа үр дүн, түүний дотор Төрийн Думаас тавьсан асуулгаар жил бүр тайлагнах үүрэгтэй; * төрийн санхүү, зээл, мөнгөний нэгдсэн бодлогын хэрэгжилтийг хангадаг; * ОХУ-д соёл, шинжлэх ухаан, боловсрол, эрүүл мэнд, нийгмийн хамгаалал, гэр бүлийг дэмжих, бэхжүүлэх, хамгаалах, гэр бүлийн уламжлалт үнэт зүйлийг хадгалах, байгаль орчныг хамгаалах зэрэг нийгэмд чиглэсэн төрийн нэгдсэн бодлогыг ханган хэрэгжүүлдэг; * ОХУ-ын шинжлэх ухаан, технологийн хөгжил, түүний шинжлэх ухааны чадавхийг хадгалан хөгжүүлэхэд төрийн дэмжлэг үзүүлдэг; * Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийн хүний болон иргэний эрх, эрх чөлөөг бүрэн, тэгш хэрэгжүүлэх, тэднийг ямар ч ялгаварлан гадуурхахгүйгээр нийгэмд нэгтгэх, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүст хүртээмжтэй орчин бүрдүүлэх, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүсийн нийгмийн хамгааллын тогтолцооны үйл ажиллагааг хангаж тэдний амьдралын чанарыг сайжруулах; * холбооны өмчийг удирддаг;[[Файл:Meeting of Government Coordination Council against coronavirus (2020-03-16).jpg|thumb|427x427px|ОХУ-ын Засгийн газрын хурал. 2020 он]] * улс орны батлан ​​хамгаалах, төрийн аюулгүй байдлыг хангах, төрийн гадаад бодлогын хэрэгжилтийг хангах арга хэмжээ авдаг; * хууль дээдлэх, хүн, иргэний эрх, эрх чөлөөг хангах, эд хөрөнгө, нийтийн хэв журмыг хамгаалах, гэмт хэрэгтэй тэмцэх арга хэмжээ авдаг; * иргэний нийгмийн институци, түүний дотор ашгийн бус байгууллагыг дэмжих арга хэмжээ авч, төрийн бодлогыг боловсруулах, хэрэгжүүлэхэд тэдний оролцоог хангах; * сайн дурын үйл ажиллагаа, санаа санаачилгыг дэмжих арга хэмжээг хэрэгжүүлдэг; * бизнес эрхлэлт, хувийн хэвшлийн санаачлагыг хөгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх; * хөдөлмөрийн болон шууд холбогдох бусад харилцааг зохицуулах чиглэлээр нийгмийн түншлэлийн зарчмын хэрэгжилтийг хангана; * хүн амын амьдрах таатай нөхцөлийг бүрдүүлэх, аж ахуйн болон бусад үйл ажиллагааны байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулах, улс орны өвөрмөц байгаль, биологийн олон янз байдлыг хадгалах, нийгэмд амьтдад хариуцлагатай хандлагыг төлөвшүүлэхэд чиглэсэн арга хэмжээг хэрэгжүүлдэг; * иргэдийн байгаль орчны боловсролын тогтолцоог хөгжүүлэх, байгаль орчныг хамгаалах соёлыг төлөвшүүлэх нөхцлийг бүрдүүлдэг; * ОХУ-ын Үндсэн хууль, холбооны хууль тогтоомж, ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар түүнд олгосон бусад бүрэн эрхийг хэрэгжүүлдэг. == ОХУ-ын Засгийн газар Холбооны байгууллагуудын бүрэлдэхүүн == ОХУ-ын Засгийн газрын дарга, ОХУ-ын Ерөнхий сайдын орлогч, зарим холбооны сайд нарыг Төрийн Думын зөвшөөрлөөр ОХУ-ын Ерөнхийлөгч томилдог. Төрийн Дум ОХУ-ын Ерөнхий сайдын орлогч, Холбооны сайд нарын өргөн мэдүүлсэн нэр дэвшигчдийг гурван удаа татгалзсаны дараа ОХУ-ын Ерөнхийлөгч ОХУ-ын Ерөнхий сайдын санал болгосон нэр дэвшигч дотроос ОХУ-ын Ерөнхий сайдын орлогч, Холбооны сайд нарыг ОХУ-ын Ерөнхий сайдын орлогч, Холбооны сайд нарыг томилох эрхтэй. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Оросын Холбооны Зөвлөл /Совет Федерации/- тэй зөвшилцсөний дараа Батлан ​​хамгаалах, улсын аюулгүй байдал, дотоод хэрэг, хууль зүй, гадаад харилцаа, иргэний хамгаалалт, онцгой байдал, гамшгаас хамгаалах, олон нийтийн аюулгүй байдлын асуудал эрхэлсэн Холбооны сайд нарыг томилдог. ОХУ-ын Ерөнхий сайдын орлогч, Холбооны сайд нарыг ОХУ-ын Ерөнхийлөгч үүрэгт ажлаас нь чөлөөлдөг байна. == Засгийн газрын дэргэдэх бусад байгууллагууд: == * ОХУ-ын Засгийн газрын дэргэдэх лүн шинжилгээний /Аналитик/ төв * ОХУ-ын Засгийн газрын дэргэдэх Хууль тогтоомж, харьцуулсан эрх зүйн хүрээлэн * Оросын мэдээллийн телеграф агентлаг (ТАСС) * Ломоносовын нэрэмжит Москвагийн Улсын Их сургууль * "Эдийн засгийн дээд сургууль" Үндэсний судалгааны Их сургууль * "Курчатовын хүрээлэн" Үндэсний судалгааны төв * Илья Глазуновын Оросын уран зураг, уран баримал, архитектурын академи * ОХУ-ын Засгийн газрын дэргэдэх Оросын улсын цэргийн түүх-соёлын төв * Санкт-Петербургийн улсын Их сургууль * ОХУ-ын Засгийн газрын дэргэдэх Санхүүгийн их сургууль == ОХУ-ын Засгийн газрууд == {| class="wikitable" |'''Дугаар''' |'''Засгийн газар''' |'''хугацаа''' |'''Улс төрийн нам''' |'''Засгийн газрын тэргүүний томилолт''' |- |1 |Силаевын Засгийн газар |1990.06.181991.07.10 |ЗХУКН |ЗСБНХОУ-ын Дээд Зөвлөл |- |2 |Силаевын 2 дахь Засгийн газар |1991.07.13-1991.11.15 |ЗХУКН |ЗСБНХОУ-ын Ерөнхийлөгч Борис Ельцин |- |3 |Ельцин-Гайдарын Засгийн газар |1991.11.06-1992.12.23 |<nowiki>-/-/-</nowiki> |ЗСБНХОУ-ын Ерөнхийлөгч Борис Ельцин өөрөө тэргүүлсэн |- |4 |Черномырдины 1 дахь Засгийн газар |1992.12.14-1996.08.09 |Манай гэр |ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Борис Ельцин |- |5 |Черномырдины 2 дахь Засгийн газар |1996.08.10-1998.03.23 |Орос манай гэр |ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Борис Ельцин |- |6 |Кириенкогийн Засгийн газар |1998.04.24-1998.08.23 |Орос манай гэр |ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Борис Ельцин |- |7 |Примаковын Засгийн газар |1998.09.11-1999.05.12 |Орос манай гэр , Коммунист Нам |ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Борис Ельцин |- |8 |Степашины Засгийн газар |1999.05.19-1999.08.09 |Орос манай гэр |ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Борис Ельцин |- |9 |Путины 1 дахь Засгийн газар |1999.08.16-2000.05.07 |Орос манай гэр |ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Борис Ельцин |- |10 |Касьяановын Засгийн газар |2000.05.17-2004.02.24 | |ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Путин |- |11 |Фрадковын 1 дахь Засгийн газар |2004.03.05-2004.05.07 | |ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Путин |- |12 |Фрадковын 2 дахь Засгийн газар |2004.05.12-2007.09.12   | |ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Путин |- |13 |Зубковын Засгийн газар |2007.09.14-2008.05.07 | |ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Путин |- |14 |Путины 2 дахь Засгийн газар |2008.05.08-2012.05.07 |Нэгдсэн Орос |ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Медведев |- |15 |Медведевийн 1 дахь Засгийн газар |2012.05.08-2018.05.07 |Нэгдсэн Орос |ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Путин |- |16 |Медведевийн 2 дахь Засгийн газар |2018.05.08-2020.01.15 | |ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Путин |- |17 |Мишустины Засгийн газар |2020.01.15-наас |Нэгдсэн Орос |ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Путин |} hvosz2q6dx0b6nnpjll65s91bi8dra0 Михаил Пыльцов 0 120759 709813 694188 2022-08-27T22:39:20Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki '''Михаил Александрович Пыльцов''' (1848 орчим төрсөн — 1898 онд Ялтад нас барсан)- Оросын аялагч судлаач, Николай Пржевальскийтай хамт Төв Азийн 3 жилийн аялалд оролцогч. == Намтар == Михаил Пыльцов [[Варшав]] хотын кадетын сургуульд [[Николай Пржевальский|Н.М.Пржевальский]]<nowiki/>гийн оюутан байжээ. Тэрээр Төв Азийн анхны 3 жилийн аялалд цаг уурын ажиглалт хийх, амьтдыг задлан шинжлэх туслахаар оролцсон. Тэр үед тэрээр Алексополь цэргийн ангийн дэслэгч цолтой байсан. 1874 онд дэслэгч М.А.Пылцов [[Оросын газар зүйн нийгэмлэг]]<nowiki/>ийн бага алтан медалиар шагнагдаж, дэслэгч цол хүртэж, тэтгэвэр тогтоолгож байжээ. 1874 оны 5-р сард тэрээр Пржевальскийн эх нэгтэй дүү Александра Ивановна Толпыго-той (1855-1936) гэрлэжээ. Энэхүү баяр хөөртэй үйл явдал нэгэн зэрэг Пржевальский дараагийн аялалдаа найдвартай хамтрагчаа алдаж байна гэсэн үг болжээ. Пыльцовын хийсэн сонголт бол гэр бүлийн амьдрал ба ирээдүйн шинжлэх ухааны алдар суу хоёрын хоорондох сонголт байсан юм. 1883 онд гэр бүлээсээ салсан. 1898 онд Ялта хотод тэрээр нас барж Иоанно-Златоустовын оршуулгын газар нутаглуулжээ. 00jyabyrdgm9p7dg8omau46r0oy04an Цусны даралт 0 120840 709820 694620 2022-08-27T23:36:24Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Файл:Blood pressure monitoring.jpg|thumb|Цусны даралтын хяналт ]] '''Цусны даралт''' (англи:-blood pressure, франц:-pression artérielle)- хүний бие дахь цусны эргэлт нь судасны хананд үзүүлж буй даралтын хүч юм. Хүн тус бүрийн ​цусны даралтын ​үзүүлэлт харилцан адилгүй байдаг бөгөөд олон янзын хүчин зүйлээс хамаардаг байна. Гэсэн хэдий ч цусны даралтын тодорхой анагаах ухаанаар тодорхойлогдсон дундаж хэм хэмжээ байдаг. Тийм ч учраас хүлээн зөвшөөрөгдсөн дундаж үзүүлэлтүүдээс хазайх нь тухайн хүний биеийн тогтолцооны үйл ажиллагаанд ямар нэг доголдол байна гэж эмчийн оншилгооны үндсэн шалтгаан болдог. Гэсэн хэдий ч даралт өдөр шөнө зэрэг цаг болон хүний наснаас хамааран байнга өөрчлөгдөж байдаг ажээ. Цусны даралтын үзүүлэлтүүд нь хүний ​​​​зүрхний үйл ажиллагааны хурд, хүчин чадал, түүнчлэн нэг минутын турш зүрхээр дамжин урсах цусны нийт хэмжээ зэргээс гол төлөв хамаардаг байна. == Цусны даралтын хэвийн үзүүлэлт == Насанд хүрэгчдийн хэвийн даралтыг зөвхөн амаглан тайван байх үед үзэж тодорхойлох ёстой, учир нь биенд үзүүлэх аливаа ачаалал (бие махбодийн болон сэтгэл хөдлөлийн аль аль нь) даралтанд асар их нөлөө үзүүлдэг. Хүний бие нь цусны даралтыг бие даан хянадаг бөгөөд дунд зэргийн ачаалалтай үед түүний үзүүлэлтүүд 20 мм мөнгөн усны баганаар нэмэгддэг. Энэ нь ачаачал авч буй булчин бусад эрхтнүүд цусны эргэлт хангамжийг нэмэгдүүлэхийг цаанаасаа шаарддагтай холбоотой юм. Цусны даралт 120/80 байхыг хэвийн үзүүлэлт гэж үздэг, 130/85 байх нь бага зэрэг өндөр гэж үздэг бөгөөд 140/90 дээш байвал ямар нэг өвчин зүдгүүртэй байгааг илэрхийлдэг байна. Нас ахих тусам хүний ​​бие организмд эргэлт буцалтгүй үйл явц өрнөж цусны даралтыг цаанаасаа нэмэгдүүлдэг. Нас ахих тусам цусны даралт ихсдэг гэж хэлж болно. {| class="wikitable" |+ !Нас !эрэгтэй хүн !эмэгтэй хүн |- |20 |123/76 |116/72 |- |25-30 |126/79 |120/75 |- |30-40 |129/81 |127/80 |- |40-50 |135/83 |137/84 |- |50-60 |142/85 |144/85 |- |70-аас дээш |142/80 |159-85 |} == Цусны даралтыг хэрхэн зөв хэмжих вэ == [[Файл:BP B6 Connect blood pressure monitor.png|thumb|269x269px|Гэрийн нөхцөлд цусны даралт хэмжих автомат төхөөрөмж]] Цусны даралтыг хэмждэг "тонометр" гэдэг тусгай төхөөрөмж байдаг. Гэрийн нөхцөлд автомат эсвэл хагас автомат төхөөрөмжийг ашиглах нь хамгийн тохиромжтой. Даралтаа зөв тодорхойлохын тулд дараахь зөвлөмжийг дагаж мөрдөх шаардлагатай. * цэсны даралтыг хэмжихийн өмнө биед ачаалал өгөөгүй тайван байх шаардлагатай; * тамхи татаагүй байх; * хоол идсэний дараа цусны даралтыг хэмжих нь буруу үр дүн өгдөг; * тав тухтай сандал дээр сууж байхдаа даралтыг хэмжих; * нуруу нь дэмжлэгтэй байх ёстой; * хэмжилт хийж буй гарны тохой зүрхний түвшинд байрлах ёстой, өөрөөр хэлбэл. даралтыг ширээний ард сууж хэмждэг; * даралтыг хэмжихдээ та хөдөлгөөнгүй байж, ярихгүй чимээ шуугиангүй орчинд байх хэрэгтэй; * үзүүлэлтүүдийг хоёр гараас ээлжлэн авдаг (хэмжилтийн хооронд 10 минут байх ёстой). Даралтанд мэдэгдэхүйц өөрчлөлт орсон тохиолдолд мэргэжлийн эмчид үзүүлж зөвлөгөө авах шаардлагатай байдаг. Оношилгоо хийсний дараа зөвхөн эмч л үүссэн асуудалд тохирсон эмчилгээг хэлэх боломжтой юм. Цусны даралтын өсөлт, бууралтыг бие даан зохицуулах боломж мөн байдаг. Үүнд зөв хоолны дэглэм, идэвхтэй амьдралын хэв маягийг сахих, амьдралд тайван хандах нь стресстэй нөхцөл байдлаас зайлсхийх зэрэг юм. Эдгээр энгийн дүрмийг дагаж мөрдөх нь даралтыг хэвийн байлгах үндэс болдог. == Зүрхний цохилт. == Цусны даралтын үзүүлэлтийн нэгэн адил зүрхний цохилтын үзүүлэлт мөн хүний эрүүл мэндийн байдлыг тодорхойлоход чухал байдаг. Насанд хүрсэн хүний дундаж цусны цохилт минутанд 60-80 байх нь хэвийн гэж үздэг байна. Зүрхний хэвийн цохилт нас насанд өөр байдаг. {| class="wikitable" |+ !Нас !Минутанд цохих тоо |- |0-1 нас |130 удаа |- |3-7 нас |95 удаа |- |8-14 нас |80 удаа |- |18-40 нас |65-70 удаа |- |Өвчин туссан үед |120 удаа |} Зүрхний цохилт нэмэгдэх нь хүнд өөрт нь маш тод мэдрэгддэг. Зүрхний цохилт нэмэгдэх нь цусны даралт огцом нэмэгдэж байгааг илтгэдэг байна. Улмаар хүний биеийн үйл ажиллагаанд өөрчлөлт орж ямар нэг өвчин зөвиур байна гэсэн үндсэн дохио болж байгаа юм. 4q9tk4ot7a0lqiq3mtl2x3allree15j Кембрижийн Их Сургууль 0 121343 709828 696839 2022-08-28T01:10:56Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki '''Кембрижийн Их сургууль''' (англи. University of Cambridge, лат. Universitas Cantabrigiensis) - Байгуулагдсан хугацаагаараа Их Британид [[Оксфордын Их Сургууль|Оксфордын Их сургуул]]<nowiki/>ийн араас хоёрт болон дэлхийд 4 дүгээр ордог Их сургууль юм. [[Файл:University of Cambridge coat of arms.svg|thumb|Кембрижийн Их сургуулийн таних тэмдэг]] Ту Их сургуулийн албан ёсны статус бол онцгой шаардлагатай буяны бус байгууллага (exempt charity). Төрийн боловсролын сан (Higher Education Funding Council), оюутан / аспирантуудын хандив, ивээн тэтгэгчдийн сан, ''Cambridge University Press''-ийн хэвлэлийн орлого, «Рассел» группын болон бусад эх үүсвэрээр санхүүждэг байна. 2019 оны 7-р сарын 31-ний өдөр нэгдсэн төсөв 2,192 тэрбум фунт стерлинг болж үүнээс 592,4 сая фунт стерлинг санхүүгийн буцалтгүй тусламжаас бүрдсэн байна. Кембриж бол хандив болон нийт хөрөнгийн хэмжээгээрээ Нэгдсэн Вант улсын хамгийн баян Их сургууль юм. Их сургууль олон тооны холбоодын гишүүн бөгөөд Английн их дээд сургуулиудын Кембриж, [[Лондон Их сургууль|Лондон]], [[Оксфордын Их Сургууль|Оксфорд]] гэсэн "алтан гурвалжин"-гийн нэг юм. Кембриж нь нэр хүндтэй математикч, эрдэмтэн, улс төрч, хуульч, философич, зохиолч, жүжигчид, хаад болон төрийн тэргүүнүүд зэрэг олон нэр хүндтэй төгсөгчдийг бэлтгэсэн. 2020 оны 10-р сарын байдлаар 121 [[Нобелийн шагналтнуудын нэрс|Нобелийн шагнал]]<nowiki/>тан, 11 [[Фильдсийн медаль]]<nowiki/>тан, Тюринг шагналын 7 эзэн, Их Британийн 14 Ерөнхий сайд Кэмбрижийн оюутан, төгсөгч, багш, судалгааны ажилтнаар ажиллаж байжээ. == Түүх == Түүхийн эх сурвалжаас үзвэл, тус их сургуулийг 1209 онд Оксфорд хотыг орхин гарсан эрдэмтдийн холбоо үүсгэн байгуулжээ. Бусад эх сурвалжийн мэдээлснээр энэ нь [[Дундад зуун]]<nowiki/>ы үеийн сүм хийдүүдийн боловсролын хөтөлбөрийн зөрүүгээс бий болсон гэдэг. 1214 онд Их сургуулийн албан ёсны дүрэм журам гарсан. Түүний дагуу ректорыг томилж, сургалтын эцэст шалгалт авдаг хөтөлбөрийг баталдаг байжээ. Их сургууль болон сүм хийдийн сургуулийн гол ялгаа нь шинжлэх ухаан, гүн ухаан, логик, математикийн хичээл заадагт байсан. 1249 болон 1260 онд Кембриж хотын оршин суугчид болон их сургуулийн багш нарын хооронд ширүүн мөргөлдөөн болсон. Хотын ард түмний эсрэг хаан хэлмэгдүүлэлт хийсэн ч зарим эрдэмтэд үүний дараа аюулгүй байдлаа бодоод 1261-1265 онд Нортхэмптон руу дүрэвсэн ажээ. Улмаар Нортхэмптон их сургууль богино хугацаанд оршин тогтнож байжээ. Кембрижийн коллежийн анхны Питерхаусыг 1284 онд Элийн бишоп Хюго де Балшам үүсгэн байгуулжээ. [[Файл:CambridgeUniversityPress.jpg|thumb|Кембрижийн Их сургуулийн хэвлэлийн төв]] 1318 онд [[XXII Пап лам Иоанн]] Кембрижид Католик сүмийн албан ёсны их сургууль (''studium generale'') статусыг олгосон байна. Түүхийнхээ ихэнх хугацаанд Их сургууль нь үндсэндээ шашны боловсролын байгууллага байсан. Их сургуулийн зөвлөлийн гишүүд 1871 он хүртэл шашны албан тушаал давхар авах шаардлагатай байжээ. == Бүтэц == Захиргааны хувьд Кембрижийн Их сургууль нь 31 коллежуудын нэгдэл юм. Коллеж бүр өөрийн гэсэн өмчтэй, номын сан, оюутнуудад зориулсан дотуур байр, найрал дуу, хөгжимтэй (протестант) сүм гэх мэт. Коллежийн амьдралыг өөрсдийн тус бүрийн дүрмээр зохицуулдаг (жишээлбэл, хүйс, насны хязгаарлалт). Коллеж тус бүр Их сургуулийн Зөвлөлд өөрийн гэсэн төлөөлөгчтэй байдаг. Үүний зэрэгцээ аль ч коллежийн оюутнууд Кэмбрижийн их сургуулийн алдартай номын сан, Кембрижийн ажиглалтын төв, Кавендиш лаборатори зэрэг их сургуулийн ерөнхий ангиудыг ашиглах боломжтой байдаг байна. Оюутнууд, аспирантуудын боловсрол, шинжлэх ухааны ажлыг тус сургуулийн зургаан "сургууль"-д зохион байгуулдаг. "Сургууль" бүр нь захиргааны хувьд хэд хэдэн факультет (тэнхимийн багц), эрдэм шинжилгээний хүрээлэн, лабораторийн сэдэвчилсэн (асуудал) бүлэг болдог юм. * Arts and Humanities (хүмүүнлэгийн шинжлэх ухаан) : Faculty of Architecture and History of Art (архитектур ба урлаг судлал) : Faculty of Asian and Middle Eastern Studies (Дорно судлал) : Faculty of Classics (латин, эртний грек хэл) : Faculty of Divinity (шашин судлал) : Faculty of English (англи хэл) : Faculty of Modern and Medieval Languages (орчин үеийн болон дундад зууны хэлүүд) : Faculty of Music (хөгжим судлал, ардын хөгжим) : Faculty of Philosophy (философи) : Centre for Research in the Arts, Social Sciences and Humanities (хүмүүнлэгийн судалгааны төвүүд) : The Language Centre (Хэл судлалын хүрээлэнгүүд) * Humanities and Social Sciences (Хүмүүнлэг, нийгмийн шинжлэх ухаан) : Faculty of Human, Social and Political Science (социологи, улс төр судлал) : Faculty of Economics (эдийн засаг) : Faculty of Education (сурган хүмүүжүүлэх ухаан) : Faculty of History (түүх) : Department of History and Philosophy of Science (түүх, философи) : Faculty of Law (хууль зүй) : Institute of Criminology (эрүүгийн эрх зүй судлал) : Department of Land Economy (ардын аж ахуй, эколог) * Biological Sciences (биологи) * Physical Sciences (байгалийн шинжлэх ухаан) * Clinical Medicine (анагаах ухаан) * Technology (техник, технологи) == Коллежүүд == # Питерхаус (англ. Peterhouse), 1284 # Клэрын коллеж (англ. Clare College), 1326 # Пемброк-коллеж (англ. Pembroke College), 1347 # Коллеж Гонвил ба Киз (англ. Gonville & Caius College), 1348 # Тринити Холл (англ. Trinity Hall), 1350 # Корпус-Кристи Коллеж (англ. Corpus Christi College), 1352 # Магдалинагийн Коллеж (англ. Magdalene College), 1428 # Хааны коллеж (англ. King's College), 1441 # Хатан хааны коллеж (англ. Queens' College), 1448 # Гэгээн Катаринагийн Коллеж (англ. St Catharine’s College), 1473 # Есүүс коллеж (англ. Jesus College), 1496 # Христын Коллеж (англ. Christ's College), 1505 # Гэгээн Жоны Колледж (англ. St John’s College), 1511 # Тринити-коллеж (англ. Trinity College), 1546 # Эммануил-коллеж (англ. Emmanuel College), 1584 # Сидни-Сассекс-коллеж (англ. Sidney Sussex College), 1596 # Даунинг-коллеж (англ. Downing College), 1800 # Гёртон-коллеж (англ. Girton College), 1869 # Фицуильям-коллеж (англ. Fitzwilliam College), 1869 # Ньюнхэм-коллеж (англ. Newnham College), 1871 # Селвин-коллеж (англ. Selwyn College), 1882 # Хьюз Холл (англ. Hughes Hall), 1885 # Гэгээн Эдмундын Коллеж (англ. St Edmund’s College), 1896 # Мюррей Эдвардсын Коллеж (англ. Murray Edwards College), 1954 # Черчиллийн Коллеж (англ. Churchill College), 1958 # Дарвины Коллеж (англ. Darwin College), 1964 # Волфсоны Коллеж (англ. Wolfson College), 1965 # Люси Кавендишийн Коллеж (англ. Lucy Cavendish College), 1965 # Клэр Холл (англ. Clare Hall), 1966 # Хомертон-коллеж (англ. Homerton College), 1976 # Робинсоны Коллеж (англ. Robinson College), 1977 7azx893or8hsarpjkwraqgx2u5nqnge Юн Сок Ёл 0 121372 709871 697738 2022-08-28T05:23:01Z 태현 정 48514 wikitext text/x-wiki [[Файл:South Korea President Yoon Suk Yeol portrait.jpg|thumb|Юн Сок Ёл]] '''Юн Сок Ёл''' (солонгос. 윤석열; англи. Yoon Suk-yeol, 1960 оны 12-р сарын 18-нд [[Сөүл]] хотод төрсөн)- Өмнөд Солонгосын улс төрч, 2022 оны 5-р сарын 10-нд тангараг өргөж БНСУ-ын 20 дахь Ерөнхийлөгч болсон. == Намтар == Юн Сок Ёл 1960 онд Сөүлийн Сеодэмүн-гу хотын Ёнхуй-донг хотод төрсөн. Түүний эцэг Юн Ки Жунг тэтгэвэртээ гарсан багш, Ионсей их сургууль, Хитоцүбаши их сургуулийг төгссөн, дараа нь Солонгосын статистикийн нийгэмлэгийг үүсгэн байгуулж, одоо БНСУ-ын Үндэсний Шинжлэх Ухааны Академийн жинхэнэ гишүүн. Түүний эх Ганнён хотод төрсөн бөгөөд Эвха эмэгтэйчүүдийн их сургуульд багшилж байгаад гэрлэсний дараа энэ албан тушаалыг орхисон байна. Юн Чунгам ахлах сургуульд (Choongam School) сурч, [[Сөүлийн Үндэсний Их Сургууль|Сөүлийн Үндэсний их сургууль]]<nowiki/>д хуулийн чиглэлээр суралцсан. Кванжүгийн бослогын дараахан Юн болон түүний хамтрагчид бүгд найрамдах улсын ерөнхийлөгч Чун Ду Хванд цаазаар авах ял оноохыг шаардсан яллагчийн үүрэг гүйцэтгэсэн зохиомол шүүх хурал хийжээ. Шүүх хурлын дараа Юн Канвондо муж руу зугтсан. 1982 онд Юн хараа муу гэдэг шалтгаанаар цэргийн албанаас чөлөөлөгдсөн байна. Юн сүүлд үүнээс болж жолооны үнэмлэх авч чадаагүй гэж мэдэгдсэн байна. Юн их сургуульд 4 дэх жилдээ хуульчийн шалгалтын эхний хэсэгт тэнцсэн ч хоёрдугаарт тэнцээгүй байна. Тэрээр дараагийн есөн жилийн турш бүтэлгүйтсэн хэвээр байв. Түүний бүтэлгүйтсэн оролдлогуудын шалтгаан тодорхойгүй байгаа ч ерөнхийлөгчийн эсрэг хийсэн шат шатны шүүх хурлаас болсон гэж үздэг байна. Эцэст нь тэрээр 1991 онд хуульчийн гэрчилгээгээ авсан юм. == Прокурор байх үе == Юн 1994 онд Дэгү хотын прокурорын газраас ажлын гараагаа эхэлсэн. Авлигатай холбоотой хэргийг шалгадаг Тусгай газар, Мөрдөн байцаах төв газрыг тэргүүлж байсан. 1999 онд тэрээр Ким Дэ Жунгийн Засгийн газрын хүнд сурталтнууд эрс эсэргүүцэж байсан ч авлигын хэрэгт холбогдсон Комиссарын туслах Пак Хи Воныг баривчилжээ. 2002 оны 1-р сард тэрээр "Бэй, Ким, Ли" нарын өмгөөлөлийн газар богино хугацаанд ажилласан боловч өөрийгөө энэ албан тушаалд тохирохгүй гэж үзээд орхисон. Тэрээр прокуророор буцаж ирээд Ерөнхийлөгч Ро Му Хёныг дэмжигч Ан Хи Жонг, Кан Гым Вон зэрэг хүмүүсийг ялласан. 2006 онд тэрээр Жун Монгуг Хьюндай Мотор компаний хээл хахуулийн хэрэгт хамсаатан хэмээн саатуулжээ. 2008 онд тэрээр ерөнхийлөгч Ли Мён Бактай холбоотой BBK-ийн хувьцааны ханшийг өөрчилсөн хэргийг мөрдөн шалгах бие даасан хуулийн багт ажиллаж байсан. Дараа нь Юн Тусгай прокурор Пак Ён Сүгийн багийнхныг 2016 онд Чой Сун Силийн дуулиан шуугиантай холбоотой хэргийг мөрдөн шалгах ажиллагааг удирдан явуулсан бөгөөд үүнд Самсунг компанийн дэд дарга Ли Жэ Ён болон Солонгосын тухайн үеийн Ерөнхийлөгч Пак Гын Хэ нар оролцжээ. Улмаар энэ дуулиан 2016 оны арванхоёрдугаар сард тус улсын ерөнхийлөгчийг огцруулахад хүргэсэн. 2017 оны тавдугаар сарын 19-нд шинээр сонгогдсон Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин Юныг Сөүл хотын төв дүүргийн прокурорын газрын даргаар томилов. Хоёр ерөнхийлөгч асан Ли Мён Бак, Пак Гын Хэ, мөн БНАСАУ-ын дарга асан гурван дарга, Ерөнхий шүүгч асан Ян Сонг Тэ болон түүнийг ажиллаж байх хугацаанд нь бусад 100 гаруй албан тушаалтан, бизнесийн удирдагч асан хүмүүсийн эсрэг буруутгаж байгаа юм. Тэрээр мөн Самсунг дахь нягтлан бодох бүртгэлийн луйврын мөрдөн байцаалтыг удирдаж байсан. == Ерөнхий Прокурор == Тэрээр 2019 оны 6-р сарын 17-нд Мүн Му Илийн оронд Ерөнхий прокуророор томилогдов. Түүнийг нэр дэвшихийг эрх баригч "Ардчилсан нам"-ынхан талархан хүлээн авчээ. Юн янз бүрийн дуулиант хэрэгт холбогдсон Хууль зүйн сайд Чо Кукийг шалгаж байжээ. Түүнийг яллах шийдвэрийг сөрөг хүчнийхэн сайшаан хүлээж авсан ч “Ардчилсан нам” болон дэмжигчид буруушааж байв. == Ерөнхийлөгчийн сонгууль == Чо Куктай холбоотой дуулианы дараа Юн 2022 оны сонгуульд ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших магадлалтай гэж тооцогдож байсан. 2020 оны 1-р сараас хойш санал асуулгад чухал нэр дэвшигчээр тодорчээ. 2021 оны 1-р сард ерөнхийлөгчид нэр дэвших боломжтой бүх хүмүүсийг оролцуулсан санал асуулгад Юн 30.4 хувийн санал авч, эрх баригч "Ардчилсан нам"-ын төлөөлөгч Ли Жэ Мён, Ли Нак Ён нараас илүү байжээ. 2021 оны 6-р сарын 29-нд Юн 2022 оны ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшихээ албан ёсоор зарлав. Тэрээр долдугаар сарын 12-нд бие даан нэр дэвшихээр Үндэсний сонгуулийн хороонд бүртгүүлсэн. 7-р сарын 30-нд тэрээр консерватив Ардын хүчинд албан ёсоор элсэв. Үүнээс өмнө Юн улс төрийн хувьд бие даасан байсан ч олон нийтийн дэмжлэгийг авч байсан. Юн Сок Ёл 2021 оны арваннэгдүгээр сарын 5-нд 2022 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд "Ардын хүч" намаас нэр дэвшихээ албан ёсоор зарлав. Праймеризийн сүүлийн долоо хоногт Юн өрсөлдөгч нэр дэвшигч Хон Жун Пёг дэмжсэн хүмүүсийн өсөлтийг дарсны дараа ялалт байгуулсан юм. Нэр дэвшүүлэхдээ намын гишүүд болон олон нийт дөрөв хоног үргэлжилсэн санал хураалтын үр дүн юм. Юн Сок Ёл 47.85%-ийн санал авсан бол Хон Жүн Пё 41.50%-ийн санал, Ёо Сын Мин 7.47%-ийн санал, Вон Хи Рён 3.17%-ийн санал авчээ. Тангараг өргөөд Юн Сок Ёл:-"БНАСАУ-ын цөмийн хөтөлбөрүүд нь зөвхөн манай аюулгүй байдал болон Зүүн хойд Азийн аюулгүй байдалд заналхийлж байгаа ч энэхүү аюулыг энхийн замаар шийдвэрлэхийн тулд яриа хэлэлцээний үүд хаалга нээлттэй хэвээр байх болно" гэжээ. 2022 оны 5-р сарын 10-нд болсон БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Юн Сок Ёлын тангарааг өргөх ёслолд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга Я.Содбаатар, БНХАУ-ын дэд дарга Ван Цишань, АНУ-ын дэд Ерөнхийлөгчийн нөхөр Дуглас Эмхофф, Японы Гадаад хэргийн сайд Ёшимаса Хаяаши, Сингапурын Ерөнхийлөгч Халимах Яакоб, Төв Африкийн Ерөнхийлөгч Фаустин Арчанж Тоуадера, Индонезийн Ерөнхийлөгч асан Мегавати Сукарнопутри нар оролцсон байна. 2yfg0fiqrizncwo40a9qwm04fl6lpk9 АНУ-ын далбаа 0 122870 709817 704239 2022-08-27T23:02:13Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki '''Америкийн Нэгдсэн Улсын далбаа''' -Төрийн тамга, төрийн дууллалын нэгэн адил [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-ын Төрийн бэлэг тэмдэгийн нэг юм. АНУ-ын далбааг мөн заримдаа '''Таван хошуунууд ба тууш зураасууд''' (англи. Stars and Stripes) гэж нэрэлдэг. [[Файл:Flag of the USA.png|thumb|АНУ-ын далбаа]] Далбаа нь тэгш өнцөг хэлбэртэй хавтгай дээр 7 улаан, 6 цагаан өнгийн ээлжилсэн хөндлөн зураасууд байдаг. Мөн зүүн дээд өнцөгт гүн хөх өнгөтэй талбай дээр 50 ширхэг цагаан таван хошуунууд байдаг. 13 тууш зураасууд нь тусгаар улс анх байгуулсан Делавэр, Пенсильвани, Нью-Жерси, Жоржи, Коннектикут, Массачусетс, Мэриленд, Өмнөд Каролин, Нью-Хэмпшир, Виржини, Нью-Йорк, Умард Каролин, Род-Айленд зэрэг Британий колониудыг илэрхийлдэг байна. Зүүн дээд өнцөг дахь 50 ширхэг цагаан таван хошуунууд өнөөгийн АНУ-ын мужийн тоог илэрхийлдэг ажээ. Далбааны ''улаан өнгө'' нь тэсвэр хатуужил (hardiness), эр зориг (valor); ''хар хөх'' - хичээл зүтгэл (perseverance), шударга ёс (justice), сонор сэрэмж (vigilance); ''цагаан'' -(purity) гэм зэмгүй, цэвэр ариун (innocence) байдал илэрхийлдэг ажээ. == Түүх == [[АНУ-ын Конгресс]] анх 1777 оны 6-р сарын 14-нд Төрийн далбааг баталсанаас хойш энэ өдрийг Төрийн дабааны өдөр гэж тэмдэглэж иржээ. Түүнээс хойш төрийн далбаанд 26 удаа өөрчлөлт хийсэн байдаг бөгөөд хамгийн сүүлд 1959 оны 8-р сарын 21-нд тухайн үеийн ерөнхийлөгч Дуайт Эйзенхауэрын тушаалаар 50 одтой болгосон. 9uj0f1lp0b819vvxiyr19yssm6vbyj6 АНУ-ын ерөнхийлөгчийн жагсаалт 0 123123 709824 706628 2022-08-28T00:43:04Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki '''АНУ-ын Ерөнхийлөгч''' — АНУ-ын төрийн болон гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн юм. 1787 онд баталсан [[АНУ-ын Үндсэн хууль|АНУ-ын Үндсэн хуул]]<nowiki/>иар энэхүү Ерөнхийлөгчийн албан тушаалыг бий болгосон байна. 1789 онд [[Жорж Вашингтон]] АНУ-ын анхны Ерөнхийлөгч болж байсан. Түүнээс өмнө энэхүү "Ерөнхийлөгч" гэсэн албан тушаалыг «Тивийн конгрессын Ерөнхийлөгч» хэмээдэг байжээ. АНУ-ын ерөнхийлөгчийг 1789 оноос хойш сонгож байгаа юм. Дараалсан нэр томъёог нэг ерөнхийлөгчөөр дугаарладаг (жишээлбэл, хоёр удаа дараалан сонгогдсон [[Жорж Вашингтон]] нь эхний болон хоёр дахь Ерөнхийлөгч биш, анхны бюу 1 дахь Ерөнхийлөгч байсан бөгөөд одоогийн байдлаар хэсэг хугацааны дараа дахин сонгогдсон албан тушаалын цорын ганц тохиолдол [[Гровер Кливленд]] Ерөнхийлөгч юм иймд түүнийг АНУ-ын 22 дахь ба 24 дэх Ерөнхийлөгч гэж тоолдог зарчимтай юм байна. {| class="wikitable sortable" !№ !Гэрэл зураг !Ерөнхийлөгчийн нэр !Бүрэн эрхийн эхлэл !Бүрэн эрхийн төгсгөл !Улс төрийн намын харьяалал !Дэд Ерөнхийлөгч !Бүрэн эрхийн хугацааны үргэлжлэл (өдөр) |- |'''1''' | |[[Жорж Вашингтон]] <small>(1732 — 1799)</small> |1789.04.30 |1797.03.04 |Нам бус |Жон Адамс |2865 |- |'''2''' | |[[Жон Адамс]] <small>(1735 — 1826)</small> |1797.03.04 |1801.03.04 |Федералист |Томас Жэфферсон |1460 |- |'''3''' | |[[Томас Жефферсон]] <small>(1743 — 1826)</small> |1801.03.04 |1809.03.04 |Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам |Аарон Бурр Жорж Клинтон |2922 |- |'''4''' | |[[Жеймс Мэдисон|Жэймс Мэдисон]] <small>(1751 — 1836)</small> |1809.03.04 |1817.03.04 |Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам |Жорж Клинтон Албан тушаал эзгүй байсан Элбриж Херри |2922 |- |'''5''' | |[[Жэймс Монро]] <small>(1758 — 1831)</small> |1817.03.04 |1825.03.04 |Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам |Дэниэл Томпкинс |2922 |- |'''6''' | |[[Жон Куинси Адамс]] <small>(1767 — 1848)</small> |1825.03.04 |1829.03.04 |Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам |Жон Колдвелл Кэлхун |1461 |- |'''7''' | |[[Эндрю Жексон]] <small>(1767 — 1845)</small> |1829.03.04 |1837.03.04 |Ардчилсан нам |Жон Колдуэлл Кэлхун Албан тушаал эзгүй байсан Мартин Ван Бюрен |2922 |- |'''8''' | |Мартин Ван Бюрен <small>(1782 — 1862)</small> |1837.03.04 |1841.03.04 |Ардчилсан нам |Ричард Жонсон |1461 |- |'''9''' | |[[Уильям Гаррисон]] <small>(1773 — 1841)</small> |1841.03.04 |1841.04.04 |Виг |Жон Тайлер |'''31''' |- | rowspan="2" |'''10''' | rowspan="2" | | rowspan="2" |[[Жон Тайлер]] <small>(1790 — 1862)</small> | rowspan="2" |1841.04.04 | rowspan="2" |1845.03.04 |Виг | rowspan="2" |Албан тушаал эзгүй байсан | rowspan="2" |1430 |- |Нам бус |- |'''11''' | |[[Жэймс Нокс Полк]] <small>(1795 — 1849)</small> |1845.03.04 |1849.03.04 |Ардчилсан нам |Жорж Даллас |1461 |- |'''12''' | |Закари Тейлор <small>(1784 — 1850)</small> |1849.03.04 |1850.07.09 |Виг |Миллард Филлмор |492 |- |'''13''' | |Миллард Филлмор <small>(1800 — 1874)</small> |1850.07.09 |1853.03.04 |Виг |Албан тушаал эзгүй байсан |969 |- |'''14''' | |Франклин Пирс <small>(1804 — 1869)</small> |1853.03.04 |1857.03.04 |Ардчилсан нам |Уильям Кинг Албан тушаал эзгүй байсан |1461 |- |'''15''' | |Жэймс Бьюкенен <small>(1791 — 1868)</small> |1857.03.04 |1861.03.04 |Ардчилсан нам |Жон Брекинридж |1461 |- | rowspan="2" |'''16''' | rowspan="2" | | rowspan="2" |[[Авраам Линкольн]] <small>(1809 — 1865)</small> | rowspan="2" |1861.03.04 | rowspan="2" |1865.04.15 | rowspan="2" |Бүгд найрамдах нам |Ганнибал Гэмлин | rowspan="2" |1503 |- |Эндрю Жонсон |- |'''17''' | |[[Эндрю Жонсон]] <small>(1808 — 1875)</small> |1865.04.15 |1869.03.04 |Ардчилсан нам |Албан тушаал эзгүй байсан |1419 |- |'''18''' | |[[Улисс Грант]] <small>(1822 — 1885)</small> |1869.03.04 |1877.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Шайлер Колфакс Хэнри Уилсон Албан тушаал эзгүй байсан |2922 |- |'''19''' | |Ратерфорд Хейс <small>(1822 — 1893)</small> |1877.03.04 |1881.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Уильям Уилер |1461 |- |'''20''' | |[[Жэймс Гарфилд]] <small>(1831 — 1881)</small> |1881.03.04 |1881.09.19 |Бүгд найрамдах нам |Честер Артур |199 |- |'''21''' | |Честер Артур <small>(1829 — 1886)</small> |1881.09.19 |1885.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Албан тушаал эзгүй байсан |1262 |- |'''22''' | |Гровер Кливленд <small>(1837 — 1908)</small> |1885.03.04 |1889.03.04 |Ардчилсан нам |Томас Хендрикс Албан тушаал эзгүй байсан |1461 |- |'''23''' | |Бенжамин Харрисон <small>(1833 — 1901)</small> |1889.03.04 |1893.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Леви Мортон |1461 |- |'''24''' | |Гровер Кливленд <small>''(второй раз)''</small> <small>(1837 — 1908)</small> |1893.03.04 |1897.03.04 |Ардчилсан нам |Эдлай Стивенсон |1461 |- |'''25''' | |Уильям Мак-Кинли <small>(1843 — 1901)</small> |1897.03.04 |1901.09.14 |Бүгд найрамдах нам |Гаррет Хобарт Албан тушаал эзгүй байсан Теодор Рузвельт |1654 |- |'''26''' | |[[Теодор Рузвельт]] <small>(1858 — 1919)</small> |1901.09.14 |1909.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Албан тушаал эзгүй байсан Чарльз Фэрбенкс |2728 |- |'''27''' | |Уильям Тафт <small>(1857 — 1930)</small> |1909.03.04 |1913.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Жэймс Шерман Албан тушаал эзгүй байсан |1461 |- |'''28''' | |[[Вудро Вилсон]] <small>(1856 — 1924)</small> |1913.03.04 |1921.03.04 |Ардчилсан нам |Томас Маршалл |2922 |- |'''29''' | |Уоррен Гардинг <small>(1865 — 1923)</small> |1921.03.04 |1923.08.02 |Бүгд найрамдах нам |Калвин Кулиж |881 |- |'''30''' | |Калвин Кулиж <small>(1872 — 1933)</small> |1923.08.02 |1929.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Албан тушаал эзгүй байсан Чарльз Дауэс |2041 |- |'''31''' | |[[Херберт Хувер]] <small>(1874 — 1964)</small> |1929.03.04 |1933.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Чарльз Кёртис |1461 |- |'''32''' | |[[Франклин Рузвельт]] <small>(1882 — 1945)</small> |1933.03.04 |1945.04.12 |Ардчилсан нам |Жон Гарнер Хэнри Уоллес Харри Трумэн |'''4422''' |- |'''33''' | |[[Харри Трумэн]] <small>(1884 — 1972)</small> |1945.04.12 |1953.01.20 |Ардчилсан нам |Албан тушаал эзгүй байсан Олбен Баркли |2840 |- |'''34''' | |[[Дуайт Эйзенхауэр]] <small>(1890 — 1969)</small> |1953.01.20 |1961.01.20 |Бүгд найрамдах нам |Ричард Никсон |2922 |- |'''35''' | |[[Жон Фицжеральд Кеннеди|Жон Кеннеди]] <small>(1917 — 1963)</small> |1961.01.20 |1963.11.22 |Ардчилсан нам |Линдон Жонсон |1036 |- |'''36''' | |[[Линдон Жонсон]] <small>(1908 — 1973)</small> |1963.11.22 |1969.01.20 |Ардчилсан нам |Албан тушаал эзгүй байсан Хьюберт Хамфри |1886 |- |'''37''' | |[[Ричард Никсон]] <small>(1913 — 1994)</small> |1969.01.20 |1974.08.09 |Бүгд найрамдах нам |Спиро Агню Албан тушаал эзгүй байсан Жэральд Форд |2027 |- |'''38''' | |[[Жеральд Форд]] <small>(1913 — 2006)</small> |1974.08.09 |1977.01.20 |Бүгд найрамдах нам |Албан тушаал эзгүй байсан Нельсон Рокфеллер |895 |- |'''39''' | |[[Жимми Картер]] <small>(1924 онд төрсөн)</small> |1977.01.20 |1981.01.20 |Ардчилсан нам |Уолтер Мондейл |1461 |- |'''40''' | |[[Роналд Рейган]] <small>(1911 — 2004)</small> |1981.01.20 |1989.01.20 |Бүгд найрамдах нам |Жорж Буш — ахмад |2922 |- |'''41''' | |[[Жорж Херберт Уокер Буш]] («Жорж Буш — ахмад») <small>(1924 — 2018)</small> |1989.01.20 |1993.01.20 |Бүгд найрамдах нам |Дэн Куэйл |1461 |- |'''42''' | |[[Билл Клинтон]] <small>(1946 онд төрсөн)</small> |1993.01.20 |2001.01.20 |Ардчилсан нам |[[Альберт Гор]] |2922 |- |'''43''' | |[[Жорж Уокер Буш]] («Жорж Буш — залуу») <small>(1946 онд төрсөн)</small> |2001.01.20 |2009.01.20 |Бүгд найрамдах нам |[[Дик Чейни]] |2922 |- |'''44''' | |[[Барак Обама]] <small>(1961 онд төрсөн)</small> |2009.01.20 |2017.01.20 |Ардчилсан нам |Жозэф Байден |2922 |- |'''45''' | |[[Доналд Трамп]] <small>(1946 онд төрсөн)</small> |2017.01.20 |2021.01.20 |Бүгд найрамдах нам |[[Майк Пенс]] |1461 |- |'''46''' | |[[Жо Байден|Жозэф Байден]] <small>(1942 онд төрсөн)</small> |2021.01.20 |2025.01.20 -нд хугацаа дуусна |Ардчилсан нам |[[Камала Харрис]] |552 |} 80diz6bl0v0lmkou9kkf5lb40mq1hv9 709869 709824 2022-08-28T05:19:57Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki '''АНУ-ын Ерөнхийлөгч''' — АНУ-ын төрийн болон гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн юм. 1787 онд баталсан [[АНУ-ын Үндсэн хууль|АНУ-ын Үндсэн хуул]]<nowiki/>иар энэхүү Ерөнхийлөгчийн албан тушаалыг бий болгосон байна. 1789 онд [[Жорж Вашингтон]] АНУ-ын анхны Ерөнхийлөгч болж байсан. Түүнээс өмнө энэхүү "Ерөнхийлөгч" гэсэн албан тушаалыг «Тивийн конгрессын Ерөнхийлөгч» хэмээдэг байжээ. АНУ-ын ерөнхийлөгчийг 1789 оноос хойш сонгож байгаа юм. Дараалсан нэр томъёог нэг ерөнхийлөгчөөр дугаарладаг (жишээлбэл, хоёр удаа дараалан сонгогдсон [[Жорж Вашингтон]] нь эхний болон хоёр дахь Ерөнхийлөгч биш, анхны бюу 1 дахь Ерөнхийлөгч байсан бөгөөд одоогийн байдлаар хэсэг хугацааны дараа дахин сонгогдсон албан тушаалын цорын ганц тохиолдол [[Гровер Кливленд]] Ерөнхийлөгч юм иймд түүнийг АНУ-ын 22 дахь ба 24 дэх Ерөнхийлөгч гэж тоолдог зарчимтай юм байна. {| class="wikitable sortable" !№ !Гэрэл зураг !Ерөнхийлөгчийн нэр !Бүрэн эрхийн эхлэл !Бүрэн эрхийн төгсгөл !Улс төрийн намын харьяалал !Дэд Ерөнхийлөгч !Бүрэн эрхийн хугацааны үргэлжлэл (өдөр) |- |'''1''' | |[[Жорж Вашингтон]] <small>(1732 — 1799)</small> |1789.04.30 |1797.03.04 |Нам бус |Жон Адамс |2865 |- |'''2''' | |[[Жон Адамс]] <small>(1735 — 1826)</small> |1797.03.04 |1801.03.04 |Федералист |Томас Жэфферсон |1460 |- |'''3''' | |[[Томас Жефферсон]] <small>(1743 — 1826)</small> |1801.03.04 |1809.03.04 |Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам |Аарон Бурр Жорж Клинтон |2922 |- |'''4''' | |[[Жеймс Мэдисон|Жэймс Мэдисон]] <small>(1751 — 1836)</small> |1809.03.04 |1817.03.04 |Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам |Жорж Клинтон Албан тушаал эзгүй байсан Элбриж Херри |2922 |- |'''5''' | |[[Жэймс Монро]] <small>(1758 — 1831)</small> |1817.03.04 |1825.03.04 |Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам |Дэниэл Томпкинс |2922 |- |'''6''' | |[[Жон Куинси Адамс]] <small>(1767 — 1848)</small> |1825.03.04 |1829.03.04 |Ардчилсан-Бүгд найрамдах нам |Жон Колдвелл Кэлхун |1461 |- |'''7''' | |[[Эндрю Жексон]] <small>(1767 — 1845)</small> |1829.03.04 |1837.03.04 |Ардчилсан нам |Жон Колдуэлл Кэлхун Албан тушаал эзгүй байсан Мартин Ван Бюрен |2922 |- |'''8''' | |Мартин Ван Бюрен <small>(1782 — 1862)</small> |1837.03.04 |1841.03.04 |Ардчилсан нам |Ричард Жонсон |1461 |- |'''9''' | |[[Уильям Гаррисон]] <small>(1773 — 1841)</small> |1841.03.04 |1841.04.04 |Виг |Жон Тайлер |'''31''' |- | rowspan="2" |'''10''' | rowspan="2" | | rowspan="2" |[[Жон Тайлер]] <small>(1790 — 1862)</small> | rowspan="2" |1841.04.04 | rowspan="2" |1845.03.04 |Виг | rowspan="2" |Албан тушаал эзгүй байсан | rowspan="2" |1430 |- |Нам бус |- |'''11''' | |[[Жэймс Нокс Полк]] <small>(1795 — 1849)</small> |1845.03.04 |1849.03.04 |Ардчилсан нам |Жорж Даллас |1461 |- |'''12''' | |Закари Тейлор <small>(1784 — 1850)</small> |1849.03.04 |1850.07.09 |Виг |Миллард Филлмор |492 |- |'''13''' | |Миллард Филлмор <small>(1800 — 1874)</small> |1850.07.09 |1853.03.04 |Виг |Албан тушаал эзгүй байсан |969 |- |'''14''' | |Франклин Пирс <small>(1804 — 1869)</small> |1853.03.04 |1857.03.04 |Ардчилсан нам |Уильям Кинг Албан тушаал эзгүй байсан |1461 |- |'''15''' | |Жэймс Бьюкенен <small>(1791 — 1868)</small> |1857.03.04 |1861.03.04 |Ардчилсан нам |Жон Брекинридж |1461 |- | rowspan="2" |'''16''' | rowspan="2" | | rowspan="2" |[[Авраам Линкольн]] <small>(1809 — 1865)</small> | rowspan="2" |1861.03.04 | rowspan="2" |1865.04.15 | rowspan="2" |Бүгд найрамдах нам |Ганнибал Гэмлин | rowspan="2" |1503 |- |Эндрю Жонсон |- |'''17''' | |[[Эндрю Жонсон]] <small>(1808 — 1875)</small> |1865.04.15 |1869.03.04 |Ардчилсан нам |Албан тушаал эзгүй байсан |1419 |- |'''18''' | |[[Улисс Грант]] <small>(1822 — 1885)</small> |1869.03.04 |1877.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Шайлер Колфакс Хэнри Уилсон Албан тушаал эзгүй байсан |2922 |- |'''19''' | |Ратерфорд Хейс <small>(1822 — 1893)</small> |1877.03.04 |1881.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Уильям Уилер |1461 |- |'''20''' | |[[Жэймс Гарфилд]] <small>(1831 — 1881)</small> |1881.03.04 |1881.09.19 |Бүгд найрамдах нам |Честер Артур |199 |- |'''21''' | |Честер Артур <small>(1829 — 1886)</small> |1881.09.19 |1885.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Албан тушаал эзгүй байсан |1262 |- |'''22''' | |Гровер Кливленд <small>(1837 — 1908)</small> |1885.03.04 |1889.03.04 |Ардчилсан нам |Томас Хендрикс Албан тушаал эзгүй байсан |1461 |- |'''23''' | |Бенжамин Харрисон <small>(1833 — 1901)</small> |1889.03.04 |1893.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Леви Мортон |1461 |- |'''24''' | |Гровер Кливленд <small>''(второй раз)''</small> <small>(1837 — 1908)</small> |1893.03.04 |1897.03.04 |Ардчилсан нам |Эдлай Стивенсон |1461 |- |'''25''' | |Уильям Мак-Кинли <small>(1843 — 1901)</small> |1897.03.04 |1901.09.14 |Бүгд найрамдах нам |Гаррет Хобарт Албан тушаал эзгүй байсан Теодор Рузвельт |1654 |- |'''26''' | |[[Теодор Рузвельт]] <small>(1858 — 1919)</small> |1901.09.14 |1909.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Албан тушаал эзгүй байсан Чарльз Фэрбенкс |2728 |- |'''27''' | |Уильям Тафт <small>(1857 — 1930)</small> |1909.03.04 |1913.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Жэймс Шерман Албан тушаал эзгүй байсан |1461 |- |'''28''' | |[[Вудро Вилсон]] <small>(1856 — 1924)</small> |1913.03.04 |1921.03.04 |Ардчилсан нам |Томас Маршалл |2922 |- |'''29''' | |Уоррен Гардинг <small>(1865 — 1923)</small> |1921.03.04 |1923.08.02 |Бүгд найрамдах нам |Калвин Кулиж |881 |- |'''30''' | |Калвин Кулиж <small>(1872 — 1933)</small> |1923.08.02 |1929.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Албан тушаал эзгүй байсан Чарльз Дауэс |2041 |- |'''31''' | |[[Херберт Хувер]] <small>(1874 — 1964)</small> |1929.03.04 |1933.03.04 |Бүгд найрамдах нам |Чарльз Кёртис |1461 |- |'''32''' | |[[Франклин Рузвельт]] <small>(1882 — 1945)</small> |1933.03.04 |1945.04.12 |Ардчилсан нам |Жон Гарнер Хэнри Уоллес Харри Трумэн |'''4422''' |- |'''33''' | |[[Харри Трумэн]] <small>(1884 — 1972)</small> |1945.04.12 |1953.01.20 |Ардчилсан нам |Албан тушаал эзгүй байсан Олбен Баркли |2840 |- |'''34''' | |[[Дуайт Эйзенхауэр]] <small>(1890 — 1969)</small> |1953.01.20 |1961.01.20 |Бүгд найрамдах нам |Ричард Никсон |2922 |- |'''35''' | |[[Жон Фицжеральд Кеннеди|Жон Кеннеди]] <small>(1917 — 1963)</small> |1961.01.20 |1963.11.22 |Ардчилсан нам |Линдон Жонсон |1036 |- |'''36''' | |[[Линдон Жонсон]] <small>(1908 — 1973)</small> |1963.11.22 |1969.01.20 |Ардчилсан нам |Албан тушаал эзгүй байсан Хьюберт Хамфри |1886 |- |'''37''' | |[[Ричард Никсон]] <small>(1913 — 1994)</small> |1969.01.20 |1974.08.09 |Бүгд найрамдах нам |Спиро Агню Албан тушаал эзгүй байсан Жэральд Форд |2027 |- |'''38''' | |[[Жеральд Форд]] <small>(1913 — 2006)</small> |1974.08.09 |1977.01.20 |Бүгд найрамдах нам |Албан тушаал эзгүй байсан Нельсон Рокфеллер |895 |- |'''39''' | |[[Жимми Картер]] <small>(1924 онд төрсөн)</small> |1977.01.20 |1981.01.20 |Ардчилсан нам |Уолтер Мондейл |1461 |- |'''40''' | |[[Роналд Рейган]] <small>(1911 — 2004)</small> |1981.01.20 |1989.01.20 |Бүгд найрамдах нам |Жорж Буш — ахмад |2922 |- |'''41''' | |[[Жорж Херберт Уокер Буш]] («Жорж Буш — ахмад») <small>(1924 — 2018)</small> |1989.01.20 |1993.01.20 |Бүгд найрамдах нам |Дэн Куэйл |1461 |- |'''42''' | |[[Билл Клинтон]] <small>(1946 онд төрсөн)</small> |1993.01.20 |2001.01.20 |Ардчилсан нам |[[Альберт Гор]] |2922 |- |'''43''' | |[[Жорж Уокер Буш]] («Жорж Буш — залуу») <small>(1946 онд төрсөн)</small> |2001.01.20 |2009.01.20 |Бүгд найрамдах нам |[[Дик Чейни]] |2922 |- |'''44''' | |[[Барак Обама]] <small>(1961 онд төрсөн)</small> |2009.01.20 |2017.01.20 |Ардчилсан нам |Жозэф Байден |2922 |- |'''45''' | |[[Доналд Трамп]] <small>(1946 онд төрсөн)</small> |2017.01.20 |2021.01.20 |Бүгд найрамдах нам |[[Майк Пенс]] |1461 |- |'''46''' | |[[Жо Байден|Жозэф Байден]] <small>(1942 онд төрсөн)</small> |2021.01.20 |2025.01.20 -нд хугацаа дуусна |Ардчилсан нам |[[Камала Харрис]] |552 |} [[Ангилал:АНУ-ын ерөнхийлөгч]] kiven1k0b0u6xu5wg5zr618f7znjzf2 Эдуард Мане 0 123208 709815 707363 2022-08-27T22:55:10Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Файл:Manet by Nadar.jpg|thumb|Эдуард Мане]] '''Эдуаард (Эдуа́р) Мане''' (франц. Édouard Manet; 1832, [[Парис]] — 1883, Парис) — францын уран зураач, импрессионизмыг үндэслэгчдийн нэг. == Хүүхэд нас == Эдуард Мане Парисын Сен-Жермен-де Пре дүүргийн Бонапартын гудамжийн 5-р байранд төржээ. Эцэг нь Огюст Мане, Хууль зүйн яамны газрын дарга, эх нь Эжени-Дезире Фурнье гэж францын дипломатын охин байжээ. Түүнийг 1839 онд сургуульд анх өгсөн ч сурах ямар нэгэн сонирхол үзүүлэхгүй байсан тул эцэг нь Роллены коллежид шилжүүлэн /1844-1848/ оруулсан боловч мөн ялгаагүй ямар нэг онцгой авьяас илрээгүй байна. Мане зураач болохыг маш их хүсч байсан ч эцэг нь хүүгээ хуульч болгох зорилго тавьж түүний урлагийн боловсролыг эрс эсэргүүцэж байжээ. Гэсэн хэдий ч нагац ах [[Эдмон-Эдуард Фурнье]] хүүгийн урлагт сонирхолтой байгааг ойлгон дэмжиж, түүнд уран зургийн тусгай лекц уншихыг зөвлөсөн бөгөөд тэр хүүг бүртгүүлж, сургалтын төлбөрийг төлсөн юм. Хүүг музейд байнга дагуулж явдаг Эдмон ахынхаа ачаар Эдуард хүү [[Лувр]]<nowiki/>ыг өөртөө нээж улмаар энэ бүхэн түүний бүтээлч амьдралд шийдвэрлэх нөлөө үзүүлсэн байна. 1848 онд сургуулиа төгсөөд залуу Манегийн зураач болох төлөвлөгөө нь эцгийнхээ хүчтэй эсэргүүцэлтэй тулгарсан. Иймд 1847 онд Мане тэнгисийн цэргийн сургуульд орохоор шийдсэн боловч элсэлтийн шалгалтанд бүдэрч унахад (Манегийн ерөнхий боловсролын дутуу мэдлэг нөлөөлсөн) хүржээ. Гэсэн хэдий ч дахин шалгалтанд бэлтгэхийн тулд түүнийг "[[Ле Хавр ба Гваделупа]]" дарвуулт хөлөг онгоцоор сургалтын аялалд явахыг зөвшөөрөв. Энэ хөлөг онгоц аялалын явцдаа [[Бразил]] оржээ. Халуун орнуудын чамин үзэмж, байгалийн өнгөний баялаг байдал нь Манегийн уран зургийн урлагийг судлах хүслийг улам бадрааж - Эдуард уг аялалаас олон тооны зураг, тойм зураг, судалгаа авчирсан байна. == Аялал == 1849 оны 7-р сард Парист аялалаас буцаж ирснийхээ дараа Мане Тэнгисийн цэргийн сургуульд шалгалт өгөх гэж дахин оролдсонгүй. Энэ удаад аав нь аялалаас авчирсан олон тооны зургийг үзээд түүнийг үнэлж, хүүгийнхээ урлагийн мэргэжлээр явахад эргэлзэхээ больж, [[Парисын дүрслэх урлагийн сургууль]]<nowiki/>д орохыг зөвлөжээ. Хуучин зураг зурах хүсэл сонирхол нь Манег олон тооны аялалд хийхэд хүргэсэн. Тэрээр Голландын музейд удаа дараа зочилж, [[Франс Халс]]<nowiki/>ын зургуудыг биширдэг байв. 1853 онд тэрээр Францын уран бүтээлчдийн [[Итали]] руу хийдэг уламжлалт аялал хийж, [[Венец]], [[Флоренц]] руу аялжээ. Тэр үед Эрт ба Өндөр сэргэн мандалтын үеийн мастеруудын уран зураг залууд нөлөө үзүүлж эхэлсэн. Ялангуяа испаний зураач [[Диего Веласкес|Диего Веласкесын]] зурагнууд түүнд хамгийн их сэтгэгдэл төрүүлсэн гэж үздэг. oe7qx3y5ddikwg0fej9pv4imaovkd0g Доржсүрэнгийн Батбаяр 0 123593 709811 2022-08-27T17:56:53Z 103.161.242.83 Хуудас үүсгэв: "'''Доржсүрэнгийн Батбаяр''' нь [[Завхан аймаг|Завхан]] аймгийн [[Их-Уул сум (Завхан)|Их-Уул]] сумын харьяат, [[Үндэсний бөх]]<nowiki/>ийн улсын начин цолтой бөх. == Амжилт == ==== Улсын наадмын дэвжээнд ==== {| class="wikitable" !Он !Амжилт !Бөхийн тоо |- !1977 |АХ-ын 56 жилийн ойн баяр наа..." wikitext text/x-wiki '''Доржсүрэнгийн Батбаяр''' нь [[Завхан аймаг|Завхан]] аймгийн [[Их-Уул сум (Завхан)|Их-Уул]] сумын харьяат, [[Үндэсний бөх]]<nowiki/>ийн улсын начин цолтой бөх. == Амжилт == ==== Улсын наадмын дэвжээнд ==== {| class="wikitable" !Он !Амжилт !Бөхийн тоо |- !1977 |АХ-ын 56 жилийн ойн баяр наадамд улсын аварга Ч.Бээжингээр тав давж " Монгол улсын начин " цолыг хүртсэн. !512 |} ==== Аймгийн наадмын дэвжээнд ==== {| class="wikitable" !Он !Амжилт !Бөхийн тоо |- !1983 |Завхан аймгийн баяр наадамд аймгийн арслан Б.Дамлансүрэнгээр долоо даван түрүүлсэн. !128 |} <br /> {{DEFAULTSORT:Батбаяр, Доржсүрэнгийн}} [[Ангилал:Улсын начин]] aj6xr27skbd0gbi37rmh7uixnftuojg Дуайт Эйзенхауэр 0 123594 709822 2022-08-28T00:33:30Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "[[Файл:Dwight David Eisenhower, photo portrait by Bachrach, 1952.jpg|thumb|Дуйат Эйзенхауэр]] '''Дуайт Дэвид Эйзенхауэр''' (англи. Dwight David Eisenhower, А''йзенхауэр'' гэж дууддаг; 1890 оны 10-р сарын 14-нд АНУ-ын Техас мужийн Денисон хотод төрсөн- 1969 оны 3-р сарын 28-нд АНУ-ын Вашингтон хотод нас барсан) -ам..." wikitext text/x-wiki [[Файл:Dwight David Eisenhower, photo portrait by Bachrach, 1952.jpg|thumb|Дуйат Эйзенхауэр]] '''Дуайт Дэвид Эйзенхауэр''' (англи. Dwight David Eisenhower, А''йзенхауэр'' гэж дууддаг; 1890 оны 10-р сарын 14-нд АНУ-ын Техас мужийн Денисон хотод төрсөн- 1969 оны 3-р сарын 28-нд АНУ-ын Вашингтон хотод нас барсан) -америкийн төрийн болон цэргийн зүтгэлтэн, Армийн генерал (1944), АНУ-ын 34 дахь Ерөнхийлөгч (1953-1961). == Намтар == Дуайт Эйзенхауэр Техас мужийн Грэйсон дүүргийн Денисон хотод Дэвид Эйзенхауэр, Айда Стровер Эйзенхауэр нарын гэр бүлд төржээ. 1891 онд гэр бүл ажил хайж Канзас мужийн Абилин руунүүжээ. Тэрээр 1909 онд ахлах сургуулиа төгссөн. Үүний дараа тэрээр 1911-1915 онд Вест Пойнт дахь цэргийн академид суралцсан байна. Тэрээр Абрахам Линкольны үйл ажиллагааг маш их судалж, үг хэлэхдээ түүнийг байнга иш татдаг, тэр байтугай түүний хөргийг нь зурдаг байжээ. Эйзенхауэр аппаратынхаа ажилчдын хөрөг зургийг гэрэл зураг харж зураад сайн ажилласаных нь шагнал болгон бэлэг болгож өгдөг байжээ. Дуайт Эйзенхауэрын эцэг Дэвид нь шашны хавчлагаас зугтаж 1841 онд Германаас АНУ-д цагаачилсан Ханс Николас Эйзенхауэрын гэр бүлээс гаралтай байна. Дуайтын эх Айда ч мөн адил Христийн шашинтай гэр бүлд төрж өссөн байна. == Дэлхийн нэгдүгээр дайны үе == 1917 оны 4-р сарын 6-нд АНУ Германд дайн зарласаны дараа Эйзенхауэр цэргийн цол дэвшиж ахмад болсон байна. 1917 оны 4-р сарын 1-ээс тэрээр Техас мужийн Леон Спрингс хотын Сан Антонио хотын захад 57-р явган цэргийн ангид байж хилийн чанадад илгээхээр бэлтгэгдэж байв. 1917 оны 9-р сарын 20-нд түүнийг Жоржиа мужийн Форт Оглетхорн дахь офицерын бэлтгэлийн хуаранд зааварлагчаар илгээв. Үүний дараа янз бүрийн хуаранд хэд хэдэн томилгоо хийсэн. 1918 оны 6-р сарын 18-нд танкчдыг амжилттай сургасан тул медалиар шагнуулж, хошууч цол хүртжээ. Тэрээр фронт руу илгээх хүсэлтийг хэд хэдэн удаа гаргаж байсан боловч Европ руу илгээхийн хэдхэн хоногийн өмнө Германтай эвлэрэх гэрээ байгуулсан байна. Дайны дараа 1922-1925 онд АНУ-ын эзлээд байсан Панамын сувагийн орчим алба хаасан байна. 1929-1933 онд Батлан хамгаалахын сайдын албанд ажиллаж байжээ. 1933-1935 онд Армийн штабын дарга генерал Д.Макартурын туслахын үүрэг гүйцэтгэсэн. Үүний дараа тэрээр 1939 он хүртэл Филиппинд алба хаасан. 1941 оны 3-р сараас 12-р сар хүртэл АНУ-ын 3-р Армийн штабын дарга байв. Үүний дараа тэрээр хурандаа, бригадын генерал цол тус тус хүртжээ. == Дэлхийн хоёрдугаар дайны үе == 1941 оны 12-р сарын 7-нд АНУ дэлхийн хоёрдугаар дайнд татан оролцов. Дайны эхэн үед Эйзенхауэр генерал Жорж Маршаллын толгойлсон армийн штабын Дайн ба үйл ажиллагааны төлөвлөлтийн хэлтэст удирдах албан тушаал хашиж байв. 1942 оны 11-р сараас 1943 оны 10-р сар хүртэл Эйзенхауэр Хойд Африк, Сицили, Итали дахь довтолгоонд Холбоотны хүчний штабыг удирдаж байв. Дараа нь Эйзенхауэр Европ дахь холбоотны дээд командлагчаар томилогдсон бөгөөд 1944 оны 6-р сарын 6-нд Англо-Америкийн цэргүүдийн Нормандын десантыг удирдаж байжээ. 1944 оны арванхоёрдугаар сард армийн генерал цол хүртжээ. Дайн дууссаны дараа тэрээр Зөвлөлтийн маршал Георгий Жуковтой найрсаг харилцаатай байсан байна. 1945 оны 11-р сараас 1947 оны 2-р сар хүртэл АНУ-ын Армийн Штабуудын даргаар ажилласан байна. Цэргийн албанаас чөлөөлсөний дараа Эйзенхауэр жилийн 20 мянган долларын цалинтай Армийн генерал цолыг насан туршдаа хадгалах тусгай шийдвэр гарч байжээ. == НАТО == 1950 оны 12-р сарын 18-нд Эйзенхауэртай Ерөнхийлөгч [[Харри Трумэн]] утсаар ярьж, Эйзенхауэрыг НАТО-гийн гишүүн орнуудын удирдагчид энэхүү цэргийн байгуллагын тэргүүнээр томилох тухай санал нэгтэй байгаа гэдгийг хэлжээ. 1951 оны 1-р сарын 7-нд тэрээр НАТО-гийн хуурай газар, тэнгис, агаарын цэргийн хүчийг удирдахаар Парисын "Асториа" зочид буудалд иржээ. Тэрээр Фельдмаршал Монтгомериг НАТО-гийн хүчний ерөнхий командлагчийн орлогчоор урьсан байна. == Ерөнхийлөгч == Дэд ерөнхийлөгчид нэр дэвшигч [[Ричард Никсон]]<nowiki/>ыг авлигын хэрэгт буруутгагдаж 1952 оны Бүгд найрамдах намын сонгуулийн кампанит ажилд гэнэтийн бөгөөд хүчтэй цохилт болжээ. Гэсэн хэдий ч Никсон Эйзенхауэрын итгэлийг хүлээсэн - энэ нь Никсон бүх найман жилийн турш Ерөнхийлөгч Эйзенхауэрын захиргаанд дэд ерөнхийлөгч байсан бөгөөд Никсоны охин Эйзенхауэрын ач хүүтэй гэрлэсэн нь нотлоддог байна. Санал хураалтын үр дүнд Эйзенхауэр 531 сонгогчийн 442 нь, нийт иргэдийн 55 орчим хувийн санал авч, Ардчилсан намын Адлай Стивенсоныг 6.5 сая саналын зөрүүгээр ялжээ. Эйзенхауэр засгийн эрхэнд гарсны дараа Солонгосын дайныг дуусгасан. Үүнээс өмнө тэрээр БНАСАУ-ыг энхийн гэрээ байгуулахыг ятгахын тулд 1953 онд Окинава руу хоёр атомын бөмбөг тээвэрлэх тушаал өгч байжээ. Эйзенхауэр ерөнхийлөгчийн гавьяа нь "Америкийн бус үйл ажиллагааг мөрдөн шалгах комисс"-ын ажлыг зогсоох, Маккартиизм (зүүн үзэл баримтлалын төлөө хавчлага) зогсоох, сенатор Маккартигийн нэр хүндийг унагасан явдал юм. Ерөнхийлөгчийн чухал гавьяа бол 1956 онд холбооны хууль тогтоомжийн актыг баталснаар АНУ-ын муж хоорондын авто замын системийг барих ажлыг зохион байгуулжээ. Эйзенхауэр хоёр удаа - 1955 онд Женевт, 1959 онд АНУ-д Зөвлөлт-Америкийн дээд хэмжээний уулзалтыг зохион байгуулжээ. ЗХУ-ын дарга, ЗХУ-ын засгийн газрын тэргүүн [[Никита Хрущёв|Никита Хрущев]]<nowiki/>ын АНУ-д хийсэн албан ёсны айлчлал 1959 оны 9-р сарын 15-аас 27-ны хооронд болсон бөгөөд үүний үр дүнд талуудын байр суурь мэдэгдэхүйц ойртсон юм. Германы асуудал, ЗСБНХУ, АНУ-ын хооронд улс төрийн гэрээ байгуулах, худалдаа, эдийн засгийн харилцаа, бүх нийтийн болон бүрэн зэвсэг хураах тухай ЗСБНХУ-ын санал, цөмийн зэвсгийн туршилтыг зогсоох тухай, БНХАУ-ын төлөөлөгч НҮБ болон Тайваний эргэн тойрон дахь нөхцөл байдал зэрэг асуудлыг хэлэлцсн байна. == Сүүлийн жилүүд == 1960 онд [[Жон Кеннеди]] АНУ-ын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдов. Эйзенхауэр Цагаан ордныг орхисоны дараа улс төрөөс гарч, амьдралынхаа сүүлийн жилүүдийг Пенсильвани мужийн Геттисбург хотын ойролцоох фермд өнгөрүүлжээ. 1968 оны 5-р сард тэрээр дөрөв дэх удаагаа зүрхний шигдээсээр өвчилж, түүнийг Вашингтон дахь Уолтер Ридийн цэргийн эмнэлэгт хэвтүүлэхэд хүргэв. 1969 оны 3-р сарын 28-нд Эйзенхауэр нас баржээ. == Дурсамжуд == * ''Eisenhower, Dwight D.'' Crusade in Europe. — 1948. ** ''Эйзенхауэр Д''. "Европ руу хийсэн загалмайлсан аян" * ''Eisenhower, Dwight D.'' Mandate for Change, 1953–1956. — 1963. * ''Eisenhower, Dwight D.'' The White House Years: Waging Peace 1956—1961. — Doubleday and Co, 1965. o5qqlphih7d1kysmq5wg1p9iafmq704 709823 709822 2022-08-28T00:37:42Z Avirmed Batsaikhan 53733 wikitext text/x-wiki [[Файл:Dwight David Eisenhower, photo portrait by Bachrach, 1952.jpg|thumb|Дуйат Эйзенхауэр]] '''Дуайт Дэвид Эйзенхауэр''' (англи. Dwight David Eisenhower, А''йзенхауэр'' гэж дууддаг; 1890 оны 10-р сарын 14-нд АНУ-ын Техас мужийн Денисон хотод төрсөн- 1969 оны 3-р сарын 28-нд АНУ-ын Вашингтон хотод нас барсан) -америкийн төрийн болон цэргийн зүтгэлтэн, Армийн генерал (1944), АНУ-ын 34 дахь Ерөнхийлөгч (1953-1961). == Намтар == Дуайт Эйзенхауэр Техас мужийн Грэйсон дүүргийн Денисон хотод Дэвид Эйзенхауэр, Айда Стровер Эйзенхауэр нарын гэр бүлд төржээ. 1891 онд гэр бүл ажил хайж Канзас мужийн Абилин руунүүжээ. Тэрээр 1909 онд ахлах сургуулиа төгссөн. Үүний дараа тэрээр 1911-1915 онд Вест Пойнт дахь цэргийн академид суралцсан байна. Тэрээр Абрахам Линкольны үйл ажиллагааг маш их судалж, үг хэлэхдээ түүнийг байнга иш татдаг, тэр байтугай түүний хөргийг нь зурдаг байжээ. Эйзенхауэр аппаратынхаа ажилчдын хөрөг зургийг гэрэл зураг харж зураад сайн ажилласаных нь шагнал болгон бэлэг болгож өгдөг байжээ. Дуайт Эйзенхауэрын эцэг Дэвид нь шашны хавчлагаас зугтаж 1841 онд Германаас АНУ-д цагаачилсан Ханс Николас Эйзенхауэрын гэр бүлээс гаралтай байна. Дуайтын эх Айда ч мөн адил Христийн шашинтай гэр бүлд төрж өссөн байна. == Дэлхийн нэгдүгээр дайны үе == 1917 оны 4-р сарын 6-нд АНУ Германд дайн зарласаны дараа Эйзенхауэр цэргийн цол дэвшиж ахмад болсон байна. 1917 оны 4-р сарын 1-ээс тэрээр Техас мужийн Леон Спрингс хотын Сан Антонио хотын захад 57-р явган цэргийн ангид байж хилийн чанадад илгээхээр бэлтгэгдэж байв. 1917 оны 9-р сарын 20-нд түүнийг Жоржиа мужийн Форт Оглетхорн дахь офицерын бэлтгэлийн хуаранд зааварлагчаар илгээв. Үүний дараа янз бүрийн хуаранд хэд хэдэн томилгоо хийсэн. 1918 оны 6-р сарын 18-нд танкчдыг амжилттай сургасан тул медалиар шагнуулж, хошууч цол хүртжээ. Тэрээр фронт руу илгээх хүсэлтийг хэд хэдэн удаа гаргаж байсан боловч Европ руу илгээхийн хэдхэн хоногийн өмнө Германтай эвлэрэх гэрээ байгуулсан байна. Дайны дараа 1922-1925 онд АНУ-ын эзлээд байсан Панамын сувагийн орчим алба хаасан байна. 1929-1933 онд Батлан хамгаалахын сайдын албанд ажиллаж байжээ. 1933-1935 онд Армийн штабын дарга генерал Д.Макартурын туслахын үүрэг гүйцэтгэсэн. Үүний дараа тэрээр 1939 он хүртэл Филиппинд алба хаасан. 1941 оны 3-р сараас 12-р сар хүртэл АНУ-ын 3-р Армийн штабын дарга байв. Үүний дараа тэрээр хурандаа, бригадын генерал цол тус тус хүртжээ. == Дэлхийн хоёрдугаар дайны үе == 1941 оны 12-р сарын 7-нд АНУ дэлхийн хоёрдугаар дайнд татан оролцов. Дайны эхэн үед Эйзенхауэр генерал Жорж Маршаллын толгойлсон армийн штабын Дайн ба үйл ажиллагааны төлөвлөлтийн хэлтэст удирдах албан тушаал хашиж байв. 1942 оны 11-р сараас 1943 оны 10-р сар хүртэл Эйзенхауэр Хойд Африк, Сицили, Итали дахь довтолгоонд Холбоотны хүчний штабыг удирдаж байв. Дараа нь Эйзенхауэр Европ дахь холбоотны дээд командлагчаар томилогдсон бөгөөд 1944 оны 6-р сарын 6-нд Англо-Америкийн цэргүүдийн Нормандын десантыг удирдаж байжээ. 1944 оны арванхоёрдугаар сард армийн генерал цол хүртжээ. Дайн дууссаны дараа тэрээр Зөвлөлтийн маршал Георгий Жуковтой найрсаг харилцаатай байсан байна. 1945 оны 11-р сараас 1947 оны 2-р сар хүртэл АНУ-ын Армийн Штабуудын даргаар ажилласан байна. Цэргийн албанаас чөлөөлсөний дараа Эйзенхауэр жилийн 20 мянган долларын цалинтай Армийн генерал цолыг насан туршдаа хадгалах тусгай шийдвэр гарч байжээ. == НАТО == 1950 оны 12-р сарын 18-нд Эйзенхауэртай Ерөнхийлөгч [[Харри Трумэн]] утсаар ярьж, Эйзенхауэрыг НАТО-гийн гишүүн орнуудын удирдагчид энэхүү цэргийн байгуллагын тэргүүнээр томилох тухай санал нэгтэй байгаа гэдгийг хэлжээ. 1951 оны 1-р сарын 7-нд тэрээр НАТО-гийн хуурай газар, тэнгис, агаарын цэргийн хүчийг удирдахаар Парисын "Асториа" зочид буудалд иржээ. Тэрээр Фельдмаршал Монтгомериг НАТО-гийн хүчний ерөнхий командлагчийн орлогчоор урьсан байна. == Ерөнхийлөгч == Дэд ерөнхийлөгчид нэр дэвшигч [[Ричард Никсон]]<nowiki/>ыг авлигын хэрэгт буруутгагдаж 1952 оны Бүгд найрамдах намын сонгуулийн кампанит ажилд гэнэтийн бөгөөд хүчтэй цохилт болжээ. Гэсэн хэдий ч Никсон Эйзенхауэрын итгэлийг хүлээсэн - энэ нь Никсон бүх найман жилийн турш Ерөнхийлөгч Эйзенхауэрын захиргаанд дэд ерөнхийлөгч байсан бөгөөд Никсоны охин Эйзенхауэрын ач хүүтэй гэрлэсэн нь нотлоддог байна. Санал хураалтын үр дүнд Эйзенхауэр 531 сонгогчийн 442 нь, нийт иргэдийн 55 орчим хувийн санал авч, Ардчилсан намын Адлай Стивенсоныг 6.5 сая саналын зөрүүгээр ялжээ. Эйзенхауэр засгийн эрхэнд гарсны дараа Солонгосын дайныг дуусгасан. Үүнээс өмнө тэрээр БНАСАУ-ыг энхийн гэрээ байгуулахыг ятгахын тулд 1953 онд Окинава руу хоёр атомын бөмбөг тээвэрлэх тушаал өгч байжээ. Эйзенхауэр ерөнхийлөгчийн гавьяа нь "Америкийн бус үйл ажиллагааг мөрдөн шалгах комисс"-ын ажлыг зогсоох, Маккартиизм (зүүн үзэл баримтлалын төлөө хавчлага) зогсоох, сенатор Маккартигийн нэр хүндийг унагасан явдал юм. Ерөнхийлөгчийн чухал гавьяа бол 1956 онд холбооны хууль тогтоомжийн актыг баталснаар АНУ-ын муж хоорондын авто замын системийг барих ажлыг зохион байгуулжээ. Эйзенхауэр хоёр удаа - 1955 онд Женевт, 1959 онд АНУ-д Зөвлөлт-Америкийн дээд хэмжээний уулзалтыг зохион байгуулжээ. ЗХУ-ын дарга, ЗХУ-ын засгийн газрын тэргүүн [[Никита Хрущёв|Никита Хрущев]]<nowiki/>ын АНУ-д хийсэн албан ёсны айлчлал 1959 оны 9-р сарын 15-аас 27-ны хооронд болсон бөгөөд үүний үр дүнд талуудын байр суурь мэдэгдэхүйц ойртсон юм. Германы асуудал, ЗСБНХУ, АНУ-ын хооронд улс төрийн гэрээ байгуулах, худалдаа, эдийн засгийн харилцаа, бүх нийтийн болон бүрэн зэвсэг хураах тухай ЗСБНХУ-ын санал, цөмийн зэвсгийн туршилтыг зогсоох тухай, БНХАУ-ын төлөөлөгч НҮБ болон Тайваний эргэн тойрон дахь нөхцөл байдал зэрэг асуудлыг хэлэлцсн байна. == Сүүлийн жилүүд == 1960 онд [[Жон Фицжеральд Кеннеди|Жон Кеннеди]] АНУ-ын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдож Эйзенхауэр [[Цагаан ордон|Цагаан ордн]]<nowiki/>ыг орхисоны дараа улс төрөөс гарч, амьдралынхаа сүүлийн жилүүдийг Пенсильвани мужийн Геттисбург хотын ойролцоох фермд өнгөрүүлжээ. 1968 оны 5-р сард тэрээр дөрөв дэх удаагаа зүрхний шигдээсээр өвчилж, түүнийг Вашингтон дахь Уолтер Ридийн цэргийн эмнэлэгт хэвтүүлсэн байна. 1969 оны 3-р сарын 28-нд Дуйат Эйзенхауэр нас баржээ. == Дурсамжуд == * ''Eisenhower, Dwight D.'' Crusade in Europe. — 1948. ** ''Эйзенхауэр Д''. "Европ руу хийсэн загалмайлсан аян" * ''Eisenhower, Dwight D.'' Mandate for Change, 1953–1956. — 1963. * ''Eisenhower, Dwight D.'' The White House Years: Waging Peace 1956—1961. — Doubleday and Co, 1965. e8qamwxgf4428z5jqyp7ok6dh3gydnt 709870 709823 2022-08-28T05:20:48Z 103.173.255.162 /* Дурсамжуд */ wikitext text/x-wiki [[Файл:Dwight David Eisenhower, photo portrait by Bachrach, 1952.jpg|thumb|Дуйат Эйзенхауэр]] '''Дуайт Дэвид Эйзенхауэр''' (англи. Dwight David Eisenhower, А''йзенхауэр'' гэж дууддаг; 1890 оны 10-р сарын 14-нд АНУ-ын Техас мужийн Денисон хотод төрсөн- 1969 оны 3-р сарын 28-нд АНУ-ын Вашингтон хотод нас барсан) -америкийн төрийн болон цэргийн зүтгэлтэн, Армийн генерал (1944), АНУ-ын 34 дахь Ерөнхийлөгч (1953-1961). == Намтар == Дуайт Эйзенхауэр Техас мужийн Грэйсон дүүргийн Денисон хотод Дэвид Эйзенхауэр, Айда Стровер Эйзенхауэр нарын гэр бүлд төржээ. 1891 онд гэр бүл ажил хайж Канзас мужийн Абилин руунүүжээ. Тэрээр 1909 онд ахлах сургуулиа төгссөн. Үүний дараа тэрээр 1911-1915 онд Вест Пойнт дахь цэргийн академид суралцсан байна. Тэрээр Абрахам Линкольны үйл ажиллагааг маш их судалж, үг хэлэхдээ түүнийг байнга иш татдаг, тэр байтугай түүний хөргийг нь зурдаг байжээ. Эйзенхауэр аппаратынхаа ажилчдын хөрөг зургийг гэрэл зураг харж зураад сайн ажилласаных нь шагнал болгон бэлэг болгож өгдөг байжээ. Дуайт Эйзенхауэрын эцэг Дэвид нь шашны хавчлагаас зугтаж 1841 онд Германаас АНУ-д цагаачилсан Ханс Николас Эйзенхауэрын гэр бүлээс гаралтай байна. Дуайтын эх Айда ч мөн адил Христийн шашинтай гэр бүлд төрж өссөн байна. == Дэлхийн нэгдүгээр дайны үе == 1917 оны 4-р сарын 6-нд АНУ Германд дайн зарласаны дараа Эйзенхауэр цэргийн цол дэвшиж ахмад болсон байна. 1917 оны 4-р сарын 1-ээс тэрээр Техас мужийн Леон Спрингс хотын Сан Антонио хотын захад 57-р явган цэргийн ангид байж хилийн чанадад илгээхээр бэлтгэгдэж байв. 1917 оны 9-р сарын 20-нд түүнийг Жоржиа мужийн Форт Оглетхорн дахь офицерын бэлтгэлийн хуаранд зааварлагчаар илгээв. Үүний дараа янз бүрийн хуаранд хэд хэдэн томилгоо хийсэн. 1918 оны 6-р сарын 18-нд танкчдыг амжилттай сургасан тул медалиар шагнуулж, хошууч цол хүртжээ. Тэрээр фронт руу илгээх хүсэлтийг хэд хэдэн удаа гаргаж байсан боловч Европ руу илгээхийн хэдхэн хоногийн өмнө Германтай эвлэрэх гэрээ байгуулсан байна. Дайны дараа 1922-1925 онд АНУ-ын эзлээд байсан Панамын сувагийн орчим алба хаасан байна. 1929-1933 онд Батлан хамгаалахын сайдын албанд ажиллаж байжээ. 1933-1935 онд Армийн штабын дарга генерал Д.Макартурын туслахын үүрэг гүйцэтгэсэн. Үүний дараа тэрээр 1939 он хүртэл Филиппинд алба хаасан. 1941 оны 3-р сараас 12-р сар хүртэл АНУ-ын 3-р Армийн штабын дарга байв. Үүний дараа тэрээр хурандаа, бригадын генерал цол тус тус хүртжээ. == Дэлхийн хоёрдугаар дайны үе == 1941 оны 12-р сарын 7-нд АНУ дэлхийн хоёрдугаар дайнд татан оролцов. Дайны эхэн үед Эйзенхауэр генерал Жорж Маршаллын толгойлсон армийн штабын Дайн ба үйл ажиллагааны төлөвлөлтийн хэлтэст удирдах албан тушаал хашиж байв. 1942 оны 11-р сараас 1943 оны 10-р сар хүртэл Эйзенхауэр Хойд Африк, Сицили, Итали дахь довтолгоонд Холбоотны хүчний штабыг удирдаж байв. Дараа нь Эйзенхауэр Европ дахь холбоотны дээд командлагчаар томилогдсон бөгөөд 1944 оны 6-р сарын 6-нд Англо-Америкийн цэргүүдийн Нормандын десантыг удирдаж байжээ. 1944 оны арванхоёрдугаар сард армийн генерал цол хүртжээ. Дайн дууссаны дараа тэрээр Зөвлөлтийн маршал Георгий Жуковтой найрсаг харилцаатай байсан байна. 1945 оны 11-р сараас 1947 оны 2-р сар хүртэл АНУ-ын Армийн Штабуудын даргаар ажилласан байна. Цэргийн албанаас чөлөөлсөний дараа Эйзенхауэр жилийн 20 мянган долларын цалинтай Армийн генерал цолыг насан туршдаа хадгалах тусгай шийдвэр гарч байжээ. == НАТО == 1950 оны 12-р сарын 18-нд Эйзенхауэртай Ерөнхийлөгч [[Харри Трумэн]] утсаар ярьж, Эйзенхауэрыг НАТО-гийн гишүүн орнуудын удирдагчид энэхүү цэргийн байгуллагын тэргүүнээр томилох тухай санал нэгтэй байгаа гэдгийг хэлжээ. 1951 оны 1-р сарын 7-нд тэрээр НАТО-гийн хуурай газар, тэнгис, агаарын цэргийн хүчийг удирдахаар Парисын "Асториа" зочид буудалд иржээ. Тэрээр Фельдмаршал Монтгомериг НАТО-гийн хүчний ерөнхий командлагчийн орлогчоор урьсан байна. == Ерөнхийлөгч == Дэд ерөнхийлөгчид нэр дэвшигч [[Ричард Никсон]]<nowiki/>ыг авлигын хэрэгт буруутгагдаж 1952 оны Бүгд найрамдах намын сонгуулийн кампанит ажилд гэнэтийн бөгөөд хүчтэй цохилт болжээ. Гэсэн хэдий ч Никсон Эйзенхауэрын итгэлийг хүлээсэн - энэ нь Никсон бүх найман жилийн турш Ерөнхийлөгч Эйзенхауэрын захиргаанд дэд ерөнхийлөгч байсан бөгөөд Никсоны охин Эйзенхауэрын ач хүүтэй гэрлэсэн нь нотлоддог байна. Санал хураалтын үр дүнд Эйзенхауэр 531 сонгогчийн 442 нь, нийт иргэдийн 55 орчим хувийн санал авч, Ардчилсан намын Адлай Стивенсоныг 6.5 сая саналын зөрүүгээр ялжээ. Эйзенхауэр засгийн эрхэнд гарсны дараа Солонгосын дайныг дуусгасан. Үүнээс өмнө тэрээр БНАСАУ-ыг энхийн гэрээ байгуулахыг ятгахын тулд 1953 онд Окинава руу хоёр атомын бөмбөг тээвэрлэх тушаал өгч байжээ. Эйзенхауэр ерөнхийлөгчийн гавьяа нь "Америкийн бус үйл ажиллагааг мөрдөн шалгах комисс"-ын ажлыг зогсоох, Маккартиизм (зүүн үзэл баримтлалын төлөө хавчлага) зогсоох, сенатор Маккартигийн нэр хүндийг унагасан явдал юм. Ерөнхийлөгчийн чухал гавьяа бол 1956 онд холбооны хууль тогтоомжийн актыг баталснаар АНУ-ын муж хоорондын авто замын системийг барих ажлыг зохион байгуулжээ. Эйзенхауэр хоёр удаа - 1955 онд Женевт, 1959 онд АНУ-д Зөвлөлт-Америкийн дээд хэмжээний уулзалтыг зохион байгуулжээ. ЗХУ-ын дарга, ЗХУ-ын засгийн газрын тэргүүн [[Никита Хрущёв|Никита Хрущев]]<nowiki/>ын АНУ-д хийсэн албан ёсны айлчлал 1959 оны 9-р сарын 15-аас 27-ны хооронд болсон бөгөөд үүний үр дүнд талуудын байр суурь мэдэгдэхүйц ойртсон юм. Германы асуудал, ЗСБНХУ, АНУ-ын хооронд улс төрийн гэрээ байгуулах, худалдаа, эдийн засгийн харилцаа, бүх нийтийн болон бүрэн зэвсэг хураах тухай ЗСБНХУ-ын санал, цөмийн зэвсгийн туршилтыг зогсоох тухай, БНХАУ-ын төлөөлөгч НҮБ болон Тайваний эргэн тойрон дахь нөхцөл байдал зэрэг асуудлыг хэлэлцсн байна. == Сүүлийн жилүүд == 1960 онд [[Жон Фицжеральд Кеннеди|Жон Кеннеди]] АНУ-ын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдож Эйзенхауэр [[Цагаан ордон|Цагаан ордн]]<nowiki/>ыг орхисоны дараа улс төрөөс гарч, амьдралынхаа сүүлийн жилүүдийг Пенсильвани мужийн Геттисбург хотын ойролцоох фермд өнгөрүүлжээ. 1968 оны 5-р сард тэрээр дөрөв дэх удаагаа зүрхний шигдээсээр өвчилж, түүнийг Вашингтон дахь Уолтер Ридийн цэргийн эмнэлэгт хэвтүүлсэн байна. 1969 оны 3-р сарын 28-нд Дуйат Эйзенхауэр нас баржээ. == Дурсамжуд == * ''Eisenhower, Dwight D.'' Crusade in Europe. — 1948. ** ''Эйзенхауэр Д''. "Европ руу хийсэн загалмайлсан аян" * ''Eisenhower, Dwight D.'' Mandate for Change, 1953–1956. — 1963. * ''Eisenhower, Dwight D.'' The White House Years: Waging Peace 1956—1961. — Doubleday and Co, 1965. [[Ангилал:АНУ-ын ерөнхийлөгч]] 58y2yoy5t8fo6qcr774b4om2o75o69u Чүлтэмийн Улаан 0 123595 709875 2022-08-28T05:31:06Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "Чүлтэмийн Улаан- (1954 оны 4-р сарын 22-нд Сүхбаатар аймгийн Баруун-Урт суманд төрсөн) -Монгол улсын төрийн зүтгэлтэн, УИХ-ын гишүүн, шадар сайд, Сангийн сайд. '''ТӨГССӨН СУРГУУЛЬ, МЭРГЭЖИЛ''' 1972 онд Нийслэлийн 10 жилийн 28 дугаар дунд сургууль 1977 онд ЗХУ-ын Эрхүү..." wikitext text/x-wiki Чүлтэмийн Улаан- (1954 оны 4-р сарын 22-нд Сүхбаатар аймгийн Баруун-Урт суманд төрсөн) -Монгол улсын төрийн зүтгэлтэн, УИХ-ын гишүүн, шадар сайд, Сангийн сайд. '''ТӨГССӨН СУРГУУЛЬ, МЭРГЭЖИЛ''' 1972 онд Нийслэлийн 10 жилийн 28 дугаар дунд сургууль 1977 онд ЗХУ-ын Эрхүү хотын Улс ардын аж ахуйн дээд сургууль Инженер- эдийн засагч мэргэжлээр 1992 онд ОХУ-ын Москва хотын Удирдлагын академи тус тус төгссөн. '''АЖИЛЛАСАН БАЙДАЛ''' 1977-1985 онд Улсын төлөвлөгөөний комисст мэргэжилтэн, хэлтсийн дарга 1985-1990 онд Монгол Ардын Хувьсгалт Намын Төв хороонд зааварлагч, тасаг, хэлтсийн эрхлэгч 1992-1996 онд П.Жасрайгийн Засгийн газрын Үндэсний хөгжлийн газрын дарга, сайд 1996-2000 онд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн /Сүхбаатар аймгаас/ 2000-2004 онд Монгол Улсын Н.Энхбаярын Засгийн газрын Сангийн сайд 2000-2004 онд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн 2004-2008 онд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн 2004-2009 онд Үндэсний хөгжлийн хүрээлэнд захирал 2004-2006 онд Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн, Монгол Улсын Шадар сайд 2006-2007 онд Монгол Улсын Их Хурлын Төсвийн байнгын хорооны дарга 2007-2008 онд Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн, Сангийн сайд 2008-2012 онд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн, 2012 онд Монгол Улсын Их Хурлын дэд дарга 2012-2016 онд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн 2012-2014 онд Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн, Сангийн сайд 2015-2016 онд Монгол Улсын Их Хурлын Төсвийн байнгын хорооны дарга 2016-2020 онд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн 2018-2020 оны 7-р сар Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн, Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайд. == Шагнал == 2001 онд Алтангадас одон, 2007 онд Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч цолоор шагнуулсан. s0hvjzpuo828ona017jathur9qi33ci Монгол улсын "Их өр" 0 123596 709876 2022-08-28T05:33:33Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "'''Монгол улсын "Их өр"''' гэж 1949-1991 оны хооронд БНМАУ-ын ЗХУ-аас авсан зээлээс бүрдсэн өрийг нэрэлдэг байна. Монгол Улс 1911 онд өрийн бичиг гаргаж байснаас хойш гол төлөв Зөвлөлт улсаас зээл тусламж авч иржээ. Энэ нь сүүлдээ хойд хөршид төлөх "Их өр" болж хув..." wikitext text/x-wiki '''Монгол улсын "Их өр"''' гэж 1949-1991 оны хооронд БНМАУ-ын ЗХУ-аас авсан зээлээс бүрдсэн өрийг нэрэлдэг байна. Монгол Улс 1911 онд өрийн бичиг гаргаж байснаас хойш гол төлөв Зөвлөлт улсаас зээл тусламж авч иржээ. Энэ нь сүүлдээ хойд хөршид төлөх "Их өр" болж хувирсан билээ. Тухайн үед хоёр талаасаа чухам хэдий хэмжээний өр төлбөртэй вэ гэдэгт нарийвчлан тооцоо хийсэн баримт байхгүй учраас 1940-өөд он хүртэл тодорхойгүй явж ирсэн байна. Нөгөө талаасаа ЗХУ нь социалист лагерийн хамгийн том гүрэн байсны хувьд Монголд зээл, буцалтгүй тусламж хэлбэрээр бүтээн байгуулалтын олон ажлыг хийжээ. Тиймээс энэ өрийн асуудал нь Орос, Монгол хоёр улс ах дүүгийн харилцаатай социализмын үед хурцаар хөндөгдөж байгаагүй байна. Харин 1990 он гарч ЗХУ задарч, Монгол Улсад ардчилал өрнөсөн он жилүүдтэй хамт ОХУ-д 11,7 тэрбум шилжих рублийн өртэй гэсэн тооцоо гарч ирсэн юм. Нэг шилжих рубль, нэг ам.доллартай тэнцэж байв. Өөрөөр хэлбэл Монгол Улс ОХУ-д нийтдээ 11.7 тэрбум долларын өртэй гэсэн тооцоо гарч иржээ. == Их өрийг дарсан тухай == Энэхүү их өрийг дарах асуудлыг Монголын удирдлага 1991 оноос эхлээд идэвхтэй хөөцөлдөж эхэлсэн байна. Тодруулбал, Ерөнхий сайд [[Дашийн Бямбасүрэн]] тэргүүлсэн манай "хамтарсан Засгийн газар" өрийн асуудлыг шийдэх талаар Орост айлчлахдаа тус улсын Сайд нарын зөвлөлийн дарга В.С.Павловтой уулзаж хэлэлцээ хийсэн ч бүтэлтэй болоогүй байдаг. Монгол Улс 1990 онд чөлөөт зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоонд шилжсэн нь улс орны эдийн засагт хүндээр туссан юм. 1990-ээд оны эхний хагаст ДНБ-ий үзүүлэлт буурч, инфляци гаарч, ажилгүйдэл газар авсан бол хоёрдугаар хагаст банкны салбар өргөн хүрээтэй хямралд өртсөн билээ. Үүнийг тухайн үеийн төрийн тогтворгүй байдалтай холбон тайлбарлах ёстой. 1996-2000 онуудад Ард, Даатгал, ХОТШ, Сэргээн босголт болон Хөдөө аж ахуйн банкууд төрийн буруу шийдвэрүүдийн улмаас дампуурч байлаа. Хувийн хэвшлийг дээрэмдэх улс төрчдийн явуургүй бодлого эдийн засгийн хямралыг бий болгосон түүхтэй. Түүнээс хойш 1992 – 2000 онд Засгийн эрхийг барьж байсан ерөнхий сайд [[Пунцагийн Жасрай]] мөн ОХУ-тай Их өрийг дарах асуудлаар тодорхой тохиролцоонд хүрч чадаагүй аж. ОХУ-ын Засгийн газрын Шадар сайд Давыдов гэж хүн Монголд айлчилах үеэрээ “Давыдовын санал” гэж нэрлэгдэж үлдсэн тийм саналыг мань хүн манай талд тавьжээ. Үүнд нь өрийн хэмжээ тооны тухайд өмнө нь байсан 11.7 тэрбум доллар гэдэг хэвээрээ. Харин үүнээсээ 85 хувийг Оросын талаас хөнгөлөлт үзүүлэх, 25 хувь буюу үлдсэн гурван тэрбум гаруй долларыг Монголын тал төлөх хэрэгтэй гэдэг санал тавьж байжээ. 1996 онд гарч ирсэн шинэ [[Мэндсайханы Энхсайхан]]<nowiki/>ы Засгийн газар өмнө нь Монголд байрлаж байсан Оросын зэвсэгт хүчин Монголын байгаль орчинд маш их хохирол учруулсан. Энэ хохирлын үнэлгээг гаргах юм бол юун оросуудын манайхаас нэхээд байгаа 11.7 тэрбум доллар. Харин оросууд манайд эргээд байгаль орчны нөхөн сэргээлтийн төлбөр гэж мөнгө төлөх тооцоо гарна гэдэг байдлаар асуудлыг хөнджээ. Оросын тал ийм байр суурийг хүлээж аваагүй байна. Ингээд М.Энхсайханы мэргэн санаа мухардалд орж, дахин өрийн асуудлаар яриа хэлэлцээ хийх аргагүй болсон байна. Харин 2000 онд [[Намбарын Энхбаяр]]<nowiki/>ын тэргүүлсэн Засгийн газар их өрийн талаар ОХУ-тай яриа хэлэлцээг эрчимтэй хийж эхэлжээ. ОХУ-ын талаас өмнө нь тавьж байсан өрийн 85 хувийг хөнгөлөх, үлдсэнд нь үйлдвэр, аж ахуйн нэгж, байгууллагуудыг тооцож авъя гэдэг саналаа шаргуу тавьж байжээ. Тодорхой хугацаанд Их өрийг төлөх хэлэлцээр үргэлжилсээр өрийн 98 хувийг нь тэглэж, хоёр хувь буюу 250 сая долларыг Монголын тал төлөх шийдвэрийг ОХУ-ын талаас 2003 оны 12 дугаар сард гаргасан байна. 2003 онд Монгол Улсын Засгийн газрыг тэргүүлж байсан Н.Энхбаяр ОХУ-ын Ерөнхий сайд асан С.Касьяновтой хэлэлцээр хийн улмаар харилцан ойл­голц­лын Санамж бичиг үйлдэж, 11.4 тэрбум төгрөгийн шилжих рублийн өрийг шийдвэрлэхээр болсон юм. Өрийн үлэмж хэсгийг цайруулсан нь тодорхой шалтгаантай байв. Монголчууд өнгөрсөн хугацаанд олон мянган мал, мах, сүү, малын болон байгалийн түүхий эдээ огт үнэгүйгээр шахуу буюу маш бага үнээр хойд хөршид нийлүүлж ирсэн. Тухайлбал зөвхөн 1965 оноос эхлэн манай улс ЗХУ-д 3 сая тонн мах амьдын жингээр, 270 сая тонн ноос болон ямааны ноолуур, 15 сая тн арьс шир экспортолсон. Тэгвэл бид зөвхөн 1975-1990 оны хооронд тухайн үеийн Орос дахь бөөний үнээр тооцоход 6,9 тэрбум рублийн үнэ хүрэх мах, түүхий эдээ 1,9 тэрбум рублиэр борлуулж байжээ. Түүнчлэн Монгол Улс ЗХУ-аас улс төр, эдийн засгийн хувьд бүрэн хараат байсан, 30 гаруй мянган хүнээ хэлмэгдүүлсэн хар түүхийг дахин сөхөхгүй байх гэсэн амлалт, өчгийг манай удирдлагуудаас авч байж "Их өрийг цайруулсан" гэдэг нь ч үнэний ортой юм. ОХУ-д төлөх “Их өр” 2003 оны арван хоёрдугаар сарын 31-ний өдөр дууссан. Тухайн үед Ерөнхийлөгч В.И.Путинтай гэрээнд гарын үсэг зурахдаа 98 хувийг хөнгөлөх буюу “Өрийг тэглэе” гэж тохиролцсон юм. Хоёр хувийг нь бэлнээр төлөхөөр болсон. "Их өрийг тэглэх" асуудлаар монголын том баг ажилласан юм. Энэ тохиролцооны хүрээнд Эрдэнэт, “Монголросцветмет”-ийн асуудал яригдаж “Монголросцветмет”- ийн 51 хувь, Эрдэнэтийн 51 хувь нь Монголын талдаа байх шийдвэр гарсан байдаг. Монгол Улсын эдийн засагт ямар ч дарамтгүйгээр Их өрийн асуудлыг шийдвэрлэсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, Монголын маань эдийн засгийн чадавхид нь тохируулаад энэ зээлийг барагдуулсан. == Их өрийн бүтэц == Монгол Улсын хувьд 1991 оныг хүртэл зээл, тусламжийг зөвхөн Эдийн засгийн харилцан туслалцах зөвлөлийн орнууд тэр дундаа ЗХУ-аас авч байлаа. Урт хугацааны хөнгөлөлттэй зээлийн 96 хувь, буцалтгүй тусламжийн 80 хувийг хойд хөрш бүрдүүлдэг байжээ. Манай Санхүү эдийн засгийн яамны дэргэдэх өрийн удирдлагын 2001 оны тайланд “Их өр 10.433.180 сая шилжих рубль болоод байгаагаас 9.718.730 сая нь үндсэн өрийн, үлдсэн нь хүүгийн төлбөр болно” гэсэн байдаг. Харин “Зууны мэдээ” сонинд /2004-01-03/ 1947-1990 оны хооронд 324 удаагийн хэлэлцээрээр авсан зээлүүд нь “Их өр”-ийг бий болгосон гэжээ.”Их өр”-ийн асуудлаар хоёр орны ажлын хэсэг 1988 онд байгуулагдан ажиллаж байжээ. 1994 онд хоёр улсын ажлын хэсэг нийт зээлийн 5 гэрээний хугацааг сунгахаар тохиролцсон бөгөөд үндсэн өрийн дүн нь 9572,2 сая шилжих рубль болсон байв. '''Үүнд:''' 1. Гадаад худалдааны тэнцэтгэлд зориулсан зээл-3181,5 сая рубль, 1,5 хувийн жилийн хүүтэй. 2. Техникийн хамтын ажиллагааны /хаа-д болон үйлдвэрлэлийн бүтээн босголт, геологийн хайгуул болон төслийн ажилд зориулагдсан/ 5848,8 сая рубль 1.8 хувийн жилийн хүүтэй 3. “Улаанбаатар төмөр зам” хамтарсан үйлдвэрийн газар 156,9 сая рубль 1,6 хувийн жилийн хүүтэй 4. “Эрдэнэт” хамтарсан үйлдвэрт 260,4 сая рубль 2 хувийн жилийн хүүтэй 5. “Монголросцветмет” хамтарсан үйлдвэрийн газар 124,6 сая рубль, 1,9 хувийн жилийн хүүтэй байжээ. == Их өрийг шийдвэрлэхэд оролцсон хүмүүс: == # Ерөнхий сайд Намбарын Энхбаяр # Сангийн сайд Чүлтэмийн Улаан # Москва дахь Элчин сайд Санжийн Баяр # УИХ-ын дарга Нацагийн Багабанди # Нийслэлийн Засаг дарга Миегомбын Энхболд # Гадаад хэргийн дэд сайд Сүхбаатарын Батболд # Ерөнхий сайд асан П.Жасрай, Д.Бямбадорж # Гадаад хэргийн яамны Хөрш орнуудын газрын ажилтнууд # Сангийн яамны ажилтнууд зэрэг олон хүн оролцсон ажээ. mrt2f8syqwzvf0596jfr8c8jj66xob3 Монгол улсын Сангийн сайд нар 0 123597 709880 2022-08-28T06:00:18Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "САНГИЙН ХАМАГ ХЭРГИЙГ БҮГД ЗАХИРАН ШИЙТГЭХ ЯАМ <small>1911 - 1924</small> ,САНГИЙН ЯВДЛЫН ЯАМ <small>1924-1943, БНМАУ-ын САНГИЙН ЯАМ 1946-1990, Монгол улсын Сангийн яам нэртэй байжээ.</small> # Болдын Жавхлан (2021.01.29- ) # [[Чимэдийн Хүрэлбаатар]] (2017-2021) # Баттогтохын Чойжилсүрэн (2016-2017) #..." wikitext text/x-wiki САНГИЙН ХАМАГ ХЭРГИЙГ БҮГД ЗАХИРАН ШИЙТГЭХ ЯАМ <small>1911 - 1924</small> ,САНГИЙН ЯВДЛЫН ЯАМ <small>1924-1943, БНМАУ-ын САНГИЙН ЯАМ 1946-1990, Монгол улсын Сангийн яам нэртэй байжээ.</small> # Болдын Жавхлан (2021.01.29- ) # [[Чимэдийн Хүрэлбаатар]] (2017-2021) # Баттогтохын Чойжилсүрэн (2016-2017) # [[Баярбаатарын Болор]] (2015-2016) # [[Жаргалтулгын Эрдэнэбат]] (2014-2015) # [[Чүлтэмийн Улаан]] (2012-2014, 2 дахь удаагаа) # [[Сангажавын Баярцогт]] (2008-2012) # Чүлтэмийн Улаан (2007-2008) # Надмидын Баяртсайхан (2006-2007) # [[Норовын Алтанхуяг]] (2004-2006) # [[Чүлтэмийн Улаан]] (2000-2004) # Янсанжавын Очирсүх (1999-2000) # [[Баабар|Бат-Эрдэнийн Батбаяр]] (Баабар, 1998-1999) # [[Пунцагийн Цагаан]] (1996-1998) # Далрайн Даваасамбуу (1992 - 1995) # Аюурзанын Базархүү (1990 - 1992) # [[Дэмчигжавын Моломжамц]] (1984 - 1990) # Эрдэнийн Бямбажав (1979 - 1984) # Цэндийн Молом (1969 - 1979) # [[Думаагийн Содном]] (1963 - 1969) # Бамдарийн Дүгэрсүрэн (1957 - 1963) # Дэмчигийн Моломжамц (1948 - 1957) # Цэрэнжавын Бямбаа (1941 - 1946) # [[Сономын Лувсан]] (1940 - 1941) # [[Юмжаагийн Цэдэнбал]] (1939 - 1940) # Санжийн Довчин (1926 - 1939) # [[Жигмэдийн Алтангэрэл]] (1925 - 1926) # [[Өлзийтийн Бадрах]] (1924 - 1925) # Бунибазарын Дорж (1923 - 1924) # [[Солийн Данзан]] (1921.07.10 - 1923.04.06) # Дарьзавын Лосол (1921.04.16 - 1921.07.10) # [[Дамбын Чагдаржав]] (1921.03.13 -1921.04.17) # [[Гомбожавын Лувсанцэвээн]] (1920-1921) # Лувсанбалдан (1915-1919) # [[Гадинбалын Чагдаржав]] (1911- 1915) slwxafu8q4p7vfceay5i7sf43gfxby1 Монгол улсын Эрүүл мэндийн сайд нар 0 123598 709885 2022-08-28T06:40:01Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "# 1.[[Долгорын Пунцаг]] # [[Өлзийтийн Бадрах]] # [[Наваанцэрэнгийн Гонжоон]] # [[Цэндийн Баттөмөр]] # [[Далантайн Өлзийбат]] # [[Сойрын Галиндэв]] # [[Чойнпүрэнгийн Жүгдэрнамжил]] # [[Балжиннямын Гонгоржав]] # Ж. Шийнэн # [[Гүржийн Туваан]] # [[Загдсүрэнгийн Дугар]] # Баз..." wikitext text/x-wiki # 1.[[Долгорын Пунцаг]] # [[Өлзийтийн Бадрах]] # [[Наваанцэрэнгийн Гонжоон]] # [[Цэндийн Баттөмөр]] # [[Далантайн Өлзийбат]] # [[Сойрын Галиндэв]] # [[Чойнпүрэнгийн Жүгдэрнамжил]] # [[Балжиннямын Гонгоржав]] # Ж. Шийнэн # [[Гүржийн Туваан]] # [[Загдсүрэнгийн Дугар]] # [[Базарын Дэмбэрэл]] # [[Дарьсүрэнгийн Ням-Осор]] (1973-1986) # [[Чойжилжавын Цэрэннадмид]] (1986-1990) # [[Пагважавын Нямдаваа]] (1990-1996) # [[Лхагважавын Зориг]] (1996-1998) # [[Шаравжамцын Батбаяр]] (1998-2000) # [[Содовын Сонин]] (2000-2004) # [[Төгсжаргалын Ганди]] (2004-2006) # [[Ламжавын Гүндалай]] (2006-2007) # [[Данзандаржаагийн Туяа]] (2007-2008) # [[Самбуугийн Ламбаа]] (2008-2012) # [[Нямдаваагийн Хүрэлбаатар]] (2012) # [[Нацагийн Удвал]] (2012-2014) # [[Аюушийн Цогцэцэг]] (2016-2018) # [[Даваажанцангийн Сарангэрэл]] (2019-2020) # Тогтмолын Мөнхсайхан (2020-2021) # [[Сэрээжавын Энхболд]] (2021-) 2xhn6mdjdqr7w517n01d60sbg0asx5x Василий Суриков 0 123599 709887 2022-08-28T07:13:31Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "'''Василий Иванович Суриков''' (1848 оны 1-р сарын <abbr>12</abbr> (24)-нд Оросын эзэнт улсын Красноярск хотод төрсөн- 1916 оны 3-р сарын <abbr>6</abbr> (19)-нд Москва хотод нас барсан) -Оросын нэрт уран зураач, том хэмжээтэй түүхэн зургийн мастер, Оросын эзэн хааны урлагийн Академи..." wikitext text/x-wiki '''Василий Иванович Суриков''' (1848 оны 1-р сарын <abbr>12</abbr> (24)-нд Оросын эзэнт улсын Красноярск хотод төрсөн- 1916 оны 3-р сарын <abbr>6</abbr> (19)-нд Москва хотод нас барсан) -Оросын нэрт уран зураач, том хэмжээтэй түүхэн зургийн мастер, Оросын эзэн хааны урлагийн Академийн гишүүн. [[Файл:Бюст "Василий Суриков".jpg|thumb|Василий Суриковын цээж баримал.]] == Намтар == Суриков бага наснаасаа зурж эхэлсэн. Түүний анхны багш нь Красноярскийн дүүргийн сургуулийн зургийн багш [[Николай Васильевич Гребнёв]] байв. Василий Суриковын хамгийн ууган бүтээл бол 1862 оны "Енисей дээрх сал" усан будгийн бүтээл юм (Красноярск дахь В.И.Суриковын музейд хадгалагдаж байсан). Суриков дүүргийн сургуульд суралцаж төгсөөд мужийн захиргаанд бичээчээр ажилд орсон - гэр бүл нь гимназид үргэлжлүүлэн суралцах мөнгөгүй байв. В.Суриковын зургийг Енисей мужийн захирагч П.Н.Замятнин үзэж дэмжсэн байна. Амбан захирагч Красноярскийн алт олборлогч П.И.Кузнецовтой ярьж Суриковын Урлагийн академид сургах зардлыг нь төлүүлжээ. 1869-1875 онд П.П.Чистяковын удирдлага дор Петербургийн Урлагийн академид суралцжээ. Суралцах хугацаандаа тэрээр дөрвөн мөнгөн медаль, хэд хэдэн мөнгөн шагнал хүртэж байжээ. Тэрээр зургийн композиц буюу зохицуулалтад ихээхэн анхаарал хандуулдаг байсан тул "Композитор буюу Хөгжмийн зохиолч" хоч авсан байна. Тэрээр 1875 оны 11-р сарын 4-нд Академиа 1-р зэргийн зураач зэрэгтэй төгссөн байна. qy0d626w2s8cxwt132mtfpwkz3hwyvd Насан-Аривжих 0 123600 709904 2022-08-28T09:15:35Z 94.237.53.37 Хуудас үүсгэв: "'''Насан-Аривжих''' (? — [[1918]] оны [[7 сарын 14]]) — [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] [[Ангилал:19-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1918 онд өнгөрсөн]]" wikitext text/x-wiki '''Насан-Аривжих''' (? — [[1918]] оны [[7 сарын 14]]) — [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] [[Ангилал:19-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1918 онд өнгөрсөн]] qasmjbiz7ekm5ue8n4cd8taw0if1nyv 709905 709904 2022-08-28T09:46:44Z Eupakistani 78195 wikitext text/x-wiki '''Насан-Аривжих''' (? — [[1918]] оны [[7 сарын 14]]) — Өвөр Монгол Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Туслагч гүн, “Арив гүн” гэгддэг. [[Таван замын байлдаан]]д тэрээр Гуравдугаар замын армийг удирдан Хятад руу довтлох үүрэг хүлээсэн боловч дараа нь [[Юань Шикай]] руу урвасан. [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] [[Ангилал:19-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1918 онд өнгөрсөн]] bxxsi9t95a28yi7au1r8pb87qdfg2xx 709906 709905 2022-08-28T10:05:33Z Eupakistani 78195 wikitext text/x-wiki '''Насан-Аривжих''' (? — [[1918]] оны [[7 сарын 14]]) — Өвөр Монгол Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Туслагч гүн, “Арив гүн” гэгддэг. [[Таван замын байлдаан]]д тэрээр Гуравдугаар замын цэргийг удирдан [[Дундад Иргэн Улс|Хятадын гамин]] арми руу довтлох хүлээсэн боловч хожим [[Юань Шикай]]д бууж өгсөн. [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] [[Ангилал:19-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1918 онд өнгөрсөн]] 45egspvufru40whwvpc11tm1ay4vkmn 709908 709906 2022-08-28T10:33:17Z Eupakistani 78195 wikitext text/x-wiki '''Насан-Аривжих''' (? — [[1918]] оны [[7 сарын 14]]) — Өвөр Монгол Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Туслагч гүн, “Архуа гүн” гэгддэг. [[Таван замын байлдаан]]д тэрээр Гуравдугаар замын цэргийг удирдан [[Дундад Иргэн Улс|Хятадын гамин]] бут ниргэжээ. 1913 оны есдүгээр сард бэйс Насан-Аривжих хятадын цэрэгт бууж өгсөн байна. Түүнтэй хамт дээд тушаалтай цэргийн ноѐн болон энгийн цэрэг 100 хүн мөн бууж өгчээ. Энэхүү бэйс Насан-Аривжихын урвасаныг хятадын ерөнхийлөгч [[Юань Шикай]] ашиглан бусад монгол цэргийн жанжин нарыг урвуулахад үлгэр болсон явдал хэмээн үзэж, Насан-Аривжихыг шууд [[Жүн ван]] цолоор шагнасан. Урвагч бэйс Насан-Аривжихын хятадын цэрэгт урваж орсон нь Монгол цэргийн байдлыг нэлээд хүндрүүлжээ. Учир нь Насан-Аривжих “Богд хааны засгийн газрын цэргийн яамны дэд сайд” байсан бөгөөд [[Хүрээ]]нд байхдаа Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг төлөвлөх нууц зөвлөгөөнд оролцож байсан. [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] [[Ангилал:19-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1918 онд өнгөрсөн]] saunt5q03fpqxceqc2261k2d1v3x51p 709909 709908 2022-08-28T10:35:26Z Eupakistani 78195 wikitext text/x-wiki '''Насан-Аривжих''' (? — [[1918]] оны [[7 сарын 14]]) — Өвөр Монгол Хорчин баруун гарын өмнөд хошууны Туслагч гүн, “Архуа гүн” гэгддэг. [[Таван замын байлдаан]]д тэрээр Гуравдугаар замын цэргийг удирдан [[Дундад Иргэн Улс|Хятадын гамин]] арми бут ниргэжээ. 1913 оны есдүгээр сард бэйс Насан-Аривжих хятадын цэрэгт бууж өгсөн байна. Түүнтэй хамт дээд тушаалтай цэргийн ноѐн болон энгийн цэрэг 100 хүн мөн бууж өгчээ. Энэхүү бэйс Насан-Аривжихын урвасаныг хятадын ерөнхийлөгч [[Юань Шикай]] ашиглан бусад монгол цэргийн жанжин нарыг урвуулахад үлгэр болсон явдал хэмээн үзэж, Насан-Аривжихыг шууд [[Жүн ван]] цолоор шагнасан. Урвагч бэйс Насан-Аривжихын хятадын цэрэгт урваж орсон нь Монгол цэргийн байдлыг нэлээд хүндрүүлжээ. Учир нь Насан-Аривжих “Богд хааны засгийн газрын цэргийн яамны дэд сайд” байсан бөгөөд [[Хүрээ]]нд байхдаа Монгол цэргийн байлдааны ажиллагааг төлөвлөх нууц зөвлөгөөнд оролцож байсан. [[Ангилал:Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:Өвөр Монголыг чөлөөлөх дайн]] [[Ангилал:19-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:1918 онд өнгөрсөн]] asi0f7lo9j3qr97wpan0jn5azcstxld