विकिपीडिया mrwiki https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0 MediaWiki 1.39.0-wmf.21 first-letter मिडिया विशेष चर्चा सदस्य सदस्य चर्चा विकिपीडिया विकिपीडिया चर्चा चित्र चित्र चर्चा मिडियाविकी मिडियाविकी चर्चा साचा साचा चर्चा सहाय्य सहाय्य चर्चा वर्ग वर्ग चर्चा दालन दालन चर्चा TimedText TimedText talk विभाग विभाग चर्चा Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 820 2139114 2103450 2022-07-21T02:41:44Z अमर राऊत 140696 wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{माहितीचौकट चळवळ चरित्र | नाव = बाळ गंगाधर टिळक | चित्र = Bal G. Tilak.jpg | चित्र रुंदी = | चित्र शीर्षक = [[इ.स. १९१०]] च्या सुमारास घेतलेले लोकमान्य टिळकांचे प्रकाशचित्र |उपाधी = [[लोकमान्य]] | जन्मदिनांक = [[जुलै २३]],[[इ.स. १८५६]] | जन्मस्थान = [[रत्‍नागिरी]](टिळक आळी), [[रत्‍नागिरी जिल्हा]], [[महाराष्ट्र]], [[ब्रिटिश भारत]] | मृत्युदिनांक = [[ऑगस्ट १]], [[इ.स. १९२०]] | मृत्युस्थान = [[पुणे]], [[महाराष्ट्र]], [[ब्रिटिश भारत]] | चळवळ = [[भारतीय स्वातंत्र्यलढा]] | संघटना = [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस|अखिल भारतीय काँग्रेस]] | पत्रकारिता लेखन = [[केसरी (वृत्तपत्र)|केसरी]]<br />[[मराठा (वृत्तपत्र)|मराठा]] | पुरस्कार = | स्मारके = [[मुंबई]], [[दिल्ली]], [[पुणे]] | धर्म = [[हिंदू]] | प्रभाव = [[शिवाजी महाराज]], [[तात्या टोपे]], [[महाराणा प्रताप]] | प्रभावित = [[महात्मा गांधी]], [[चाफेकर बंधू]], [[स्वातंत्र्यवीर सावरकर]] | वडील नाव = गंगाधर रामचंद्र टिळक | आई नाव = पार्वतीबाई टिळक | पत्नी नाव = सत्यभामाबाई | अपत्ये = [[श्रीधर बळवंत टिळक]] | स्वाक्षरी चित्र = | तळटिपा = "स्वराज्य हा माझा जन्म सिद्ध हक्क आहे आणि तो मी मिळविणारच." }} '''बाळ गंगाधर टिळक''' ([[जुलै २३]],[[इ.स. १८५६]] - [[ऑगस्ट १]], [[इ.स. १९२०]]); केशव गंगाधर टिळक<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiatoday.in/information/story/bal-gangadhar-tilak-birth-anniversary-1831650-2021-07-23|title=Bal Gangadhar Tilak birth anniversary|last=DelhiJuly 23|first=India Today Web Desk New|last2=July 23|first2=2021UPDATED:|website=India Today|language=en|access-date=2022-01-04|last3=Ist|first3=2021 12:31}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.news18.com/news/lifestyle/bal-gangadhar-tilak-birth-anniversary-inspiring-quotes-by-the-freedom-fighter-3995711.html|title=news18|url-status=live}}</ref> (उच्चार: [keʃəʋ ɡəŋɡaːd̪ʱəɾ ʈiɭək])), हे [[भारतीय स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्यसेनानी]], शिक्षक, संपादक आणि लेखक होते. [[लोकमान्य]] या उपाधीने त्यांचा उल्लेख केला जातो. ते [[लाल-बाल-पाल]] मधील एक होते.<ref name="en.wikipedia.org">{{जर्नल स्रोत|date=2021-12-04|title=Bal Gangadhar Tilak|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Bal_Gangadhar_Tilak&oldid=1058636358|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> टिळक हे भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीचे पहिले नेते होते. ब्रिटिश अधिकाऱ्यांनी त्यांना "भारतीय असंतोषाचे जनक" म्हटले. त्यांना "[[लोकमान्य]]" ही पदवी देखील बहाल करण्यात आली, ज्याचा अर्थ "लोकांनी [त्यांचा नेता म्हणून] स्वीकार केला".<ref name="en.wikipedia.org"/> [[महात्मा गांधी|महात्मा गांधींनी]] त्यांना "आधुनिक भारताचा निर्माता" म्हटले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/biography/Bal-Gangadhar-Tilak|title=Bal Gangadhar Tilak {{!}} Biography, Books, & Facts {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-01-04}}</ref> == बालपण == [[चित्र:टिळक कुटुंबीय.jpg|thumb|लोकमान्य टिळकांच्या पत्‍नी सत्यभामाबाई उर्फ तापीबाई आणि मुली व नातवंडे यांच्याबरोबर]] टिळकांचा जन्म [[जुलै २३|२३ जुलै]], [[इ.स. १८५६]] मध्ये [[रत्‍नागिरी]]मधील मधल्या आळीत, एका मध्यमवर्गीय [[ब्राह्मण]] कुटुंबात झाला. रत्‍नागिरी जिल्ह्यातील दापोली तालुक्यातील चिखलगाव हे त्यांचे मूळ गाव होय.<ref name=":0">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://vishwakosh.marathi.gov.in/17553/|title=टिळक, लोकमान्य बाळ गंगाधर|last=देशपांडे|पहिले नाव=सु. र.|दिनांक=|संकेतस्थळ=मराठी विश्वकोश|archive-url=|archive-date=|dead-url=|ॲक्सेसदिनांक=२२ जुलै २०१९}}</ref> == प्लेगविरोधी फवारणीस विरोध == [[इ.स. १८९७]] साली महाराष्ट्रात गाठीच्या [[प्लेग]]ची (Bubonic Plague) साथ आली. उंदीर नष्ट करण्यासाठी ब्रिटिश सरकारने पुण्यात फवारणी मोहीम सुरू केली तेव्हा पुणेकरांनी विरोध केला. हा विरोध मोडून काढण्यासाठी पुण्याचा ब्रिटिश रेसिडेंट [[वॉल्टर चार्ल्स रँड]] याने लष्कराची मदत घेतली. व त्यांचे जवान पुण्यात आरोग्य विभागाच्या मदतीला आले, घरात घुसून जबरदस्तीने फवारणी करवून घेऊ लागले. आणि साथीचा फैलाव झाल्याचे कारण सांगून लोकांचे सामान, कपडे-लत्ते सर्रास जाळून टाकू लागले, यामुळे पुण्यात एकच हाहाकार उडाला. रँडसाहेब मुद्दाम आमची घरे जाळीत आहे, अशी भूमिका त्यांनी घेतली. टिळकांनी केसरीमधून या भूमिकेला उचलून धरले. ''सरकारचे डोके ठिकाणावर आहे काय?'' हा टिळकांनी अग्रलेख याच संदर्भातील आहे. टिळक लिहितात :"रँडसाहेबांच्या फवारणीचा मोर्चा आता आमच्या घरात माजघरात पोहोचला आहे. रँडसाहेबांचे लाडके सोल्जर पायातल्या खेटरांसकट फवारणीचे धोटे घेऊन आमच्या घरात घुसतात. घरातले सामान रस्त्यावर फेकून देतात, जाळून टाकतात, हे कमी म्हणून की काय आमच्या देवघरात घुसून उंदरांबरोबर आमच्या विघ्नहर्त्या गणेशावरही फवारणी करण्यापर्यंत यांची मजल गेली आहे."<ref name=":0" /> == टिळक-आगरकर मैत्री व वाद == डेक्कन कॉलेजमध्ये असतांना टिळकांची [[गोपाळ गणेश आगरकर]] यांच्याशी मैत्री झाली. आगरकरांकडे केसरीच्या संपादकपदाची धुरा टिळकांनी दिली होती. पण नंतर दोघांत बिनसले. टिळकांचे संस्थेतील एकंदर धोरणासंबंधी मतभेद झाले. आपल्या चाळीस पानी राजीनाम्यात टिळकांनी ‘निर्वाहापुरते वेतन’ या तत्त्वाऐवजी ‘सांपत्तिक स्थितीनुसार वेतन’ तसेच ‘[[राष्ट्रीय शिक्षण संशोधन आणि प्रशिक्षण परिषद|राष्ट्रीय शिक्षण]] संस्थे’च्या उद्दिष्टाविरुद्ध ‘सरकारच्या मदतीवर चालणारी संस्था’ हे धोरण संस्थेच्या मूळ धोरणाला धक्के देणारे आहे, असे आग्रहाने सांगितले. या प्रश्नावर त्यांचा आगरकरांशी वाद झाला. याशिवाय दुसरा वाद "आधी कोण? राजकीय की सामाजिक?" या विषयावर झाला होता. जातिभेद नष्ट झाले पाहिजेत, असे ते निकराने मांडीत. परकीय सरकारने लोकमताची पर्वा न करता सुधारणेसाठी योग्य ते कायदे करावेत, असे आगरकरांचे मत होते. टिळकांचे म्हणणे असे होते की, आमच्या सुधारणा आम्हीच करू, परकीय सत्तेची ढवळाढवळ आमच्या सामाजिक वा धार्मिक बाबतीत होऊ नये. मात्र लोकमत अनुकूल असेल आणि धर्मवचनांच्या बाबतींत तडजोड होत असेल, तर असा कायदा करण्यास आमची काही हरकत नाही.<ref name="vishwakosh.marathi.gov.in">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://vishwakosh.marathi.gov.in/17553/|title=टिळक, लोकमान्य बाळ गंगाधर|दिनांक=2019-07-04|संकेतस्थळ=मराठी विश्वकोश प्रथमावृत्ती|भाषा=mr-IN|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-07}}</ref> ==न्यू इंग्लिश स्कूल व डेक्कन एज्युकेशन सोसायटी== [[विष्णूशास्त्री चिपळूणकर]] हे एका सरकारी शाळेत शिक्षक होते. निबंधमालाकार [[विष्णूशास्त्री चिपळूणकर]] यांनी सरकारी नोकरी सोडून शाळा काढण्याचे ठरविले होते तेव्हा टिळक व आगरकर दोघेही त्यांना भेटले. १ जानेवारी १८८० रोजी न्यू इंग्लिश स्कूलची स्थापना झाली. टिळकांनी विनावेतन शिक्षकी पेशा पत्करला. विष्णूशास्त्री १८८२ मध्ये मरण पावले तथापि १८८४ मध्ये वेडरबर्न, वर्ड्‌स्वर्थ, मंडलिक, तेलंग, दांडेकर, य.मो. केळकर, भांडारकर वगैरे प्रभृतींच्या मदतीने टिळक–आगरकरांनी डेक्कन एज्युकेशन सोसायटीची स्थापना केली आणि या संस्थेतर्फे १८८५ मध्ये फर्ग्युसन महाविद्यालयाची स्थापना करण्यात आली. टिळक गणित व संस्कृत विषय शिकवीत.<ref name="vishwakosh.marathi.gov.in"/> == दुष्काळ == {{main|१८९७ची प्लेगची साथ|दामोदर चाफेकर}} [[चित्र:Tilak in study room.jpg|thumb|अभ्यासिकेत टिळक|अल्ट=]] [[इ.स. १८९६]] साली महाराष्ट्रात मोठा दुष्काळ पडला. टिळकांनी शेतकऱ्यांना संघटित होण्याचे आवाहन केले तसेच त्यांच्या हक्कांबद्दल जागरूक केले. आपल्या केसरी या वर्तमानपत्राद्वारे त्यांनी सरकारला त्यांच्या कर्तव्याची जाणीव करून दिली. ब्रिटिश सरकार ’दुष्काळ विमा निधी’ अतंर्गत लोकांकडून पैसा गोळा करत असे. त्याचा वापर लोकांसाठी करण्यात यावा असे त्यांनी सरकारला ठणकावून सांगितले. तसेच सरकारच्या 'Famine Relief Code' नुसार दुष्काळ पडला असतांना शेतकऱ्यांना कर भरण्याची आवश्यकता नव्हती. तरी काही भागात सक्तीने करवसुली करण्यात येत असे. याविरुद्ध लोकांना जागरूक करण्याचे काम त्यांनी केसरीद्वारे केले. त्यांच्या स्वयंसेवकांनी महाराष्ट्रभर गावागावात फिरून लोकांना 'Famine Relief Code' बद्दल माहिती देणारी पत्रके वाटली. याबरोबरच धनिकांनी व दुकानदारांनी अन्न व पैसा दान करावे असे आवाहन केले व यातून अनेक ठिकाणी सार्वजनिक खानावळी चालवल्या गेल्या.{{संदर्भ}} == जहालवाद विरुद्ध मवाळवाद == तत्कालीन भारतीय नेतृत्वात भारतास स्वातंत्र्य मिळण्यासाठी इंग्रजांशी व्यवहार कसा असावा याबद्दल दोन स्पष्ट मतप्रवाह होते. ''इंग्रजांशी जुळवून घेउन भारतास स्वातंत्र्य देण्यास त्यांची मनधरणी करणे'' हा मतप्रवाह मवाळवाद समजला जातो तर ''इंग्रजांनी भारतास स्वातंत्र्य दिलेच पाहिजे व त्यासाठी त्यांच्याशी असलेले मतभेद उघड करून वेळ आल्यास कारवाया, आंदोलने करणे'' हा मतप्रवाह जहालवाद समजला जातो. टिळक जहालवादी होते.{{संदर्भ}} === [[लाल-बाल-पाल]] === [[चित्र:Lal Bal Pal.jpg|thumb|लाल बाल पाल|अल्ट=]] [[लाला लजपतराय]], बाळ गंगाधर टिळक आणि [[बिपिनचंद्र पाल]] यांची राजकीय मते एकमेकांशी जुळणारी होती. यामुळे या त्रिकुटाला ''लाल-बाल-पाल'' असे नामकरण मिळाले.{{संदर्भ}} == बंगालच्या फाळणीविरुद्धचा लढा == ८ जून १९१४ या दिवशी [[मंडाले]]च्या कारागृहातून टिळक सुटले आणि त्यांनी पूर्ववत आपले काम चालू केले. काँग्रेसमध्ये दुफळी माजून गंभीर मतभेद निर्माण झाले होते. त्यांना एकसंघ करण्यासाठी टिळकांनी फार प्रयत्‍न केले; परंतु त्यांना यश आले नाही. शेवटी त्यांनीच एक स्वतंत्र शक्तिमान संघटना निर्माण करण्याचे ठरवले. यालाच ‘होमरूल लीग’ असे म्हणतात. ‘स्वराज्यप्राप्ती’ हेच या लीगचे ध्येय होते. मंडालेच्या तुरुंगात असताना त्यांनी गीतारहस्य हा ग्रंथ लिहिला.<ref name=":0" /> टिळकांच्या बाबतीमध्ये [[राम गणेश गडकरी]] असे म्हणाले होते की, बाळ गंगाधर टिळक हे मंडालेला गेल्यापासून या पुणे शहरात दुरून येणारा माणूस पाहून चटकन हातातली विडी विझवावी, या लायकीचे कोणी राहिलेले नाहीत. == पत्रकारिता == [[चित्र:Kesari Editorial.jpg|thumb|केसरीतील अग्रलेख|100x150px|अल्ट=]] [[चित्र:Maratha Editorial.jpg|मराठातील अग्रलेख|right|thumb|100x150px]]चिपळूणकर, टिळक व आगरकर यांनी १८८१ मध्ये आर्यभूषण छापखाना काढला. टिळकांनी इतर सहकाऱ्यांच्या मदतीने [[इ.स. १८८१]] साली [[केसरी (वृत्तपत्र)|केसरी]] व [[मराठा (वृत्तपत्र)|मराठा]] ही वृत्तपत्रे सुरू केली. यापैकी केसरी हे मराठीतून प्रसिद्ध होत होते तर मराठा हे इंग्रजीमधून. प्रारंभी आगरकर केसरीचे व टिळक मराठाचे संपादक होते. अलिप्त भारतीय समाजाला भोवताली घडणाऱ्या घटनांचा निरपेक्ष अहवाल देणे हा केसरीचा मुख्य उद्देश होता. जनतेला स्वातंत्र्य चळवळीसाठी उद्युक्त करणे व सामाजिक परिवर्तनांसाठी जनजागृती करणे या विचारांनी केसरी सुरू झाले. केसरीमधून त्या काळातील राजकीय आणि सामाजिक विषयांवर भाष्य तसेच समकालीन मराठी साहित्याची परीक्षणे प्रकाशित होत असत. मराठा वृत्तपत्र हे मुख्यत: शिक्षित भारतीय समाजासाठी होते. त्यामध्ये देश-विदेशातील घटना व त्यांवरील भाष्य छापून येत असे. दोन्ही वर्तमानपत्रे भारतीयांमध्ये खूप लवकर लोकप्रिय झाली. [[इ.स. १८८२]]च्या अखेरीस केसरी हे भारतातील सर्वाधिक खप असलेले प्रादेशिक वर्तमानपत्र बनले.{{संदर्भ}} सुरुवातीला आगरकरांकडे ' केसरी 'चे संपादकपद तर टिळकांकडे ' मराठा ' या इंग्रजी नियतकालिकाची संपादकीय जबाबदारी होती. तरीही टिळकांचे अग्रलेख या काळातही 'केसरी'त प्रसिद्ध होत होतेच. पुढे दोघांत तात्त्विक मतभेद झाले आणि टिळकांनी कर्जासह ' केसरी 'चे संपादकपद स्वतःकडे घेतले. तेव्हापासून त्यांच्या मृत्यूपर्यंत टिळकांचे अग्रलेख हाच ' केसरी 'चा आत्मा होता. १८८१ ते १९२० या चाळीस वर्षांच्या काळात टिळकांनी ५१३ अग्रलेख लिहिले. ' सरकारचे डोके ठिकाणावर आहे काय ', ' उजाडले पण सूर्य कुठे आहे ,' ' टिळक सुटले पुढे काय ', ' प्रिन्सिपॉल , शिशुपाल की पशुपाल ', ' टोणग्याचे आचळ ', 'हे आमचे गुरूच नव्हेत ’, ' बादशहाब्राह्मण झाले ' हे त्यांचे काही प्रसिद्ध अग्रलेख आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.indiatimes.com//articleshow/3311746.cms|title=तिखट व धारदार शस्त्र!|date=31 जुलै, 2008|website=Maharashtra Times}}</ref> == साहित्य आणि संशोधन == टिळक फक्त चांगले संपादकच नव्हते तर संस्कृत, गणित, खगोलशास्त्र यांच्यामधील मान्यताप्राप्त अभ्यासकपण होते. त्यांची दोन पुस्तके ’[[ओरायन (पुस्तक)|ओरायन]]’(Orion) आणि ’[[आर्क्टिक होम ऑफ वेदाज]]’ (Arctic home of vedas) ही त्यांच्या अत्यंत क्लिष्ट विषय अभिनव व नावीन्यपूर्ण प्रकारे हाताळण्याच्या क्षमतेची उत्तम उदाहरणे आहेत. आर्क्टिक हे आर्यांचे मूळ वसतीस्थान आहे असा निष्कर्ष यामध्ये त्यांनी मांडला आहे. त्यांचे तिसरे पुस्तक ’[[गीतारहस्य]]’ यात त्यांनी [[भगवद्‌गीता|भगवद्‌गीतेतील]] कर्मयोगाची समीक्षा मांडली आहे. त्यांचे इतर लिखाण :- * आर्क्टिक होम ऑफ वेदाज * ओरायन * गीतारहस्य * [[टिळक पंचांग पद्धती]]. (ही आज कित्येक ठिकाणी विशेषतः [[कोकण]], [[पश्चिम महाराष्ट्र]] भागात वापरली जाते.) * टिळकांची पत्रे, एम. डी. विद्वांस यांनी संपादित. * [[वेदांचा काळ व वेदांग ज्योतिष (पुस्तक)|वेदांचा काळ व वेदांग ज्योतिष]] (Vedic Chronology and Vedang Jyotish) * Selected documents of Lokamanya Bal Gangadhar Tilak, 1880-1920, रविंद्र कुमार यांनी संपादित केले आहे. * The Hindu philosophy of life, ethics and religion (१८८७ मध्ये प्रकाशित). == सामाजिक सुधारणांबाबत टिळकांची भूमिका == टिळकांच्या काळात, महिला आणि [[जात|जातीच्या]] प्रश्नावर [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस|काँग्रेसमध्ये]] दोन गट होते - सुधारणावादी आणि पुराणमतवादी. [[अस्पृश्यता|जातीय भेदभाव]] दूर करणे, [[बालविवाह|बालविवाहावर]] बंदी घालणे, [[विधवा]] विवाहाचे समर्थन करणे आणि [[महिला शिक्षण]] हे सुधारणावादी विचारधारेचे चार मुख्य आधार होते. [[महादेव गोविंद रानडे]], [[डब्ल्यू.सी. बॅनर्जी]], [[विष्णू हरी पंडित]] आणि नंतर [[गोपाळ गणेश आगरकर]] तसेच [[गोपाळ कृष्ण गोखले]] आदी या पक्षात होते. दुसरीकडे, [[विष्णूशास्त्री कृष्णशास्त्री चिपळूणकर|विष्णूशास्त्री चिपळूणकर]] आणि टिळक हे रूढीवादी विचारांचे नेतृत्व करीत होते.<ref name="hindi.theprint.in">https://hindi.theprint.in/opinion/why-was-dr-ambedkar-not-crazy-about-the-greatness-of-balgangadhar-tilak/156878/</ref><ref>{{स्रोत बातमी|url=https://www.bbc.com/marathi/india-53723076|title=टिळक महिलांना आणि ब्राह्मणेतरांना शिक्षण देण्याच्या विरोधात होते का? BBC News मराठी|language=mr}}</ref> === महिला शिक्षणाबद्दल टिळकांचे विचार === टिळकांनी पूर्ण क्षमतेने [[स्त्रीशिक्षण|स्त्री शिक्षणाला]] विरोध केला. [[परिमला व्ही. राव]] यांनी आपल्या शोधपेपरमध्ये मुख्यत्वे टिळकांच्या [[मराठा (मराठी वृत्तपत्र)|''मराठा'']] वर्तमानपत्राचा हवाला देत सांगितले की विष्णूशास्त्री चिपळूणकर आणि टिळक यांच्या नेतृत्वात काँग्रेसच्या कट्टरपंथी गटाने १८८१ ते १९२० च्या दरम्यान कशाप्रकारे मुलींसाठी शाळा सुरू करण्याला आणि प्रत्येक समुदायाला शिक्षण देण्याच्या प्रयत्नांना विरोध केला. या गटाच्या विरोधामुळे महाराष्ट्रातील ११ पैकी ९ [[नगरपालिका|नगरपालिकांमध्ये]] प्रत्येकाला शिक्षण देण्याच्या प्रस्तावाला पराभवाला सामोरे जावे लागले. या गटाने राष्ट्रवादी शिक्षणाचा पुरस्कार केला, ज्यामध्ये [[धर्मग्रंथ|धर्मशास्त्रांचे]] अध्यापन व त्याच्या कौशल्यांचा अभ्यास करण्यावर भर देण्यात आला.<ref name="hindi.theprint.in"/> === विवाहाचे वय व टिळकांचे विचार === त्यावेळी मुलींचे लग्न अगदी लहान वयात होते, त्यामुळे त्यांना असह्य छळ व यातना सहन करावा लागला. [[पेशवे|पेशव्यांच्या]] राज्यात [[ब्राह्मण समाज|ब्राह्मण]] कुटुंबांयांसाठी हे अनिवार्य होते की आपल्या मुलीचे लग्न ९ वर्षांपेक्षा कमी वयात केले गेले पाहिजे. एका प्रसिद्ध प्रकरणात, मुलगी फूलमणीचे ११व्या वर्षीच लग्न केले होते, तिच्या ३५ वर्षीय पतीने तिच्याशी [[बलात्कार|जबरदस्तीने संभोग]] (लैंगिक अत्याचार) केल्यामुळे तिचा मृत्यू झाला. ब्रिटिश भारतात अशा अनेक घटना घडल्या होत्या ज्यामध्ये अल्पवयीन मुलींशी लैंगिक संबंध ठेवल्याने त्या [[अपंग]] झाल्या. विवाह आणि संमतीने लैंगिक संबंध यासाठीचे वय वाढविण्याची मागणी [[भारतातील समाजसुधारक|भारतातील समाजसुधारकांकडून]] करण्यात येत होती. म्हणूनच ब्रिटिश सरकारने १८९१ साली एक कायदा "एज ऑफ कॉन्सेन्ट ॲक्ट १८९१" तयार केला आहे ज्यानुसार १२ वर्षापेक्षा कमी वयाच्या विवाहित किंवा अविवाहित मुलीशी लैंगिक संबंध ठेवणे बलात्काराच्या प्रकारात येईल. काँग्रेसचे सुधारवादी लोकांचे या विधेयकाला समर्थन होते, परंतु टिळकांनी या प्रकरणात ब्रिटीश सरकारच्या हस्तक्षेपाला विरोध केला. ते म्हणाले - '''हा सरकारचा कायदा योग्य आणि उपयुक्त असू शकेल, परंतु तरीही सरकारने आमच्या सामाजिक परंपरा आणि जीवनशैलीत हस्तक्षेप करावा अशी आमची इच्छा नाही''.'<ref name="hindi.theprint.in"/> === जातीचे निर्मूलन व गैर-ब्राम्हणांबद्दल टिळकांचे विचार === टिळकांनी [[भारतातील जातिव्यवस्था|जातीव्यवस्थेचे]] ''(द प्रॉस्पेक्ट्स ऑफ हिंदू कास्ट, मराठा, 10 जुलै 1881)'' समर्थन केले. टिळकांचा [[चातुर्वर्ण्य|वर्ण व्यवस्थेवर]] ठाम विश्वास होता. त्यांचा असा विश्वास होता की [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मण जात]] सर्वात शुद्ध आहे आणि जातीव्यवस्थेला टिकवून ठेवणे देश व समाजाच्या हिताचे आहे. त्यांचे म्हणणे होते की [[जातिव्यवस्थेचे निर्मूलन|जातींचे निर्मूलन]] होणे म्हणजे [[राष्ट्रीयत्व|राष्ट्रीयत्वाचा]] ऱ्हास होणे होय. त्यांच्या मते, [[जात]] हा हिंदू समाजाचा आधार आहे आणि जातीचा नाश म्हणजे हिंदू समाजाचा नाश.<ref name="hindi.theprint.in"/> जेव्हा [[जोतीराव गोविंदराव फुले|ज्योतिबा फुले]] यांनी <u>अनिवार्य शिक्षणाचे अभियान</u> सुरू केले तेव्हा टिळकांनी त्याला विरोध केला. टिळकांचा असे म्हणणे होते की, प्रत्येक बालकाला [[इतिहास]], [[भूगोल]], [[गणित]] शिकवण्यास काही अर्थ नाही, कारण त्यांचा उपयोग त्यांच्या आयुष्यात होत नाही. [[कुणबी]] जातीच्या मुलांना इतिहास, भूगोल किंवा गणिताचे शिक्षण दिल्यास त्यांचे नुकसान होईल कारण ते त्यांचे वांशिक कौशल्य विसरतील. ते पुढे म्हणाले की, कुणबी जातीच्या मुलांनी आपला पारंपरिक [[शेती]] व्यवसाय करावा आणि [[शिक्षण|शिक्षणापासून]] दूर रहावे. टिळक हे विचार मांडत असताना, त्याच वेळी ब्रिटिश सरकार शाळा उघडत होती, आणि त्यात सर्व जातींच्या मुलांना शिक्षण घेण्याचा अधिकार देत होती. टिळकांनी यास ब्रिटिश सरकारची गंभीर चूक म्हटली. सार्वजनिक शाळेत [[महार]] आणि [[मांग]] जातीच्या मुलांना प्रवेश देण्याबद्दल टिळकांनी ब्रिटीश सरकारला इशारा दिला की, महार-मांग मुले ब्राह्मण मुलांबरोबर बसल्याने हिंदू धर्म सुरक्षित राहणार नाही.<ref name="hindi.theprint.in"/> === टिळकांबद्दल डॉ. आंबेडकरांचे विचार === [[बाबासाहेब आंबेडकर|डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा]] असा विश्वास होता की टिळकांमुळे काँग्रेसने समाज सुधारणेचे काम थांबवले. यामुळे भारतातील सामाजिक परिवर्तनाचा मार्ग बंद झाला आणि राजकीय सुधारणाही थांबल्या. ज्या काळात [[महादेव गोविंद रानडे]] आणि [[गोपाळ कृष्ण गोखले]] ते [[जोतीराव गोविंदराव फुले|ज्योतिबा फुले]] सामाजिक सुधारणेसाठी कार्यरत होते, त्या काळात टिळक पारंपरिक नेत्यांचे नेतृत्व करीत होते. आणि या संदर्भात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी टिळकांबद्दल सातत्याने टीकात्मक लेखन केलेले आहे.<ref name="hindi.theprint.in"/> टिळक त्यावेळी काँग्रेस पक्षात कार्यरत होते. काँग्रेसमध्येच एक संस्था होती - ''सोशल कॉन्फरन्स'' ज्याने समाज सुधारणेसाठी काम केले. १९९५ मध्ये जेव्हा काँग्रेसचे अधिवेशन चालू होते, तेव्हा काही लोक म्हणाले की जर काँग्रेसच्या अंतर्गत सोशल कॉन्फरन्सने समाज सुधारणेचे काम केले तर आम्ही काँग्रेसचा पंडाल जाळून टाकू. अशा लोकांचे वैचारिक नेतृत्व टिळक करीत होते. शेवटी निर्णय घेण्यात आला की काँग्रेसचा समाजसुधारणाच्या कोणत्याही कार्यक्रमाशी संबंध राहणार नाही, मग ते कितीही महत्त्वाचे असले तरीही. काँग्रेस केवळ एक राजकीय व्यासपीठ बनले, त्यांनी समाज सुधारणेचे कार्यक्रम थांबविले. याचे वर्णन डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी आपल्या "गांधींनी आणि काँग्रेसने अस्पृश्यांसाठी काय केले?" पुस्तकात तपशीलवार केले आहे. "[[रानडे, गांधी आणि जीना|रानडे, गांधी आणि जिन्ना]]" या आपल्या दुसऱ्या पुस्तकात आंबेडकर लिहितात - "''विचारवंतांचा एक गट कट्टरपंथी आणि अराजकीय आहे आणि दुसरा गट पुरोगामी आणि राजकीय आहे.''" पहिल्या गटाचे नेतृत्व आधी चिपळूणकर आणि नंतर टिळक यांनी केले. या दोघांमुळे रानडे यांना विविध प्रकारचे त्रास झाले. यामुळे केवळ सामाजिक सुधारणांच्या कामांचेच नुकसान झाले नाही तर राजकीय सुधारणांनाही सर्वाधिक फटका बसल्याचे अनुभवावरून दिसून येते.'<ref name="hindi.theprint.in"/> टिळक आणि रानडे यांची तुलना करताना बाबासाहेब आंबेडकर हेही लिहितात की निःसंशयपणे टिळक तुरुंगात राहिले, परंतु रानडे यांची लढाई अधिक कठीण होती. ज्या व्यक्तीने राजकीय लढा दिला त्याला समाज डोक्यावर घेतो, तर समाज सुधारणेसाठी संघर्ष करणारी व्यक्ती बऱ्याचदा एकटी असते आणि तिला सर्व प्रकारच्या अपमानांना सामोरे जावे लागते.<ref name="hindi.theprint.in"/> टिळकांचे स्पष्ट मत होते की [[शेतकरी]] आणि कारागीर जातींनी [[राजकारण|राजकारणात]] प्रवेश करू नये. १९१८ मध्ये या जातींनी राजकीय प्रतिनिधित्त्व मागितले असता टिळकांनी सोलापुरातील एका सभेत असे म्हटले होते की '[[तेली]]-[[तामोशी|तामोली]]-[[कुणबी]] [[विधानसभा|विधानसभेत]] जाऊन काय करणार?' बाबासाहेबांच्या मते, टिळकांच्या मते या जातींतील लोकांचे कार्य कायद्यांचे अनुसरण करणे आहे आणि त्यांना कायदे करण्याचा अधिकार असू नये.<ref name="hindi.theprint.in"/> == सार्वजनिक उत्सवांची सुरुवात == राजकीय जनजागृतीसाठी इ.स. १८९३ साली टिळकांनी [[गणेशोत्सव]] सुरू केला आणि [[महात्मा फुले]]ंनी सुरू केलेल्या [[शिवजयंती|शिवाजी जयंतीला]] व्यापक स्वरुपात साजरी केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=choFAAAAMAAJ&dq=Kesar%C4%AB,+1881-1981&focus=searchwithinvolume&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%80|title=Kesarī, 1881-1981: vaicārika, sandarbha, āṇi vāṭacāla|date=1981|publisher=Kesarī Mudraṇālaya|language=mr}}</ref> शिवजयंती आणि गणेशोत्सव या सार्वजनिक सणांद्वारे ब्रिटिशांविरुद्ध लोकांना उभे राहण्यासाठी जागृत करणे हे टिळकांचे उद्दिष्ट होते.<ref>{{स्रोत बातमी|url=https://www.bbc.com/marathi/india-45027532|title=BBC News मराठी|language=mr}}</ref> ==कौटुंबिक जीवन == कौटुंबिक स्तरावर १९०२-०३ साली पुण्यात प्लेगने थैमान घातले होते. एकाच आठवड्यात टिळकांचा चुलतभाऊ आणि भाचा प्लेगला बळी पडला. त्याच आठवड्यात लोकमान्यांचा महाविद्यालयात शिकणारा ज्येष्ठ पुत्र विश्वनाथही प्लेगला बळी पडला. पत्‍नीचा देहान्त ...साली झाला. त्यांच्या राजकीय धकाधकीच्या जीवनात पत्‍नीच्या पश्चात त्यांच्या लहान मुलांची जबाबदारी ...नी सांभाळली. पण त्यांची दोन्ही धाकटी मुले टिळकबंधू म्हणून ओळखली जात, आणि ती आगरकरांच्या विचारांशी जवळीक ठेवणारी होती.{{संदर्भ}} == टिळकांवर लिहिलेली पुस्तके<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत| दुवा=http://www.lokmanyatilak.org/index.php/vadmay/lokmnaynvaril-sahitya/granthasuchi|title=लोकमान्य टिळकांवरील पुस्तके|last=|पहिले नाव=|दिनांक=|संकेतस्थळ=http://www.lokmanyatilak.org|archive-url=|archive-date=|dead-url=|ॲक्सेसदिनांक=२२ जुलै २०१९}}</ref>== * टिळक आणि आगरकर - तीन अंकी नाटक, लेखक [[विश्राम बेडेकर]] * [[टिळक]] भारत, लेखक शि.ल. करंदीकर * टिळकांची पत्रे, संपादक : एम. धोंडोपंत विद्वांस * मंडालेचा राजबंदी, लेखक [[अरविंद व्यं. गोखले]] * लोकमान्य टिळक चरित्र व आठवणी (भाग १ ते ६), लेखक प्रा.[[वामन शिवराम आपटे]] * लोकमान्य टिळक दर्शन, लेखक : भालचंद्र दत्तात्रेय खेर * लोकमान्य टिळक, लेखक : [[पु.ग. सहस्रबुद्धे]] * लोकमान्य टिळक यांचे चरित्र (३ खंड), लेखक [[न.चिं. केळकर]] * लोकमान्यांची सिंहगर्जना, लेखक गिरीश दाबके * लोकमान्य ते महात्मा लेखक सदानंद मोरे * लोकमान्य व लोकराजा लेख लेखक इंद्रजित नाझरे * लाल,बाल,पाल लेख लेखक इंद्रजित नाझरे *लोकमान्य टिळकांच्या जीवनावर "दुर्दम्य" नावाची चरित्रात्मक कादंबरी प्रा.गंगाधर गाडगीळ यांनी लिहिली आहे. ==चित्रपट== * "लोकमान्य : एक युगपुरुष" (दिग्दर्शक - ओम राऊत, टिळकांच्या भूमिकेत [[सुबोध भावे]]) - इ.स. २०१५. ===टिळकांवर न निघालेला चित्रपट=== चित्रपट निर्माते विनय धुमाळे यांनी टिळकांवर चित्रपट बनवण्यासाठी १९९८मध्ये केंद्र सरकारकडून अडीच कोटी रुपयांचे, तर राज्य सरकारकडून पन्नास लाख रुपयांचे अनुदान घेतले होते. मात्र तेव्हापासून आजपर्यंत हा चित्रपट बनलेला नाही. त्याबद्दल पुण्यातील विष्णू रामचंद्र कमळापूरकर यांनी माहिती अधिकाराचा वापर करून पाठपुरावा केला होता. अनुदान घेतल्यानंतर तब्बल सोळा वर्षे हा चित्रपट अपेक्षेनुसार बनविण्यात धुमाळे यांना अपयश आल्याचा निष्कर्ष राज्याच्या सांस्कृतिक विभागाने काढला असून, या अनुदानाची व्याजासकट वसुली करण्याची प्रक्रिया सुरू झाली. विनय धुमाळे यांनी शासकीय अर्थसाहाय्यातून निर्माण केलेला 'लोकमान्य' चित्रपट (डीव्हीडी स्वरूपातील) हा अतिशय सुमार दर्जाचा असून राष्ट्रपुरुषांवर चित्रपट बनविण्याचा उद्देश या चित्रपटातून सफल झालेला नाही, असे स्पष्ट मत राज्य सरकारच्या चित्रपट परीक्षण समितीने नोंदविले आहे. या समितीमध्ये संजीव कोलते, भक्ती मायाळू, प्रकाश जाधव, बाळासाहेब गोरे, विजय कोंडके, मधु कांबीकर, ललिता ताम्हाणे, महेश लिमये व सदस्य सचिव म्हणून मंगेश मोहिते यांचा समावेश होता. या चित्रपटाच्या सर्वच अंगांची समितीने चिरफाड केली आहे. हा चित्रपट नसून अडीच तासांचा माहितीपट असल्याचे समितीने नमूद केले असून सरकारचा या बाबतचा हेतू सफल झालेला नसल्याचेही त्यामध्ये स्पष्टपणे नमूद करण्यात आले आहे. == पुतळे== महाराष्ट्रात लोकमान्य टिळकांचे बरेच पुतळे आहेत, त्या पुतळ्यापैकी काहींना विशेष इतिहास आहे. टिळकांचे पुतळे असलेल्या काही शहरांची आणि तेथील लोकमान्य टिळकांच्या काही पुतळ्यांची यादी पुढे दिली आहे :- * [[खामगाव]] ([[बुलढाणा जिल्हा]] * [[तळोदा]] ([[नंदुरबार जिल्हा]]) * [[नवी दिल्ली]] (महाराष्ट्र सदन-प्रस्तावित) * [[नागपूर]] * निगडी (पुणे) * [[पुणे]] ([[महात्मा फुले मंडई|भाजी मंडई/रे मार्केट/फुले मार्केट]] ; टिळक स्मारक मंदिर, [[गायकवाड वाडा]]/केसरी वाडा) * [[बार्शी]] (भाजी मंडई) * [[बोरीवली]] ([[मुंबई]]) : हा पुतळा रस्त्यावरचे सिग्नल दिसण्याला अडथळा होतो, म्हणून हलवणार आहेत. * मुंबई (गिरगांव चौपाटी) : हा टिळकांचा पहिला पुतळा - टिळकांच्या हयातीतच शिल्पकार [[रघुनाथ कृष्ण फडके|रघुनाथराव फडके]] यांनी टिळकांना समोर बसवून बनवला. * [[रत्‍नागिरी]] (टिळकांच्या राहत्या घराच्या केलेल्या स्मारकात) * [इचलकरंजी] राजवाडा चौक टिळक रोड . * अरबी समुद्रात छत्रपती शिवाजी महाराजांसोबत लोकमान्य टिळकांचा देखील पुतळा उभारण्यात येणार आहे ===पुण्याच्या भाजी मंडईतील पुतळा === [[पुणे|पुण्याच्या]] [[महात्मा फुले]] मंडईत पांढऱ्या शुभ्र मेघडंबरीत असणाऱ्या लोकमान्य टिळकांच्या पुतळ्याचे २२ जुलै १९२४ रोजी अनावरण झाले. लोकमान्यांच्या निधनानंतर लगेचच म्हणजे १७ ऑगस्ट १९२० रोजीच्या पुणे नगरपालिकेच्या सभेत या पुतळ्याचा ठराव मांडण्यात आला व त्यासाठी पंधरा हजार रुपयांची तरतूदही करण्यात आली. त्यानंतर वर्षभराने झालेल्या सभेत शिल्पकार [[विनायकराव वाघ|विनायक व्यंकट वाघ]] यांना आगाऊ सहा हजार रुपये देण्यात यावेत, असे ठरले. नगरपालिकेच्या अकाउंटंटने मात्र या खर्चासाठी प्रांतिक सरकारची म्हणजे मुंबई सरकारची परवानगी घ्यावी असे सुचविले. ९ जून १९२२ रोजी नगरपालिकेचे लोकनियुक्त अध्यक्ष [[न.चिं. केळकर]] अध्यक्षस्थानी असलेल्या पालिकेच्या सभेत अकाउंटंटचा आक्षेप चर्चेला आला असता, ‘या खर्चासाठी अन्य कोणाचीही परवानगी घेण्याची गरज नाही,’ असे मत व्यक्त झाले. १९२२-२३ मध्ये सरकारी हिशेब तपासनिसाने पुतळा आणि शिल्पकाराचा खर्च करण्यास मनाई केली. जिल्हाधिकाऱ्यांनीतर ६ हजार रुपये वसूल करण्यासाठी भारतमंत्री (Secretary of State for India) यांच्या वतीने जिल्हा कोर्टात दावा दाखल केला. स्वातंत्र्यपूर्व कालखंडात अशा प्रकारचा दावा झालेला हा पहिलाच पुतळा असावा. टिळक हयात असताना सरकार त्यांच्यावर खटले भरतच होते, आता पुतळ्यावर खटला सुरू झाला. सरकार आणि कोर्ट या दोघांचेही दडपण पुणे नगरपालिकेच्या अध्यक्षांवर आले. शिल्पकार वाघांना या कशाचीच गंधवार्ता नव्हती. कोर्टाने पुतळा उभारण्याच्या खर्चाला बंदी घातली होती. अखेर केसरी मराठा ट्रस्टने खर्चाची बाजू उचलण्याची तयारी दाखवली. न्यायालयात विरुद्ध निकाल गेल्यास हे पैसे ट्रस्ट परत मागणार नाही, असे सांगितल्याने २२ जुलै १९२४ रोजी पंडित मोतीलाल नेहरू यांच्या हस्ते पुतळा बसविण्यात आला. मात्र न्यायालयाने सरकारविरुद्ध निर्णय दिला आणि पुणे नगरपालिकेची भूमिकाच योग्य ठरली. == बाह्य दुवे == {{कॉमन्स वर्ग|Bal Gangadhar Tilak|{{लेखनाव}}}} {{विकिक्वोट}} * * [http://maharashtratimes.indiatimes.com/articlelist/msid-3311635.cms महाराष्ट्र टाइम्समधील टिळकांवरील लेखसदर, ग्लोबल टिळक] * [http://www.loksatta.com/daily/20080903/vishesh.htm टिळकांचा अग्रलेख - गणपतीचा उत्सव, केसरी सप्टेंबर १८, १८९४] * [http://www.loksatta.com/daily/20050730/chchou.htm साध्वी सत्यभामाबाई टिळक ] ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} {{भारतीय स्वातंत्र्यलढा}} {{मराठी साहित्यिक}} {{पुणे}} {{DEFAULTSORT:टिळक, बाळ गंगाधर}} [[वर्ग:इ.स. १८५६ मधील जन्म]] [[वर्ग:बाळ गंगाधर टिळक| ]] [[वर्ग:महाराष्ट्रामधील राजकारणी]] [[वर्ग:भारतीय राजकारणी]] [[वर्ग:भारतीय स्वातंत्र्यसैनिक]] [[वर्ग:मराठी संपादक]] [[वर्ग:मराठी लेखक]] [[वर्ग:मराठी गणितज्ञ]] [[वर्ग:मराठी इतिहास संशोधक]] [[वर्ग:मराठी साहित्यिक]] [[वर्ग:मराठी विचारवंत]] [[वर्ग:इ.स. १९२० मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] moh1iy66yj3g9vk4ggvyz0jhlc8yuyi 0 1856 2139036 2093130 2022-07-20T12:42:41Z V.P.knocker 145906 व्याकरण सुधारणा wikitext text/x-wiki {{जिल्हा शहर|ज=अहमदनगर जिल्हा|श=अहमदनगर}} {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = शहर |स्थानिक_नाव = अहमदनगर |टोपणनाव = नगर |राज्य_नाव = महाराष्ट्र |आकाशदेखावा = Ahmednagar Maharashtra.jpg |आकाशदेखावा_शीर्षक = |अक्षांश = 19.08 | रेखांश = 74.73 |शोधक_स्थान = right |क्षेत्रफळ_एकूण = 85.14 |क्षेत्रफळ_आकारमान = |उंची = 656.54 |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |जिल्हा =[[अहमदनगर जिल्हा|अहमदनगर]] |लोकसंख्या_एकूण = 350905 |लोकसंख्या_वर्ष = २०११ |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = <ref name="GOI_2001">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा = http://ahmednagar.gov.in/html_docs/..%5Chtml_docs%5Cmahanagarpalika.htm |title = अहमदनगर जिल्हा}}</ref> |लोकसंख्या_घनता = 8900 |लोकसंख्या_मेट्रो = |लोकसंख्या_मेट्रो_वर्ष = |लोकसंख्या_मेट्रो_संदर्भ = |लिंग_गुणोत्तर = 1.08 |साक्षरता = 77.52 |एसटीडी_कोड = २४१ |पिन_कोड = 414001 |प्रमुख पदाधिकारी = सौ. शीला शिंदे |पद = महापौर |आरटीओ_कोड = महा-१६ |संकेतस्थळ = amc.gov.in/ |संकेतस्थळ_नाव = अहमदनगर संकेतस्थळ |तळटिपा = {{संदर्भयादी}} |इतर_नाव=|जवळचे_शहर=|लोकसंख्या_शहरी=|लोकसंख्या_क्रमांक=|अधिकृत_भाषा=}} '''अहमदनगर'''{{audio|Ahmednagar.ogg|उच्चार}} हे महाराष्ट्रातील शहर [[सीना नदी|सीना]] नदीच्या काठावर वसलेले आहे जे पुण्यापासून ईशान्येकडे साधारणपणे १२० किलोमीटरवर आहे. हे शहर अहमदनगर जिल्ह्याचे प्रशासकीय मुख्यालय आहे. == इतिहास == निजामशाहीचा संस्थापक पाथरीचा कुलकर्णी होय. मध्ययुगीन कालखंडात दक्षिण हिंदुस्थानमध्ये ज्या पाच शाह्या होऊन गेल्या त्यामध्ये अहमदनगरची [[निजामशाही]] ही स्वराज्याच्या पायाभरणीसाठी पूरक ठरली होती. हिंदुस्थानामध्ये मुस्लिम सत्तेची सुरुवात झाल्यानंतर विविध भागांत त्यांनी आपली सत्तास्थाने निर्माण केली होती. त्यासोबत अनेक वास्तूंची निर्मितीही झाली होती. आपल्या साम्राज्यविस्ताराचा एक भाग म्हणून त्यांनी संबंधित राजधानीला वा वास्तूला स्वतःची वा परिवाराची नावे दिली. त्यानुसार अहमदनगरच्या निजामशाहीला हे नाव मिळाले. या निजामशाहीचा इतिहास मोठा रोमांचकारी आहे. अहमदनगर हे मूळचे शहर नसून प्रसंगानुसार त्याची उभारणी झालेली आहे. [[देवगिरी]]वर स्थापन झालेल्या बहामनी राज्यात [[निजाम उल मुल्क]] पदवी धारण करणारा [[मलिक अहमद]] हा मूळचा हिंदू असून [[परभणी]] जिल्ह्यातील पाथरीच्या बहिरंभट कुलकर्णीचा नातू होता.त्याच्या वडिलांनी-तिमाभटाने मुस्लिम धर्म स्वीकारला होता. मलिक अहमद हा तिमाभटाचा मुलगा असून [[बहामनी]] साम्राज्यात पराक्रम गाजवत तो सुभेदार पदापर्यंत पोहोचला. बहामनी साम्राज्याचा दिवाण महंमद गावानमुळे विस्तार झाला, परंतु राज्यकारभारावरील पकड ढिली होत गेल्याने बहामनी साम्राज्यातील प्रत्येक सुभेदाराने स्वतःचे स्वतंत्र राज्य स्थापले. मलिक अहमदने [[जुन्नर]] या ठिकाणी राजधानी ठेवून स्वतःचे निजामशाही नावाचे स्वतंत्र राज्य झाल्याचे घोषित केले. तेव्हा बहामनीच्या फौजांनी मलिक अहमदवर आक्रमण केले. तेव्हा [[भिंगार]] गावाजवळील इमाम घाटात त्याने बहामनी सैन्याचा दारुण पराभव केला. विजय मिळवून देणारा परिसर म्हणून याच ठिकाणी २८ मे १४९० रोजी त्याने एका शहराची स्थापना केली. त्याला नाव दिले अहमदनगर. विशेष म्हणजे मलिक अहमदच्या फौजेत असणाऱ्या राजा, सेनापती, प्रधान आणि काझी अशा सर्वांच्याच नावात अहमद होते. आपल्या मूळ पुरुषाच्या नावावरून या घराण्याने बहिरंभटावरून बहिरी नाव धारण केले तर पुढे प्रत्येक राजाने स्वतःला निजामशहा हा किताब लावला तर त्यांच्या साम्राज्याला निजामशाही म्हटले गेले. मलिक अहमद निजामशहा बहिरीने त्या ठिकाणी एका भुईकोट किल्ल्याची पायाभरणी केली आहे. त्यानुसार अहमदनगरमध्ये अंडाकृती किल्ला बांधला. या किल्ल्याचा परीघ मैलाचा असून किल्ल्याच्या भोवती मोठा खंदक, तर बाजूने २२ मोठे बुरूज आहेत. किल्ल्यामध्ये पाण्याकरिता गंगा, जमुना, मछलीबाई व शक्करबाई नावाच्या ४ विहिरी असून सोनमहल, मुल्कआबाद, गगन महल, मीना महल, [[बगदाद]] महल यांसारखे महाल बांधले. दिवसेंदिवस यात वाढ होत गेली. तत्कालीन कालखंडात या किल्ल्याच्या आजूबाजूला एका स्वतंत्र शहराची निर्मिती झाली. त्या भागाला [[कोटबाग निजाम]] म्हटले गेले. या कोटबाग निजामचे वैभव एवढे मोठे,अतिभव्य होते की,याची तुलना कैरो व [[पॅरिस]]सारख्या भव्य शहरांसोबत व्हायची. अहमदनगरच्या निजामशाहीत एकूण ११ निजाम होऊन गेले आहे. त्यापैकी चौघांचे खून झाले. १२५ वर्षे ही राजसत्ता टिकली. निजाम या शब्दाचा अर्थ होतो जमिनीची व्यवस्था पाहणारा, त्यामुळे संबंधित सुभेदाराला निजाम उल मुल्क ही पदवी असायची. अशी पदवी असणाऱ्या दोन सरदारांनी स्वतःचे राज्य निर्माण केले. पहिले १४९०ची अहमदनगरची निजामशाही आणि दुसरी १७२४ची हैदराबादचे निजामशाही. या दोन सत्तांचा परस्पर काहीही संबंध नाही. अहमदनगरच्या निजामशाहीत मलिक अंबरसारखा शूर आणि धोरणी प्रधान होऊन गेला. त्याने जमीन महसूल व्यवस्था सुधारली. शिवाय शत्रूशी लढण्याकरिता गनिमी काव्याच्या युद्धनीतीचा अवलंब केला. म्हणून त्याला गनिमी कावा युद्धनीतीचा जनक म्हटले जाते. स्वराज्याला पोषक ठरणारी पार्श्र्वभूमी याच निजामशाहीने दिली. कारण छत्रपती शिवाजीवे मूळ पुरुष बाबाजी भोसलेंपासून आजोबा मालोजीराजे, वडील शहाजी भोसलेंसह सर्व भाऊबंद याच निजामशाहीत पुढे आले/आहे. एवढेच नाही तर मालोजीराजे यांनी इंदापूर या ठिकाणी तर चुलते शरीफजी यांनी भातोडी (नगरजवळील)या ठिकाणी झालेल्या युद्धात निजामासाठी प्राणार्पण केले. स्वराज्य संकल्पक शहाजीराजे घडले तेच मुळी निजामशाहीत होत. [[मलिक अंबर|मलिकअंबर]] नंतर त्यांनी निजामशाही वाचविताना मुर्तुजा निजामाला घेऊन परांडा या ठिकाणी गादी ठेवून स्वतंत्रपणे कारभार चालविला. शाहजहानने स्वतः निजामशाही विरोधात मोहीम आखली नसती तर शहाजीराजांनी स्वतःच स्वराज्याची मुहूर्तमेढ रोवली असती. भोसले घराण्याबरोबर याच निजामशाहीत सिंदखेडचे जाधव, [[फलटण]]चे निंबाळकर घराणे नावारूपाला आले. या एकत्रितपणामुळेच विवाहबंधनांतून नवीन कार्याची निर्मिती झाली. भोसले व घोरपडे हे घराणे मूळ एकच असून या घराण्यातील कर्णसिंहाला निजामाने राजे घोरपडे-बहाद्दर नावाचा किताब दिला होता. तेव्हापासून घोरपडे हे नाव उदयास आले. [[सोलापूर]], [[परांडा]], [[औसा]], [[उदगीर]], [[धारूर]],[[देवगिरी]] यांसारखे अनेक भुईकोट किल्ले निजामशाहीतच पुढे आले. साम्राज्यविस्तार करताना आदिलशहाबरोबर झालेल्या युद्धात इब्राहिम निजामशहा ५ ऑगस्ट १५९५ रोजी नळदुर्ग येथे मरण पावला परंतु निजामशहा आणि आदिलशहाचे संबंध सुरळीत राहिल्याने पहिल्या बुऱ्हाणशहाला (१५०८ ते १५५३) इस्माईल आदिलशहाची मुलगी दिली होती. तर हुसेन निजामशहाची मुलगी [[चांदबिबी]] ही अली आदिलशहाला दिली होती. या शाही विवाहात सोलापूरचा किल्ला आंदण म्हणून वापरला गेला. निजामशाहीची देणगी म्हणजे हुसेन निजामशहाच्या काळात चिकबुरूज नावाने जगातील भव्य असणारी तोफ. ५५ टन वजनाची ही तोफ बरेच दिवस परंड्याच्या किल्ल्यात होती. पुढे परंडा आदिलशहाकडे आल्यानंतर ऑगस्ट १६३२ साली ती विजापूरला गेली. तोफ वाहून नेण्याकरिता १० हत्ती व ४०० बैल लागायचे. सोलापूर व [[विजयनगर]]वर याचा वापर झाला. विजापूरच्या सर्जा बुरुजावर मुलुखमैदान नावाची ही तोफ पर्यटकांचे आकर्षण आहे.शेवटचा निजामशहा मुर्तुजा (तिसरा) हा मोगलांच्या कैदेत गेला आणि १६३६ साली हे निजामशाही साम्राज्य बुडाले. तेव्हापासून १७५९ पर्यंत अहमदनगर मोगलांच्या ताब्यात होते. शाहिस्तेखान, मिर्झाराजे जयसिंग आणि औरंगजेबाने छत्रपती शिवाजीविरोधात मोहीम आखण्यापूर्वी बरेच दिवस नगरमध्ये मुक्काम ठोकला होता/आहे. मोगलांचा विजापूरकडे जाणारा रस्ता म्हणजे [[औरंगाबाद]], अहमदनगर, परंडा, [[काटी]], जरखेड, मोहोळवरून पुढे जायचा. छत्रपती शिवाजी महाराजांनाही नगरचा किल्ला ताब्यात राहावा अशी इच्छा होती. म्हणून त्यांनी ३० मे १६६४ साली आक्रमण केले होते. मध्ययुगीन कालखंडातील फेरिस्तासारखा इतिहासकार निजामशाहीतच घडला गेला. मराठा साम्राज्याच्या विरोधात मोहीम काढणारा [[औरंगजेब]] शेवटी परत जाण्याकरिता निघाला तेव्हा १७०६ ते १७०७ या दरम्यान अहमदनगरमध्येच राहिला होत.त्यामुळे त्याच्या कैदेत असणाऱ्या छत्रपती शिवरायांच्या पत्नी सकवारबाई, शंभूराजांच्या पत्नी महाराणी येसूबाई, मुलगा शाहूसह अनेक मराठ्यांनी अहमदनगरचा पाहुणचार घेतलेला आहे. एवढेच नाही तर सतत २६ वर्षे दक्षिणेच्या मोहिमेवर असणारा औरंगजेब वार्धक्यामुळे २० फेब्रुवारी १७०७ रोजी अहमदनगरमध्येच वारला आहे. पुढे १७५९ साली मराठ्यांनी हा किल्ला जिंकून घेतल्यानंतर तो महादजी शिंदेच्या जहागिरीत होता. मराठी साम्राज्यात घडलेल्या घडामोडींमुळे नाना फडणिसांना नगरच्याच किल्ल्यात ठेवण्यात आले होते. पुढे १८१७ रोजी तो ब्रिटिशांनी जिंकल्याने त्यांनी अहमदनगरला लष्करी छावणी उभारली. ती आजही कायम आहे. पहिल्या महायुद्धानंतर [[जर्मनीचे]] कैदी याच किल्ल्यात ठेवण्यात आले होते. ब्रिटिशांमुळे शहराच्या आधुनिकीकरणाला चालना मिळाली तर १९४२ला स्वतंत्र भारताच्या निर्मितीसाठी कॉंग्रेसने आंदोलन उभे केले तेव्हा अनेक राजकीय कैदी नगरच्या किल्ल्यात डांबण्यात आले. पैकी भारताचे पहिले पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरूंचा मुक्काम दोन वर्षे होता. यादरम्यान त्यांनी ‘[[डिस्कवरी ऑफ इंडिया]]’ नावाचा ग्रंथ इथेच लिहिला. याच ठिकाणी तुरुंगात असताना आंबेडकरांनी ‘थॉट ऑफ [[पाकिस्तान]]’ व मौलाना आझादांनी ‘गुबारेखातीर’ लिहून काढला आहे. छत्रपती शिवरायांचे एक विश्वासू सेनापती खंडेराव कदम नगरजवळील प्रवरा देवळालीचे रहिवासी. अशा रीतीने अहमदनगरची निजामशाही म्हणजे हिंदू-मुस्लिमांचा मिलाफ होता. एवढेच नाही तर अल्लाउद्दीन खिलजीनंतर दक्षिणेतील हिंदूंची तलवार म्यान झाली होती. तिला पुन्हा प्रतिष्ठा मिळवून देण्याचे काम निजामशाहीत घडून आले. एका अर्थाने अहमदनगरची निर्मिती स्वतः मलिक अहमदने केलेली असल्याने या शहराच्या नामांतराचा विषय कधी चर्चेला आल्याचे दिसत नाही. निजामाच्या सहिष्णुतेमुळेच अनेक मराठा सरदार तर पुढे आलेच शिवाय ज्ञानेश्वररांपासून ते शेख महंमदापर्यंतचे अनेक संत याच परिसरात निर्माण झाले. म्हणूनच संतकवी दासगणूंनी अहमदनगरविषयी लिहिताना म्हटले आहे की, मराठेशाहीचे जननस्थान पुण्यभूमी महापावन आहे. मराठ्यांच्या कर्तृत्वाच्या उदयकाली [[विठोजीराजे भोसले|विठोजी भोसले]], [[मालोजी भोसले]], [[लखुजी जाधव|लखुजी जाधवराव निंबाळकर]], पवार, बाजी कदमराव हे निजामशाहीचा चौथा सुलतान मुर्तझा निजामशाह आणि पुढे मलिक अंबर ह्याच्या पदरी सेवेत होते. देवळाली प्रवरा येथील सरदार बाजी कदमराव ह्यांना [[साल्हेर]] आणि [[मुल्हेर]] हे किल्ले, किल्ल्यावर फितवा करून मिळवून दिल्याबद्दल देवळाली प्रवरा आणि रुई ही गावे [[इ.स. १५८०]] साली इनाम मिळाली होती. पुढे विजापूरकारांशी लढताना बाजी कदमांचा बंकापूर ( [[कर्नाटक]] ) येथे मृत्यू झाला. आजही त्यांचे वंशज हे देवळाली प्रवरा येथे आहेत. पुढे छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या सेवेत हे घराणे आले. खंडेराव कदम आणि तिसरे बाजी हे शिवाजी महाराजांचे अत्यंत विश्वासू सरदार होते. ह्यांच्याकडे राजगड किल्ल्याची तटसरनौबती होती. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी दक्षिण दिग्विजय मोहिमेत [[तामिळनाडू]] येथील वली गंडापुराम हा किल्ला जिंकला. ह्या किल्ल्याची किल्लेदारी कदमांकडे होती. छत्रपती राजाराम महाराजांच्या जिंजी मोहिमेतही कदमांनी स्वराज्यासाठी आपले पूर्ण योगदान अर्पण केले. [[पानिपत]]च्या लढाईत ह्या घरातील सात पुरुष कामी आले. आजही कदमांकडे पारंपरिक आणि दुर्मिळ अशी जुनी शस्त्रे जपलेली आहेत. त्यांत धोप तलवारी, गूर्ज, कट्यारी, ढाली, बिचवे, हस्तिदंती गुप्त्या, भाले, शिवकालीन शिवराया आणि इतर ऐतिहासिक साधने आहेत. अहमदनगर जिल्ह्यातील देवळाली प्रवरा हे नगर जिल्ह्यातील पहिली नगरपालिका असलेले शहर आहे.देवळाली प्रवरा नगरपालिकेस भारताच्या माजी [[राष्ट्रपती]] [[प्रतिभाताई पाटील]] ह्यांच्या हस्ते "राष्ट्रीय भूजल पुरस्कार"मिळालेला आहे.हा पुरस्कार [[मनमोहन सिंग]] व तत्कालीन कृषिमंत्री [[शरदराव पवार]] ह्यांच्या उपस्थितीत नगराध्यक्ष श्री मुरलीधर कदम ह्यांनी स्वीकारला होता.देशातील फक्त ह्या एकाच नगरपालिकेला हा सन्मान मिळालेला आहे. == भूगोल == '''१. स्थान :-''' अहमदनगर शहराचे स्थान १९.०८° उत्तर अक्षांश, ७४.७३° पूर्व रेखांश असे आहे. शहराची समुद्रसपाटीपासून उंची ६४९ मीटर आहे.अहमदनगर हा क्षेत्रफळाने महाराष्ट्र राज्यात सर्वात मोठा जिल्हा आहे.या जिल्हाला सात जिल्ह्यांच्या सिमानी जोडले आहे/आहेत. '''२. जमिनीचे प्रकार :-'''अहमदनगर जिल्ह्यात विविध प्रकारची जमीन आहे. जिल्ह्याच्या पश्चिम भागात सह्याद्रीचा डोंगराळ भाग आहेत. त्यांना कळसूबाई, अदुला, बालेश्वर आणि हरिश्र्चंद्रगड डोंगरी रांग म्हणतात. सह्याद्रीतील सर्वाधिक उंच शिखर कळसूबाई हे अहमदनगर जिल्ह्यात आहे. हरिश्चंद्रगड, रतनगड, कुलंग आणि अजूबा हे जिल्ह्यातील काही शिखर आहेत. पुणे-संगमनेर रोडवरील चांदापुरी घाटावरील रंधा धबधब्याच्या मार्गावर आपल्याला विटा घाट दिसेल. अहमदनगर जिल्ह्याच्या भोगोलिक रचनेनुसार तीन प्राकृतिक विभाग पडतात. १) पश्चिमी डोंगराळ क्षेत्र २) मध्यवर्ती पठार प्रदेश ३) उत्तरेकडील आणि दक्षिणी मैदानाचे क्षेत्र '''१. पश्चिमी डोंगराळ क्षेत्र :''' अकोले तालुका व संगमनेर तालुक्यांचा या प्रदेशामध्ये समावेश होतो. या प्रदेशातील अदुला, बालेश्वर आणि हरिशचंद्रगडच्या पर्वत रांगांमध्ये एकाच भागात अनेक उच्च शिखरे आढळतात. सह्याद्रीतील ५४२७ फूट उंच असलेले सर्वोच्च शिखर कळसूबाई हे याच प्रदेशात आहे. '''२. मध्यवर्ती पठार प्रदेश :''' या क्षेत्रात पारनेर,अहमदनगर तालुका आणि संगमनेर,श्रीगोंदा आणि कर्जत तालुक्यातील काही भाग या क्षेत्रात येतो. '''३.उत्तर आणि दक्षिण मैदानाचे क्षेत्र :''' या क्षेत्रात उत्तरी कोपरगाव, राहाता, श्रीरामपूर, राहुरी, नेवास्याचा समावेश आहे. हा गोदावरी आणि प्रवरा नदीच्या खोरयाच भाग आहे. श्रीगोंदा, कर्जत, जामखेड या दक्षिणेकडील तालुक्यांचा भागही या भौतिक विभागात समाविष्ट केला आहे. या प्रदेशात घोड, भीमा आणि सिना नद्यांचे खोरे आहे. == अहमदनगर जिल्ह्यातील नद्या == [[गोदावरी]] आणि [[भीमा]] ह्या जिल्यातील दोन प्रमुख नद्या आहेत. [[भीमा नदी|भीमा]] ही [[कृष्णा]] नदीची उपनदी आहे. या नद्यांचे पाणलोट क्षेत्र [[हरिश्चंद्रगड|हरिश्चंद्रगडावर]] आणि जिल्ह्यात पश्चिमेकडून पूर्वेकडे पसरलेले आहे. जिल्ह्यातून वाहणाऱ्या अन्य नद्या [[प्रवरा]], [[मुळा]], [[सीना नदी|सिना]] आणि [[धोरा]] या आहेत. प्रवरा नदी गोदावरीची उपनदी आहे. प्रवरा नदीवर अकोले तालुक्यात [[भंडारदरा]] येथे धरण बांधण्यात आले आहे. धरण परिसरात [[रंधा धबधबा]] आहे. [[मुळा नदी (भारत)|मुळा]] नदीवर [[राहुरी तालुका|राहुरी]] तालुक्यात बारागाव नांदूर येथे धरण बांधण्यात आले आहे. == वने == अहमदनगर जिल्ह्याच्या पश्चिमेकडील डोंगराळ भागात जंगल आहे. साग, बाभूळ, धावडा, हळदू आणि नीम ही या जंगलात आढळणारी प्रमुख झाडे आहेत. आंबा, हळदी, आवळा, बोर, मोसंबी,इत्यादी फळझाडे जिल्ह्यात आढळतात. == जिल्ह्यातील प्रसिद्ध व्यक्ती == * [[संत ज्ञानेश्वर]] - यांनी [[नेवासा]] येथे पैस खांबाला टेकून [[ज्ञानेश्वरी]] लिहिली. * [[साईबाबा]] - अहमदनगरजवळील [[शिर्डी]] हे संत साईबाबांची कर्मभूमी असणारे गाव आहे. *[[आनंदऋषीजी|आचार्य आनंद ऋषीजी महाराज]] * [[अवतार मेहेर बाबा]] * [[सदाशिव अमरापूरकर]] - प्रसिद्ध अभिनेते * [[रावसाहेब पटवर्धन]] - थोर स्वातंत्र्यसेनानी * [[अच्युतराव पटवर्धन]] - थोर स्वातंत्र्यसेनानी * [[त्र्यंबक शिवराम भारदे|बाळासाहेब भारदे]] * [[भाई सथ्था]] - कम्युनिस्ट नेते * सेनापती [[दादा चौधरी]] - कम्युनिस्ट नेते * [[मधू दंडवते]] - संसदपटू * कवी [[ना.वा. टिळक|नारायण वामन (रेव्हरंड) टिळक]] * [[लक्ष्मीबाई टिळक]] * [[अण्णा हजारे]] - ज्येष्ठ समाजसेवक * [[नरेंद्र फिरोदिया]] - उद्योजक * महानुभाव पंथाचे संस्थापक [[चक्रधर स्वामी]] यांची सर्वात जास्त चरणांकित स्थाने नगरमध्येच आहेत. * [[निवृत्तीनाथ महाराज देशमुख]] (इंदुरीकर महाराज) *[[भगवान बाबा|संत भगवान बाबा]] == वाहतूक व्यवस्था == [[मुंबई]] - [[विशाखापट्टणम]] [[राष्ट्रीय महामार्ग २२२]] अहमदनगर शहरातून जातो. अहमदनगर हे [[पुणे]], [[औरंगाबाद]], [[सोलापूर]], [[नाशिक]], [[बीड]] या महाराष्ट्रातील प्रमुख शहरांशी राज्य महामार्गांने जोडले गेले आहे. [[दौंड]] - [[मनमाड]] लोहमार्गावरील [[अहमदनगर रेल्वे स्थानक|अहमदनगर]] हे महत्त्वाचे रेल्वे स्थानक आहे. ==अहमदनगर जिल्ह्यातील पर्यटन स्थळे== * [[शनी शिंगणापूर]] - येथे शनीचे सुप्रसिद्ध मंदिर आहे. येथे कुठल्याही घराला आणि बँकांनासुद्धा कुलपे नाहीत.शनिदेव चोरांपासून गावाचे रक्षण करतो अशी स्थानिक लोकांची भावना आहे/आहेत./समज आहे * [[शिर्डी]] - हे ठिकाण साईबाबांच्या वास्तव्यासाठी आणि मंदिरासाठी प्रसिद्ध आहे. शिर्डीला छोटी मुंबई असे म्हणतात. शिर्डीला विमानतळ आहे. * [[सिद्धटेक]]-येथील सिद्धिविनायक मंदिर हे [[अष्टविनायक]] मंदिरांपैकी एक मंदिर आहे. *[[विशाल गणपती|विशाल गणपती मंदिर]] - हे नगरचे ग्रामदैवत म्हणून प्रसिद्ध असलेले मंदिर अहमदनगरच्या माळीवाडा भागात आहे. * रेणुकामाता मंदिर (केडगांव) - केडगांव अहमदनगर रेल्वेस्थानकापासून साधारण पणे ३ किलोमीटरवर आणि अहमदनगर बसस्थानकापासून सुमारे ५ किलोमीटरवर आहे/आहेत. * ब्रम्हनाथ - पाथर्डी तालुक्यातील सोनोशी गाव येथील तीर्थस्थान आहे. * [[भुईकोट किल्ला]] - इ.स. १९४२ साली [[जवाहरलाल नेहरू]] यांना इंग्रजांनी कैदेत ठेवले होते. तेथे त्यांनी "डिस्कव्हरी ऑफ इंडिया" हे पुस्तक लिहिले. * [[हरिश्चंद्रगड]] - एक ऐतिहासिक किल्ला आहे. हा नगरपासून अंदाजे १२५ किलोमीटर अंतरावर आहे. सुप्रसिद्ध कोकणकडा येथेच आहे. नाक्लेस फॉल सुप्रसिद्ध आहे. * श्रीक्षेत्र "[[भगवानगड]]" हे [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[बीड]]-अहमदनगर जिल्ह्यांतील सीमेवर असलेल्या, खरवंडी गावाच्या बाजूला डोंगरावर वसलेले निसर्गरम्य देवस्थान आहे. या ठिकाणी [[विठ्ठल]] आणि पांडवांचे पुरोहित असलेल्या [[धौम्य|धौम्य ऋषींचे]] मंदिर आहे. तसेच [[जनार्दनस्वामी]], [[भगवानबाबा]] व [[भीमसिंह महाराज]] यांच्या समाध्या येथे आहेत. सर्व जातिधर्मातील लोकांमध्ये एकोपा राहावा म्हणून भक्तीचा गड श्रीक्षेत्र भगवानगड याची उभारणी झालेली आहे. महाराष्ट्र राज्यातील ऊसतोडणी मजुरांचे श्रद्धास्थान म्हणूनही भगवानगडाकडे पाहिले जाते. * [[राहुरी]] तालुक्यातील ताहराबाद येथील श्री. संत कवी महिपती महाराज यांची समाधी आहे. * राहुरी तालुक्यातील [[मुळा नदी (अहमदनगर जिल्हा)|मुळा]] धरण प्रसिद्ध आहे. * नगरपासून [[भंडारदरा]] खूप जवळ आहे. येथे Necklace (नेकलेस) स्वरूपातला धबधबा (Falls) आहे. == हे सुद्धा पहा == * [[अहमदनगर जिल्हा]] * [[जोर्वे (पुरातत्त्व उत्खनन स्थळ)|जोर्वे]] (पुरातत्त्व उत्खनन स्थळ) *[[अहमदनगरचा भुईकोट किल्ला]] *[[अहमदनगर पर्यटन]] == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} ==बाह्य दुवे== * [http://ahmednagar.gov.in अहमदनगर जिल्हा] * [http://amc.gov.in/ अहमदनगर महानगरपालिका] {{अहमदनगर जिल्हा}} {{अहमदनगर जिल्ह्यातील तालुके}} {{महाराष्ट्रातील जिल्हे}} [[वर्ग:अहमदनगर जिल्हा]] 5xigzpyepjpfee418lf35p5qebq4vf6 2139038 2139036 2022-07-20T12:47:31Z V.P.knocker 145906 wikitext text/x-wiki {{जिल्हा शहर|ज=अहमदनगर जिल्हा|श=अहमदनगर}} {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = शहर |स्थानिक_नाव = अहमदनगर |टोपणनाव = नगर |राज्य_नाव = महाराष्ट्र |आकाशदेखावा = Ahmednagar Maharashtra.jpg |आकाशदेखावा_शीर्षक = |अक्षांश = 19.08 | रेखांश = 74.73 |शोधक_स्थान = right |क्षेत्रफळ_एकूण = 85.14 |क्षेत्रफळ_आकारमान = |उंची = 656.54 |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |जिल्हा =[[अहमदनगर जिल्हा|अहमदनगर]] |लोकसंख्या_एकूण = 350905 |लोकसंख्या_वर्ष = २०११ |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = <ref name="GOI_2001">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा = http://ahmednagar.gov.in/html_docs/..%5Chtml_docs%5Cmahanagarpalika.htm |title = अहमदनगर जिल्हा}}</ref> |लोकसंख्या_घनता = 8900 |लोकसंख्या_मेट्रो = |लोकसंख्या_मेट्रो_वर्ष = |लोकसंख्या_मेट्रो_संदर्भ = |लिंग_गुणोत्तर = 1.08 |साक्षरता = 77.52 |एसटीडी_कोड = २४१ |पिन_कोड = 414001 |प्रमुख पदाधिकारी = सौ. शीला शिंदे |पद = महापौर |आरटीओ_कोड = महा-१६ |संकेतस्थळ = amc.gov.in/ |संकेतस्थळ_नाव = अहमदनगर संकेतस्थळ |तळटिपा = {{संदर्भयादी}} |इतर_नाव=|जवळचे_शहर=|लोकसंख्या_शहरी=|लोकसंख्या_क्रमांक=|अधिकृत_भाषा=}} '''अहमदनगर'''{{audio|Ahmednagar.ogg|उच्चार}} हे महाराष्ट्रातील शहर [[सीना नदी|सीना]] नदीच्या काठावर वसलेले आहे जे पुण्यापासून ईशान्येकडे साधारणपणे १२० किलोमीटरवर आहे. हे शहर अहमदनगर जिल्ह्याचे प्रशासकीय मुख्यालय आहे. == इतिहास == निजामशाहीचा संस्थापक पाथरीचा कुलकर्णी होय. मध्ययुगीन कालखंडात दक्षिण हिंदुस्थानमध्ये ज्या पाच शाह्या होऊन गेल्या त्यामध्ये अहमदनगरची [[निजामशाही]] ही स्वराज्याच्या पायाभरणीसाठी पूरक ठरली होती. हिंदुस्थानामध्ये मुस्लिम सत्तेची सुरुवात झाल्यानंतर विविध भागांत त्यांनी आपली सत्तास्थाने निर्माण केली होती. त्यासोबत अनेक वास्तूंची निर्मितीही झाली होती. आपल्या साम्राज्यविस्ताराचा एक भाग म्हणून त्यांनी संबंधित राजधानीला वा वास्तूला स्वतःची वा परिवाराची नावे दिली. त्यानुसार अहमदनगरच्या निजामशाहीला हे नाव मिळाले. या निजामशाहीचा इतिहास मोठा रोमांचकारी आहे. अहमदनगर हे मूळचे शहर नसून प्रसंगानुसार त्याची उभारणी झालेली आहे. [[देवगिरी]]वर स्थापन झालेल्या बहामनी राज्यात [[निजाम उल मुल्क]] पदवी धारण करणारा [[मलिक अहमद]] हा मूळचा हिंदू असून [[परभणी]] जिल्ह्यातील पाथरीच्या बहिरंभट कुलकर्णीचा नातू होता.त्याच्या वडिलांनी-तिमाभटाने मुस्लिम धर्म स्वीकारला होता. मलिक अहमद हा तिमाभटाचा मुलगा असून [[बहामनी]] साम्राज्यात पराक्रम गाजवत तो सुभेदार पदापर्यंत पोहोचला. बहामनी साम्राज्याचा दिवाण महंमद गावानमुळे विस्तार झाला, परंतु राज्यकारभारावरील पकड ढिली होत गेल्याने बहामनी साम्राज्यातील प्रत्येक सुभेदाराने स्वतःचे स्वतंत्र राज्य स्थापले. मलिक अहमदने [[जुन्नर]] या ठिकाणी राजधानी ठेवून स्वतःचे निजामशाही नावाचे स्वतंत्र राज्य झाल्याचे घोषित केले. तेव्हा बहामनीच्या फौजांनी मलिक अहमदवर आक्रमण केले. तेव्हा [[भिंगार]] गावाजवळील इमाम घाटात त्याने बहामनी सैन्याचा दारुण पराभव केला. विजय मिळवून देणारा परिसर म्हणून याच ठिकाणी २८ मे १४९० रोजी त्याने एका शहराची स्थापना केली. त्याला नाव दिले अहमदनगर. विशेष म्हणजे मलिक अहमदच्या फौजेत असणाऱ्या राजा, सेनापती, प्रधान आणि काझी अशा सर्वांच्याच नावात अहमद होते. आपल्या मूळ पुरुषाच्या नावावरून या घराण्याने बहिरंभटावरून बहिरी नाव धारण केले तर पुढे प्रत्येक राजाने स्वतःला निजामशहा हा किताब लावला तर त्यांच्या साम्राज्याला निजामशाही म्हटले गेले. मलिक अहमद निजामशहा बहिरीने त्या ठिकाणी एका भुईकोट किल्ल्याची पायाभरणी केली आहे. त्यानुसार अहमदनगरमध्ये अंडाकृती किल्ला बांधला. या किल्ल्याचा परीघ मैलाचा असून किल्ल्याच्या भोवती मोठा खंदक, तर बाजूने २२ मोठे बुरूज आहेत. किल्ल्यामध्ये पाण्याकरिता गंगा, जमुना, मछलीबाई व शक्करबाई नावाच्या ४ विहिरी असून सोनमहल, मुल्कआबाद, गगन महल, मीना महल, [[बगदाद]] महल यांसारखे महाल बांधले. दिवसेंदिवस यात वाढ होत गेली. तत्कालीन कालखंडात या किल्ल्याच्या आजूबाजूला एका स्वतंत्र शहराची निर्मिती झाली. त्या भागाला [[कोटबाग निजाम]] म्हटले गेले. या कोटबाग निजामचे वैभव एवढे मोठे,अतिभव्य होते की,याची तुलना कैरो व [[पॅरिस]]सारख्या भव्य शहरांसोबत व्हायची. अहमदनगरच्या निजामशाहीत एकूण ११ निजाम होऊन गेले आहे. त्यापैकी चौघांचे खून झाले. १२५ वर्षे ही राजसत्ता टिकली. निजाम या शब्दाचा अर्थ होतो जमिनीची व्यवस्था पाहणारा, त्यामुळे संबंधित सुभेदाराला निजाम उल मुल्क ही पदवी असायची. अशी पदवी असणाऱ्या दोन सरदारांनी स्वतःचे राज्य निर्माण केले. पहिले १४९०ची अहमदनगरची निजामशाही आणि दुसरी १७२४ची हैदराबादचे निजामशाही. या दोन सत्तांचा परस्पर काहीही संबंध नाही. अहमदनगरच्या निजामशाहीत मलिक अंबरसारखा शूर आणि धोरणी प्रधान होऊन गेला. त्याने जमीन महसूल व्यवस्था सुधारली. शिवाय शत्रूशी लढण्याकरिता गनिमी काव्याच्या युद्धनीतीचा अवलंब केला. म्हणून त्याला गनिमी कावा युद्धनीतीचा जनक म्हटले जाते. स्वराज्याला पोषक ठरणारी पार्श्र्वभूमी याच निजामशाहीने दिली. कारण छत्रपती शिवाजीवे मूळ पुरुष बाबाजी भोसलेंपासून आजोबा मालोजीराजे, वडील शहाजी भोसलेंसह सर्व भाऊबंद याच निजामशाहीत पुढे आले/आहे. एवढेच नाही तर मालोजीराजे यांनी इंदापूर या ठिकाणी तर चुलते शरीफजी यांनी भातोडी (नगरजवळील)या ठिकाणी झालेल्या युद्धात निजामासाठी प्राणार्पण केले. स्वराज्य संकल्पक शहाजीराजे घडले तेच मुळी निजामशाहीत होत. [[मलिक अंबर|मलिकअंबर]] नंतर त्यांनी निजामशाही वाचविताना मुर्तुजा निजामाला घेऊन परांडा या ठिकाणी गादी ठेवून स्वतंत्रपणे कारभार चालविला. शाहजहानने स्वतः निजामशाही विरोधात मोहीम आखली नसती तर शहाजीराजांनी स्वतःच स्वराज्याची मुहूर्तमेढ रोवली असती. भोसले घराण्याबरोबर याच निजामशाहीत सिंदखेडचे जाधव, [[फलटण]]चे निंबाळकर घराणे नावारूपाला आले. या एकत्रितपणामुळेच विवाहबंधनांतून नवीन कार्याची निर्मिती झाली. भोसले व घोरपडे हे घराणे मूळ एकच असून या घराण्यातील कर्णसिंहाला निजामाने राजे घोरपडे-बहाद्दर नावाचा किताब दिला होता. तेव्हापासून घोरपडे हे नाव उदयास आले. [[सोलापूर]], [[परांडा]], [[औसा]], [[उदगीर]], [[धारूर]],[[देवगिरी]] यांसारखे अनेक भुईकोट किल्ले निजामशाहीतच पुढे आले. साम्राज्यविस्तार करताना आदिलशहाबरोबर झालेल्या युद्धात इब्राहिम निजामशहा ५ ऑगस्ट १५९५ रोजी नळदुर्ग येथे मरण पावला परंतु निजामशहा आणि आदिलशहाचे संबंध सुरळीत राहिल्याने पहिल्या बुऱ्हाणशहाला (१५०८ ते १५५३) इस्माईल आदिलशहाची मुलगी दिली होती. तर हुसेन निजामशहाची मुलगी [[चांदबिबी]] ही अली आदिलशहाला दिली होती. या शाही विवाहात सोलापूरचा किल्ला आंदण म्हणून वापरला गेला. निजामशाहीची देणगी म्हणजे हुसेन निजामशहाच्या काळात चिकबुरूज नावाने जगातील भव्य असणारी तोफ. ५५ टन वजनाची ही तोफ बरेच दिवस परंड्याच्या किल्ल्यात होती. पुढे परंडा आदिलशहाकडे आल्यानंतर ऑगस्ट १६३२ साली ती विजापूरला गेली. तोफ वाहून नेण्याकरिता १० हत्ती व ४०० बैल लागायचे. सोलापूर व [[विजयनगर]]वर याचा वापर झाला. विजापूरच्या सर्जा बुरुजावर मुलुखमैदान नावाची ही तोफ पर्यटकांचे आकर्षण आहे.शेवटचा निजामशहा मुर्तुजा (तिसरा) हा मोगलांच्या कैदेत गेला आणि १६३६ साली हे निजामशाही साम्राज्य बुडाले. तेव्हापासून १७५९ पर्यंत अहमदनगर मोगलांच्या ताब्यात होते. शाहिस्तेखान, मिर्झाराजे जयसिंग आणि औरंगजेबाने छत्रपती शिवाजीविरोधात मोहीम आखण्यापूर्वी बरेच दिवस नगरमध्ये मुक्काम ठोकला होता/आहे. मोगलांचा विजापूरकडे जाणारा रस्ता म्हणजे [[औरंगाबाद]], अहमदनगर, परंडा, [[काटी]], जरखेड, मोहोळवरून पुढे जायचा. छत्रपती शिवाजी महाराजांनाही नगरचा किल्ला ताब्यात राहावा अशी इच्छा होती. म्हणून त्यांनी ३० मे १६६४ साली आक्रमण केले होते. मध्ययुगीन कालखंडातील फेरिस्तासारखा इतिहासकार निजामशाहीतच घडला गेला. मराठा साम्राज्याच्या विरोधात मोहीम काढणारा [[औरंगजेब]] शेवटी परत जाण्याकरिता निघाला तेव्हा १७०६ ते १७०७ या दरम्यान अहमदनगरमध्येच राहिला होत.त्यामुळे त्याच्या कैदेत असणाऱ्या छत्रपती शिवरायांच्या पत्नी सकवारबाई, शंभूराजांच्या पत्नी महाराणी येसूबाई, मुलगा शाहूसह अनेक मराठ्यांनी अहमदनगरचा पाहुणचार घेतलेला आहे. एवढेच नाही तर सतत २६ वर्षे दक्षिणेच्या मोहिमेवर असणारा औरंगजेब वार्धक्यामुळे २० फेब्रुवारी १७०७ रोजी अहमदनगरमध्येच वारला आहे. पुढे १७५९ साली मराठ्यांनी हा किल्ला जिंकून घेतल्यानंतर तो महादजी शिंदेच्या जहागिरीत होता. मराठी साम्राज्यात घडलेल्या घडामोडींमुळे नाना फडणिसांना नगरच्याच किल्ल्यात ठेवण्यात आले होते. पुढे १८१७ रोजी तो ब्रिटिशांनी जिंकल्याने त्यांनी अहमदनगरला लष्करी छावणी उभारली. ती आजही कायम आहे. पहिल्या महायुद्धानंतर [[जर्मनीचे]] कैदी याच किल्ल्यात ठेवण्यात आले होते. ब्रिटिशांमुळे शहराच्या आधुनिकीकरणाला चालना मिळाली तर १९४२ला स्वतंत्र भारताच्या निर्मितीसाठी कॉंग्रेसने आंदोलन उभे केले तेव्हा अनेक राजकीय कैदी नगरच्या किल्ल्यात डांबण्यात आले. पैकी भारताचे पहिले पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरूंचा मुक्काम दोन वर्षे होता. यादरम्यान त्यांनी ‘[[डिस्कवरी ऑफ इंडिया]]’ नावाचा ग्रंथ इथेच लिहिला. याच ठिकाणी तुरुंगात असताना आंबेडकरांनी ‘थॉट ऑफ [[पाकिस्तान]]’ व मौलाना आझादांनी ‘गुबारेखातीर’ लिहून काढला आहे. छत्रपती शिवरायांचे एक विश्वासू सेनापती खंडेराव कदम नगरजवळील प्रवरा देवळालीचे रहिवासी. अशा रीतीने अहमदनगरची निजामशाही म्हणजे हिंदू-मुस्लिमांचा मिलाफ होता. एवढेच नाही तर अल्लाउद्दीन खिलजीनंतर दक्षिणेतील हिंदूंची तलवार म्यान झाली होती. तिला पुन्हा प्रतिष्ठा मिळवून देण्याचे काम निजामशाहीत घडून आले. एका अर्थाने अहमदनगरची निर्मिती स्वतः मलिक अहमदने केलेली असल्याने या शहराच्या नामांतराचा विषय कधी चर्चेला आल्याचे दिसत नाही. निजामाच्या सहिष्णुतेमुळेच अनेक मराठा सरदार तर पुढे आलेच शिवाय ज्ञानेश्वररांपासून ते शेख महंमदापर्यंतचे अनेक संत याच परिसरात निर्माण झाले. म्हणूनच संतकवी दासगणूंनी अहमदनगरविषयी लिहिताना म्हटले आहे की, मराठेशाहीचे जननस्थान पुण्यभूमी महापावन आहे. मराठ्यांच्या कर्तृत्वाच्या उदयकाली [[विठोजीराजे भोसले|विठोजी भोसले]], [[मालोजी भोसले]], [[लखुजी जाधव|लखुजी जाधवराव निंबाळकर]], पवार, बाजी कदमराव हे निजामशाहीचा चौथा सुलतान मुर्तझा निजामशाह आणि पुढे मलिक अंबर ह्याच्या पदरी सेवेत होते. देवळाली प्रवरा येथील सरदार बाजी कदमराव ह्यांना [[साल्हेर]] आणि [[मुल्हेर]] हे किल्ले, किल्ल्यावर फितवा करून मिळवून दिल्याबद्दल देवळाली प्रवरा आणि रुई ही गावे [[इ.स. १५८०]] साली इनाम मिळाली होती. पुढे विजापूरकारांशी लढताना बाजी कदमांचा बंकापूर ( [[कर्नाटक]] ) येथे मृत्यू झाला. आजही त्यांचे वंशज हे देवळाली प्रवरा येथे आहेत. पुढे छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या सेवेत हे घराणे आले. खंडेराव कदम आणि तिसरे बाजी हे शिवाजी महाराजांचे अत्यंत विश्वासू सरदार होते. ह्यांच्याकडे राजगड किल्ल्याची तटसरनौबती होती. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी दक्षिण दिग्विजय मोहिमेत [[तामिळनाडू]] येथील वली गंडापुराम हा किल्ला जिंकला. ह्या किल्ल्याची किल्लेदारी कदमांकडे होती. छत्रपती राजाराम महाराजांच्या जिंजी मोहिमेतही कदमांनी स्वराज्यासाठी आपले पूर्ण योगदान अर्पण केले. [[पानिपत]]च्या लढाईत ह्या घरातील सात पुरुष कामी आले. आजही कदमांकडे पारंपरिक आणि दुर्मिळ अशी जुनी शस्त्रे जपलेली आहेत. त्यांत धोप तलवारी, गूर्ज, कट्यारी, ढाली, बिचवे, हस्तिदंती गुप्त्या, भाले, शिवकालीन शिवराया आणि इतर ऐतिहासिक साधने आहेत. अहमदनगर जिल्ह्यातील देवळाली प्रवरा हे नगर जिल्ह्यातील पहिली नगरपालिका असलेले शहर आहे.देवळाली प्रवरा नगरपालिकेस भारताच्या माजी [[राष्ट्रपती]] [[प्रतिभाताई पाटील]] ह्यांच्या हस्ते "राष्ट्रीय भूजल पुरस्कार"मिळालेला आहे.हा पुरस्कार [[मनमोहन सिंग]] व तत्कालीन कृषिमंत्री [[शरदराव पवार]] ह्यांच्या उपस्थितीत नगराध्यक्ष श्री मुरलीधर कदम ह्यांनी स्वीकारला होता.देशातील फक्त ह्या एकाच नगरपालिकेला हा सन्मान मिळालेला आहे. == भूगोल == '''१. स्थान :-''' अहमदनगर शहराचे स्थान १९.०८° उत्तर अक्षांश, ७४.७३° पूर्व रेखांश असे आहे. शहराची समुद्रसपाटीपासून उंची ६४९ मीटर आहे.अहमदनगर हा क्षेत्रफळाने महाराष्ट्र राज्यात सर्वात मोठा जिल्हा आहे.या जिल्हाला सात जिल्ह्यांच्या सिमानी जोडले आहे/आहेत. '''२. जमिनीचे प्रकार :-'''अहमदनगर जिल्ह्यात विविध प्रकारची जमीन आहे. जिल्ह्याच्या पश्चिम भागात सह्याद्रीचा डोंगराळ भाग आहेत. त्यांना कळसूबाई, अदुला, बालेश्वर आणि हरिश्र्चंद्रगड डोंगरी रांग म्हणतात. सह्याद्रीतील सर्वाधिक उंच शिखर कळसूबाई हे अहमदनगर जिल्ह्यात आहे. हरिश्चंद्रगड, रतनगड, कुलंग आणि अजूबा हे जिल्ह्यातील काही शिखर आहेत. पुणे-संगमनेर रोडवरील चांदापुरी घाटावरील रंधा धबधब्याच्या मार्गावर आपल्याला विटा घाट दिसेल. अहमदनगर जिल्ह्याच्या भोगोलिक रचनेनुसार तीन प्राकृतिक विभाग पडतात. १) पश्चिमी डोंगराळ क्षेत्र २) मध्यवर्ती पठार प्रदेश ३) उत्तरेकडील आणि दक्षिणी मैदानाचे क्षेत्र '''१. पश्चिमी डोंगराळ क्षेत्र :''' अकोले तालुका व संगमनेर तालुक्यांचा या प्रदेशामध्ये समावेश होतो. या प्रदेशातील अदुला, बालेश्वर आणि हरिशचंद्रगडच्या पर्वत रांगांमध्ये एकाच भागात अनेक उच्च शिखरे आढळतात. सह्याद्रीतील ५४२७ फूट उंच असलेले सर्वोच्च शिखर कळसूबाई हे याच प्रदेशात आहे. '''२. मध्यवर्ती पठार प्रदेश :''' या क्षेत्रात पारनेर,अहमदनगर तालुका आणि संगमनेर,श्रीगोंदा आणि कर्जत तालुक्यातील काही भाग या क्षेत्रात येतो. '''३.उत्तर आणि दक्षिण मैदानाचे क्षेत्र :''' या क्षेत्रात उत्तरी कोपरगाव, राहाता, श्रीरामपूर, राहुरी, नेवास्याचा समावेश आहे. हा गोदावरी आणि प्रवरा नदीच्या खोरयाच भाग आहे. श्रीगोंदा, कर्जत, जामखेड या दक्षिणेकडील तालुक्यांचा भागही या भौतिक विभागात समाविष्ट केला आहे. या प्रदेशात घोड, भीमा आणि सिना नद्यांचे खोरे आहे. == अहमदनगर जिल्ह्यातील नद्या == [[गोदावरी]] आणि [[भीमा]] ह्या जिल्यातील दोन प्रमुख नद्या आहेत. [[भीमा नदी|भीमा]] ही [[कृष्णा]] नदीची उपनदी आहे. या नद्यांचे पाणलोट क्षेत्र [[हरिश्चंद्रगड|हरिश्चंद्रगडावर]] आणि जिल्ह्यात पश्चिमेकडून पूर्वेकडे पसरलेले आहे. जिल्ह्यातून वाहणाऱ्या अन्य नद्या [[प्रवरा]], [[मुळा]], [[सीना नदी|सिना]] आणि [[धोरा]] या आहेत. प्रवरा नदी गोदावरीची उपनदी आहे. प्रवरा नदीवर अकोले तालुक्यात [[भंडारदरा]] येथे धरण बांधण्यात आले आहे. धरण परिसरात [[रंधा धबधबा]] आहे. [[मुळा नदी (भारत)|मुळा]] नदीवर [[राहुरी तालुका|राहुरी]] तालुक्यात बारागाव नांदूर येथे धरण बांधण्यात आले आहे. == वने == अहमदनगर जिल्ह्याच्या पश्चिमेकडील डोंगराळ भागात जंगल आहे. [[साग]], [[बाभूळ]], [[धावडा]], हळदू आणि नीम ही या जंगलात आढळणारी प्रमुख झाडे आहेत. [[आंबा]], हळदी, [[आवळा]], [[बोर]], [[मोसंबी]], इत्यादी फळझाडे जिल्ह्यात आढळतात. == जिल्ह्यातील प्रसिद्ध व्यक्ती == * [[संत ज्ञानेश्वर]] - यांनी [[नेवासा]] येथे पैस खांबाला टेकून [[ज्ञानेश्वरी]] लिहिली. * [[साईबाबा]] - अहमदनगरजवळील [[शिर्डी]] हे संत साईबाबांची कर्मभूमी असणारे गाव आहे. *[[आनंदऋषीजी|आचार्य आनंद ऋषीजी महाराज]] * [[अवतार मेहेर बाबा]] * [[सदाशिव अमरापूरकर]] - प्रसिद्ध अभिनेते * [[रावसाहेब पटवर्धन]] - थोर स्वातंत्र्यसेनानी * [[अच्युतराव पटवर्धन]] - थोर स्वातंत्र्यसेनानी * [[त्र्यंबक शिवराम भारदे|बाळासाहेब भारदे]] * [[भाई सथ्था]] - कम्युनिस्ट नेते * सेनापती [[दादा चौधरी]] - कम्युनिस्ट नेते * [[मधू दंडवते]] - संसदपटू * कवी [[ना.वा. टिळक|नारायण वामन (रेव्हरंड) टिळक]] * [[लक्ष्मीबाई टिळक]] * [[अण्णा हजारे]] - ज्येष्ठ समाजसेवक * [[नरेंद्र फिरोदिया]] - उद्योजक * महानुभाव पंथाचे संस्थापक [[चक्रधर स्वामी]] यांची सर्वात जास्त चरणांकित स्थाने नगरमध्येच आहेत. * [[निवृत्तीनाथ महाराज देशमुख]] (इंदुरीकर महाराज) *[[भगवान बाबा|संत भगवान बाबा]] == वाहतूक व्यवस्था == [[मुंबई]] - [[विशाखापट्टणम]] [[राष्ट्रीय महामार्ग २२२]] अहमदनगर शहरातून जातो. अहमदनगर हे [[पुणे]], [[औरंगाबाद]], [[सोलापूर]], [[नाशिक]], [[बीड]] या महाराष्ट्रातील प्रमुख शहरांशी राज्य महामार्गांने जोडले गेले आहे. [[दौंड]] - [[मनमाड]] लोहमार्गावरील [[अहमदनगर रेल्वे स्थानक|अहमदनगर]] हे महत्त्वाचे रेल्वे स्थानक आहे. ==अहमदनगर जिल्ह्यातील पर्यटन स्थळे== * [[शनी शिंगणापूर]] - येथे शनीचे सुप्रसिद्ध मंदिर आहे. येथे कुठल्याही घराला आणि बँकांनासुद्धा कुलपे नाहीत.शनिदेव चोरांपासून गावाचे रक्षण करतो अशी स्थानिक लोकांची भावना आहे/आहेत./समज आहे * [[शिर्डी]] - हे ठिकाण साईबाबांच्या वास्तव्यासाठी आणि मंदिरासाठी प्रसिद्ध आहे. शिर्डीला छोटी मुंबई असे म्हणतात. शिर्डीला विमानतळ आहे. * [[सिद्धटेक]]-येथील सिद्धिविनायक मंदिर हे [[अष्टविनायक]] मंदिरांपैकी एक मंदिर आहे. *[[विशाल गणपती|विशाल गणपती मंदिर]] - हे नगरचे ग्रामदैवत म्हणून प्रसिद्ध असलेले मंदिर अहमदनगरच्या माळीवाडा भागात आहे. * रेणुकामाता मंदिर (केडगांव) - केडगांव अहमदनगर रेल्वेस्थानकापासून साधारण पणे ३ किलोमीटरवर आणि अहमदनगर बसस्थानकापासून सुमारे ५ किलोमीटरवर आहे/आहेत. * ब्रम्हनाथ - पाथर्डी तालुक्यातील सोनोशी गाव येथील तीर्थस्थान आहे. * [[भुईकोट किल्ला]] - इ.स. १९४२ साली [[जवाहरलाल नेहरू]] यांना इंग्रजांनी कैदेत ठेवले होते. तेथे त्यांनी "डिस्कव्हरी ऑफ इंडिया" हे पुस्तक लिहिले. * [[हरिश्चंद्रगड]] - एक ऐतिहासिक किल्ला आहे. हा नगरपासून अंदाजे १२५ किलोमीटर अंतरावर आहे. सुप्रसिद्ध कोकणकडा येथेच आहे. नाक्लेस फॉल सुप्रसिद्ध आहे. * श्रीक्षेत्र "[[भगवानगड]]" हे [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[बीड]]-अहमदनगर जिल्ह्यांतील सीमेवर असलेल्या, खरवंडी गावाच्या बाजूला डोंगरावर वसलेले निसर्गरम्य देवस्थान आहे. या ठिकाणी [[विठ्ठल]] आणि पांडवांचे पुरोहित असलेल्या [[धौम्य|धौम्य ऋषींचे]] मंदिर आहे. तसेच [[जनार्दनस्वामी]], [[भगवानबाबा]] व [[भीमसिंह महाराज]] यांच्या समाध्या येथे आहेत. सर्व जातिधर्मातील लोकांमध्ये एकोपा राहावा म्हणून भक्तीचा गड श्रीक्षेत्र भगवानगड याची उभारणी झालेली आहे. महाराष्ट्र राज्यातील ऊसतोडणी मजुरांचे श्रद्धास्थान म्हणूनही भगवानगडाकडे पाहिले जाते. * [[राहुरी]] तालुक्यातील ताहराबाद येथील श्री. संत कवी महिपती महाराज यांची समाधी आहे. * राहुरी तालुक्यातील [[मुळा नदी (अहमदनगर जिल्हा)|मुळा]] धरण प्रसिद्ध आहे. * नगरपासून [[भंडारदरा]] खूप जवळ आहे. येथे Necklace (नेकलेस) स्वरूपातला धबधबा (Falls) आहे. == हे सुद्धा पहा == * [[अहमदनगर जिल्हा]] * [[जोर्वे (पुरातत्त्व उत्खनन स्थळ)|जोर्वे]] (पुरातत्त्व उत्खनन स्थळ) *[[अहमदनगरचा भुईकोट किल्ला]] *[[अहमदनगर पर्यटन]] == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} ==बाह्य दुवे== * [http://ahmednagar.gov.in अहमदनगर जिल्हा] * [http://amc.gov.in/ अहमदनगर महानगरपालिका] {{अहमदनगर जिल्हा}} {{अहमदनगर जिल्ह्यातील तालुके}} {{महाराष्ट्रातील जिल्हे}} [[वर्ग:अहमदनगर जिल्हा]] 48c5qry68918ya5km5hrzk9411eqt2t 0 2364 2139169 2135502 2022-07-21T06:47:45Z अमर राऊत 140696 चित्र जोडले wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = छत्रपती शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | पदवी = [[छत्रपती]] | चित्र =Chatrapati Shivaji Maharaj.jpg | चित्र_शीर्षक = छत्रपती शिवाजी महाराज | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = मराठा साम्राज्य | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] ते [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डोंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]]पर्यंत | राजधानी = [[रायगड]] किल्ला | पूर्ण_नाव = शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | जन्म_दिनांक = [[फेब्रुवारी १९]], [[इ.स. १६३०|१६३०]] | जन्म_स्थान = [[शिवनेरी|शिवनेरी किल्ला]], [[पुणे जिल्हा|पुणे]] | मृत्यू_दिनांक = [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | मृत्यू_स्थान = [[रायगड]] | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]] | वडील = [[शहाजीराजे भोसले]] | आई = [[जिजाबाई]] | पत्नी = [[सईबाई]], [[सोयराबाई]], [[पुतळाबाई]], [[काशीबाई भोसले|काशीबाई]], [[सकवारबाई]], लक्ष्मीबाई, सगणाबाई, गुणवंतीबाई | संतति = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]], </br>[[छत्रपती राजारामराजे भोसले]]</br>अंबिका</br> कमळा </br> दीपा</br> राजकुंवर </br> राणू</br> सखू | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = 'प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते।' | राजचलन = [[होन]], [[शिवराई]], ([[सुवर्ण होन]], [[रुप्य होन]]) </br> |}} '''छत्रपती शिवाजीराजे भोसले''' (१९ फेब्रुवारी १६३० ते ३ एप्रिल १६८०) हे [[मराठा साम्राज्य]]ाचे संस्थापक होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=w81YDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Shree Chhatrapati Shivajee Maharaj: श्री छत्रपती शिवाजी महाराज|last=Saran|first=Renu|date=2018-04-28|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5278-971-9|language=mr}}</ref> [[विजापूर]]च्या आदिलशाहीविरुद्ध आणि मोगल साम्राज्याविरुद्ध तसेच युरोपियन शक्तींशी संघर्ष करून [[रायगड]] ही राजधानी असलेले स्वतंत्र मराठा राज्य शिवाजी राजांनी उभे केले. इ.स. १६७४ मध्ये शिवरायांचा मराठा साम्राज्याचे 'छत्रपती' म्हणून राज्याभिषेक झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=XpzDDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=shivaji+rajyabhishek&hl=en|title=Lord of Royal Umbrella - Shivaji Trilogy Book II|last=Pradhan|first=Gautam|date=2019-12-13|publisher=One Point Six Technology Pvt Ltd|isbn=978-93-88942-77-5|language=en}}</ref> शिस्तबद्ध लष्कर व सुसंघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्रागतिक राज्य उभे केले. प्रदेशातील भूभागाची इत्यंभूत माहिती, आश्चर्यजनक वेगवान हालचाली आणि [[गनिमी कावा|गनिमी काव्याचे]] तंत्र यांच्या सहाय्याने त्यांनी थोडक्या फौजेच्या सहाय्याने बलाढ्य अशा मुघल व आदिलशाही फौजांचा यशस्वीपणे सामना केला. किनारी आणि अंतर्गत प्रदेशातील किल्ल्यांची डागडुजी करण्यासोबतच त्यांनी अनेक किल्लेही उभारले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HgEoEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT116&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Hindu-Padpadshahi (Prabhat Prakashan)|last=Savarkar|first=Vinayak Damodar|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-89982-12-1|language=hi}}</ref> राज्यकारभारात तत्कालीन रूढ असलेल्या पारशी भाषेऐवजी मराठी आणि संस्कृत भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात राष्ट्रवादी नेत्यांनी शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमी कथांचा वापर लोकांना एकत्रित आणण्यासाठी आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्यासाठी करून घेतला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=De_ftH3bm-MC&pg=PA1&redir_esc=y|title=Tilak and Gokhale: Revolution and Reform in the Making of Modern India|last=Wolpert|first=Stanley A.|date=1962|publisher=University of California Press|language=en}}</ref> महाराष्ट्राच्या सामाजिक आणि राजकीय इतिहासामध्ये शिवाजी महाराजांचा मोठा प्रभाव आहे. शिवाजी महाराज मराठी लोकांच्या अस्मितेचा एक अविभाज्य भाग आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/renaissance-state-the-unwritten-story-of-the-making-of-maharashtra/oclc/1245346175|title=RENAISSANCE STATE: the unwritten story of the making of maharashtra.|last=KUBER|first=GIRISH|date=2021|publisher=HARPERCOLLINS INDIA|isbn=978-93-90327-39-3|location=S.l.|pages=६९-७८|language=English|oclc=1245346175}}</ref> शिवाजी महाराजांचा जन्मदिवस हा ‘[[शिवजयंती]]’ म्हणून साजरा होतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/chhatrapati-shivaji-maharaj-jayanti-1645183673-1|title=Shivaji Jayanti 2022: History, Significance, Celebrations, Wishes and More on Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2022|date=2022-02-18|website=Jagranjosh.com|access-date=2022-02-19}}</ref> == बालपण व सुरुवातीचा काळ == [[चित्र:MainEntranceGate.jpg|इवलेसे|शिवनेरी किल्ला]] [[पुणे]] जिल्ह्यातील [[जुन्नर]] शहरानजीक वसलेल्या [[शिवनेरी]] या डोंगरी किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=I_P7THO8KJwC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA111&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80&hl=en|title=Bharat Ki Garimammaye Nariyan|publisher=Atmaram & Sons|language=hi}}</ref> इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांची नेमकी जन्मतारीख हा एकेकाळी मतभेदांचा मुद्दा होता. तो वाद नंतर मिटला. महाराष्ट्र राज्य शासनाने फाल्गुन वद्य तृतीया शके १५५१ (शुक्रवार, १९ फेब्रुवारी १६३०) ही शिवरायांची जन्मतारीख २००१ साली स्वीकारली.<ref>टाइम्स ऑफ इंडिया [http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals] (इंग्लिश मजकूर)</ref> इतर संभाव्य तारखांमध्ये ६ एप्रिल १६२७ (वैशाख शुद्ध तृतीया) ही एक जन्मतारीख मानली जात होती.<ref>पहा [http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf Mohan Apte, Porag Mahajani, M. N. Vahia. Possible errors in historical dates: Error in correction from Julian to Gregorian Calendars.]</ref> एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावरील शिवाई देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा अशी प्रार्थना केली होती म्हणून या मुलाचे नाव 'शिवाजी' ठेवले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ncdPCgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=history+of+name+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Chatrapati Shivaji: The Great Indian Warrior|last=Saran|first=Renu|publisher=Junior Diamond|isbn=978-93-83990-12-2|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या वेळी दख्खनमधील राजसत्ता [[विजापूर]], [[अहमदनगर]] आणि [[गोवळकोंडा]] या तीन मुसलमानी सल्तनतींमध्ये विभागलेली होती. शहाजीराजांनी आपली निष्ठा वेळोवेळी अहमदनगरची [[निजामशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि मुघल यांच्यादरम्यान बदलली; पण त्यांनी पुणे ही नेहमीच आपली जहागिरी ठेवली आणि स्वतःची एक लहानशी फौज पदरी बाळगली.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[शहाजीराजे भोसले]] हे प्रथम अहमदनगरच्या निजामशहाच्या पदरी एक सरदार म्हणून होते. [[मलिक अंबर]] ह्या निजामशहाच्या प्रभावी [[वजीर|वजिराच्या]] मृत्यूनंतर मोगल सम्राट [[शाह जहान|शहाजहानच्या]] सैन्याने [[इ.स. १६३६]] मध्ये अहमदनगरवर चाल करून ते शहर आपल्या ताब्यात घेतल्यानंतर शहाजीराजे विजापूरच्या आदिलशहाच्या पदरी सरदार म्हणून रूजू झाले.आदिलशहाने त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शहाजीराजांनी [[तुकाबाई|तुकाबाईंशी]] आपला दुसरा विवाह केला.{{संदर्भ हवा}} लहान शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या [[व्यंकोजी (एकोजी) भोसले|एकोजी भोसले]] ([[व्यंकोजी भोसले]]) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या [[तमिळनाडू]]मधील [[तंजावर|तंजावरला]] आपले राज्य स्थापन केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> *[[जिजाबाई]] (आई) जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुनःस्थापना करायला सुरुवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही (मोठेपणीच्या [[सिंहगड|सिंहगडावरच्या]] स्वारीसारख्या) प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले शिवाजीमहाराजांच्या त्या आद्यगुरू होत. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4p4bAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&hl=en|title=Marāthekālīna prasiddha vyaktīñel hastāk-harayukta paire|last=Archives|first=Maharashtra (India) Department of|date=1969|language=mr}}</ref> मार्गदर्शक[[युद्धाभ्यास]] आणि [[रणनीती]] तसेच राजकारभार ह्यासंबंधी प्राथमिक मार्गदर्शन त्यांना शहाजीराजांकडून, दप्तरव्यवस्था व न्यायव्यवस्थेचे शिक्षण दादोजी कोंडदेव मलठणकर यांचेकडून,{{संदर्भ हवा}} तर परकीय सत्तेविरूद्ध लढा करण्याकरता आवश्यक असलेल्या शिस्तीचे शिक्षण जिजाबाईंकडून{{संदर्भ हवा}} मिळाले असे मात्र उपलब्ध ऐतिहासिक माहितीवरून निश्चितपणे सांगता येते. जिजाबाई यांनी बाल शिवाजीच्या शिक्षणाची जबाबदारी घेऊन त्यांस युद्धकला व राजनीतिशास्त्राचे शिक्षण देवविले.{{संदर्भ हवा}} शिवाय संत [[एकनाथ]] महाराजांच्या [[भावार्थ रामायण]], [[भारूड]] इत्यादींच्या माध्यमातून बाल शिवबाच्या मनात स्वराज्याचे स्फुल्लिंग चेतविले. == पहिली स्वारी - तोरणगडावर विजय== [[इ.स. १६४७]] मध्ये वयाच्या १७ व्या वर्षी शिवाजीराजांनी आदिलशहाच्या ताब्यातला [[तोरणगड]] जिंकला आणि स्वराज्याची मुहूर्तमेढ रोवली. तोरणगड हे स्वराज्याचे तोरणच ठरले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Xg4uEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT29&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87&hl=en|title=Yojana May 2021 (Marathi): A Development Monthly|last=Division|first=Publications|publisher=Publications Division Ministry of Information & Broadcasting|language=mr}}</ref> त्याच साली शिवाजीराजांनी [[कोंढाणा]] ([[सिंहगड]]), आणि [[पुरंदर]] हे किल्ले आदिलशहाकडून जिंकून पुणे प्रांतावर पूर्ण नियंत्रण मिळवले. या शिवाय तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी [[राजगड]] असे ठेवले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=198|language=English|oclc=956763986}}</ref> शिवाजीराजांच्या यशस्वी स्वाऱ्या बिथरून शिवाजीराजांना आळा घालण्याची एक युक्ती म्हणून आदिलशहाने शहाजीराजांना अटक केली.<ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A.R.|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute,}}</ref> शिवाय सुमारे ५००० फौज घेऊन [[फत्तेखान]] नावाच्या सरदाराला शिवाजीराजांवर हल्ला करण्यास पाठवले. शिवाजीराजांनी [[पुरंदर|पुरंदरावर]] फत्तेखानाचा पराभव केला.{{संदर्भ हवा}} [[बाजी पासलकर]] सैन्यासकट पळत्या फत्तेखानाच्या पाठलागावर सासवडपर्य़ंत गेले. सासवडजवळ झालेल्या लढाईत बाजी पासलकरांचा मॄत्यू झाला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी मोगल बादशाह शाहजहान यास त्याच्या दख्खनच्या सुभेदाराकरवी (शहजादा [[मुरादबक्ष]]) पत्र पाठवून शहाजीराजांसकट त्याच्या चाकरीत जायची इच्छा प्रकट केली.{{संदर्भ हवा}} त्याचा परिणाम म्हणून शाहजहानाने आदिलशहावर दबाव आणला आणि परिणामी शहाजीराजांची सुटका झाली. परंतु त्यासाठी शिवाजीराजांना [[कोंढाणा]] किल्ला, आणि शहाजीराजांना [[बंगळूर]] शहर आणि कंदर्पीचा किल्ला आदिलशहाला द्यावा लागला.{{संदर्भ हवा}}[[चित्र:Shivaji jijamata.JPG|thumb|right|200px|जिजाबाई व बाल शिवाजी]] == जावळी प्रकरण == आदिलशहाशी इमान राखणारा [[जावळी|जावळीचा]] [[सरदार]] [[चंद्रराव मोरे]] शहाजीराजे आणि शिवाजीराजे यांच्याविरूद्ध आदिलशहाकडे कुरापती काढत असे.{{संदर्भ हवा}} त्याला धडा शिकविण्यासाठी [[इ.स. १६५६]] साली शिवाजी महाराजांनी [[रायरीचा किल्ला]] सर केला. त्यामुळे [[कोकण]] भागात स्वराज्याचा विस्तार झाला.{{संदर्भ हवा}} == पश्चिम घाटावर नियंत्रण == [[इ.स. १६५९]] पर्यंत शिवाजीराजांनी जवळपासच्या पश्चिम घाटातील आणि [[कोकण|कोकणातील]] चाळीस किल्ले जिंकले होते.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == अफझलखान प्रकरण == आदिलशहाच्या ताब्यात असणारे किल्ले जिंकत राहिल्यामुळे [[इ.स. १६५९]] साली आदिलशहाने दरबारात शिवाजी महाराजांना संपविण्याचा विडा ठेवला.हा विडा दरबारी असलेल्या [[अफझलखान]] नावाच्या सरदाराने उचलला. मोठ्या सैन्यासह आणि लवाजम्यासह अफझलखान मोहिमेवर निघाला. वाटेत खानाच्या सैन्याने तुळजापूर व विठ्ठल मंदीराची नासधूस केली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=HHyVh29gy4QC&pg=PA208&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Mughal Empire|last=Richards|first=John F.|date=1993|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-56603-2|language=en}}</ref> अफझलखान वाईजवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या [[महाबळेश्वर]]जवळ असलेल्या [[प्रतापगड|प्रतापगडावरून]] त्यास तोंड देण्याचे ठरवले. तहाची बोलणी सुरू झाली आणि अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वतः यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील यांनी) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले. भेटीच्या नियमांनुसार दोन्ही पक्षांकडील मोजकीच माणसे भेटीसाठी येतील आणि दरम्यान सर्वांनी निःशस्त्र राहण्याचे ठरले.<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> शिवाजीराजांना अफझलखानच्या दगाबाजपणाची कल्पना होती. एका दशकापूर्वी खानाने अशाच एका भेटीमध्ये एका हिंदू सरदाराला कैद केले होते. त्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून [[चिलखत]] चढविले आणि सोबत [[बिचवा]] तसेच [[वाघनखे]] ठेवली. [[बिचवा]] चिलखतामध्ये दडविला होता तर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणारी नव्हती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांसोबत [[जिवा महाला]] हा विश्वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबत [[सय्यद बंडा]] हा तत्कालीन प्रख्यात असा [[दांडपट्टा|दांडपट्टेबाज]] होता.प्रतापगडावरील एका छावणीमध्ये भेट ठरली. भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/satara/celebrate-shiv-pratap-day-2021-at-pratapgad-satara-bam92|title=Shivpratap Din : शिवरायांचा 'हा' प्रसंग आठवला, तर अंगावर काटा आल्याशिवाय राहणार नाही|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-02-26}}</ref> त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. [[सय्यद बंडाने]] तत्क्षणी शिवाजीवर दांडपट्ट्याचा जोरदार वार केला जो तत्पर जिवा महालाने स्वतःवर झेलला आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच "होता जिवा म्हणून वाचला शिवा" ही म्हण प्रचलित झाली.<ref name=":1">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन तोफांचे बार प्रतापगडावरून काढण्यात आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळ्यांनी हल्ला करून खानाच्या सैन्याची दाणादाण उडविली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> खानाचा मुलगा [[फाजलखान]] आणि इतर काही सरदार लपूनछपून वाईच्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचा [[जनाना]] होता. ते पाठलागावर असलेल्या [[नेताजी पालकर|नेताजीच्या]] सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, हत्ती व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळाले.<ref name=":0" /> अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे अंत्यसंस्कार [[इस्लाम धर्म|इस्लामी]] पद्धतीने{{संदर्भ हवा}} करून त्याची एक कबर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बांधली{{संदर्भ हवा}} आणि त्या कबरीच्या कायम देखभालीची व्यवस्था केली. अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या सरदाराला कोकणपट्ट्यातील आणखी किल्ले आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले.{{संदर्भ हवा}} स्वतः राजे सातारा प्रांतात घुसून कोल्हापुरापर्यंत गेले व त्यांनी पन्हाळा जिंकून घेतला. [[नेताजी पालकर|नेताजीने]] त्याच्या सैन्यासह जवळपास विजापुरापर्यंत धडक मारली.{{संदर्भ हवा}} आधुनिक काळात अफझलखानच्या मृत्यूचा हा दिवस शिवप्रताप दिन म्हणून साजरा केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/photo-gallery/news/maharashtra-celebrate-shivpratap-din-2021-at-pratapgad-satara-1017535|title=Shivpratap Din 2021 : प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा, शिवप्रेमींना येण्यास बंदी घातल्यानं नारा|last=वैद्य|first=विनीत|date=2021-12-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-02-26}}</ref> ==प्रतापगडाची लढाई== ''पहा [[प्रतापगडाची लढाई]]'' ==कोल्हापूरची लढाई == ''पहा [[कोल्हापूरची लढाई]]'' == सिद्दी जौहरचे आक्रमण == अफझलखानच्या मृत्यूमुळे चिडलेल्या [[आदिलशहा]]ने त्याचा सेनापती [[सिद्दी जौहर]] यास सर्व शक्तीनिशी हल्ला करण्याचा आदेश दिला. [[इ.स. १६६०]] साली झालेले हे आक्रमण स्वराज्यावरील अनेक मोठ्या संकटांपैकी एक समजले जाते.{{संदर्भ हवा}} त्यासुमारास शिवाजीराजे मिरजेच्या किल्ल्याला वेढा घालून होते. सिद्दीच्या आक्रमणाची बातमी येताच राजे [[पन्हाळगड|पन्हाळगडावर]] गेले आणि सिद्दी जौहरला त्याचा सुगावा लागताच त्याने गडालाच वेढा घातला आणि गडाची रसद तोडली.{{संदर्भ हवा}} काही दिवस गडावरील सर्वांनी तग धरली पण सिद्दीचा वेढा उठण्याचे काही लक्षण दिसेना तेव्हा सर्वांशी खलबत करून शिवाजीराजांनी जवळच्या [[विशालगड|विशालगडावर]] पोहोचावे असा निर्णय घेतला. पन्हाळगडावरून एके रात्री शिवाजीराजे आणि काही मंडळी गुप्त रस्त्याने शिताफीने निसटले.{{संदर्भ हवा}} ह्याचा पत्ता लागताच सिद्दी जौहरने सिद्दी मसऊदच्या बरोबर काही सैन्य पाठलागावर रवाना केले.{{संदर्भ हवा}} == पावनखिंडीतील लढाई== पहा ''[[पावनखिंडीतील लढाई]]'' [[File:Entrance to Pavan Khind.jpg|thumb|left|200px|पावनखिंड स्मारक]] पन्हाळगडापासून काही अंतरावर वाटेत सिद्दीच्या सैन्याने त्यांना [[घोडखिंड|घोडखिंडीत]] गाठले आणि हातघाईची लढाई सुरू झाली. तेव्हा शिवाजीराजांचे विश्वासू पराक्रमी सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे|बाजी प्रभु देशपांडे]] यांनी शिवाजीराजांना विनंती केली की त्यांनी विशालगडासाठी पुढे कूच करावी आणि खिंडीतील लढाई स्वतः लढतील. विशालगडावर पोहोचताच तोफांच्या तीन डागण्या ऐकू आल्या म्हणजे शिवाजीराजे सुखरूप गडावर पोहचले असा संदेश मिळेल. बाजी प्रभु देशपांड्यांनी वचन दिले की जो पर्यंत तोफांचे तीन आवाज ऐकू येणार नाहीत तो पर्यंत सिद्दी जौहरला खिंडीमद्ध्येच झुंजवत ठेवतील. शिवाजीराजांना ते पटेना पण 'बाजी'च्या विनंतीवजा हट्टापुढे त्यांनी यास मान्यता दिली आणि विशालगडासाठी कूच केले बाजींनी सिद्दीच्या सैन्याला रोखून धरण्यासाठी प्रयत्नांची शर्थ केली, पण संख्येने कितीतरी पटीने अधिक सैन्यापुढे बाजीप्रभूंनी प्राणांची बाजी लावली. ते स्वतः प्राणांतिक रितीने घायाळ झाले होते. शेवटी सैनिकांनी मृत्युपथावर असलेल्या घायाळ बाजींना एके ठिकाणी आणून बसविले, पण बाजींचे प्राण कानाशी साठले होते. थोड्या वेळाने तोफांचे तीन आवाज ऐकू आले आणि शिवाजीराजे गडावर पोहोचल्याचा तो संदेश समजल्यावरच बाजी प्रभु देशपांडे यांनी प्राण सोडले. शिवाजीराजांना ही बातमी फार चटका लावून गेली. बाजीप्रभू हे ज्या घोडखिंडीत लढले आणि स्वतःच्या प्राणांचे बलिदान दिले त्या घोडखिंडीचे नाव शिवरायांनी [[पावनखिंड]] असे बदलले. बाजीप्रभूच्या बलिदानाने पावन झालेली ती पावनखिंड.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref> ==[[पुरंदर किल्ला|पुरंदरा]]चा तह== ''पहा [[पुरंदराचा तह]]'' == मोगल साम्राज्याशी संघर्ष == तत्कालीन मोगल साम्राज्य हे भारतातील सर्वांत बलाढ्य होते आणि [[औरंगजेब|औरंगजेब]] हा अतिशय कठोर आणि कडवा [[मोगल बादशहा]] [[दिल्ली]] येथे शासन करीत होता.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == शाहिस्तेखान प्रकरण == मोगल साम्राज्याचा [[नर्मदा नदी]]पलीकडे विस्तार, तसेच शिवाजी महाराजांच्या राज्यविस्ताराला वेसण घालणे या दोन हेतूंसाठी औरंगजेबाने त्याचा मामा [[शाहिस्तेखान]] याला [[दख्खन|दख्खनच्या]] मोहिमेवर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} प्रचंड मोठा लवाजमा, सैन्य आणि फौजफाटा सोबत घेऊन शाहिस्तेखान निघाला आणि वाटेत असणाऱ्या प्रत्येक राज्यात, गावात त्याने दहशत पसरवीत जमेल तेवढा जमेल तेथे विध्वंस केला.{{संदर्भ हवा}} शेवटी पुण्याजवळील [[चाकणचा किल्ला]] जिंकून पुण्यातील शिवाजीराजांच्या [[लाल महाल|लाल महालातच]] तळ ठोकला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी एक धाडसी निर्णय घेतला तो म्हणजे लाल महालात शिरून खानाला संपविण्याचा. लाल महालात आणि अवतीभोवती खडा पहारा असे आणि महालात शिरणे अतिशय जोखमीचे काम होते.{{संदर्भ हवा}} एके रात्री लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या माणसांसह स्वतः शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले.{{संदर्भ हवा}} महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि तेवढ्यातच शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली.{{संदर्भ हवा}} अनेकदा या गोष्टीचा अप्रत्यक्ष फायदा शिवाजी महाराज किंवा त्यांच्या सैन्याला मिळाला.{{संदर्भ हवा}} शत्रू सैन्यामध्ये शिवाजी महाराज घुसल्याच्या केवळ अफवा पसरवून संख्येने किरकोळ असलेल्या मावळ्यांनी संख्येने अनेक पटींनी मोठ्या सैन्याची उडविलेली दाणादाण ही याच गोष्टीची साक्ष देऊ शकते. [[इ.स. १६६३]] सालचे शाहिस्तेखान प्रकरण शिवाजीराजांच्या जीवनात आणखी एका नाट्यमय प्रसंगाची भर घालून गेले.{{संदर्भ हवा}} == सुरतेची पहिली लूट == [[इ.स. १६६४]]. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतेत असत. मोगलांना किंवा इतर सुलतानांना ही चिंता फार सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली [[सुरतेची पहिली लूट]]. आजच्या [[गुजरात]] राज्यातील [[सुरत]] शहर हे तत्कालीन मोगल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत शहरांमध्ये गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मोगल सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर.<ref name=":5">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> लुटीचा इतिहास [[भारत|भारतामध्ये]] अतिशय रक्तरंजित आणि विनाशक आहे. त्या पार्श्वभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली. मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.<ref name=":4" /> == मिर्झाराजे जयसिंह प्रकरण == [[File:Jai Singh and Shivaji.jpg|250px|thumb|right|पुरंदरचा तह]] [[इ.स. १६६५]]. औरंगजेबाने त्यांचे पराक्रमी सेनापती [[मिर्झाराजे जयसिंह]] याला प्रचंड सैन्यासह पाठविले. शिवाजीराजांचा प्रतिकार थिटा पडला आणि निर्णायक लढाईनंतर [[पुरंदर|पुरंदरचा]] तह झाला आणि शिवाजीराजांना तहाच्या अटींनुसार २३ किल्ले द्यावे लागले.<ref name=":2" /> त्याबरोबरच स्वतः [[आग्रा]] (तत्कालीन मोगल राजधानी) येथे पुत्र संभाजी यासह औरंगजेबासमोर हजर होण्याचे कबूल करावे लागले.<ref name=":5" /> == आगऱ्याहून सुटका == [[इ.स. १६६६]] साली औरंगजेबाने शिवाजीराजांना [[दिल्ली]] येथे भेटीसाठी आणि विजापूरवर त्यांनी केलेल्या आक्रमणावर चर्चा करण्यास बोलाविले. त्यानुसार शिवाजीराजे दिल्लीला पोहोचले. त्यांच्यासोबत नऊ वर्षांचा [[छत्रपती संभाजी महाराज|संभाजी]] देखील होता. परंतु दरबारात त्यांना कनिष्ठ सरदारांच्या समवेत उभे केले. ह्या सरदाराना शिवरायांनी लढाईमध्ये हरवले होते अशा सरदारांसोबत उभे करून शिवाजीसारख्या राजांचा उपमर्द केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yBlKh1Pwof0C&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> या अपमानामुळे अतिशय नाराज होऊन शिवाजीराजे तडक दरबाराबाहेर पडले असता त्यांना तत्क्षणी अटक करून नजरकैदेत ठेवण्यात आले. लवकरच त्यांची रवानगी जयसिंहाचे पुत्र [[मिर्झाराजे रामसिंग]] यांच्याकडे [[आग्रा]] येथे करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} [[File:SIVAJI OPENLY DEFIES THE GREAT MOGHUL.gif|thumb|left|शिवाजीराजे दिल्ली दरबारात]] शिवाजीबद्दल आधीपासूनच धास्ती असल्यामुळे त्यांच्यावर कडक पहारा ठेवला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटकेसाठी प्रयत्‍न फोल ठरले होते.{{संदर्भ हवा}} शेवटी शिवाजीराजांनी एक योजना आखली. त्या योजनेनुसार त्यांनी आजारी पडल्याचे निमित्त केले आणि त्यांच्या प्रकृतिस्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना व दर्ग्यांना मिठाईचे पेटारे पाठविण्यात येऊ लागले. सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात पण काही दिवसांनी यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. या गोष्टीचा फायदा घेऊन एक दिवस शिवाजीराजे आणि संभाजी एकेका पेटाऱ्यामध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले. कोणास संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू [[हिरोजी फर्जंद]] हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली. तोपर्यंत शिवाजी निसटून २४ तास झाले होते.{{संदर्भ हवा}} आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि लगोलग स्वराज्याकडे न जाता मथुरेकडे गेले, तेथे संभाजीला त्यांनी वेगळ्या मार्गाने काही दुसऱ्या विश्वासू माणसांबरोबर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} एका संन्याशाच्या वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या. ते स्वतः अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगजेबाच्या हातात पडायचे नाही.{{संदर्भ हवा}} यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्लीभेटीपूर्वी त्यांनी राज्यकारभारासाठी जे [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ|अष्टप्रधानमंडळ]] स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार मोठे यश आहे.{{संदर्भ हवा}} == सर्वत्र विजयी घोडदौड == शिवाजीराजे परतल्यानंतर त्यांनी झालेल्या अपमानाचा सूड घेण्यासाठी [[पुरंदरचा तह|पुरंदरच्या तहात]] दिलेले सर्व तेवीस किल्ले जिंकून घेतले. त्यांनी त्यातील पहिल्यांदा [[कोंढाणा]] घ्यायचे ठरवले. कोंढाण्याच्या लढाईत सुभेदार [[तानाजी मालुसरे]] यांस लढताना वीरमरण आले.{{संदर्भ हवा}} == राज्याभिषेक == [[File:The coronation of Shri Shivaji.jpg|thumb|left|राज्याभिषेक]] शिवाजी भोसले हे अभिषिक्त राजे नसल्याचे अनेक व्यावहारिक तोटे शिवराय व त्यांच्या साथीदारांना जाणवत होते. शिवाजीराजांनी मोठ्या प्रदेशावर स्वामित्व स्थापन केलेले आणि अपार धन मिळविले अहोते. त्यांच्याजवळ मजबूत लष्कर आणि नौदल होते आणि असंख्य सैनिकांवर त्यांचा हुकूम चालत होता. असे असले तरी सैद्धांतिकदृष्ट्या ते अजून राजे बनले नव्हते. मुघल सम्राटाच्या लेखी ते एक जमीनदार होते.आदिलशहासाठी ते एका जहागीरदाराचे बंडखोर पुत्र होते कोणत्याही राजासोबत समान दर्जाचा दावा ते करू शकत नव्हते. तसेच ज्या लोकांवर त्यांचे राज्य होते त्या लोकांकडून स्वामीनिष्ठेची वा भक्तीची खरीखुरी अपेक्षा राज्याभिषेकाशिवाय करणे चुकीचे होते.<ref name=":0" /> राज्याभिषेकाशिवाय त्यांच्या आज्ञांना किंवा आदेशांना अखिल रयत गांभीर्याने घेईलच असे नव्हते. राज्याभिषेक झालेला नसल्याने कोणत्याही तहावर स्वाक्षरी करणे, विधीवत मार्गाने एखाद्याला जमीन देणे व आपल्या राजकीय सत्तेच्या भविष्याची हमी देणे शक्य नव्हते आपल्या राजकीय निर्मितीला (स्वराज्याला) कायदेशीर मान्यता मिळवून देऊन तिचे अस्तित्व कायम राखण्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/new-cambridge-history-of-india-ii-the-indian-states-and-the-transition-to-colonialism-4-the-marathas-1600-1818/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, 4, II, 4,|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|language=English|oclc=489626023}}</ref> ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून हेही स्पष्ट दिसते सामाजिकदृष्ट्या भोसले घराण्याशी समान असलेल्या अनेक मराठा सरदारांमध्ये त्याकाळी मत्सराची भावना निर्माण झालेली होती. असे लोक स्वतःला शिवाजीराजांचे सेवक म्हणवून घेण्यास नकार देत होते व आपण आदिलशहाचे एकनिष्ठ सेवक आहोत असे म्हणत होते.<ref name=":1" /> त्यांच्या लेखी अजूनही शिवाजी भोसले हे बंडखोर आणि स्वामीद्रोही होते. त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्यासाठीही राज्याभिषेक गरजेचा होता. औपचारिक राज्याभिषेकामुळे अशा मत्सरी सरदारांना शिवाजी भोसले हे आता छत्रपती आहेत आणि विजापूर व गोवळकोंड्याच्या शहांप्रमाणेच समान दर्जाचे राजे आहेत असा संदेश गेला असता.<ref name=":0" /> प्राचीन हिंदू शास्त्राप्रमाणे केवळ क्षत्रिय वर्णातील व्यक्तीसच राजा म्हणून अभिषिक्त केले जाऊ शकत होते आणि अशी व्यक्तीच हिंदू रयतेचा राजा असल्याचा दावा करू शकत होती.<ref name=":2" /> शिवाजी महाराजांचे भोसले कूळ हे क्षत्रिय म्हणून गणले जात नव्हते, तसेच ते ब्राह्मणही नव्हते. अर्थातच या शास्त्रांनुसार भोसले कूळ शूद्र होते आणि अशा कुळातील व्यक्तीस राजा होण्याचा अधिकार नव्हता.<ref name=":2" /> शिवाजी भोसले यांचा राज्याभिषेक अधिकृतपणे त्यांना 'क्षत्रिय' जाहीर करून झाला तरच भारताच्या सर्व भागातील ब्राह्मण उपस्थित राहून त्यांना आशीर्वाद देतील अशी परिस्थिती निर्माण झाली.<ref name=":2" /> शूद्रकुलोत्पन्न म्हणून राज्याभिषेकासाठी आक्षेप घेणाऱ्यांची तोंडे बंद करू शकेल अशा पंडिताची म्हणूनच त्यावेळी स्वराज्यास गरज होती. विश्वेश्वर नामक पंडिताच्या रूपात ही गरज पूर्ण झाली. या पंडिताचे टोपणनाव 'गागाभट्ट' असे होते<ref name=":2" /> आणि तो तत्कालीन ब्रह्मदेव वा व्यास म्हणून काशीक्षेत्री प्रसिद्ध होता.<ref name=":2" /> सुरुवातीस काही आढेवेढे घेतल्यानंतर पंडित गागाभट्ट शिवाजी भोसले यांना क्षत्रिय मानण्यास तयार झाले. उदयपूरच्या क्षत्रिय घराण्याशी भोसले कुळाचा संबंध होता हे सिद्ध करण्यात बाळाजी आवजी आणि अन्य काही साथीदारांचा पुढाकार होता. त्यांनी भोसले कुळाची वंशावळी मांडून भोसले कूळ हे प्रभू रामचंद्राच्या सूर्य वंशातील शुद्ध क्षत्रिय घराणे आहे हे सिद्ध केले. अशा भक्कम पुराव्यानंतर गागाभट्ट महाराष्ट्रात येऊन शिवाजी भोसले यांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित म्हणून जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार झाले. अर्थात त्यासाठी त्यांनी मोठी दक्षिणाही घेतली. शिवराय आणि त्यांच्या साथीदारांनी साताऱ्यापासून अनेक मैल चालत जाऊन गागाभट्टाचे जंगी स्वागत केले.<ref>शिवाजी अँड हिज टाईम्स, लेखक जदुनाथ सरकार, प्रकाशक लाँगमन्स, ग्रीन अँड कं., दुसरी आवृत्ती, १९२०</ref> [[जून ६|६ जून]] [[इ.स. १६७४]] रोजी शिवाजीराजांना रायगडावर राज्याभिषेक करण्यात आला. त्या दिवसापासून शिवाजीराजांनी [[शिवराज्याभिषेक शक]] सुरू केला आणि [[शिवराई]] हे चलन जारी केले. या शिवाय नवी कालगणना सुरू होऊन नवा शक सुरू झाला, फारसी-संस्कृत शब्दकोश बनवला गेला. यामध्ये फारसीच्या जागी संस्कृत शब्द वापरणे यासाठी हुकुम जारी केले.{{संदर्भ हवा}} तसेच पंचांगशुद्धी करण्याची सक्ती केली. यासाठी कृष्ण दैवज्ञ नामक ज्योतिषी आणवला. या ज्योतिष्याने ग्रंथ लेखन करावे आणि संबंधितांना रित घालून द्यावी असा आदेश दिला. तसेच त्याज कसडून 'करणकौस्तुभ' नामक ग्रंथही लिहवून घेतला.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === दुसरा राज्याभिषेक === गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त किंवा तांत्रिक पद्धतीने अश्विन शुद्ध पंचमी (२४ सप्टेंबर १६७४) रोजी करून घेतला अशी माहिती ‘शिवराज्याभिषेक कल्पतरू’ नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> अनिरुद्ध सरस्वती या कवीने हा ग्रंथ लिहिलेला असून त्यामध्ये निश्चलपुरी गोसावी आणि गोविंद या दोन व्यक्तींचा संवाद काव्यरूपात दिलेला आहे. त्यात असे म्हटले आहे की “गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकामध्ये अनेक चुका झाल्या आणि त्याचे विपरीत परिणाम महाराजांना भोगावे लागत आहेत.”<ref name=":3">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> त्यामध्ये सेनापती प्रतापराव गुजर यांचा मृत्यू, प्रतापगडावर वीज पडणे, महाराजांची पत्नी काशीबाई यांचा मृत्यू, तसेच राज्याभिषेकानंतर केवळ बारा दिवसांनी राजमाता जिजाबाई यांचा मृत्यू इत्यादी घटनांचा उल्लेख आहे. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की वैदिक पद्धतीच्या राज्याभिषेकाविषयी काही समज-गैरसमज तत्कालीन पुरोहितांमध्ये असावेत. विशेषतः तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणारे पुरोहित वैदिक विधींपेक्षा तांत्रिक विधींना श्रेष्ठ मानत असावेत आणि म्हणून तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरोहितांनी पौराणिक किंवा तांत्रिक अभिषेक करून घेण्याविषयी शिवाजी महाराजांना आग्रह केला असावा.<ref name=":3" /> कारण काहीही असो २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांचा दुसरा राज्याभिषेक तांत्रिक पद्धतीने झाला. राज्याभिषेकाचा हा समारंभ अतिशय साध्या पद्धतीने पार पडला. तत्कालीन पाश्‍चात्त्य वखारवाल्यांनी किंवा फारशी तवारिखकारांनी या दुसऱ्या राज्याभिषेकाच्या उल्लेख केलेला आढळत नाही.<ref>छत्रपती शिवाजी महाराज, लेखक डॉ. प्र. न. देशपांडे, प्रकाशक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, द्वितीयावृत्ती, जुलै २००७.</ref> == दक्षिण दिग्विजय == शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर अल्पावधीतच दिनांक १७ जून १६७४ रोजी जिजाऊ मांसाहेब मृत्यू पावल्या.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांचा मोठा आधार गेला. त्यानंतर शिवरायांनी [[कर्नाटक]] प्रांतावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला.{{संदर्भ हवा}} त्यांना [[आदिलशाही]]ची फारशी भीती नव्हती, परंतु दिल्लीचा मोगल बादशहा [[औरंगजेब]] हा मात्र मराठ्यांचे राज्य नष्ट करण्यासाठी टपून बसला होता.{{संदर्भ हवा}} तो स्वराज्याचा घास केव्हा येईल याचा नेम नव्हता. मोगलांचे संकट स्वराज्यावर आले तर दक्षिणेतही एखादे मजबूत सैनिकी ठाणे असावे असा विचार शिवरायांच्या मनात आला; म्हणून त्यांनी दक्षिणेकडे मोहिमा करण्याचे ठरवले. [[राजाराम]] महाराजांच्या काळात [[जिंजी]] किती महत्त्वाची ठरली हे पाहता शिवरायांची दूरदृष्टी स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} या मोहिमेसाठी शिवरायांनी गोवळकोंड्याच्या कुतुबशाहाची मदत मागितली. अशी मदत देण्याचे त्याने खुशीने कबूल केले. दक्षिण मोहिमेमागे शिवरायांचा आणखी एक हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} त्यांचे सावत्र भाऊ [[व्यंकोजीराजे]] हे दक्षिणेतील तंजावरची जहागीर सांभाळून होते. शहाजीराजांची कर्नाटकातील जहागिरीही त्यांच्याकडे होती. त्यांची भेट घेऊन स्वराज्याच्या कार्यासाठी त्यांची काही मदत मिळाली तर पहावे असा हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांच्या दक्षिणेकडील मोहिमेदरम्यान गोवळकोंड्याच्या अबुल हसन कुतुबशहाने त्यांना भेटीचे आमंत्रण दिले होते. तेव्हा प्रथम कुतुबशहाच्या राजधानीला भेट देऊन मग दक्षिण दिग्विजयासाठी पुढे जायचे अशी योजना त्यांनी आखली.{{संदर्भ हवा}} [[गोवळकोंडा]] हीच कुतुबशाहाची राजधानी होती. गोवळकोंड्यात कुतुबशहाकडून व त्याच्या प्रजाजनांकडून शिवाजी महाराजांचे जंगी स्वागत झाले. दरबारातही कुतुबशहाने महाराजांना खास तयार केलेल्या सिंहासनावर आपल्या बरोबरीने बसवले. स्वागतसत्कार स्वीकारल्यानंतर शिवराय कर्नाटकाच्या मोहिमेवर निघाले.{{संदर्भ हवा}} [[चेन्नई]]च्या दक्षिणेस जिंजीचा किल्ला आहे. रायगडाप्रमाणेच प्रचंड आणि मजबूत असलेला हा किल्ला वेढा घालून महाराजांनी जिंकला.{{संदर्भ हवा}} त्यासोबतच दक्षिणेत स्वराज्याचे एक मजबूत ठाणे तयार झाले. नंतर शिवरायांनी [[वेल्लोर]]च्या किल्ल्याला वेढा दिला. कित्येक महिने वेढा देऊनही किल्ला ताब्यात येईना;{{संदर्भ हवा}} तेव्हा वेल्लोरजवळच्या डोंगरावरून त्या किल्ल्यावर तोफांचा मारा केला आणि किल्ला सर केला. त्यांनी कर्नाटकात एकूण वीस लक्ष उत्पन्नाचा प्रदेश आणि कित्येक छोटे-मोठे किल्ले जिंकले.{{संदर्भ हवा}} यानंतर शिवाजी महाराजांनी आपले सावत्र बंधू व्यंकोजीराजे यांना भेटीसाठी बोलावले.{{संदर्भ हवा}} व्यंकोजीराजे या भेटीसाठी फारसे उत्सुक नव्हते. काही दिवस ते महाराजांसोबत राहिले, परंतु एका रात्री महाराजांना काही न कळवता तंजावरला निघून गेले आणि उलट महाराजांच्या फौजेवर हल्ला केला. तेव्हा शिवरायांच्या फौजेने त्यांचा समाचार घेतला. व्यंकोजीराजांचा पराभव झाला. आपल्या भावाच्या अशा वर्तनामुळे महाराजांना दुःख झाले. त्यांनी व्यंकोजीराजांना समजुतीची काही पत्रेही पाठवली. जिंजीच्या दक्षिणेकडील काही प्रदेश त्यांना दिला. त्यांची पत्नी दीपाबाई ही समजूतदार होती, तिने व्यंकोजींची समजूत घातली. महाराजांनी तिला चोळीबांगडीसाठी कर्नाटकातील थोडा प्रदेश दिला. महाराजांनी व्यंकोजीराजांना पत्रात लिहिले : “परक्या शत्रूंचा भरवसा धरू नये. पराक्रमाचा तमाशा दाखवावा.”{{संदर्भ हवा}} कर्नाटकातील विजय मिळवून महाराज रायगडावर परतले. या मोहिमेची दगदग जाणवत असतानाच वयाच्या पन्नासाव्या वर्षी त्यांना जंजिऱ्याच्या सिद्दीविरुद्ध आरमारी मोहीम काढावी लागली.{{संदर्भ हवा}} [[File:Maratha Empire 1680.PNG|thumb|सन १६८० मधील मराठी साम्राज्य]] == राज्यकारभार == === अष्टप्रधान मंडळ === शिवाजी महाराजांनी राज्यकारभारासाठी आठ मंत्री असलेले अष्टप्रधान मंडळाची नेमणूक केली होती. हे मंत्री राजांना राज्यकारभारविषयक कामाविषयी सल्ले देत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/topic/Ashta-Pradhan|title=Ashta Pradhan {{!}} Marathi council {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-04-03}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=२०३|language=English|oclc=956763986}}</ref> === मराठी आणि संस्कृत भाषा प्रात्साहन व विकास === शिवरायांच्या काळात राज्यकारभारात पारशी भाषेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. पण शिवरायांनी यात महत्त्वाचे बदल केले. शिवरायांनी आपल्या अधिकाऱ्यांची एक समिती नेमली. या समितीकडे पारशी व अरेबिक शब्दांऐवजी वापरता येण्यासारखे संस्कृत शब्द सुचवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती. या समितीने १६७७ मध्ये 'राज्यव्यवहारकोष' नावाचा शब्दकोश सादर केला. शिवरायांची राजमुद्रादेखील संस्कृतमधेच होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&pg=PA50&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> === धर्मविषयक धोरण === शिवाजी महाराजांनी धर्मनिरपेक्ष व सहिष्णु वृत्तीने राज्यकारभार चालवला. विविध धर्मांतील समन्वयावर त्यांचा विश्वास होता. जेव्हा औरंगझेबाने जिझिया कर आकारण्यास सुरुवात केली तेव्हा शिवरायांनी एका पत्राद्वारे जिझिया कर रद्द करण्याची मागणी करत औरंगझेबला त्यांनी अकबराप्रमाणे हिंदू धर्मातील श्रद्धा आणि क्षेत्रांबद्दल आदराने वागण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या सैन्यात सुरुवातीपासून मुस्लीम लोकांचा समावेश होता. १६५६ मध्ये पठाणांची पहिली तुकडी बनवण्यात आली. दर्या सारंग, शिवरायांच्या नौदलाचा प्रमुख एक मुस्लीम होता<ref name=":4">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=OY5LDwAAQBAJ&dq=Darya+Sarang+shivaji&pg=PT143&redir_esc=y#v=onepage&q=Darya%20Sarang%20shivaji&f=false|title=Medieval Maratha Country|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-072-9|language=en}}</ref>. संत रामदासांना शिवरायांचे गुरू मानण्यात येत होते, पण अलीकडील संशोधनावरून स्पष्ट झाले आहे की संत रामदास शिवरायांना कारकिर्दीच्या उत्तराधार्थ भेटले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&dq=n+his+own+army+Muslim+leaders+appear+quite+early,+and+the+first+Pathan+unit+joined+in+1656.+His+naval+commander+was,+of+course,+a+Muslim&pg=PA81&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji's seal, enlarged.jpg|इवलेसे|शिवरायांची राजमुद्रा]] === राजमुद्रा === राजमुद्राछत्रपती शिवाजीराजे जेव्हा पुण्याचा कारभार पाहू लागले, तेव्हा त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र राजमुद्रा तयार केली. शहाजीराजे व जिजाबाई यांची मुद्रा पारशी भाषेत होती, पण शिवाजी महाराजांनी राजमुद्रेसाठी संस्कृत भाषेचा वापर केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> या राजमुद्रेवरील मजकूर खालीलप्रमाणे "प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते"<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=uxeKDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT2&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80&hl=en|title=Shivaji Maharaj The Greatest (Prabhat Prakashan)|last=Gaikwad|first=Dr Hemantraje|date=2020-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-262-8|language=hi}}</ref> ज्याप्रमाणे प्रतिपदेचा चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो, तशीच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा व तिचा लौकिक वाढत जाईल असा याचा अर्थ होतो. == जयंती== {{मुख्य|शिव जयंती}} ===इतिहास=== भारतात इंग्रज येण्यापूर्वी तिथीनुसार व्यवहार होत असत. इंग्रजी राज्य आल्यावर [[ग्रेगरीय दिनदर्शिका|ग्रेगरीय दिनदर्शिकेनुसार]] व्यवहार होऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} ग्रेगरीय दिनदर्शिका भारतात लागू झाल्यावर ज्यांचा जन्म झाला त्यांची जयंती तारखेने करतात.{{संदर्भ हवा}} [[महात्मा फुले]], [[महात्मा गांधी]], [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]], [[लोकमान्य टिळक]] या सर्व महापुरुषांचा जन्म भारतात ग्रेगरीय दिनदर्शिका लागू झाल्यावर झाला होता. त्यामुळे त्यांची जयंती तारखेने केली जाते.{{संदर्भ हवा}} [[तुकाराम]], बसवेश्वर, शिवाजी, [[गौतम बुद्ध]] या साऱ्यांचा जन्म भारतात ग्रेगोरीय दिनदर्शिका लागू करण्यापूर्वी झालेला आहे. त्यांच्या काळात सारे व्यवहार तिथीने करत असत. त्यांचे जन्मदिवस तिथीने साजरे होतात.{{संदर्भ हवा}} आज ज्या ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेनुसार शिवाजी महाराजांच्या जन्माची तारीख १९ फेब्रुवारी अशी निश्चित केली आहे, ते कॅलेंडर शिवाजीच्या वेळेला युरोपातसुद्धा प्रचलित नव्हते.{{संदर्भ हवा}} इंग्रजांनी ग्रेगोरियन कॅलेंडर १७५२ साली स्वीकारले, तोपर्यंत त्यांच्या साम्राज्यात [[ज्युलियन दिनदर्शिका]] अधिकृत होती. ज्युलियन दिनदर्शिकेतील कालगणना व ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेतील कालगणना यांच्यात १७०० सालपर्यंत १० दिवसांचा तर १७०० सालापासून पुढे ११ दिवसांचा फरक येतो.{{संदर्भ हवा}} (ज्युलियन दिनदर्शिका पुढे गेली होती.) त्यामुळे ज्युलियन दिनदर्शिकेनुसार निर्धारित १९ फेब्रुवारी ही तारीख १० - ११ दिवसांनी चुकते. (४ ऑक्टोबर १५८२ ज्युलियन या तारखेनंतरचा पुढचा दिवस ग्रेगोरियन १५ ऑक्टोबर १५८२ येतो.).{{संदर्भ हवा}} अनेक ठिकाणी शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जी कालगणना प्रचलित होती त्यानुसार शिवाजी जयंती तिथीनुसार साजरी केली जाते. सरकारी जयंती तारखेनुसार असते.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीचा जन्म १६२७ साली झाला अशी जेव्हा मान्यता होती तेव्हा जयंतीची तिथी वैशाख शुद्ध तृतीया येत असे.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा जन्मसाल १६३० नक्की झाले तेव्हा तिथी फाल्गुन वद्य तृतीया येऊ लागली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीच्या जन्मावेळी जर ग्रेगोरीय दिनदर्शिका प्रचलित असती तर १६३० सालची फाल्गुन वद्य तृतीया १९ फेब्रुवारीला आली असती.{{संदर्भ हवा}} म्हणून, २००१ सालापासून १९ फेब्रुवारी ह्या तारखेला सरकारी शिवजयंती साजरी होते.{{संदर्भ हवा}} *पत्नी<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nYFCDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=8+wives+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Shivaji: The Great Maratha|last=Desai|first=Ranjit|date=2017-12-15|publisher=Harper Collins|isbn=978-93-5277-440-1|language=en}}</ref> # काशीबाई जाधव # गुणवंतीबाई इंगळे # पुतळाबाई पालकर # लक्ष्मीबाई विचारे # सईबाई निंबाळकर # सकवारबाई गायकवाड # सगुणाबाई शिंदे # सोयराबाई मोहिते * वंशज * मुलगे<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=wo40EAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=sons+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=The Life and Death of Sambhaji|last=Bhaskaran|first=Medha Deshmukh|date=2021-07-05|publisher=Penguin Random House India Private Limited|isbn=978-93-5492-029-5|language=en}}</ref> # छत्रपती [[संभाजी भोसले]] # [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * मुली<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiaforums.com/forum/topic/2491780|title=Shivaji Maharaj: List of Queens and Sons/Daughters {{!}} Veer Shivaji|website=India Forums|language=en|access-date=2022-02-23}}</ref> # अंबिकाबाई महाडीक # कमळाबाई (सकवारबाईची कन्या) # दीपाबाई # राजकुंवरबाई शिर्के (सगुणाबाईची मुलगी, गणोजी शिर्के यांची पत्नी) # राणूबाई पाटकर # सखुबाई निंबाळकर (सईबाईची मुलगी) * सुना/नातसुना # अंबिकाबाई{{संदर्भ हवा}} (सती गेली) # जानकीबाई{{संदर्भ हवा}} # राजारामांच्या पत्नी ताराबाई (माहेरच्या मोहिते)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://feminisminindia.com/2018/03/14/rani-tarabai-maratha-warrior/|title=Rani Tarabai - A Formidable Maratha Warrior {{!}} #IndianWomenInHistory|last=Godbole|first=Tanika|date=2018-03-13|website=Feminism In India|language=en-GB|access-date=2022-02-23}}</ref> # संभाजीच्या पत्नी येसूबाई{{संदर्भ हवा}} # राजसबाई{{संदर्भ हवा}} (पुत्र संभाजीची पत्नी) # <nowiki>सगुणाबाई{ (संभाजीपुत्र शाहूची पत्नी) {संदर्भ हवा}}</nowiki> * नातवंडे # संभाजीचा मुलगा - शाहू{{संदर्भ हवा}} # ताराबाई-राजारामाची मुले - दुसरा शिवाजी{{संदर्भ हवा}} # राजसबाईची मुले - दुसरा संभाजी{{संदर्भ हवा}} * पतवंडे # ताराबाईचा नातू रामराजा, याला शाहूने दत्तक घेतले, म्हणजे तो स्वतःचाच काका झाला.{{संदर्भ हवा}} # दुसऱ्या संभाजीचा मुलगा - द्वितीय शिवाजी (खरेतर ३रा शिवाजी) (कोल्हापूर) === सण === शिवाजीच्या जयंतीला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]त [[शिवजयंती]] म्हणतात. शिवाजीच्या जन्मदिनांकाबद्दल वाद असल्याने शिवजयंती महाराष्ट्रात वर्षभरात किमान दोनदा साजरी होते. त्या दिवशी दिवसभर ढोल-ताशे वाजवीत मिरवणुका निघतात आणि शिवाजीच्या पुतळ्यांना हार घालण्याचा कार्यक्रम होतो. मुंबईसारख्या शहरात शिवजयंतीच्या मिरवणुकीत १०० च्या वर मालमोटारी व त्यांवर देखावे असतात.{{संदर्भ हवा}} [[भिवंडी]] आणि [[मालेगाव]] येथे या दिवशी अनेकदा दंगली झाल्या. इ.स. १९७० साली भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक मशिदीसमोर फार काळ रेंगाळल्यामुळे तुफान दंगल झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक काढायला १४ वर्षांची बंदी घातली गेली.{{संदर्भ हवा}} इ.स. १९८४ साली परवानगी मिळाली आणि त्यावर्षी झालेल्या भीषण दंगलीत अनेक वाहने जळून खाक झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे आता मिरवणुकीत सामील होण्यास वाहने मिळत नाहीत. प्रत्येक शिवजयंतीच्या एक आठवडा आधी भिवंडीतले झोपडपट्टीवासी आपले चंबूगबाळे आवरून झोपडी सोडून परगावी जातात.{{संदर्भ हवा}} ==शिवाजी महाराज आणि चित्रपट== शिवाजीच्या जीवनावर अनेक चित्रपट निघाले; एक दूरचित्रवाणी मालिकाही निघाली. भालजी पेंढारकरांनी शिवाजीच्या मावळ्यांबद्दल काही चित्रपट काढले; त्यांतल्या काही चित्रपटांची नावे पुढे दिली आहेत : * गनिमी कावा * छत्रपती शिवाजी * तान्हाजी द अनसंग हीरो * नेताजी पालकर * फत्तेशिकस्त * बहिर्जी नाईक * बाळ शिवाजी * भारत की खोज (हिंदी) * मराठी तितुका मेळवावा * मी शिवाजीराजे भोसले बॊलतोय * राजमाता जिजाऊ (दूरचित्रवाणी मालिका) * राजा शिवछत्रपती (दूरचित्रवाणी मालिका) * वीर शिवाजी (हिंदी वेब सीरीज) * शेर शिवराज है * सरसेनापती हंबीरराव * जय शिवाजी जय भवानी ( दूरचित्रवाणी मालिका) ==हे सुद्धा पहा== * [[शिवाजी महाराज यांच्याबद्दल व्यक्त झालेली मते]] * [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]] == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} == बाह्य दुवे == * [http://www.hindujagruti.org/hinduism/national-icons/shivaji-maharaj/ शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/Nanded/his1.html मोगल-मराठा गोदावरी खोऱ्यातील संघर्ष] {{शिवाजी महाराज}} {{मराठा साम्राज्य}} {{DEFAULTSORT:भोसले, शिवाजीराजे}} [[वर्ग:शिवाजी महाराज| ]] [[वर्ग:भोसले घराणे]] [[वर्ग:छत्रपती]] [[वर्ग:मराठा साम्राज्य]] [[वर्ग:मराठी राजे]] [[वर्ग:ऐतिहासिक व्यक्ती]] [[वर्ग:भारतीय सेनानी]] [[वर्ग:इ.स. १६३० मधील जन्म]] [[वर्ग:सैनिकी पेशातील मराठी व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १६८० मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:महान भारतीय लोक]] mfgu6yj36th5nnt2vsjboz7hsvkzi80 2139170 2139169 2022-07-21T06:49:10Z अमर राऊत 140696 wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = छत्रपती शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | पदवी = [[छत्रपती]] | चित्र =Chatrapati Shivaji Maharaj.jpg | चित्र_शीर्षक = छत्रपती शिवाजी महाराज | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = मराठा साम्राज्य | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] ते [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डोंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]]पर्यंत | राजधानी = [[रायगड]] किल्ला | पूर्ण_नाव = शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | जन्म_दिनांक = [[फेब्रुवारी १९]], [[इ.स. १६३०|१६३०]] | जन्म_स्थान = [[शिवनेरी|शिवनेरी किल्ला]], [[पुणे जिल्हा|पुणे]] | मृत्यू_दिनांक = [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | मृत्यू_स्थान = [[रायगड]] | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]] | वडील = [[शहाजीराजे भोसले]] | आई = [[जिजाबाई]] | पत्नी = [[सईबाई]], [[सोयराबाई]], [[पुतळाबाई]], [[काशीबाई भोसले|काशीबाई]], [[सकवारबाई]], लक्ष्मीबाई, सगणाबाई, गुणवंतीबाई | संतति = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]], </br>[[छत्रपती राजारामराजे भोसले]]</br>अंबिका</br> कमळा </br> दीपा</br> राजकुंवर </br> राणू</br> सखू | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = 'प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते।' | राजचलन = [[होन]], [[शिवराई]], ([[सुवर्ण होन]], [[रुप्य होन]]) </br> |}} '''छत्रपती शिवाजीराजे भोसले''' (१९ फेब्रुवारी १६३० ते ३ एप्रिल १६८०) हे [[मराठा साम्राज्य]]ाचे संस्थापक होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=w81YDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Shree Chhatrapati Shivajee Maharaj: श्री छत्रपती शिवाजी महाराज|last=Saran|first=Renu|date=2018-04-28|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5278-971-9|language=mr}}</ref> [[विजापूर]]च्या आदिलशाहीविरुद्ध आणि मोगल साम्राज्याविरुद्ध तसेच युरोपियन शक्तींशी संघर्ष करून [[रायगड]] ही राजधानी असलेले स्वतंत्र मराठा राज्य शिवाजी राजांनी उभे केले. इ.स. १६७४ मध्ये शिवरायांचा मराठा साम्राज्याचे 'छत्रपती' म्हणून राज्याभिषेक झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=XpzDDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=shivaji+rajyabhishek&hl=en|title=Lord of Royal Umbrella - Shivaji Trilogy Book II|last=Pradhan|first=Gautam|date=2019-12-13|publisher=One Point Six Technology Pvt Ltd|isbn=978-93-88942-77-5|language=en}}</ref> शिस्तबद्ध लष्कर व सुसंघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्रागतिक राज्य उभे केले. प्रदेशातील भूभागाची इत्यंभूत माहिती, आश्चर्यजनक वेगवान हालचाली आणि [[गनिमी कावा|गनिमी काव्याचे]] तंत्र यांच्या सहाय्याने त्यांनी थोडक्या फौजेच्या सहाय्याने बलाढ्य अशा मुघल व आदिलशाही फौजांचा यशस्वीपणे सामना केला. किनारी आणि अंतर्गत प्रदेशातील किल्ल्यांची डागडुजी करण्यासोबतच त्यांनी अनेक किल्लेही उभारले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HgEoEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT116&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Hindu-Padpadshahi (Prabhat Prakashan)|last=Savarkar|first=Vinayak Damodar|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-89982-12-1|language=hi}}</ref> राज्यकारभारात तत्कालीन रूढ असलेल्या पारशी भाषेऐवजी मराठी आणि संस्कृत भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात राष्ट्रवादी नेत्यांनी शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमी कथांचा वापर लोकांना एकत्रित आणण्यासाठी आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्यासाठी करून घेतला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=De_ftH3bm-MC&pg=PA1&redir_esc=y|title=Tilak and Gokhale: Revolution and Reform in the Making of Modern India|last=Wolpert|first=Stanley A.|date=1962|publisher=University of California Press|language=en}}</ref> महाराष्ट्राच्या सामाजिक आणि राजकीय इतिहासामध्ये शिवाजी महाराजांचा मोठा प्रभाव आहे. शिवाजी महाराज मराठी लोकांच्या अस्मितेचा एक अविभाज्य भाग आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/renaissance-state-the-unwritten-story-of-the-making-of-maharashtra/oclc/1245346175|title=RENAISSANCE STATE: the unwritten story of the making of maharashtra.|last=KUBER|first=GIRISH|date=2021|publisher=HARPERCOLLINS INDIA|isbn=978-93-90327-39-3|location=S.l.|pages=६९-७८|language=English|oclc=1245346175}}</ref> शिवाजी महाराजांचा जन्मदिवस हा ‘[[शिवजयंती]]’ म्हणून साजरा होतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/chhatrapati-shivaji-maharaj-jayanti-1645183673-1|title=Shivaji Jayanti 2022: History, Significance, Celebrations, Wishes and More on Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2022|date=2022-02-18|website=Jagranjosh.com|access-date=2022-02-19}}</ref> == बालपण व सुरुवातीचा काळ == [[चित्र:MainEntranceGate.jpg|इवलेसे|[[शिवनेरी किल्ला]]: शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान]] [[पुणे]] जिल्ह्यातील [[जुन्नर]] शहरानजीक वसलेल्या [[शिवनेरी]] या डोंगरी किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=I_P7THO8KJwC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA111&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80&hl=en|title=Bharat Ki Garimammaye Nariyan|publisher=Atmaram & Sons|language=hi}}</ref> इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांची नेमकी जन्मतारीख हा एकेकाळी मतभेदांचा मुद्दा होता. तो वाद नंतर मिटला. महाराष्ट्र राज्य शासनाने फाल्गुन वद्य तृतीया शके १५५१ (शुक्रवार, १९ फेब्रुवारी १६३०) ही शिवरायांची जन्मतारीख २००१ साली स्वीकारली.<ref>टाइम्स ऑफ इंडिया [http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals] (इंग्लिश मजकूर)</ref> इतर संभाव्य तारखांमध्ये ६ एप्रिल १६२७ (वैशाख शुद्ध तृतीया) ही एक जन्मतारीख मानली जात होती.<ref>पहा [http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf Mohan Apte, Porag Mahajani, M. N. Vahia. Possible errors in historical dates: Error in correction from Julian to Gregorian Calendars.]</ref> एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावरील शिवाई देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा अशी प्रार्थना केली होती म्हणून या मुलाचे नाव 'शिवाजी' ठेवले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ncdPCgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=history+of+name+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Chatrapati Shivaji: The Great Indian Warrior|last=Saran|first=Renu|publisher=Junior Diamond|isbn=978-93-83990-12-2|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या वेळी दख्खनमधील राजसत्ता [[विजापूर]], [[अहमदनगर]] आणि [[गोवळकोंडा]] या तीन मुसलमानी सल्तनतींमध्ये विभागलेली होती. शहाजीराजांनी आपली निष्ठा वेळोवेळी अहमदनगरची [[निजामशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि मुघल यांच्यादरम्यान बदलली; पण त्यांनी पुणे ही नेहमीच आपली जहागिरी ठेवली आणि स्वतःची एक लहानशी फौज पदरी बाळगली.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[शहाजीराजे भोसले]] हे प्रथम अहमदनगरच्या निजामशहाच्या पदरी एक सरदार म्हणून होते. [[मलिक अंबर]] ह्या निजामशहाच्या प्रभावी [[वजीर|वजिराच्या]] मृत्यूनंतर मोगल सम्राट [[शाह जहान|शहाजहानच्या]] सैन्याने [[इ.स. १६३६]] मध्ये अहमदनगरवर चाल करून ते शहर आपल्या ताब्यात घेतल्यानंतर शहाजीराजे विजापूरच्या आदिलशहाच्या पदरी सरदार म्हणून रूजू झाले.आदिलशहाने त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शहाजीराजांनी [[तुकाबाई|तुकाबाईंशी]] आपला दुसरा विवाह केला.{{संदर्भ हवा}} लहान शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या [[व्यंकोजी (एकोजी) भोसले|एकोजी भोसले]] ([[व्यंकोजी भोसले]]) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या [[तमिळनाडू]]मधील [[तंजावर|तंजावरला]] आपले राज्य स्थापन केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> *[[जिजाबाई]] (आई) जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुनःस्थापना करायला सुरुवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही (मोठेपणीच्या [[सिंहगड|सिंहगडावरच्या]] स्वारीसारख्या) प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले शिवाजीमहाराजांच्या त्या आद्यगुरू होत. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4p4bAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&hl=en|title=Marāthekālīna prasiddha vyaktīñel hastāk-harayukta paire|last=Archives|first=Maharashtra (India) Department of|date=1969|language=mr}}</ref> मार्गदर्शक[[युद्धाभ्यास]] आणि [[रणनीती]] तसेच राजकारभार ह्यासंबंधी प्राथमिक मार्गदर्शन त्यांना शहाजीराजांकडून, दप्तरव्यवस्था व न्यायव्यवस्थेचे शिक्षण दादोजी कोंडदेव मलठणकर यांचेकडून,{{संदर्भ हवा}} तर परकीय सत्तेविरूद्ध लढा करण्याकरता आवश्यक असलेल्या शिस्तीचे शिक्षण जिजाबाईंकडून{{संदर्भ हवा}} मिळाले असे मात्र उपलब्ध ऐतिहासिक माहितीवरून निश्चितपणे सांगता येते. जिजाबाई यांनी बाल शिवाजीच्या शिक्षणाची जबाबदारी घेऊन त्यांस युद्धकला व राजनीतिशास्त्राचे शिक्षण देवविले.{{संदर्भ हवा}} शिवाय संत [[एकनाथ]] महाराजांच्या [[भावार्थ रामायण]], [[भारूड]] इत्यादींच्या माध्यमातून बाल शिवबाच्या मनात स्वराज्याचे स्फुल्लिंग चेतविले. == पहिली स्वारी - तोरणगडावर विजय== [[इ.स. १६४७]] मध्ये वयाच्या १७ व्या वर्षी शिवाजीराजांनी आदिलशहाच्या ताब्यातला [[तोरणगड]] जिंकला आणि स्वराज्याची मुहूर्तमेढ रोवली. तोरणगड हे स्वराज्याचे तोरणच ठरले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Xg4uEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT29&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87&hl=en|title=Yojana May 2021 (Marathi): A Development Monthly|last=Division|first=Publications|publisher=Publications Division Ministry of Information & Broadcasting|language=mr}}</ref> त्याच साली शिवाजीराजांनी [[कोंढाणा]] ([[सिंहगड]]), आणि [[पुरंदर]] हे किल्ले आदिलशहाकडून जिंकून पुणे प्रांतावर पूर्ण नियंत्रण मिळवले. या शिवाय तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी [[राजगड]] असे ठेवले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=198|language=English|oclc=956763986}}</ref> शिवाजीराजांच्या यशस्वी स्वाऱ्या बिथरून शिवाजीराजांना आळा घालण्याची एक युक्ती म्हणून आदिलशहाने शहाजीराजांना अटक केली.<ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A.R.|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute,}}</ref> शिवाय सुमारे ५००० फौज घेऊन [[फत्तेखान]] नावाच्या सरदाराला शिवाजीराजांवर हल्ला करण्यास पाठवले. शिवाजीराजांनी [[पुरंदर|पुरंदरावर]] फत्तेखानाचा पराभव केला.{{संदर्भ हवा}} [[बाजी पासलकर]] सैन्यासकट पळत्या फत्तेखानाच्या पाठलागावर सासवडपर्य़ंत गेले. सासवडजवळ झालेल्या लढाईत बाजी पासलकरांचा मॄत्यू झाला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी मोगल बादशाह शाहजहान यास त्याच्या दख्खनच्या सुभेदाराकरवी (शहजादा [[मुरादबक्ष]]) पत्र पाठवून शहाजीराजांसकट त्याच्या चाकरीत जायची इच्छा प्रकट केली.{{संदर्भ हवा}} त्याचा परिणाम म्हणून शाहजहानाने आदिलशहावर दबाव आणला आणि परिणामी शहाजीराजांची सुटका झाली. परंतु त्यासाठी शिवाजीराजांना [[कोंढाणा]] किल्ला, आणि शहाजीराजांना [[बंगळूर]] शहर आणि कंदर्पीचा किल्ला आदिलशहाला द्यावा लागला.{{संदर्भ हवा}}[[चित्र:Shivaji jijamata.JPG|thumb|right|200px|जिजाबाई व बाल शिवाजी]] == जावळी प्रकरण == आदिलशहाशी इमान राखणारा [[जावळी|जावळीचा]] [[सरदार]] [[चंद्रराव मोरे]] शहाजीराजे आणि शिवाजीराजे यांच्याविरूद्ध आदिलशहाकडे कुरापती काढत असे.{{संदर्भ हवा}} त्याला धडा शिकविण्यासाठी [[इ.स. १६५६]] साली शिवाजी महाराजांनी [[रायरीचा किल्ला]] सर केला. त्यामुळे [[कोकण]] भागात स्वराज्याचा विस्तार झाला.{{संदर्भ हवा}} == पश्चिम घाटावर नियंत्रण == [[इ.स. १६५९]] पर्यंत शिवाजीराजांनी जवळपासच्या पश्चिम घाटातील आणि [[कोकण|कोकणातील]] चाळीस किल्ले जिंकले होते.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == अफझलखान प्रकरण == आदिलशहाच्या ताब्यात असणारे किल्ले जिंकत राहिल्यामुळे [[इ.स. १६५९]] साली आदिलशहाने दरबारात शिवाजी महाराजांना संपविण्याचा विडा ठेवला.हा विडा दरबारी असलेल्या [[अफझलखान]] नावाच्या सरदाराने उचलला. मोठ्या सैन्यासह आणि लवाजम्यासह अफझलखान मोहिमेवर निघाला. वाटेत खानाच्या सैन्याने तुळजापूर व विठ्ठल मंदीराची नासधूस केली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=HHyVh29gy4QC&pg=PA208&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Mughal Empire|last=Richards|first=John F.|date=1993|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-56603-2|language=en}}</ref> अफझलखान वाईजवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या [[महाबळेश्वर]]जवळ असलेल्या [[प्रतापगड|प्रतापगडावरून]] त्यास तोंड देण्याचे ठरवले. तहाची बोलणी सुरू झाली आणि अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वतः यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील यांनी) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले. भेटीच्या नियमांनुसार दोन्ही पक्षांकडील मोजकीच माणसे भेटीसाठी येतील आणि दरम्यान सर्वांनी निःशस्त्र राहण्याचे ठरले.<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> शिवाजीराजांना अफझलखानच्या दगाबाजपणाची कल्पना होती. एका दशकापूर्वी खानाने अशाच एका भेटीमध्ये एका हिंदू सरदाराला कैद केले होते. त्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून [[चिलखत]] चढविले आणि सोबत [[बिचवा]] तसेच [[वाघनखे]] ठेवली. [[बिचवा]] चिलखतामध्ये दडविला होता तर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणारी नव्हती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांसोबत [[जिवा महाला]] हा विश्वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबत [[सय्यद बंडा]] हा तत्कालीन प्रख्यात असा [[दांडपट्टा|दांडपट्टेबाज]] होता.प्रतापगडावरील एका छावणीमध्ये भेट ठरली. भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/satara/celebrate-shiv-pratap-day-2021-at-pratapgad-satara-bam92|title=Shivpratap Din : शिवरायांचा 'हा' प्रसंग आठवला, तर अंगावर काटा आल्याशिवाय राहणार नाही|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-02-26}}</ref> त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. [[सय्यद बंडाने]] तत्क्षणी शिवाजीवर दांडपट्ट्याचा जोरदार वार केला जो तत्पर जिवा महालाने स्वतःवर झेलला आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच "होता जिवा म्हणून वाचला शिवा" ही म्हण प्रचलित झाली.<ref name=":1">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन तोफांचे बार प्रतापगडावरून काढण्यात आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळ्यांनी हल्ला करून खानाच्या सैन्याची दाणादाण उडविली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> खानाचा मुलगा [[फाजलखान]] आणि इतर काही सरदार लपूनछपून वाईच्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचा [[जनाना]] होता. ते पाठलागावर असलेल्या [[नेताजी पालकर|नेताजीच्या]] सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, हत्ती व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळाले.<ref name=":0" /> अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे अंत्यसंस्कार [[इस्लाम धर्म|इस्लामी]] पद्धतीने{{संदर्भ हवा}} करून त्याची एक कबर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बांधली{{संदर्भ हवा}} आणि त्या कबरीच्या कायम देखभालीची व्यवस्था केली. अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या सरदाराला कोकणपट्ट्यातील आणखी किल्ले आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले.{{संदर्भ हवा}} स्वतः राजे सातारा प्रांतात घुसून कोल्हापुरापर्यंत गेले व त्यांनी पन्हाळा जिंकून घेतला. [[नेताजी पालकर|नेताजीने]] त्याच्या सैन्यासह जवळपास विजापुरापर्यंत धडक मारली.{{संदर्भ हवा}} आधुनिक काळात अफझलखानच्या मृत्यूचा हा दिवस शिवप्रताप दिन म्हणून साजरा केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/photo-gallery/news/maharashtra-celebrate-shivpratap-din-2021-at-pratapgad-satara-1017535|title=Shivpratap Din 2021 : प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा, शिवप्रेमींना येण्यास बंदी घातल्यानं नारा|last=वैद्य|first=विनीत|date=2021-12-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-02-26}}</ref> ==प्रतापगडाची लढाई== ''पहा [[प्रतापगडाची लढाई]]'' ==कोल्हापूरची लढाई == ''पहा [[कोल्हापूरची लढाई]]'' == सिद्दी जौहरचे आक्रमण == अफझलखानच्या मृत्यूमुळे चिडलेल्या [[आदिलशहा]]ने त्याचा सेनापती [[सिद्दी जौहर]] यास सर्व शक्तीनिशी हल्ला करण्याचा आदेश दिला. [[इ.स. १६६०]] साली झालेले हे आक्रमण स्वराज्यावरील अनेक मोठ्या संकटांपैकी एक समजले जाते.{{संदर्भ हवा}} त्यासुमारास शिवाजीराजे मिरजेच्या किल्ल्याला वेढा घालून होते. सिद्दीच्या आक्रमणाची बातमी येताच राजे [[पन्हाळगड|पन्हाळगडावर]] गेले आणि सिद्दी जौहरला त्याचा सुगावा लागताच त्याने गडालाच वेढा घातला आणि गडाची रसद तोडली.{{संदर्भ हवा}} काही दिवस गडावरील सर्वांनी तग धरली पण सिद्दीचा वेढा उठण्याचे काही लक्षण दिसेना तेव्हा सर्वांशी खलबत करून शिवाजीराजांनी जवळच्या [[विशालगड|विशालगडावर]] पोहोचावे असा निर्णय घेतला. पन्हाळगडावरून एके रात्री शिवाजीराजे आणि काही मंडळी गुप्त रस्त्याने शिताफीने निसटले.{{संदर्भ हवा}} ह्याचा पत्ता लागताच सिद्दी जौहरने सिद्दी मसऊदच्या बरोबर काही सैन्य पाठलागावर रवाना केले.{{संदर्भ हवा}} == पावनखिंडीतील लढाई== पहा ''[[पावनखिंडीतील लढाई]]'' [[File:Entrance to Pavan Khind.jpg|thumb|left|200px|पावनखिंड स्मारक]] पन्हाळगडापासून काही अंतरावर वाटेत सिद्दीच्या सैन्याने त्यांना [[घोडखिंड|घोडखिंडीत]] गाठले आणि हातघाईची लढाई सुरू झाली. तेव्हा शिवाजीराजांचे विश्वासू पराक्रमी सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे|बाजी प्रभु देशपांडे]] यांनी शिवाजीराजांना विनंती केली की त्यांनी विशालगडासाठी पुढे कूच करावी आणि खिंडीतील लढाई स्वतः लढतील. विशालगडावर पोहोचताच तोफांच्या तीन डागण्या ऐकू आल्या म्हणजे शिवाजीराजे सुखरूप गडावर पोहचले असा संदेश मिळेल. बाजी प्रभु देशपांड्यांनी वचन दिले की जो पर्यंत तोफांचे तीन आवाज ऐकू येणार नाहीत तो पर्यंत सिद्दी जौहरला खिंडीमद्ध्येच झुंजवत ठेवतील. शिवाजीराजांना ते पटेना पण 'बाजी'च्या विनंतीवजा हट्टापुढे त्यांनी यास मान्यता दिली आणि विशालगडासाठी कूच केले बाजींनी सिद्दीच्या सैन्याला रोखून धरण्यासाठी प्रयत्नांची शर्थ केली, पण संख्येने कितीतरी पटीने अधिक सैन्यापुढे बाजीप्रभूंनी प्राणांची बाजी लावली. ते स्वतः प्राणांतिक रितीने घायाळ झाले होते. शेवटी सैनिकांनी मृत्युपथावर असलेल्या घायाळ बाजींना एके ठिकाणी आणून बसविले, पण बाजींचे प्राण कानाशी साठले होते. थोड्या वेळाने तोफांचे तीन आवाज ऐकू आले आणि शिवाजीराजे गडावर पोहोचल्याचा तो संदेश समजल्यावरच बाजी प्रभु देशपांडे यांनी प्राण सोडले. शिवाजीराजांना ही बातमी फार चटका लावून गेली. बाजीप्रभू हे ज्या घोडखिंडीत लढले आणि स्वतःच्या प्राणांचे बलिदान दिले त्या घोडखिंडीचे नाव शिवरायांनी [[पावनखिंड]] असे बदलले. बाजीप्रभूच्या बलिदानाने पावन झालेली ती पावनखिंड.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref> ==[[पुरंदर किल्ला|पुरंदरा]]चा तह== ''पहा [[पुरंदराचा तह]]'' == मोगल साम्राज्याशी संघर्ष == तत्कालीन मोगल साम्राज्य हे भारतातील सर्वांत बलाढ्य होते आणि [[औरंगजेब|औरंगजेब]] हा अतिशय कठोर आणि कडवा [[मोगल बादशहा]] [[दिल्ली]] येथे शासन करीत होता.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == शाहिस्तेखान प्रकरण == मोगल साम्राज्याचा [[नर्मदा नदी]]पलीकडे विस्तार, तसेच शिवाजी महाराजांच्या राज्यविस्ताराला वेसण घालणे या दोन हेतूंसाठी औरंगजेबाने त्याचा मामा [[शाहिस्तेखान]] याला [[दख्खन|दख्खनच्या]] मोहिमेवर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} प्रचंड मोठा लवाजमा, सैन्य आणि फौजफाटा सोबत घेऊन शाहिस्तेखान निघाला आणि वाटेत असणाऱ्या प्रत्येक राज्यात, गावात त्याने दहशत पसरवीत जमेल तेवढा जमेल तेथे विध्वंस केला.{{संदर्भ हवा}} शेवटी पुण्याजवळील [[चाकणचा किल्ला]] जिंकून पुण्यातील शिवाजीराजांच्या [[लाल महाल|लाल महालातच]] तळ ठोकला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी एक धाडसी निर्णय घेतला तो म्हणजे लाल महालात शिरून खानाला संपविण्याचा. लाल महालात आणि अवतीभोवती खडा पहारा असे आणि महालात शिरणे अतिशय जोखमीचे काम होते.{{संदर्भ हवा}} एके रात्री लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या माणसांसह स्वतः शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले.{{संदर्भ हवा}} महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि तेवढ्यातच शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली.{{संदर्भ हवा}} अनेकदा या गोष्टीचा अप्रत्यक्ष फायदा शिवाजी महाराज किंवा त्यांच्या सैन्याला मिळाला.{{संदर्भ हवा}} शत्रू सैन्यामध्ये शिवाजी महाराज घुसल्याच्या केवळ अफवा पसरवून संख्येने किरकोळ असलेल्या मावळ्यांनी संख्येने अनेक पटींनी मोठ्या सैन्याची उडविलेली दाणादाण ही याच गोष्टीची साक्ष देऊ शकते. [[इ.स. १६६३]] सालचे शाहिस्तेखान प्रकरण शिवाजीराजांच्या जीवनात आणखी एका नाट्यमय प्रसंगाची भर घालून गेले.{{संदर्भ हवा}} == सुरतेची पहिली लूट == [[इ.स. १६६४]]. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतेत असत. मोगलांना किंवा इतर सुलतानांना ही चिंता फार सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली [[सुरतेची पहिली लूट]]. आजच्या [[गुजरात]] राज्यातील [[सुरत]] शहर हे तत्कालीन मोगल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत शहरांमध्ये गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मोगल सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर.<ref name=":5">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> लुटीचा इतिहास [[भारत|भारतामध्ये]] अतिशय रक्तरंजित आणि विनाशक आहे. त्या पार्श्वभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली. मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.<ref name=":4" /> == मिर्झाराजे जयसिंह प्रकरण == [[File:Jai Singh and Shivaji.jpg|250px|thumb|right|पुरंदरचा तह]] [[इ.स. १६६५]]. औरंगजेबाने त्यांचे पराक्रमी सेनापती [[मिर्झाराजे जयसिंह]] याला प्रचंड सैन्यासह पाठविले. शिवाजीराजांचा प्रतिकार थिटा पडला आणि निर्णायक लढाईनंतर [[पुरंदर|पुरंदरचा]] तह झाला आणि शिवाजीराजांना तहाच्या अटींनुसार २३ किल्ले द्यावे लागले.<ref name=":2" /> त्याबरोबरच स्वतः [[आग्रा]] (तत्कालीन मोगल राजधानी) येथे पुत्र संभाजी यासह औरंगजेबासमोर हजर होण्याचे कबूल करावे लागले.<ref name=":5" /> == आगऱ्याहून सुटका == [[इ.स. १६६६]] साली औरंगजेबाने शिवाजीराजांना [[दिल्ली]] येथे भेटीसाठी आणि विजापूरवर त्यांनी केलेल्या आक्रमणावर चर्चा करण्यास बोलाविले. त्यानुसार शिवाजीराजे दिल्लीला पोहोचले. त्यांच्यासोबत नऊ वर्षांचा [[छत्रपती संभाजी महाराज|संभाजी]] देखील होता. परंतु दरबारात त्यांना कनिष्ठ सरदारांच्या समवेत उभे केले. ह्या सरदाराना शिवरायांनी लढाईमध्ये हरवले होते अशा सरदारांसोबत उभे करून शिवाजीसारख्या राजांचा उपमर्द केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yBlKh1Pwof0C&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> या अपमानामुळे अतिशय नाराज होऊन शिवाजीराजे तडक दरबाराबाहेर पडले असता त्यांना तत्क्षणी अटक करून नजरकैदेत ठेवण्यात आले. लवकरच त्यांची रवानगी जयसिंहाचे पुत्र [[मिर्झाराजे रामसिंग]] यांच्याकडे [[आग्रा]] येथे करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} [[File:SIVAJI OPENLY DEFIES THE GREAT MOGHUL.gif|thumb|left|शिवाजीराजे दिल्ली दरबारात]] शिवाजीबद्दल आधीपासूनच धास्ती असल्यामुळे त्यांच्यावर कडक पहारा ठेवला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटकेसाठी प्रयत्‍न फोल ठरले होते.{{संदर्भ हवा}} शेवटी शिवाजीराजांनी एक योजना आखली. त्या योजनेनुसार त्यांनी आजारी पडल्याचे निमित्त केले आणि त्यांच्या प्रकृतिस्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना व दर्ग्यांना मिठाईचे पेटारे पाठविण्यात येऊ लागले. सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात पण काही दिवसांनी यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. या गोष्टीचा फायदा घेऊन एक दिवस शिवाजीराजे आणि संभाजी एकेका पेटाऱ्यामध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले. कोणास संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू [[हिरोजी फर्जंद]] हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली. तोपर्यंत शिवाजी निसटून २४ तास झाले होते.{{संदर्भ हवा}} आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि लगोलग स्वराज्याकडे न जाता मथुरेकडे गेले, तेथे संभाजीला त्यांनी वेगळ्या मार्गाने काही दुसऱ्या विश्वासू माणसांबरोबर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} एका संन्याशाच्या वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या. ते स्वतः अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगजेबाच्या हातात पडायचे नाही.{{संदर्भ हवा}} यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्लीभेटीपूर्वी त्यांनी राज्यकारभारासाठी जे [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ|अष्टप्रधानमंडळ]] स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार मोठे यश आहे.{{संदर्भ हवा}} == सर्वत्र विजयी घोडदौड == शिवाजीराजे परतल्यानंतर त्यांनी झालेल्या अपमानाचा सूड घेण्यासाठी [[पुरंदरचा तह|पुरंदरच्या तहात]] दिलेले सर्व तेवीस किल्ले जिंकून घेतले. त्यांनी त्यातील पहिल्यांदा [[कोंढाणा]] घ्यायचे ठरवले. कोंढाण्याच्या लढाईत सुभेदार [[तानाजी मालुसरे]] यांस लढताना वीरमरण आले.{{संदर्भ हवा}} == राज्याभिषेक == [[File:The coronation of Shri Shivaji.jpg|thumb|left|राज्याभिषेक]] शिवाजी भोसले हे अभिषिक्त राजे नसल्याचे अनेक व्यावहारिक तोटे शिवराय व त्यांच्या साथीदारांना जाणवत होते. शिवाजीराजांनी मोठ्या प्रदेशावर स्वामित्व स्थापन केलेले आणि अपार धन मिळविले अहोते. त्यांच्याजवळ मजबूत लष्कर आणि नौदल होते आणि असंख्य सैनिकांवर त्यांचा हुकूम चालत होता. असे असले तरी सैद्धांतिकदृष्ट्या ते अजून राजे बनले नव्हते. मुघल सम्राटाच्या लेखी ते एक जमीनदार होते.आदिलशहासाठी ते एका जहागीरदाराचे बंडखोर पुत्र होते कोणत्याही राजासोबत समान दर्जाचा दावा ते करू शकत नव्हते. तसेच ज्या लोकांवर त्यांचे राज्य होते त्या लोकांकडून स्वामीनिष्ठेची वा भक्तीची खरीखुरी अपेक्षा राज्याभिषेकाशिवाय करणे चुकीचे होते.<ref name=":0" /> राज्याभिषेकाशिवाय त्यांच्या आज्ञांना किंवा आदेशांना अखिल रयत गांभीर्याने घेईलच असे नव्हते. राज्याभिषेक झालेला नसल्याने कोणत्याही तहावर स्वाक्षरी करणे, विधीवत मार्गाने एखाद्याला जमीन देणे व आपल्या राजकीय सत्तेच्या भविष्याची हमी देणे शक्य नव्हते आपल्या राजकीय निर्मितीला (स्वराज्याला) कायदेशीर मान्यता मिळवून देऊन तिचे अस्तित्व कायम राखण्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/new-cambridge-history-of-india-ii-the-indian-states-and-the-transition-to-colonialism-4-the-marathas-1600-1818/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, 4, II, 4,|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|language=English|oclc=489626023}}</ref> ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून हेही स्पष्ट दिसते सामाजिकदृष्ट्या भोसले घराण्याशी समान असलेल्या अनेक मराठा सरदारांमध्ये त्याकाळी मत्सराची भावना निर्माण झालेली होती. असे लोक स्वतःला शिवाजीराजांचे सेवक म्हणवून घेण्यास नकार देत होते व आपण आदिलशहाचे एकनिष्ठ सेवक आहोत असे म्हणत होते.<ref name=":1" /> त्यांच्या लेखी अजूनही शिवाजी भोसले हे बंडखोर आणि स्वामीद्रोही होते. त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्यासाठीही राज्याभिषेक गरजेचा होता. औपचारिक राज्याभिषेकामुळे अशा मत्सरी सरदारांना शिवाजी भोसले हे आता छत्रपती आहेत आणि विजापूर व गोवळकोंड्याच्या शहांप्रमाणेच समान दर्जाचे राजे आहेत असा संदेश गेला असता.<ref name=":0" /> प्राचीन हिंदू शास्त्राप्रमाणे केवळ क्षत्रिय वर्णातील व्यक्तीसच राजा म्हणून अभिषिक्त केले जाऊ शकत होते आणि अशी व्यक्तीच हिंदू रयतेचा राजा असल्याचा दावा करू शकत होती.<ref name=":2" /> शिवाजी महाराजांचे भोसले कूळ हे क्षत्रिय म्हणून गणले जात नव्हते, तसेच ते ब्राह्मणही नव्हते. अर्थातच या शास्त्रांनुसार भोसले कूळ शूद्र होते आणि अशा कुळातील व्यक्तीस राजा होण्याचा अधिकार नव्हता.<ref name=":2" /> शिवाजी भोसले यांचा राज्याभिषेक अधिकृतपणे त्यांना 'क्षत्रिय' जाहीर करून झाला तरच भारताच्या सर्व भागातील ब्राह्मण उपस्थित राहून त्यांना आशीर्वाद देतील अशी परिस्थिती निर्माण झाली.<ref name=":2" /> शूद्रकुलोत्पन्न म्हणून राज्याभिषेकासाठी आक्षेप घेणाऱ्यांची तोंडे बंद करू शकेल अशा पंडिताची म्हणूनच त्यावेळी स्वराज्यास गरज होती. विश्वेश्वर नामक पंडिताच्या रूपात ही गरज पूर्ण झाली. या पंडिताचे टोपणनाव 'गागाभट्ट' असे होते<ref name=":2" /> आणि तो तत्कालीन ब्रह्मदेव वा व्यास म्हणून काशीक्षेत्री प्रसिद्ध होता.<ref name=":2" /> सुरुवातीस काही आढेवेढे घेतल्यानंतर पंडित गागाभट्ट शिवाजी भोसले यांना क्षत्रिय मानण्यास तयार झाले. उदयपूरच्या क्षत्रिय घराण्याशी भोसले कुळाचा संबंध होता हे सिद्ध करण्यात बाळाजी आवजी आणि अन्य काही साथीदारांचा पुढाकार होता. त्यांनी भोसले कुळाची वंशावळी मांडून भोसले कूळ हे प्रभू रामचंद्राच्या सूर्य वंशातील शुद्ध क्षत्रिय घराणे आहे हे सिद्ध केले. अशा भक्कम पुराव्यानंतर गागाभट्ट महाराष्ट्रात येऊन शिवाजी भोसले यांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित म्हणून जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार झाले. अर्थात त्यासाठी त्यांनी मोठी दक्षिणाही घेतली. शिवराय आणि त्यांच्या साथीदारांनी साताऱ्यापासून अनेक मैल चालत जाऊन गागाभट्टाचे जंगी स्वागत केले.<ref>शिवाजी अँड हिज टाईम्स, लेखक जदुनाथ सरकार, प्रकाशक लाँगमन्स, ग्रीन अँड कं., दुसरी आवृत्ती, १९२०</ref> [[जून ६|६ जून]] [[इ.स. १६७४]] रोजी शिवाजीराजांना रायगडावर राज्याभिषेक करण्यात आला. त्या दिवसापासून शिवाजीराजांनी [[शिवराज्याभिषेक शक]] सुरू केला आणि [[शिवराई]] हे चलन जारी केले. या शिवाय नवी कालगणना सुरू होऊन नवा शक सुरू झाला, फारसी-संस्कृत शब्दकोश बनवला गेला. यामध्ये फारसीच्या जागी संस्कृत शब्द वापरणे यासाठी हुकुम जारी केले.{{संदर्भ हवा}} तसेच पंचांगशुद्धी करण्याची सक्ती केली. यासाठी कृष्ण दैवज्ञ नामक ज्योतिषी आणवला. या ज्योतिष्याने ग्रंथ लेखन करावे आणि संबंधितांना रित घालून द्यावी असा आदेश दिला. तसेच त्याज कसडून 'करणकौस्तुभ' नामक ग्रंथही लिहवून घेतला.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === दुसरा राज्याभिषेक === गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त किंवा तांत्रिक पद्धतीने अश्विन शुद्ध पंचमी (२४ सप्टेंबर १६७४) रोजी करून घेतला अशी माहिती ‘शिवराज्याभिषेक कल्पतरू’ नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> अनिरुद्ध सरस्वती या कवीने हा ग्रंथ लिहिलेला असून त्यामध्ये निश्चलपुरी गोसावी आणि गोविंद या दोन व्यक्तींचा संवाद काव्यरूपात दिलेला आहे. त्यात असे म्हटले आहे की “गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकामध्ये अनेक चुका झाल्या आणि त्याचे विपरीत परिणाम महाराजांना भोगावे लागत आहेत.”<ref name=":3">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> त्यामध्ये सेनापती प्रतापराव गुजर यांचा मृत्यू, प्रतापगडावर वीज पडणे, महाराजांची पत्नी काशीबाई यांचा मृत्यू, तसेच राज्याभिषेकानंतर केवळ बारा दिवसांनी राजमाता जिजाबाई यांचा मृत्यू इत्यादी घटनांचा उल्लेख आहे. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की वैदिक पद्धतीच्या राज्याभिषेकाविषयी काही समज-गैरसमज तत्कालीन पुरोहितांमध्ये असावेत. विशेषतः तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणारे पुरोहित वैदिक विधींपेक्षा तांत्रिक विधींना श्रेष्ठ मानत असावेत आणि म्हणून तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरोहितांनी पौराणिक किंवा तांत्रिक अभिषेक करून घेण्याविषयी शिवाजी महाराजांना आग्रह केला असावा.<ref name=":3" /> कारण काहीही असो २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांचा दुसरा राज्याभिषेक तांत्रिक पद्धतीने झाला. राज्याभिषेकाचा हा समारंभ अतिशय साध्या पद्धतीने पार पडला. तत्कालीन पाश्‍चात्त्य वखारवाल्यांनी किंवा फारशी तवारिखकारांनी या दुसऱ्या राज्याभिषेकाच्या उल्लेख केलेला आढळत नाही.<ref>छत्रपती शिवाजी महाराज, लेखक डॉ. प्र. न. देशपांडे, प्रकाशक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, द्वितीयावृत्ती, जुलै २००७.</ref> == दक्षिण दिग्विजय == शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर अल्पावधीतच दिनांक १७ जून १६७४ रोजी जिजाऊ मांसाहेब मृत्यू पावल्या.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांचा मोठा आधार गेला. त्यानंतर शिवरायांनी [[कर्नाटक]] प्रांतावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला.{{संदर्भ हवा}} त्यांना [[आदिलशाही]]ची फारशी भीती नव्हती, परंतु दिल्लीचा मोगल बादशहा [[औरंगजेब]] हा मात्र मराठ्यांचे राज्य नष्ट करण्यासाठी टपून बसला होता.{{संदर्भ हवा}} तो स्वराज्याचा घास केव्हा येईल याचा नेम नव्हता. मोगलांचे संकट स्वराज्यावर आले तर दक्षिणेतही एखादे मजबूत सैनिकी ठाणे असावे असा विचार शिवरायांच्या मनात आला; म्हणून त्यांनी दक्षिणेकडे मोहिमा करण्याचे ठरवले. [[राजाराम]] महाराजांच्या काळात [[जिंजी]] किती महत्त्वाची ठरली हे पाहता शिवरायांची दूरदृष्टी स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} या मोहिमेसाठी शिवरायांनी गोवळकोंड्याच्या कुतुबशाहाची मदत मागितली. अशी मदत देण्याचे त्याने खुशीने कबूल केले. दक्षिण मोहिमेमागे शिवरायांचा आणखी एक हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} त्यांचे सावत्र भाऊ [[व्यंकोजीराजे]] हे दक्षिणेतील तंजावरची जहागीर सांभाळून होते. शहाजीराजांची कर्नाटकातील जहागिरीही त्यांच्याकडे होती. त्यांची भेट घेऊन स्वराज्याच्या कार्यासाठी त्यांची काही मदत मिळाली तर पहावे असा हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांच्या दक्षिणेकडील मोहिमेदरम्यान गोवळकोंड्याच्या अबुल हसन कुतुबशहाने त्यांना भेटीचे आमंत्रण दिले होते. तेव्हा प्रथम कुतुबशहाच्या राजधानीला भेट देऊन मग दक्षिण दिग्विजयासाठी पुढे जायचे अशी योजना त्यांनी आखली.{{संदर्भ हवा}} [[गोवळकोंडा]] हीच कुतुबशाहाची राजधानी होती. गोवळकोंड्यात कुतुबशहाकडून व त्याच्या प्रजाजनांकडून शिवाजी महाराजांचे जंगी स्वागत झाले. दरबारातही कुतुबशहाने महाराजांना खास तयार केलेल्या सिंहासनावर आपल्या बरोबरीने बसवले. स्वागतसत्कार स्वीकारल्यानंतर शिवराय कर्नाटकाच्या मोहिमेवर निघाले.{{संदर्भ हवा}} [[चेन्नई]]च्या दक्षिणेस जिंजीचा किल्ला आहे. रायगडाप्रमाणेच प्रचंड आणि मजबूत असलेला हा किल्ला वेढा घालून महाराजांनी जिंकला.{{संदर्भ हवा}} त्यासोबतच दक्षिणेत स्वराज्याचे एक मजबूत ठाणे तयार झाले. नंतर शिवरायांनी [[वेल्लोर]]च्या किल्ल्याला वेढा दिला. कित्येक महिने वेढा देऊनही किल्ला ताब्यात येईना;{{संदर्भ हवा}} तेव्हा वेल्लोरजवळच्या डोंगरावरून त्या किल्ल्यावर तोफांचा मारा केला आणि किल्ला सर केला. त्यांनी कर्नाटकात एकूण वीस लक्ष उत्पन्नाचा प्रदेश आणि कित्येक छोटे-मोठे किल्ले जिंकले.{{संदर्भ हवा}} यानंतर शिवाजी महाराजांनी आपले सावत्र बंधू व्यंकोजीराजे यांना भेटीसाठी बोलावले.{{संदर्भ हवा}} व्यंकोजीराजे या भेटीसाठी फारसे उत्सुक नव्हते. काही दिवस ते महाराजांसोबत राहिले, परंतु एका रात्री महाराजांना काही न कळवता तंजावरला निघून गेले आणि उलट महाराजांच्या फौजेवर हल्ला केला. तेव्हा शिवरायांच्या फौजेने त्यांचा समाचार घेतला. व्यंकोजीराजांचा पराभव झाला. आपल्या भावाच्या अशा वर्तनामुळे महाराजांना दुःख झाले. त्यांनी व्यंकोजीराजांना समजुतीची काही पत्रेही पाठवली. जिंजीच्या दक्षिणेकडील काही प्रदेश त्यांना दिला. त्यांची पत्नी दीपाबाई ही समजूतदार होती, तिने व्यंकोजींची समजूत घातली. महाराजांनी तिला चोळीबांगडीसाठी कर्नाटकातील थोडा प्रदेश दिला. महाराजांनी व्यंकोजीराजांना पत्रात लिहिले : “परक्या शत्रूंचा भरवसा धरू नये. पराक्रमाचा तमाशा दाखवावा.”{{संदर्भ हवा}} कर्नाटकातील विजय मिळवून महाराज रायगडावर परतले. या मोहिमेची दगदग जाणवत असतानाच वयाच्या पन्नासाव्या वर्षी त्यांना जंजिऱ्याच्या सिद्दीविरुद्ध आरमारी मोहीम काढावी लागली.{{संदर्भ हवा}} [[File:Maratha Empire 1680.PNG|thumb|सन १६८० मधील मराठी साम्राज्य]] == राज्यकारभार == === अष्टप्रधान मंडळ === शिवाजी महाराजांनी राज्यकारभारासाठी आठ मंत्री असलेले अष्टप्रधान मंडळाची नेमणूक केली होती. हे मंत्री राजांना राज्यकारभारविषयक कामाविषयी सल्ले देत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/topic/Ashta-Pradhan|title=Ashta Pradhan {{!}} Marathi council {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-04-03}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=२०३|language=English|oclc=956763986}}</ref> === मराठी आणि संस्कृत भाषा प्रात्साहन व विकास === शिवरायांच्या काळात राज्यकारभारात पारशी भाषेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. पण शिवरायांनी यात महत्त्वाचे बदल केले. शिवरायांनी आपल्या अधिकाऱ्यांची एक समिती नेमली. या समितीकडे पारशी व अरेबिक शब्दांऐवजी वापरता येण्यासारखे संस्कृत शब्द सुचवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती. या समितीने १६७७ मध्ये 'राज्यव्यवहारकोष' नावाचा शब्दकोश सादर केला. शिवरायांची राजमुद्रादेखील संस्कृतमधेच होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&pg=PA50&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> === धर्मविषयक धोरण === शिवाजी महाराजांनी धर्मनिरपेक्ष व सहिष्णु वृत्तीने राज्यकारभार चालवला. विविध धर्मांतील समन्वयावर त्यांचा विश्वास होता. जेव्हा औरंगझेबाने जिझिया कर आकारण्यास सुरुवात केली तेव्हा शिवरायांनी एका पत्राद्वारे जिझिया कर रद्द करण्याची मागणी करत औरंगझेबला त्यांनी अकबराप्रमाणे हिंदू धर्मातील श्रद्धा आणि क्षेत्रांबद्दल आदराने वागण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या सैन्यात सुरुवातीपासून मुस्लीम लोकांचा समावेश होता. १६५६ मध्ये पठाणांची पहिली तुकडी बनवण्यात आली. दर्या सारंग, शिवरायांच्या नौदलाचा प्रमुख एक मुस्लीम होता<ref name=":4">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=OY5LDwAAQBAJ&dq=Darya+Sarang+shivaji&pg=PT143&redir_esc=y#v=onepage&q=Darya%20Sarang%20shivaji&f=false|title=Medieval Maratha Country|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-072-9|language=en}}</ref>. संत रामदासांना शिवरायांचे गुरू मानण्यात येत होते, पण अलीकडील संशोधनावरून स्पष्ट झाले आहे की संत रामदास शिवरायांना कारकिर्दीच्या उत्तराधार्थ भेटले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&dq=n+his+own+army+Muslim+leaders+appear+quite+early,+and+the+first+Pathan+unit+joined+in+1656.+His+naval+commander+was,+of+course,+a+Muslim&pg=PA81&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji's seal, enlarged.jpg|इवलेसे|शिवरायांची राजमुद्रा]] === राजमुद्रा === राजमुद्राछत्रपती शिवाजीराजे जेव्हा पुण्याचा कारभार पाहू लागले, तेव्हा त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र राजमुद्रा तयार केली. शहाजीराजे व जिजाबाई यांची मुद्रा पारशी भाषेत होती, पण शिवाजी महाराजांनी राजमुद्रेसाठी संस्कृत भाषेचा वापर केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> या राजमुद्रेवरील मजकूर खालीलप्रमाणे "प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते"<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=uxeKDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT2&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80&hl=en|title=Shivaji Maharaj The Greatest (Prabhat Prakashan)|last=Gaikwad|first=Dr Hemantraje|date=2020-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-262-8|language=hi}}</ref> ज्याप्रमाणे प्रतिपदेचा चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो, तशीच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा व तिचा लौकिक वाढत जाईल असा याचा अर्थ होतो. == जयंती== {{मुख्य|शिव जयंती}} ===इतिहास=== भारतात इंग्रज येण्यापूर्वी तिथीनुसार व्यवहार होत असत. इंग्रजी राज्य आल्यावर [[ग्रेगरीय दिनदर्शिका|ग्रेगरीय दिनदर्शिकेनुसार]] व्यवहार होऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} ग्रेगरीय दिनदर्शिका भारतात लागू झाल्यावर ज्यांचा जन्म झाला त्यांची जयंती तारखेने करतात.{{संदर्भ हवा}} [[महात्मा फुले]], [[महात्मा गांधी]], [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]], [[लोकमान्य टिळक]] या सर्व महापुरुषांचा जन्म भारतात ग्रेगरीय दिनदर्शिका लागू झाल्यावर झाला होता. त्यामुळे त्यांची जयंती तारखेने केली जाते.{{संदर्भ हवा}} [[तुकाराम]], बसवेश्वर, शिवाजी, [[गौतम बुद्ध]] या साऱ्यांचा जन्म भारतात ग्रेगोरीय दिनदर्शिका लागू करण्यापूर्वी झालेला आहे. त्यांच्या काळात सारे व्यवहार तिथीने करत असत. त्यांचे जन्मदिवस तिथीने साजरे होतात.{{संदर्भ हवा}} आज ज्या ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेनुसार शिवाजी महाराजांच्या जन्माची तारीख १९ फेब्रुवारी अशी निश्चित केली आहे, ते कॅलेंडर शिवाजीच्या वेळेला युरोपातसुद्धा प्रचलित नव्हते.{{संदर्भ हवा}} इंग्रजांनी ग्रेगोरियन कॅलेंडर १७५२ साली स्वीकारले, तोपर्यंत त्यांच्या साम्राज्यात [[ज्युलियन दिनदर्शिका]] अधिकृत होती. ज्युलियन दिनदर्शिकेतील कालगणना व ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेतील कालगणना यांच्यात १७०० सालपर्यंत १० दिवसांचा तर १७०० सालापासून पुढे ११ दिवसांचा फरक येतो.{{संदर्भ हवा}} (ज्युलियन दिनदर्शिका पुढे गेली होती.) त्यामुळे ज्युलियन दिनदर्शिकेनुसार निर्धारित १९ फेब्रुवारी ही तारीख १० - ११ दिवसांनी चुकते. (४ ऑक्टोबर १५८२ ज्युलियन या तारखेनंतरचा पुढचा दिवस ग्रेगोरियन १५ ऑक्टोबर १५८२ येतो.).{{संदर्भ हवा}} अनेक ठिकाणी शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जी कालगणना प्रचलित होती त्यानुसार शिवाजी जयंती तिथीनुसार साजरी केली जाते. सरकारी जयंती तारखेनुसार असते.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीचा जन्म १६२७ साली झाला अशी जेव्हा मान्यता होती तेव्हा जयंतीची तिथी वैशाख शुद्ध तृतीया येत असे.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा जन्मसाल १६३० नक्की झाले तेव्हा तिथी फाल्गुन वद्य तृतीया येऊ लागली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीच्या जन्मावेळी जर ग्रेगोरीय दिनदर्शिका प्रचलित असती तर १६३० सालची फाल्गुन वद्य तृतीया १९ फेब्रुवारीला आली असती.{{संदर्भ हवा}} म्हणून, २००१ सालापासून १९ फेब्रुवारी ह्या तारखेला सरकारी शिवजयंती साजरी होते.{{संदर्भ हवा}} *पत्नी<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nYFCDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=8+wives+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Shivaji: The Great Maratha|last=Desai|first=Ranjit|date=2017-12-15|publisher=Harper Collins|isbn=978-93-5277-440-1|language=en}}</ref> # काशीबाई जाधव # गुणवंतीबाई इंगळे # पुतळाबाई पालकर # लक्ष्मीबाई विचारे # सईबाई निंबाळकर # सकवारबाई गायकवाड # सगुणाबाई शिंदे # सोयराबाई मोहिते * वंशज * मुलगे<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=wo40EAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=sons+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=The Life and Death of Sambhaji|last=Bhaskaran|first=Medha Deshmukh|date=2021-07-05|publisher=Penguin Random House India Private Limited|isbn=978-93-5492-029-5|language=en}}</ref> # छत्रपती [[संभाजी भोसले]] # [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * मुली<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiaforums.com/forum/topic/2491780|title=Shivaji Maharaj: List of Queens and Sons/Daughters {{!}} Veer Shivaji|website=India Forums|language=en|access-date=2022-02-23}}</ref> # अंबिकाबाई महाडीक # कमळाबाई (सकवारबाईची कन्या) # दीपाबाई # राजकुंवरबाई शिर्के (सगुणाबाईची मुलगी, गणोजी शिर्के यांची पत्नी) # राणूबाई पाटकर # सखुबाई निंबाळकर (सईबाईची मुलगी) * सुना/नातसुना # अंबिकाबाई{{संदर्भ हवा}} (सती गेली) # जानकीबाई{{संदर्भ हवा}} # राजारामांच्या पत्नी ताराबाई (माहेरच्या मोहिते)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://feminisminindia.com/2018/03/14/rani-tarabai-maratha-warrior/|title=Rani Tarabai - A Formidable Maratha Warrior {{!}} #IndianWomenInHistory|last=Godbole|first=Tanika|date=2018-03-13|website=Feminism In India|language=en-GB|access-date=2022-02-23}}</ref> # संभाजीच्या पत्नी येसूबाई{{संदर्भ हवा}} # राजसबाई{{संदर्भ हवा}} (पुत्र संभाजीची पत्नी) # <nowiki>सगुणाबाई{ (संभाजीपुत्र शाहूची पत्नी) {संदर्भ हवा}}</nowiki> * नातवंडे # संभाजीचा मुलगा - शाहू{{संदर्भ हवा}} # ताराबाई-राजारामाची मुले - दुसरा शिवाजी{{संदर्भ हवा}} # राजसबाईची मुले - दुसरा संभाजी{{संदर्भ हवा}} * पतवंडे # ताराबाईचा नातू रामराजा, याला शाहूने दत्तक घेतले, म्हणजे तो स्वतःचाच काका झाला.{{संदर्भ हवा}} # दुसऱ्या संभाजीचा मुलगा - द्वितीय शिवाजी (खरेतर ३रा शिवाजी) (कोल्हापूर) === सण === शिवाजीच्या जयंतीला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]त [[शिवजयंती]] म्हणतात. शिवाजीच्या जन्मदिनांकाबद्दल वाद असल्याने शिवजयंती महाराष्ट्रात वर्षभरात किमान दोनदा साजरी होते. त्या दिवशी दिवसभर ढोल-ताशे वाजवीत मिरवणुका निघतात आणि शिवाजीच्या पुतळ्यांना हार घालण्याचा कार्यक्रम होतो. मुंबईसारख्या शहरात शिवजयंतीच्या मिरवणुकीत १०० च्या वर मालमोटारी व त्यांवर देखावे असतात.{{संदर्भ हवा}} [[भिवंडी]] आणि [[मालेगाव]] येथे या दिवशी अनेकदा दंगली झाल्या. इ.स. १९७० साली भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक मशिदीसमोर फार काळ रेंगाळल्यामुळे तुफान दंगल झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक काढायला १४ वर्षांची बंदी घातली गेली.{{संदर्भ हवा}} इ.स. १९८४ साली परवानगी मिळाली आणि त्यावर्षी झालेल्या भीषण दंगलीत अनेक वाहने जळून खाक झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे आता मिरवणुकीत सामील होण्यास वाहने मिळत नाहीत. प्रत्येक शिवजयंतीच्या एक आठवडा आधी भिवंडीतले झोपडपट्टीवासी आपले चंबूगबाळे आवरून झोपडी सोडून परगावी जातात.{{संदर्भ हवा}} ==शिवाजी महाराज आणि चित्रपट== शिवाजीच्या जीवनावर अनेक चित्रपट निघाले; एक दूरचित्रवाणी मालिकाही निघाली. भालजी पेंढारकरांनी शिवाजीच्या मावळ्यांबद्दल काही चित्रपट काढले; त्यांतल्या काही चित्रपटांची नावे पुढे दिली आहेत : * गनिमी कावा * छत्रपती शिवाजी * तान्हाजी द अनसंग हीरो * नेताजी पालकर * फत्तेशिकस्त * बहिर्जी नाईक * बाळ शिवाजी * भारत की खोज (हिंदी) * मराठी तितुका मेळवावा * मी शिवाजीराजे भोसले बॊलतोय * राजमाता जिजाऊ (दूरचित्रवाणी मालिका) * राजा शिवछत्रपती (दूरचित्रवाणी मालिका) * वीर शिवाजी (हिंदी वेब सीरीज) * शेर शिवराज है * सरसेनापती हंबीरराव * जय शिवाजी जय भवानी ( दूरचित्रवाणी मालिका) ==हे सुद्धा पहा== * [[शिवाजी महाराज यांच्याबद्दल व्यक्त झालेली मते]] * [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]] == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} == बाह्य दुवे == * [http://www.hindujagruti.org/hinduism/national-icons/shivaji-maharaj/ शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/Nanded/his1.html मोगल-मराठा गोदावरी खोऱ्यातील संघर्ष] {{शिवाजी महाराज}} {{मराठा साम्राज्य}} {{DEFAULTSORT:भोसले, शिवाजीराजे}} [[वर्ग:शिवाजी महाराज| ]] [[वर्ग:भोसले घराणे]] [[वर्ग:छत्रपती]] [[वर्ग:मराठा साम्राज्य]] [[वर्ग:मराठी राजे]] [[वर्ग:ऐतिहासिक व्यक्ती]] [[वर्ग:भारतीय सेनानी]] [[वर्ग:इ.स. १६३० मधील जन्म]] [[वर्ग:सैनिकी पेशातील मराठी व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १६८० मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:महान भारतीय लोक]] lab5nl9da7imgdpuecter8eumuhw7wk 2139179 2139170 2022-07-21T07:53:06Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = छत्रपती शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | पदवी = [[छत्रपती]] | चित्र =Chatrapati Shivaji Maharaj.jpg | चित्र_शीर्षक = छत्रपती शिवाजी महाराज | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = मराठा साम्राज्य | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] ते [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डोंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]]पर्यंत | राजधानी = [[रायगड]] किल्ला | पूर्ण_नाव = शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | जन्म_दिनांक = [[फेब्रुवारी १९]], [[इ.स. १६३०|१६३०]] | जन्म_स्थान = [[शिवनेरी|शिवनेरी किल्ला]], [[पुणे जिल्हा|पुणे]] | मृत्यू_दिनांक = [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | मृत्यू_स्थान = [[रायगड]] | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]] | वडील = [[शहाजीराजे भोसले]] | आई = [[जिजाबाई]] | पत्नी = [[सईबाई]], [[सोयराबाई]], [[पुतळाबाई]], [[काशीबाई भोसले|काशीबाई]], [[सकवारबाई]], लक्ष्मीबाई, सगणाबाई, गुणवंतीबाई | संतति = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]], </br>[[छत्रपती राजारामराजे भोसले]]</br>अंबिका</br> कमळा </br> दीपा</br> राजकुंवर </br> राणू</br> सखू | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = 'प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते।' | राजचलन = [[होन]], [[शिवराई]], ([[सुवर्ण होन]], [[रुप्य होन]]) </br> |}} '''छत्रपती शिवाजीराजे भोसले''' (१९ फेब्रुवारी १६३० ते ३ एप्रिल १६८०) हे एक भारतीय राजे आणि [[मराठा साम्राज्य]]ाचे संस्थापक होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=w81YDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Shree Chhatrapati Shivajee Maharaj: श्री छत्रपती शिवाजी महाराज|last=Saran|first=Renu|date=2018-04-28|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5278-971-9|language=mr}}</ref> [[विजापूर]]च्या ढासळत्या आदिलशाही सल्तनतीतून शिवरायांनी स्वतःचे स्वतंत्र राज्य निर्माण करून मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. इ.स. १६७४ मध्ये [[रायगड]] किल्ल्यावर औपचारिकपणे छत्रपती म्हणून त्यांचा राज्याभिषेक करण्यात आला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=XpzDDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=shivaji+rajyabhishek&hl=en|title=Lord of Royal Umbrella - Shivaji Trilogy Book II|last=Pradhan|first=Gautam|date=2019-12-13|publisher=One Point Six Technology Pvt Ltd|isbn=978-93-88942-77-5|language=en}}</ref> शिस्तबद्ध लष्कर व सुसंघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्रागतिक राज्य उभे केले. प्रदेशातील भूभागाची इत्यंभूत माहिती, आश्चर्यजनक वेगवान हालचाली आणि [[गनिमी कावा|गनिमी काव्याचे]] तंत्र यांच्या सहाय्याने त्यांनी थोडक्या फौजेच्या सहाय्याने बलाढ्य अशा मुघल व आदिलशाही फौजांचा यशस्वीपणे सामना केला. किनारी आणि अंतर्गत प्रदेशातील किल्ल्यांची डागडुजी करण्यासोबतच त्यांनी अनेक किल्लेही उभारले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HgEoEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT116&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Hindu-Padpadshahi (Prabhat Prakashan)|last=Savarkar|first=Vinayak Damodar|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-89982-12-1|language=hi}}</ref> राज्यकारभारात तत्कालीन रूढ असलेल्या पारशी भाषेऐवजी मराठी आणि संस्कृत भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात राष्ट्रवादी नेत्यांनी शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमी कथांचा वापर लोकांना एकत्रित आणण्यासाठी आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्यासाठी करून घेतला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=De_ftH3bm-MC&pg=PA1&redir_esc=y|title=Tilak and Gokhale: Revolution and Reform in the Making of Modern India|last=Wolpert|first=Stanley A.|date=1962|publisher=University of California Press|language=en}}</ref> महाराष्ट्राच्या सामाजिक आणि राजकीय इतिहासामध्ये शिवाजी महाराजांचा मोठा प्रभाव आहे. शिवाजी महाराज मराठी लोकांच्या अस्मितेचा एक अविभाज्य भाग आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/renaissance-state-the-unwritten-story-of-the-making-of-maharashtra/oclc/1245346175|title=RENAISSANCE STATE: the unwritten story of the making of maharashtra.|last=KUBER|first=GIRISH|date=2021|publisher=HARPERCOLLINS INDIA|isbn=978-93-90327-39-3|location=S.l.|pages=६९-७८|language=English|oclc=1245346175}}</ref> शिवाजी महाराजांचा जन्मदिवस हा ‘[[शिवजयंती]]’ म्हणून साजरा होतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/chhatrapati-shivaji-maharaj-jayanti-1645183673-1|title=Shivaji Jayanti 2022: History, Significance, Celebrations, Wishes and More on Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2022|date=2022-02-18|website=Jagranjosh.com|access-date=2022-02-19}}</ref> == बालपण व सुरुवातीचा काळ == [[चित्र:MainEntranceGate.jpg|इवलेसे|[[शिवनेरी किल्ला]]: शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान]] [[पुणे]] जिल्ह्यातील [[जुन्नर]] शहरानजीक वसलेल्या [[शिवनेरी]] या डोंगरी किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=I_P7THO8KJwC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA111&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80&hl=en|title=Bharat Ki Garimammaye Nariyan|publisher=Atmaram & Sons|language=hi}}</ref> इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांची नेमकी जन्मतारीख हा एकेकाळी मतभेदांचा मुद्दा होता. तो वाद नंतर मिटला. महाराष्ट्र राज्य शासनाने फाल्गुन वद्य तृतीया शके १५५१ (शुक्रवार, १९ फेब्रुवारी १६३०) ही शिवरायांची जन्मतारीख २००१ साली स्वीकारली.<ref>टाइम्स ऑफ इंडिया [http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals] (इंग्लिश मजकूर)</ref> इतर संभाव्य तारखांमध्ये ६ एप्रिल १६२७ (वैशाख शुद्ध तृतीया) ही एक जन्मतारीख मानली जात होती.<ref>पहा [http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf Mohan Apte, Porag Mahajani, M. N. Vahia. Possible errors in historical dates: Error in correction from Julian to Gregorian Calendars.]</ref> एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावरील शिवाई देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा अशी प्रार्थना केली होती म्हणून या मुलाचे नाव 'शिवाजी' ठेवले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ncdPCgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=history+of+name+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Chatrapati Shivaji: The Great Indian Warrior|last=Saran|first=Renu|publisher=Junior Diamond|isbn=978-93-83990-12-2|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या वेळी दख्खनमधील राजसत्ता [[विजापूर]], [[अहमदनगर]] आणि [[गोवळकोंडा]] या तीन मुसलमानी सल्तनतींमध्ये विभागलेली होती. शहाजीराजांनी आपली निष्ठा वेळोवेळी अहमदनगरची [[निजामशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि मुघल यांच्यादरम्यान बदलली; पण त्यांनी पुणे ही नेहमीच आपली जहागिरी ठेवली आणि स्वतःची एक लहानशी फौज पदरी बाळगली.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[शहाजीराजे भोसले]] हे प्रथम अहमदनगरच्या निजामशहाच्या पदरी एक सरदार म्हणून होते. [[मलिक अंबर]] ह्या निजामशहाच्या प्रभावी [[वजीर|वजिराच्या]] मृत्यूनंतर मोगल सम्राट [[शाह जहान|शहाजहानच्या]] सैन्याने [[इ.स. १६३६]] मध्ये अहमदनगरवर चाल करून ते शहर आपल्या ताब्यात घेतल्यानंतर शहाजीराजे विजापूरच्या आदिलशहाच्या पदरी सरदार म्हणून रूजू झाले.आदिलशहाने त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शहाजीराजांनी [[तुकाबाई|तुकाबाईंशी]] आपला दुसरा विवाह केला.{{संदर्भ हवा}} लहान शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या [[व्यंकोजी (एकोजी) भोसले|एकोजी भोसले]] ([[व्यंकोजी भोसले]]) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या [[तमिळनाडू]]मधील [[तंजावर|तंजावरला]] आपले राज्य स्थापन केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> *[[जिजाबाई]] (आई) जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुनःस्थापना करायला सुरुवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही (मोठेपणीच्या [[सिंहगड|सिंहगडावरच्या]] स्वारीसारख्या) प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले शिवाजीमहाराजांच्या त्या आद्यगुरू होत. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4p4bAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&hl=en|title=Marāthekālīna prasiddha vyaktīñel hastāk-harayukta paire|last=Archives|first=Maharashtra (India) Department of|date=1969|language=mr}}</ref> मार्गदर्शक[[युद्धाभ्यास]] आणि [[रणनीती]] तसेच राजकारभार ह्यासंबंधी प्राथमिक मार्गदर्शन त्यांना शहाजीराजांकडून, दप्तरव्यवस्था व न्यायव्यवस्थेचे शिक्षण दादोजी कोंडदेव मलठणकर यांचेकडून,{{संदर्भ हवा}} तर परकीय सत्तेविरूद्ध लढा करण्याकरता आवश्यक असलेल्या शिस्तीचे शिक्षण जिजाबाईंकडून{{संदर्भ हवा}} मिळाले असे मात्र उपलब्ध ऐतिहासिक माहितीवरून निश्चितपणे सांगता येते. जिजाबाई यांनी बाल शिवाजीच्या शिक्षणाची जबाबदारी घेऊन त्यांस युद्धकला व राजनीतिशास्त्राचे शिक्षण देवविले.{{संदर्भ हवा}} शिवाय संत [[एकनाथ]] महाराजांच्या [[भावार्थ रामायण]], [[भारूड]] इत्यादींच्या माध्यमातून बाल शिवबाच्या मनात स्वराज्याचे स्फुल्लिंग चेतविले. == पहिली स्वारी - तोरणगडावर विजय== [[इ.स. १६४७]] मध्ये वयाच्या १७ व्या वर्षी शिवाजीराजांनी आदिलशहाच्या ताब्यातला [[तोरणगड]] जिंकला आणि स्वराज्याची मुहूर्तमेढ रोवली. तोरणगड हे स्वराज्याचे तोरणच ठरले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Xg4uEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT29&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87&hl=en|title=Yojana May 2021 (Marathi): A Development Monthly|last=Division|first=Publications|publisher=Publications Division Ministry of Information & Broadcasting|language=mr}}</ref> त्याच साली शिवाजीराजांनी [[कोंढाणा]] ([[सिंहगड]]), आणि [[पुरंदर]] हे किल्ले आदिलशहाकडून जिंकून पुणे प्रांतावर पूर्ण नियंत्रण मिळवले. या शिवाय तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी [[राजगड]] असे ठेवले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=198|language=English|oclc=956763986}}</ref> शिवाजीराजांच्या यशस्वी स्वाऱ्या बिथरून शिवाजीराजांना आळा घालण्याची एक युक्ती म्हणून आदिलशहाने शहाजीराजांना अटक केली.<ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A.R.|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute,}}</ref> शिवाय सुमारे ५००० फौज घेऊन [[फत्तेखान]] नावाच्या सरदाराला शिवाजीराजांवर हल्ला करण्यास पाठवले. शिवाजीराजांनी [[पुरंदर|पुरंदरावर]] फत्तेखानाचा पराभव केला.{{संदर्भ हवा}} [[बाजी पासलकर]] सैन्यासकट पळत्या फत्तेखानाच्या पाठलागावर सासवडपर्य़ंत गेले. सासवडजवळ झालेल्या लढाईत बाजी पासलकरांचा मॄत्यू झाला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी मोगल बादशाह शाहजहान यास त्याच्या दख्खनच्या सुभेदाराकरवी (शहजादा [[मुरादबक्ष]]) पत्र पाठवून शहाजीराजांसकट त्याच्या चाकरीत जायची इच्छा प्रकट केली.{{संदर्भ हवा}} त्याचा परिणाम म्हणून शाहजहानाने आदिलशहावर दबाव आणला आणि परिणामी शहाजीराजांची सुटका झाली. परंतु त्यासाठी शिवाजीराजांना [[कोंढाणा]] किल्ला, आणि शहाजीराजांना [[बंगळूर]] शहर आणि कंदर्पीचा किल्ला आदिलशहाला द्यावा लागला.{{संदर्भ हवा}}[[चित्र:Shivaji jijamata.JPG|thumb|right|200px|जिजाबाई व बाल शिवाजी]] == जावळी प्रकरण == आदिलशहाशी इमान राखणारा [[जावळी|जावळीचा]] [[सरदार]] [[चंद्रराव मोरे]] शहाजीराजे आणि शिवाजीराजे यांच्याविरूद्ध आदिलशहाकडे कुरापती काढत असे.{{संदर्भ हवा}} त्याला धडा शिकविण्यासाठी [[इ.स. १६५६]] साली शिवाजी महाराजांनी [[रायरीचा किल्ला]] सर केला. त्यामुळे [[कोकण]] भागात स्वराज्याचा विस्तार झाला.{{संदर्भ हवा}} == पश्चिम घाटावर नियंत्रण == [[इ.स. १६५९]] पर्यंत शिवाजीराजांनी जवळपासच्या पश्चिम घाटातील आणि [[कोकण|कोकणातील]] चाळीस किल्ले जिंकले होते.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == अफझलखान प्रकरण == आदिलशहाच्या ताब्यात असणारे किल्ले जिंकत राहिल्यामुळे [[इ.स. १६५९]] साली आदिलशहाने दरबारात शिवाजी महाराजांना संपविण्याचा विडा ठेवला.हा विडा दरबारी असलेल्या [[अफझलखान]] नावाच्या सरदाराने उचलला. मोठ्या सैन्यासह आणि लवाजम्यासह अफझलखान मोहिमेवर निघाला. वाटेत खानाच्या सैन्याने तुळजापूर व विठ्ठल मंदीराची नासधूस केली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=HHyVh29gy4QC&pg=PA208&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Mughal Empire|last=Richards|first=John F.|date=1993|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-56603-2|language=en}}</ref> अफझलखान वाईजवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या [[महाबळेश्वर]]जवळ असलेल्या [[प्रतापगड|प्रतापगडावरून]] त्यास तोंड देण्याचे ठरवले. तहाची बोलणी सुरू झाली आणि अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वतः यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील यांनी) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले. भेटीच्या नियमांनुसार दोन्ही पक्षांकडील मोजकीच माणसे भेटीसाठी येतील आणि दरम्यान सर्वांनी निःशस्त्र राहण्याचे ठरले.<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> शिवाजीराजांना अफझलखानच्या दगाबाजपणाची कल्पना होती. एका दशकापूर्वी खानाने अशाच एका भेटीमध्ये एका हिंदू सरदाराला कैद केले होते. त्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून [[चिलखत]] चढविले आणि सोबत [[बिचवा]] तसेच [[वाघनखे]] ठेवली. [[बिचवा]] चिलखतामध्ये दडविला होता तर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणारी नव्हती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांसोबत [[जिवा महाला]] हा विश्वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबत [[सय्यद बंडा]] हा तत्कालीन प्रख्यात असा [[दांडपट्टा|दांडपट्टेबाज]] होता.प्रतापगडावरील एका छावणीमध्ये भेट ठरली. भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/satara/celebrate-shiv-pratap-day-2021-at-pratapgad-satara-bam92|title=Shivpratap Din : शिवरायांचा 'हा' प्रसंग आठवला, तर अंगावर काटा आल्याशिवाय राहणार नाही|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-02-26}}</ref> त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. [[सय्यद बंडाने]] तत्क्षणी शिवाजीवर दांडपट्ट्याचा जोरदार वार केला जो तत्पर जिवा महालाने स्वतःवर झेलला आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच "होता जिवा म्हणून वाचला शिवा" ही म्हण प्रचलित झाली.<ref name=":1">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन तोफांचे बार प्रतापगडावरून काढण्यात आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळ्यांनी हल्ला करून खानाच्या सैन्याची दाणादाण उडविली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> खानाचा मुलगा [[फाजलखान]] आणि इतर काही सरदार लपूनछपून वाईच्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचा [[जनाना]] होता. ते पाठलागावर असलेल्या [[नेताजी पालकर|नेताजीच्या]] सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, हत्ती व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळाले.<ref name=":0" /> अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे अंत्यसंस्कार [[इस्लाम धर्म|इस्लामी]] पद्धतीने{{संदर्भ हवा}} करून त्याची एक कबर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बांधली{{संदर्भ हवा}} आणि त्या कबरीच्या कायम देखभालीची व्यवस्था केली. अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या सरदाराला कोकणपट्ट्यातील आणखी किल्ले आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले.{{संदर्भ हवा}} स्वतः राजे सातारा प्रांतात घुसून कोल्हापुरापर्यंत गेले व त्यांनी पन्हाळा जिंकून घेतला. [[नेताजी पालकर|नेताजीने]] त्याच्या सैन्यासह जवळपास विजापुरापर्यंत धडक मारली.{{संदर्भ हवा}} आधुनिक काळात अफझलखानच्या मृत्यूचा हा दिवस शिवप्रताप दिन म्हणून साजरा केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/photo-gallery/news/maharashtra-celebrate-shivpratap-din-2021-at-pratapgad-satara-1017535|title=Shivpratap Din 2021 : प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा, शिवप्रेमींना येण्यास बंदी घातल्यानं नारा|last=वैद्य|first=विनीत|date=2021-12-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-02-26}}</ref> ==प्रतापगडाची लढाई== ''पहा [[प्रतापगडाची लढाई]]'' ==कोल्हापूरची लढाई == ''पहा [[कोल्हापूरची लढाई]]'' == सिद्दी जौहरचे आक्रमण == अफझलखानच्या मृत्यूमुळे चिडलेल्या [[आदिलशहा]]ने त्याचा सेनापती [[सिद्दी जौहर]] यास सर्व शक्तीनिशी हल्ला करण्याचा आदेश दिला. [[इ.स. १६६०]] साली झालेले हे आक्रमण स्वराज्यावरील अनेक मोठ्या संकटांपैकी एक समजले जाते.{{संदर्भ हवा}} त्यासुमारास शिवाजीराजे मिरजेच्या किल्ल्याला वेढा घालून होते. सिद्दीच्या आक्रमणाची बातमी येताच राजे [[पन्हाळगड|पन्हाळगडावर]] गेले आणि सिद्दी जौहरला त्याचा सुगावा लागताच त्याने गडालाच वेढा घातला आणि गडाची रसद तोडली.{{संदर्भ हवा}} काही दिवस गडावरील सर्वांनी तग धरली पण सिद्दीचा वेढा उठण्याचे काही लक्षण दिसेना तेव्हा सर्वांशी खलबत करून शिवाजीराजांनी जवळच्या [[विशालगड|विशालगडावर]] पोहोचावे असा निर्णय घेतला. पन्हाळगडावरून एके रात्री शिवाजीराजे आणि काही मंडळी गुप्त रस्त्याने शिताफीने निसटले.{{संदर्भ हवा}} ह्याचा पत्ता लागताच सिद्दी जौहरने सिद्दी मसऊदच्या बरोबर काही सैन्य पाठलागावर रवाना केले.{{संदर्भ हवा}} == पावनखिंडीतील लढाई== पहा ''[[पावनखिंडीतील लढाई]]'' [[File:Entrance to Pavan Khind.jpg|thumb|left|200px|पावनखिंड स्मारक]] पन्हाळगडापासून काही अंतरावर वाटेत सिद्दीच्या सैन्याने त्यांना [[घोडखिंड|घोडखिंडीत]] गाठले आणि हातघाईची लढाई सुरू झाली. तेव्हा शिवाजीराजांचे विश्वासू पराक्रमी सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे|बाजी प्रभु देशपांडे]] यांनी शिवाजीराजांना विनंती केली की त्यांनी विशालगडासाठी पुढे कूच करावी आणि खिंडीतील लढाई स्वतः लढतील. विशालगडावर पोहोचताच तोफांच्या तीन डागण्या ऐकू आल्या म्हणजे शिवाजीराजे सुखरूप गडावर पोहचले असा संदेश मिळेल. बाजी प्रभु देशपांड्यांनी वचन दिले की जो पर्यंत तोफांचे तीन आवाज ऐकू येणार नाहीत तो पर्यंत सिद्दी जौहरला खिंडीमद्ध्येच झुंजवत ठेवतील. शिवाजीराजांना ते पटेना पण 'बाजी'च्या विनंतीवजा हट्टापुढे त्यांनी यास मान्यता दिली आणि विशालगडासाठी कूच केले बाजींनी सिद्दीच्या सैन्याला रोखून धरण्यासाठी प्रयत्नांची शर्थ केली, पण संख्येने कितीतरी पटीने अधिक सैन्यापुढे बाजीप्रभूंनी प्राणांची बाजी लावली. ते स्वतः प्राणांतिक रितीने घायाळ झाले होते. शेवटी सैनिकांनी मृत्युपथावर असलेल्या घायाळ बाजींना एके ठिकाणी आणून बसविले, पण बाजींचे प्राण कानाशी साठले होते. थोड्या वेळाने तोफांचे तीन आवाज ऐकू आले आणि शिवाजीराजे गडावर पोहोचल्याचा तो संदेश समजल्यावरच बाजी प्रभु देशपांडे यांनी प्राण सोडले. शिवाजीराजांना ही बातमी फार चटका लावून गेली. बाजीप्रभू हे ज्या घोडखिंडीत लढले आणि स्वतःच्या प्राणांचे बलिदान दिले त्या घोडखिंडीचे नाव शिवरायांनी [[पावनखिंड]] असे बदलले. बाजीप्रभूच्या बलिदानाने पावन झालेली ती पावनखिंड.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref> ==[[पुरंदर किल्ला|पुरंदरा]]चा तह== ''पहा [[पुरंदराचा तह]]'' == मोगल साम्राज्याशी संघर्ष == तत्कालीन मोगल साम्राज्य हे भारतातील सर्वांत बलाढ्य होते आणि [[औरंगजेब|औरंगजेब]] हा अतिशय कठोर आणि कडवा [[मोगल बादशहा]] [[दिल्ली]] येथे शासन करीत होता.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == शाहिस्तेखान प्रकरण == मोगल साम्राज्याचा [[नर्मदा नदी]]पलीकडे विस्तार, तसेच शिवाजी महाराजांच्या राज्यविस्ताराला वेसण घालणे या दोन हेतूंसाठी औरंगजेबाने त्याचा मामा [[शाहिस्तेखान]] याला [[दख्खन|दख्खनच्या]] मोहिमेवर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} प्रचंड मोठा लवाजमा, सैन्य आणि फौजफाटा सोबत घेऊन शाहिस्तेखान निघाला आणि वाटेत असणाऱ्या प्रत्येक राज्यात, गावात त्याने दहशत पसरवीत जमेल तेवढा जमेल तेथे विध्वंस केला.{{संदर्भ हवा}} शेवटी पुण्याजवळील [[चाकणचा किल्ला]] जिंकून पुण्यातील शिवाजीराजांच्या [[लाल महाल|लाल महालातच]] तळ ठोकला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी एक धाडसी निर्णय घेतला तो म्हणजे लाल महालात शिरून खानाला संपविण्याचा. लाल महालात आणि अवतीभोवती खडा पहारा असे आणि महालात शिरणे अतिशय जोखमीचे काम होते.{{संदर्भ हवा}} एके रात्री लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या माणसांसह स्वतः शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले.{{संदर्भ हवा}} महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि तेवढ्यातच शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली.{{संदर्भ हवा}} अनेकदा या गोष्टीचा अप्रत्यक्ष फायदा शिवाजी महाराज किंवा त्यांच्या सैन्याला मिळाला.{{संदर्भ हवा}} शत्रू सैन्यामध्ये शिवाजी महाराज घुसल्याच्या केवळ अफवा पसरवून संख्येने किरकोळ असलेल्या मावळ्यांनी संख्येने अनेक पटींनी मोठ्या सैन्याची उडविलेली दाणादाण ही याच गोष्टीची साक्ष देऊ शकते. [[इ.स. १६६३]] सालचे शाहिस्तेखान प्रकरण शिवाजीराजांच्या जीवनात आणखी एका नाट्यमय प्रसंगाची भर घालून गेले.{{संदर्भ हवा}} == सुरतेची पहिली लूट == [[इ.स. १६६४]]. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतेत असत. मोगलांना किंवा इतर सुलतानांना ही चिंता फार सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली [[सुरतेची पहिली लूट]]. आजच्या [[गुजरात]] राज्यातील [[सुरत]] शहर हे तत्कालीन मोगल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत शहरांमध्ये गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मोगल सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर.<ref name=":5">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> लुटीचा इतिहास [[भारत|भारतामध्ये]] अतिशय रक्तरंजित आणि विनाशक आहे. त्या पार्श्वभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली. मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.<ref name=":4" /> == मिर्झाराजे जयसिंह प्रकरण == [[File:Jai Singh and Shivaji.jpg|250px|thumb|right|पुरंदरचा तह]] [[इ.स. १६६५]]. औरंगजेबाने त्यांचे पराक्रमी सेनापती [[मिर्झाराजे जयसिंह]] याला प्रचंड सैन्यासह पाठविले. शिवाजीराजांचा प्रतिकार थिटा पडला आणि निर्णायक लढाईनंतर [[पुरंदर|पुरंदरचा]] तह झाला आणि शिवाजीराजांना तहाच्या अटींनुसार २३ किल्ले द्यावे लागले.<ref name=":2" /> त्याबरोबरच स्वतः [[आग्रा]] (तत्कालीन मोगल राजधानी) येथे पुत्र संभाजी यासह औरंगजेबासमोर हजर होण्याचे कबूल करावे लागले.<ref name=":5" /> == आगऱ्याहून सुटका == [[इ.स. १६६६]] साली औरंगजेबाने शिवाजीराजांना [[दिल्ली]] येथे भेटीसाठी आणि विजापूरवर त्यांनी केलेल्या आक्रमणावर चर्चा करण्यास बोलाविले. त्यानुसार शिवाजीराजे दिल्लीला पोहोचले. त्यांच्यासोबत नऊ वर्षांचा [[छत्रपती संभाजी महाराज|संभाजी]] देखील होता. परंतु दरबारात त्यांना कनिष्ठ सरदारांच्या समवेत उभे केले. ह्या सरदाराना शिवरायांनी लढाईमध्ये हरवले होते अशा सरदारांसोबत उभे करून शिवाजीसारख्या राजांचा उपमर्द केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yBlKh1Pwof0C&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> या अपमानामुळे अतिशय नाराज होऊन शिवाजीराजे तडक दरबाराबाहेर पडले असता त्यांना तत्क्षणी अटक करून नजरकैदेत ठेवण्यात आले. लवकरच त्यांची रवानगी जयसिंहाचे पुत्र [[मिर्झाराजे रामसिंग]] यांच्याकडे [[आग्रा]] येथे करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} [[File:SIVAJI OPENLY DEFIES THE GREAT MOGHUL.gif|thumb|left|शिवाजीराजे दिल्ली दरबारात]] शिवाजीबद्दल आधीपासूनच धास्ती असल्यामुळे त्यांच्यावर कडक पहारा ठेवला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटकेसाठी प्रयत्‍न फोल ठरले होते.{{संदर्भ हवा}} शेवटी शिवाजीराजांनी एक योजना आखली. त्या योजनेनुसार त्यांनी आजारी पडल्याचे निमित्त केले आणि त्यांच्या प्रकृतिस्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना व दर्ग्यांना मिठाईचे पेटारे पाठविण्यात येऊ लागले. सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात पण काही दिवसांनी यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. या गोष्टीचा फायदा घेऊन एक दिवस शिवाजीराजे आणि संभाजी एकेका पेटाऱ्यामध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले. कोणास संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू [[हिरोजी फर्जंद]] हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली. तोपर्यंत शिवाजी निसटून २४ तास झाले होते.{{संदर्भ हवा}} आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि लगोलग स्वराज्याकडे न जाता मथुरेकडे गेले, तेथे संभाजीला त्यांनी वेगळ्या मार्गाने काही दुसऱ्या विश्वासू माणसांबरोबर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} एका संन्याशाच्या वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या. ते स्वतः अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगजेबाच्या हातात पडायचे नाही.{{संदर्भ हवा}} यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्लीभेटीपूर्वी त्यांनी राज्यकारभारासाठी जे [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ|अष्टप्रधानमंडळ]] स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार मोठे यश आहे.{{संदर्भ हवा}} == सर्वत्र विजयी घोडदौड == शिवाजीराजे परतल्यानंतर त्यांनी झालेल्या अपमानाचा सूड घेण्यासाठी [[पुरंदरचा तह|पुरंदरच्या तहात]] दिलेले सर्व तेवीस किल्ले जिंकून घेतले. त्यांनी त्यातील पहिल्यांदा [[कोंढाणा]] घ्यायचे ठरवले. कोंढाण्याच्या लढाईत सुभेदार [[तानाजी मालुसरे]] यांस लढताना वीरमरण आले.{{संदर्भ हवा}} == राज्याभिषेक == [[File:The coronation of Shri Shivaji.jpg|thumb|left|राज्याभिषेक]] शिवाजी भोसले हे अभिषिक्त राजे नसल्याचे अनेक व्यावहारिक तोटे शिवराय व त्यांच्या साथीदारांना जाणवत होते. शिवाजीराजांनी मोठ्या प्रदेशावर स्वामित्व स्थापन केलेले आणि अपार धन मिळविले अहोते. त्यांच्याजवळ मजबूत लष्कर आणि नौदल होते आणि असंख्य सैनिकांवर त्यांचा हुकूम चालत होता. असे असले तरी सैद्धांतिकदृष्ट्या ते अजून राजे बनले नव्हते. मुघल सम्राटाच्या लेखी ते एक जमीनदार होते.आदिलशहासाठी ते एका जहागीरदाराचे बंडखोर पुत्र होते कोणत्याही राजासोबत समान दर्जाचा दावा ते करू शकत नव्हते. तसेच ज्या लोकांवर त्यांचे राज्य होते त्या लोकांकडून स्वामीनिष्ठेची वा भक्तीची खरीखुरी अपेक्षा राज्याभिषेकाशिवाय करणे चुकीचे होते.<ref name=":0" /> राज्याभिषेकाशिवाय त्यांच्या आज्ञांना किंवा आदेशांना अखिल रयत गांभीर्याने घेईलच असे नव्हते. राज्याभिषेक झालेला नसल्याने कोणत्याही तहावर स्वाक्षरी करणे, विधीवत मार्गाने एखाद्याला जमीन देणे व आपल्या राजकीय सत्तेच्या भविष्याची हमी देणे शक्य नव्हते आपल्या राजकीय निर्मितीला (स्वराज्याला) कायदेशीर मान्यता मिळवून देऊन तिचे अस्तित्व कायम राखण्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/new-cambridge-history-of-india-ii-the-indian-states-and-the-transition-to-colonialism-4-the-marathas-1600-1818/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, 4, II, 4,|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|language=English|oclc=489626023}}</ref> ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून हेही स्पष्ट दिसते सामाजिकदृष्ट्या भोसले घराण्याशी समान असलेल्या अनेक मराठा सरदारांमध्ये त्याकाळी मत्सराची भावना निर्माण झालेली होती. असे लोक स्वतःला शिवाजीराजांचे सेवक म्हणवून घेण्यास नकार देत होते व आपण आदिलशहाचे एकनिष्ठ सेवक आहोत असे म्हणत होते.<ref name=":1" /> त्यांच्या लेखी अजूनही शिवाजी भोसले हे बंडखोर आणि स्वामीद्रोही होते. त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्यासाठीही राज्याभिषेक गरजेचा होता. औपचारिक राज्याभिषेकामुळे अशा मत्सरी सरदारांना शिवाजी भोसले हे आता छत्रपती आहेत आणि विजापूर व गोवळकोंड्याच्या शहांप्रमाणेच समान दर्जाचे राजे आहेत असा संदेश गेला असता.<ref name=":0" /> प्राचीन हिंदू शास्त्राप्रमाणे केवळ क्षत्रिय वर्णातील व्यक्तीसच राजा म्हणून अभिषिक्त केले जाऊ शकत होते आणि अशी व्यक्तीच हिंदू रयतेचा राजा असल्याचा दावा करू शकत होती.<ref name=":2" /> शिवाजी महाराजांचे भोसले कूळ हे क्षत्रिय म्हणून गणले जात नव्हते, तसेच ते ब्राह्मणही नव्हते. अर्थातच या शास्त्रांनुसार भोसले कूळ शूद्र होते आणि अशा कुळातील व्यक्तीस राजा होण्याचा अधिकार नव्हता.<ref name=":2" /> शिवाजी भोसले यांचा राज्याभिषेक अधिकृतपणे त्यांना 'क्षत्रिय' जाहीर करून झाला तरच भारताच्या सर्व भागातील ब्राह्मण उपस्थित राहून त्यांना आशीर्वाद देतील अशी परिस्थिती निर्माण झाली.<ref name=":2" /> शूद्रकुलोत्पन्न म्हणून राज्याभिषेकासाठी आक्षेप घेणाऱ्यांची तोंडे बंद करू शकेल अशा पंडिताची म्हणूनच त्यावेळी स्वराज्यास गरज होती. विश्वेश्वर नामक पंडिताच्या रूपात ही गरज पूर्ण झाली. या पंडिताचे टोपणनाव 'गागाभट्ट' असे होते<ref name=":2" /> आणि तो तत्कालीन ब्रह्मदेव वा व्यास म्हणून काशीक्षेत्री प्रसिद्ध होता.<ref name=":2" /> सुरुवातीस काही आढेवेढे घेतल्यानंतर पंडित गागाभट्ट शिवाजी भोसले यांना क्षत्रिय मानण्यास तयार झाले. उदयपूरच्या क्षत्रिय घराण्याशी भोसले कुळाचा संबंध होता हे सिद्ध करण्यात बाळाजी आवजी आणि अन्य काही साथीदारांचा पुढाकार होता. त्यांनी भोसले कुळाची वंशावळी मांडून भोसले कूळ हे प्रभू रामचंद्राच्या सूर्य वंशातील शुद्ध क्षत्रिय घराणे आहे हे सिद्ध केले. अशा भक्कम पुराव्यानंतर गागाभट्ट महाराष्ट्रात येऊन शिवाजी भोसले यांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित म्हणून जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार झाले. अर्थात त्यासाठी त्यांनी मोठी दक्षिणाही घेतली. शिवराय आणि त्यांच्या साथीदारांनी साताऱ्यापासून अनेक मैल चालत जाऊन गागाभट्टाचे जंगी स्वागत केले.<ref>शिवाजी अँड हिज टाईम्स, लेखक जदुनाथ सरकार, प्रकाशक लाँगमन्स, ग्रीन अँड कं., दुसरी आवृत्ती, १९२०</ref> [[जून ६|६ जून]] [[इ.स. १६७४]] रोजी शिवाजीराजांना रायगडावर राज्याभिषेक करण्यात आला. त्या दिवसापासून शिवाजीराजांनी [[शिवराज्याभिषेक शक]] सुरू केला आणि [[शिवराई]] हे चलन जारी केले. या शिवाय नवी कालगणना सुरू होऊन नवा शक सुरू झाला, फारसी-संस्कृत शब्दकोश बनवला गेला. यामध्ये फारसीच्या जागी संस्कृत शब्द वापरणे यासाठी हुकुम जारी केले.{{संदर्भ हवा}} तसेच पंचांगशुद्धी करण्याची सक्ती केली. यासाठी कृष्ण दैवज्ञ नामक ज्योतिषी आणवला. या ज्योतिष्याने ग्रंथ लेखन करावे आणि संबंधितांना रित घालून द्यावी असा आदेश दिला. तसेच त्याज कसडून 'करणकौस्तुभ' नामक ग्रंथही लिहवून घेतला.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === दुसरा राज्याभिषेक === गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त किंवा तांत्रिक पद्धतीने अश्विन शुद्ध पंचमी (२४ सप्टेंबर १६७४) रोजी करून घेतला अशी माहिती ‘शिवराज्याभिषेक कल्पतरू’ नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> अनिरुद्ध सरस्वती या कवीने हा ग्रंथ लिहिलेला असून त्यामध्ये निश्चलपुरी गोसावी आणि गोविंद या दोन व्यक्तींचा संवाद काव्यरूपात दिलेला आहे. त्यात असे म्हटले आहे की “गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकामध्ये अनेक चुका झाल्या आणि त्याचे विपरीत परिणाम महाराजांना भोगावे लागत आहेत.”<ref name=":3">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> त्यामध्ये सेनापती प्रतापराव गुजर यांचा मृत्यू, प्रतापगडावर वीज पडणे, महाराजांची पत्नी काशीबाई यांचा मृत्यू, तसेच राज्याभिषेकानंतर केवळ बारा दिवसांनी राजमाता जिजाबाई यांचा मृत्यू इत्यादी घटनांचा उल्लेख आहे. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की वैदिक पद्धतीच्या राज्याभिषेकाविषयी काही समज-गैरसमज तत्कालीन पुरोहितांमध्ये असावेत. विशेषतः तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणारे पुरोहित वैदिक विधींपेक्षा तांत्रिक विधींना श्रेष्ठ मानत असावेत आणि म्हणून तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरोहितांनी पौराणिक किंवा तांत्रिक अभिषेक करून घेण्याविषयी शिवाजी महाराजांना आग्रह केला असावा.<ref name=":3" /> कारण काहीही असो २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांचा दुसरा राज्याभिषेक तांत्रिक पद्धतीने झाला. राज्याभिषेकाचा हा समारंभ अतिशय साध्या पद्धतीने पार पडला. तत्कालीन पाश्‍चात्त्य वखारवाल्यांनी किंवा फारशी तवारिखकारांनी या दुसऱ्या राज्याभिषेकाच्या उल्लेख केलेला आढळत नाही.<ref>छत्रपती शिवाजी महाराज, लेखक डॉ. प्र. न. देशपांडे, प्रकाशक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, द्वितीयावृत्ती, जुलै २००७.</ref> == दक्षिण दिग्विजय == शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर अल्पावधीतच दिनांक १७ जून १६७४ रोजी जिजाऊ मांसाहेब मृत्यू पावल्या.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांचा मोठा आधार गेला. त्यानंतर शिवरायांनी [[कर्नाटक]] प्रांतावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला.{{संदर्भ हवा}} त्यांना [[आदिलशाही]]ची फारशी भीती नव्हती, परंतु दिल्लीचा मोगल बादशहा [[औरंगजेब]] हा मात्र मराठ्यांचे राज्य नष्ट करण्यासाठी टपून बसला होता.{{संदर्भ हवा}} तो स्वराज्याचा घास केव्हा येईल याचा नेम नव्हता. मोगलांचे संकट स्वराज्यावर आले तर दक्षिणेतही एखादे मजबूत सैनिकी ठाणे असावे असा विचार शिवरायांच्या मनात आला; म्हणून त्यांनी दक्षिणेकडे मोहिमा करण्याचे ठरवले. [[राजाराम]] महाराजांच्या काळात [[जिंजी]] किती महत्त्वाची ठरली हे पाहता शिवरायांची दूरदृष्टी स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} या मोहिमेसाठी शिवरायांनी गोवळकोंड्याच्या कुतुबशाहाची मदत मागितली. अशी मदत देण्याचे त्याने खुशीने कबूल केले. दक्षिण मोहिमेमागे शिवरायांचा आणखी एक हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} त्यांचे सावत्र भाऊ [[व्यंकोजीराजे]] हे दक्षिणेतील तंजावरची जहागीर सांभाळून होते. शहाजीराजांची कर्नाटकातील जहागिरीही त्यांच्याकडे होती. त्यांची भेट घेऊन स्वराज्याच्या कार्यासाठी त्यांची काही मदत मिळाली तर पहावे असा हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांच्या दक्षिणेकडील मोहिमेदरम्यान गोवळकोंड्याच्या अबुल हसन कुतुबशहाने त्यांना भेटीचे आमंत्रण दिले होते. तेव्हा प्रथम कुतुबशहाच्या राजधानीला भेट देऊन मग दक्षिण दिग्विजयासाठी पुढे जायचे अशी योजना त्यांनी आखली.{{संदर्भ हवा}} [[गोवळकोंडा]] हीच कुतुबशाहाची राजधानी होती. गोवळकोंड्यात कुतुबशहाकडून व त्याच्या प्रजाजनांकडून शिवाजी महाराजांचे जंगी स्वागत झाले. दरबारातही कुतुबशहाने महाराजांना खास तयार केलेल्या सिंहासनावर आपल्या बरोबरीने बसवले. स्वागतसत्कार स्वीकारल्यानंतर शिवराय कर्नाटकाच्या मोहिमेवर निघाले.{{संदर्भ हवा}} [[चेन्नई]]च्या दक्षिणेस जिंजीचा किल्ला आहे. रायगडाप्रमाणेच प्रचंड आणि मजबूत असलेला हा किल्ला वेढा घालून महाराजांनी जिंकला.{{संदर्भ हवा}} त्यासोबतच दक्षिणेत स्वराज्याचे एक मजबूत ठाणे तयार झाले. नंतर शिवरायांनी [[वेल्लोर]]च्या किल्ल्याला वेढा दिला. कित्येक महिने वेढा देऊनही किल्ला ताब्यात येईना;{{संदर्भ हवा}} तेव्हा वेल्लोरजवळच्या डोंगरावरून त्या किल्ल्यावर तोफांचा मारा केला आणि किल्ला सर केला. त्यांनी कर्नाटकात एकूण वीस लक्ष उत्पन्नाचा प्रदेश आणि कित्येक छोटे-मोठे किल्ले जिंकले.{{संदर्भ हवा}} यानंतर शिवाजी महाराजांनी आपले सावत्र बंधू व्यंकोजीराजे यांना भेटीसाठी बोलावले.{{संदर्भ हवा}} व्यंकोजीराजे या भेटीसाठी फारसे उत्सुक नव्हते. काही दिवस ते महाराजांसोबत राहिले, परंतु एका रात्री महाराजांना काही न कळवता तंजावरला निघून गेले आणि उलट महाराजांच्या फौजेवर हल्ला केला. तेव्हा शिवरायांच्या फौजेने त्यांचा समाचार घेतला. व्यंकोजीराजांचा पराभव झाला. आपल्या भावाच्या अशा वर्तनामुळे महाराजांना दुःख झाले. त्यांनी व्यंकोजीराजांना समजुतीची काही पत्रेही पाठवली. जिंजीच्या दक्षिणेकडील काही प्रदेश त्यांना दिला. त्यांची पत्नी दीपाबाई ही समजूतदार होती, तिने व्यंकोजींची समजूत घातली. महाराजांनी तिला चोळीबांगडीसाठी कर्नाटकातील थोडा प्रदेश दिला. महाराजांनी व्यंकोजीराजांना पत्रात लिहिले : “परक्या शत्रूंचा भरवसा धरू नये. पराक्रमाचा तमाशा दाखवावा.”{{संदर्भ हवा}} कर्नाटकातील विजय मिळवून महाराज रायगडावर परतले. या मोहिमेची दगदग जाणवत असतानाच वयाच्या पन्नासाव्या वर्षी त्यांना जंजिऱ्याच्या सिद्दीविरुद्ध आरमारी मोहीम काढावी लागली.{{संदर्भ हवा}} [[File:Maratha Empire 1680.PNG|thumb|सन १६८० मधील मराठी साम्राज्य]] == राज्यकारभार == === अष्टप्रधान मंडळ === शिवाजी महाराजांनी राज्यकारभारासाठी आठ मंत्री असलेले अष्टप्रधान मंडळाची नेमणूक केली होती. हे मंत्री राजांना राज्यकारभारविषयक कामाविषयी सल्ले देत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/topic/Ashta-Pradhan|title=Ashta Pradhan {{!}} Marathi council {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-04-03}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=२०३|language=English|oclc=956763986}}</ref> === मराठी आणि संस्कृत भाषा प्रात्साहन व विकास === शिवरायांच्या काळात राज्यकारभारात पारशी भाषेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. पण शिवरायांनी यात महत्त्वाचे बदल केले. शिवरायांनी आपल्या अधिकाऱ्यांची एक समिती नेमली. या समितीकडे पारशी व अरेबिक शब्दांऐवजी वापरता येण्यासारखे संस्कृत शब्द सुचवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती. या समितीने १६७७ मध्ये 'राज्यव्यवहारकोष' नावाचा शब्दकोश सादर केला. शिवरायांची राजमुद्रादेखील संस्कृतमधेच होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&pg=PA50&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> === धर्मविषयक धोरण === शिवाजी महाराजांनी धर्मनिरपेक्ष व सहिष्णु वृत्तीने राज्यकारभार चालवला. विविध धर्मांतील समन्वयावर त्यांचा विश्वास होता. जेव्हा औरंगझेबाने जिझिया कर आकारण्यास सुरुवात केली तेव्हा शिवरायांनी एका पत्राद्वारे जिझिया कर रद्द करण्याची मागणी करत औरंगझेबला त्यांनी अकबराप्रमाणे हिंदू धर्मातील श्रद्धा आणि क्षेत्रांबद्दल आदराने वागण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या सैन्यात सुरुवातीपासून मुस्लीम लोकांचा समावेश होता. १६५६ मध्ये पठाणांची पहिली तुकडी बनवण्यात आली. दर्या सारंग, शिवरायांच्या नौदलाचा प्रमुख एक मुस्लीम होता<ref name=":4">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=OY5LDwAAQBAJ&dq=Darya+Sarang+shivaji&pg=PT143&redir_esc=y#v=onepage&q=Darya%20Sarang%20shivaji&f=false|title=Medieval Maratha Country|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-072-9|language=en}}</ref>. संत रामदासांना शिवरायांचे गुरू मानण्यात येत होते, पण अलीकडील संशोधनावरून स्पष्ट झाले आहे की संत रामदास शिवरायांना कारकिर्दीच्या उत्तराधार्थ भेटले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&dq=n+his+own+army+Muslim+leaders+appear+quite+early,+and+the+first+Pathan+unit+joined+in+1656.+His+naval+commander+was,+of+course,+a+Muslim&pg=PA81&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji's seal, enlarged.jpg|इवलेसे|शिवरायांची राजमुद्रा]] === राजमुद्रा === राजमुद्राछत्रपती शिवाजीराजे जेव्हा पुण्याचा कारभार पाहू लागले, तेव्हा त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र राजमुद्रा तयार केली. शहाजीराजे व जिजाबाई यांची मुद्रा पारशी भाषेत होती, पण शिवाजी महाराजांनी राजमुद्रेसाठी संस्कृत भाषेचा वापर केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> या राजमुद्रेवरील मजकूर खालीलप्रमाणे "प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते"<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=uxeKDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT2&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80&hl=en|title=Shivaji Maharaj The Greatest (Prabhat Prakashan)|last=Gaikwad|first=Dr Hemantraje|date=2020-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-262-8|language=hi}}</ref> ज्याप्रमाणे प्रतिपदेचा चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो, तशीच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा व तिचा लौकिक वाढत जाईल असा याचा अर्थ होतो. == जयंती== {{मुख्य|शिव जयंती}} ===इतिहास=== भारतात इंग्रज येण्यापूर्वी तिथीनुसार व्यवहार होत असत. इंग्रजी राज्य आल्यावर [[ग्रेगरीय दिनदर्शिका|ग्रेगरीय दिनदर्शिकेनुसार]] व्यवहार होऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} ग्रेगरीय दिनदर्शिका भारतात लागू झाल्यावर ज्यांचा जन्म झाला त्यांची जयंती तारखेने करतात.{{संदर्भ हवा}} [[महात्मा फुले]], [[महात्मा गांधी]], [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]], [[लोकमान्य टिळक]] या सर्व महापुरुषांचा जन्म भारतात ग्रेगरीय दिनदर्शिका लागू झाल्यावर झाला होता. त्यामुळे त्यांची जयंती तारखेने केली जाते.{{संदर्भ हवा}} [[तुकाराम]], बसवेश्वर, शिवाजी, [[गौतम बुद्ध]] या साऱ्यांचा जन्म भारतात ग्रेगोरीय दिनदर्शिका लागू करण्यापूर्वी झालेला आहे. त्यांच्या काळात सारे व्यवहार तिथीने करत असत. त्यांचे जन्मदिवस तिथीने साजरे होतात.{{संदर्भ हवा}} आज ज्या ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेनुसार शिवाजी महाराजांच्या जन्माची तारीख १९ फेब्रुवारी अशी निश्चित केली आहे, ते कॅलेंडर शिवाजीच्या वेळेला युरोपातसुद्धा प्रचलित नव्हते.{{संदर्भ हवा}} इंग्रजांनी ग्रेगोरियन कॅलेंडर १७५२ साली स्वीकारले, तोपर्यंत त्यांच्या साम्राज्यात [[ज्युलियन दिनदर्शिका]] अधिकृत होती. ज्युलियन दिनदर्शिकेतील कालगणना व ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेतील कालगणना यांच्यात १७०० सालपर्यंत १० दिवसांचा तर १७०० सालापासून पुढे ११ दिवसांचा फरक येतो.{{संदर्भ हवा}} (ज्युलियन दिनदर्शिका पुढे गेली होती.) त्यामुळे ज्युलियन दिनदर्शिकेनुसार निर्धारित १९ फेब्रुवारी ही तारीख १० - ११ दिवसांनी चुकते. (४ ऑक्टोबर १५८२ ज्युलियन या तारखेनंतरचा पुढचा दिवस ग्रेगोरियन १५ ऑक्टोबर १५८२ येतो.).{{संदर्भ हवा}} अनेक ठिकाणी शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जी कालगणना प्रचलित होती त्यानुसार शिवाजी जयंती तिथीनुसार साजरी केली जाते. सरकारी जयंती तारखेनुसार असते.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीचा जन्म १६२७ साली झाला अशी जेव्हा मान्यता होती तेव्हा जयंतीची तिथी वैशाख शुद्ध तृतीया येत असे.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा जन्मसाल १६३० नक्की झाले तेव्हा तिथी फाल्गुन वद्य तृतीया येऊ लागली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीच्या जन्मावेळी जर ग्रेगोरीय दिनदर्शिका प्रचलित असती तर १६३० सालची फाल्गुन वद्य तृतीया १९ फेब्रुवारीला आली असती.{{संदर्भ हवा}} म्हणून, २००१ सालापासून १९ फेब्रुवारी ह्या तारखेला सरकारी शिवजयंती साजरी होते.{{संदर्भ हवा}} *पत्नी<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nYFCDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=8+wives+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Shivaji: The Great Maratha|last=Desai|first=Ranjit|date=2017-12-15|publisher=Harper Collins|isbn=978-93-5277-440-1|language=en}}</ref> # काशीबाई जाधव # गुणवंतीबाई इंगळे # पुतळाबाई पालकर # लक्ष्मीबाई विचारे # सईबाई निंबाळकर # सकवारबाई गायकवाड # सगुणाबाई शिंदे # सोयराबाई मोहिते * वंशज * मुलगे<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=wo40EAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=sons+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=The Life and Death of Sambhaji|last=Bhaskaran|first=Medha Deshmukh|date=2021-07-05|publisher=Penguin Random House India Private Limited|isbn=978-93-5492-029-5|language=en}}</ref> # छत्रपती [[संभाजी भोसले]] # [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * मुली<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiaforums.com/forum/topic/2491780|title=Shivaji Maharaj: List of Queens and Sons/Daughters {{!}} Veer Shivaji|website=India Forums|language=en|access-date=2022-02-23}}</ref> # अंबिकाबाई महाडीक # कमळाबाई (सकवारबाईची कन्या) # दीपाबाई # राजकुंवरबाई शिर्के (सगुणाबाईची मुलगी, गणोजी शिर्के यांची पत्नी) # राणूबाई पाटकर # सखुबाई निंबाळकर (सईबाईची मुलगी) * सुना/नातसुना # अंबिकाबाई{{संदर्भ हवा}} (सती गेली) # जानकीबाई{{संदर्भ हवा}} # राजारामांच्या पत्नी ताराबाई (माहेरच्या मोहिते)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://feminisminindia.com/2018/03/14/rani-tarabai-maratha-warrior/|title=Rani Tarabai - A Formidable Maratha Warrior {{!}} #IndianWomenInHistory|last=Godbole|first=Tanika|date=2018-03-13|website=Feminism In India|language=en-GB|access-date=2022-02-23}}</ref> # संभाजीच्या पत्नी येसूबाई{{संदर्भ हवा}} # राजसबाई{{संदर्भ हवा}} (पुत्र संभाजीची पत्नी) # <nowiki>सगुणाबाई{ (संभाजीपुत्र शाहूची पत्नी) {संदर्भ हवा}}</nowiki> * नातवंडे # संभाजीचा मुलगा - शाहू{{संदर्भ हवा}} # ताराबाई-राजारामाची मुले - दुसरा शिवाजी{{संदर्भ हवा}} # राजसबाईची मुले - दुसरा संभाजी{{संदर्भ हवा}} * पतवंडे # ताराबाईचा नातू रामराजा, याला शाहूने दत्तक घेतले, म्हणजे तो स्वतःचाच काका झाला.{{संदर्भ हवा}} # दुसऱ्या संभाजीचा मुलगा - द्वितीय शिवाजी (खरेतर ३रा शिवाजी) (कोल्हापूर) === सण === शिवाजीच्या जयंतीला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]त [[शिवजयंती]] म्हणतात. शिवाजीच्या जन्मदिनांकाबद्दल वाद असल्याने शिवजयंती महाराष्ट्रात वर्षभरात किमान दोनदा साजरी होते. त्या दिवशी दिवसभर ढोल-ताशे वाजवीत मिरवणुका निघतात आणि शिवाजीच्या पुतळ्यांना हार घालण्याचा कार्यक्रम होतो. मुंबईसारख्या शहरात शिवजयंतीच्या मिरवणुकीत १०० च्या वर मालमोटारी व त्यांवर देखावे असतात.{{संदर्भ हवा}} [[भिवंडी]] आणि [[मालेगाव]] येथे या दिवशी अनेकदा दंगली झाल्या. इ.स. १९७० साली भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक मशिदीसमोर फार काळ रेंगाळल्यामुळे तुफान दंगल झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक काढायला १४ वर्षांची बंदी घातली गेली.{{संदर्भ हवा}} इ.स. १९८४ साली परवानगी मिळाली आणि त्यावर्षी झालेल्या भीषण दंगलीत अनेक वाहने जळून खाक झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे आता मिरवणुकीत सामील होण्यास वाहने मिळत नाहीत. प्रत्येक शिवजयंतीच्या एक आठवडा आधी भिवंडीतले झोपडपट्टीवासी आपले चंबूगबाळे आवरून झोपडी सोडून परगावी जातात.{{संदर्भ हवा}} ==शिवाजी महाराज आणि चित्रपट== शिवाजीच्या जीवनावर अनेक चित्रपट निघाले; एक दूरचित्रवाणी मालिकाही निघाली. भालजी पेंढारकरांनी शिवाजीच्या मावळ्यांबद्दल काही चित्रपट काढले; त्यांतल्या काही चित्रपटांची नावे पुढे दिली आहेत : * गनिमी कावा * छत्रपती शिवाजी * तान्हाजी द अनसंग हीरो * नेताजी पालकर * फत्तेशिकस्त * बहिर्जी नाईक * बाळ शिवाजी * भारत की खोज (हिंदी) * मराठी तितुका मेळवावा * मी शिवाजीराजे भोसले बॊलतोय * राजमाता जिजाऊ (दूरचित्रवाणी मालिका) * राजा शिवछत्रपती (दूरचित्रवाणी मालिका) * वीर शिवाजी (हिंदी वेब सीरीज) * शेर शिवराज है * सरसेनापती हंबीरराव * जय शिवाजी जय भवानी ( दूरचित्रवाणी मालिका) ==हे सुद्धा पहा== * [[शिवाजी महाराज यांच्याबद्दल व्यक्त झालेली मते]] * [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]] == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} == बाह्य दुवे == * [http://www.hindujagruti.org/hinduism/national-icons/shivaji-maharaj/ शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/Nanded/his1.html मोगल-मराठा गोदावरी खोऱ्यातील संघर्ष] {{शिवाजी महाराज}} {{मराठा साम्राज्य}} {{DEFAULTSORT:भोसले, शिवाजीराजे}} [[वर्ग:शिवाजी महाराज| ]] [[वर्ग:भोसले घराणे]] [[वर्ग:छत्रपती]] [[वर्ग:मराठा साम्राज्य]] [[वर्ग:मराठी राजे]] [[वर्ग:ऐतिहासिक व्यक्ती]] [[वर्ग:भारतीय सेनानी]] [[वर्ग:इ.स. १६३० मधील जन्म]] [[वर्ग:सैनिकी पेशातील मराठी व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १६८० मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:महान भारतीय लोक]] 6y3oo9y9hhpx1wvejw8flq477ucxiny 2139180 2139179 2022-07-21T08:19:04Z अमर राऊत 140696 नवीन भर घातली wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = छत्रपती शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | पदवी = [[छत्रपती]] | चित्र =Chatrapati Shivaji Maharaj.jpg | चित्र_शीर्षक = छत्रपती शिवाजी महाराज | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = मराठा साम्राज्य | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] ते [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डोंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]]पर्यंत | राजधानी = [[रायगड]] किल्ला | पूर्ण_नाव = शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | जन्म_दिनांक = [[फेब्रुवारी १९]], [[इ.स. १६३०|१६३०]] | जन्म_स्थान = [[शिवनेरी|शिवनेरी किल्ला]], [[पुणे जिल्हा|पुणे]] | मृत्यू_दिनांक = [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | मृत्यू_स्थान = [[रायगड]] | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]] | वडील = [[शहाजीराजे भोसले]] | आई = [[जिजाबाई]] | पत्नी = [[सईबाई]], [[सोयराबाई]], [[पुतळाबाई]], [[काशीबाई भोसले|काशीबाई]], [[सकवारबाई]], लक्ष्मीबाई, सगणाबाई, गुणवंतीबाई | संतति = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]], </br>[[छत्रपती राजारामराजे भोसले]]</br>अंबिका</br> कमळा </br> दीपा</br> राजकुंवर </br> राणू</br> सखू | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = 'प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते।' | राजचलन = [[होन]], [[शिवराई]], ([[सुवर्ण होन]], [[रुप्य होन]]) </br> |}} '''छत्रपती शिवाजीराजे भोसले''' (१९ फेब्रुवारी १६३० ते ३ एप्रिल १६८०) हे एक भारतीय राजे आणि [[मराठा साम्राज्य]]ाचे संस्थापक होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=w81YDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Shree Chhatrapati Shivajee Maharaj: श्री छत्रपती शिवाजी महाराज|last=Saran|first=Renu|date=2018-04-28|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5278-971-9|language=mr}}</ref> [[विजापूर]]च्या ढासळत्या आदिलशाही सल्तनतीतून शिवरायांनी स्वतःचे स्वतंत्र राज्य निर्माण करून मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. इ.स. १६७४ मध्ये [[रायगड]] किल्ल्यावर औपचारिकपणे छत्रपती म्हणून त्यांचा राज्याभिषेक करण्यात आला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=XpzDDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=shivaji+rajyabhishek&hl=en|title=Lord of Royal Umbrella - Shivaji Trilogy Book II|last=Pradhan|first=Gautam|date=2019-12-13|publisher=One Point Six Technology Pvt Ltd|isbn=978-93-88942-77-5|language=en}}</ref> आपल्या कारकीर्दीत शिवाजी महाराजांनी [[मुघल साम्राज्य]], गोवळकोंड्याची [[कुतुबशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि युरोपियन वसाहतवादी शक्तींशी युती व शत्रुत्व दोन्ही केले. शिस्तबद्ध लष्कर व सुसंघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्रागतिक राज्य उभे केले. किनारी आणि अंतर्गत प्रदेशातील किल्ल्यांची डागडुजी करण्यासोबतच त्यांनी अनेक नवे किल्लेही उभारले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HgEoEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT116&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Hindu-Padpadshahi (Prabhat Prakashan)|last=Savarkar|first=Vinayak Damodar|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-89982-12-1|language=hi}}</ref> शिवरायांनी शिस्तबद्ध प्रशासकीय संघटनांसह सक्षम आणि प्रगतीशील नागरी शासन स्थापन केले. त्यांनी प्राचीन हिंदू राजकीय परंपरा, न्यायालयीन अधिवेशने पुनरुज्जीवित केली. प्रदेशातील भूभागाची इत्यंभूत माहिती, आश्चर्यजनक वेगवान हालचाली आणि [[गनिमी कावा|गनिमी काव्याचे]] तंत्र यांच्या सहाय्याने त्यांनी थोडक्या फौजेच्या सहाय्याने बलाढ्य अशा मुघल व आदिलशाही फौजांचा यशस्वीपणे सामना केला. राज्यकारभारात तत्कालीन रूढ असलेल्या पारशी भाषेऐवजी मराठी आणि संस्कृत भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात राष्ट्रवादी नेत्यांनी शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमी कथांचा वापर लोकांना एकत्रित आणण्यासाठी आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्यासाठी करून घेतला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=De_ftH3bm-MC&pg=PA1&redir_esc=y|title=Tilak and Gokhale: Revolution and Reform in the Making of Modern India|last=Wolpert|first=Stanley A.|date=1962|publisher=University of California Press|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांचा वारसा निरीक्षक आणि काळानुसार बदलत होता. परंतु त्यांच्या मृत्यूनंतर सुमारे दोन शतकांनंतर, भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीच्या उदयाबरोबर त्यांचे अधिक महत्त्व वाढण्यास सुरुवात झाली कारण अनेक भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांनी त्यांना आद्य-राष्ट्रवादी आणि हिंदूंचे नायक मानले. महाराष्ट्राच्या सामाजिक आणि राजकीय इतिहासामध्ये शिवाजी महाराजांचा मोठा प्रभाव आहे. शिवाजी महाराज हे मराठी लोकांच्या अस्मितेचा एक अविभाज्य भाग आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/renaissance-state-the-unwritten-story-of-the-making-of-maharashtra/oclc/1245346175|title=RENAISSANCE STATE: the unwritten story of the making of maharashtra.|last=KUBER|first=GIRISH|date=2021|publisher=HARPERCOLLINS INDIA|isbn=978-93-90327-39-3|location=S.l.|pages=६९-७८|language=English|oclc=1245346175}}</ref> शिवाजी महाराजांचा जन्मदिवस हा [[शिवजयंती]] म्हणून साजरा होतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/chhatrapati-shivaji-maharaj-jayanti-1645183673-1|title=Shivaji Jayanti 2022: History, Significance, Celebrations, Wishes and More on Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2022|date=2022-02-18|website=Jagranjosh.com|access-date=2022-02-19}}</ref> == बालपण व सुरुवातीचा काळ == [[चित्र:MainEntranceGate.jpg|इवलेसे|[[शिवनेरी किल्ला]]: शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान]] [[पुणे]] जिल्ह्यातील [[जुन्नर]] शहरानजीक वसलेल्या [[शिवनेरी]] या डोंगरी किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=I_P7THO8KJwC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA111&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80&hl=en|title=Bharat Ki Garimammaye Nariyan|publisher=Atmaram & Sons|language=hi}}</ref> इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांची नेमकी जन्मतारीख हा एकेकाळी मतभेदांचा मुद्दा होता. तो वाद नंतर मिटला. महाराष्ट्र राज्य शासनाने फाल्गुन वद्य तृतीया शके १५५१ (शुक्रवार, १९ फेब्रुवारी १६३०) ही शिवरायांची जन्मतारीख २००१ साली स्वीकारली.<ref>टाइम्स ऑफ इंडिया [http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals] (इंग्लिश मजकूर)</ref> इतर संभाव्य तारखांमध्ये ६ एप्रिल १६२७ (वैशाख शुद्ध तृतीया) ही एक जन्मतारीख मानली जात होती.<ref>पहा [http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf Mohan Apte, Porag Mahajani, M. N. Vahia. Possible errors in historical dates: Error in correction from Julian to Gregorian Calendars.]</ref> एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावरील शिवाई देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा अशी प्रार्थना केली होती म्हणून या मुलाचे नाव 'शिवाजी' ठेवले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ncdPCgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=history+of+name+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Chatrapati Shivaji: The Great Indian Warrior|last=Saran|first=Renu|publisher=Junior Diamond|isbn=978-93-83990-12-2|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या वेळी दख्खनमधील राजसत्ता [[विजापूर]], [[अहमदनगर]] आणि [[गोवळकोंडा]] या तीन मुसलमानी सल्तनतींमध्ये विभागलेली होती. शहाजीराजांनी आपली निष्ठा वेळोवेळी अहमदनगरची [[निजामशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि मुघल यांच्यादरम्यान बदलली; पण त्यांनी पुणे ही नेहमीच आपली जहागिरी ठेवली आणि स्वतःची एक लहानशी फौज पदरी बाळगली.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[शहाजीराजे भोसले]] हे प्रथम अहमदनगरच्या निजामशहाच्या पदरी एक सरदार म्हणून होते. [[मलिक अंबर]] ह्या निजामशहाच्या प्रभावी [[वजीर|वजिराच्या]] मृत्यूनंतर मोगल सम्राट [[शाह जहान|शहाजहानच्या]] सैन्याने [[इ.स. १६३६]] मध्ये अहमदनगरवर चाल करून ते शहर आपल्या ताब्यात घेतल्यानंतर शहाजीराजे विजापूरच्या आदिलशहाच्या पदरी सरदार म्हणून रूजू झाले.आदिलशहाने त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शहाजीराजांनी [[तुकाबाई|तुकाबाईंशी]] आपला दुसरा विवाह केला.{{संदर्भ हवा}} लहान शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या [[व्यंकोजी (एकोजी) भोसले|एकोजी भोसले]] ([[व्यंकोजी भोसले]]) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या [[तमिळनाडू]]मधील [[तंजावर|तंजावरला]] आपले राज्य स्थापन केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> *[[जिजाबाई]] (आई) जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुनःस्थापना करायला सुरुवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही (मोठेपणीच्या [[सिंहगड|सिंहगडावरच्या]] स्वारीसारख्या) प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले शिवाजीमहाराजांच्या त्या आद्यगुरू होत. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4p4bAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&hl=en|title=Marāthekālīna prasiddha vyaktīñel hastāk-harayukta paire|last=Archives|first=Maharashtra (India) Department of|date=1969|language=mr}}</ref> मार्गदर्शक[[युद्धाभ्यास]] आणि [[रणनीती]] तसेच राजकारभार ह्यासंबंधी प्राथमिक मार्गदर्शन त्यांना शहाजीराजांकडून, दप्तरव्यवस्था व न्यायव्यवस्थेचे शिक्षण दादोजी कोंडदेव मलठणकर यांचेकडून,{{संदर्भ हवा}} तर परकीय सत्तेविरूद्ध लढा करण्याकरता आवश्यक असलेल्या शिस्तीचे शिक्षण जिजाबाईंकडून{{संदर्भ हवा}} मिळाले असे मात्र उपलब्ध ऐतिहासिक माहितीवरून निश्चितपणे सांगता येते. जिजाबाई यांनी बाल शिवाजीच्या शिक्षणाची जबाबदारी घेऊन त्यांस युद्धकला व राजनीतिशास्त्राचे शिक्षण देवविले.{{संदर्भ हवा}} शिवाय संत [[एकनाथ]] महाराजांच्या [[भावार्थ रामायण]], [[भारूड]] इत्यादींच्या माध्यमातून बाल शिवबाच्या मनात स्वराज्याचे स्फुल्लिंग चेतविले. == पहिली स्वारी - तोरणगडावर विजय== [[इ.स. १६४७]] मध्ये वयाच्या १७ व्या वर्षी शिवाजीराजांनी आदिलशहाच्या ताब्यातला [[तोरणगड]] जिंकला आणि स्वराज्याची मुहूर्तमेढ रोवली. तोरणगड हे स्वराज्याचे तोरणच ठरले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Xg4uEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT29&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87&hl=en|title=Yojana May 2021 (Marathi): A Development Monthly|last=Division|first=Publications|publisher=Publications Division Ministry of Information & Broadcasting|language=mr}}</ref> त्याच साली शिवाजीराजांनी [[कोंढाणा]] ([[सिंहगड]]), आणि [[पुरंदर]] हे किल्ले आदिलशहाकडून जिंकून पुणे प्रांतावर पूर्ण नियंत्रण मिळवले. या शिवाय तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी [[राजगड]] असे ठेवले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=198|language=English|oclc=956763986}}</ref> शिवाजीराजांच्या यशस्वी स्वाऱ्या बिथरून शिवाजीराजांना आळा घालण्याची एक युक्ती म्हणून आदिलशहाने शहाजीराजांना अटक केली.<ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A.R.|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute,}}</ref> शिवाय सुमारे ५००० फौज घेऊन [[फत्तेखान]] नावाच्या सरदाराला शिवाजीराजांवर हल्ला करण्यास पाठवले. शिवाजीराजांनी [[पुरंदर|पुरंदरावर]] फत्तेखानाचा पराभव केला.{{संदर्भ हवा}} [[बाजी पासलकर]] सैन्यासकट पळत्या फत्तेखानाच्या पाठलागावर सासवडपर्य़ंत गेले. सासवडजवळ झालेल्या लढाईत बाजी पासलकरांचा मॄत्यू झाला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी मोगल बादशाह शाहजहान यास त्याच्या दख्खनच्या सुभेदाराकरवी (शहजादा [[मुरादबक्ष]]) पत्र पाठवून शहाजीराजांसकट त्याच्या चाकरीत जायची इच्छा प्रकट केली.{{संदर्भ हवा}} त्याचा परिणाम म्हणून शाहजहानाने आदिलशहावर दबाव आणला आणि परिणामी शहाजीराजांची सुटका झाली. परंतु त्यासाठी शिवाजीराजांना [[कोंढाणा]] किल्ला, आणि शहाजीराजांना [[बंगळूर]] शहर आणि कंदर्पीचा किल्ला आदिलशहाला द्यावा लागला.{{संदर्भ हवा}}[[चित्र:Shivaji jijamata.JPG|thumb|right|200px|जिजाबाई व बाल शिवाजी]] == जावळी प्रकरण == आदिलशहाशी इमान राखणारा [[जावळी|जावळीचा]] [[सरदार]] [[चंद्रराव मोरे]] शहाजीराजे आणि शिवाजीराजे यांच्याविरूद्ध आदिलशहाकडे कुरापती काढत असे.{{संदर्भ हवा}} त्याला धडा शिकविण्यासाठी [[इ.स. १६५६]] साली शिवाजी महाराजांनी [[रायरीचा किल्ला]] सर केला. त्यामुळे [[कोकण]] भागात स्वराज्याचा विस्तार झाला.{{संदर्भ हवा}} == पश्चिम घाटावर नियंत्रण == [[इ.स. १६५९]] पर्यंत शिवाजीराजांनी जवळपासच्या पश्चिम घाटातील आणि [[कोकण|कोकणातील]] चाळीस किल्ले जिंकले होते.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == अफझलखान प्रकरण == आदिलशहाच्या ताब्यात असणारे किल्ले जिंकत राहिल्यामुळे [[इ.स. १६५९]] साली आदिलशहाने दरबारात शिवाजी महाराजांना संपविण्याचा विडा ठेवला.हा विडा दरबारी असलेल्या [[अफझलखान]] नावाच्या सरदाराने उचलला. मोठ्या सैन्यासह आणि लवाजम्यासह अफझलखान मोहिमेवर निघाला. वाटेत खानाच्या सैन्याने तुळजापूर व विठ्ठल मंदीराची नासधूस केली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=HHyVh29gy4QC&pg=PA208&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Mughal Empire|last=Richards|first=John F.|date=1993|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-56603-2|language=en}}</ref> अफझलखान वाईजवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या [[महाबळेश्वर]]जवळ असलेल्या [[प्रतापगड|प्रतापगडावरून]] त्यास तोंड देण्याचे ठरवले. तहाची बोलणी सुरू झाली आणि अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वतः यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील यांनी) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले. भेटीच्या नियमांनुसार दोन्ही पक्षांकडील मोजकीच माणसे भेटीसाठी येतील आणि दरम्यान सर्वांनी निःशस्त्र राहण्याचे ठरले.<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> शिवाजीराजांना अफझलखानच्या दगाबाजपणाची कल्पना होती. एका दशकापूर्वी खानाने अशाच एका भेटीमध्ये एका हिंदू सरदाराला कैद केले होते. त्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून [[चिलखत]] चढविले आणि सोबत [[बिचवा]] तसेच [[वाघनखे]] ठेवली. [[बिचवा]] चिलखतामध्ये दडविला होता तर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणारी नव्हती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांसोबत [[जिवा महाला]] हा विश्वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबत [[सय्यद बंडा]] हा तत्कालीन प्रख्यात असा [[दांडपट्टा|दांडपट्टेबाज]] होता.प्रतापगडावरील एका छावणीमध्ये भेट ठरली. भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/satara/celebrate-shiv-pratap-day-2021-at-pratapgad-satara-bam92|title=Shivpratap Din : शिवरायांचा 'हा' प्रसंग आठवला, तर अंगावर काटा आल्याशिवाय राहणार नाही|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-02-26}}</ref> त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. [[सय्यद बंडाने]] तत्क्षणी शिवाजीवर दांडपट्ट्याचा जोरदार वार केला जो तत्पर जिवा महालाने स्वतःवर झेलला आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच "होता जिवा म्हणून वाचला शिवा" ही म्हण प्रचलित झाली.<ref name=":1">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन तोफांचे बार प्रतापगडावरून काढण्यात आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळ्यांनी हल्ला करून खानाच्या सैन्याची दाणादाण उडविली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> खानाचा मुलगा [[फाजलखान]] आणि इतर काही सरदार लपूनछपून वाईच्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचा [[जनाना]] होता. ते पाठलागावर असलेल्या [[नेताजी पालकर|नेताजीच्या]] सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, हत्ती व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळाले.<ref name=":0" /> अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे अंत्यसंस्कार [[इस्लाम धर्म|इस्लामी]] पद्धतीने{{संदर्भ हवा}} करून त्याची एक कबर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बांधली{{संदर्भ हवा}} आणि त्या कबरीच्या कायम देखभालीची व्यवस्था केली. अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या सरदाराला कोकणपट्ट्यातील आणखी किल्ले आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले.{{संदर्भ हवा}} स्वतः राजे सातारा प्रांतात घुसून कोल्हापुरापर्यंत गेले व त्यांनी पन्हाळा जिंकून घेतला. [[नेताजी पालकर|नेताजीने]] त्याच्या सैन्यासह जवळपास विजापुरापर्यंत धडक मारली.{{संदर्भ हवा}} आधुनिक काळात अफझलखानच्या मृत्यूचा हा दिवस शिवप्रताप दिन म्हणून साजरा केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/photo-gallery/news/maharashtra-celebrate-shivpratap-din-2021-at-pratapgad-satara-1017535|title=Shivpratap Din 2021 : प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा, शिवप्रेमींना येण्यास बंदी घातल्यानं नारा|last=वैद्य|first=विनीत|date=2021-12-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-02-26}}</ref> ==प्रतापगडाची लढाई== ''पहा [[प्रतापगडाची लढाई]]'' ==कोल्हापूरची लढाई == ''पहा [[कोल्हापूरची लढाई]]'' == सिद्दी जौहरचे आक्रमण == अफझलखानच्या मृत्यूमुळे चिडलेल्या [[आदिलशहा]]ने त्याचा सेनापती [[सिद्दी जौहर]] यास सर्व शक्तीनिशी हल्ला करण्याचा आदेश दिला. [[इ.स. १६६०]] साली झालेले हे आक्रमण स्वराज्यावरील अनेक मोठ्या संकटांपैकी एक समजले जाते.{{संदर्भ हवा}} त्यासुमारास शिवाजीराजे मिरजेच्या किल्ल्याला वेढा घालून होते. सिद्दीच्या आक्रमणाची बातमी येताच राजे [[पन्हाळगड|पन्हाळगडावर]] गेले आणि सिद्दी जौहरला त्याचा सुगावा लागताच त्याने गडालाच वेढा घातला आणि गडाची रसद तोडली.{{संदर्भ हवा}} काही दिवस गडावरील सर्वांनी तग धरली पण सिद्दीचा वेढा उठण्याचे काही लक्षण दिसेना तेव्हा सर्वांशी खलबत करून शिवाजीराजांनी जवळच्या [[विशालगड|विशालगडावर]] पोहोचावे असा निर्णय घेतला. पन्हाळगडावरून एके रात्री शिवाजीराजे आणि काही मंडळी गुप्त रस्त्याने शिताफीने निसटले.{{संदर्भ हवा}} ह्याचा पत्ता लागताच सिद्दी जौहरने सिद्दी मसऊदच्या बरोबर काही सैन्य पाठलागावर रवाना केले.{{संदर्भ हवा}} == पावनखिंडीतील लढाई== पहा ''[[पावनखिंडीतील लढाई]]'' [[File:Entrance to Pavan Khind.jpg|thumb|left|200px|पावनखिंड स्मारक]] पन्हाळगडापासून काही अंतरावर वाटेत सिद्दीच्या सैन्याने त्यांना [[घोडखिंड|घोडखिंडीत]] गाठले आणि हातघाईची लढाई सुरू झाली. तेव्हा शिवाजीराजांचे विश्वासू पराक्रमी सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे|बाजी प्रभु देशपांडे]] यांनी शिवाजीराजांना विनंती केली की त्यांनी विशालगडासाठी पुढे कूच करावी आणि खिंडीतील लढाई स्वतः लढतील. विशालगडावर पोहोचताच तोफांच्या तीन डागण्या ऐकू आल्या म्हणजे शिवाजीराजे सुखरूप गडावर पोहचले असा संदेश मिळेल. बाजी प्रभु देशपांड्यांनी वचन दिले की जो पर्यंत तोफांचे तीन आवाज ऐकू येणार नाहीत तो पर्यंत सिद्दी जौहरला खिंडीमद्ध्येच झुंजवत ठेवतील. शिवाजीराजांना ते पटेना पण 'बाजी'च्या विनंतीवजा हट्टापुढे त्यांनी यास मान्यता दिली आणि विशालगडासाठी कूच केले बाजींनी सिद्दीच्या सैन्याला रोखून धरण्यासाठी प्रयत्नांची शर्थ केली, पण संख्येने कितीतरी पटीने अधिक सैन्यापुढे बाजीप्रभूंनी प्राणांची बाजी लावली. ते स्वतः प्राणांतिक रितीने घायाळ झाले होते. शेवटी सैनिकांनी मृत्युपथावर असलेल्या घायाळ बाजींना एके ठिकाणी आणून बसविले, पण बाजींचे प्राण कानाशी साठले होते. थोड्या वेळाने तोफांचे तीन आवाज ऐकू आले आणि शिवाजीराजे गडावर पोहोचल्याचा तो संदेश समजल्यावरच बाजी प्रभु देशपांडे यांनी प्राण सोडले. शिवाजीराजांना ही बातमी फार चटका लावून गेली. बाजीप्रभू हे ज्या घोडखिंडीत लढले आणि स्वतःच्या प्राणांचे बलिदान दिले त्या घोडखिंडीचे नाव शिवरायांनी [[पावनखिंड]] असे बदलले. बाजीप्रभूच्या बलिदानाने पावन झालेली ती पावनखिंड.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref> ==[[पुरंदर किल्ला|पुरंदरा]]चा तह== ''पहा [[पुरंदराचा तह]]'' == मोगल साम्राज्याशी संघर्ष == तत्कालीन मोगल साम्राज्य हे भारतातील सर्वांत बलाढ्य होते आणि [[औरंगजेब|औरंगजेब]] हा अतिशय कठोर आणि कडवा [[मोगल बादशहा]] [[दिल्ली]] येथे शासन करीत होता.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == शाहिस्तेखान प्रकरण == मोगल साम्राज्याचा [[नर्मदा नदी]]पलीकडे विस्तार, तसेच शिवाजी महाराजांच्या राज्यविस्ताराला वेसण घालणे या दोन हेतूंसाठी औरंगजेबाने त्याचा मामा [[शाहिस्तेखान]] याला [[दख्खन|दख्खनच्या]] मोहिमेवर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} प्रचंड मोठा लवाजमा, सैन्य आणि फौजफाटा सोबत घेऊन शाहिस्तेखान निघाला आणि वाटेत असणाऱ्या प्रत्येक राज्यात, गावात त्याने दहशत पसरवीत जमेल तेवढा जमेल तेथे विध्वंस केला.{{संदर्भ हवा}} शेवटी पुण्याजवळील [[चाकणचा किल्ला]] जिंकून पुण्यातील शिवाजीराजांच्या [[लाल महाल|लाल महालातच]] तळ ठोकला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी एक धाडसी निर्णय घेतला तो म्हणजे लाल महालात शिरून खानाला संपविण्याचा. लाल महालात आणि अवतीभोवती खडा पहारा असे आणि महालात शिरणे अतिशय जोखमीचे काम होते.{{संदर्भ हवा}} एके रात्री लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या माणसांसह स्वतः शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले.{{संदर्भ हवा}} महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि तेवढ्यातच शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली.{{संदर्भ हवा}} अनेकदा या गोष्टीचा अप्रत्यक्ष फायदा शिवाजी महाराज किंवा त्यांच्या सैन्याला मिळाला.{{संदर्भ हवा}} शत्रू सैन्यामध्ये शिवाजी महाराज घुसल्याच्या केवळ अफवा पसरवून संख्येने किरकोळ असलेल्या मावळ्यांनी संख्येने अनेक पटींनी मोठ्या सैन्याची उडविलेली दाणादाण ही याच गोष्टीची साक्ष देऊ शकते. [[इ.स. १६६३]] सालचे शाहिस्तेखान प्रकरण शिवाजीराजांच्या जीवनात आणखी एका नाट्यमय प्रसंगाची भर घालून गेले.{{संदर्भ हवा}} == सुरतेची पहिली लूट == [[इ.स. १६६४]]. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतेत असत. मोगलांना किंवा इतर सुलतानांना ही चिंता फार सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली [[सुरतेची पहिली लूट]]. आजच्या [[गुजरात]] राज्यातील [[सुरत]] शहर हे तत्कालीन मोगल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत शहरांमध्ये गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मोगल सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर.<ref name=":5">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> लुटीचा इतिहास [[भारत|भारतामध्ये]] अतिशय रक्तरंजित आणि विनाशक आहे. त्या पार्श्वभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली. मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.<ref name=":4" /> == मिर्झाराजे जयसिंह प्रकरण == [[File:Jai Singh and Shivaji.jpg|250px|thumb|right|पुरंदरचा तह]] [[इ.स. १६६५]]. औरंगजेबाने त्यांचे पराक्रमी सेनापती [[मिर्झाराजे जयसिंह]] याला प्रचंड सैन्यासह पाठविले. शिवाजीराजांचा प्रतिकार थिटा पडला आणि निर्णायक लढाईनंतर [[पुरंदर|पुरंदरचा]] तह झाला आणि शिवाजीराजांना तहाच्या अटींनुसार २३ किल्ले द्यावे लागले.<ref name=":2" /> त्याबरोबरच स्वतः [[आग्रा]] (तत्कालीन मोगल राजधानी) येथे पुत्र संभाजी यासह औरंगजेबासमोर हजर होण्याचे कबूल करावे लागले.<ref name=":5" /> == आगऱ्याहून सुटका == [[इ.स. १६६६]] साली औरंगजेबाने शिवाजीराजांना [[दिल्ली]] येथे भेटीसाठी आणि विजापूरवर त्यांनी केलेल्या आक्रमणावर चर्चा करण्यास बोलाविले. त्यानुसार शिवाजीराजे दिल्लीला पोहोचले. त्यांच्यासोबत नऊ वर्षांचा [[छत्रपती संभाजी महाराज|संभाजी]] देखील होता. परंतु दरबारात त्यांना कनिष्ठ सरदारांच्या समवेत उभे केले. ह्या सरदाराना शिवरायांनी लढाईमध्ये हरवले होते अशा सरदारांसोबत उभे करून शिवाजीसारख्या राजांचा उपमर्द केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yBlKh1Pwof0C&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> या अपमानामुळे अतिशय नाराज होऊन शिवाजीराजे तडक दरबाराबाहेर पडले असता त्यांना तत्क्षणी अटक करून नजरकैदेत ठेवण्यात आले. लवकरच त्यांची रवानगी जयसिंहाचे पुत्र [[मिर्झाराजे रामसिंग]] यांच्याकडे [[आग्रा]] येथे करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} [[File:SIVAJI OPENLY DEFIES THE GREAT MOGHUL.gif|thumb|left|शिवाजीराजे दिल्ली दरबारात]] शिवाजीबद्दल आधीपासूनच धास्ती असल्यामुळे त्यांच्यावर कडक पहारा ठेवला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटकेसाठी प्रयत्‍न फोल ठरले होते.{{संदर्भ हवा}} शेवटी शिवाजीराजांनी एक योजना आखली. त्या योजनेनुसार त्यांनी आजारी पडल्याचे निमित्त केले आणि त्यांच्या प्रकृतिस्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना व दर्ग्यांना मिठाईचे पेटारे पाठविण्यात येऊ लागले. सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात पण काही दिवसांनी यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. या गोष्टीचा फायदा घेऊन एक दिवस शिवाजीराजे आणि संभाजी एकेका पेटाऱ्यामध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले. कोणास संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू [[हिरोजी फर्जंद]] हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली. तोपर्यंत शिवाजी निसटून २४ तास झाले होते.{{संदर्भ हवा}} आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि लगोलग स्वराज्याकडे न जाता मथुरेकडे गेले, तेथे संभाजीला त्यांनी वेगळ्या मार्गाने काही दुसऱ्या विश्वासू माणसांबरोबर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} एका संन्याशाच्या वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या. ते स्वतः अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगजेबाच्या हातात पडायचे नाही.{{संदर्भ हवा}} यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्लीभेटीपूर्वी त्यांनी राज्यकारभारासाठी जे [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ|अष्टप्रधानमंडळ]] स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार मोठे यश आहे.{{संदर्भ हवा}} == सर्वत्र विजयी घोडदौड == शिवाजीराजे परतल्यानंतर त्यांनी झालेल्या अपमानाचा सूड घेण्यासाठी [[पुरंदरचा तह|पुरंदरच्या तहात]] दिलेले सर्व तेवीस किल्ले जिंकून घेतले. त्यांनी त्यातील पहिल्यांदा [[कोंढाणा]] घ्यायचे ठरवले. कोंढाण्याच्या लढाईत सुभेदार [[तानाजी मालुसरे]] यांस लढताना वीरमरण आले.{{संदर्भ हवा}} == राज्याभिषेक == [[File:The coronation of Shri Shivaji.jpg|thumb|left|राज्याभिषेक]] शिवाजी भोसले हे अभिषिक्त राजे नसल्याचे अनेक व्यावहारिक तोटे शिवराय व त्यांच्या साथीदारांना जाणवत होते. शिवाजीराजांनी मोठ्या प्रदेशावर स्वामित्व स्थापन केलेले आणि अपार धन मिळविले अहोते. त्यांच्याजवळ मजबूत लष्कर आणि नौदल होते आणि असंख्य सैनिकांवर त्यांचा हुकूम चालत होता. असे असले तरी सैद्धांतिकदृष्ट्या ते अजून राजे बनले नव्हते. मुघल सम्राटाच्या लेखी ते एक जमीनदार होते.आदिलशहासाठी ते एका जहागीरदाराचे बंडखोर पुत्र होते कोणत्याही राजासोबत समान दर्जाचा दावा ते करू शकत नव्हते. तसेच ज्या लोकांवर त्यांचे राज्य होते त्या लोकांकडून स्वामीनिष्ठेची वा भक्तीची खरीखुरी अपेक्षा राज्याभिषेकाशिवाय करणे चुकीचे होते.<ref name=":0" /> राज्याभिषेकाशिवाय त्यांच्या आज्ञांना किंवा आदेशांना अखिल रयत गांभीर्याने घेईलच असे नव्हते. राज्याभिषेक झालेला नसल्याने कोणत्याही तहावर स्वाक्षरी करणे, विधीवत मार्गाने एखाद्याला जमीन देणे व आपल्या राजकीय सत्तेच्या भविष्याची हमी देणे शक्य नव्हते आपल्या राजकीय निर्मितीला (स्वराज्याला) कायदेशीर मान्यता मिळवून देऊन तिचे अस्तित्व कायम राखण्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/new-cambridge-history-of-india-ii-the-indian-states-and-the-transition-to-colonialism-4-the-marathas-1600-1818/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, 4, II, 4,|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|language=English|oclc=489626023}}</ref> ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून हेही स्पष्ट दिसते सामाजिकदृष्ट्या भोसले घराण्याशी समान असलेल्या अनेक मराठा सरदारांमध्ये त्याकाळी मत्सराची भावना निर्माण झालेली होती. असे लोक स्वतःला शिवाजीराजांचे सेवक म्हणवून घेण्यास नकार देत होते व आपण आदिलशहाचे एकनिष्ठ सेवक आहोत असे म्हणत होते.<ref name=":1" /> त्यांच्या लेखी अजूनही शिवाजी भोसले हे बंडखोर आणि स्वामीद्रोही होते. त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्यासाठीही राज्याभिषेक गरजेचा होता. औपचारिक राज्याभिषेकामुळे अशा मत्सरी सरदारांना शिवाजी भोसले हे आता छत्रपती आहेत आणि विजापूर व गोवळकोंड्याच्या शहांप्रमाणेच समान दर्जाचे राजे आहेत असा संदेश गेला असता.<ref name=":0" /> प्राचीन हिंदू शास्त्राप्रमाणे केवळ क्षत्रिय वर्णातील व्यक्तीसच राजा म्हणून अभिषिक्त केले जाऊ शकत होते आणि अशी व्यक्तीच हिंदू रयतेचा राजा असल्याचा दावा करू शकत होती.<ref name=":2" /> शिवाजी महाराजांचे भोसले कूळ हे क्षत्रिय म्हणून गणले जात नव्हते, तसेच ते ब्राह्मणही नव्हते. अर्थातच या शास्त्रांनुसार भोसले कूळ शूद्र होते आणि अशा कुळातील व्यक्तीस राजा होण्याचा अधिकार नव्हता.<ref name=":2" /> शिवाजी भोसले यांचा राज्याभिषेक अधिकृतपणे त्यांना 'क्षत्रिय' जाहीर करून झाला तरच भारताच्या सर्व भागातील ब्राह्मण उपस्थित राहून त्यांना आशीर्वाद देतील अशी परिस्थिती निर्माण झाली.<ref name=":2" /> शूद्रकुलोत्पन्न म्हणून राज्याभिषेकासाठी आक्षेप घेणाऱ्यांची तोंडे बंद करू शकेल अशा पंडिताची म्हणूनच त्यावेळी स्वराज्यास गरज होती. विश्वेश्वर नामक पंडिताच्या रूपात ही गरज पूर्ण झाली. या पंडिताचे टोपणनाव 'गागाभट्ट' असे होते<ref name=":2" /> आणि तो तत्कालीन ब्रह्मदेव वा व्यास म्हणून काशीक्षेत्री प्रसिद्ध होता.<ref name=":2" /> सुरुवातीस काही आढेवेढे घेतल्यानंतर पंडित गागाभट्ट शिवाजी भोसले यांना क्षत्रिय मानण्यास तयार झाले. उदयपूरच्या क्षत्रिय घराण्याशी भोसले कुळाचा संबंध होता हे सिद्ध करण्यात बाळाजी आवजी आणि अन्य काही साथीदारांचा पुढाकार होता. त्यांनी भोसले कुळाची वंशावळी मांडून भोसले कूळ हे प्रभू रामचंद्राच्या सूर्य वंशातील शुद्ध क्षत्रिय घराणे आहे हे सिद्ध केले. अशा भक्कम पुराव्यानंतर गागाभट्ट महाराष्ट्रात येऊन शिवाजी भोसले यांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित म्हणून जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार झाले. अर्थात त्यासाठी त्यांनी मोठी दक्षिणाही घेतली. शिवराय आणि त्यांच्या साथीदारांनी साताऱ्यापासून अनेक मैल चालत जाऊन गागाभट्टाचे जंगी स्वागत केले.<ref>शिवाजी अँड हिज टाईम्स, लेखक जदुनाथ सरकार, प्रकाशक लाँगमन्स, ग्रीन अँड कं., दुसरी आवृत्ती, १९२०</ref> [[जून ६|६ जून]] [[इ.स. १६७४]] रोजी शिवाजीराजांना रायगडावर राज्याभिषेक करण्यात आला. त्या दिवसापासून शिवाजीराजांनी [[शिवराज्याभिषेक शक]] सुरू केला आणि [[शिवराई]] हे चलन जारी केले. या शिवाय नवी कालगणना सुरू होऊन नवा शक सुरू झाला, फारसी-संस्कृत शब्दकोश बनवला गेला. यामध्ये फारसीच्या जागी संस्कृत शब्द वापरणे यासाठी हुकुम जारी केले.{{संदर्भ हवा}} तसेच पंचांगशुद्धी करण्याची सक्ती केली. यासाठी कृष्ण दैवज्ञ नामक ज्योतिषी आणवला. या ज्योतिष्याने ग्रंथ लेखन करावे आणि संबंधितांना रित घालून द्यावी असा आदेश दिला. तसेच त्याज कसडून 'करणकौस्तुभ' नामक ग्रंथही लिहवून घेतला.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === दुसरा राज्याभिषेक === गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त किंवा तांत्रिक पद्धतीने अश्विन शुद्ध पंचमी (२४ सप्टेंबर १६७४) रोजी करून घेतला अशी माहिती ‘शिवराज्याभिषेक कल्पतरू’ नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> अनिरुद्ध सरस्वती या कवीने हा ग्रंथ लिहिलेला असून त्यामध्ये निश्चलपुरी गोसावी आणि गोविंद या दोन व्यक्तींचा संवाद काव्यरूपात दिलेला आहे. त्यात असे म्हटले आहे की “गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकामध्ये अनेक चुका झाल्या आणि त्याचे विपरीत परिणाम महाराजांना भोगावे लागत आहेत.”<ref name=":3">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> त्यामध्ये सेनापती प्रतापराव गुजर यांचा मृत्यू, प्रतापगडावर वीज पडणे, महाराजांची पत्नी काशीबाई यांचा मृत्यू, तसेच राज्याभिषेकानंतर केवळ बारा दिवसांनी राजमाता जिजाबाई यांचा मृत्यू इत्यादी घटनांचा उल्लेख आहे. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की वैदिक पद्धतीच्या राज्याभिषेकाविषयी काही समज-गैरसमज तत्कालीन पुरोहितांमध्ये असावेत. विशेषतः तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणारे पुरोहित वैदिक विधींपेक्षा तांत्रिक विधींना श्रेष्ठ मानत असावेत आणि म्हणून तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरोहितांनी पौराणिक किंवा तांत्रिक अभिषेक करून घेण्याविषयी शिवाजी महाराजांना आग्रह केला असावा.<ref name=":3" /> कारण काहीही असो २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांचा दुसरा राज्याभिषेक तांत्रिक पद्धतीने झाला. राज्याभिषेकाचा हा समारंभ अतिशय साध्या पद्धतीने पार पडला. तत्कालीन पाश्‍चात्त्य वखारवाल्यांनी किंवा फारशी तवारिखकारांनी या दुसऱ्या राज्याभिषेकाच्या उल्लेख केलेला आढळत नाही.<ref>छत्रपती शिवाजी महाराज, लेखक डॉ. प्र. न. देशपांडे, प्रकाशक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, द्वितीयावृत्ती, जुलै २००७.</ref> == दक्षिण दिग्विजय == शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर अल्पावधीतच दिनांक १७ जून १६७४ रोजी जिजाऊ मांसाहेब मृत्यू पावल्या.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांचा मोठा आधार गेला. त्यानंतर शिवरायांनी [[कर्नाटक]] प्रांतावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला.{{संदर्भ हवा}} त्यांना [[आदिलशाही]]ची फारशी भीती नव्हती, परंतु दिल्लीचा मोगल बादशहा [[औरंगजेब]] हा मात्र मराठ्यांचे राज्य नष्ट करण्यासाठी टपून बसला होता.{{संदर्भ हवा}} तो स्वराज्याचा घास केव्हा येईल याचा नेम नव्हता. मोगलांचे संकट स्वराज्यावर आले तर दक्षिणेतही एखादे मजबूत सैनिकी ठाणे असावे असा विचार शिवरायांच्या मनात आला; म्हणून त्यांनी दक्षिणेकडे मोहिमा करण्याचे ठरवले. [[राजाराम]] महाराजांच्या काळात [[जिंजी]] किती महत्त्वाची ठरली हे पाहता शिवरायांची दूरदृष्टी स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} या मोहिमेसाठी शिवरायांनी गोवळकोंड्याच्या कुतुबशाहाची मदत मागितली. अशी मदत देण्याचे त्याने खुशीने कबूल केले. दक्षिण मोहिमेमागे शिवरायांचा आणखी एक हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} त्यांचे सावत्र भाऊ [[व्यंकोजीराजे]] हे दक्षिणेतील तंजावरची जहागीर सांभाळून होते. शहाजीराजांची कर्नाटकातील जहागिरीही त्यांच्याकडे होती. त्यांची भेट घेऊन स्वराज्याच्या कार्यासाठी त्यांची काही मदत मिळाली तर पहावे असा हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांच्या दक्षिणेकडील मोहिमेदरम्यान गोवळकोंड्याच्या अबुल हसन कुतुबशहाने त्यांना भेटीचे आमंत्रण दिले होते. तेव्हा प्रथम कुतुबशहाच्या राजधानीला भेट देऊन मग दक्षिण दिग्विजयासाठी पुढे जायचे अशी योजना त्यांनी आखली.{{संदर्भ हवा}} [[गोवळकोंडा]] हीच कुतुबशाहाची राजधानी होती. गोवळकोंड्यात कुतुबशहाकडून व त्याच्या प्रजाजनांकडून शिवाजी महाराजांचे जंगी स्वागत झाले. दरबारातही कुतुबशहाने महाराजांना खास तयार केलेल्या सिंहासनावर आपल्या बरोबरीने बसवले. स्वागतसत्कार स्वीकारल्यानंतर शिवराय कर्नाटकाच्या मोहिमेवर निघाले.{{संदर्भ हवा}} [[चेन्नई]]च्या दक्षिणेस जिंजीचा किल्ला आहे. रायगडाप्रमाणेच प्रचंड आणि मजबूत असलेला हा किल्ला वेढा घालून महाराजांनी जिंकला.{{संदर्भ हवा}} त्यासोबतच दक्षिणेत स्वराज्याचे एक मजबूत ठाणे तयार झाले. नंतर शिवरायांनी [[वेल्लोर]]च्या किल्ल्याला वेढा दिला. कित्येक महिने वेढा देऊनही किल्ला ताब्यात येईना;{{संदर्भ हवा}} तेव्हा वेल्लोरजवळच्या डोंगरावरून त्या किल्ल्यावर तोफांचा मारा केला आणि किल्ला सर केला. त्यांनी कर्नाटकात एकूण वीस लक्ष उत्पन्नाचा प्रदेश आणि कित्येक छोटे-मोठे किल्ले जिंकले.{{संदर्भ हवा}} यानंतर शिवाजी महाराजांनी आपले सावत्र बंधू व्यंकोजीराजे यांना भेटीसाठी बोलावले.{{संदर्भ हवा}} व्यंकोजीराजे या भेटीसाठी फारसे उत्सुक नव्हते. काही दिवस ते महाराजांसोबत राहिले, परंतु एका रात्री महाराजांना काही न कळवता तंजावरला निघून गेले आणि उलट महाराजांच्या फौजेवर हल्ला केला. तेव्हा शिवरायांच्या फौजेने त्यांचा समाचार घेतला. व्यंकोजीराजांचा पराभव झाला. आपल्या भावाच्या अशा वर्तनामुळे महाराजांना दुःख झाले. त्यांनी व्यंकोजीराजांना समजुतीची काही पत्रेही पाठवली. जिंजीच्या दक्षिणेकडील काही प्रदेश त्यांना दिला. त्यांची पत्नी दीपाबाई ही समजूतदार होती, तिने व्यंकोजींची समजूत घातली. महाराजांनी तिला चोळीबांगडीसाठी कर्नाटकातील थोडा प्रदेश दिला. महाराजांनी व्यंकोजीराजांना पत्रात लिहिले : “परक्या शत्रूंचा भरवसा धरू नये. पराक्रमाचा तमाशा दाखवावा.”{{संदर्भ हवा}} कर्नाटकातील विजय मिळवून महाराज रायगडावर परतले. या मोहिमेची दगदग जाणवत असतानाच वयाच्या पन्नासाव्या वर्षी त्यांना जंजिऱ्याच्या सिद्दीविरुद्ध आरमारी मोहीम काढावी लागली.{{संदर्भ हवा}} [[File:Maratha Empire 1680.PNG|thumb|सन १६८० मधील मराठी साम्राज्य]] == राज्यकारभार == === अष्टप्रधान मंडळ === शिवाजी महाराजांनी राज्यकारभारासाठी आठ मंत्री असलेले अष्टप्रधान मंडळाची नेमणूक केली होती. हे मंत्री राजांना राज्यकारभारविषयक कामाविषयी सल्ले देत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/topic/Ashta-Pradhan|title=Ashta Pradhan {{!}} Marathi council {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-04-03}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=२०३|language=English|oclc=956763986}}</ref> === मराठी आणि संस्कृत भाषा प्रात्साहन व विकास === शिवरायांच्या काळात राज्यकारभारात पारशी भाषेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. पण शिवरायांनी यात महत्त्वाचे बदल केले. शिवरायांनी आपल्या अधिकाऱ्यांची एक समिती नेमली. या समितीकडे पारशी व अरेबिक शब्दांऐवजी वापरता येण्यासारखे संस्कृत शब्द सुचवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती. या समितीने १६७७ मध्ये 'राज्यव्यवहारकोष' नावाचा शब्दकोश सादर केला. शिवरायांची राजमुद्रादेखील संस्कृतमधेच होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&pg=PA50&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> === धर्मविषयक धोरण === शिवाजी महाराजांनी धर्मनिरपेक्ष व सहिष्णु वृत्तीने राज्यकारभार चालवला. विविध धर्मांतील समन्वयावर त्यांचा विश्वास होता. जेव्हा औरंगझेबाने जिझिया कर आकारण्यास सुरुवात केली तेव्हा शिवरायांनी एका पत्राद्वारे जिझिया कर रद्द करण्याची मागणी करत औरंगझेबला त्यांनी अकबराप्रमाणे हिंदू धर्मातील श्रद्धा आणि क्षेत्रांबद्दल आदराने वागण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या सैन्यात सुरुवातीपासून मुस्लीम लोकांचा समावेश होता. १६५६ मध्ये पठाणांची पहिली तुकडी बनवण्यात आली. दर्या सारंग, शिवरायांच्या नौदलाचा प्रमुख एक मुस्लीम होता<ref name=":4">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=OY5LDwAAQBAJ&dq=Darya+Sarang+shivaji&pg=PT143&redir_esc=y#v=onepage&q=Darya%20Sarang%20shivaji&f=false|title=Medieval Maratha Country|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-072-9|language=en}}</ref>. संत रामदासांना शिवरायांचे गुरू मानण्यात येत होते, पण अलीकडील संशोधनावरून स्पष्ट झाले आहे की संत रामदास शिवरायांना कारकिर्दीच्या उत्तराधार्थ भेटले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&dq=n+his+own+army+Muslim+leaders+appear+quite+early,+and+the+first+Pathan+unit+joined+in+1656.+His+naval+commander+was,+of+course,+a+Muslim&pg=PA81&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji's seal, enlarged.jpg|इवलेसे|शिवरायांची राजमुद्रा]] === राजमुद्रा === राजमुद्राछत्रपती शिवाजीराजे जेव्हा पुण्याचा कारभार पाहू लागले, तेव्हा त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र राजमुद्रा तयार केली. शहाजीराजे व जिजाबाई यांची मुद्रा पारशी भाषेत होती, पण शिवाजी महाराजांनी राजमुद्रेसाठी संस्कृत भाषेचा वापर केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> या राजमुद्रेवरील मजकूर खालीलप्रमाणे "प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते"<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=uxeKDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT2&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80&hl=en|title=Shivaji Maharaj The Greatest (Prabhat Prakashan)|last=Gaikwad|first=Dr Hemantraje|date=2020-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-262-8|language=hi}}</ref> ज्याप्रमाणे प्रतिपदेचा चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो, तशीच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा व तिचा लौकिक वाढत जाईल असा याचा अर्थ होतो. == जयंती== {{मुख्य|शिव जयंती}} ===इतिहास=== भारतात इंग्रज येण्यापूर्वी तिथीनुसार व्यवहार होत असत. इंग्रजी राज्य आल्यावर [[ग्रेगरीय दिनदर्शिका|ग्रेगरीय दिनदर्शिकेनुसार]] व्यवहार होऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} ग्रेगरीय दिनदर्शिका भारतात लागू झाल्यावर ज्यांचा जन्म झाला त्यांची जयंती तारखेने करतात.{{संदर्भ हवा}} [[महात्मा फुले]], [[महात्मा गांधी]], [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]], [[लोकमान्य टिळक]] या सर्व महापुरुषांचा जन्म भारतात ग्रेगरीय दिनदर्शिका लागू झाल्यावर झाला होता. त्यामुळे त्यांची जयंती तारखेने केली जाते.{{संदर्भ हवा}} [[तुकाराम]], बसवेश्वर, शिवाजी, [[गौतम बुद्ध]] या साऱ्यांचा जन्म भारतात ग्रेगोरीय दिनदर्शिका लागू करण्यापूर्वी झालेला आहे. त्यांच्या काळात सारे व्यवहार तिथीने करत असत. त्यांचे जन्मदिवस तिथीने साजरे होतात.{{संदर्भ हवा}} आज ज्या ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेनुसार शिवाजी महाराजांच्या जन्माची तारीख १९ फेब्रुवारी अशी निश्चित केली आहे, ते कॅलेंडर शिवाजीच्या वेळेला युरोपातसुद्धा प्रचलित नव्हते.{{संदर्भ हवा}} इंग्रजांनी ग्रेगोरियन कॅलेंडर १७५२ साली स्वीकारले, तोपर्यंत त्यांच्या साम्राज्यात [[ज्युलियन दिनदर्शिका]] अधिकृत होती. ज्युलियन दिनदर्शिकेतील कालगणना व ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेतील कालगणना यांच्यात १७०० सालपर्यंत १० दिवसांचा तर १७०० सालापासून पुढे ११ दिवसांचा फरक येतो.{{संदर्भ हवा}} (ज्युलियन दिनदर्शिका पुढे गेली होती.) त्यामुळे ज्युलियन दिनदर्शिकेनुसार निर्धारित १९ फेब्रुवारी ही तारीख १० - ११ दिवसांनी चुकते. (४ ऑक्टोबर १५८२ ज्युलियन या तारखेनंतरचा पुढचा दिवस ग्रेगोरियन १५ ऑक्टोबर १५८२ येतो.).{{संदर्भ हवा}} अनेक ठिकाणी शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जी कालगणना प्रचलित होती त्यानुसार शिवाजी जयंती तिथीनुसार साजरी केली जाते. सरकारी जयंती तारखेनुसार असते.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीचा जन्म १६२७ साली झाला अशी जेव्हा मान्यता होती तेव्हा जयंतीची तिथी वैशाख शुद्ध तृतीया येत असे.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा जन्मसाल १६३० नक्की झाले तेव्हा तिथी फाल्गुन वद्य तृतीया येऊ लागली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीच्या जन्मावेळी जर ग्रेगोरीय दिनदर्शिका प्रचलित असती तर १६३० सालची फाल्गुन वद्य तृतीया १९ फेब्रुवारीला आली असती.{{संदर्भ हवा}} म्हणून, २००१ सालापासून १९ फेब्रुवारी ह्या तारखेला सरकारी शिवजयंती साजरी होते.{{संदर्भ हवा}} *पत्नी<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nYFCDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=8+wives+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Shivaji: The Great Maratha|last=Desai|first=Ranjit|date=2017-12-15|publisher=Harper Collins|isbn=978-93-5277-440-1|language=en}}</ref> # काशीबाई जाधव # गुणवंतीबाई इंगळे # पुतळाबाई पालकर # लक्ष्मीबाई विचारे # सईबाई निंबाळकर # सकवारबाई गायकवाड # सगुणाबाई शिंदे # सोयराबाई मोहिते * वंशज * मुलगे<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=wo40EAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=sons+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=The Life and Death of Sambhaji|last=Bhaskaran|first=Medha Deshmukh|date=2021-07-05|publisher=Penguin Random House India Private Limited|isbn=978-93-5492-029-5|language=en}}</ref> # छत्रपती [[संभाजी भोसले]] # [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * मुली<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiaforums.com/forum/topic/2491780|title=Shivaji Maharaj: List of Queens and Sons/Daughters {{!}} Veer Shivaji|website=India Forums|language=en|access-date=2022-02-23}}</ref> # अंबिकाबाई महाडीक # कमळाबाई (सकवारबाईची कन्या) # दीपाबाई # राजकुंवरबाई शिर्के (सगुणाबाईची मुलगी, गणोजी शिर्के यांची पत्नी) # राणूबाई पाटकर # सखुबाई निंबाळकर (सईबाईची मुलगी) * सुना/नातसुना # अंबिकाबाई{{संदर्भ हवा}} (सती गेली) # जानकीबाई{{संदर्भ हवा}} # राजारामांच्या पत्नी ताराबाई (माहेरच्या मोहिते)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://feminisminindia.com/2018/03/14/rani-tarabai-maratha-warrior/|title=Rani Tarabai - A Formidable Maratha Warrior {{!}} #IndianWomenInHistory|last=Godbole|first=Tanika|date=2018-03-13|website=Feminism In India|language=en-GB|access-date=2022-02-23}}</ref> # संभाजीच्या पत्नी येसूबाई{{संदर्भ हवा}} # राजसबाई{{संदर्भ हवा}} (पुत्र संभाजीची पत्नी) # <nowiki>सगुणाबाई{ (संभाजीपुत्र शाहूची पत्नी) {संदर्भ हवा}}</nowiki> * नातवंडे # संभाजीचा मुलगा - शाहू{{संदर्भ हवा}} # ताराबाई-राजारामाची मुले - दुसरा शिवाजी{{संदर्भ हवा}} # राजसबाईची मुले - दुसरा संभाजी{{संदर्भ हवा}} * पतवंडे # ताराबाईचा नातू रामराजा, याला शाहूने दत्तक घेतले, म्हणजे तो स्वतःचाच काका झाला.{{संदर्भ हवा}} # दुसऱ्या संभाजीचा मुलगा - द्वितीय शिवाजी (खरेतर ३रा शिवाजी) (कोल्हापूर) === सण === शिवाजीच्या जयंतीला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]त [[शिवजयंती]] म्हणतात. शिवाजीच्या जन्मदिनांकाबद्दल वाद असल्याने शिवजयंती महाराष्ट्रात वर्षभरात किमान दोनदा साजरी होते. त्या दिवशी दिवसभर ढोल-ताशे वाजवीत मिरवणुका निघतात आणि शिवाजीच्या पुतळ्यांना हार घालण्याचा कार्यक्रम होतो. मुंबईसारख्या शहरात शिवजयंतीच्या मिरवणुकीत १०० च्या वर मालमोटारी व त्यांवर देखावे असतात.{{संदर्भ हवा}} [[भिवंडी]] आणि [[मालेगाव]] येथे या दिवशी अनेकदा दंगली झाल्या. इ.स. १९७० साली भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक मशिदीसमोर फार काळ रेंगाळल्यामुळे तुफान दंगल झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक काढायला १४ वर्षांची बंदी घातली गेली.{{संदर्भ हवा}} इ.स. १९८४ साली परवानगी मिळाली आणि त्यावर्षी झालेल्या भीषण दंगलीत अनेक वाहने जळून खाक झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे आता मिरवणुकीत सामील होण्यास वाहने मिळत नाहीत. प्रत्येक शिवजयंतीच्या एक आठवडा आधी भिवंडीतले झोपडपट्टीवासी आपले चंबूगबाळे आवरून झोपडी सोडून परगावी जातात.{{संदर्भ हवा}} ==शिवाजी महाराज आणि चित्रपट== शिवाजीच्या जीवनावर अनेक चित्रपट निघाले; एक दूरचित्रवाणी मालिकाही निघाली. भालजी पेंढारकरांनी शिवाजीच्या मावळ्यांबद्दल काही चित्रपट काढले; त्यांतल्या काही चित्रपटांची नावे पुढे दिली आहेत : * गनिमी कावा * छत्रपती शिवाजी * तान्हाजी द अनसंग हीरो * नेताजी पालकर * फत्तेशिकस्त * बहिर्जी नाईक * बाळ शिवाजी * भारत की खोज (हिंदी) * मराठी तितुका मेळवावा * मी शिवाजीराजे भोसले बॊलतोय * राजमाता जिजाऊ (दूरचित्रवाणी मालिका) * राजा शिवछत्रपती (दूरचित्रवाणी मालिका) * वीर शिवाजी (हिंदी वेब सीरीज) * शेर शिवराज है * सरसेनापती हंबीरराव * जय शिवाजी जय भवानी ( दूरचित्रवाणी मालिका) ==हे सुद्धा पहा== * [[शिवाजी महाराज यांच्याबद्दल व्यक्त झालेली मते]] * [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]] == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} == बाह्य दुवे == * [http://www.hindujagruti.org/hinduism/national-icons/shivaji-maharaj/ शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/Nanded/his1.html मोगल-मराठा गोदावरी खोऱ्यातील संघर्ष] {{शिवाजी महाराज}} {{मराठा साम्राज्य}} {{DEFAULTSORT:भोसले, शिवाजीराजे}} [[वर्ग:शिवाजी महाराज| ]] [[वर्ग:भोसले घराणे]] [[वर्ग:छत्रपती]] [[वर्ग:मराठा साम्राज्य]] [[वर्ग:मराठी राजे]] [[वर्ग:ऐतिहासिक व्यक्ती]] [[वर्ग:भारतीय सेनानी]] [[वर्ग:इ.स. १६३० मधील जन्म]] [[वर्ग:सैनिकी पेशातील मराठी व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १६८० मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:महान भारतीय लोक]] kbhit7w7ujm5imqm7qcj16stvokciwj 2139181 2139180 2022-07-21T08:23:58Z अमर राऊत 140696 दुवे जोडले wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = छत्रपती शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | पदवी = [[छत्रपती]] | चित्र =Chatrapati Shivaji Maharaj.jpg | चित्र_शीर्षक = छत्रपती शिवाजी महाराज | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = मराठा साम्राज्य | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] ते [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डोंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]]पर्यंत | राजधानी = [[रायगड]] किल्ला | पूर्ण_नाव = शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | जन्म_दिनांक = [[फेब्रुवारी १९]], [[इ.स. १६३०|१६३०]] | जन्म_स्थान = [[शिवनेरी|शिवनेरी किल्ला]], [[पुणे जिल्हा|पुणे]] | मृत्यू_दिनांक = [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | मृत्यू_स्थान = [[रायगड]] | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]] | वडील = [[शहाजीराजे भोसले]] | आई = [[जिजाबाई]] | पत्नी = [[सईबाई]], [[सोयराबाई]], [[पुतळाबाई]], [[काशीबाई भोसले|काशीबाई]], [[सकवारबाई]], लक्ष्मीबाई, सगणाबाई, गुणवंतीबाई | संतति = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]], </br>[[छत्रपती राजारामराजे भोसले]]</br>अंबिका</br> कमळा </br> दीपा</br> राजकुंवर </br> राणू</br> सखू | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = 'प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते।' | राजचलन = [[होन]], [[शिवराई]], ([[सुवर्ण होन]], [[रुप्य होन]]) </br> |}} '''छत्रपती शिवाजीराजे भोसले''' (१९ फेब्रुवारी १६३० ते ३ एप्रिल १६८०) हे एक भारतीय राजे आणि [[मराठा साम्राज्य]]ाचे संस्थापक होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=w81YDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Shree Chhatrapati Shivajee Maharaj: श्री छत्रपती शिवाजी महाराज|last=Saran|first=Renu|date=2018-04-28|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5278-971-9|language=mr}}</ref> [[विजापूर]]च्या ढासळत्या [[आदिलशाही]]<nowiki/>मधून शिवरायांनी स्वतःचे स्वतंत्र राज्य निर्माण करून मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. इ.स. १६७४ मध्ये [[रायगड]] किल्ल्यावर औपचारिकपणे [[छत्रपती]] म्हणून त्यांचा [[राज्याभिषेक]] करण्यात आला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=XpzDDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=shivaji+rajyabhishek&hl=en|title=Lord of Royal Umbrella - Shivaji Trilogy Book II|last=Pradhan|first=Gautam|date=2019-12-13|publisher=One Point Six Technology Pvt Ltd|isbn=978-93-88942-77-5|language=en}}</ref> आपल्या कारकीर्दीत शिवाजी महाराजांनी [[मुघल साम्राज्य]], [[गोवळकोंडा|गोवळकोंड्याची]] [[कुतुबशाही]], [[विजापूर]]<nowiki/>ची [[आदिलशाही]] आणि युरोपियन वसाहतवादी शक्तींशी युती व शत्रुत्व दोन्ही केले. शिस्तबद्ध लष्कर व सुसंघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्रागतिक राज्य उभे केले. किनारी आणि अंतर्गत प्रदेशातील [[किल्ला|किल्ल्यांची]] डागडुजी करण्यासोबतच त्यांनी अनेक नवे किल्लेही उभारले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HgEoEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT116&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Hindu-Padpadshahi (Prabhat Prakashan)|last=Savarkar|first=Vinayak Damodar|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-89982-12-1|language=hi}}</ref> शिवरायांनी शिस्तबद्ध प्रशासकीय संघटनांसह सक्षम आणि प्रगतीशील नागरी शासन स्थापन केले. त्यांनी प्राचीन [[हिंदू]] राजकीय परंपरा, न्यायालयीन अधिवेशने पुनरुज्जीवित केली. प्रदेशातील भूभागाची इत्यंभूत माहिती, आश्चर्यजनक वेगवान हालचाली आणि [[गनिमी कावा|गनिमी काव्याचे]] तंत्र यांच्या सहाय्याने त्यांनी थोडक्या फौजेच्या सहाय्याने बलाढ्य अशा [[मुघल]] व [[आदिलशाही]] फौजांचा यशस्वीपणे सामना केला. राज्यकारभारात तत्कालीन रूढ असलेल्या [[पारशी]] भाषेऐवजी [[मराठी]] आणि [[संस्कृत]] भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात]] राष्ट्रवादी नेत्यांनी शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमी कथांचा वापर लोकांना एकत्रित आणण्यासाठी आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्यासाठी करून घेतला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=De_ftH3bm-MC&pg=PA1&redir_esc=y|title=Tilak and Gokhale: Revolution and Reform in the Making of Modern India|last=Wolpert|first=Stanley A.|date=1962|publisher=University of California Press|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांचा वारसा निरीक्षक आणि काळानुसार बदलत होता. परंतु त्यांच्या मृत्यूनंतर सुमारे दोन शतकांनंतर, [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्य चळवळी]]<nowiki/>च्या उदयाबरोबर त्यांचे अधिक महत्त्व वाढण्यास सुरुवात झाली कारण अनेक भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांनी त्यांना आद्य-राष्ट्रवादी आणि [[हिंदू|हिंदूं]]<nowiki/>चे नायक मानले. [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] सामाजिक आणि राजकीय इतिहासामध्ये शिवाजी महाराजांचा मोठा प्रभाव आहे. शिवाजी महाराज हे [[मराठी लोक|मराठी लोकांच्या]] अस्मितेचा एक अविभाज्य भाग आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/renaissance-state-the-unwritten-story-of-the-making-of-maharashtra/oclc/1245346175|title=RENAISSANCE STATE: the unwritten story of the making of maharashtra.|last=KUBER|first=GIRISH|date=2021|publisher=HARPERCOLLINS INDIA|isbn=978-93-90327-39-3|location=S.l.|pages=६९-७८|language=English|oclc=1245346175}}</ref> शिवाजी महाराजांचा जन्मदिवस हा [[शिवजयंती]] म्हणून साजरा होतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/chhatrapati-shivaji-maharaj-jayanti-1645183673-1|title=Shivaji Jayanti 2022: History, Significance, Celebrations, Wishes and More on Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2022|date=2022-02-18|website=Jagranjosh.com|access-date=2022-02-19}}</ref> == बालपण व सुरुवातीचा काळ == [[चित्र:MainEntranceGate.jpg|इवलेसे|[[शिवनेरी किल्ला]]: शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान]] [[पुणे]] जिल्ह्यातील [[जुन्नर]] शहरानजीक वसलेल्या [[शिवनेरी]] या डोंगरी किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=I_P7THO8KJwC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA111&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80&hl=en|title=Bharat Ki Garimammaye Nariyan|publisher=Atmaram & Sons|language=hi}}</ref> इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांची नेमकी जन्मतारीख हा एकेकाळी मतभेदांचा मुद्दा होता. तो वाद नंतर मिटला. महाराष्ट्र राज्य शासनाने फाल्गुन वद्य तृतीया शके १५५१ (शुक्रवार, १९ फेब्रुवारी १६३०) ही शिवरायांची जन्मतारीख २००१ साली स्वीकारली.<ref>टाइम्स ऑफ इंडिया [http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals] (इंग्लिश मजकूर)</ref> इतर संभाव्य तारखांमध्ये ६ एप्रिल १६२७ (वैशाख शुद्ध तृतीया) ही एक जन्मतारीख मानली जात होती.<ref>पहा [http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf Mohan Apte, Porag Mahajani, M. N. Vahia. Possible errors in historical dates: Error in correction from Julian to Gregorian Calendars.]</ref> एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावरील शिवाई देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा अशी प्रार्थना केली होती म्हणून या मुलाचे नाव 'शिवाजी' ठेवले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ncdPCgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=history+of+name+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Chatrapati Shivaji: The Great Indian Warrior|last=Saran|first=Renu|publisher=Junior Diamond|isbn=978-93-83990-12-2|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या वेळी दख्खनमधील राजसत्ता [[विजापूर]], [[अहमदनगर]] आणि [[गोवळकोंडा]] या तीन मुसलमानी सल्तनतींमध्ये विभागलेली होती. शहाजीराजांनी आपली निष्ठा वेळोवेळी अहमदनगरची [[निजामशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि मुघल यांच्यादरम्यान बदलली; पण त्यांनी पुणे ही नेहमीच आपली जहागिरी ठेवली आणि स्वतःची एक लहानशी फौज पदरी बाळगली.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[शहाजीराजे भोसले]] हे प्रथम अहमदनगरच्या निजामशहाच्या पदरी एक सरदार म्हणून होते. [[मलिक अंबर]] ह्या निजामशहाच्या प्रभावी [[वजीर|वजिराच्या]] मृत्यूनंतर मोगल सम्राट [[शाह जहान|शहाजहानच्या]] सैन्याने [[इ.स. १६३६]] मध्ये अहमदनगरवर चाल करून ते शहर आपल्या ताब्यात घेतल्यानंतर शहाजीराजे विजापूरच्या आदिलशहाच्या पदरी सरदार म्हणून रूजू झाले.आदिलशहाने त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शहाजीराजांनी [[तुकाबाई|तुकाबाईंशी]] आपला दुसरा विवाह केला.{{संदर्भ हवा}} लहान शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या [[व्यंकोजी (एकोजी) भोसले|एकोजी भोसले]] ([[व्यंकोजी भोसले]]) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या [[तमिळनाडू]]मधील [[तंजावर|तंजावरला]] आपले राज्य स्थापन केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> *[[जिजाबाई]] (आई) जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुनःस्थापना करायला सुरुवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही (मोठेपणीच्या [[सिंहगड|सिंहगडावरच्या]] स्वारीसारख्या) प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले शिवाजीमहाराजांच्या त्या आद्यगुरू होत. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4p4bAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&hl=en|title=Marāthekālīna prasiddha vyaktīñel hastāk-harayukta paire|last=Archives|first=Maharashtra (India) Department of|date=1969|language=mr}}</ref> मार्गदर्शक[[युद्धाभ्यास]] आणि [[रणनीती]] तसेच राजकारभार ह्यासंबंधी प्राथमिक मार्गदर्शन त्यांना शहाजीराजांकडून, दप्तरव्यवस्था व न्यायव्यवस्थेचे शिक्षण दादोजी कोंडदेव मलठणकर यांचेकडून,{{संदर्भ हवा}} तर परकीय सत्तेविरूद्ध लढा करण्याकरता आवश्यक असलेल्या शिस्तीचे शिक्षण जिजाबाईंकडून{{संदर्भ हवा}} मिळाले असे मात्र उपलब्ध ऐतिहासिक माहितीवरून निश्चितपणे सांगता येते. जिजाबाई यांनी बाल शिवाजीच्या शिक्षणाची जबाबदारी घेऊन त्यांस युद्धकला व राजनीतिशास्त्राचे शिक्षण देवविले.{{संदर्भ हवा}} शिवाय संत [[एकनाथ]] महाराजांच्या [[भावार्थ रामायण]], [[भारूड]] इत्यादींच्या माध्यमातून बाल शिवबाच्या मनात स्वराज्याचे स्फुल्लिंग चेतविले. == पहिली स्वारी - तोरणगडावर विजय== [[इ.स. १६४७]] मध्ये वयाच्या १७ व्या वर्षी शिवाजीराजांनी आदिलशहाच्या ताब्यातला [[तोरणगड]] जिंकला आणि स्वराज्याची मुहूर्तमेढ रोवली. तोरणगड हे स्वराज्याचे तोरणच ठरले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Xg4uEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT29&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87&hl=en|title=Yojana May 2021 (Marathi): A Development Monthly|last=Division|first=Publications|publisher=Publications Division Ministry of Information & Broadcasting|language=mr}}</ref> त्याच साली शिवाजीराजांनी [[कोंढाणा]] ([[सिंहगड]]), आणि [[पुरंदर]] हे किल्ले आदिलशहाकडून जिंकून पुणे प्रांतावर पूर्ण नियंत्रण मिळवले. या शिवाय तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी [[राजगड]] असे ठेवले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=198|language=English|oclc=956763986}}</ref> शिवाजीराजांच्या यशस्वी स्वाऱ्या बिथरून शिवाजीराजांना आळा घालण्याची एक युक्ती म्हणून आदिलशहाने शहाजीराजांना अटक केली.<ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A.R.|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute,}}</ref> शिवाय सुमारे ५००० फौज घेऊन [[फत्तेखान]] नावाच्या सरदाराला शिवाजीराजांवर हल्ला करण्यास पाठवले. शिवाजीराजांनी [[पुरंदर|पुरंदरावर]] फत्तेखानाचा पराभव केला.{{संदर्भ हवा}} [[बाजी पासलकर]] सैन्यासकट पळत्या फत्तेखानाच्या पाठलागावर सासवडपर्य़ंत गेले. सासवडजवळ झालेल्या लढाईत बाजी पासलकरांचा मॄत्यू झाला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी मोगल बादशाह शाहजहान यास त्याच्या दख्खनच्या सुभेदाराकरवी (शहजादा [[मुरादबक्ष]]) पत्र पाठवून शहाजीराजांसकट त्याच्या चाकरीत जायची इच्छा प्रकट केली.{{संदर्भ हवा}} त्याचा परिणाम म्हणून शाहजहानाने आदिलशहावर दबाव आणला आणि परिणामी शहाजीराजांची सुटका झाली. परंतु त्यासाठी शिवाजीराजांना [[कोंढाणा]] किल्ला, आणि शहाजीराजांना [[बंगळूर]] शहर आणि कंदर्पीचा किल्ला आदिलशहाला द्यावा लागला.{{संदर्भ हवा}}[[चित्र:Shivaji jijamata.JPG|thumb|right|200px|जिजाबाई व बाल शिवाजी]] == जावळी प्रकरण == आदिलशहाशी इमान राखणारा [[जावळी|जावळीचा]] [[सरदार]] [[चंद्रराव मोरे]] शहाजीराजे आणि शिवाजीराजे यांच्याविरूद्ध आदिलशहाकडे कुरापती काढत असे.{{संदर्भ हवा}} त्याला धडा शिकविण्यासाठी [[इ.स. १६५६]] साली शिवाजी महाराजांनी [[रायरीचा किल्ला]] सर केला. त्यामुळे [[कोकण]] भागात स्वराज्याचा विस्तार झाला.{{संदर्भ हवा}} == पश्चिम घाटावर नियंत्रण == [[इ.स. १६५९]] पर्यंत शिवाजीराजांनी जवळपासच्या पश्चिम घाटातील आणि [[कोकण|कोकणातील]] चाळीस किल्ले जिंकले होते.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == अफझलखान प्रकरण == आदिलशहाच्या ताब्यात असणारे किल्ले जिंकत राहिल्यामुळे [[इ.स. १६५९]] साली आदिलशहाने दरबारात शिवाजी महाराजांना संपविण्याचा विडा ठेवला.हा विडा दरबारी असलेल्या [[अफझलखान]] नावाच्या सरदाराने उचलला. मोठ्या सैन्यासह आणि लवाजम्यासह अफझलखान मोहिमेवर निघाला. वाटेत खानाच्या सैन्याने तुळजापूर व विठ्ठल मंदीराची नासधूस केली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=HHyVh29gy4QC&pg=PA208&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Mughal Empire|last=Richards|first=John F.|date=1993|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-56603-2|language=en}}</ref> अफझलखान वाईजवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या [[महाबळेश्वर]]जवळ असलेल्या [[प्रतापगड|प्रतापगडावरून]] त्यास तोंड देण्याचे ठरवले. तहाची बोलणी सुरू झाली आणि अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वतः यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील यांनी) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले. भेटीच्या नियमांनुसार दोन्ही पक्षांकडील मोजकीच माणसे भेटीसाठी येतील आणि दरम्यान सर्वांनी निःशस्त्र राहण्याचे ठरले.<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> शिवाजीराजांना अफझलखानच्या दगाबाजपणाची कल्पना होती. एका दशकापूर्वी खानाने अशाच एका भेटीमध्ये एका हिंदू सरदाराला कैद केले होते. त्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून [[चिलखत]] चढविले आणि सोबत [[बिचवा]] तसेच [[वाघनखे]] ठेवली. [[बिचवा]] चिलखतामध्ये दडविला होता तर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणारी नव्हती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांसोबत [[जिवा महाला]] हा विश्वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबत [[सय्यद बंडा]] हा तत्कालीन प्रख्यात असा [[दांडपट्टा|दांडपट्टेबाज]] होता.प्रतापगडावरील एका छावणीमध्ये भेट ठरली. भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/satara/celebrate-shiv-pratap-day-2021-at-pratapgad-satara-bam92|title=Shivpratap Din : शिवरायांचा 'हा' प्रसंग आठवला, तर अंगावर काटा आल्याशिवाय राहणार नाही|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-02-26}}</ref> त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. [[सय्यद बंडाने]] तत्क्षणी शिवाजीवर दांडपट्ट्याचा जोरदार वार केला जो तत्पर जिवा महालाने स्वतःवर झेलला आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच "होता जिवा म्हणून वाचला शिवा" ही म्हण प्रचलित झाली.<ref name=":1">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन तोफांचे बार प्रतापगडावरून काढण्यात आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळ्यांनी हल्ला करून खानाच्या सैन्याची दाणादाण उडविली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> खानाचा मुलगा [[फाजलखान]] आणि इतर काही सरदार लपूनछपून वाईच्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचा [[जनाना]] होता. ते पाठलागावर असलेल्या [[नेताजी पालकर|नेताजीच्या]] सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, हत्ती व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळाले.<ref name=":0" /> अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे अंत्यसंस्कार [[इस्लाम धर्म|इस्लामी]] पद्धतीने{{संदर्भ हवा}} करून त्याची एक कबर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बांधली{{संदर्भ हवा}} आणि त्या कबरीच्या कायम देखभालीची व्यवस्था केली. अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या सरदाराला कोकणपट्ट्यातील आणखी किल्ले आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले.{{संदर्भ हवा}} स्वतः राजे सातारा प्रांतात घुसून कोल्हापुरापर्यंत गेले व त्यांनी पन्हाळा जिंकून घेतला. [[नेताजी पालकर|नेताजीने]] त्याच्या सैन्यासह जवळपास विजापुरापर्यंत धडक मारली.{{संदर्भ हवा}} आधुनिक काळात अफझलखानच्या मृत्यूचा हा दिवस शिवप्रताप दिन म्हणून साजरा केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/photo-gallery/news/maharashtra-celebrate-shivpratap-din-2021-at-pratapgad-satara-1017535|title=Shivpratap Din 2021 : प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा, शिवप्रेमींना येण्यास बंदी घातल्यानं नारा|last=वैद्य|first=विनीत|date=2021-12-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-02-26}}</ref> ==प्रतापगडाची लढाई== ''पहा [[प्रतापगडाची लढाई]]'' ==कोल्हापूरची लढाई == ''पहा [[कोल्हापूरची लढाई]]'' == सिद्दी जौहरचे आक्रमण == अफझलखानच्या मृत्यूमुळे चिडलेल्या [[आदिलशहा]]ने त्याचा सेनापती [[सिद्दी जौहर]] यास सर्व शक्तीनिशी हल्ला करण्याचा आदेश दिला. [[इ.स. १६६०]] साली झालेले हे आक्रमण स्वराज्यावरील अनेक मोठ्या संकटांपैकी एक समजले जाते.{{संदर्भ हवा}} त्यासुमारास शिवाजीराजे मिरजेच्या किल्ल्याला वेढा घालून होते. सिद्दीच्या आक्रमणाची बातमी येताच राजे [[पन्हाळगड|पन्हाळगडावर]] गेले आणि सिद्दी जौहरला त्याचा सुगावा लागताच त्याने गडालाच वेढा घातला आणि गडाची रसद तोडली.{{संदर्भ हवा}} काही दिवस गडावरील सर्वांनी तग धरली पण सिद्दीचा वेढा उठण्याचे काही लक्षण दिसेना तेव्हा सर्वांशी खलबत करून शिवाजीराजांनी जवळच्या [[विशालगड|विशालगडावर]] पोहोचावे असा निर्णय घेतला. पन्हाळगडावरून एके रात्री शिवाजीराजे आणि काही मंडळी गुप्त रस्त्याने शिताफीने निसटले.{{संदर्भ हवा}} ह्याचा पत्ता लागताच सिद्दी जौहरने सिद्दी मसऊदच्या बरोबर काही सैन्य पाठलागावर रवाना केले.{{संदर्भ हवा}} == पावनखिंडीतील लढाई== पहा ''[[पावनखिंडीतील लढाई]]'' [[File:Entrance to Pavan Khind.jpg|thumb|left|200px|पावनखिंड स्मारक]] पन्हाळगडापासून काही अंतरावर वाटेत सिद्दीच्या सैन्याने त्यांना [[घोडखिंड|घोडखिंडीत]] गाठले आणि हातघाईची लढाई सुरू झाली. तेव्हा शिवाजीराजांचे विश्वासू पराक्रमी सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे|बाजी प्रभु देशपांडे]] यांनी शिवाजीराजांना विनंती केली की त्यांनी विशालगडासाठी पुढे कूच करावी आणि खिंडीतील लढाई स्वतः लढतील. विशालगडावर पोहोचताच तोफांच्या तीन डागण्या ऐकू आल्या म्हणजे शिवाजीराजे सुखरूप गडावर पोहचले असा संदेश मिळेल. बाजी प्रभु देशपांड्यांनी वचन दिले की जो पर्यंत तोफांचे तीन आवाज ऐकू येणार नाहीत तो पर्यंत सिद्दी जौहरला खिंडीमद्ध्येच झुंजवत ठेवतील. शिवाजीराजांना ते पटेना पण 'बाजी'च्या विनंतीवजा हट्टापुढे त्यांनी यास मान्यता दिली आणि विशालगडासाठी कूच केले बाजींनी सिद्दीच्या सैन्याला रोखून धरण्यासाठी प्रयत्नांची शर्थ केली, पण संख्येने कितीतरी पटीने अधिक सैन्यापुढे बाजीप्रभूंनी प्राणांची बाजी लावली. ते स्वतः प्राणांतिक रितीने घायाळ झाले होते. शेवटी सैनिकांनी मृत्युपथावर असलेल्या घायाळ बाजींना एके ठिकाणी आणून बसविले, पण बाजींचे प्राण कानाशी साठले होते. थोड्या वेळाने तोफांचे तीन आवाज ऐकू आले आणि शिवाजीराजे गडावर पोहोचल्याचा तो संदेश समजल्यावरच बाजी प्रभु देशपांडे यांनी प्राण सोडले. शिवाजीराजांना ही बातमी फार चटका लावून गेली. बाजीप्रभू हे ज्या घोडखिंडीत लढले आणि स्वतःच्या प्राणांचे बलिदान दिले त्या घोडखिंडीचे नाव शिवरायांनी [[पावनखिंड]] असे बदलले. बाजीप्रभूच्या बलिदानाने पावन झालेली ती पावनखिंड.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref> ==[[पुरंदर किल्ला|पुरंदरा]]चा तह== ''पहा [[पुरंदराचा तह]]'' == मोगल साम्राज्याशी संघर्ष == तत्कालीन मोगल साम्राज्य हे भारतातील सर्वांत बलाढ्य होते आणि [[औरंगजेब|औरंगजेब]] हा अतिशय कठोर आणि कडवा [[मोगल बादशहा]] [[दिल्ली]] येथे शासन करीत होता.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == शाहिस्तेखान प्रकरण == मोगल साम्राज्याचा [[नर्मदा नदी]]पलीकडे विस्तार, तसेच शिवाजी महाराजांच्या राज्यविस्ताराला वेसण घालणे या दोन हेतूंसाठी औरंगजेबाने त्याचा मामा [[शाहिस्तेखान]] याला [[दख्खन|दख्खनच्या]] मोहिमेवर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} प्रचंड मोठा लवाजमा, सैन्य आणि फौजफाटा सोबत घेऊन शाहिस्तेखान निघाला आणि वाटेत असणाऱ्या प्रत्येक राज्यात, गावात त्याने दहशत पसरवीत जमेल तेवढा जमेल तेथे विध्वंस केला.{{संदर्भ हवा}} शेवटी पुण्याजवळील [[चाकणचा किल्ला]] जिंकून पुण्यातील शिवाजीराजांच्या [[लाल महाल|लाल महालातच]] तळ ठोकला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी एक धाडसी निर्णय घेतला तो म्हणजे लाल महालात शिरून खानाला संपविण्याचा. लाल महालात आणि अवतीभोवती खडा पहारा असे आणि महालात शिरणे अतिशय जोखमीचे काम होते.{{संदर्भ हवा}} एके रात्री लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या माणसांसह स्वतः शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले.{{संदर्भ हवा}} महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि तेवढ्यातच शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली.{{संदर्भ हवा}} अनेकदा या गोष्टीचा अप्रत्यक्ष फायदा शिवाजी महाराज किंवा त्यांच्या सैन्याला मिळाला.{{संदर्भ हवा}} शत्रू सैन्यामध्ये शिवाजी महाराज घुसल्याच्या केवळ अफवा पसरवून संख्येने किरकोळ असलेल्या मावळ्यांनी संख्येने अनेक पटींनी मोठ्या सैन्याची उडविलेली दाणादाण ही याच गोष्टीची साक्ष देऊ शकते. [[इ.स. १६६३]] सालचे शाहिस्तेखान प्रकरण शिवाजीराजांच्या जीवनात आणखी एका नाट्यमय प्रसंगाची भर घालून गेले.{{संदर्भ हवा}} == सुरतेची पहिली लूट == [[इ.स. १६६४]]. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतेत असत. मोगलांना किंवा इतर सुलतानांना ही चिंता फार सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली [[सुरतेची पहिली लूट]]. आजच्या [[गुजरात]] राज्यातील [[सुरत]] शहर हे तत्कालीन मोगल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत शहरांमध्ये गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मोगल सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर.<ref name=":5">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> लुटीचा इतिहास [[भारत|भारतामध्ये]] अतिशय रक्तरंजित आणि विनाशक आहे. त्या पार्श्वभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली. मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.<ref name=":4" /> == मिर्झाराजे जयसिंह प्रकरण == [[File:Jai Singh and Shivaji.jpg|250px|thumb|right|पुरंदरचा तह]] [[इ.स. १६६५]]. औरंगजेबाने त्यांचे पराक्रमी सेनापती [[मिर्झाराजे जयसिंह]] याला प्रचंड सैन्यासह पाठविले. शिवाजीराजांचा प्रतिकार थिटा पडला आणि निर्णायक लढाईनंतर [[पुरंदर|पुरंदरचा]] तह झाला आणि शिवाजीराजांना तहाच्या अटींनुसार २३ किल्ले द्यावे लागले.<ref name=":2" /> त्याबरोबरच स्वतः [[आग्रा]] (तत्कालीन मोगल राजधानी) येथे पुत्र संभाजी यासह औरंगजेबासमोर हजर होण्याचे कबूल करावे लागले.<ref name=":5" /> == आगऱ्याहून सुटका == [[इ.स. १६६६]] साली औरंगजेबाने शिवाजीराजांना [[दिल्ली]] येथे भेटीसाठी आणि विजापूरवर त्यांनी केलेल्या आक्रमणावर चर्चा करण्यास बोलाविले. त्यानुसार शिवाजीराजे दिल्लीला पोहोचले. त्यांच्यासोबत नऊ वर्षांचा [[छत्रपती संभाजी महाराज|संभाजी]] देखील होता. परंतु दरबारात त्यांना कनिष्ठ सरदारांच्या समवेत उभे केले. ह्या सरदाराना शिवरायांनी लढाईमध्ये हरवले होते अशा सरदारांसोबत उभे करून शिवाजीसारख्या राजांचा उपमर्द केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yBlKh1Pwof0C&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> या अपमानामुळे अतिशय नाराज होऊन शिवाजीराजे तडक दरबाराबाहेर पडले असता त्यांना तत्क्षणी अटक करून नजरकैदेत ठेवण्यात आले. लवकरच त्यांची रवानगी जयसिंहाचे पुत्र [[मिर्झाराजे रामसिंग]] यांच्याकडे [[आग्रा]] येथे करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} [[File:SIVAJI OPENLY DEFIES THE GREAT MOGHUL.gif|thumb|left|शिवाजीराजे दिल्ली दरबारात]] शिवाजीबद्दल आधीपासूनच धास्ती असल्यामुळे त्यांच्यावर कडक पहारा ठेवला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटकेसाठी प्रयत्‍न फोल ठरले होते.{{संदर्भ हवा}} शेवटी शिवाजीराजांनी एक योजना आखली. त्या योजनेनुसार त्यांनी आजारी पडल्याचे निमित्त केले आणि त्यांच्या प्रकृतिस्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना व दर्ग्यांना मिठाईचे पेटारे पाठविण्यात येऊ लागले. सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात पण काही दिवसांनी यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. या गोष्टीचा फायदा घेऊन एक दिवस शिवाजीराजे आणि संभाजी एकेका पेटाऱ्यामध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले. कोणास संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू [[हिरोजी फर्जंद]] हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली. तोपर्यंत शिवाजी निसटून २४ तास झाले होते.{{संदर्भ हवा}} आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि लगोलग स्वराज्याकडे न जाता मथुरेकडे गेले, तेथे संभाजीला त्यांनी वेगळ्या मार्गाने काही दुसऱ्या विश्वासू माणसांबरोबर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} एका संन्याशाच्या वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या. ते स्वतः अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगजेबाच्या हातात पडायचे नाही.{{संदर्भ हवा}} यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्लीभेटीपूर्वी त्यांनी राज्यकारभारासाठी जे [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ|अष्टप्रधानमंडळ]] स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार मोठे यश आहे.{{संदर्भ हवा}} == सर्वत्र विजयी घोडदौड == शिवाजीराजे परतल्यानंतर त्यांनी झालेल्या अपमानाचा सूड घेण्यासाठी [[पुरंदरचा तह|पुरंदरच्या तहात]] दिलेले सर्व तेवीस किल्ले जिंकून घेतले. त्यांनी त्यातील पहिल्यांदा [[कोंढाणा]] घ्यायचे ठरवले. कोंढाण्याच्या लढाईत सुभेदार [[तानाजी मालुसरे]] यांस लढताना वीरमरण आले.{{संदर्भ हवा}} == राज्याभिषेक == [[File:The coronation of Shri Shivaji.jpg|thumb|left|राज्याभिषेक]] शिवाजी भोसले हे अभिषिक्त राजे नसल्याचे अनेक व्यावहारिक तोटे शिवराय व त्यांच्या साथीदारांना जाणवत होते. शिवाजीराजांनी मोठ्या प्रदेशावर स्वामित्व स्थापन केलेले आणि अपार धन मिळविले अहोते. त्यांच्याजवळ मजबूत लष्कर आणि नौदल होते आणि असंख्य सैनिकांवर त्यांचा हुकूम चालत होता. असे असले तरी सैद्धांतिकदृष्ट्या ते अजून राजे बनले नव्हते. मुघल सम्राटाच्या लेखी ते एक जमीनदार होते.आदिलशहासाठी ते एका जहागीरदाराचे बंडखोर पुत्र होते कोणत्याही राजासोबत समान दर्जाचा दावा ते करू शकत नव्हते. तसेच ज्या लोकांवर त्यांचे राज्य होते त्या लोकांकडून स्वामीनिष्ठेची वा भक्तीची खरीखुरी अपेक्षा राज्याभिषेकाशिवाय करणे चुकीचे होते.<ref name=":0" /> राज्याभिषेकाशिवाय त्यांच्या आज्ञांना किंवा आदेशांना अखिल रयत गांभीर्याने घेईलच असे नव्हते. राज्याभिषेक झालेला नसल्याने कोणत्याही तहावर स्वाक्षरी करणे, विधीवत मार्गाने एखाद्याला जमीन देणे व आपल्या राजकीय सत्तेच्या भविष्याची हमी देणे शक्य नव्हते आपल्या राजकीय निर्मितीला (स्वराज्याला) कायदेशीर मान्यता मिळवून देऊन तिचे अस्तित्व कायम राखण्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/new-cambridge-history-of-india-ii-the-indian-states-and-the-transition-to-colonialism-4-the-marathas-1600-1818/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, 4, II, 4,|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|language=English|oclc=489626023}}</ref> ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून हेही स्पष्ट दिसते सामाजिकदृष्ट्या भोसले घराण्याशी समान असलेल्या अनेक मराठा सरदारांमध्ये त्याकाळी मत्सराची भावना निर्माण झालेली होती. असे लोक स्वतःला शिवाजीराजांचे सेवक म्हणवून घेण्यास नकार देत होते व आपण आदिलशहाचे एकनिष्ठ सेवक आहोत असे म्हणत होते.<ref name=":1" /> त्यांच्या लेखी अजूनही शिवाजी भोसले हे बंडखोर आणि स्वामीद्रोही होते. त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्यासाठीही राज्याभिषेक गरजेचा होता. औपचारिक राज्याभिषेकामुळे अशा मत्सरी सरदारांना शिवाजी भोसले हे आता छत्रपती आहेत आणि विजापूर व गोवळकोंड्याच्या शहांप्रमाणेच समान दर्जाचे राजे आहेत असा संदेश गेला असता.<ref name=":0" /> प्राचीन हिंदू शास्त्राप्रमाणे केवळ क्षत्रिय वर्णातील व्यक्तीसच राजा म्हणून अभिषिक्त केले जाऊ शकत होते आणि अशी व्यक्तीच हिंदू रयतेचा राजा असल्याचा दावा करू शकत होती.<ref name=":2" /> शिवाजी महाराजांचे भोसले कूळ हे क्षत्रिय म्हणून गणले जात नव्हते, तसेच ते ब्राह्मणही नव्हते. अर्थातच या शास्त्रांनुसार भोसले कूळ शूद्र होते आणि अशा कुळातील व्यक्तीस राजा होण्याचा अधिकार नव्हता.<ref name=":2" /> शिवाजी भोसले यांचा राज्याभिषेक अधिकृतपणे त्यांना 'क्षत्रिय' जाहीर करून झाला तरच भारताच्या सर्व भागातील ब्राह्मण उपस्थित राहून त्यांना आशीर्वाद देतील अशी परिस्थिती निर्माण झाली.<ref name=":2" /> शूद्रकुलोत्पन्न म्हणून राज्याभिषेकासाठी आक्षेप घेणाऱ्यांची तोंडे बंद करू शकेल अशा पंडिताची म्हणूनच त्यावेळी स्वराज्यास गरज होती. विश्वेश्वर नामक पंडिताच्या रूपात ही गरज पूर्ण झाली. या पंडिताचे टोपणनाव 'गागाभट्ट' असे होते<ref name=":2" /> आणि तो तत्कालीन ब्रह्मदेव वा व्यास म्हणून काशीक्षेत्री प्रसिद्ध होता.<ref name=":2" /> सुरुवातीस काही आढेवेढे घेतल्यानंतर पंडित गागाभट्ट शिवाजी भोसले यांना क्षत्रिय मानण्यास तयार झाले. उदयपूरच्या क्षत्रिय घराण्याशी भोसले कुळाचा संबंध होता हे सिद्ध करण्यात बाळाजी आवजी आणि अन्य काही साथीदारांचा पुढाकार होता. त्यांनी भोसले कुळाची वंशावळी मांडून भोसले कूळ हे प्रभू रामचंद्राच्या सूर्य वंशातील शुद्ध क्षत्रिय घराणे आहे हे सिद्ध केले. अशा भक्कम पुराव्यानंतर गागाभट्ट महाराष्ट्रात येऊन शिवाजी भोसले यांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित म्हणून जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार झाले. अर्थात त्यासाठी त्यांनी मोठी दक्षिणाही घेतली. शिवराय आणि त्यांच्या साथीदारांनी साताऱ्यापासून अनेक मैल चालत जाऊन गागाभट्टाचे जंगी स्वागत केले.<ref>शिवाजी अँड हिज टाईम्स, लेखक जदुनाथ सरकार, प्रकाशक लाँगमन्स, ग्रीन अँड कं., दुसरी आवृत्ती, १९२०</ref> [[जून ६|६ जून]] [[इ.स. १६७४]] रोजी शिवाजीराजांना रायगडावर राज्याभिषेक करण्यात आला. त्या दिवसापासून शिवाजीराजांनी [[शिवराज्याभिषेक शक]] सुरू केला आणि [[शिवराई]] हे चलन जारी केले. या शिवाय नवी कालगणना सुरू होऊन नवा शक सुरू झाला, फारसी-संस्कृत शब्दकोश बनवला गेला. यामध्ये फारसीच्या जागी संस्कृत शब्द वापरणे यासाठी हुकुम जारी केले.{{संदर्भ हवा}} तसेच पंचांगशुद्धी करण्याची सक्ती केली. यासाठी कृष्ण दैवज्ञ नामक ज्योतिषी आणवला. या ज्योतिष्याने ग्रंथ लेखन करावे आणि संबंधितांना रित घालून द्यावी असा आदेश दिला. तसेच त्याज कसडून 'करणकौस्तुभ' नामक ग्रंथही लिहवून घेतला.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === दुसरा राज्याभिषेक === गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त किंवा तांत्रिक पद्धतीने अश्विन शुद्ध पंचमी (२४ सप्टेंबर १६७४) रोजी करून घेतला अशी माहिती ‘शिवराज्याभिषेक कल्पतरू’ नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> अनिरुद्ध सरस्वती या कवीने हा ग्रंथ लिहिलेला असून त्यामध्ये निश्चलपुरी गोसावी आणि गोविंद या दोन व्यक्तींचा संवाद काव्यरूपात दिलेला आहे. त्यात असे म्हटले आहे की “गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकामध्ये अनेक चुका झाल्या आणि त्याचे विपरीत परिणाम महाराजांना भोगावे लागत आहेत.”<ref name=":3">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> त्यामध्ये सेनापती प्रतापराव गुजर यांचा मृत्यू, प्रतापगडावर वीज पडणे, महाराजांची पत्नी काशीबाई यांचा मृत्यू, तसेच राज्याभिषेकानंतर केवळ बारा दिवसांनी राजमाता जिजाबाई यांचा मृत्यू इत्यादी घटनांचा उल्लेख आहे. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की वैदिक पद्धतीच्या राज्याभिषेकाविषयी काही समज-गैरसमज तत्कालीन पुरोहितांमध्ये असावेत. विशेषतः तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणारे पुरोहित वैदिक विधींपेक्षा तांत्रिक विधींना श्रेष्ठ मानत असावेत आणि म्हणून तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरोहितांनी पौराणिक किंवा तांत्रिक अभिषेक करून घेण्याविषयी शिवाजी महाराजांना आग्रह केला असावा.<ref name=":3" /> कारण काहीही असो २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांचा दुसरा राज्याभिषेक तांत्रिक पद्धतीने झाला. राज्याभिषेकाचा हा समारंभ अतिशय साध्या पद्धतीने पार पडला. तत्कालीन पाश्‍चात्त्य वखारवाल्यांनी किंवा फारशी तवारिखकारांनी या दुसऱ्या राज्याभिषेकाच्या उल्लेख केलेला आढळत नाही.<ref>छत्रपती शिवाजी महाराज, लेखक डॉ. प्र. न. देशपांडे, प्रकाशक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, द्वितीयावृत्ती, जुलै २००७.</ref> == दक्षिण दिग्विजय == शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर अल्पावधीतच दिनांक १७ जून १६७४ रोजी जिजाऊ मांसाहेब मृत्यू पावल्या.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांचा मोठा आधार गेला. त्यानंतर शिवरायांनी [[कर्नाटक]] प्रांतावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला.{{संदर्भ हवा}} त्यांना [[आदिलशाही]]ची फारशी भीती नव्हती, परंतु दिल्लीचा मोगल बादशहा [[औरंगजेब]] हा मात्र मराठ्यांचे राज्य नष्ट करण्यासाठी टपून बसला होता.{{संदर्भ हवा}} तो स्वराज्याचा घास केव्हा येईल याचा नेम नव्हता. मोगलांचे संकट स्वराज्यावर आले तर दक्षिणेतही एखादे मजबूत सैनिकी ठाणे असावे असा विचार शिवरायांच्या मनात आला; म्हणून त्यांनी दक्षिणेकडे मोहिमा करण्याचे ठरवले. [[राजाराम]] महाराजांच्या काळात [[जिंजी]] किती महत्त्वाची ठरली हे पाहता शिवरायांची दूरदृष्टी स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} या मोहिमेसाठी शिवरायांनी गोवळकोंड्याच्या कुतुबशाहाची मदत मागितली. अशी मदत देण्याचे त्याने खुशीने कबूल केले. दक्षिण मोहिमेमागे शिवरायांचा आणखी एक हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} त्यांचे सावत्र भाऊ [[व्यंकोजीराजे]] हे दक्षिणेतील तंजावरची जहागीर सांभाळून होते. शहाजीराजांची कर्नाटकातील जहागिरीही त्यांच्याकडे होती. त्यांची भेट घेऊन स्वराज्याच्या कार्यासाठी त्यांची काही मदत मिळाली तर पहावे असा हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांच्या दक्षिणेकडील मोहिमेदरम्यान गोवळकोंड्याच्या अबुल हसन कुतुबशहाने त्यांना भेटीचे आमंत्रण दिले होते. तेव्हा प्रथम कुतुबशहाच्या राजधानीला भेट देऊन मग दक्षिण दिग्विजयासाठी पुढे जायचे अशी योजना त्यांनी आखली.{{संदर्भ हवा}} [[गोवळकोंडा]] हीच कुतुबशाहाची राजधानी होती. गोवळकोंड्यात कुतुबशहाकडून व त्याच्या प्रजाजनांकडून शिवाजी महाराजांचे जंगी स्वागत झाले. दरबारातही कुतुबशहाने महाराजांना खास तयार केलेल्या सिंहासनावर आपल्या बरोबरीने बसवले. स्वागतसत्कार स्वीकारल्यानंतर शिवराय कर्नाटकाच्या मोहिमेवर निघाले.{{संदर्भ हवा}} [[चेन्नई]]च्या दक्षिणेस जिंजीचा किल्ला आहे. रायगडाप्रमाणेच प्रचंड आणि मजबूत असलेला हा किल्ला वेढा घालून महाराजांनी जिंकला.{{संदर्भ हवा}} त्यासोबतच दक्षिणेत स्वराज्याचे एक मजबूत ठाणे तयार झाले. नंतर शिवरायांनी [[वेल्लोर]]च्या किल्ल्याला वेढा दिला. कित्येक महिने वेढा देऊनही किल्ला ताब्यात येईना;{{संदर्भ हवा}} तेव्हा वेल्लोरजवळच्या डोंगरावरून त्या किल्ल्यावर तोफांचा मारा केला आणि किल्ला सर केला. त्यांनी कर्नाटकात एकूण वीस लक्ष उत्पन्नाचा प्रदेश आणि कित्येक छोटे-मोठे किल्ले जिंकले.{{संदर्भ हवा}} यानंतर शिवाजी महाराजांनी आपले सावत्र बंधू व्यंकोजीराजे यांना भेटीसाठी बोलावले.{{संदर्भ हवा}} व्यंकोजीराजे या भेटीसाठी फारसे उत्सुक नव्हते. काही दिवस ते महाराजांसोबत राहिले, परंतु एका रात्री महाराजांना काही न कळवता तंजावरला निघून गेले आणि उलट महाराजांच्या फौजेवर हल्ला केला. तेव्हा शिवरायांच्या फौजेने त्यांचा समाचार घेतला. व्यंकोजीराजांचा पराभव झाला. आपल्या भावाच्या अशा वर्तनामुळे महाराजांना दुःख झाले. त्यांनी व्यंकोजीराजांना समजुतीची काही पत्रेही पाठवली. जिंजीच्या दक्षिणेकडील काही प्रदेश त्यांना दिला. त्यांची पत्नी दीपाबाई ही समजूतदार होती, तिने व्यंकोजींची समजूत घातली. महाराजांनी तिला चोळीबांगडीसाठी कर्नाटकातील थोडा प्रदेश दिला. महाराजांनी व्यंकोजीराजांना पत्रात लिहिले : “परक्या शत्रूंचा भरवसा धरू नये. पराक्रमाचा तमाशा दाखवावा.”{{संदर्भ हवा}} कर्नाटकातील विजय मिळवून महाराज रायगडावर परतले. या मोहिमेची दगदग जाणवत असतानाच वयाच्या पन्नासाव्या वर्षी त्यांना जंजिऱ्याच्या सिद्दीविरुद्ध आरमारी मोहीम काढावी लागली.{{संदर्भ हवा}} [[File:Maratha Empire 1680.PNG|thumb|सन १६८० मधील मराठी साम्राज्य]] == राज्यकारभार == === अष्टप्रधान मंडळ === शिवाजी महाराजांनी राज्यकारभारासाठी आठ मंत्री असलेले अष्टप्रधान मंडळाची नेमणूक केली होती. हे मंत्री राजांना राज्यकारभारविषयक कामाविषयी सल्ले देत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/topic/Ashta-Pradhan|title=Ashta Pradhan {{!}} Marathi council {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-04-03}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=२०३|language=English|oclc=956763986}}</ref> === मराठी आणि संस्कृत भाषा प्रात्साहन व विकास === शिवरायांच्या काळात राज्यकारभारात पारशी भाषेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. पण शिवरायांनी यात महत्त्वाचे बदल केले. शिवरायांनी आपल्या अधिकाऱ्यांची एक समिती नेमली. या समितीकडे पारशी व अरेबिक शब्दांऐवजी वापरता येण्यासारखे संस्कृत शब्द सुचवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती. या समितीने १६७७ मध्ये 'राज्यव्यवहारकोष' नावाचा शब्दकोश सादर केला. शिवरायांची राजमुद्रादेखील संस्कृतमधेच होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&pg=PA50&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> === धर्मविषयक धोरण === शिवाजी महाराजांनी धर्मनिरपेक्ष व सहिष्णु वृत्तीने राज्यकारभार चालवला. विविध धर्मांतील समन्वयावर त्यांचा विश्वास होता. जेव्हा औरंगझेबाने जिझिया कर आकारण्यास सुरुवात केली तेव्हा शिवरायांनी एका पत्राद्वारे जिझिया कर रद्द करण्याची मागणी करत औरंगझेबला त्यांनी अकबराप्रमाणे हिंदू धर्मातील श्रद्धा आणि क्षेत्रांबद्दल आदराने वागण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या सैन्यात सुरुवातीपासून मुस्लीम लोकांचा समावेश होता. १६५६ मध्ये पठाणांची पहिली तुकडी बनवण्यात आली. दर्या सारंग, शिवरायांच्या नौदलाचा प्रमुख एक मुस्लीम होता<ref name=":4">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=OY5LDwAAQBAJ&dq=Darya+Sarang+shivaji&pg=PT143&redir_esc=y#v=onepage&q=Darya%20Sarang%20shivaji&f=false|title=Medieval Maratha Country|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-072-9|language=en}}</ref>. संत रामदासांना शिवरायांचे गुरू मानण्यात येत होते, पण अलीकडील संशोधनावरून स्पष्ट झाले आहे की संत रामदास शिवरायांना कारकिर्दीच्या उत्तराधार्थ भेटले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&dq=n+his+own+army+Muslim+leaders+appear+quite+early,+and+the+first+Pathan+unit+joined+in+1656.+His+naval+commander+was,+of+course,+a+Muslim&pg=PA81&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji's seal, enlarged.jpg|इवलेसे|शिवरायांची राजमुद्रा]] === राजमुद्रा === राजमुद्राछत्रपती शिवाजीराजे जेव्हा पुण्याचा कारभार पाहू लागले, तेव्हा त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र राजमुद्रा तयार केली. शहाजीराजे व जिजाबाई यांची मुद्रा पारशी भाषेत होती, पण शिवाजी महाराजांनी राजमुद्रेसाठी संस्कृत भाषेचा वापर केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> या राजमुद्रेवरील मजकूर खालीलप्रमाणे "प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते"<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=uxeKDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT2&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80&hl=en|title=Shivaji Maharaj The Greatest (Prabhat Prakashan)|last=Gaikwad|first=Dr Hemantraje|date=2020-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-262-8|language=hi}}</ref> ज्याप्रमाणे प्रतिपदेचा चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो, तशीच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा व तिचा लौकिक वाढत जाईल असा याचा अर्थ होतो. == जयंती== {{मुख्य|शिव जयंती}} ===इतिहास=== भारतात इंग्रज येण्यापूर्वी तिथीनुसार व्यवहार होत असत. इंग्रजी राज्य आल्यावर [[ग्रेगरीय दिनदर्शिका|ग्रेगरीय दिनदर्शिकेनुसार]] व्यवहार होऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} ग्रेगरीय दिनदर्शिका भारतात लागू झाल्यावर ज्यांचा जन्म झाला त्यांची जयंती तारखेने करतात.{{संदर्भ हवा}} [[महात्मा फुले]], [[महात्मा गांधी]], [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]], [[लोकमान्य टिळक]] या सर्व महापुरुषांचा जन्म भारतात ग्रेगरीय दिनदर्शिका लागू झाल्यावर झाला होता. त्यामुळे त्यांची जयंती तारखेने केली जाते.{{संदर्भ हवा}} [[तुकाराम]], बसवेश्वर, शिवाजी, [[गौतम बुद्ध]] या साऱ्यांचा जन्म भारतात ग्रेगोरीय दिनदर्शिका लागू करण्यापूर्वी झालेला आहे. त्यांच्या काळात सारे व्यवहार तिथीने करत असत. त्यांचे जन्मदिवस तिथीने साजरे होतात.{{संदर्भ हवा}} आज ज्या ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेनुसार शिवाजी महाराजांच्या जन्माची तारीख १९ फेब्रुवारी अशी निश्चित केली आहे, ते कॅलेंडर शिवाजीच्या वेळेला युरोपातसुद्धा प्रचलित नव्हते.{{संदर्भ हवा}} इंग्रजांनी ग्रेगोरियन कॅलेंडर १७५२ साली स्वीकारले, तोपर्यंत त्यांच्या साम्राज्यात [[ज्युलियन दिनदर्शिका]] अधिकृत होती. ज्युलियन दिनदर्शिकेतील कालगणना व ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेतील कालगणना यांच्यात १७०० सालपर्यंत १० दिवसांचा तर १७०० सालापासून पुढे ११ दिवसांचा फरक येतो.{{संदर्भ हवा}} (ज्युलियन दिनदर्शिका पुढे गेली होती.) त्यामुळे ज्युलियन दिनदर्शिकेनुसार निर्धारित १९ फेब्रुवारी ही तारीख १० - ११ दिवसांनी चुकते. (४ ऑक्टोबर १५८२ ज्युलियन या तारखेनंतरचा पुढचा दिवस ग्रेगोरियन १५ ऑक्टोबर १५८२ येतो.).{{संदर्भ हवा}} अनेक ठिकाणी शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जी कालगणना प्रचलित होती त्यानुसार शिवाजी जयंती तिथीनुसार साजरी केली जाते. सरकारी जयंती तारखेनुसार असते.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीचा जन्म १६२७ साली झाला अशी जेव्हा मान्यता होती तेव्हा जयंतीची तिथी वैशाख शुद्ध तृतीया येत असे.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा जन्मसाल १६३० नक्की झाले तेव्हा तिथी फाल्गुन वद्य तृतीया येऊ लागली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीच्या जन्मावेळी जर ग्रेगोरीय दिनदर्शिका प्रचलित असती तर १६३० सालची फाल्गुन वद्य तृतीया १९ फेब्रुवारीला आली असती.{{संदर्भ हवा}} म्हणून, २००१ सालापासून १९ फेब्रुवारी ह्या तारखेला सरकारी शिवजयंती साजरी होते.{{संदर्भ हवा}} *पत्नी<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nYFCDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=8+wives+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Shivaji: The Great Maratha|last=Desai|first=Ranjit|date=2017-12-15|publisher=Harper Collins|isbn=978-93-5277-440-1|language=en}}</ref> # काशीबाई जाधव # गुणवंतीबाई इंगळे # पुतळाबाई पालकर # लक्ष्मीबाई विचारे # सईबाई निंबाळकर # सकवारबाई गायकवाड # सगुणाबाई शिंदे # सोयराबाई मोहिते * वंशज * मुलगे<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=wo40EAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=sons+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=The Life and Death of Sambhaji|last=Bhaskaran|first=Medha Deshmukh|date=2021-07-05|publisher=Penguin Random House India Private Limited|isbn=978-93-5492-029-5|language=en}}</ref> # छत्रपती [[संभाजी भोसले]] # [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * मुली<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiaforums.com/forum/topic/2491780|title=Shivaji Maharaj: List of Queens and Sons/Daughters {{!}} Veer Shivaji|website=India Forums|language=en|access-date=2022-02-23}}</ref> # अंबिकाबाई महाडीक # कमळाबाई (सकवारबाईची कन्या) # दीपाबाई # राजकुंवरबाई शिर्के (सगुणाबाईची मुलगी, गणोजी शिर्के यांची पत्नी) # राणूबाई पाटकर # सखुबाई निंबाळकर (सईबाईची मुलगी) * सुना/नातसुना # अंबिकाबाई{{संदर्भ हवा}} (सती गेली) # जानकीबाई{{संदर्भ हवा}} # राजारामांच्या पत्नी ताराबाई (माहेरच्या मोहिते)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://feminisminindia.com/2018/03/14/rani-tarabai-maratha-warrior/|title=Rani Tarabai - A Formidable Maratha Warrior {{!}} #IndianWomenInHistory|last=Godbole|first=Tanika|date=2018-03-13|website=Feminism In India|language=en-GB|access-date=2022-02-23}}</ref> # संभाजीच्या पत्नी येसूबाई{{संदर्भ हवा}} # राजसबाई{{संदर्भ हवा}} (पुत्र संभाजीची पत्नी) # <nowiki>सगुणाबाई{ (संभाजीपुत्र शाहूची पत्नी) {संदर्भ हवा}}</nowiki> * नातवंडे # संभाजीचा मुलगा - शाहू{{संदर्भ हवा}} # ताराबाई-राजारामाची मुले - दुसरा शिवाजी{{संदर्भ हवा}} # राजसबाईची मुले - दुसरा संभाजी{{संदर्भ हवा}} * पतवंडे # ताराबाईचा नातू रामराजा, याला शाहूने दत्तक घेतले, म्हणजे तो स्वतःचाच काका झाला.{{संदर्भ हवा}} # दुसऱ्या संभाजीचा मुलगा - द्वितीय शिवाजी (खरेतर ३रा शिवाजी) (कोल्हापूर) === सण === शिवाजीच्या जयंतीला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]त [[शिवजयंती]] म्हणतात. शिवाजीच्या जन्मदिनांकाबद्दल वाद असल्याने शिवजयंती महाराष्ट्रात वर्षभरात किमान दोनदा साजरी होते. त्या दिवशी दिवसभर ढोल-ताशे वाजवीत मिरवणुका निघतात आणि शिवाजीच्या पुतळ्यांना हार घालण्याचा कार्यक्रम होतो. मुंबईसारख्या शहरात शिवजयंतीच्या मिरवणुकीत १०० च्या वर मालमोटारी व त्यांवर देखावे असतात.{{संदर्भ हवा}} [[भिवंडी]] आणि [[मालेगाव]] येथे या दिवशी अनेकदा दंगली झाल्या. इ.स. १९७० साली भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक मशिदीसमोर फार काळ रेंगाळल्यामुळे तुफान दंगल झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक काढायला १४ वर्षांची बंदी घातली गेली.{{संदर्भ हवा}} इ.स. १९८४ साली परवानगी मिळाली आणि त्यावर्षी झालेल्या भीषण दंगलीत अनेक वाहने जळून खाक झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे आता मिरवणुकीत सामील होण्यास वाहने मिळत नाहीत. प्रत्येक शिवजयंतीच्या एक आठवडा आधी भिवंडीतले झोपडपट्टीवासी आपले चंबूगबाळे आवरून झोपडी सोडून परगावी जातात.{{संदर्भ हवा}} ==शिवाजी महाराज आणि चित्रपट== शिवाजीच्या जीवनावर अनेक चित्रपट निघाले; एक दूरचित्रवाणी मालिकाही निघाली. भालजी पेंढारकरांनी शिवाजीच्या मावळ्यांबद्दल काही चित्रपट काढले; त्यांतल्या काही चित्रपटांची नावे पुढे दिली आहेत : * गनिमी कावा * छत्रपती शिवाजी * तान्हाजी द अनसंग हीरो * नेताजी पालकर * फत्तेशिकस्त * बहिर्जी नाईक * बाळ शिवाजी * भारत की खोज (हिंदी) * मराठी तितुका मेळवावा * मी शिवाजीराजे भोसले बॊलतोय * राजमाता जिजाऊ (दूरचित्रवाणी मालिका) * राजा शिवछत्रपती (दूरचित्रवाणी मालिका) * वीर शिवाजी (हिंदी वेब सीरीज) * शेर शिवराज है * सरसेनापती हंबीरराव * जय शिवाजी जय भवानी ( दूरचित्रवाणी मालिका) ==हे सुद्धा पहा== * [[शिवाजी महाराज यांच्याबद्दल व्यक्त झालेली मते]] * [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]] == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} == बाह्य दुवे == * [http://www.hindujagruti.org/hinduism/national-icons/shivaji-maharaj/ शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/Nanded/his1.html मोगल-मराठा गोदावरी खोऱ्यातील संघर्ष] {{शिवाजी महाराज}} {{मराठा साम्राज्य}} {{DEFAULTSORT:भोसले, शिवाजीराजे}} [[वर्ग:शिवाजी महाराज| ]] [[वर्ग:भोसले घराणे]] [[वर्ग:छत्रपती]] [[वर्ग:मराठा साम्राज्य]] [[वर्ग:मराठी राजे]] [[वर्ग:ऐतिहासिक व्यक्ती]] [[वर्ग:भारतीय सेनानी]] [[वर्ग:इ.स. १६३० मधील जन्म]] [[वर्ग:सैनिकी पेशातील मराठी व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १६८० मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:महान भारतीय लोक]] gljxz7fy5wlh4lv22guwmigzs582o0c 2139182 2139181 2022-07-21T08:28:40Z अमर राऊत 140696 चित्र जोडले wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = छत्रपती शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | पदवी = [[छत्रपती]] | चित्र =Chatrapati Shivaji Maharaj.jpg | चित्र_शीर्षक = छत्रपती शिवाजी महाराज | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = मराठा साम्राज्य | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] ते [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डोंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]]पर्यंत | राजधानी = [[रायगड]] किल्ला | पूर्ण_नाव = शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | जन्म_दिनांक = [[फेब्रुवारी १९]], [[इ.स. १६३०|१६३०]] | जन्म_स्थान = [[शिवनेरी|शिवनेरी किल्ला]], [[पुणे जिल्हा|पुणे]] | मृत्यू_दिनांक = [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | मृत्यू_स्थान = [[रायगड]] | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]] | वडील = [[शहाजीराजे भोसले]] | आई = [[जिजाबाई]] | पत्नी = [[सईबाई]], [[सोयराबाई]], [[पुतळाबाई]], [[काशीबाई भोसले|काशीबाई]], [[सकवारबाई]], लक्ष्मीबाई, सगणाबाई, गुणवंतीबाई | संतति = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]], </br>[[छत्रपती राजारामराजे भोसले]]</br>अंबिका</br> कमळा </br> दीपा</br> राजकुंवर </br> राणू</br> सखू | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = 'प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते।' | राजचलन = [[होन]], [[शिवराई]], ([[सुवर्ण होन]], [[रुप्य होन]]) </br> |}} '''छत्रपती शिवाजीराजे भोसले''' (१९ फेब्रुवारी १६३० ते ३ एप्रिल १६८०) हे एक भारतीय राजे आणि [[मराठा साम्राज्य]]ाचे संस्थापक होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=w81YDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Shree Chhatrapati Shivajee Maharaj: श्री छत्रपती शिवाजी महाराज|last=Saran|first=Renu|date=2018-04-28|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5278-971-9|language=mr}}</ref> [[विजापूर]]च्या ढासळत्या [[आदिलशाही]]<nowiki/>मधून शिवरायांनी स्वतःचे स्वतंत्र राज्य निर्माण करून मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. इ.स. १६७४ मध्ये [[रायगड]] किल्ल्यावर औपचारिकपणे [[छत्रपती]] म्हणून त्यांचा [[राज्याभिषेक]] करण्यात आला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=XpzDDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=shivaji+rajyabhishek&hl=en|title=Lord of Royal Umbrella - Shivaji Trilogy Book II|last=Pradhan|first=Gautam|date=2019-12-13|publisher=One Point Six Technology Pvt Ltd|isbn=978-93-88942-77-5|language=en}}</ref> आपल्या कारकीर्दीत शिवाजी महाराजांनी [[मुघल साम्राज्य]], [[गोवळकोंडा|गोवळकोंड्याची]] [[कुतुबशाही]], [[विजापूर]]<nowiki/>ची [[आदिलशाही]] आणि युरोपियन वसाहतवादी शक्तींशी युती व शत्रुत्व दोन्ही केले. शिस्तबद्ध लष्कर व सुसंघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्रागतिक राज्य उभे केले. किनारी आणि अंतर्गत प्रदेशातील [[किल्ला|किल्ल्यांची]] डागडुजी करण्यासोबतच त्यांनी अनेक नवे किल्लेही उभारले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HgEoEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT116&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Hindu-Padpadshahi (Prabhat Prakashan)|last=Savarkar|first=Vinayak Damodar|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-89982-12-1|language=hi}}</ref> शिवरायांनी शिस्तबद्ध प्रशासकीय संघटनांसह सक्षम आणि प्रगतीशील नागरी शासन स्थापन केले. त्यांनी प्राचीन [[हिंदू]] राजकीय परंपरा, न्यायालयीन अधिवेशने पुनरुज्जीवित केली. प्रदेशातील भूभागाची इत्यंभूत माहिती, आश्चर्यजनक वेगवान हालचाली आणि [[गनिमी कावा|गनिमी काव्याचे]] तंत्र यांच्या सहाय्याने त्यांनी थोडक्या फौजेच्या सहाय्याने बलाढ्य अशा [[मुघल]] व [[आदिलशाही]] फौजांचा यशस्वीपणे सामना केला. राज्यकारभारात तत्कालीन रूढ असलेल्या [[पारशी]] भाषेऐवजी [[मराठी]] आणि [[संस्कृत]] भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात]] राष्ट्रवादी नेत्यांनी शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमी कथांचा वापर लोकांना एकत्रित आणण्यासाठी आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्यासाठी करून घेतला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=De_ftH3bm-MC&pg=PA1&redir_esc=y|title=Tilak and Gokhale: Revolution and Reform in the Making of Modern India|last=Wolpert|first=Stanley A.|date=1962|publisher=University of California Press|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji_British_Museum.jpg|इवलेसे|छत्रपती शिवाजी महाराजांचे हे चित्र [[लंडन]]<nowiki/>च्या [[ब्रिटीश संग्रहालय|ब्रिटीश संग्रहालयातील]] आहे.]] शिवाजी महाराजांचा वारसा निरीक्षक आणि काळानुसार बदलत होता. परंतु त्यांच्या मृत्यूनंतर सुमारे दोन शतकांनंतर, [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्य चळवळी]]<nowiki/>च्या उदयाबरोबर त्यांचे अधिक महत्त्व वाढण्यास सुरुवात झाली कारण अनेक भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांनी त्यांना आद्य-राष्ट्रवादी आणि [[हिंदू|हिंदूं]]<nowiki/>चे नायक मानले. [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] सामाजिक आणि राजकीय इतिहासामध्ये शिवाजी महाराजांचा मोठा प्रभाव आहे. शिवाजी महाराज हे [[मराठी लोक|मराठी लोकांच्या]] अस्मितेचा एक अविभाज्य भाग आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/renaissance-state-the-unwritten-story-of-the-making-of-maharashtra/oclc/1245346175|title=RENAISSANCE STATE: the unwritten story of the making of maharashtra.|last=KUBER|first=GIRISH|date=2021|publisher=HARPERCOLLINS INDIA|isbn=978-93-90327-39-3|location=S.l.|pages=६९-७८|language=English|oclc=1245346175}}</ref> शिवाजी महाराजांचा जन्मदिवस हा [[शिवजयंती]] म्हणून साजरा होतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/chhatrapati-shivaji-maharaj-jayanti-1645183673-1|title=Shivaji Jayanti 2022: History, Significance, Celebrations, Wishes and More on Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2022|date=2022-02-18|website=Jagranjosh.com|access-date=2022-02-19}}</ref> == बालपण व सुरुवातीचा काळ == [[चित्र:MainEntranceGate.jpg|इवलेसे|[[शिवनेरी किल्ला]]: शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान]] [[पुणे]] जिल्ह्यातील [[जुन्नर]] शहरानजीक वसलेल्या [[शिवनेरी]] या डोंगरी किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=I_P7THO8KJwC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA111&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80&hl=en|title=Bharat Ki Garimammaye Nariyan|publisher=Atmaram & Sons|language=hi}}</ref> इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांची नेमकी जन्मतारीख हा एकेकाळी मतभेदांचा मुद्दा होता. तो वाद नंतर मिटला. महाराष्ट्र राज्य शासनाने फाल्गुन वद्य तृतीया शके १५५१ (शुक्रवार, १९ फेब्रुवारी १६३०) ही शिवरायांची जन्मतारीख २००१ साली स्वीकारली.<ref>टाइम्स ऑफ इंडिया [http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals] (इंग्लिश मजकूर)</ref> इतर संभाव्य तारखांमध्ये ६ एप्रिल १६२७ (वैशाख शुद्ध तृतीया) ही एक जन्मतारीख मानली जात होती.<ref>पहा [http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf Mohan Apte, Porag Mahajani, M. N. Vahia. Possible errors in historical dates: Error in correction from Julian to Gregorian Calendars.]</ref> एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावरील शिवाई देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा अशी प्रार्थना केली होती म्हणून या मुलाचे नाव 'शिवाजी' ठेवले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ncdPCgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=history+of+name+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Chatrapati Shivaji: The Great Indian Warrior|last=Saran|first=Renu|publisher=Junior Diamond|isbn=978-93-83990-12-2|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या वेळी दख्खनमधील राजसत्ता [[विजापूर]], [[अहमदनगर]] आणि [[गोवळकोंडा]] या तीन मुसलमानी सल्तनतींमध्ये विभागलेली होती. शहाजीराजांनी आपली निष्ठा वेळोवेळी अहमदनगरची [[निजामशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि मुघल यांच्यादरम्यान बदलली; पण त्यांनी पुणे ही नेहमीच आपली जहागिरी ठेवली आणि स्वतःची एक लहानशी फौज पदरी बाळगली.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[शहाजीराजे भोसले]] हे प्रथम अहमदनगरच्या निजामशहाच्या पदरी एक सरदार म्हणून होते. [[मलिक अंबर]] ह्या निजामशहाच्या प्रभावी [[वजीर|वजिराच्या]] मृत्यूनंतर मोगल सम्राट [[शाह जहान|शहाजहानच्या]] सैन्याने [[इ.स. १६३६]] मध्ये अहमदनगरवर चाल करून ते शहर आपल्या ताब्यात घेतल्यानंतर शहाजीराजे विजापूरच्या आदिलशहाच्या पदरी सरदार म्हणून रूजू झाले.आदिलशहाने त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शहाजीराजांनी [[तुकाबाई|तुकाबाईंशी]] आपला दुसरा विवाह केला.{{संदर्भ हवा}} लहान शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या [[व्यंकोजी (एकोजी) भोसले|एकोजी भोसले]] ([[व्यंकोजी भोसले]]) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या [[तमिळनाडू]]मधील [[तंजावर|तंजावरला]] आपले राज्य स्थापन केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> *[[जिजाबाई]] (आई) जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुनःस्थापना करायला सुरुवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही (मोठेपणीच्या [[सिंहगड|सिंहगडावरच्या]] स्वारीसारख्या) प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले शिवाजीमहाराजांच्या त्या आद्यगुरू होत. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4p4bAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&hl=en|title=Marāthekālīna prasiddha vyaktīñel hastāk-harayukta paire|last=Archives|first=Maharashtra (India) Department of|date=1969|language=mr}}</ref> मार्गदर्शक[[युद्धाभ्यास]] आणि [[रणनीती]] तसेच राजकारभार ह्यासंबंधी प्राथमिक मार्गदर्शन त्यांना शहाजीराजांकडून, दप्तरव्यवस्था व न्यायव्यवस्थेचे शिक्षण दादोजी कोंडदेव मलठणकर यांचेकडून,{{संदर्भ हवा}} तर परकीय सत्तेविरूद्ध लढा करण्याकरता आवश्यक असलेल्या शिस्तीचे शिक्षण जिजाबाईंकडून{{संदर्भ हवा}} मिळाले असे मात्र उपलब्ध ऐतिहासिक माहितीवरून निश्चितपणे सांगता येते. जिजाबाई यांनी बाल शिवाजीच्या शिक्षणाची जबाबदारी घेऊन त्यांस युद्धकला व राजनीतिशास्त्राचे शिक्षण देवविले.{{संदर्भ हवा}} शिवाय संत [[एकनाथ]] महाराजांच्या [[भावार्थ रामायण]], [[भारूड]] इत्यादींच्या माध्यमातून बाल शिवबाच्या मनात स्वराज्याचे स्फुल्लिंग चेतविले. == पहिली स्वारी - तोरणगडावर विजय== [[इ.स. १६४७]] मध्ये वयाच्या १७ व्या वर्षी शिवाजीराजांनी आदिलशहाच्या ताब्यातला [[तोरणगड]] जिंकला आणि स्वराज्याची मुहूर्तमेढ रोवली. तोरणगड हे स्वराज्याचे तोरणच ठरले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Xg4uEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT29&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87&hl=en|title=Yojana May 2021 (Marathi): A Development Monthly|last=Division|first=Publications|publisher=Publications Division Ministry of Information & Broadcasting|language=mr}}</ref> त्याच साली शिवाजीराजांनी [[कोंढाणा]] ([[सिंहगड]]), आणि [[पुरंदर]] हे किल्ले आदिलशहाकडून जिंकून पुणे प्रांतावर पूर्ण नियंत्रण मिळवले. या शिवाय तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी [[राजगड]] असे ठेवले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=198|language=English|oclc=956763986}}</ref> शिवाजीराजांच्या यशस्वी स्वाऱ्या बिथरून शिवाजीराजांना आळा घालण्याची एक युक्ती म्हणून आदिलशहाने शहाजीराजांना अटक केली.<ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A.R.|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute,}}</ref> शिवाय सुमारे ५००० फौज घेऊन [[फत्तेखान]] नावाच्या सरदाराला शिवाजीराजांवर हल्ला करण्यास पाठवले. शिवाजीराजांनी [[पुरंदर|पुरंदरावर]] फत्तेखानाचा पराभव केला.{{संदर्भ हवा}} [[बाजी पासलकर]] सैन्यासकट पळत्या फत्तेखानाच्या पाठलागावर सासवडपर्य़ंत गेले. सासवडजवळ झालेल्या लढाईत बाजी पासलकरांचा मॄत्यू झाला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी मोगल बादशाह शाहजहान यास त्याच्या दख्खनच्या सुभेदाराकरवी (शहजादा [[मुरादबक्ष]]) पत्र पाठवून शहाजीराजांसकट त्याच्या चाकरीत जायची इच्छा प्रकट केली.{{संदर्भ हवा}} त्याचा परिणाम म्हणून शाहजहानाने आदिलशहावर दबाव आणला आणि परिणामी शहाजीराजांची सुटका झाली. परंतु त्यासाठी शिवाजीराजांना [[कोंढाणा]] किल्ला, आणि शहाजीराजांना [[बंगळूर]] शहर आणि कंदर्पीचा किल्ला आदिलशहाला द्यावा लागला.{{संदर्भ हवा}}[[चित्र:Shivaji jijamata.JPG|thumb|right|200px|जिजाबाई व बाल शिवाजी]] == जावळी प्रकरण == आदिलशहाशी इमान राखणारा [[जावळी|जावळीचा]] [[सरदार]] [[चंद्रराव मोरे]] शहाजीराजे आणि शिवाजीराजे यांच्याविरूद्ध आदिलशहाकडे कुरापती काढत असे.{{संदर्भ हवा}} त्याला धडा शिकविण्यासाठी [[इ.स. १६५६]] साली शिवाजी महाराजांनी [[रायरीचा किल्ला]] सर केला. त्यामुळे [[कोकण]] भागात स्वराज्याचा विस्तार झाला.{{संदर्भ हवा}} == पश्चिम घाटावर नियंत्रण == [[इ.स. १६५९]] पर्यंत शिवाजीराजांनी जवळपासच्या पश्चिम घाटातील आणि [[कोकण|कोकणातील]] चाळीस किल्ले जिंकले होते.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == अफझलखान प्रकरण == आदिलशहाच्या ताब्यात असणारे किल्ले जिंकत राहिल्यामुळे [[इ.स. १६५९]] साली आदिलशहाने दरबारात शिवाजी महाराजांना संपविण्याचा विडा ठेवला.हा विडा दरबारी असलेल्या [[अफझलखान]] नावाच्या सरदाराने उचलला. मोठ्या सैन्यासह आणि लवाजम्यासह अफझलखान मोहिमेवर निघाला. वाटेत खानाच्या सैन्याने तुळजापूर व विठ्ठल मंदीराची नासधूस केली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=HHyVh29gy4QC&pg=PA208&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Mughal Empire|last=Richards|first=John F.|date=1993|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-56603-2|language=en}}</ref> अफझलखान वाईजवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या [[महाबळेश्वर]]जवळ असलेल्या [[प्रतापगड|प्रतापगडावरून]] त्यास तोंड देण्याचे ठरवले. तहाची बोलणी सुरू झाली आणि अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वतः यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील यांनी) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले. भेटीच्या नियमांनुसार दोन्ही पक्षांकडील मोजकीच माणसे भेटीसाठी येतील आणि दरम्यान सर्वांनी निःशस्त्र राहण्याचे ठरले.<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> शिवाजीराजांना अफझलखानच्या दगाबाजपणाची कल्पना होती. एका दशकापूर्वी खानाने अशाच एका भेटीमध्ये एका हिंदू सरदाराला कैद केले होते. त्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून [[चिलखत]] चढविले आणि सोबत [[बिचवा]] तसेच [[वाघनखे]] ठेवली. [[बिचवा]] चिलखतामध्ये दडविला होता तर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणारी नव्हती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांसोबत [[जिवा महाला]] हा विश्वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबत [[सय्यद बंडा]] हा तत्कालीन प्रख्यात असा [[दांडपट्टा|दांडपट्टेबाज]] होता.प्रतापगडावरील एका छावणीमध्ये भेट ठरली. भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/satara/celebrate-shiv-pratap-day-2021-at-pratapgad-satara-bam92|title=Shivpratap Din : शिवरायांचा 'हा' प्रसंग आठवला, तर अंगावर काटा आल्याशिवाय राहणार नाही|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-02-26}}</ref> त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. [[सय्यद बंडाने]] तत्क्षणी शिवाजीवर दांडपट्ट्याचा जोरदार वार केला जो तत्पर जिवा महालाने स्वतःवर झेलला आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच "होता जिवा म्हणून वाचला शिवा" ही म्हण प्रचलित झाली.<ref name=":1">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन तोफांचे बार प्रतापगडावरून काढण्यात आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळ्यांनी हल्ला करून खानाच्या सैन्याची दाणादाण उडविली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> खानाचा मुलगा [[फाजलखान]] आणि इतर काही सरदार लपूनछपून वाईच्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचा [[जनाना]] होता. ते पाठलागावर असलेल्या [[नेताजी पालकर|नेताजीच्या]] सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, हत्ती व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळाले.<ref name=":0" /> अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे अंत्यसंस्कार [[इस्लाम धर्म|इस्लामी]] पद्धतीने{{संदर्भ हवा}} करून त्याची एक कबर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बांधली{{संदर्भ हवा}} आणि त्या कबरीच्या कायम देखभालीची व्यवस्था केली. अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या सरदाराला कोकणपट्ट्यातील आणखी किल्ले आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले.{{संदर्भ हवा}} स्वतः राजे सातारा प्रांतात घुसून कोल्हापुरापर्यंत गेले व त्यांनी पन्हाळा जिंकून घेतला. [[नेताजी पालकर|नेताजीने]] त्याच्या सैन्यासह जवळपास विजापुरापर्यंत धडक मारली.{{संदर्भ हवा}} आधुनिक काळात अफझलखानच्या मृत्यूचा हा दिवस शिवप्रताप दिन म्हणून साजरा केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/photo-gallery/news/maharashtra-celebrate-shivpratap-din-2021-at-pratapgad-satara-1017535|title=Shivpratap Din 2021 : प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा, शिवप्रेमींना येण्यास बंदी घातल्यानं नारा|last=वैद्य|first=विनीत|date=2021-12-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-02-26}}</ref> ==प्रतापगडाची लढाई== ''पहा [[प्रतापगडाची लढाई]]'' ==कोल्हापूरची लढाई == ''पहा [[कोल्हापूरची लढाई]]'' == सिद्दी जौहरचे आक्रमण == अफझलखानच्या मृत्यूमुळे चिडलेल्या [[आदिलशहा]]ने त्याचा सेनापती [[सिद्दी जौहर]] यास सर्व शक्तीनिशी हल्ला करण्याचा आदेश दिला. [[इ.स. १६६०]] साली झालेले हे आक्रमण स्वराज्यावरील अनेक मोठ्या संकटांपैकी एक समजले जाते.{{संदर्भ हवा}} त्यासुमारास शिवाजीराजे मिरजेच्या किल्ल्याला वेढा घालून होते. सिद्दीच्या आक्रमणाची बातमी येताच राजे [[पन्हाळगड|पन्हाळगडावर]] गेले आणि सिद्दी जौहरला त्याचा सुगावा लागताच त्याने गडालाच वेढा घातला आणि गडाची रसद तोडली.{{संदर्भ हवा}} काही दिवस गडावरील सर्वांनी तग धरली पण सिद्दीचा वेढा उठण्याचे काही लक्षण दिसेना तेव्हा सर्वांशी खलबत करून शिवाजीराजांनी जवळच्या [[विशालगड|विशालगडावर]] पोहोचावे असा निर्णय घेतला. पन्हाळगडावरून एके रात्री शिवाजीराजे आणि काही मंडळी गुप्त रस्त्याने शिताफीने निसटले.{{संदर्भ हवा}} ह्याचा पत्ता लागताच सिद्दी जौहरने सिद्दी मसऊदच्या बरोबर काही सैन्य पाठलागावर रवाना केले.{{संदर्भ हवा}} == पावनखिंडीतील लढाई== पहा ''[[पावनखिंडीतील लढाई]]'' [[File:Entrance to Pavan Khind.jpg|thumb|left|200px|पावनखिंड स्मारक]] पन्हाळगडापासून काही अंतरावर वाटेत सिद्दीच्या सैन्याने त्यांना [[घोडखिंड|घोडखिंडीत]] गाठले आणि हातघाईची लढाई सुरू झाली. तेव्हा शिवाजीराजांचे विश्वासू पराक्रमी सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे|बाजी प्रभु देशपांडे]] यांनी शिवाजीराजांना विनंती केली की त्यांनी विशालगडासाठी पुढे कूच करावी आणि खिंडीतील लढाई स्वतः लढतील. विशालगडावर पोहोचताच तोफांच्या तीन डागण्या ऐकू आल्या म्हणजे शिवाजीराजे सुखरूप गडावर पोहचले असा संदेश मिळेल. बाजी प्रभु देशपांड्यांनी वचन दिले की जो पर्यंत तोफांचे तीन आवाज ऐकू येणार नाहीत तो पर्यंत सिद्दी जौहरला खिंडीमद्ध्येच झुंजवत ठेवतील. शिवाजीराजांना ते पटेना पण 'बाजी'च्या विनंतीवजा हट्टापुढे त्यांनी यास मान्यता दिली आणि विशालगडासाठी कूच केले बाजींनी सिद्दीच्या सैन्याला रोखून धरण्यासाठी प्रयत्नांची शर्थ केली, पण संख्येने कितीतरी पटीने अधिक सैन्यापुढे बाजीप्रभूंनी प्राणांची बाजी लावली. ते स्वतः प्राणांतिक रितीने घायाळ झाले होते. शेवटी सैनिकांनी मृत्युपथावर असलेल्या घायाळ बाजींना एके ठिकाणी आणून बसविले, पण बाजींचे प्राण कानाशी साठले होते. थोड्या वेळाने तोफांचे तीन आवाज ऐकू आले आणि शिवाजीराजे गडावर पोहोचल्याचा तो संदेश समजल्यावरच बाजी प्रभु देशपांडे यांनी प्राण सोडले. शिवाजीराजांना ही बातमी फार चटका लावून गेली. बाजीप्रभू हे ज्या घोडखिंडीत लढले आणि स्वतःच्या प्राणांचे बलिदान दिले त्या घोडखिंडीचे नाव शिवरायांनी [[पावनखिंड]] असे बदलले. बाजीप्रभूच्या बलिदानाने पावन झालेली ती पावनखिंड.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref> ==[[पुरंदर किल्ला|पुरंदरा]]चा तह== ''पहा [[पुरंदराचा तह]]'' == मोगल साम्राज्याशी संघर्ष == तत्कालीन मोगल साम्राज्य हे भारतातील सर्वांत बलाढ्य होते आणि [[औरंगजेब|औरंगजेब]] हा अतिशय कठोर आणि कडवा [[मोगल बादशहा]] [[दिल्ली]] येथे शासन करीत होता.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == शाहिस्तेखान प्रकरण == मोगल साम्राज्याचा [[नर्मदा नदी]]पलीकडे विस्तार, तसेच शिवाजी महाराजांच्या राज्यविस्ताराला वेसण घालणे या दोन हेतूंसाठी औरंगजेबाने त्याचा मामा [[शाहिस्तेखान]] याला [[दख्खन|दख्खनच्या]] मोहिमेवर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} प्रचंड मोठा लवाजमा, सैन्य आणि फौजफाटा सोबत घेऊन शाहिस्तेखान निघाला आणि वाटेत असणाऱ्या प्रत्येक राज्यात, गावात त्याने दहशत पसरवीत जमेल तेवढा जमेल तेथे विध्वंस केला.{{संदर्भ हवा}} शेवटी पुण्याजवळील [[चाकणचा किल्ला]] जिंकून पुण्यातील शिवाजीराजांच्या [[लाल महाल|लाल महालातच]] तळ ठोकला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी एक धाडसी निर्णय घेतला तो म्हणजे लाल महालात शिरून खानाला संपविण्याचा. लाल महालात आणि अवतीभोवती खडा पहारा असे आणि महालात शिरणे अतिशय जोखमीचे काम होते.{{संदर्भ हवा}} एके रात्री लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या माणसांसह स्वतः शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले.{{संदर्भ हवा}} महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि तेवढ्यातच शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली.{{संदर्भ हवा}} अनेकदा या गोष्टीचा अप्रत्यक्ष फायदा शिवाजी महाराज किंवा त्यांच्या सैन्याला मिळाला.{{संदर्भ हवा}} शत्रू सैन्यामध्ये शिवाजी महाराज घुसल्याच्या केवळ अफवा पसरवून संख्येने किरकोळ असलेल्या मावळ्यांनी संख्येने अनेक पटींनी मोठ्या सैन्याची उडविलेली दाणादाण ही याच गोष्टीची साक्ष देऊ शकते. [[इ.स. १६६३]] सालचे शाहिस्तेखान प्रकरण शिवाजीराजांच्या जीवनात आणखी एका नाट्यमय प्रसंगाची भर घालून गेले.{{संदर्भ हवा}} == सुरतेची पहिली लूट == [[इ.स. १६६४]]. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतेत असत. मोगलांना किंवा इतर सुलतानांना ही चिंता फार सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली [[सुरतेची पहिली लूट]]. आजच्या [[गुजरात]] राज्यातील [[सुरत]] शहर हे तत्कालीन मोगल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत शहरांमध्ये गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मोगल सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर.<ref name=":5">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> लुटीचा इतिहास [[भारत|भारतामध्ये]] अतिशय रक्तरंजित आणि विनाशक आहे. त्या पार्श्वभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली. मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.<ref name=":4" /> == मिर्झाराजे जयसिंह प्रकरण == [[File:Jai Singh and Shivaji.jpg|250px|thumb|right|पुरंदरचा तह]] [[इ.स. १६६५]]. औरंगजेबाने त्यांचे पराक्रमी सेनापती [[मिर्झाराजे जयसिंह]] याला प्रचंड सैन्यासह पाठविले. शिवाजीराजांचा प्रतिकार थिटा पडला आणि निर्णायक लढाईनंतर [[पुरंदर|पुरंदरचा]] तह झाला आणि शिवाजीराजांना तहाच्या अटींनुसार २३ किल्ले द्यावे लागले.<ref name=":2" /> त्याबरोबरच स्वतः [[आग्रा]] (तत्कालीन मोगल राजधानी) येथे पुत्र संभाजी यासह औरंगजेबासमोर हजर होण्याचे कबूल करावे लागले.<ref name=":5" /> == आगऱ्याहून सुटका == [[इ.स. १६६६]] साली औरंगजेबाने शिवाजीराजांना [[दिल्ली]] येथे भेटीसाठी आणि विजापूरवर त्यांनी केलेल्या आक्रमणावर चर्चा करण्यास बोलाविले. त्यानुसार शिवाजीराजे दिल्लीला पोहोचले. त्यांच्यासोबत नऊ वर्षांचा [[छत्रपती संभाजी महाराज|संभाजी]] देखील होता. परंतु दरबारात त्यांना कनिष्ठ सरदारांच्या समवेत उभे केले. ह्या सरदाराना शिवरायांनी लढाईमध्ये हरवले होते अशा सरदारांसोबत उभे करून शिवाजीसारख्या राजांचा उपमर्द केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yBlKh1Pwof0C&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> या अपमानामुळे अतिशय नाराज होऊन शिवाजीराजे तडक दरबाराबाहेर पडले असता त्यांना तत्क्षणी अटक करून नजरकैदेत ठेवण्यात आले. लवकरच त्यांची रवानगी जयसिंहाचे पुत्र [[मिर्झाराजे रामसिंग]] यांच्याकडे [[आग्रा]] येथे करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} [[File:SIVAJI OPENLY DEFIES THE GREAT MOGHUL.gif|thumb|left|शिवाजीराजे दिल्ली दरबारात]] शिवाजीबद्दल आधीपासूनच धास्ती असल्यामुळे त्यांच्यावर कडक पहारा ठेवला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटकेसाठी प्रयत्‍न फोल ठरले होते.{{संदर्भ हवा}} शेवटी शिवाजीराजांनी एक योजना आखली. त्या योजनेनुसार त्यांनी आजारी पडल्याचे निमित्त केले आणि त्यांच्या प्रकृतिस्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना व दर्ग्यांना मिठाईचे पेटारे पाठविण्यात येऊ लागले. सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात पण काही दिवसांनी यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. या गोष्टीचा फायदा घेऊन एक दिवस शिवाजीराजे आणि संभाजी एकेका पेटाऱ्यामध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले. कोणास संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू [[हिरोजी फर्जंद]] हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली. तोपर्यंत शिवाजी निसटून २४ तास झाले होते.{{संदर्भ हवा}} आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि लगोलग स्वराज्याकडे न जाता मथुरेकडे गेले, तेथे संभाजीला त्यांनी वेगळ्या मार्गाने काही दुसऱ्या विश्वासू माणसांबरोबर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} एका संन्याशाच्या वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या. ते स्वतः अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगजेबाच्या हातात पडायचे नाही.{{संदर्भ हवा}} यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्लीभेटीपूर्वी त्यांनी राज्यकारभारासाठी जे [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ|अष्टप्रधानमंडळ]] स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार मोठे यश आहे.{{संदर्भ हवा}} == सर्वत्र विजयी घोडदौड == शिवाजीराजे परतल्यानंतर त्यांनी झालेल्या अपमानाचा सूड घेण्यासाठी [[पुरंदरचा तह|पुरंदरच्या तहात]] दिलेले सर्व तेवीस किल्ले जिंकून घेतले. त्यांनी त्यातील पहिल्यांदा [[कोंढाणा]] घ्यायचे ठरवले. कोंढाण्याच्या लढाईत सुभेदार [[तानाजी मालुसरे]] यांस लढताना वीरमरण आले.{{संदर्भ हवा}} == राज्याभिषेक == [[File:The coronation of Shri Shivaji.jpg|thumb|left|राज्याभिषेक]] शिवाजी भोसले हे अभिषिक्त राजे नसल्याचे अनेक व्यावहारिक तोटे शिवराय व त्यांच्या साथीदारांना जाणवत होते. शिवाजीराजांनी मोठ्या प्रदेशावर स्वामित्व स्थापन केलेले आणि अपार धन मिळविले अहोते. त्यांच्याजवळ मजबूत लष्कर आणि नौदल होते आणि असंख्य सैनिकांवर त्यांचा हुकूम चालत होता. असे असले तरी सैद्धांतिकदृष्ट्या ते अजून राजे बनले नव्हते. मुघल सम्राटाच्या लेखी ते एक जमीनदार होते.आदिलशहासाठी ते एका जहागीरदाराचे बंडखोर पुत्र होते कोणत्याही राजासोबत समान दर्जाचा दावा ते करू शकत नव्हते. तसेच ज्या लोकांवर त्यांचे राज्य होते त्या लोकांकडून स्वामीनिष्ठेची वा भक्तीची खरीखुरी अपेक्षा राज्याभिषेकाशिवाय करणे चुकीचे होते.<ref name=":0" /> राज्याभिषेकाशिवाय त्यांच्या आज्ञांना किंवा आदेशांना अखिल रयत गांभीर्याने घेईलच असे नव्हते. राज्याभिषेक झालेला नसल्याने कोणत्याही तहावर स्वाक्षरी करणे, विधीवत मार्गाने एखाद्याला जमीन देणे व आपल्या राजकीय सत्तेच्या भविष्याची हमी देणे शक्य नव्हते आपल्या राजकीय निर्मितीला (स्वराज्याला) कायदेशीर मान्यता मिळवून देऊन तिचे अस्तित्व कायम राखण्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/new-cambridge-history-of-india-ii-the-indian-states-and-the-transition-to-colonialism-4-the-marathas-1600-1818/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, 4, II, 4,|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|language=English|oclc=489626023}}</ref> ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून हेही स्पष्ट दिसते सामाजिकदृष्ट्या भोसले घराण्याशी समान असलेल्या अनेक मराठा सरदारांमध्ये त्याकाळी मत्सराची भावना निर्माण झालेली होती. असे लोक स्वतःला शिवाजीराजांचे सेवक म्हणवून घेण्यास नकार देत होते व आपण आदिलशहाचे एकनिष्ठ सेवक आहोत असे म्हणत होते.<ref name=":1" /> त्यांच्या लेखी अजूनही शिवाजी भोसले हे बंडखोर आणि स्वामीद्रोही होते. त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्यासाठीही राज्याभिषेक गरजेचा होता. औपचारिक राज्याभिषेकामुळे अशा मत्सरी सरदारांना शिवाजी भोसले हे आता छत्रपती आहेत आणि विजापूर व गोवळकोंड्याच्या शहांप्रमाणेच समान दर्जाचे राजे आहेत असा संदेश गेला असता.<ref name=":0" /> प्राचीन हिंदू शास्त्राप्रमाणे केवळ क्षत्रिय वर्णातील व्यक्तीसच राजा म्हणून अभिषिक्त केले जाऊ शकत होते आणि अशी व्यक्तीच हिंदू रयतेचा राजा असल्याचा दावा करू शकत होती.<ref name=":2" /> शिवाजी महाराजांचे भोसले कूळ हे क्षत्रिय म्हणून गणले जात नव्हते, तसेच ते ब्राह्मणही नव्हते. अर्थातच या शास्त्रांनुसार भोसले कूळ शूद्र होते आणि अशा कुळातील व्यक्तीस राजा होण्याचा अधिकार नव्हता.<ref name=":2" /> शिवाजी भोसले यांचा राज्याभिषेक अधिकृतपणे त्यांना 'क्षत्रिय' जाहीर करून झाला तरच भारताच्या सर्व भागातील ब्राह्मण उपस्थित राहून त्यांना आशीर्वाद देतील अशी परिस्थिती निर्माण झाली.<ref name=":2" /> शूद्रकुलोत्पन्न म्हणून राज्याभिषेकासाठी आक्षेप घेणाऱ्यांची तोंडे बंद करू शकेल अशा पंडिताची म्हणूनच त्यावेळी स्वराज्यास गरज होती. विश्वेश्वर नामक पंडिताच्या रूपात ही गरज पूर्ण झाली. या पंडिताचे टोपणनाव 'गागाभट्ट' असे होते<ref name=":2" /> आणि तो तत्कालीन ब्रह्मदेव वा व्यास म्हणून काशीक्षेत्री प्रसिद्ध होता.<ref name=":2" /> सुरुवातीस काही आढेवेढे घेतल्यानंतर पंडित गागाभट्ट शिवाजी भोसले यांना क्षत्रिय मानण्यास तयार झाले. उदयपूरच्या क्षत्रिय घराण्याशी भोसले कुळाचा संबंध होता हे सिद्ध करण्यात बाळाजी आवजी आणि अन्य काही साथीदारांचा पुढाकार होता. त्यांनी भोसले कुळाची वंशावळी मांडून भोसले कूळ हे प्रभू रामचंद्राच्या सूर्य वंशातील शुद्ध क्षत्रिय घराणे आहे हे सिद्ध केले. अशा भक्कम पुराव्यानंतर गागाभट्ट महाराष्ट्रात येऊन शिवाजी भोसले यांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित म्हणून जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार झाले. अर्थात त्यासाठी त्यांनी मोठी दक्षिणाही घेतली. शिवराय आणि त्यांच्या साथीदारांनी साताऱ्यापासून अनेक मैल चालत जाऊन गागाभट्टाचे जंगी स्वागत केले.<ref>शिवाजी अँड हिज टाईम्स, लेखक जदुनाथ सरकार, प्रकाशक लाँगमन्स, ग्रीन अँड कं., दुसरी आवृत्ती, १९२०</ref> [[जून ६|६ जून]] [[इ.स. १६७४]] रोजी शिवाजीराजांना रायगडावर राज्याभिषेक करण्यात आला. त्या दिवसापासून शिवाजीराजांनी [[शिवराज्याभिषेक शक]] सुरू केला आणि [[शिवराई]] हे चलन जारी केले. या शिवाय नवी कालगणना सुरू होऊन नवा शक सुरू झाला, फारसी-संस्कृत शब्दकोश बनवला गेला. यामध्ये फारसीच्या जागी संस्कृत शब्द वापरणे यासाठी हुकुम जारी केले.{{संदर्भ हवा}} तसेच पंचांगशुद्धी करण्याची सक्ती केली. यासाठी कृष्ण दैवज्ञ नामक ज्योतिषी आणवला. या ज्योतिष्याने ग्रंथ लेखन करावे आणि संबंधितांना रित घालून द्यावी असा आदेश दिला. तसेच त्याज कसडून 'करणकौस्तुभ' नामक ग्रंथही लिहवून घेतला.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === दुसरा राज्याभिषेक === गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त किंवा तांत्रिक पद्धतीने अश्विन शुद्ध पंचमी (२४ सप्टेंबर १६७४) रोजी करून घेतला अशी माहिती ‘शिवराज्याभिषेक कल्पतरू’ नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> अनिरुद्ध सरस्वती या कवीने हा ग्रंथ लिहिलेला असून त्यामध्ये निश्चलपुरी गोसावी आणि गोविंद या दोन व्यक्तींचा संवाद काव्यरूपात दिलेला आहे. त्यात असे म्हटले आहे की “गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकामध्ये अनेक चुका झाल्या आणि त्याचे विपरीत परिणाम महाराजांना भोगावे लागत आहेत.”<ref name=":3">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> त्यामध्ये सेनापती प्रतापराव गुजर यांचा मृत्यू, प्रतापगडावर वीज पडणे, महाराजांची पत्नी काशीबाई यांचा मृत्यू, तसेच राज्याभिषेकानंतर केवळ बारा दिवसांनी राजमाता जिजाबाई यांचा मृत्यू इत्यादी घटनांचा उल्लेख आहे. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की वैदिक पद्धतीच्या राज्याभिषेकाविषयी काही समज-गैरसमज तत्कालीन पुरोहितांमध्ये असावेत. विशेषतः तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणारे पुरोहित वैदिक विधींपेक्षा तांत्रिक विधींना श्रेष्ठ मानत असावेत आणि म्हणून तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरोहितांनी पौराणिक किंवा तांत्रिक अभिषेक करून घेण्याविषयी शिवाजी महाराजांना आग्रह केला असावा.<ref name=":3" /> कारण काहीही असो २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांचा दुसरा राज्याभिषेक तांत्रिक पद्धतीने झाला. राज्याभिषेकाचा हा समारंभ अतिशय साध्या पद्धतीने पार पडला. तत्कालीन पाश्‍चात्त्य वखारवाल्यांनी किंवा फारशी तवारिखकारांनी या दुसऱ्या राज्याभिषेकाच्या उल्लेख केलेला आढळत नाही.<ref>छत्रपती शिवाजी महाराज, लेखक डॉ. प्र. न. देशपांडे, प्रकाशक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, द्वितीयावृत्ती, जुलै २००७.</ref> == दक्षिण दिग्विजय == शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर अल्पावधीतच दिनांक १७ जून १६७४ रोजी जिजाऊ मांसाहेब मृत्यू पावल्या.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांचा मोठा आधार गेला. त्यानंतर शिवरायांनी [[कर्नाटक]] प्रांतावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला.{{संदर्भ हवा}} त्यांना [[आदिलशाही]]ची फारशी भीती नव्हती, परंतु दिल्लीचा मोगल बादशहा [[औरंगजेब]] हा मात्र मराठ्यांचे राज्य नष्ट करण्यासाठी टपून बसला होता.{{संदर्भ हवा}} तो स्वराज्याचा घास केव्हा येईल याचा नेम नव्हता. मोगलांचे संकट स्वराज्यावर आले तर दक्षिणेतही एखादे मजबूत सैनिकी ठाणे असावे असा विचार शिवरायांच्या मनात आला; म्हणून त्यांनी दक्षिणेकडे मोहिमा करण्याचे ठरवले. [[राजाराम]] महाराजांच्या काळात [[जिंजी]] किती महत्त्वाची ठरली हे पाहता शिवरायांची दूरदृष्टी स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} या मोहिमेसाठी शिवरायांनी गोवळकोंड्याच्या कुतुबशाहाची मदत मागितली. अशी मदत देण्याचे त्याने खुशीने कबूल केले. दक्षिण मोहिमेमागे शिवरायांचा आणखी एक हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} त्यांचे सावत्र भाऊ [[व्यंकोजीराजे]] हे दक्षिणेतील तंजावरची जहागीर सांभाळून होते. शहाजीराजांची कर्नाटकातील जहागिरीही त्यांच्याकडे होती. त्यांची भेट घेऊन स्वराज्याच्या कार्यासाठी त्यांची काही मदत मिळाली तर पहावे असा हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांच्या दक्षिणेकडील मोहिमेदरम्यान गोवळकोंड्याच्या अबुल हसन कुतुबशहाने त्यांना भेटीचे आमंत्रण दिले होते. तेव्हा प्रथम कुतुबशहाच्या राजधानीला भेट देऊन मग दक्षिण दिग्विजयासाठी पुढे जायचे अशी योजना त्यांनी आखली.{{संदर्भ हवा}} [[गोवळकोंडा]] हीच कुतुबशाहाची राजधानी होती. गोवळकोंड्यात कुतुबशहाकडून व त्याच्या प्रजाजनांकडून शिवाजी महाराजांचे जंगी स्वागत झाले. दरबारातही कुतुबशहाने महाराजांना खास तयार केलेल्या सिंहासनावर आपल्या बरोबरीने बसवले. स्वागतसत्कार स्वीकारल्यानंतर शिवराय कर्नाटकाच्या मोहिमेवर निघाले.{{संदर्भ हवा}} [[चेन्नई]]च्या दक्षिणेस जिंजीचा किल्ला आहे. रायगडाप्रमाणेच प्रचंड आणि मजबूत असलेला हा किल्ला वेढा घालून महाराजांनी जिंकला.{{संदर्भ हवा}} त्यासोबतच दक्षिणेत स्वराज्याचे एक मजबूत ठाणे तयार झाले. नंतर शिवरायांनी [[वेल्लोर]]च्या किल्ल्याला वेढा दिला. कित्येक महिने वेढा देऊनही किल्ला ताब्यात येईना;{{संदर्भ हवा}} तेव्हा वेल्लोरजवळच्या डोंगरावरून त्या किल्ल्यावर तोफांचा मारा केला आणि किल्ला सर केला. त्यांनी कर्नाटकात एकूण वीस लक्ष उत्पन्नाचा प्रदेश आणि कित्येक छोटे-मोठे किल्ले जिंकले.{{संदर्भ हवा}} यानंतर शिवाजी महाराजांनी आपले सावत्र बंधू व्यंकोजीराजे यांना भेटीसाठी बोलावले.{{संदर्भ हवा}} व्यंकोजीराजे या भेटीसाठी फारसे उत्सुक नव्हते. काही दिवस ते महाराजांसोबत राहिले, परंतु एका रात्री महाराजांना काही न कळवता तंजावरला निघून गेले आणि उलट महाराजांच्या फौजेवर हल्ला केला. तेव्हा शिवरायांच्या फौजेने त्यांचा समाचार घेतला. व्यंकोजीराजांचा पराभव झाला. आपल्या भावाच्या अशा वर्तनामुळे महाराजांना दुःख झाले. त्यांनी व्यंकोजीराजांना समजुतीची काही पत्रेही पाठवली. जिंजीच्या दक्षिणेकडील काही प्रदेश त्यांना दिला. त्यांची पत्नी दीपाबाई ही समजूतदार होती, तिने व्यंकोजींची समजूत घातली. महाराजांनी तिला चोळीबांगडीसाठी कर्नाटकातील थोडा प्रदेश दिला. महाराजांनी व्यंकोजीराजांना पत्रात लिहिले : “परक्या शत्रूंचा भरवसा धरू नये. पराक्रमाचा तमाशा दाखवावा.”{{संदर्भ हवा}} कर्नाटकातील विजय मिळवून महाराज रायगडावर परतले. या मोहिमेची दगदग जाणवत असतानाच वयाच्या पन्नासाव्या वर्षी त्यांना जंजिऱ्याच्या सिद्दीविरुद्ध आरमारी मोहीम काढावी लागली.{{संदर्भ हवा}} [[File:Maratha Empire 1680.PNG|thumb|सन १६८० मधील मराठी साम्राज्य]] == राज्यकारभार == === अष्टप्रधान मंडळ === शिवाजी महाराजांनी राज्यकारभारासाठी आठ मंत्री असलेले अष्टप्रधान मंडळाची नेमणूक केली होती. हे मंत्री राजांना राज्यकारभारविषयक कामाविषयी सल्ले देत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/topic/Ashta-Pradhan|title=Ashta Pradhan {{!}} Marathi council {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-04-03}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=२०३|language=English|oclc=956763986}}</ref> === मराठी आणि संस्कृत भाषा प्रात्साहन व विकास === शिवरायांच्या काळात राज्यकारभारात पारशी भाषेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. पण शिवरायांनी यात महत्त्वाचे बदल केले. शिवरायांनी आपल्या अधिकाऱ्यांची एक समिती नेमली. या समितीकडे पारशी व अरेबिक शब्दांऐवजी वापरता येण्यासारखे संस्कृत शब्द सुचवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती. या समितीने १६७७ मध्ये 'राज्यव्यवहारकोष' नावाचा शब्दकोश सादर केला. शिवरायांची राजमुद्रादेखील संस्कृतमधेच होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&pg=PA50&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> === धर्मविषयक धोरण === शिवाजी महाराजांनी धर्मनिरपेक्ष व सहिष्णु वृत्तीने राज्यकारभार चालवला. विविध धर्मांतील समन्वयावर त्यांचा विश्वास होता. जेव्हा औरंगझेबाने जिझिया कर आकारण्यास सुरुवात केली तेव्हा शिवरायांनी एका पत्राद्वारे जिझिया कर रद्द करण्याची मागणी करत औरंगझेबला त्यांनी अकबराप्रमाणे हिंदू धर्मातील श्रद्धा आणि क्षेत्रांबद्दल आदराने वागण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या सैन्यात सुरुवातीपासून मुस्लीम लोकांचा समावेश होता. १६५६ मध्ये पठाणांची पहिली तुकडी बनवण्यात आली. दर्या सारंग, शिवरायांच्या नौदलाचा प्रमुख एक मुस्लीम होता<ref name=":4">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=OY5LDwAAQBAJ&dq=Darya+Sarang+shivaji&pg=PT143&redir_esc=y#v=onepage&q=Darya%20Sarang%20shivaji&f=false|title=Medieval Maratha Country|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-072-9|language=en}}</ref>. संत रामदासांना शिवरायांचे गुरू मानण्यात येत होते, पण अलीकडील संशोधनावरून स्पष्ट झाले आहे की संत रामदास शिवरायांना कारकिर्दीच्या उत्तराधार्थ भेटले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&dq=n+his+own+army+Muslim+leaders+appear+quite+early,+and+the+first+Pathan+unit+joined+in+1656.+His+naval+commander+was,+of+course,+a+Muslim&pg=PA81&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji's seal, enlarged.jpg|इवलेसे|शिवरायांची राजमुद्रा]] === राजमुद्रा === राजमुद्राछत्रपती शिवाजीराजे जेव्हा पुण्याचा कारभार पाहू लागले, तेव्हा त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र राजमुद्रा तयार केली. शहाजीराजे व जिजाबाई यांची मुद्रा पारशी भाषेत होती, पण शिवाजी महाराजांनी राजमुद्रेसाठी संस्कृत भाषेचा वापर केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> या राजमुद्रेवरील मजकूर खालीलप्रमाणे "प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते"<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=uxeKDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT2&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80&hl=en|title=Shivaji Maharaj The Greatest (Prabhat Prakashan)|last=Gaikwad|first=Dr Hemantraje|date=2020-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-262-8|language=hi}}</ref> ज्याप्रमाणे प्रतिपदेचा चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो, तशीच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा व तिचा लौकिक वाढत जाईल असा याचा अर्थ होतो. == जयंती== {{मुख्य|शिव जयंती}} ===इतिहास=== भारतात इंग्रज येण्यापूर्वी तिथीनुसार व्यवहार होत असत. इंग्रजी राज्य आल्यावर [[ग्रेगरीय दिनदर्शिका|ग्रेगरीय दिनदर्शिकेनुसार]] व्यवहार होऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} ग्रेगरीय दिनदर्शिका भारतात लागू झाल्यावर ज्यांचा जन्म झाला त्यांची जयंती तारखेने करतात.{{संदर्भ हवा}} [[महात्मा फुले]], [[महात्मा गांधी]], [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]], [[लोकमान्य टिळक]] या सर्व महापुरुषांचा जन्म भारतात ग्रेगरीय दिनदर्शिका लागू झाल्यावर झाला होता. त्यामुळे त्यांची जयंती तारखेने केली जाते.{{संदर्भ हवा}} [[तुकाराम]], बसवेश्वर, शिवाजी, [[गौतम बुद्ध]] या साऱ्यांचा जन्म भारतात ग्रेगोरीय दिनदर्शिका लागू करण्यापूर्वी झालेला आहे. त्यांच्या काळात सारे व्यवहार तिथीने करत असत. त्यांचे जन्मदिवस तिथीने साजरे होतात.{{संदर्भ हवा}} आज ज्या ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेनुसार शिवाजी महाराजांच्या जन्माची तारीख १९ फेब्रुवारी अशी निश्चित केली आहे, ते कॅलेंडर शिवाजीच्या वेळेला युरोपातसुद्धा प्रचलित नव्हते.{{संदर्भ हवा}} इंग्रजांनी ग्रेगोरियन कॅलेंडर १७५२ साली स्वीकारले, तोपर्यंत त्यांच्या साम्राज्यात [[ज्युलियन दिनदर्शिका]] अधिकृत होती. ज्युलियन दिनदर्शिकेतील कालगणना व ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेतील कालगणना यांच्यात १७०० सालपर्यंत १० दिवसांचा तर १७०० सालापासून पुढे ११ दिवसांचा फरक येतो.{{संदर्भ हवा}} (ज्युलियन दिनदर्शिका पुढे गेली होती.) त्यामुळे ज्युलियन दिनदर्शिकेनुसार निर्धारित १९ फेब्रुवारी ही तारीख १० - ११ दिवसांनी चुकते. (४ ऑक्टोबर १५८२ ज्युलियन या तारखेनंतरचा पुढचा दिवस ग्रेगोरियन १५ ऑक्टोबर १५८२ येतो.).{{संदर्भ हवा}} अनेक ठिकाणी शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जी कालगणना प्रचलित होती त्यानुसार शिवाजी जयंती तिथीनुसार साजरी केली जाते. सरकारी जयंती तारखेनुसार असते.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीचा जन्म १६२७ साली झाला अशी जेव्हा मान्यता होती तेव्हा जयंतीची तिथी वैशाख शुद्ध तृतीया येत असे.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा जन्मसाल १६३० नक्की झाले तेव्हा तिथी फाल्गुन वद्य तृतीया येऊ लागली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीच्या जन्मावेळी जर ग्रेगोरीय दिनदर्शिका प्रचलित असती तर १६३० सालची फाल्गुन वद्य तृतीया १९ फेब्रुवारीला आली असती.{{संदर्भ हवा}} म्हणून, २००१ सालापासून १९ फेब्रुवारी ह्या तारखेला सरकारी शिवजयंती साजरी होते.{{संदर्भ हवा}} *पत्नी<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nYFCDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=8+wives+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Shivaji: The Great Maratha|last=Desai|first=Ranjit|date=2017-12-15|publisher=Harper Collins|isbn=978-93-5277-440-1|language=en}}</ref> # काशीबाई जाधव # गुणवंतीबाई इंगळे # पुतळाबाई पालकर # लक्ष्मीबाई विचारे # सईबाई निंबाळकर # सकवारबाई गायकवाड # सगुणाबाई शिंदे # सोयराबाई मोहिते * वंशज * मुलगे<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=wo40EAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=sons+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=The Life and Death of Sambhaji|last=Bhaskaran|first=Medha Deshmukh|date=2021-07-05|publisher=Penguin Random House India Private Limited|isbn=978-93-5492-029-5|language=en}}</ref> # छत्रपती [[संभाजी भोसले]] # [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * मुली<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiaforums.com/forum/topic/2491780|title=Shivaji Maharaj: List of Queens and Sons/Daughters {{!}} Veer Shivaji|website=India Forums|language=en|access-date=2022-02-23}}</ref> # अंबिकाबाई महाडीक # कमळाबाई (सकवारबाईची कन्या) # दीपाबाई # राजकुंवरबाई शिर्के (सगुणाबाईची मुलगी, गणोजी शिर्के यांची पत्नी) # राणूबाई पाटकर # सखुबाई निंबाळकर (सईबाईची मुलगी) * सुना/नातसुना # अंबिकाबाई{{संदर्भ हवा}} (सती गेली) # जानकीबाई{{संदर्भ हवा}} # राजारामांच्या पत्नी ताराबाई (माहेरच्या मोहिते)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://feminisminindia.com/2018/03/14/rani-tarabai-maratha-warrior/|title=Rani Tarabai - A Formidable Maratha Warrior {{!}} #IndianWomenInHistory|last=Godbole|first=Tanika|date=2018-03-13|website=Feminism In India|language=en-GB|access-date=2022-02-23}}</ref> # संभाजीच्या पत्नी येसूबाई{{संदर्भ हवा}} # राजसबाई{{संदर्भ हवा}} (पुत्र संभाजीची पत्नी) # <nowiki>सगुणाबाई{ (संभाजीपुत्र शाहूची पत्नी) {संदर्भ हवा}}</nowiki> * नातवंडे # संभाजीचा मुलगा - शाहू{{संदर्भ हवा}} # ताराबाई-राजारामाची मुले - दुसरा शिवाजी{{संदर्भ हवा}} # राजसबाईची मुले - दुसरा संभाजी{{संदर्भ हवा}} * पतवंडे # ताराबाईचा नातू रामराजा, याला शाहूने दत्तक घेतले, म्हणजे तो स्वतःचाच काका झाला.{{संदर्भ हवा}} # दुसऱ्या संभाजीचा मुलगा - द्वितीय शिवाजी (खरेतर ३रा शिवाजी) (कोल्हापूर) === सण === शिवाजीच्या जयंतीला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]त [[शिवजयंती]] म्हणतात. शिवाजीच्या जन्मदिनांकाबद्दल वाद असल्याने शिवजयंती महाराष्ट्रात वर्षभरात किमान दोनदा साजरी होते. त्या दिवशी दिवसभर ढोल-ताशे वाजवीत मिरवणुका निघतात आणि शिवाजीच्या पुतळ्यांना हार घालण्याचा कार्यक्रम होतो. मुंबईसारख्या शहरात शिवजयंतीच्या मिरवणुकीत १०० च्या वर मालमोटारी व त्यांवर देखावे असतात.{{संदर्भ हवा}} [[भिवंडी]] आणि [[मालेगाव]] येथे या दिवशी अनेकदा दंगली झाल्या. इ.स. १९७० साली भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक मशिदीसमोर फार काळ रेंगाळल्यामुळे तुफान दंगल झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक काढायला १४ वर्षांची बंदी घातली गेली.{{संदर्भ हवा}} इ.स. १९८४ साली परवानगी मिळाली आणि त्यावर्षी झालेल्या भीषण दंगलीत अनेक वाहने जळून खाक झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे आता मिरवणुकीत सामील होण्यास वाहने मिळत नाहीत. प्रत्येक शिवजयंतीच्या एक आठवडा आधी भिवंडीतले झोपडपट्टीवासी आपले चंबूगबाळे आवरून झोपडी सोडून परगावी जातात.{{संदर्भ हवा}} ==शिवाजी महाराज आणि चित्रपट== शिवाजीच्या जीवनावर अनेक चित्रपट निघाले; एक दूरचित्रवाणी मालिकाही निघाली. भालजी पेंढारकरांनी शिवाजीच्या मावळ्यांबद्दल काही चित्रपट काढले; त्यांतल्या काही चित्रपटांची नावे पुढे दिली आहेत : * गनिमी कावा * छत्रपती शिवाजी * तान्हाजी द अनसंग हीरो * नेताजी पालकर * फत्तेशिकस्त * बहिर्जी नाईक * बाळ शिवाजी * भारत की खोज (हिंदी) * मराठी तितुका मेळवावा * मी शिवाजीराजे भोसले बॊलतोय * राजमाता जिजाऊ (दूरचित्रवाणी मालिका) * राजा शिवछत्रपती (दूरचित्रवाणी मालिका) * वीर शिवाजी (हिंदी वेब सीरीज) * शेर शिवराज है * सरसेनापती हंबीरराव * जय शिवाजी जय भवानी ( दूरचित्रवाणी मालिका) ==हे सुद्धा पहा== * [[शिवाजी महाराज यांच्याबद्दल व्यक्त झालेली मते]] * [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]] == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} == बाह्य दुवे == * [http://www.hindujagruti.org/hinduism/national-icons/shivaji-maharaj/ शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/Nanded/his1.html मोगल-मराठा गोदावरी खोऱ्यातील संघर्ष] {{शिवाजी महाराज}} {{मराठा साम्राज्य}} {{DEFAULTSORT:भोसले, शिवाजीराजे}} [[वर्ग:शिवाजी महाराज| ]] [[वर्ग:भोसले घराणे]] [[वर्ग:छत्रपती]] [[वर्ग:मराठा साम्राज्य]] [[वर्ग:मराठी राजे]] [[वर्ग:ऐतिहासिक व्यक्ती]] [[वर्ग:भारतीय सेनानी]] [[वर्ग:इ.स. १६३० मधील जन्म]] [[वर्ग:सैनिकी पेशातील मराठी व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १६८० मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:महान भारतीय लोक]] m3a6cf08rv08hnwc2do5mdppzwftdxn 2139183 2139182 2022-07-21T08:29:30Z अमर राऊत 140696 wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = छत्रपती शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | पदवी = [[छत्रपती]] | चित्र =Chatrapati Shivaji Maharaj.jpg | चित्र_शीर्षक = छत्रपती शिवाजी महाराज | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = मराठा साम्राज्य | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] ते [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डोंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]]पर्यंत | राजधानी = [[रायगड]] किल्ला | पूर्ण_नाव = शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | जन्म_दिनांक = [[फेब्रुवारी १९]], [[इ.स. १६३०|१६३०]] | जन्म_स्थान = [[शिवनेरी|शिवनेरी किल्ला]], [[पुणे जिल्हा|पुणे]] | मृत्यू_दिनांक = [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | मृत्यू_स्थान = [[रायगड]] | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]] | वडील = [[शहाजीराजे भोसले]] | आई = [[जिजाबाई]] | पत्नी = [[सईबाई]], [[सोयराबाई]], [[पुतळाबाई]], [[काशीबाई भोसले|काशीबाई]], [[सकवारबाई]], लक्ष्मीबाई, सगणाबाई, गुणवंतीबाई | संतति = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]], </br>[[छत्रपती राजारामराजे भोसले]]</br>अंबिका</br> कमळा </br> दीपा</br> राजकुंवर </br> राणू</br> सखू | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = 'प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते।' | राजचलन = [[होन]], [[शिवराई]], ([[सुवर्ण होन]], [[रुप्य होन]]) </br> |}} '''छत्रपती शिवाजीराजे भोसले''' (१९ फेब्रुवारी १६३० ते ३ एप्रिल १६८०) हे एक भारतीय राजे आणि [[मराठा साम्राज्य]]ाचे संस्थापक होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=w81YDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Shree Chhatrapati Shivajee Maharaj: श्री छत्रपती शिवाजी महाराज|last=Saran|first=Renu|date=2018-04-28|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5278-971-9|language=mr}}</ref> [[विजापूर]]च्या ढासळत्या [[आदिलशाही]]<nowiki/>मधून शिवरायांनी स्वतःचे स्वतंत्र राज्य निर्माण करून मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. इ.स. १६७४ मध्ये [[रायगड]] किल्ल्यावर औपचारिकपणे [[छत्रपती]] म्हणून त्यांचा [[राज्याभिषेक]] करण्यात आला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=XpzDDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=shivaji+rajyabhishek&hl=en|title=Lord of Royal Umbrella - Shivaji Trilogy Book II|last=Pradhan|first=Gautam|date=2019-12-13|publisher=One Point Six Technology Pvt Ltd|isbn=978-93-88942-77-5|language=en}}</ref> आपल्या कारकीर्दीत शिवाजी महाराजांनी [[मुघल साम्राज्य]], [[गोवळकोंडा|गोवळकोंड्याची]] [[कुतुबशाही]], [[विजापूर]]<nowiki/>ची [[आदिलशाही]] आणि युरोपियन वसाहतवादी शक्तींशी युती व शत्रुत्व दोन्ही केले. शिस्तबद्ध लष्कर व सुसंघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्रागतिक राज्य उभे केले. किनारी आणि अंतर्गत प्रदेशातील [[किल्ला|किल्ल्यांची]] डागडुजी करण्यासोबतच त्यांनी अनेक नवे किल्लेही उभारले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HgEoEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT116&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Hindu-Padpadshahi (Prabhat Prakashan)|last=Savarkar|first=Vinayak Damodar|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-89982-12-1|language=hi}}</ref> शिवरायांनी शिस्तबद्ध प्रशासकीय संघटनांसह सक्षम आणि प्रगतीशील नागरी शासन स्थापन केले. त्यांनी प्राचीन [[हिंदू]] राजकीय परंपरा, न्यायालयीन अधिवेशने पुनरुज्जीवित केली. प्रदेशातील भूभागाची इत्यंभूत माहिती, आश्चर्यजनक वेगवान हालचाली आणि [[गनिमी कावा|गनिमी काव्याचे]] तंत्र यांच्या सहाय्याने त्यांनी थोडक्या फौजेच्या सहाय्याने बलाढ्य अशा [[मुघल]] व [[आदिलशाही]] फौजांचा यशस्वीपणे सामना केला. राज्यकारभारात तत्कालीन रूढ असलेल्या [[पारशी]] भाषेऐवजी [[मराठी]] आणि [[संस्कृत]] भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात]] राष्ट्रवादी नेत्यांनी शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमी कथांचा वापर लोकांना एकत्रित आणण्यासाठी आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्यासाठी करून घेतला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=De_ftH3bm-MC&pg=PA1&redir_esc=y|title=Tilak and Gokhale: Revolution and Reform in the Making of Modern India|last=Wolpert|first=Stanley A.|date=1962|publisher=University of California Press|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji_British_Museum.jpg|इवलेसे|छत्रपती शिवाजी महाराजांचे हे चित्र [[लंडन]]<nowiki/>च्या [[ब्रिटीश संग्रहालय|ब्रिटीश संग्रहालयातील]] आहे. ता. १६८०-१६८७]] शिवाजी महाराजांचा वारसा निरीक्षक आणि काळानुसार बदलत होता. परंतु त्यांच्या मृत्यूनंतर सुमारे दोन शतकांनंतर, [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्य चळवळी]]<nowiki/>च्या उदयाबरोबर त्यांचे अधिक महत्त्व वाढण्यास सुरुवात झाली कारण अनेक भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांनी त्यांना आद्य-राष्ट्रवादी आणि [[हिंदू|हिंदूं]]<nowiki/>चे नायक मानले. [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] सामाजिक आणि राजकीय इतिहासामध्ये शिवाजी महाराजांचा मोठा प्रभाव आहे. शिवाजी महाराज हे [[मराठी लोक|मराठी लोकांच्या]] अस्मितेचा एक अविभाज्य भाग आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/renaissance-state-the-unwritten-story-of-the-making-of-maharashtra/oclc/1245346175|title=RENAISSANCE STATE: the unwritten story of the making of maharashtra.|last=KUBER|first=GIRISH|date=2021|publisher=HARPERCOLLINS INDIA|isbn=978-93-90327-39-3|location=S.l.|pages=६९-७८|language=English|oclc=1245346175}}</ref> शिवाजी महाराजांचा जन्मदिवस हा [[शिवजयंती]] म्हणून साजरा होतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/chhatrapati-shivaji-maharaj-jayanti-1645183673-1|title=Shivaji Jayanti 2022: History, Significance, Celebrations, Wishes and More on Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2022|date=2022-02-18|website=Jagranjosh.com|access-date=2022-02-19}}</ref> == बालपण व सुरुवातीचा काळ == [[चित्र:MainEntranceGate.jpg|इवलेसे|[[शिवनेरी किल्ला]]: शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान]] [[पुणे]] जिल्ह्यातील [[जुन्नर]] शहरानजीक वसलेल्या [[शिवनेरी]] या डोंगरी किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=I_P7THO8KJwC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA111&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80&hl=en|title=Bharat Ki Garimammaye Nariyan|publisher=Atmaram & Sons|language=hi}}</ref> इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांची नेमकी जन्मतारीख हा एकेकाळी मतभेदांचा मुद्दा होता. तो वाद नंतर मिटला. महाराष्ट्र राज्य शासनाने फाल्गुन वद्य तृतीया शके १५५१ (शुक्रवार, १९ फेब्रुवारी १६३०) ही शिवरायांची जन्मतारीख २००१ साली स्वीकारली.<ref>टाइम्स ऑफ इंडिया [http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals] (इंग्लिश मजकूर)</ref> इतर संभाव्य तारखांमध्ये ६ एप्रिल १६२७ (वैशाख शुद्ध तृतीया) ही एक जन्मतारीख मानली जात होती.<ref>पहा [http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf Mohan Apte, Porag Mahajani, M. N. Vahia. Possible errors in historical dates: Error in correction from Julian to Gregorian Calendars.]</ref> एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावरील शिवाई देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा अशी प्रार्थना केली होती म्हणून या मुलाचे नाव 'शिवाजी' ठेवले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ncdPCgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=history+of+name+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Chatrapati Shivaji: The Great Indian Warrior|last=Saran|first=Renu|publisher=Junior Diamond|isbn=978-93-83990-12-2|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या वेळी दख्खनमधील राजसत्ता [[विजापूर]], [[अहमदनगर]] आणि [[गोवळकोंडा]] या तीन मुसलमानी सल्तनतींमध्ये विभागलेली होती. शहाजीराजांनी आपली निष्ठा वेळोवेळी अहमदनगरची [[निजामशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि मुघल यांच्यादरम्यान बदलली; पण त्यांनी पुणे ही नेहमीच आपली जहागिरी ठेवली आणि स्वतःची एक लहानशी फौज पदरी बाळगली.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[शहाजीराजे भोसले]] हे प्रथम अहमदनगरच्या निजामशहाच्या पदरी एक सरदार म्हणून होते. [[मलिक अंबर]] ह्या निजामशहाच्या प्रभावी [[वजीर|वजिराच्या]] मृत्यूनंतर मोगल सम्राट [[शाह जहान|शहाजहानच्या]] सैन्याने [[इ.स. १६३६]] मध्ये अहमदनगरवर चाल करून ते शहर आपल्या ताब्यात घेतल्यानंतर शहाजीराजे विजापूरच्या आदिलशहाच्या पदरी सरदार म्हणून रूजू झाले.आदिलशहाने त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शहाजीराजांनी [[तुकाबाई|तुकाबाईंशी]] आपला दुसरा विवाह केला.{{संदर्भ हवा}} लहान शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या [[व्यंकोजी (एकोजी) भोसले|एकोजी भोसले]] ([[व्यंकोजी भोसले]]) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या [[तमिळनाडू]]मधील [[तंजावर|तंजावरला]] आपले राज्य स्थापन केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> *[[जिजाबाई]] (आई) जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुनःस्थापना करायला सुरुवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही (मोठेपणीच्या [[सिंहगड|सिंहगडावरच्या]] स्वारीसारख्या) प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले शिवाजीमहाराजांच्या त्या आद्यगुरू होत. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4p4bAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&hl=en|title=Marāthekālīna prasiddha vyaktīñel hastāk-harayukta paire|last=Archives|first=Maharashtra (India) Department of|date=1969|language=mr}}</ref> मार्गदर्शक[[युद्धाभ्यास]] आणि [[रणनीती]] तसेच राजकारभार ह्यासंबंधी प्राथमिक मार्गदर्शन त्यांना शहाजीराजांकडून, दप्तरव्यवस्था व न्यायव्यवस्थेचे शिक्षण दादोजी कोंडदेव मलठणकर यांचेकडून,{{संदर्भ हवा}} तर परकीय सत्तेविरूद्ध लढा करण्याकरता आवश्यक असलेल्या शिस्तीचे शिक्षण जिजाबाईंकडून{{संदर्भ हवा}} मिळाले असे मात्र उपलब्ध ऐतिहासिक माहितीवरून निश्चितपणे सांगता येते. जिजाबाई यांनी बाल शिवाजीच्या शिक्षणाची जबाबदारी घेऊन त्यांस युद्धकला व राजनीतिशास्त्राचे शिक्षण देवविले.{{संदर्भ हवा}} शिवाय संत [[एकनाथ]] महाराजांच्या [[भावार्थ रामायण]], [[भारूड]] इत्यादींच्या माध्यमातून बाल शिवबाच्या मनात स्वराज्याचे स्फुल्लिंग चेतविले. == पहिली स्वारी - तोरणगडावर विजय== [[इ.स. १६४७]] मध्ये वयाच्या १७ व्या वर्षी शिवाजीराजांनी आदिलशहाच्या ताब्यातला [[तोरणगड]] जिंकला आणि स्वराज्याची मुहूर्तमेढ रोवली. तोरणगड हे स्वराज्याचे तोरणच ठरले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Xg4uEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT29&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87&hl=en|title=Yojana May 2021 (Marathi): A Development Monthly|last=Division|first=Publications|publisher=Publications Division Ministry of Information & Broadcasting|language=mr}}</ref> त्याच साली शिवाजीराजांनी [[कोंढाणा]] ([[सिंहगड]]), आणि [[पुरंदर]] हे किल्ले आदिलशहाकडून जिंकून पुणे प्रांतावर पूर्ण नियंत्रण मिळवले. या शिवाय तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी [[राजगड]] असे ठेवले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=198|language=English|oclc=956763986}}</ref> शिवाजीराजांच्या यशस्वी स्वाऱ्या बिथरून शिवाजीराजांना आळा घालण्याची एक युक्ती म्हणून आदिलशहाने शहाजीराजांना अटक केली.<ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A.R.|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute,}}</ref> शिवाय सुमारे ५००० फौज घेऊन [[फत्तेखान]] नावाच्या सरदाराला शिवाजीराजांवर हल्ला करण्यास पाठवले. शिवाजीराजांनी [[पुरंदर|पुरंदरावर]] फत्तेखानाचा पराभव केला.{{संदर्भ हवा}} [[बाजी पासलकर]] सैन्यासकट पळत्या फत्तेखानाच्या पाठलागावर सासवडपर्य़ंत गेले. सासवडजवळ झालेल्या लढाईत बाजी पासलकरांचा मॄत्यू झाला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी मोगल बादशाह शाहजहान यास त्याच्या दख्खनच्या सुभेदाराकरवी (शहजादा [[मुरादबक्ष]]) पत्र पाठवून शहाजीराजांसकट त्याच्या चाकरीत जायची इच्छा प्रकट केली.{{संदर्भ हवा}} त्याचा परिणाम म्हणून शाहजहानाने आदिलशहावर दबाव आणला आणि परिणामी शहाजीराजांची सुटका झाली. परंतु त्यासाठी शिवाजीराजांना [[कोंढाणा]] किल्ला, आणि शहाजीराजांना [[बंगळूर]] शहर आणि कंदर्पीचा किल्ला आदिलशहाला द्यावा लागला.{{संदर्भ हवा}}[[चित्र:Shivaji jijamata.JPG|thumb|right|200px|जिजाबाई व बाल शिवाजी]] == जावळी प्रकरण == आदिलशहाशी इमान राखणारा [[जावळी|जावळीचा]] [[सरदार]] [[चंद्रराव मोरे]] शहाजीराजे आणि शिवाजीराजे यांच्याविरूद्ध आदिलशहाकडे कुरापती काढत असे.{{संदर्भ हवा}} त्याला धडा शिकविण्यासाठी [[इ.स. १६५६]] साली शिवाजी महाराजांनी [[रायरीचा किल्ला]] सर केला. त्यामुळे [[कोकण]] भागात स्वराज्याचा विस्तार झाला.{{संदर्भ हवा}} == पश्चिम घाटावर नियंत्रण == [[इ.स. १६५९]] पर्यंत शिवाजीराजांनी जवळपासच्या पश्चिम घाटातील आणि [[कोकण|कोकणातील]] चाळीस किल्ले जिंकले होते.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == अफझलखान प्रकरण == आदिलशहाच्या ताब्यात असणारे किल्ले जिंकत राहिल्यामुळे [[इ.स. १६५९]] साली आदिलशहाने दरबारात शिवाजी महाराजांना संपविण्याचा विडा ठेवला.हा विडा दरबारी असलेल्या [[अफझलखान]] नावाच्या सरदाराने उचलला. मोठ्या सैन्यासह आणि लवाजम्यासह अफझलखान मोहिमेवर निघाला. वाटेत खानाच्या सैन्याने तुळजापूर व विठ्ठल मंदीराची नासधूस केली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=HHyVh29gy4QC&pg=PA208&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Mughal Empire|last=Richards|first=John F.|date=1993|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-56603-2|language=en}}</ref> अफझलखान वाईजवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या [[महाबळेश्वर]]जवळ असलेल्या [[प्रतापगड|प्रतापगडावरून]] त्यास तोंड देण्याचे ठरवले. तहाची बोलणी सुरू झाली आणि अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वतः यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील यांनी) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले. भेटीच्या नियमांनुसार दोन्ही पक्षांकडील मोजकीच माणसे भेटीसाठी येतील आणि दरम्यान सर्वांनी निःशस्त्र राहण्याचे ठरले.<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> शिवाजीराजांना अफझलखानच्या दगाबाजपणाची कल्पना होती. एका दशकापूर्वी खानाने अशाच एका भेटीमध्ये एका हिंदू सरदाराला कैद केले होते. त्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून [[चिलखत]] चढविले आणि सोबत [[बिचवा]] तसेच [[वाघनखे]] ठेवली. [[बिचवा]] चिलखतामध्ये दडविला होता तर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणारी नव्हती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांसोबत [[जिवा महाला]] हा विश्वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबत [[सय्यद बंडा]] हा तत्कालीन प्रख्यात असा [[दांडपट्टा|दांडपट्टेबाज]] होता.प्रतापगडावरील एका छावणीमध्ये भेट ठरली. भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/satara/celebrate-shiv-pratap-day-2021-at-pratapgad-satara-bam92|title=Shivpratap Din : शिवरायांचा 'हा' प्रसंग आठवला, तर अंगावर काटा आल्याशिवाय राहणार नाही|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-02-26}}</ref> त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. [[सय्यद बंडाने]] तत्क्षणी शिवाजीवर दांडपट्ट्याचा जोरदार वार केला जो तत्पर जिवा महालाने स्वतःवर झेलला आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच "होता जिवा म्हणून वाचला शिवा" ही म्हण प्रचलित झाली.<ref name=":1">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन तोफांचे बार प्रतापगडावरून काढण्यात आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळ्यांनी हल्ला करून खानाच्या सैन्याची दाणादाण उडविली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> खानाचा मुलगा [[फाजलखान]] आणि इतर काही सरदार लपूनछपून वाईच्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचा [[जनाना]] होता. ते पाठलागावर असलेल्या [[नेताजी पालकर|नेताजीच्या]] सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, हत्ती व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळाले.<ref name=":0" /> अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे अंत्यसंस्कार [[इस्लाम धर्म|इस्लामी]] पद्धतीने{{संदर्भ हवा}} करून त्याची एक कबर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बांधली{{संदर्भ हवा}} आणि त्या कबरीच्या कायम देखभालीची व्यवस्था केली. अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या सरदाराला कोकणपट्ट्यातील आणखी किल्ले आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले.{{संदर्भ हवा}} स्वतः राजे सातारा प्रांतात घुसून कोल्हापुरापर्यंत गेले व त्यांनी पन्हाळा जिंकून घेतला. [[नेताजी पालकर|नेताजीने]] त्याच्या सैन्यासह जवळपास विजापुरापर्यंत धडक मारली.{{संदर्भ हवा}} आधुनिक काळात अफझलखानच्या मृत्यूचा हा दिवस शिवप्रताप दिन म्हणून साजरा केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/photo-gallery/news/maharashtra-celebrate-shivpratap-din-2021-at-pratapgad-satara-1017535|title=Shivpratap Din 2021 : प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा, शिवप्रेमींना येण्यास बंदी घातल्यानं नारा|last=वैद्य|first=विनीत|date=2021-12-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-02-26}}</ref> ==प्रतापगडाची लढाई== ''पहा [[प्रतापगडाची लढाई]]'' ==कोल्हापूरची लढाई == ''पहा [[कोल्हापूरची लढाई]]'' == सिद्दी जौहरचे आक्रमण == अफझलखानच्या मृत्यूमुळे चिडलेल्या [[आदिलशहा]]ने त्याचा सेनापती [[सिद्दी जौहर]] यास सर्व शक्तीनिशी हल्ला करण्याचा आदेश दिला. [[इ.स. १६६०]] साली झालेले हे आक्रमण स्वराज्यावरील अनेक मोठ्या संकटांपैकी एक समजले जाते.{{संदर्भ हवा}} त्यासुमारास शिवाजीराजे मिरजेच्या किल्ल्याला वेढा घालून होते. सिद्दीच्या आक्रमणाची बातमी येताच राजे [[पन्हाळगड|पन्हाळगडावर]] गेले आणि सिद्दी जौहरला त्याचा सुगावा लागताच त्याने गडालाच वेढा घातला आणि गडाची रसद तोडली.{{संदर्भ हवा}} काही दिवस गडावरील सर्वांनी तग धरली पण सिद्दीचा वेढा उठण्याचे काही लक्षण दिसेना तेव्हा सर्वांशी खलबत करून शिवाजीराजांनी जवळच्या [[विशालगड|विशालगडावर]] पोहोचावे असा निर्णय घेतला. पन्हाळगडावरून एके रात्री शिवाजीराजे आणि काही मंडळी गुप्त रस्त्याने शिताफीने निसटले.{{संदर्भ हवा}} ह्याचा पत्ता लागताच सिद्दी जौहरने सिद्दी मसऊदच्या बरोबर काही सैन्य पाठलागावर रवाना केले.{{संदर्भ हवा}} == पावनखिंडीतील लढाई== पहा ''[[पावनखिंडीतील लढाई]]'' [[File:Entrance to Pavan Khind.jpg|thumb|left|200px|पावनखिंड स्मारक]] पन्हाळगडापासून काही अंतरावर वाटेत सिद्दीच्या सैन्याने त्यांना [[घोडखिंड|घोडखिंडीत]] गाठले आणि हातघाईची लढाई सुरू झाली. तेव्हा शिवाजीराजांचे विश्वासू पराक्रमी सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे|बाजी प्रभु देशपांडे]] यांनी शिवाजीराजांना विनंती केली की त्यांनी विशालगडासाठी पुढे कूच करावी आणि खिंडीतील लढाई स्वतः लढतील. विशालगडावर पोहोचताच तोफांच्या तीन डागण्या ऐकू आल्या म्हणजे शिवाजीराजे सुखरूप गडावर पोहचले असा संदेश मिळेल. बाजी प्रभु देशपांड्यांनी वचन दिले की जो पर्यंत तोफांचे तीन आवाज ऐकू येणार नाहीत तो पर्यंत सिद्दी जौहरला खिंडीमद्ध्येच झुंजवत ठेवतील. शिवाजीराजांना ते पटेना पण 'बाजी'च्या विनंतीवजा हट्टापुढे त्यांनी यास मान्यता दिली आणि विशालगडासाठी कूच केले बाजींनी सिद्दीच्या सैन्याला रोखून धरण्यासाठी प्रयत्नांची शर्थ केली, पण संख्येने कितीतरी पटीने अधिक सैन्यापुढे बाजीप्रभूंनी प्राणांची बाजी लावली. ते स्वतः प्राणांतिक रितीने घायाळ झाले होते. शेवटी सैनिकांनी मृत्युपथावर असलेल्या घायाळ बाजींना एके ठिकाणी आणून बसविले, पण बाजींचे प्राण कानाशी साठले होते. थोड्या वेळाने तोफांचे तीन आवाज ऐकू आले आणि शिवाजीराजे गडावर पोहोचल्याचा तो संदेश समजल्यावरच बाजी प्रभु देशपांडे यांनी प्राण सोडले. शिवाजीराजांना ही बातमी फार चटका लावून गेली. बाजीप्रभू हे ज्या घोडखिंडीत लढले आणि स्वतःच्या प्राणांचे बलिदान दिले त्या घोडखिंडीचे नाव शिवरायांनी [[पावनखिंड]] असे बदलले. बाजीप्रभूच्या बलिदानाने पावन झालेली ती पावनखिंड.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref> ==[[पुरंदर किल्ला|पुरंदरा]]चा तह== ''पहा [[पुरंदराचा तह]]'' == मोगल साम्राज्याशी संघर्ष == तत्कालीन मोगल साम्राज्य हे भारतातील सर्वांत बलाढ्य होते आणि [[औरंगजेब|औरंगजेब]] हा अतिशय कठोर आणि कडवा [[मोगल बादशहा]] [[दिल्ली]] येथे शासन करीत होता.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == शाहिस्तेखान प्रकरण == मोगल साम्राज्याचा [[नर्मदा नदी]]पलीकडे विस्तार, तसेच शिवाजी महाराजांच्या राज्यविस्ताराला वेसण घालणे या दोन हेतूंसाठी औरंगजेबाने त्याचा मामा [[शाहिस्तेखान]] याला [[दख्खन|दख्खनच्या]] मोहिमेवर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} प्रचंड मोठा लवाजमा, सैन्य आणि फौजफाटा सोबत घेऊन शाहिस्तेखान निघाला आणि वाटेत असणाऱ्या प्रत्येक राज्यात, गावात त्याने दहशत पसरवीत जमेल तेवढा जमेल तेथे विध्वंस केला.{{संदर्भ हवा}} शेवटी पुण्याजवळील [[चाकणचा किल्ला]] जिंकून पुण्यातील शिवाजीराजांच्या [[लाल महाल|लाल महालातच]] तळ ठोकला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी एक धाडसी निर्णय घेतला तो म्हणजे लाल महालात शिरून खानाला संपविण्याचा. लाल महालात आणि अवतीभोवती खडा पहारा असे आणि महालात शिरणे अतिशय जोखमीचे काम होते.{{संदर्भ हवा}} एके रात्री लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या माणसांसह स्वतः शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले.{{संदर्भ हवा}} महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि तेवढ्यातच शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली.{{संदर्भ हवा}} अनेकदा या गोष्टीचा अप्रत्यक्ष फायदा शिवाजी महाराज किंवा त्यांच्या सैन्याला मिळाला.{{संदर्भ हवा}} शत्रू सैन्यामध्ये शिवाजी महाराज घुसल्याच्या केवळ अफवा पसरवून संख्येने किरकोळ असलेल्या मावळ्यांनी संख्येने अनेक पटींनी मोठ्या सैन्याची उडविलेली दाणादाण ही याच गोष्टीची साक्ष देऊ शकते. [[इ.स. १६६३]] सालचे शाहिस्तेखान प्रकरण शिवाजीराजांच्या जीवनात आणखी एका नाट्यमय प्रसंगाची भर घालून गेले.{{संदर्भ हवा}} == सुरतेची पहिली लूट == [[इ.स. १६६४]]. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतेत असत. मोगलांना किंवा इतर सुलतानांना ही चिंता फार सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली [[सुरतेची पहिली लूट]]. आजच्या [[गुजरात]] राज्यातील [[सुरत]] शहर हे तत्कालीन मोगल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत शहरांमध्ये गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मोगल सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर.<ref name=":5">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> लुटीचा इतिहास [[भारत|भारतामध्ये]] अतिशय रक्तरंजित आणि विनाशक आहे. त्या पार्श्वभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली. मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.<ref name=":4" /> == मिर्झाराजे जयसिंह प्रकरण == [[File:Jai Singh and Shivaji.jpg|250px|thumb|right|पुरंदरचा तह]] [[इ.स. १६६५]]. औरंगजेबाने त्यांचे पराक्रमी सेनापती [[मिर्झाराजे जयसिंह]] याला प्रचंड सैन्यासह पाठविले. शिवाजीराजांचा प्रतिकार थिटा पडला आणि निर्णायक लढाईनंतर [[पुरंदर|पुरंदरचा]] तह झाला आणि शिवाजीराजांना तहाच्या अटींनुसार २३ किल्ले द्यावे लागले.<ref name=":2" /> त्याबरोबरच स्वतः [[आग्रा]] (तत्कालीन मोगल राजधानी) येथे पुत्र संभाजी यासह औरंगजेबासमोर हजर होण्याचे कबूल करावे लागले.<ref name=":5" /> == आगऱ्याहून सुटका == [[इ.स. १६६६]] साली औरंगजेबाने शिवाजीराजांना [[दिल्ली]] येथे भेटीसाठी आणि विजापूरवर त्यांनी केलेल्या आक्रमणावर चर्चा करण्यास बोलाविले. त्यानुसार शिवाजीराजे दिल्लीला पोहोचले. त्यांच्यासोबत नऊ वर्षांचा [[छत्रपती संभाजी महाराज|संभाजी]] देखील होता. परंतु दरबारात त्यांना कनिष्ठ सरदारांच्या समवेत उभे केले. ह्या सरदाराना शिवरायांनी लढाईमध्ये हरवले होते अशा सरदारांसोबत उभे करून शिवाजीसारख्या राजांचा उपमर्द केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yBlKh1Pwof0C&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> या अपमानामुळे अतिशय नाराज होऊन शिवाजीराजे तडक दरबाराबाहेर पडले असता त्यांना तत्क्षणी अटक करून नजरकैदेत ठेवण्यात आले. लवकरच त्यांची रवानगी जयसिंहाचे पुत्र [[मिर्झाराजे रामसिंग]] यांच्याकडे [[आग्रा]] येथे करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} [[File:SIVAJI OPENLY DEFIES THE GREAT MOGHUL.gif|thumb|left|शिवाजीराजे दिल्ली दरबारात]] शिवाजीबद्दल आधीपासूनच धास्ती असल्यामुळे त्यांच्यावर कडक पहारा ठेवला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटकेसाठी प्रयत्‍न फोल ठरले होते.{{संदर्भ हवा}} शेवटी शिवाजीराजांनी एक योजना आखली. त्या योजनेनुसार त्यांनी आजारी पडल्याचे निमित्त केले आणि त्यांच्या प्रकृतिस्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना व दर्ग्यांना मिठाईचे पेटारे पाठविण्यात येऊ लागले. सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात पण काही दिवसांनी यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. या गोष्टीचा फायदा घेऊन एक दिवस शिवाजीराजे आणि संभाजी एकेका पेटाऱ्यामध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले. कोणास संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू [[हिरोजी फर्जंद]] हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली. तोपर्यंत शिवाजी निसटून २४ तास झाले होते.{{संदर्भ हवा}} आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि लगोलग स्वराज्याकडे न जाता मथुरेकडे गेले, तेथे संभाजीला त्यांनी वेगळ्या मार्गाने काही दुसऱ्या विश्वासू माणसांबरोबर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} एका संन्याशाच्या वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या. ते स्वतः अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगजेबाच्या हातात पडायचे नाही.{{संदर्भ हवा}} यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्लीभेटीपूर्वी त्यांनी राज्यकारभारासाठी जे [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ|अष्टप्रधानमंडळ]] स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार मोठे यश आहे.{{संदर्भ हवा}} == सर्वत्र विजयी घोडदौड == शिवाजीराजे परतल्यानंतर त्यांनी झालेल्या अपमानाचा सूड घेण्यासाठी [[पुरंदरचा तह|पुरंदरच्या तहात]] दिलेले सर्व तेवीस किल्ले जिंकून घेतले. त्यांनी त्यातील पहिल्यांदा [[कोंढाणा]] घ्यायचे ठरवले. कोंढाण्याच्या लढाईत सुभेदार [[तानाजी मालुसरे]] यांस लढताना वीरमरण आले.{{संदर्भ हवा}} == राज्याभिषेक == [[File:The coronation of Shri Shivaji.jpg|thumb|left|राज्याभिषेक]] शिवाजी भोसले हे अभिषिक्त राजे नसल्याचे अनेक व्यावहारिक तोटे शिवराय व त्यांच्या साथीदारांना जाणवत होते. शिवाजीराजांनी मोठ्या प्रदेशावर स्वामित्व स्थापन केलेले आणि अपार धन मिळविले अहोते. त्यांच्याजवळ मजबूत लष्कर आणि नौदल होते आणि असंख्य सैनिकांवर त्यांचा हुकूम चालत होता. असे असले तरी सैद्धांतिकदृष्ट्या ते अजून राजे बनले नव्हते. मुघल सम्राटाच्या लेखी ते एक जमीनदार होते.आदिलशहासाठी ते एका जहागीरदाराचे बंडखोर पुत्र होते कोणत्याही राजासोबत समान दर्जाचा दावा ते करू शकत नव्हते. तसेच ज्या लोकांवर त्यांचे राज्य होते त्या लोकांकडून स्वामीनिष्ठेची वा भक्तीची खरीखुरी अपेक्षा राज्याभिषेकाशिवाय करणे चुकीचे होते.<ref name=":0" /> राज्याभिषेकाशिवाय त्यांच्या आज्ञांना किंवा आदेशांना अखिल रयत गांभीर्याने घेईलच असे नव्हते. राज्याभिषेक झालेला नसल्याने कोणत्याही तहावर स्वाक्षरी करणे, विधीवत मार्गाने एखाद्याला जमीन देणे व आपल्या राजकीय सत्तेच्या भविष्याची हमी देणे शक्य नव्हते आपल्या राजकीय निर्मितीला (स्वराज्याला) कायदेशीर मान्यता मिळवून देऊन तिचे अस्तित्व कायम राखण्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/new-cambridge-history-of-india-ii-the-indian-states-and-the-transition-to-colonialism-4-the-marathas-1600-1818/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, 4, II, 4,|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|language=English|oclc=489626023}}</ref> ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून हेही स्पष्ट दिसते सामाजिकदृष्ट्या भोसले घराण्याशी समान असलेल्या अनेक मराठा सरदारांमध्ये त्याकाळी मत्सराची भावना निर्माण झालेली होती. असे लोक स्वतःला शिवाजीराजांचे सेवक म्हणवून घेण्यास नकार देत होते व आपण आदिलशहाचे एकनिष्ठ सेवक आहोत असे म्हणत होते.<ref name=":1" /> त्यांच्या लेखी अजूनही शिवाजी भोसले हे बंडखोर आणि स्वामीद्रोही होते. त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्यासाठीही राज्याभिषेक गरजेचा होता. औपचारिक राज्याभिषेकामुळे अशा मत्सरी सरदारांना शिवाजी भोसले हे आता छत्रपती आहेत आणि विजापूर व गोवळकोंड्याच्या शहांप्रमाणेच समान दर्जाचे राजे आहेत असा संदेश गेला असता.<ref name=":0" /> प्राचीन हिंदू शास्त्राप्रमाणे केवळ क्षत्रिय वर्णातील व्यक्तीसच राजा म्हणून अभिषिक्त केले जाऊ शकत होते आणि अशी व्यक्तीच हिंदू रयतेचा राजा असल्याचा दावा करू शकत होती.<ref name=":2" /> शिवाजी महाराजांचे भोसले कूळ हे क्षत्रिय म्हणून गणले जात नव्हते, तसेच ते ब्राह्मणही नव्हते. अर्थातच या शास्त्रांनुसार भोसले कूळ शूद्र होते आणि अशा कुळातील व्यक्तीस राजा होण्याचा अधिकार नव्हता.<ref name=":2" /> शिवाजी भोसले यांचा राज्याभिषेक अधिकृतपणे त्यांना 'क्षत्रिय' जाहीर करून झाला तरच भारताच्या सर्व भागातील ब्राह्मण उपस्थित राहून त्यांना आशीर्वाद देतील अशी परिस्थिती निर्माण झाली.<ref name=":2" /> शूद्रकुलोत्पन्न म्हणून राज्याभिषेकासाठी आक्षेप घेणाऱ्यांची तोंडे बंद करू शकेल अशा पंडिताची म्हणूनच त्यावेळी स्वराज्यास गरज होती. विश्वेश्वर नामक पंडिताच्या रूपात ही गरज पूर्ण झाली. या पंडिताचे टोपणनाव 'गागाभट्ट' असे होते<ref name=":2" /> आणि तो तत्कालीन ब्रह्मदेव वा व्यास म्हणून काशीक्षेत्री प्रसिद्ध होता.<ref name=":2" /> सुरुवातीस काही आढेवेढे घेतल्यानंतर पंडित गागाभट्ट शिवाजी भोसले यांना क्षत्रिय मानण्यास तयार झाले. उदयपूरच्या क्षत्रिय घराण्याशी भोसले कुळाचा संबंध होता हे सिद्ध करण्यात बाळाजी आवजी आणि अन्य काही साथीदारांचा पुढाकार होता. त्यांनी भोसले कुळाची वंशावळी मांडून भोसले कूळ हे प्रभू रामचंद्राच्या सूर्य वंशातील शुद्ध क्षत्रिय घराणे आहे हे सिद्ध केले. अशा भक्कम पुराव्यानंतर गागाभट्ट महाराष्ट्रात येऊन शिवाजी भोसले यांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित म्हणून जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार झाले. अर्थात त्यासाठी त्यांनी मोठी दक्षिणाही घेतली. शिवराय आणि त्यांच्या साथीदारांनी साताऱ्यापासून अनेक मैल चालत जाऊन गागाभट्टाचे जंगी स्वागत केले.<ref>शिवाजी अँड हिज टाईम्स, लेखक जदुनाथ सरकार, प्रकाशक लाँगमन्स, ग्रीन अँड कं., दुसरी आवृत्ती, १९२०</ref> [[जून ६|६ जून]] [[इ.स. १६७४]] रोजी शिवाजीराजांना रायगडावर राज्याभिषेक करण्यात आला. त्या दिवसापासून शिवाजीराजांनी [[शिवराज्याभिषेक शक]] सुरू केला आणि [[शिवराई]] हे चलन जारी केले. या शिवाय नवी कालगणना सुरू होऊन नवा शक सुरू झाला, फारसी-संस्कृत शब्दकोश बनवला गेला. यामध्ये फारसीच्या जागी संस्कृत शब्द वापरणे यासाठी हुकुम जारी केले.{{संदर्भ हवा}} तसेच पंचांगशुद्धी करण्याची सक्ती केली. यासाठी कृष्ण दैवज्ञ नामक ज्योतिषी आणवला. या ज्योतिष्याने ग्रंथ लेखन करावे आणि संबंधितांना रित घालून द्यावी असा आदेश दिला. तसेच त्याज कसडून 'करणकौस्तुभ' नामक ग्रंथही लिहवून घेतला.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === दुसरा राज्याभिषेक === गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त किंवा तांत्रिक पद्धतीने अश्विन शुद्ध पंचमी (२४ सप्टेंबर १६७४) रोजी करून घेतला अशी माहिती ‘शिवराज्याभिषेक कल्पतरू’ नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> अनिरुद्ध सरस्वती या कवीने हा ग्रंथ लिहिलेला असून त्यामध्ये निश्चलपुरी गोसावी आणि गोविंद या दोन व्यक्तींचा संवाद काव्यरूपात दिलेला आहे. त्यात असे म्हटले आहे की “गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकामध्ये अनेक चुका झाल्या आणि त्याचे विपरीत परिणाम महाराजांना भोगावे लागत आहेत.”<ref name=":3">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> त्यामध्ये सेनापती प्रतापराव गुजर यांचा मृत्यू, प्रतापगडावर वीज पडणे, महाराजांची पत्नी काशीबाई यांचा मृत्यू, तसेच राज्याभिषेकानंतर केवळ बारा दिवसांनी राजमाता जिजाबाई यांचा मृत्यू इत्यादी घटनांचा उल्लेख आहे. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की वैदिक पद्धतीच्या राज्याभिषेकाविषयी काही समज-गैरसमज तत्कालीन पुरोहितांमध्ये असावेत. विशेषतः तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणारे पुरोहित वैदिक विधींपेक्षा तांत्रिक विधींना श्रेष्ठ मानत असावेत आणि म्हणून तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरोहितांनी पौराणिक किंवा तांत्रिक अभिषेक करून घेण्याविषयी शिवाजी महाराजांना आग्रह केला असावा.<ref name=":3" /> कारण काहीही असो २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांचा दुसरा राज्याभिषेक तांत्रिक पद्धतीने झाला. राज्याभिषेकाचा हा समारंभ अतिशय साध्या पद्धतीने पार पडला. तत्कालीन पाश्‍चात्त्य वखारवाल्यांनी किंवा फारशी तवारिखकारांनी या दुसऱ्या राज्याभिषेकाच्या उल्लेख केलेला आढळत नाही.<ref>छत्रपती शिवाजी महाराज, लेखक डॉ. प्र. न. देशपांडे, प्रकाशक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, द्वितीयावृत्ती, जुलै २००७.</ref> == दक्षिण दिग्विजय == शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर अल्पावधीतच दिनांक १७ जून १६७४ रोजी जिजाऊ मांसाहेब मृत्यू पावल्या.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांचा मोठा आधार गेला. त्यानंतर शिवरायांनी [[कर्नाटक]] प्रांतावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला.{{संदर्भ हवा}} त्यांना [[आदिलशाही]]ची फारशी भीती नव्हती, परंतु दिल्लीचा मोगल बादशहा [[औरंगजेब]] हा मात्र मराठ्यांचे राज्य नष्ट करण्यासाठी टपून बसला होता.{{संदर्भ हवा}} तो स्वराज्याचा घास केव्हा येईल याचा नेम नव्हता. मोगलांचे संकट स्वराज्यावर आले तर दक्षिणेतही एखादे मजबूत सैनिकी ठाणे असावे असा विचार शिवरायांच्या मनात आला; म्हणून त्यांनी दक्षिणेकडे मोहिमा करण्याचे ठरवले. [[राजाराम]] महाराजांच्या काळात [[जिंजी]] किती महत्त्वाची ठरली हे पाहता शिवरायांची दूरदृष्टी स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} या मोहिमेसाठी शिवरायांनी गोवळकोंड्याच्या कुतुबशाहाची मदत मागितली. अशी मदत देण्याचे त्याने खुशीने कबूल केले. दक्षिण मोहिमेमागे शिवरायांचा आणखी एक हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} त्यांचे सावत्र भाऊ [[व्यंकोजीराजे]] हे दक्षिणेतील तंजावरची जहागीर सांभाळून होते. शहाजीराजांची कर्नाटकातील जहागिरीही त्यांच्याकडे होती. त्यांची भेट घेऊन स्वराज्याच्या कार्यासाठी त्यांची काही मदत मिळाली तर पहावे असा हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांच्या दक्षिणेकडील मोहिमेदरम्यान गोवळकोंड्याच्या अबुल हसन कुतुबशहाने त्यांना भेटीचे आमंत्रण दिले होते. तेव्हा प्रथम कुतुबशहाच्या राजधानीला भेट देऊन मग दक्षिण दिग्विजयासाठी पुढे जायचे अशी योजना त्यांनी आखली.{{संदर्भ हवा}} [[गोवळकोंडा]] हीच कुतुबशाहाची राजधानी होती. गोवळकोंड्यात कुतुबशहाकडून व त्याच्या प्रजाजनांकडून शिवाजी महाराजांचे जंगी स्वागत झाले. दरबारातही कुतुबशहाने महाराजांना खास तयार केलेल्या सिंहासनावर आपल्या बरोबरीने बसवले. स्वागतसत्कार स्वीकारल्यानंतर शिवराय कर्नाटकाच्या मोहिमेवर निघाले.{{संदर्भ हवा}} [[चेन्नई]]च्या दक्षिणेस जिंजीचा किल्ला आहे. रायगडाप्रमाणेच प्रचंड आणि मजबूत असलेला हा किल्ला वेढा घालून महाराजांनी जिंकला.{{संदर्भ हवा}} त्यासोबतच दक्षिणेत स्वराज्याचे एक मजबूत ठाणे तयार झाले. नंतर शिवरायांनी [[वेल्लोर]]च्या किल्ल्याला वेढा दिला. कित्येक महिने वेढा देऊनही किल्ला ताब्यात येईना;{{संदर्भ हवा}} तेव्हा वेल्लोरजवळच्या डोंगरावरून त्या किल्ल्यावर तोफांचा मारा केला आणि किल्ला सर केला. त्यांनी कर्नाटकात एकूण वीस लक्ष उत्पन्नाचा प्रदेश आणि कित्येक छोटे-मोठे किल्ले जिंकले.{{संदर्भ हवा}} यानंतर शिवाजी महाराजांनी आपले सावत्र बंधू व्यंकोजीराजे यांना भेटीसाठी बोलावले.{{संदर्भ हवा}} व्यंकोजीराजे या भेटीसाठी फारसे उत्सुक नव्हते. काही दिवस ते महाराजांसोबत राहिले, परंतु एका रात्री महाराजांना काही न कळवता तंजावरला निघून गेले आणि उलट महाराजांच्या फौजेवर हल्ला केला. तेव्हा शिवरायांच्या फौजेने त्यांचा समाचार घेतला. व्यंकोजीराजांचा पराभव झाला. आपल्या भावाच्या अशा वर्तनामुळे महाराजांना दुःख झाले. त्यांनी व्यंकोजीराजांना समजुतीची काही पत्रेही पाठवली. जिंजीच्या दक्षिणेकडील काही प्रदेश त्यांना दिला. त्यांची पत्नी दीपाबाई ही समजूतदार होती, तिने व्यंकोजींची समजूत घातली. महाराजांनी तिला चोळीबांगडीसाठी कर्नाटकातील थोडा प्रदेश दिला. महाराजांनी व्यंकोजीराजांना पत्रात लिहिले : “परक्या शत्रूंचा भरवसा धरू नये. पराक्रमाचा तमाशा दाखवावा.”{{संदर्भ हवा}} कर्नाटकातील विजय मिळवून महाराज रायगडावर परतले. या मोहिमेची दगदग जाणवत असतानाच वयाच्या पन्नासाव्या वर्षी त्यांना जंजिऱ्याच्या सिद्दीविरुद्ध आरमारी मोहीम काढावी लागली.{{संदर्भ हवा}} [[File:Maratha Empire 1680.PNG|thumb|सन १६८० मधील मराठी साम्राज्य]] == राज्यकारभार == === अष्टप्रधान मंडळ === शिवाजी महाराजांनी राज्यकारभारासाठी आठ मंत्री असलेले अष्टप्रधान मंडळाची नेमणूक केली होती. हे मंत्री राजांना राज्यकारभारविषयक कामाविषयी सल्ले देत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/topic/Ashta-Pradhan|title=Ashta Pradhan {{!}} Marathi council {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-04-03}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=२०३|language=English|oclc=956763986}}</ref> === मराठी आणि संस्कृत भाषा प्रात्साहन व विकास === शिवरायांच्या काळात राज्यकारभारात पारशी भाषेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. पण शिवरायांनी यात महत्त्वाचे बदल केले. शिवरायांनी आपल्या अधिकाऱ्यांची एक समिती नेमली. या समितीकडे पारशी व अरेबिक शब्दांऐवजी वापरता येण्यासारखे संस्कृत शब्द सुचवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती. या समितीने १६७७ मध्ये 'राज्यव्यवहारकोष' नावाचा शब्दकोश सादर केला. शिवरायांची राजमुद्रादेखील संस्कृतमधेच होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&pg=PA50&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> === धर्मविषयक धोरण === शिवाजी महाराजांनी धर्मनिरपेक्ष व सहिष्णु वृत्तीने राज्यकारभार चालवला. विविध धर्मांतील समन्वयावर त्यांचा विश्वास होता. जेव्हा औरंगझेबाने जिझिया कर आकारण्यास सुरुवात केली तेव्हा शिवरायांनी एका पत्राद्वारे जिझिया कर रद्द करण्याची मागणी करत औरंगझेबला त्यांनी अकबराप्रमाणे हिंदू धर्मातील श्रद्धा आणि क्षेत्रांबद्दल आदराने वागण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या सैन्यात सुरुवातीपासून मुस्लीम लोकांचा समावेश होता. १६५६ मध्ये पठाणांची पहिली तुकडी बनवण्यात आली. दर्या सारंग, शिवरायांच्या नौदलाचा प्रमुख एक मुस्लीम होता<ref name=":4">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=OY5LDwAAQBAJ&dq=Darya+Sarang+shivaji&pg=PT143&redir_esc=y#v=onepage&q=Darya%20Sarang%20shivaji&f=false|title=Medieval Maratha Country|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-072-9|language=en}}</ref>. संत रामदासांना शिवरायांचे गुरू मानण्यात येत होते, पण अलीकडील संशोधनावरून स्पष्ट झाले आहे की संत रामदास शिवरायांना कारकिर्दीच्या उत्तराधार्थ भेटले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&dq=n+his+own+army+Muslim+leaders+appear+quite+early,+and+the+first+Pathan+unit+joined+in+1656.+His+naval+commander+was,+of+course,+a+Muslim&pg=PA81&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji's seal, enlarged.jpg|इवलेसे|शिवरायांची राजमुद्रा]] === राजमुद्रा === राजमुद्राछत्रपती शिवाजीराजे जेव्हा पुण्याचा कारभार पाहू लागले, तेव्हा त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र राजमुद्रा तयार केली. शहाजीराजे व जिजाबाई यांची मुद्रा पारशी भाषेत होती, पण शिवाजी महाराजांनी राजमुद्रेसाठी संस्कृत भाषेचा वापर केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> या राजमुद्रेवरील मजकूर खालीलप्रमाणे "प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते"<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=uxeKDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT2&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80&hl=en|title=Shivaji Maharaj The Greatest (Prabhat Prakashan)|last=Gaikwad|first=Dr Hemantraje|date=2020-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-262-8|language=hi}}</ref> ज्याप्रमाणे प्रतिपदेचा चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो, तशीच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा व तिचा लौकिक वाढत जाईल असा याचा अर्थ होतो. == जयंती== {{मुख्य|शिव जयंती}} ===इतिहास=== भारतात इंग्रज येण्यापूर्वी तिथीनुसार व्यवहार होत असत. इंग्रजी राज्य आल्यावर [[ग्रेगरीय दिनदर्शिका|ग्रेगरीय दिनदर्शिकेनुसार]] व्यवहार होऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} ग्रेगरीय दिनदर्शिका भारतात लागू झाल्यावर ज्यांचा जन्म झाला त्यांची जयंती तारखेने करतात.{{संदर्भ हवा}} [[महात्मा फुले]], [[महात्मा गांधी]], [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]], [[लोकमान्य टिळक]] या सर्व महापुरुषांचा जन्म भारतात ग्रेगरीय दिनदर्शिका लागू झाल्यावर झाला होता. त्यामुळे त्यांची जयंती तारखेने केली जाते.{{संदर्भ हवा}} [[तुकाराम]], बसवेश्वर, शिवाजी, [[गौतम बुद्ध]] या साऱ्यांचा जन्म भारतात ग्रेगोरीय दिनदर्शिका लागू करण्यापूर्वी झालेला आहे. त्यांच्या काळात सारे व्यवहार तिथीने करत असत. त्यांचे जन्मदिवस तिथीने साजरे होतात.{{संदर्भ हवा}} आज ज्या ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेनुसार शिवाजी महाराजांच्या जन्माची तारीख १९ फेब्रुवारी अशी निश्चित केली आहे, ते कॅलेंडर शिवाजीच्या वेळेला युरोपातसुद्धा प्रचलित नव्हते.{{संदर्भ हवा}} इंग्रजांनी ग्रेगोरियन कॅलेंडर १७५२ साली स्वीकारले, तोपर्यंत त्यांच्या साम्राज्यात [[ज्युलियन दिनदर्शिका]] अधिकृत होती. ज्युलियन दिनदर्शिकेतील कालगणना व ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेतील कालगणना यांच्यात १७०० सालपर्यंत १० दिवसांचा तर १७०० सालापासून पुढे ११ दिवसांचा फरक येतो.{{संदर्भ हवा}} (ज्युलियन दिनदर्शिका पुढे गेली होती.) त्यामुळे ज्युलियन दिनदर्शिकेनुसार निर्धारित १९ फेब्रुवारी ही तारीख १० - ११ दिवसांनी चुकते. (४ ऑक्टोबर १५८२ ज्युलियन या तारखेनंतरचा पुढचा दिवस ग्रेगोरियन १५ ऑक्टोबर १५८२ येतो.).{{संदर्भ हवा}} अनेक ठिकाणी शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जी कालगणना प्रचलित होती त्यानुसार शिवाजी जयंती तिथीनुसार साजरी केली जाते. सरकारी जयंती तारखेनुसार असते.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीचा जन्म १६२७ साली झाला अशी जेव्हा मान्यता होती तेव्हा जयंतीची तिथी वैशाख शुद्ध तृतीया येत असे.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा जन्मसाल १६३० नक्की झाले तेव्हा तिथी फाल्गुन वद्य तृतीया येऊ लागली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीच्या जन्मावेळी जर ग्रेगोरीय दिनदर्शिका प्रचलित असती तर १६३० सालची फाल्गुन वद्य तृतीया १९ फेब्रुवारीला आली असती.{{संदर्भ हवा}} म्हणून, २००१ सालापासून १९ फेब्रुवारी ह्या तारखेला सरकारी शिवजयंती साजरी होते.{{संदर्भ हवा}} *पत्नी<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nYFCDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=8+wives+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Shivaji: The Great Maratha|last=Desai|first=Ranjit|date=2017-12-15|publisher=Harper Collins|isbn=978-93-5277-440-1|language=en}}</ref> # काशीबाई जाधव # गुणवंतीबाई इंगळे # पुतळाबाई पालकर # लक्ष्मीबाई विचारे # सईबाई निंबाळकर # सकवारबाई गायकवाड # सगुणाबाई शिंदे # सोयराबाई मोहिते * वंशज * मुलगे<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=wo40EAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=sons+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=The Life and Death of Sambhaji|last=Bhaskaran|first=Medha Deshmukh|date=2021-07-05|publisher=Penguin Random House India Private Limited|isbn=978-93-5492-029-5|language=en}}</ref> # छत्रपती [[संभाजी भोसले]] # [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * मुली<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiaforums.com/forum/topic/2491780|title=Shivaji Maharaj: List of Queens and Sons/Daughters {{!}} Veer Shivaji|website=India Forums|language=en|access-date=2022-02-23}}</ref> # अंबिकाबाई महाडीक # कमळाबाई (सकवारबाईची कन्या) # दीपाबाई # राजकुंवरबाई शिर्के (सगुणाबाईची मुलगी, गणोजी शिर्के यांची पत्नी) # राणूबाई पाटकर # सखुबाई निंबाळकर (सईबाईची मुलगी) * सुना/नातसुना # अंबिकाबाई{{संदर्भ हवा}} (सती गेली) # जानकीबाई{{संदर्भ हवा}} # राजारामांच्या पत्नी ताराबाई (माहेरच्या मोहिते)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://feminisminindia.com/2018/03/14/rani-tarabai-maratha-warrior/|title=Rani Tarabai - A Formidable Maratha Warrior {{!}} #IndianWomenInHistory|last=Godbole|first=Tanika|date=2018-03-13|website=Feminism In India|language=en-GB|access-date=2022-02-23}}</ref> # संभाजीच्या पत्नी येसूबाई{{संदर्भ हवा}} # राजसबाई{{संदर्भ हवा}} (पुत्र संभाजीची पत्नी) # <nowiki>सगुणाबाई{ (संभाजीपुत्र शाहूची पत्नी) {संदर्भ हवा}}</nowiki> * नातवंडे # संभाजीचा मुलगा - शाहू{{संदर्भ हवा}} # ताराबाई-राजारामाची मुले - दुसरा शिवाजी{{संदर्भ हवा}} # राजसबाईची मुले - दुसरा संभाजी{{संदर्भ हवा}} * पतवंडे # ताराबाईचा नातू रामराजा, याला शाहूने दत्तक घेतले, म्हणजे तो स्वतःचाच काका झाला.{{संदर्भ हवा}} # दुसऱ्या संभाजीचा मुलगा - द्वितीय शिवाजी (खरेतर ३रा शिवाजी) (कोल्हापूर) === सण === शिवाजीच्या जयंतीला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]त [[शिवजयंती]] म्हणतात. शिवाजीच्या जन्मदिनांकाबद्दल वाद असल्याने शिवजयंती महाराष्ट्रात वर्षभरात किमान दोनदा साजरी होते. त्या दिवशी दिवसभर ढोल-ताशे वाजवीत मिरवणुका निघतात आणि शिवाजीच्या पुतळ्यांना हार घालण्याचा कार्यक्रम होतो. मुंबईसारख्या शहरात शिवजयंतीच्या मिरवणुकीत १०० च्या वर मालमोटारी व त्यांवर देखावे असतात.{{संदर्भ हवा}} [[भिवंडी]] आणि [[मालेगाव]] येथे या दिवशी अनेकदा दंगली झाल्या. इ.स. १९७० साली भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक मशिदीसमोर फार काळ रेंगाळल्यामुळे तुफान दंगल झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक काढायला १४ वर्षांची बंदी घातली गेली.{{संदर्भ हवा}} इ.स. १९८४ साली परवानगी मिळाली आणि त्यावर्षी झालेल्या भीषण दंगलीत अनेक वाहने जळून खाक झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे आता मिरवणुकीत सामील होण्यास वाहने मिळत नाहीत. प्रत्येक शिवजयंतीच्या एक आठवडा आधी भिवंडीतले झोपडपट्टीवासी आपले चंबूगबाळे आवरून झोपडी सोडून परगावी जातात.{{संदर्भ हवा}} ==शिवाजी महाराज आणि चित्रपट== शिवाजीच्या जीवनावर अनेक चित्रपट निघाले; एक दूरचित्रवाणी मालिकाही निघाली. भालजी पेंढारकरांनी शिवाजीच्या मावळ्यांबद्दल काही चित्रपट काढले; त्यांतल्या काही चित्रपटांची नावे पुढे दिली आहेत : * गनिमी कावा * छत्रपती शिवाजी * तान्हाजी द अनसंग हीरो * नेताजी पालकर * फत्तेशिकस्त * बहिर्जी नाईक * बाळ शिवाजी * भारत की खोज (हिंदी) * मराठी तितुका मेळवावा * मी शिवाजीराजे भोसले बॊलतोय * राजमाता जिजाऊ (दूरचित्रवाणी मालिका) * राजा शिवछत्रपती (दूरचित्रवाणी मालिका) * वीर शिवाजी (हिंदी वेब सीरीज) * शेर शिवराज है * सरसेनापती हंबीरराव * जय शिवाजी जय भवानी ( दूरचित्रवाणी मालिका) ==हे सुद्धा पहा== * [[शिवाजी महाराज यांच्याबद्दल व्यक्त झालेली मते]] * [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]] == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} == बाह्य दुवे == * [http://www.hindujagruti.org/hinduism/national-icons/shivaji-maharaj/ शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/Nanded/his1.html मोगल-मराठा गोदावरी खोऱ्यातील संघर्ष] {{शिवाजी महाराज}} {{मराठा साम्राज्य}} {{DEFAULTSORT:भोसले, शिवाजीराजे}} [[वर्ग:शिवाजी महाराज| ]] [[वर्ग:भोसले घराणे]] [[वर्ग:छत्रपती]] [[वर्ग:मराठा साम्राज्य]] [[वर्ग:मराठी राजे]] [[वर्ग:ऐतिहासिक व्यक्ती]] [[वर्ग:भारतीय सेनानी]] [[वर्ग:इ.स. १६३० मधील जन्म]] [[वर्ग:सैनिकी पेशातील मराठी व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १६८० मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:महान भारतीय लोक]] ldzx6notqybg0lsot81m5132zs22lsn 2139184 2139183 2022-07-21T08:35:02Z अमर राऊत 140696 चित्र जोडले wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = छत्रपती शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | पदवी = [[छत्रपती]] | चित्र =Chatrapati Shivaji Maharaj.jpg | चित्र_शीर्षक = छत्रपती शिवाजी महाराज | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = मराठा साम्राज्य | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] ते [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डोंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]]पर्यंत | राजधानी = [[रायगड]] किल्ला | पूर्ण_नाव = शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | जन्म_दिनांक = [[फेब्रुवारी १९]], [[इ.स. १६३०|१६३०]] | जन्म_स्थान = [[शिवनेरी|शिवनेरी किल्ला]], [[पुणे जिल्हा|पुणे]] | मृत्यू_दिनांक = [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | मृत्यू_स्थान = [[रायगड]] | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]] | वडील = [[शहाजीराजे भोसले]] | आई = [[जिजाबाई]] | पत्नी = [[सईबाई]], [[सोयराबाई]], [[पुतळाबाई]], [[काशीबाई भोसले|काशीबाई]], [[सकवारबाई]], लक्ष्मीबाई, सगणाबाई, गुणवंतीबाई | संतति = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]], </br>[[छत्रपती राजारामराजे भोसले]]</br>अंबिका</br> कमळा </br> दीपा</br> राजकुंवर </br> राणू</br> सखू | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = 'प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते।' | राजचलन = [[होन]], [[शिवराई]], ([[सुवर्ण होन]], [[रुप्य होन]]) </br> |}} '''छत्रपती शिवाजीराजे भोसले''' (१९ फेब्रुवारी १६३० ते ३ एप्रिल १६८०) हे एक भारतीय राजे आणि [[मराठा साम्राज्य]]ाचे संस्थापक होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=w81YDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Shree Chhatrapati Shivajee Maharaj: श्री छत्रपती शिवाजी महाराज|last=Saran|first=Renu|date=2018-04-28|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5278-971-9|language=mr}}</ref> [[विजापूर]]च्या ढासळत्या [[आदिलशाही]]<nowiki/>मधून शिवरायांनी स्वतःचे स्वतंत्र राज्य निर्माण करून मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. इ.स. १६७४ मध्ये [[रायगड]] किल्ल्यावर औपचारिकपणे [[छत्रपती]] म्हणून त्यांचा [[राज्याभिषेक]] करण्यात आला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=XpzDDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=shivaji+rajyabhishek&hl=en|title=Lord of Royal Umbrella - Shivaji Trilogy Book II|last=Pradhan|first=Gautam|date=2019-12-13|publisher=One Point Six Technology Pvt Ltd|isbn=978-93-88942-77-5|language=en}}</ref> आपल्या कारकीर्दीत शिवाजी महाराजांनी [[मुघल साम्राज्य]], [[गोवळकोंडा|गोवळकोंड्याची]] [[कुतुबशाही]], [[विजापूर]]<nowiki/>ची [[आदिलशाही]] आणि युरोपियन वसाहतवादी शक्तींशी युती व शत्रुत्व दोन्ही केले. शिस्तबद्ध लष्कर व सुसंघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्रागतिक राज्य उभे केले. किनारी आणि अंतर्गत प्रदेशातील [[किल्ला|किल्ल्यांची]] डागडुजी करण्यासोबतच त्यांनी अनेक नवे किल्लेही उभारले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HgEoEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT116&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Hindu-Padpadshahi (Prabhat Prakashan)|last=Savarkar|first=Vinayak Damodar|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-89982-12-1|language=hi}}</ref> शिवरायांनी शिस्तबद्ध प्रशासकीय संघटनांसह सक्षम आणि प्रगतीशील नागरी शासन स्थापन केले. त्यांनी प्राचीन [[हिंदू]] राजकीय परंपरा, न्यायालयीन अधिवेशने पुनरुज्जीवित केली. प्रदेशातील भूभागाची इत्यंभूत माहिती, आश्चर्यजनक वेगवान हालचाली आणि [[गनिमी कावा|गनिमी काव्याचे]] तंत्र यांच्या सहाय्याने त्यांनी थोडक्या फौजेच्या सहाय्याने बलाढ्य अशा [[मुघल]] व [[आदिलशाही]] फौजांचा यशस्वीपणे सामना केला. राज्यकारभारात तत्कालीन रूढ असलेल्या [[पारशी]] भाषेऐवजी [[मराठी]] आणि [[संस्कृत]] भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात]] राष्ट्रवादी नेत्यांनी शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमी कथांचा वापर लोकांना एकत्रित आणण्यासाठी आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्यासाठी करून घेतला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=De_ftH3bm-MC&pg=PA1&redir_esc=y|title=Tilak and Gokhale: Revolution and Reform in the Making of Modern India|last=Wolpert|first=Stanley A.|date=1962|publisher=University of California Press|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji_British_Museum.jpg|इवलेसे|छत्रपती शिवाजी महाराजांचे हे चित्र [[लंडन]]<nowiki/>च्या [[ब्रिटीश संग्रहालय|ब्रिटीश संग्रहालयातील]] आहे. ता. १६८०-१६८७]] शिवाजी महाराजांचा वारसा निरीक्षक आणि काळानुसार बदलत होता. परंतु त्यांच्या मृत्यूनंतर सुमारे दोन शतकांनंतर, [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्य चळवळी]]<nowiki/>च्या उदयाबरोबर त्यांचे अधिक महत्त्व वाढण्यास सुरुवात झाली कारण अनेक भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांनी त्यांना आद्य-राष्ट्रवादी आणि [[हिंदू|हिंदूं]]<nowiki/>चे नायक मानले. [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] सामाजिक आणि राजकीय इतिहासामध्ये शिवाजी महाराजांचा मोठा प्रभाव आहे. शिवाजी महाराज हे [[मराठी लोक|मराठी लोकांच्या]] अस्मितेचा एक अविभाज्य भाग आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/renaissance-state-the-unwritten-story-of-the-making-of-maharashtra/oclc/1245346175|title=RENAISSANCE STATE: the unwritten story of the making of maharashtra.|last=KUBER|first=GIRISH|date=2021|publisher=HARPERCOLLINS INDIA|isbn=978-93-90327-39-3|location=S.l.|pages=६९-७८|language=English|oclc=1245346175}}</ref> शिवाजी महाराजांचा जन्मदिवस हा [[शिवजयंती]] म्हणून साजरा होतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/chhatrapati-shivaji-maharaj-jayanti-1645183673-1|title=Shivaji Jayanti 2022: History, Significance, Celebrations, Wishes and More on Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2022|date=2022-02-18|website=Jagranjosh.com|access-date=2022-02-19}}</ref> == बालपण व सुरुवातीचा काळ == [[चित्र:MainEntranceGate.jpg|इवलेसे|[[शिवनेरी किल्ला]]: शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान]] [[पुणे]] जिल्ह्यातील [[जुन्नर]] शहरानजीक वसलेल्या [[शिवनेरी]] या डोंगरी किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=I_P7THO8KJwC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA111&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80&hl=en|title=Bharat Ki Garimammaye Nariyan|publisher=Atmaram & Sons|language=hi}}</ref> इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांची नेमकी जन्मतारीख हा एकेकाळी मतभेदांचा मुद्दा होता. तो वाद नंतर मिटला. महाराष्ट्र राज्य शासनाने फाल्गुन वद्य तृतीया शके १५५१ (शुक्रवार, १९ फेब्रुवारी १६३०) ही शिवरायांची जन्मतारीख २००१ साली स्वीकारली.<ref>टाइम्स ऑफ इंडिया [http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals] (इंग्लिश मजकूर)</ref> इतर संभाव्य तारखांमध्ये ६ एप्रिल १६२७ (वैशाख शुद्ध तृतीया) ही एक जन्मतारीख मानली जात होती.<ref>पहा [http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf Mohan Apte, Porag Mahajani, M. N. Vahia. Possible errors in historical dates: Error in correction from Julian to Gregorian Calendars.]</ref> एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावरील शिवाई देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा अशी प्रार्थना केली होती म्हणून या मुलाचे नाव 'शिवाजी' ठेवले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ncdPCgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=history+of+name+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Chatrapati Shivaji: The Great Indian Warrior|last=Saran|first=Renu|publisher=Junior Diamond|isbn=978-93-83990-12-2|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या वेळी दख्खनमधील राजसत्ता [[विजापूर]], [[अहमदनगर]] आणि [[गोवळकोंडा]] या तीन मुसलमानी सल्तनतींमध्ये विभागलेली होती. शहाजीराजांनी आपली निष्ठा वेळोवेळी अहमदनगरची [[निजामशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि मुघल यांच्यादरम्यान बदलली; पण त्यांनी पुणे ही नेहमीच आपली जहागिरी ठेवली आणि स्वतःची एक लहानशी फौज पदरी बाळगली.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[शहाजीराजे भोसले]] हे प्रथम अहमदनगरच्या निजामशहाच्या पदरी एक सरदार म्हणून होते. [[मलिक अंबर]] ह्या निजामशहाच्या प्रभावी [[वजीर|वजिराच्या]] मृत्यूनंतर मोगल सम्राट [[शाह जहान|शहाजहानच्या]] सैन्याने [[इ.स. १६३६]] मध्ये अहमदनगरवर चाल करून ते शहर आपल्या ताब्यात घेतल्यानंतर शहाजीराजे विजापूरच्या आदिलशहाच्या पदरी सरदार म्हणून रूजू झाले.आदिलशहाने त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शहाजीराजांनी [[तुकाबाई|तुकाबाईंशी]] आपला दुसरा विवाह केला.{{संदर्भ हवा}} लहान शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या [[व्यंकोजी (एकोजी) भोसले|एकोजी भोसले]] ([[व्यंकोजी भोसले]]) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या [[तमिळनाडू]]मधील [[तंजावर|तंजावरला]] आपले राज्य स्थापन केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> *[[जिजाबाई]] (आई) जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुनःस्थापना करायला सुरुवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही (मोठेपणीच्या [[सिंहगड|सिंहगडावरच्या]] स्वारीसारख्या) प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले शिवाजीमहाराजांच्या त्या आद्यगुरू होत. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4p4bAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&hl=en|title=Marāthekālīna prasiddha vyaktīñel hastāk-harayukta paire|last=Archives|first=Maharashtra (India) Department of|date=1969|language=mr}}</ref> [[चित्र:Deccan,_ritratto_di_chhatrapati_shivaji_maharaj,_bijapur_1675_ca.jpg|इवलेसे|विजापूरच्या वस्तुसंग्रहालयातील चित्र.]] मार्गदर्शक[[युद्धाभ्यास]] आणि [[रणनीती]] तसेच राजकारभार ह्यासंबंधी प्राथमिक मार्गदर्शन त्यांना शहाजीराजांकडून, दप्तरव्यवस्था व न्यायव्यवस्थेचे शिक्षण दादोजी कोंडदेव मलठणकर यांचेकडून,{{संदर्भ हवा}} तर परकीय सत्तेविरूद्ध लढा करण्याकरता आवश्यक असलेल्या शिस्तीचे शिक्षण जिजाबाईंकडून{{संदर्भ हवा}} मिळाले असे मात्र उपलब्ध ऐतिहासिक माहितीवरून निश्चितपणे सांगता येते. जिजाबाई यांनी बाल शिवाजीच्या शिक्षणाची जबाबदारी घेऊन त्यांस युद्धकला व राजनीतिशास्त्राचे शिक्षण देवविले.{{संदर्भ हवा}} शिवाय संत [[एकनाथ]] महाराजांच्या [[भावार्थ रामायण]], [[भारूड]] इत्यादींच्या माध्यमातून बाल शिवबाच्या मनात स्वराज्याचे स्फुल्लिंग चेतविले. == पहिली स्वारी - तोरणगडावर विजय== [[इ.स. १६४७]] मध्ये वयाच्या १७ व्या वर्षी शिवाजीराजांनी आदिलशहाच्या ताब्यातला [[तोरणगड]] जिंकला आणि स्वराज्याची मुहूर्तमेढ रोवली. तोरणगड हे स्वराज्याचे तोरणच ठरले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Xg4uEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT29&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87&hl=en|title=Yojana May 2021 (Marathi): A Development Monthly|last=Division|first=Publications|publisher=Publications Division Ministry of Information & Broadcasting|language=mr}}</ref> त्याच साली शिवाजीराजांनी [[कोंढाणा]] ([[सिंहगड]]), आणि [[पुरंदर]] हे किल्ले आदिलशहाकडून जिंकून पुणे प्रांतावर पूर्ण नियंत्रण मिळवले. या शिवाय तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी [[राजगड]] असे ठेवले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=198|language=English|oclc=956763986}}</ref> शिवाजीराजांच्या यशस्वी स्वाऱ्या बिथरून शिवाजीराजांना आळा घालण्याची एक युक्ती म्हणून आदिलशहाने शहाजीराजांना अटक केली.<ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A.R.|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute,}}</ref> शिवाय सुमारे ५००० फौज घेऊन [[फत्तेखान]] नावाच्या सरदाराला शिवाजीराजांवर हल्ला करण्यास पाठवले. शिवाजीराजांनी [[पुरंदर|पुरंदरावर]] फत्तेखानाचा पराभव केला.{{संदर्भ हवा}} [[बाजी पासलकर]] सैन्यासकट पळत्या फत्तेखानाच्या पाठलागावर सासवडपर्य़ंत गेले. सासवडजवळ झालेल्या लढाईत बाजी पासलकरांचा मॄत्यू झाला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी मोगल बादशाह शाहजहान यास त्याच्या दख्खनच्या सुभेदाराकरवी (शहजादा [[मुरादबक्ष]]) पत्र पाठवून शहाजीराजांसकट त्याच्या चाकरीत जायची इच्छा प्रकट केली.{{संदर्भ हवा}} त्याचा परिणाम म्हणून शाहजहानाने आदिलशहावर दबाव आणला आणि परिणामी शहाजीराजांची सुटका झाली. परंतु त्यासाठी शिवाजीराजांना [[कोंढाणा]] किल्ला, आणि शहाजीराजांना [[बंगळूर]] शहर आणि कंदर्पीचा किल्ला आदिलशहाला द्यावा लागला.{{संदर्भ हवा}}[[चित्र:Shivaji jijamata.JPG|thumb|right|200px|जिजाबाई व बाल शिवाजी]] == जावळी प्रकरण == आदिलशहाशी इमान राखणारा [[जावळी|जावळीचा]] [[सरदार]] [[चंद्रराव मोरे]] शहाजीराजे आणि शिवाजीराजे यांच्याविरूद्ध आदिलशहाकडे कुरापती काढत असे.{{संदर्भ हवा}} त्याला धडा शिकविण्यासाठी [[इ.स. १६५६]] साली शिवाजी महाराजांनी [[रायरीचा किल्ला]] सर केला. त्यामुळे [[कोकण]] भागात स्वराज्याचा विस्तार झाला.{{संदर्भ हवा}} == पश्चिम घाटावर नियंत्रण == [[इ.स. १६५९]] पर्यंत शिवाजीराजांनी जवळपासच्या पश्चिम घाटातील आणि [[कोकण|कोकणातील]] चाळीस किल्ले जिंकले होते.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == अफझलखान प्रकरण == आदिलशहाच्या ताब्यात असणारे किल्ले जिंकत राहिल्यामुळे [[इ.स. १६५९]] साली आदिलशहाने दरबारात शिवाजी महाराजांना संपविण्याचा विडा ठेवला.हा विडा दरबारी असलेल्या [[अफझलखान]] नावाच्या सरदाराने उचलला. मोठ्या सैन्यासह आणि लवाजम्यासह अफझलखान मोहिमेवर निघाला. वाटेत खानाच्या सैन्याने तुळजापूर व विठ्ठल मंदीराची नासधूस केली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=HHyVh29gy4QC&pg=PA208&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Mughal Empire|last=Richards|first=John F.|date=1993|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-56603-2|language=en}}</ref> अफझलखान वाईजवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या [[महाबळेश्वर]]जवळ असलेल्या [[प्रतापगड|प्रतापगडावरून]] त्यास तोंड देण्याचे ठरवले. तहाची बोलणी सुरू झाली आणि अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वतः यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील यांनी) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले. भेटीच्या नियमांनुसार दोन्ही पक्षांकडील मोजकीच माणसे भेटीसाठी येतील आणि दरम्यान सर्वांनी निःशस्त्र राहण्याचे ठरले.<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> शिवाजीराजांना अफझलखानच्या दगाबाजपणाची कल्पना होती. एका दशकापूर्वी खानाने अशाच एका भेटीमध्ये एका हिंदू सरदाराला कैद केले होते. त्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून [[चिलखत]] चढविले आणि सोबत [[बिचवा]] तसेच [[वाघनखे]] ठेवली. [[बिचवा]] चिलखतामध्ये दडविला होता तर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणारी नव्हती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांसोबत [[जिवा महाला]] हा विश्वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबत [[सय्यद बंडा]] हा तत्कालीन प्रख्यात असा [[दांडपट्टा|दांडपट्टेबाज]] होता.प्रतापगडावरील एका छावणीमध्ये भेट ठरली. भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/satara/celebrate-shiv-pratap-day-2021-at-pratapgad-satara-bam92|title=Shivpratap Din : शिवरायांचा 'हा' प्रसंग आठवला, तर अंगावर काटा आल्याशिवाय राहणार नाही|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-02-26}}</ref> त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. [[सय्यद बंडाने]] तत्क्षणी शिवाजीवर दांडपट्ट्याचा जोरदार वार केला जो तत्पर जिवा महालाने स्वतःवर झेलला आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच "होता जिवा म्हणून वाचला शिवा" ही म्हण प्रचलित झाली.<ref name=":1">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन तोफांचे बार प्रतापगडावरून काढण्यात आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळ्यांनी हल्ला करून खानाच्या सैन्याची दाणादाण उडविली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> खानाचा मुलगा [[फाजलखान]] आणि इतर काही सरदार लपूनछपून वाईच्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचा [[जनाना]] होता. ते पाठलागावर असलेल्या [[नेताजी पालकर|नेताजीच्या]] सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, हत्ती व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळाले.<ref name=":0" /> अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे अंत्यसंस्कार [[इस्लाम धर्म|इस्लामी]] पद्धतीने{{संदर्भ हवा}} करून त्याची एक कबर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बांधली{{संदर्भ हवा}} आणि त्या कबरीच्या कायम देखभालीची व्यवस्था केली. अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या सरदाराला कोकणपट्ट्यातील आणखी किल्ले आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले.{{संदर्भ हवा}} स्वतः राजे सातारा प्रांतात घुसून कोल्हापुरापर्यंत गेले व त्यांनी पन्हाळा जिंकून घेतला. [[नेताजी पालकर|नेताजीने]] त्याच्या सैन्यासह जवळपास विजापुरापर्यंत धडक मारली.{{संदर्भ हवा}} आधुनिक काळात अफझलखानच्या मृत्यूचा हा दिवस शिवप्रताप दिन म्हणून साजरा केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/photo-gallery/news/maharashtra-celebrate-shivpratap-din-2021-at-pratapgad-satara-1017535|title=Shivpratap Din 2021 : प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा, शिवप्रेमींना येण्यास बंदी घातल्यानं नारा|last=वैद्य|first=विनीत|date=2021-12-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-02-26}}</ref> ==प्रतापगडाची लढाई== ''पहा [[प्रतापगडाची लढाई]]'' ==कोल्हापूरची लढाई == ''पहा [[कोल्हापूरची लढाई]]'' == सिद्दी जौहरचे आक्रमण == अफझलखानच्या मृत्यूमुळे चिडलेल्या [[आदिलशहा]]ने त्याचा सेनापती [[सिद्दी जौहर]] यास सर्व शक्तीनिशी हल्ला करण्याचा आदेश दिला. [[इ.स. १६६०]] साली झालेले हे आक्रमण स्वराज्यावरील अनेक मोठ्या संकटांपैकी एक समजले जाते.{{संदर्भ हवा}} त्यासुमारास शिवाजीराजे मिरजेच्या किल्ल्याला वेढा घालून होते. सिद्दीच्या आक्रमणाची बातमी येताच राजे [[पन्हाळगड|पन्हाळगडावर]] गेले आणि सिद्दी जौहरला त्याचा सुगावा लागताच त्याने गडालाच वेढा घातला आणि गडाची रसद तोडली.{{संदर्भ हवा}} काही दिवस गडावरील सर्वांनी तग धरली पण सिद्दीचा वेढा उठण्याचे काही लक्षण दिसेना तेव्हा सर्वांशी खलबत करून शिवाजीराजांनी जवळच्या [[विशालगड|विशालगडावर]] पोहोचावे असा निर्णय घेतला. पन्हाळगडावरून एके रात्री शिवाजीराजे आणि काही मंडळी गुप्त रस्त्याने शिताफीने निसटले.{{संदर्भ हवा}} ह्याचा पत्ता लागताच सिद्दी जौहरने सिद्दी मसऊदच्या बरोबर काही सैन्य पाठलागावर रवाना केले.{{संदर्भ हवा}} == पावनखिंडीतील लढाई== पहा ''[[पावनखिंडीतील लढाई]]'' [[File:Entrance to Pavan Khind.jpg|thumb|left|200px|पावनखिंड स्मारक]] पन्हाळगडापासून काही अंतरावर वाटेत सिद्दीच्या सैन्याने त्यांना [[घोडखिंड|घोडखिंडीत]] गाठले आणि हातघाईची लढाई सुरू झाली. तेव्हा शिवाजीराजांचे विश्वासू पराक्रमी सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे|बाजी प्रभु देशपांडे]] यांनी शिवाजीराजांना विनंती केली की त्यांनी विशालगडासाठी पुढे कूच करावी आणि खिंडीतील लढाई स्वतः लढतील. विशालगडावर पोहोचताच तोफांच्या तीन डागण्या ऐकू आल्या म्हणजे शिवाजीराजे सुखरूप गडावर पोहचले असा संदेश मिळेल. बाजी प्रभु देशपांड्यांनी वचन दिले की जो पर्यंत तोफांचे तीन आवाज ऐकू येणार नाहीत तो पर्यंत सिद्दी जौहरला खिंडीमद्ध्येच झुंजवत ठेवतील. शिवाजीराजांना ते पटेना पण 'बाजी'च्या विनंतीवजा हट्टापुढे त्यांनी यास मान्यता दिली आणि विशालगडासाठी कूच केले बाजींनी सिद्दीच्या सैन्याला रोखून धरण्यासाठी प्रयत्नांची शर्थ केली, पण संख्येने कितीतरी पटीने अधिक सैन्यापुढे बाजीप्रभूंनी प्राणांची बाजी लावली. ते स्वतः प्राणांतिक रितीने घायाळ झाले होते. शेवटी सैनिकांनी मृत्युपथावर असलेल्या घायाळ बाजींना एके ठिकाणी आणून बसविले, पण बाजींचे प्राण कानाशी साठले होते. थोड्या वेळाने तोफांचे तीन आवाज ऐकू आले आणि शिवाजीराजे गडावर पोहोचल्याचा तो संदेश समजल्यावरच बाजी प्रभु देशपांडे यांनी प्राण सोडले. शिवाजीराजांना ही बातमी फार चटका लावून गेली. बाजीप्रभू हे ज्या घोडखिंडीत लढले आणि स्वतःच्या प्राणांचे बलिदान दिले त्या घोडखिंडीचे नाव शिवरायांनी [[पावनखिंड]] असे बदलले. बाजीप्रभूच्या बलिदानाने पावन झालेली ती पावनखिंड.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref> ==[[पुरंदर किल्ला|पुरंदरा]]चा तह== ''पहा [[पुरंदराचा तह]]'' == मोगल साम्राज्याशी संघर्ष == तत्कालीन मोगल साम्राज्य हे भारतातील सर्वांत बलाढ्य होते आणि [[औरंगजेब|औरंगजेब]] हा अतिशय कठोर आणि कडवा [[मोगल बादशहा]] [[दिल्ली]] येथे शासन करीत होता.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == शाहिस्तेखान प्रकरण == मोगल साम्राज्याचा [[नर्मदा नदी]]पलीकडे विस्तार, तसेच शिवाजी महाराजांच्या राज्यविस्ताराला वेसण घालणे या दोन हेतूंसाठी औरंगजेबाने त्याचा मामा [[शाहिस्तेखान]] याला [[दख्खन|दख्खनच्या]] मोहिमेवर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} प्रचंड मोठा लवाजमा, सैन्य आणि फौजफाटा सोबत घेऊन शाहिस्तेखान निघाला आणि वाटेत असणाऱ्या प्रत्येक राज्यात, गावात त्याने दहशत पसरवीत जमेल तेवढा जमेल तेथे विध्वंस केला.{{संदर्भ हवा}} शेवटी पुण्याजवळील [[चाकणचा किल्ला]] जिंकून पुण्यातील शिवाजीराजांच्या [[लाल महाल|लाल महालातच]] तळ ठोकला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी एक धाडसी निर्णय घेतला तो म्हणजे लाल महालात शिरून खानाला संपविण्याचा. लाल महालात आणि अवतीभोवती खडा पहारा असे आणि महालात शिरणे अतिशय जोखमीचे काम होते.{{संदर्भ हवा}} एके रात्री लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या माणसांसह स्वतः शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले.{{संदर्भ हवा}} महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि तेवढ्यातच शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली.{{संदर्भ हवा}} अनेकदा या गोष्टीचा अप्रत्यक्ष फायदा शिवाजी महाराज किंवा त्यांच्या सैन्याला मिळाला.{{संदर्भ हवा}} शत्रू सैन्यामध्ये शिवाजी महाराज घुसल्याच्या केवळ अफवा पसरवून संख्येने किरकोळ असलेल्या मावळ्यांनी संख्येने अनेक पटींनी मोठ्या सैन्याची उडविलेली दाणादाण ही याच गोष्टीची साक्ष देऊ शकते. [[इ.स. १६६३]] सालचे शाहिस्तेखान प्रकरण शिवाजीराजांच्या जीवनात आणखी एका नाट्यमय प्रसंगाची भर घालून गेले.{{संदर्भ हवा}} == सुरतेची पहिली लूट == [[इ.स. १६६४]]. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतेत असत. मोगलांना किंवा इतर सुलतानांना ही चिंता फार सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली [[सुरतेची पहिली लूट]]. आजच्या [[गुजरात]] राज्यातील [[सुरत]] शहर हे तत्कालीन मोगल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत शहरांमध्ये गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मोगल सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर.<ref name=":5">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> लुटीचा इतिहास [[भारत|भारतामध्ये]] अतिशय रक्तरंजित आणि विनाशक आहे. त्या पार्श्वभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली. मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.<ref name=":4" /> == मिर्झाराजे जयसिंह प्रकरण == [[File:Jai Singh and Shivaji.jpg|250px|thumb|right|पुरंदरचा तह]] [[इ.स. १६६५]]. औरंगजेबाने त्यांचे पराक्रमी सेनापती [[मिर्झाराजे जयसिंह]] याला प्रचंड सैन्यासह पाठविले. शिवाजीराजांचा प्रतिकार थिटा पडला आणि निर्णायक लढाईनंतर [[पुरंदर|पुरंदरचा]] तह झाला आणि शिवाजीराजांना तहाच्या अटींनुसार २३ किल्ले द्यावे लागले.<ref name=":2" /> त्याबरोबरच स्वतः [[आग्रा]] (तत्कालीन मोगल राजधानी) येथे पुत्र संभाजी यासह औरंगजेबासमोर हजर होण्याचे कबूल करावे लागले.<ref name=":5" /> == आगऱ्याहून सुटका == [[इ.स. १६६६]] साली औरंगजेबाने शिवाजीराजांना [[दिल्ली]] येथे भेटीसाठी आणि विजापूरवर त्यांनी केलेल्या आक्रमणावर चर्चा करण्यास बोलाविले. त्यानुसार शिवाजीराजे दिल्लीला पोहोचले. त्यांच्यासोबत नऊ वर्षांचा [[छत्रपती संभाजी महाराज|संभाजी]] देखील होता. परंतु दरबारात त्यांना कनिष्ठ सरदारांच्या समवेत उभे केले. ह्या सरदाराना शिवरायांनी लढाईमध्ये हरवले होते अशा सरदारांसोबत उभे करून शिवाजीसारख्या राजांचा उपमर्द केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yBlKh1Pwof0C&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> या अपमानामुळे अतिशय नाराज होऊन शिवाजीराजे तडक दरबाराबाहेर पडले असता त्यांना तत्क्षणी अटक करून नजरकैदेत ठेवण्यात आले. लवकरच त्यांची रवानगी जयसिंहाचे पुत्र [[मिर्झाराजे रामसिंग]] यांच्याकडे [[आग्रा]] येथे करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} [[File:SIVAJI OPENLY DEFIES THE GREAT MOGHUL.gif|thumb|left|शिवाजीराजे दिल्ली दरबारात]] शिवाजीबद्दल आधीपासूनच धास्ती असल्यामुळे त्यांच्यावर कडक पहारा ठेवला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटकेसाठी प्रयत्‍न फोल ठरले होते.{{संदर्भ हवा}} शेवटी शिवाजीराजांनी एक योजना आखली. त्या योजनेनुसार त्यांनी आजारी पडल्याचे निमित्त केले आणि त्यांच्या प्रकृतिस्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना व दर्ग्यांना मिठाईचे पेटारे पाठविण्यात येऊ लागले. सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात पण काही दिवसांनी यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. या गोष्टीचा फायदा घेऊन एक दिवस शिवाजीराजे आणि संभाजी एकेका पेटाऱ्यामध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले. कोणास संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू [[हिरोजी फर्जंद]] हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली. तोपर्यंत शिवाजी निसटून २४ तास झाले होते.{{संदर्भ हवा}} आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि लगोलग स्वराज्याकडे न जाता मथुरेकडे गेले, तेथे संभाजीला त्यांनी वेगळ्या मार्गाने काही दुसऱ्या विश्वासू माणसांबरोबर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} एका संन्याशाच्या वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या. ते स्वतः अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगजेबाच्या हातात पडायचे नाही.{{संदर्भ हवा}} यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्लीभेटीपूर्वी त्यांनी राज्यकारभारासाठी जे [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ|अष्टप्रधानमंडळ]] स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार मोठे यश आहे.{{संदर्भ हवा}} == सर्वत्र विजयी घोडदौड == शिवाजीराजे परतल्यानंतर त्यांनी झालेल्या अपमानाचा सूड घेण्यासाठी [[पुरंदरचा तह|पुरंदरच्या तहात]] दिलेले सर्व तेवीस किल्ले जिंकून घेतले. त्यांनी त्यातील पहिल्यांदा [[कोंढाणा]] घ्यायचे ठरवले. कोंढाण्याच्या लढाईत सुभेदार [[तानाजी मालुसरे]] यांस लढताना वीरमरण आले.{{संदर्भ हवा}} == राज्याभिषेक == [[File:The coronation of Shri Shivaji.jpg|thumb|left|राज्याभिषेक]] शिवाजी भोसले हे अभिषिक्त राजे नसल्याचे अनेक व्यावहारिक तोटे शिवराय व त्यांच्या साथीदारांना जाणवत होते. शिवाजीराजांनी मोठ्या प्रदेशावर स्वामित्व स्थापन केलेले आणि अपार धन मिळविले अहोते. त्यांच्याजवळ मजबूत लष्कर आणि नौदल होते आणि असंख्य सैनिकांवर त्यांचा हुकूम चालत होता. असे असले तरी सैद्धांतिकदृष्ट्या ते अजून राजे बनले नव्हते. मुघल सम्राटाच्या लेखी ते एक जमीनदार होते.आदिलशहासाठी ते एका जहागीरदाराचे बंडखोर पुत्र होते कोणत्याही राजासोबत समान दर्जाचा दावा ते करू शकत नव्हते. तसेच ज्या लोकांवर त्यांचे राज्य होते त्या लोकांकडून स्वामीनिष्ठेची वा भक्तीची खरीखुरी अपेक्षा राज्याभिषेकाशिवाय करणे चुकीचे होते.<ref name=":0" /> राज्याभिषेकाशिवाय त्यांच्या आज्ञांना किंवा आदेशांना अखिल रयत गांभीर्याने घेईलच असे नव्हते. राज्याभिषेक झालेला नसल्याने कोणत्याही तहावर स्वाक्षरी करणे, विधीवत मार्गाने एखाद्याला जमीन देणे व आपल्या राजकीय सत्तेच्या भविष्याची हमी देणे शक्य नव्हते आपल्या राजकीय निर्मितीला (स्वराज्याला) कायदेशीर मान्यता मिळवून देऊन तिचे अस्तित्व कायम राखण्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/new-cambridge-history-of-india-ii-the-indian-states-and-the-transition-to-colonialism-4-the-marathas-1600-1818/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, 4, II, 4,|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|language=English|oclc=489626023}}</ref> ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून हेही स्पष्ट दिसते सामाजिकदृष्ट्या भोसले घराण्याशी समान असलेल्या अनेक मराठा सरदारांमध्ये त्याकाळी मत्सराची भावना निर्माण झालेली होती. असे लोक स्वतःला शिवाजीराजांचे सेवक म्हणवून घेण्यास नकार देत होते व आपण आदिलशहाचे एकनिष्ठ सेवक आहोत असे म्हणत होते.<ref name=":1" /> त्यांच्या लेखी अजूनही शिवाजी भोसले हे बंडखोर आणि स्वामीद्रोही होते. त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्यासाठीही राज्याभिषेक गरजेचा होता. औपचारिक राज्याभिषेकामुळे अशा मत्सरी सरदारांना शिवाजी भोसले हे आता छत्रपती आहेत आणि विजापूर व गोवळकोंड्याच्या शहांप्रमाणेच समान दर्जाचे राजे आहेत असा संदेश गेला असता.<ref name=":0" /> प्राचीन हिंदू शास्त्राप्रमाणे केवळ क्षत्रिय वर्णातील व्यक्तीसच राजा म्हणून अभिषिक्त केले जाऊ शकत होते आणि अशी व्यक्तीच हिंदू रयतेचा राजा असल्याचा दावा करू शकत होती.<ref name=":2" /> शिवाजी महाराजांचे भोसले कूळ हे क्षत्रिय म्हणून गणले जात नव्हते, तसेच ते ब्राह्मणही नव्हते. अर्थातच या शास्त्रांनुसार भोसले कूळ शूद्र होते आणि अशा कुळातील व्यक्तीस राजा होण्याचा अधिकार नव्हता.<ref name=":2" /> शिवाजी भोसले यांचा राज्याभिषेक अधिकृतपणे त्यांना 'क्षत्रिय' जाहीर करून झाला तरच भारताच्या सर्व भागातील ब्राह्मण उपस्थित राहून त्यांना आशीर्वाद देतील अशी परिस्थिती निर्माण झाली.<ref name=":2" /> शूद्रकुलोत्पन्न म्हणून राज्याभिषेकासाठी आक्षेप घेणाऱ्यांची तोंडे बंद करू शकेल अशा पंडिताची म्हणूनच त्यावेळी स्वराज्यास गरज होती. विश्वेश्वर नामक पंडिताच्या रूपात ही गरज पूर्ण झाली. या पंडिताचे टोपणनाव 'गागाभट्ट' असे होते<ref name=":2" /> आणि तो तत्कालीन ब्रह्मदेव वा व्यास म्हणून काशीक्षेत्री प्रसिद्ध होता.<ref name=":2" /> सुरुवातीस काही आढेवेढे घेतल्यानंतर पंडित गागाभट्ट शिवाजी भोसले यांना क्षत्रिय मानण्यास तयार झाले. उदयपूरच्या क्षत्रिय घराण्याशी भोसले कुळाचा संबंध होता हे सिद्ध करण्यात बाळाजी आवजी आणि अन्य काही साथीदारांचा पुढाकार होता. त्यांनी भोसले कुळाची वंशावळी मांडून भोसले कूळ हे प्रभू रामचंद्राच्या सूर्य वंशातील शुद्ध क्षत्रिय घराणे आहे हे सिद्ध केले. अशा भक्कम पुराव्यानंतर गागाभट्ट महाराष्ट्रात येऊन शिवाजी भोसले यांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित म्हणून जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार झाले. अर्थात त्यासाठी त्यांनी मोठी दक्षिणाही घेतली. शिवराय आणि त्यांच्या साथीदारांनी साताऱ्यापासून अनेक मैल चालत जाऊन गागाभट्टाचे जंगी स्वागत केले.<ref>शिवाजी अँड हिज टाईम्स, लेखक जदुनाथ सरकार, प्रकाशक लाँगमन्स, ग्रीन अँड कं., दुसरी आवृत्ती, १९२०</ref> [[जून ६|६ जून]] [[इ.स. १६७४]] रोजी शिवाजीराजांना रायगडावर राज्याभिषेक करण्यात आला. त्या दिवसापासून शिवाजीराजांनी [[शिवराज्याभिषेक शक]] सुरू केला आणि [[शिवराई]] हे चलन जारी केले. या शिवाय नवी कालगणना सुरू होऊन नवा शक सुरू झाला, फारसी-संस्कृत शब्दकोश बनवला गेला. यामध्ये फारसीच्या जागी संस्कृत शब्द वापरणे यासाठी हुकुम जारी केले.{{संदर्भ हवा}} तसेच पंचांगशुद्धी करण्याची सक्ती केली. यासाठी कृष्ण दैवज्ञ नामक ज्योतिषी आणवला. या ज्योतिष्याने ग्रंथ लेखन करावे आणि संबंधितांना रित घालून द्यावी असा आदेश दिला. तसेच त्याज कसडून 'करणकौस्तुभ' नामक ग्रंथही लिहवून घेतला.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === दुसरा राज्याभिषेक === गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त किंवा तांत्रिक पद्धतीने अश्विन शुद्ध पंचमी (२४ सप्टेंबर १६७४) रोजी करून घेतला अशी माहिती ‘शिवराज्याभिषेक कल्पतरू’ नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> अनिरुद्ध सरस्वती या कवीने हा ग्रंथ लिहिलेला असून त्यामध्ये निश्चलपुरी गोसावी आणि गोविंद या दोन व्यक्तींचा संवाद काव्यरूपात दिलेला आहे. त्यात असे म्हटले आहे की “गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकामध्ये अनेक चुका झाल्या आणि त्याचे विपरीत परिणाम महाराजांना भोगावे लागत आहेत.”<ref name=":3">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> त्यामध्ये सेनापती प्रतापराव गुजर यांचा मृत्यू, प्रतापगडावर वीज पडणे, महाराजांची पत्नी काशीबाई यांचा मृत्यू, तसेच राज्याभिषेकानंतर केवळ बारा दिवसांनी राजमाता जिजाबाई यांचा मृत्यू इत्यादी घटनांचा उल्लेख आहे. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की वैदिक पद्धतीच्या राज्याभिषेकाविषयी काही समज-गैरसमज तत्कालीन पुरोहितांमध्ये असावेत. विशेषतः तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणारे पुरोहित वैदिक विधींपेक्षा तांत्रिक विधींना श्रेष्ठ मानत असावेत आणि म्हणून तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरोहितांनी पौराणिक किंवा तांत्रिक अभिषेक करून घेण्याविषयी शिवाजी महाराजांना आग्रह केला असावा.<ref name=":3" /> कारण काहीही असो २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांचा दुसरा राज्याभिषेक तांत्रिक पद्धतीने झाला. राज्याभिषेकाचा हा समारंभ अतिशय साध्या पद्धतीने पार पडला. तत्कालीन पाश्‍चात्त्य वखारवाल्यांनी किंवा फारशी तवारिखकारांनी या दुसऱ्या राज्याभिषेकाच्या उल्लेख केलेला आढळत नाही.<ref>छत्रपती शिवाजी महाराज, लेखक डॉ. प्र. न. देशपांडे, प्रकाशक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, द्वितीयावृत्ती, जुलै २००७.</ref> == दक्षिण दिग्विजय == शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर अल्पावधीतच दिनांक १७ जून १६७४ रोजी जिजाऊ मांसाहेब मृत्यू पावल्या.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांचा मोठा आधार गेला. त्यानंतर शिवरायांनी [[कर्नाटक]] प्रांतावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला.{{संदर्भ हवा}} त्यांना [[आदिलशाही]]ची फारशी भीती नव्हती, परंतु दिल्लीचा मोगल बादशहा [[औरंगजेब]] हा मात्र मराठ्यांचे राज्य नष्ट करण्यासाठी टपून बसला होता.{{संदर्भ हवा}} तो स्वराज्याचा घास केव्हा येईल याचा नेम नव्हता. मोगलांचे संकट स्वराज्यावर आले तर दक्षिणेतही एखादे मजबूत सैनिकी ठाणे असावे असा विचार शिवरायांच्या मनात आला; म्हणून त्यांनी दक्षिणेकडे मोहिमा करण्याचे ठरवले. [[राजाराम]] महाराजांच्या काळात [[जिंजी]] किती महत्त्वाची ठरली हे पाहता शिवरायांची दूरदृष्टी स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} या मोहिमेसाठी शिवरायांनी गोवळकोंड्याच्या कुतुबशाहाची मदत मागितली. अशी मदत देण्याचे त्याने खुशीने कबूल केले. दक्षिण मोहिमेमागे शिवरायांचा आणखी एक हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} त्यांचे सावत्र भाऊ [[व्यंकोजीराजे]] हे दक्षिणेतील तंजावरची जहागीर सांभाळून होते. शहाजीराजांची कर्नाटकातील जहागिरीही त्यांच्याकडे होती. त्यांची भेट घेऊन स्वराज्याच्या कार्यासाठी त्यांची काही मदत मिळाली तर पहावे असा हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांच्या दक्षिणेकडील मोहिमेदरम्यान गोवळकोंड्याच्या अबुल हसन कुतुबशहाने त्यांना भेटीचे आमंत्रण दिले होते. तेव्हा प्रथम कुतुबशहाच्या राजधानीला भेट देऊन मग दक्षिण दिग्विजयासाठी पुढे जायचे अशी योजना त्यांनी आखली.{{संदर्भ हवा}} [[गोवळकोंडा]] हीच कुतुबशाहाची राजधानी होती. गोवळकोंड्यात कुतुबशहाकडून व त्याच्या प्रजाजनांकडून शिवाजी महाराजांचे जंगी स्वागत झाले. दरबारातही कुतुबशहाने महाराजांना खास तयार केलेल्या सिंहासनावर आपल्या बरोबरीने बसवले. स्वागतसत्कार स्वीकारल्यानंतर शिवराय कर्नाटकाच्या मोहिमेवर निघाले.{{संदर्भ हवा}} [[चेन्नई]]च्या दक्षिणेस जिंजीचा किल्ला आहे. रायगडाप्रमाणेच प्रचंड आणि मजबूत असलेला हा किल्ला वेढा घालून महाराजांनी जिंकला.{{संदर्भ हवा}} त्यासोबतच दक्षिणेत स्वराज्याचे एक मजबूत ठाणे तयार झाले. नंतर शिवरायांनी [[वेल्लोर]]च्या किल्ल्याला वेढा दिला. कित्येक महिने वेढा देऊनही किल्ला ताब्यात येईना;{{संदर्भ हवा}} तेव्हा वेल्लोरजवळच्या डोंगरावरून त्या किल्ल्यावर तोफांचा मारा केला आणि किल्ला सर केला. त्यांनी कर्नाटकात एकूण वीस लक्ष उत्पन्नाचा प्रदेश आणि कित्येक छोटे-मोठे किल्ले जिंकले.{{संदर्भ हवा}} यानंतर शिवाजी महाराजांनी आपले सावत्र बंधू व्यंकोजीराजे यांना भेटीसाठी बोलावले.{{संदर्भ हवा}} व्यंकोजीराजे या भेटीसाठी फारसे उत्सुक नव्हते. काही दिवस ते महाराजांसोबत राहिले, परंतु एका रात्री महाराजांना काही न कळवता तंजावरला निघून गेले आणि उलट महाराजांच्या फौजेवर हल्ला केला. तेव्हा शिवरायांच्या फौजेने त्यांचा समाचार घेतला. व्यंकोजीराजांचा पराभव झाला. आपल्या भावाच्या अशा वर्तनामुळे महाराजांना दुःख झाले. त्यांनी व्यंकोजीराजांना समजुतीची काही पत्रेही पाठवली. जिंजीच्या दक्षिणेकडील काही प्रदेश त्यांना दिला. त्यांची पत्नी दीपाबाई ही समजूतदार होती, तिने व्यंकोजींची समजूत घातली. महाराजांनी तिला चोळीबांगडीसाठी कर्नाटकातील थोडा प्रदेश दिला. महाराजांनी व्यंकोजीराजांना पत्रात लिहिले : “परक्या शत्रूंचा भरवसा धरू नये. पराक्रमाचा तमाशा दाखवावा.”{{संदर्भ हवा}} कर्नाटकातील विजय मिळवून महाराज रायगडावर परतले. या मोहिमेची दगदग जाणवत असतानाच वयाच्या पन्नासाव्या वर्षी त्यांना जंजिऱ्याच्या सिद्दीविरुद्ध आरमारी मोहीम काढावी लागली.{{संदर्भ हवा}} [[File:Maratha Empire 1680.PNG|thumb|सन १६८० मधील मराठी साम्राज्य]] == राज्यकारभार == === अष्टप्रधान मंडळ === शिवाजी महाराजांनी राज्यकारभारासाठी आठ मंत्री असलेले अष्टप्रधान मंडळाची नेमणूक केली होती. हे मंत्री राजांना राज्यकारभारविषयक कामाविषयी सल्ले देत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/topic/Ashta-Pradhan|title=Ashta Pradhan {{!}} Marathi council {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-04-03}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=२०३|language=English|oclc=956763986}}</ref> === मराठी आणि संस्कृत भाषा प्रात्साहन व विकास === शिवरायांच्या काळात राज्यकारभारात पारशी भाषेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. पण शिवरायांनी यात महत्त्वाचे बदल केले. शिवरायांनी आपल्या अधिकाऱ्यांची एक समिती नेमली. या समितीकडे पारशी व अरेबिक शब्दांऐवजी वापरता येण्यासारखे संस्कृत शब्द सुचवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती. या समितीने १६७७ मध्ये 'राज्यव्यवहारकोष' नावाचा शब्दकोश सादर केला. शिवरायांची राजमुद्रादेखील संस्कृतमधेच होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&pg=PA50&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> === धर्मविषयक धोरण === शिवाजी महाराजांनी धर्मनिरपेक्ष व सहिष्णु वृत्तीने राज्यकारभार चालवला. विविध धर्मांतील समन्वयावर त्यांचा विश्वास होता. जेव्हा औरंगझेबाने जिझिया कर आकारण्यास सुरुवात केली तेव्हा शिवरायांनी एका पत्राद्वारे जिझिया कर रद्द करण्याची मागणी करत औरंगझेबला त्यांनी अकबराप्रमाणे हिंदू धर्मातील श्रद्धा आणि क्षेत्रांबद्दल आदराने वागण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या सैन्यात सुरुवातीपासून मुस्लीम लोकांचा समावेश होता. १६५६ मध्ये पठाणांची पहिली तुकडी बनवण्यात आली. दर्या सारंग, शिवरायांच्या नौदलाचा प्रमुख एक मुस्लीम होता<ref name=":4">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=OY5LDwAAQBAJ&dq=Darya+Sarang+shivaji&pg=PT143&redir_esc=y#v=onepage&q=Darya%20Sarang%20shivaji&f=false|title=Medieval Maratha Country|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-072-9|language=en}}</ref>. संत रामदासांना शिवरायांचे गुरू मानण्यात येत होते, पण अलीकडील संशोधनावरून स्पष्ट झाले आहे की संत रामदास शिवरायांना कारकिर्दीच्या उत्तराधार्थ भेटले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&dq=n+his+own+army+Muslim+leaders+appear+quite+early,+and+the+first+Pathan+unit+joined+in+1656.+His+naval+commander+was,+of+course,+a+Muslim&pg=PA81&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji's seal, enlarged.jpg|इवलेसे|शिवरायांची राजमुद्रा]] === राजमुद्रा === राजमुद्राछत्रपती शिवाजीराजे जेव्हा पुण्याचा कारभार पाहू लागले, तेव्हा त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र राजमुद्रा तयार केली. शहाजीराजे व जिजाबाई यांची मुद्रा पारशी भाषेत होती, पण शिवाजी महाराजांनी राजमुद्रेसाठी संस्कृत भाषेचा वापर केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> या राजमुद्रेवरील मजकूर खालीलप्रमाणे "प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते"<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=uxeKDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT2&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80&hl=en|title=Shivaji Maharaj The Greatest (Prabhat Prakashan)|last=Gaikwad|first=Dr Hemantraje|date=2020-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-262-8|language=hi}}</ref> ज्याप्रमाणे प्रतिपदेचा चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो, तशीच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा व तिचा लौकिक वाढत जाईल असा याचा अर्थ होतो. == जयंती== {{मुख्य|शिव जयंती}} ===इतिहास=== भारतात इंग्रज येण्यापूर्वी तिथीनुसार व्यवहार होत असत. इंग्रजी राज्य आल्यावर [[ग्रेगरीय दिनदर्शिका|ग्रेगरीय दिनदर्शिकेनुसार]] व्यवहार होऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} ग्रेगरीय दिनदर्शिका भारतात लागू झाल्यावर ज्यांचा जन्म झाला त्यांची जयंती तारखेने करतात.{{संदर्भ हवा}} [[महात्मा फुले]], [[महात्मा गांधी]], [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]], [[लोकमान्य टिळक]] या सर्व महापुरुषांचा जन्म भारतात ग्रेगरीय दिनदर्शिका लागू झाल्यावर झाला होता. त्यामुळे त्यांची जयंती तारखेने केली जाते.{{संदर्भ हवा}} [[तुकाराम]], बसवेश्वर, शिवाजी, [[गौतम बुद्ध]] या साऱ्यांचा जन्म भारतात ग्रेगोरीय दिनदर्शिका लागू करण्यापूर्वी झालेला आहे. त्यांच्या काळात सारे व्यवहार तिथीने करत असत. त्यांचे जन्मदिवस तिथीने साजरे होतात.{{संदर्भ हवा}} आज ज्या ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेनुसार शिवाजी महाराजांच्या जन्माची तारीख १९ फेब्रुवारी अशी निश्चित केली आहे, ते कॅलेंडर शिवाजीच्या वेळेला युरोपातसुद्धा प्रचलित नव्हते.{{संदर्भ हवा}} इंग्रजांनी ग्रेगोरियन कॅलेंडर १७५२ साली स्वीकारले, तोपर्यंत त्यांच्या साम्राज्यात [[ज्युलियन दिनदर्शिका]] अधिकृत होती. ज्युलियन दिनदर्शिकेतील कालगणना व ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेतील कालगणना यांच्यात १७०० सालपर्यंत १० दिवसांचा तर १७०० सालापासून पुढे ११ दिवसांचा फरक येतो.{{संदर्भ हवा}} (ज्युलियन दिनदर्शिका पुढे गेली होती.) त्यामुळे ज्युलियन दिनदर्शिकेनुसार निर्धारित १९ फेब्रुवारी ही तारीख १० - ११ दिवसांनी चुकते. (४ ऑक्टोबर १५८२ ज्युलियन या तारखेनंतरचा पुढचा दिवस ग्रेगोरियन १५ ऑक्टोबर १५८२ येतो.).{{संदर्भ हवा}} अनेक ठिकाणी शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जी कालगणना प्रचलित होती त्यानुसार शिवाजी जयंती तिथीनुसार साजरी केली जाते. सरकारी जयंती तारखेनुसार असते.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीचा जन्म १६२७ साली झाला अशी जेव्हा मान्यता होती तेव्हा जयंतीची तिथी वैशाख शुद्ध तृतीया येत असे.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा जन्मसाल १६३० नक्की झाले तेव्हा तिथी फाल्गुन वद्य तृतीया येऊ लागली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीच्या जन्मावेळी जर ग्रेगोरीय दिनदर्शिका प्रचलित असती तर १६३० सालची फाल्गुन वद्य तृतीया १९ फेब्रुवारीला आली असती.{{संदर्भ हवा}} म्हणून, २००१ सालापासून १९ फेब्रुवारी ह्या तारखेला सरकारी शिवजयंती साजरी होते.{{संदर्भ हवा}} *पत्नी<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nYFCDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=8+wives+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Shivaji: The Great Maratha|last=Desai|first=Ranjit|date=2017-12-15|publisher=Harper Collins|isbn=978-93-5277-440-1|language=en}}</ref> # काशीबाई जाधव # गुणवंतीबाई इंगळे # पुतळाबाई पालकर # लक्ष्मीबाई विचारे # सईबाई निंबाळकर # सकवारबाई गायकवाड # सगुणाबाई शिंदे # सोयराबाई मोहिते * वंशज * मुलगे<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=wo40EAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=sons+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=The Life and Death of Sambhaji|last=Bhaskaran|first=Medha Deshmukh|date=2021-07-05|publisher=Penguin Random House India Private Limited|isbn=978-93-5492-029-5|language=en}}</ref> # छत्रपती [[संभाजी भोसले]] # [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * मुली<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiaforums.com/forum/topic/2491780|title=Shivaji Maharaj: List of Queens and Sons/Daughters {{!}} Veer Shivaji|website=India Forums|language=en|access-date=2022-02-23}}</ref> # अंबिकाबाई महाडीक # कमळाबाई (सकवारबाईची कन्या) # दीपाबाई # राजकुंवरबाई शिर्के (सगुणाबाईची मुलगी, गणोजी शिर्के यांची पत्नी) # राणूबाई पाटकर # सखुबाई निंबाळकर (सईबाईची मुलगी) * सुना/नातसुना # अंबिकाबाई{{संदर्भ हवा}} (सती गेली) # जानकीबाई{{संदर्भ हवा}} # राजारामांच्या पत्नी ताराबाई (माहेरच्या मोहिते)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://feminisminindia.com/2018/03/14/rani-tarabai-maratha-warrior/|title=Rani Tarabai - A Formidable Maratha Warrior {{!}} #IndianWomenInHistory|last=Godbole|first=Tanika|date=2018-03-13|website=Feminism In India|language=en-GB|access-date=2022-02-23}}</ref> # संभाजीच्या पत्नी येसूबाई{{संदर्भ हवा}} # राजसबाई{{संदर्भ हवा}} (पुत्र संभाजीची पत्नी) # <nowiki>सगुणाबाई{ (संभाजीपुत्र शाहूची पत्नी) {संदर्भ हवा}}</nowiki> * नातवंडे # संभाजीचा मुलगा - शाहू{{संदर्भ हवा}} # ताराबाई-राजारामाची मुले - दुसरा शिवाजी{{संदर्भ हवा}} # राजसबाईची मुले - दुसरा संभाजी{{संदर्भ हवा}} * पतवंडे # ताराबाईचा नातू रामराजा, याला शाहूने दत्तक घेतले, म्हणजे तो स्वतःचाच काका झाला.{{संदर्भ हवा}} # दुसऱ्या संभाजीचा मुलगा - द्वितीय शिवाजी (खरेतर ३रा शिवाजी) (कोल्हापूर) === सण === शिवाजीच्या जयंतीला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]त [[शिवजयंती]] म्हणतात. शिवाजीच्या जन्मदिनांकाबद्दल वाद असल्याने शिवजयंती महाराष्ट्रात वर्षभरात किमान दोनदा साजरी होते. त्या दिवशी दिवसभर ढोल-ताशे वाजवीत मिरवणुका निघतात आणि शिवाजीच्या पुतळ्यांना हार घालण्याचा कार्यक्रम होतो. मुंबईसारख्या शहरात शिवजयंतीच्या मिरवणुकीत १०० च्या वर मालमोटारी व त्यांवर देखावे असतात.{{संदर्भ हवा}} [[भिवंडी]] आणि [[मालेगाव]] येथे या दिवशी अनेकदा दंगली झाल्या. इ.स. १९७० साली भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक मशिदीसमोर फार काळ रेंगाळल्यामुळे तुफान दंगल झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक काढायला १४ वर्षांची बंदी घातली गेली.{{संदर्भ हवा}} इ.स. १९८४ साली परवानगी मिळाली आणि त्यावर्षी झालेल्या भीषण दंगलीत अनेक वाहने जळून खाक झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे आता मिरवणुकीत सामील होण्यास वाहने मिळत नाहीत. प्रत्येक शिवजयंतीच्या एक आठवडा आधी भिवंडीतले झोपडपट्टीवासी आपले चंबूगबाळे आवरून झोपडी सोडून परगावी जातात.{{संदर्भ हवा}} ==शिवाजी महाराज आणि चित्रपट== शिवाजीच्या जीवनावर अनेक चित्रपट निघाले; एक दूरचित्रवाणी मालिकाही निघाली. भालजी पेंढारकरांनी शिवाजीच्या मावळ्यांबद्दल काही चित्रपट काढले; त्यांतल्या काही चित्रपटांची नावे पुढे दिली आहेत : * गनिमी कावा * छत्रपती शिवाजी * तान्हाजी द अनसंग हीरो * नेताजी पालकर * फत्तेशिकस्त * बहिर्जी नाईक * बाळ शिवाजी * भारत की खोज (हिंदी) * मराठी तितुका मेळवावा * मी शिवाजीराजे भोसले बॊलतोय * राजमाता जिजाऊ (दूरचित्रवाणी मालिका) * राजा शिवछत्रपती (दूरचित्रवाणी मालिका) * वीर शिवाजी (हिंदी वेब सीरीज) * शेर शिवराज है * सरसेनापती हंबीरराव * जय शिवाजी जय भवानी ( दूरचित्रवाणी मालिका) ==हे सुद्धा पहा== * [[शिवाजी महाराज यांच्याबद्दल व्यक्त झालेली मते]] * [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]] == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} == बाह्य दुवे == * [http://www.hindujagruti.org/hinduism/national-icons/shivaji-maharaj/ शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/Nanded/his1.html मोगल-मराठा गोदावरी खोऱ्यातील संघर्ष] {{शिवाजी महाराज}} {{मराठा साम्राज्य}} {{DEFAULTSORT:भोसले, शिवाजीराजे}} [[वर्ग:शिवाजी महाराज| ]] [[वर्ग:भोसले घराणे]] [[वर्ग:छत्रपती]] [[वर्ग:मराठा साम्राज्य]] [[वर्ग:मराठी राजे]] [[वर्ग:ऐतिहासिक व्यक्ती]] [[वर्ग:भारतीय सेनानी]] [[वर्ग:इ.स. १६३० मधील जन्म]] [[वर्ग:सैनिकी पेशातील मराठी व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १६८० मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:महान भारतीय लोक]] ts0b0d77bgsbv5pb13sijee8jqetwjc 2139185 2139184 2022-07-21T08:39:14Z अमर राऊत 140696 चित्र जोडले wikitext text/x-wiki {{बदल}} {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = छत्रपती शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | पदवी = [[छत्रपती]] | चित्र =Chatrapati Shivaji Maharaj.jpg | चित्र_शीर्षक = छत्रपती शिवाजी महाराज | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = मराठा साम्राज्य | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] ते [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = [[जून ६]], [[इ.स. १६७४|१६७४]] | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डोंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]]पर्यंत | राजधानी = [[रायगड]] किल्ला | पूर्ण_नाव = शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले | जन्म_दिनांक = [[फेब्रुवारी १९]], [[इ.स. १६३०|१६३०]] | जन्म_स्थान = [[शिवनेरी|शिवनेरी किल्ला]], [[पुणे जिल्हा|पुणे]] | मृत्यू_दिनांक = [[एप्रिल ३]], [[इ.स. १६८०|१६८०]] | मृत्यू_स्थान = [[रायगड]] | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]] | वडील = [[शहाजीराजे भोसले]] | आई = [[जिजाबाई]] | पत्नी = [[सईबाई]], [[सोयराबाई]], [[पुतळाबाई]], [[काशीबाई भोसले|काशीबाई]], [[सकवारबाई]], लक्ष्मीबाई, सगणाबाई, गुणवंतीबाई | संतति = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]], </br>[[छत्रपती राजारामराजे भोसले]]</br>अंबिका</br> कमळा </br> दीपा</br> राजकुंवर </br> राणू</br> सखू | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = 'प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते।' | राजचलन = [[होन]], [[शिवराई]], ([[सुवर्ण होन]], [[रुप्य होन]]) </br> |}} '''छत्रपती शिवाजीराजे भोसले''' (१९ फेब्रुवारी १६३० ते ३ एप्रिल १६८०) हे एक भारतीय राजे आणि [[मराठा साम्राज्य]]ाचे संस्थापक होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=w81YDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Shree Chhatrapati Shivajee Maharaj: श्री छत्रपती शिवाजी महाराज|last=Saran|first=Renu|date=2018-04-28|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5278-971-9|language=mr}}</ref> [[विजापूर]]च्या ढासळत्या [[आदिलशाही]]<nowiki/>मधून शिवरायांनी स्वतःचे स्वतंत्र राज्य निर्माण करून मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. इ.स. १६७४ मध्ये [[रायगड]] किल्ल्यावर औपचारिकपणे [[छत्रपती]] म्हणून त्यांचा [[राज्याभिषेक]] करण्यात आला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=XpzDDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=shivaji+rajyabhishek&hl=en|title=Lord of Royal Umbrella - Shivaji Trilogy Book II|last=Pradhan|first=Gautam|date=2019-12-13|publisher=One Point Six Technology Pvt Ltd|isbn=978-93-88942-77-5|language=en}}</ref> आपल्या कारकीर्दीत शिवाजी महाराजांनी [[मुघल साम्राज्य]], [[गोवळकोंडा|गोवळकोंड्याची]] [[कुतुबशाही]], [[विजापूर]]<nowiki/>ची [[आदिलशाही]] आणि युरोपियन वसाहतवादी शक्तींशी युती व शत्रुत्व दोन्ही केले. शिस्तबद्ध लष्कर व सुसंघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्रागतिक राज्य उभे केले. किनारी आणि अंतर्गत प्रदेशातील [[किल्ला|किल्ल्यांची]] डागडुजी करण्यासोबतच त्यांनी अनेक नवे किल्लेही उभारले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HgEoEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT116&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Hindu-Padpadshahi (Prabhat Prakashan)|last=Savarkar|first=Vinayak Damodar|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-89982-12-1|language=hi}}</ref> शिवरायांनी शिस्तबद्ध प्रशासकीय संघटनांसह सक्षम आणि प्रगतीशील नागरी शासन स्थापन केले. त्यांनी प्राचीन [[हिंदू]] राजकीय परंपरा, न्यायालयीन अधिवेशने पुनरुज्जीवित केली. प्रदेशातील भूभागाची इत्यंभूत माहिती, आश्चर्यजनक वेगवान हालचाली आणि [[गनिमी कावा|गनिमी काव्याचे]] तंत्र यांच्या सहाय्याने त्यांनी थोडक्या फौजेच्या सहाय्याने बलाढ्य अशा [[मुघल]] व [[आदिलशाही]] फौजांचा यशस्वीपणे सामना केला. राज्यकारभारात तत्कालीन रूढ असलेल्या [[पारशी]] भाषेऐवजी [[मराठी]] आणि [[संस्कृत]] भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात]] राष्ट्रवादी नेत्यांनी शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमी कथांचा वापर लोकांना एकत्रित आणण्यासाठी आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्यासाठी करून घेतला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=De_ftH3bm-MC&pg=PA1&redir_esc=y|title=Tilak and Gokhale: Revolution and Reform in the Making of Modern India|last=Wolpert|first=Stanley A.|date=1962|publisher=University of California Press|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji_British_Museum.jpg|इवलेसे|छत्रपती शिवाजी महाराजांचे हे चित्र [[लंडन]]<nowiki/>च्या [[ब्रिटीश संग्रहालय|ब्रिटीश संग्रहालयातील]] आहे. ता. १६८०-१६८७]] शिवाजी महाराजांचा वारसा निरीक्षक आणि काळानुसार बदलत होता. परंतु त्यांच्या मृत्यूनंतर सुमारे दोन शतकांनंतर, [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्य चळवळी]]<nowiki/>च्या उदयाबरोबर त्यांचे अधिक महत्त्व वाढण्यास सुरुवात झाली कारण अनेक भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांनी त्यांना आद्य-राष्ट्रवादी आणि [[हिंदू|हिंदूं]]<nowiki/>चे नायक मानले. [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] सामाजिक आणि राजकीय इतिहासामध्ये शिवाजी महाराजांचा मोठा प्रभाव आहे. शिवाजी महाराज हे [[मराठी लोक|मराठी लोकांच्या]] अस्मितेचा एक अविभाज्य भाग आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/renaissance-state-the-unwritten-story-of-the-making-of-maharashtra/oclc/1245346175|title=RENAISSANCE STATE: the unwritten story of the making of maharashtra.|last=KUBER|first=GIRISH|date=2021|publisher=HARPERCOLLINS INDIA|isbn=978-93-90327-39-3|location=S.l.|pages=६९-७८|language=English|oclc=1245346175}}</ref> शिवाजी महाराजांचा जन्मदिवस हा [[शिवजयंती]] म्हणून साजरा होतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/chhatrapati-shivaji-maharaj-jayanti-1645183673-1|title=Shivaji Jayanti 2022: History, Significance, Celebrations, Wishes and More on Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2022|date=2022-02-18|website=Jagranjosh.com|access-date=2022-02-19}}</ref> == बालपण व सुरुवातीचा काळ == [[चित्र:MainEntranceGate.jpg|इवलेसे|[[शिवनेरी किल्ला]]: शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान]] [[पुणे]] जिल्ह्यातील [[जुन्नर]] शहरानजीक वसलेल्या [[शिवनेरी]] या डोंगरी किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=I_P7THO8KJwC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA111&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80&hl=en|title=Bharat Ki Garimammaye Nariyan|publisher=Atmaram & Sons|language=hi}}</ref> इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांची नेमकी जन्मतारीख हा एकेकाळी मतभेदांचा मुद्दा होता. तो वाद नंतर मिटला. महाराष्ट्र राज्य शासनाने फाल्गुन वद्य तृतीया शके १५५१ (शुक्रवार, १९ फेब्रुवारी १६३०) ही शिवरायांची जन्मतारीख २००१ साली स्वीकारली.<ref>टाइम्स ऑफ इंडिया [http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals] (इंग्लिश मजकूर)</ref> इतर संभाव्य तारखांमध्ये ६ एप्रिल १६२७ (वैशाख शुद्ध तृतीया) ही एक जन्मतारीख मानली जात होती.<ref>पहा [http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf Mohan Apte, Porag Mahajani, M. N. Vahia. Possible errors in historical dates: Error in correction from Julian to Gregorian Calendars.]</ref> एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावरील शिवाई देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा अशी प्रार्थना केली होती म्हणून या मुलाचे नाव 'शिवाजी' ठेवले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ncdPCgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=history+of+name+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Chatrapati Shivaji: The Great Indian Warrior|last=Saran|first=Renu|publisher=Junior Diamond|isbn=978-93-83990-12-2|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या वेळी दख्खनमधील राजसत्ता [[विजापूर]], [[अहमदनगर]] आणि [[गोवळकोंडा]] या तीन मुसलमानी सल्तनतींमध्ये विभागलेली होती. शहाजीराजांनी आपली निष्ठा वेळोवेळी अहमदनगरची [[निजामशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि मुघल यांच्यादरम्यान बदलली; पण त्यांनी पुणे ही नेहमीच आपली जहागिरी ठेवली आणि स्वतःची एक लहानशी फौज पदरी बाळगली.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[शहाजीराजे भोसले]] हे प्रथम अहमदनगरच्या निजामशहाच्या पदरी एक सरदार म्हणून होते. [[मलिक अंबर]] ह्या निजामशहाच्या प्रभावी [[वजीर|वजिराच्या]] मृत्यूनंतर मोगल सम्राट [[शाह जहान|शहाजहानच्या]] सैन्याने [[इ.स. १६३६]] मध्ये अहमदनगरवर चाल करून ते शहर आपल्या ताब्यात घेतल्यानंतर शहाजीराजे विजापूरच्या आदिलशहाच्या पदरी सरदार म्हणून रूजू झाले.आदिलशहाने त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शहाजीराजांनी [[तुकाबाई|तुकाबाईंशी]] आपला दुसरा विवाह केला.{{संदर्भ हवा}} लहान शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या [[व्यंकोजी (एकोजी) भोसले|एकोजी भोसले]] ([[व्यंकोजी भोसले]]) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या [[तमिळनाडू]]मधील [[तंजावर|तंजावरला]] आपले राज्य स्थापन केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> *[[जिजाबाई]] (आई) जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुनःस्थापना करायला सुरुवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही (मोठेपणीच्या [[सिंहगड|सिंहगडावरच्या]] स्वारीसारख्या) प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले शिवाजीमहाराजांच्या त्या आद्यगुरू होत. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4p4bAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&hl=en|title=Marāthekālīna prasiddha vyaktīñel hastāk-harayukta paire|last=Archives|first=Maharashtra (India) Department of|date=1969|language=mr}}</ref> [[चित्र:Deccan,_ritratto_di_chhatrapati_shivaji_maharaj,_bijapur_1675_ca.jpg|इवलेसे|विजापूरच्या वस्तुसंग्रहालयातील चित्र.]] मार्गदर्शक[[युद्धाभ्यास]] आणि [[रणनीती]] तसेच राजकारभार ह्यासंबंधी प्राथमिक मार्गदर्शन त्यांना शहाजीराजांकडून, दप्तरव्यवस्था व न्यायव्यवस्थेचे शिक्षण दादोजी कोंडदेव मलठणकर यांचेकडून,{{संदर्भ हवा}} तर परकीय सत्तेविरूद्ध लढा करण्याकरता आवश्यक असलेल्या शिस्तीचे शिक्षण जिजाबाईंकडून{{संदर्भ हवा}} मिळाले असे मात्र उपलब्ध ऐतिहासिक माहितीवरून निश्चितपणे सांगता येते. जिजाबाई यांनी बाल शिवाजीच्या शिक्षणाची जबाबदारी घेऊन त्यांस युद्धकला व राजनीतिशास्त्राचे शिक्षण देवविले.{{संदर्भ हवा}} शिवाय संत [[एकनाथ]] महाराजांच्या [[भावार्थ रामायण]], [[भारूड]] इत्यादींच्या माध्यमातून बाल शिवबाच्या मनात स्वराज्याचे स्फुल्लिंग चेतविले. == पहिली स्वारी - तोरणगडावर विजय== [[इ.स. १६४७]] मध्ये वयाच्या १७ व्या वर्षी शिवाजीराजांनी आदिलशहाच्या ताब्यातला [[तोरणगड]] जिंकला आणि स्वराज्याची मुहूर्तमेढ रोवली. तोरणगड हे स्वराज्याचे तोरणच ठरले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Xg4uEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT29&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87&hl=en|title=Yojana May 2021 (Marathi): A Development Monthly|last=Division|first=Publications|publisher=Publications Division Ministry of Information & Broadcasting|language=mr}}</ref> त्याच साली शिवाजीराजांनी [[कोंढाणा]] ([[सिंहगड]]), आणि [[पुरंदर]] हे किल्ले आदिलशहाकडून जिंकून पुणे प्रांतावर पूर्ण नियंत्रण मिळवले. या शिवाय तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी [[राजगड]] असे ठेवले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=198|language=English|oclc=956763986}}</ref> शिवाजीराजांच्या यशस्वी स्वाऱ्या बिथरून शिवाजीराजांना आळा घालण्याची एक युक्ती म्हणून आदिलशहाने शहाजीराजांना अटक केली.<ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A.R.|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute,}}</ref> शिवाय सुमारे ५००० फौज घेऊन [[फत्तेखान]] नावाच्या सरदाराला शिवाजीराजांवर हल्ला करण्यास पाठवले. शिवाजीराजांनी [[पुरंदर|पुरंदरावर]] फत्तेखानाचा पराभव केला.{{संदर्भ हवा}} [[बाजी पासलकर]] सैन्यासकट पळत्या फत्तेखानाच्या पाठलागावर सासवडपर्य़ंत गेले. सासवडजवळ झालेल्या लढाईत बाजी पासलकरांचा मॄत्यू झाला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी मोगल बादशाह शाहजहान यास त्याच्या दख्खनच्या सुभेदाराकरवी (शहजादा [[मुरादबक्ष]]) पत्र पाठवून शहाजीराजांसकट त्याच्या चाकरीत जायची इच्छा प्रकट केली.{{संदर्भ हवा}} त्याचा परिणाम म्हणून शाहजहानाने आदिलशहावर दबाव आणला आणि परिणामी शहाजीराजांची सुटका झाली. परंतु त्यासाठी शिवाजीराजांना [[कोंढाणा]] किल्ला, आणि शहाजीराजांना [[बंगळूर]] शहर आणि कंदर्पीचा किल्ला आदिलशहाला द्यावा लागला.{{संदर्भ हवा}}[[चित्र:Shivaji jijamata.JPG|thumb|right|200px|जिजाबाई व बाल शिवाजी]] == जावळी प्रकरण == आदिलशहाशी इमान राखणारा [[जावळी|जावळीचा]] [[सरदार]] [[चंद्रराव मोरे]] शहाजीराजे आणि शिवाजीराजे यांच्याविरूद्ध आदिलशहाकडे कुरापती काढत असे.{{संदर्भ हवा}} त्याला धडा शिकविण्यासाठी [[इ.स. १६५६]] साली शिवाजी महाराजांनी [[रायरीचा किल्ला]] सर केला. त्यामुळे [[कोकण]] भागात स्वराज्याचा विस्तार झाला.{{संदर्भ हवा}} == पश्चिम घाटावर नियंत्रण == [[इ.स. १६५९]] पर्यंत शिवाजीराजांनी जवळपासच्या पश्चिम घाटातील आणि [[कोकण|कोकणातील]] चाळीस किल्ले जिंकले होते.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == अफझलखान प्रकरण == [[चित्र:Death_of_Afzal_Khan.jpg|इवलेसे|विजापूरचा सेनापती असलेल्या अफझलखानाशी लढताना शिवाजी महाराजांचे चित्र. चित्रकार: सावलाराम हळदणकर, तारीख: २० व्या शतकाच्या सुरुवातीची]] आदिलशहाच्या ताब्यात असणारे किल्ले जिंकत राहिल्यामुळे [[इ.स. १६५९]] साली आदिलशहाने दरबारात शिवाजी महाराजांना संपविण्याचा विडा ठेवला.हा विडा दरबारी असलेल्या [[अफझलखान]] नावाच्या सरदाराने उचलला. मोठ्या सैन्यासह आणि लवाजम्यासह अफझलखान मोहिमेवर निघाला. वाटेत खानाच्या सैन्याने तुळजापूर व विठ्ठल मंदीराची नासधूस केली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=HHyVh29gy4QC&pg=PA208&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Mughal Empire|last=Richards|first=John F.|date=1993|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-56603-2|language=en}}</ref> अफझलखान वाईजवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या [[महाबळेश्वर]]जवळ असलेल्या [[प्रतापगड|प्रतापगडावरून]] त्यास तोंड देण्याचे ठरवले. तहाची बोलणी सुरू झाली आणि अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वतः यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील यांनी) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले. भेटीच्या नियमांनुसार दोन्ही पक्षांकडील मोजकीच माणसे भेटीसाठी येतील आणि दरम्यान सर्वांनी निःशस्त्र राहण्याचे ठरले.<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> शिवाजीराजांना अफझलखानच्या दगाबाजपणाची कल्पना होती. एका दशकापूर्वी खानाने अशाच एका भेटीमध्ये एका हिंदू सरदाराला कैद केले होते. त्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून [[चिलखत]] चढविले आणि सोबत [[बिचवा]] तसेच [[वाघनखे]] ठेवली. [[बिचवा]] चिलखतामध्ये दडविला होता तर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणारी नव्हती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांसोबत [[जिवा महाला]] हा विश्वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबत [[सय्यद बंडा]] हा तत्कालीन प्रख्यात असा [[दांडपट्टा|दांडपट्टेबाज]] होता.प्रतापगडावरील एका छावणीमध्ये भेट ठरली. भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/satara/celebrate-shiv-pratap-day-2021-at-pratapgad-satara-bam92|title=Shivpratap Din : शिवरायांचा 'हा' प्रसंग आठवला, तर अंगावर काटा आल्याशिवाय राहणार नाही|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-02-26}}</ref> त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. [[सय्यद बंडाने]] तत्क्षणी शिवाजीवर दांडपट्ट्याचा जोरदार वार केला जो तत्पर जिवा महालाने स्वतःवर झेलला आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच "होता जिवा म्हणून वाचला शिवा" ही म्हण प्रचलित झाली.<ref name=":1">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref> आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन तोफांचे बार प्रतापगडावरून काढण्यात आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळ्यांनी हल्ला करून खानाच्या सैन्याची दाणादाण उडविली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> खानाचा मुलगा [[फाजलखान]] आणि इतर काही सरदार लपूनछपून वाईच्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचा [[जनाना]] होता. ते पाठलागावर असलेल्या [[नेताजी पालकर|नेताजीच्या]] सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, हत्ती व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळाले.<ref name=":0" /> अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे अंत्यसंस्कार [[इस्लाम धर्म|इस्लामी]] पद्धतीने{{संदर्भ हवा}} करून त्याची एक कबर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बांधली{{संदर्भ हवा}} आणि त्या कबरीच्या कायम देखभालीची व्यवस्था केली. अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या सरदाराला कोकणपट्ट्यातील आणखी किल्ले आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले.{{संदर्भ हवा}} स्वतः राजे सातारा प्रांतात घुसून कोल्हापुरापर्यंत गेले व त्यांनी पन्हाळा जिंकून घेतला. [[नेताजी पालकर|नेताजीने]] त्याच्या सैन्यासह जवळपास विजापुरापर्यंत धडक मारली.{{संदर्भ हवा}} आधुनिक काळात अफझलखानच्या मृत्यूचा हा दिवस शिवप्रताप दिन म्हणून साजरा केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/photo-gallery/news/maharashtra-celebrate-shivpratap-din-2021-at-pratapgad-satara-1017535|title=Shivpratap Din 2021 : प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा, शिवप्रेमींना येण्यास बंदी घातल्यानं नारा|last=वैद्य|first=विनीत|date=2021-12-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-02-26}}</ref> ==प्रतापगडाची लढाई== ''पहा [[प्रतापगडाची लढाई]]'' ==कोल्हापूरची लढाई == ''पहा [[कोल्हापूरची लढाई]]'' == सिद्दी जौहरचे आक्रमण == अफझलखानच्या मृत्यूमुळे चिडलेल्या [[आदिलशहा]]ने त्याचा सेनापती [[सिद्दी जौहर]] यास सर्व शक्तीनिशी हल्ला करण्याचा आदेश दिला. [[इ.स. १६६०]] साली झालेले हे आक्रमण स्वराज्यावरील अनेक मोठ्या संकटांपैकी एक समजले जाते.{{संदर्भ हवा}} त्यासुमारास शिवाजीराजे मिरजेच्या किल्ल्याला वेढा घालून होते. सिद्दीच्या आक्रमणाची बातमी येताच राजे [[पन्हाळगड|पन्हाळगडावर]] गेले आणि सिद्दी जौहरला त्याचा सुगावा लागताच त्याने गडालाच वेढा घातला आणि गडाची रसद तोडली.{{संदर्भ हवा}} काही दिवस गडावरील सर्वांनी तग धरली पण सिद्दीचा वेढा उठण्याचे काही लक्षण दिसेना तेव्हा सर्वांशी खलबत करून शिवाजीराजांनी जवळच्या [[विशालगड|विशालगडावर]] पोहोचावे असा निर्णय घेतला. पन्हाळगडावरून एके रात्री शिवाजीराजे आणि काही मंडळी गुप्त रस्त्याने शिताफीने निसटले.{{संदर्भ हवा}} ह्याचा पत्ता लागताच सिद्दी जौहरने सिद्दी मसऊदच्या बरोबर काही सैन्य पाठलागावर रवाना केले.{{संदर्भ हवा}} == पावनखिंडीतील लढाई== पहा ''[[पावनखिंडीतील लढाई]]'' [[File:Entrance to Pavan Khind.jpg|thumb|left|200px|पावनखिंड स्मारक]] पन्हाळगडापासून काही अंतरावर वाटेत सिद्दीच्या सैन्याने त्यांना [[घोडखिंड|घोडखिंडीत]] गाठले आणि हातघाईची लढाई सुरू झाली. तेव्हा शिवाजीराजांचे विश्वासू पराक्रमी सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे|बाजी प्रभु देशपांडे]] यांनी शिवाजीराजांना विनंती केली की त्यांनी विशालगडासाठी पुढे कूच करावी आणि खिंडीतील लढाई स्वतः लढतील. विशालगडावर पोहोचताच तोफांच्या तीन डागण्या ऐकू आल्या म्हणजे शिवाजीराजे सुखरूप गडावर पोहचले असा संदेश मिळेल. बाजी प्रभु देशपांड्यांनी वचन दिले की जो पर्यंत तोफांचे तीन आवाज ऐकू येणार नाहीत तो पर्यंत सिद्दी जौहरला खिंडीमद्ध्येच झुंजवत ठेवतील. शिवाजीराजांना ते पटेना पण 'बाजी'च्या विनंतीवजा हट्टापुढे त्यांनी यास मान्यता दिली आणि विशालगडासाठी कूच केले बाजींनी सिद्दीच्या सैन्याला रोखून धरण्यासाठी प्रयत्नांची शर्थ केली, पण संख्येने कितीतरी पटीने अधिक सैन्यापुढे बाजीप्रभूंनी प्राणांची बाजी लावली. ते स्वतः प्राणांतिक रितीने घायाळ झाले होते. शेवटी सैनिकांनी मृत्युपथावर असलेल्या घायाळ बाजींना एके ठिकाणी आणून बसविले, पण बाजींचे प्राण कानाशी साठले होते. थोड्या वेळाने तोफांचे तीन आवाज ऐकू आले आणि शिवाजीराजे गडावर पोहोचल्याचा तो संदेश समजल्यावरच बाजी प्रभु देशपांडे यांनी प्राण सोडले. शिवाजीराजांना ही बातमी फार चटका लावून गेली. बाजीप्रभू हे ज्या घोडखिंडीत लढले आणि स्वतःच्या प्राणांचे बलिदान दिले त्या घोडखिंडीचे नाव शिवरायांनी [[पावनखिंड]] असे बदलले. बाजीप्रभूच्या बलिदानाने पावन झालेली ती पावनखिंड.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref> ==[[पुरंदर किल्ला|पुरंदरा]]चा तह== ''पहा [[पुरंदराचा तह]]'' == मोगल साम्राज्याशी संघर्ष == तत्कालीन मोगल साम्राज्य हे भारतातील सर्वांत बलाढ्य होते आणि [[औरंगजेब|औरंगजेब]] हा अतिशय कठोर आणि कडवा [[मोगल बादशहा]] [[दिल्ली]] येथे शासन करीत होता.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} == शाहिस्तेखान प्रकरण == मोगल साम्राज्याचा [[नर्मदा नदी]]पलीकडे विस्तार, तसेच शिवाजी महाराजांच्या राज्यविस्ताराला वेसण घालणे या दोन हेतूंसाठी औरंगजेबाने त्याचा मामा [[शाहिस्तेखान]] याला [[दख्खन|दख्खनच्या]] मोहिमेवर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} प्रचंड मोठा लवाजमा, सैन्य आणि फौजफाटा सोबत घेऊन शाहिस्तेखान निघाला आणि वाटेत असणाऱ्या प्रत्येक राज्यात, गावात त्याने दहशत पसरवीत जमेल तेवढा जमेल तेथे विध्वंस केला.{{संदर्भ हवा}} शेवटी पुण्याजवळील [[चाकणचा किल्ला]] जिंकून पुण्यातील शिवाजीराजांच्या [[लाल महाल|लाल महालातच]] तळ ठोकला.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीराजांनी खानाचा बंदोबस्त करण्यासाठी एक धाडसी निर्णय घेतला तो म्हणजे लाल महालात शिरून खानाला संपविण्याचा. लाल महालात आणि अवतीभोवती खडा पहारा असे आणि महालात शिरणे अतिशय जोखमीचे काम होते.{{संदर्भ हवा}} एके रात्री लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन काही मोजक्या माणसांसह स्वतः शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले.{{संदर्भ हवा}} महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानच्या खोलीत शिवाजी महाराजांनी प्रवेश केला. तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि तेवढ्यातच शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली.{{संदर्भ हवा}} अनेकदा या गोष्टीचा अप्रत्यक्ष फायदा शिवाजी महाराज किंवा त्यांच्या सैन्याला मिळाला.{{संदर्भ हवा}} शत्रू सैन्यामध्ये शिवाजी महाराज घुसल्याच्या केवळ अफवा पसरवून संख्येने किरकोळ असलेल्या मावळ्यांनी संख्येने अनेक पटींनी मोठ्या सैन्याची उडविलेली दाणादाण ही याच गोष्टीची साक्ष देऊ शकते. [[इ.स. १६६३]] सालचे शाहिस्तेखान प्रकरण शिवाजीराजांच्या जीवनात आणखी एका नाट्यमय प्रसंगाची भर घालून गेले.{{संदर्भ हवा}} == सुरतेची पहिली लूट == [[इ.स. १६६४]]. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतेत असत. मोगलांना किंवा इतर सुलतानांना ही चिंता फार सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली [[सुरतेची पहिली लूट]]. आजच्या [[गुजरात]] राज्यातील [[सुरत]] शहर हे तत्कालीन मोगल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत शहरांमध्ये गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मोगल सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर.<ref name=":5">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> लुटीचा इतिहास [[भारत|भारतामध्ये]] अतिशय रक्तरंजित आणि विनाशक आहे. त्या पार्श्वभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट केली गेली. मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.<ref name=":4" /> == मिर्झाराजे जयसिंह प्रकरण == [[File:Jai Singh and Shivaji.jpg|250px|thumb|right|पुरंदरचा तह]] [[इ.स. १६६५]]. औरंगजेबाने त्यांचे पराक्रमी सेनापती [[मिर्झाराजे जयसिंह]] याला प्रचंड सैन्यासह पाठविले. शिवाजीराजांचा प्रतिकार थिटा पडला आणि निर्णायक लढाईनंतर [[पुरंदर|पुरंदरचा]] तह झाला आणि शिवाजीराजांना तहाच्या अटींनुसार २३ किल्ले द्यावे लागले.<ref name=":2" /> त्याबरोबरच स्वतः [[आग्रा]] (तत्कालीन मोगल राजधानी) येथे पुत्र संभाजी यासह औरंगजेबासमोर हजर होण्याचे कबूल करावे लागले.<ref name=":5" /> == आगऱ्याहून सुटका == [[इ.स. १६६६]] साली औरंगजेबाने शिवाजीराजांना [[दिल्ली]] येथे भेटीसाठी आणि विजापूरवर त्यांनी केलेल्या आक्रमणावर चर्चा करण्यास बोलाविले. त्यानुसार शिवाजीराजे दिल्लीला पोहोचले. त्यांच्यासोबत नऊ वर्षांचा [[छत्रपती संभाजी महाराज|संभाजी]] देखील होता. परंतु दरबारात त्यांना कनिष्ठ सरदारांच्या समवेत उभे केले. ह्या सरदाराना शिवरायांनी लढाईमध्ये हरवले होते अशा सरदारांसोबत उभे करून शिवाजीसारख्या राजांचा उपमर्द केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yBlKh1Pwof0C&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> या अपमानामुळे अतिशय नाराज होऊन शिवाजीराजे तडक दरबाराबाहेर पडले असता त्यांना तत्क्षणी अटक करून नजरकैदेत ठेवण्यात आले. लवकरच त्यांची रवानगी जयसिंहाचे पुत्र [[मिर्झाराजे रामसिंग]] यांच्याकडे [[आग्रा]] येथे करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} [[File:SIVAJI OPENLY DEFIES THE GREAT MOGHUL.gif|thumb|left|शिवाजीराजे दिल्ली दरबारात]] शिवाजीबद्दल आधीपासूनच धास्ती असल्यामुळे त्यांच्यावर कडक पहारा ठेवला होता. काही दिवस निघून गेले. सुटकेसाठी प्रयत्‍न फोल ठरले होते.{{संदर्भ हवा}} शेवटी शिवाजीराजांनी एक योजना आखली. त्या योजनेनुसार त्यांनी आजारी पडल्याचे निमित्त केले आणि त्यांच्या प्रकृतिस्वास्थ्यासाठी विविध मंदिरांना व दर्ग्यांना मिठाईचे पेटारे पाठविण्यात येऊ लागले. सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात पण काही दिवसांनी यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. या गोष्टीचा फायदा घेऊन एक दिवस शिवाजीराजे आणि संभाजी एकेका पेटाऱ्यामध्ये बसून निसटण्यात यशस्वी झाले. कोणास संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू [[हिरोजी फर्जंद]] हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली. तोपर्यंत शिवाजी निसटून २४ तास झाले होते.{{संदर्भ हवा}} आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि लगोलग स्वराज्याकडे न जाता मथुरेकडे गेले, तेथे संभाजीला त्यांनी वेगळ्या मार्गाने काही दुसऱ्या विश्वासू माणसांबरोबर पाठविले.{{संदर्भ हवा}} एका संन्याशाच्या वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या. ते स्वतः अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगजेबाच्या हातात पडायचे नाही.{{संदर्भ हवा}} यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्लीभेटीपूर्वी त्यांनी राज्यकारभारासाठी जे [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ|अष्टप्रधानमंडळ]] स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार मोठे यश आहे.{{संदर्भ हवा}} == सर्वत्र विजयी घोडदौड == शिवाजीराजे परतल्यानंतर त्यांनी झालेल्या अपमानाचा सूड घेण्यासाठी [[पुरंदरचा तह|पुरंदरच्या तहात]] दिलेले सर्व तेवीस किल्ले जिंकून घेतले. त्यांनी त्यातील पहिल्यांदा [[कोंढाणा]] घ्यायचे ठरवले. कोंढाण्याच्या लढाईत सुभेदार [[तानाजी मालुसरे]] यांस लढताना वीरमरण आले.{{संदर्भ हवा}} == राज्याभिषेक == [[File:The coronation of Shri Shivaji.jpg|thumb|left|राज्याभिषेक]] शिवाजी भोसले हे अभिषिक्त राजे नसल्याचे अनेक व्यावहारिक तोटे शिवराय व त्यांच्या साथीदारांना जाणवत होते. शिवाजीराजांनी मोठ्या प्रदेशावर स्वामित्व स्थापन केलेले आणि अपार धन मिळविले अहोते. त्यांच्याजवळ मजबूत लष्कर आणि नौदल होते आणि असंख्य सैनिकांवर त्यांचा हुकूम चालत होता. असे असले तरी सैद्धांतिकदृष्ट्या ते अजून राजे बनले नव्हते. मुघल सम्राटाच्या लेखी ते एक जमीनदार होते.आदिलशहासाठी ते एका जहागीरदाराचे बंडखोर पुत्र होते कोणत्याही राजासोबत समान दर्जाचा दावा ते करू शकत नव्हते. तसेच ज्या लोकांवर त्यांचे राज्य होते त्या लोकांकडून स्वामीनिष्ठेची वा भक्तीची खरीखुरी अपेक्षा राज्याभिषेकाशिवाय करणे चुकीचे होते.<ref name=":0" /> राज्याभिषेकाशिवाय त्यांच्या आज्ञांना किंवा आदेशांना अखिल रयत गांभीर्याने घेईलच असे नव्हते. राज्याभिषेक झालेला नसल्याने कोणत्याही तहावर स्वाक्षरी करणे, विधीवत मार्गाने एखाद्याला जमीन देणे व आपल्या राजकीय सत्तेच्या भविष्याची हमी देणे शक्य नव्हते आपल्या राजकीय निर्मितीला (स्वराज्याला) कायदेशीर मान्यता मिळवून देऊन तिचे अस्तित्व कायम राखण्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/new-cambridge-history-of-india-ii-the-indian-states-and-the-transition-to-colonialism-4-the-marathas-1600-1818/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, 4, II, 4,|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|language=English|oclc=489626023}}</ref> ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून हेही स्पष्ट दिसते सामाजिकदृष्ट्या भोसले घराण्याशी समान असलेल्या अनेक मराठा सरदारांमध्ये त्याकाळी मत्सराची भावना निर्माण झालेली होती. असे लोक स्वतःला शिवाजीराजांचे सेवक म्हणवून घेण्यास नकार देत होते व आपण आदिलशहाचे एकनिष्ठ सेवक आहोत असे म्हणत होते.<ref name=":1" /> त्यांच्या लेखी अजूनही शिवाजी भोसले हे बंडखोर आणि स्वामीद्रोही होते. त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्यासाठीही राज्याभिषेक गरजेचा होता. औपचारिक राज्याभिषेकामुळे अशा मत्सरी सरदारांना शिवाजी भोसले हे आता छत्रपती आहेत आणि विजापूर व गोवळकोंड्याच्या शहांप्रमाणेच समान दर्जाचे राजे आहेत असा संदेश गेला असता.<ref name=":0" /> प्राचीन हिंदू शास्त्राप्रमाणे केवळ क्षत्रिय वर्णातील व्यक्तीसच राजा म्हणून अभिषिक्त केले जाऊ शकत होते आणि अशी व्यक्तीच हिंदू रयतेचा राजा असल्याचा दावा करू शकत होती.<ref name=":2" /> शिवाजी महाराजांचे भोसले कूळ हे क्षत्रिय म्हणून गणले जात नव्हते, तसेच ते ब्राह्मणही नव्हते. अर्थातच या शास्त्रांनुसार भोसले कूळ शूद्र होते आणि अशा कुळातील व्यक्तीस राजा होण्याचा अधिकार नव्हता.<ref name=":2" /> शिवाजी भोसले यांचा राज्याभिषेक अधिकृतपणे त्यांना 'क्षत्रिय' जाहीर करून झाला तरच भारताच्या सर्व भागातील ब्राह्मण उपस्थित राहून त्यांना आशीर्वाद देतील अशी परिस्थिती निर्माण झाली.<ref name=":2" /> शूद्रकुलोत्पन्न म्हणून राज्याभिषेकासाठी आक्षेप घेणाऱ्यांची तोंडे बंद करू शकेल अशा पंडिताची म्हणूनच त्यावेळी स्वराज्यास गरज होती. विश्वेश्वर नामक पंडिताच्या रूपात ही गरज पूर्ण झाली. या पंडिताचे टोपणनाव 'गागाभट्ट' असे होते<ref name=":2" /> आणि तो तत्कालीन ब्रह्मदेव वा व्यास म्हणून काशीक्षेत्री प्रसिद्ध होता.<ref name=":2" /> सुरुवातीस काही आढेवेढे घेतल्यानंतर पंडित गागाभट्ट शिवाजी भोसले यांना क्षत्रिय मानण्यास तयार झाले. उदयपूरच्या क्षत्रिय घराण्याशी भोसले कुळाचा संबंध होता हे सिद्ध करण्यात बाळाजी आवजी आणि अन्य काही साथीदारांचा पुढाकार होता. त्यांनी भोसले कुळाची वंशावळी मांडून भोसले कूळ हे प्रभू रामचंद्राच्या सूर्य वंशातील शुद्ध क्षत्रिय घराणे आहे हे सिद्ध केले. अशा भक्कम पुराव्यानंतर गागाभट्ट महाराष्ट्रात येऊन शिवाजी भोसले यांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित म्हणून जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार झाले. अर्थात त्यासाठी त्यांनी मोठी दक्षिणाही घेतली. शिवराय आणि त्यांच्या साथीदारांनी साताऱ्यापासून अनेक मैल चालत जाऊन गागाभट्टाचे जंगी स्वागत केले.<ref>शिवाजी अँड हिज टाईम्स, लेखक जदुनाथ सरकार, प्रकाशक लाँगमन्स, ग्रीन अँड कं., दुसरी आवृत्ती, १९२०</ref> [[जून ६|६ जून]] [[इ.स. १६७४]] रोजी शिवाजीराजांना रायगडावर राज्याभिषेक करण्यात आला. त्या दिवसापासून शिवाजीराजांनी [[शिवराज्याभिषेक शक]] सुरू केला आणि [[शिवराई]] हे चलन जारी केले. या शिवाय नवी कालगणना सुरू होऊन नवा शक सुरू झाला, फारसी-संस्कृत शब्दकोश बनवला गेला. यामध्ये फारसीच्या जागी संस्कृत शब्द वापरणे यासाठी हुकुम जारी केले.{{संदर्भ हवा}} तसेच पंचांगशुद्धी करण्याची सक्ती केली. यासाठी कृष्ण दैवज्ञ नामक ज्योतिषी आणवला. या ज्योतिष्याने ग्रंथ लेखन करावे आणि संबंधितांना रित घालून द्यावी असा आदेश दिला. तसेच त्याज कसडून 'करणकौस्तुभ' नामक ग्रंथही लिहवून घेतला.{{संदर्भ हवा}} {{विस्तार}} === दुसरा राज्याभिषेक === गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त किंवा तांत्रिक पद्धतीने अश्विन शुद्ध पंचमी (२४ सप्टेंबर १६७४) रोजी करून घेतला अशी माहिती ‘शिवराज्याभिषेक कल्पतरू’ नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> अनिरुद्ध सरस्वती या कवीने हा ग्रंथ लिहिलेला असून त्यामध्ये निश्चलपुरी गोसावी आणि गोविंद या दोन व्यक्तींचा संवाद काव्यरूपात दिलेला आहे. त्यात असे म्हटले आहे की “गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकामध्ये अनेक चुका झाल्या आणि त्याचे विपरीत परिणाम महाराजांना भोगावे लागत आहेत.”<ref name=":3">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> त्यामध्ये सेनापती प्रतापराव गुजर यांचा मृत्यू, प्रतापगडावर वीज पडणे, महाराजांची पत्नी काशीबाई यांचा मृत्यू, तसेच राज्याभिषेकानंतर केवळ बारा दिवसांनी राजमाता जिजाबाई यांचा मृत्यू इत्यादी घटनांचा उल्लेख आहे. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की वैदिक पद्धतीच्या राज्याभिषेकाविषयी काही समज-गैरसमज तत्कालीन पुरोहितांमध्ये असावेत. विशेषतः तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणारे पुरोहित वैदिक विधींपेक्षा तांत्रिक विधींना श्रेष्ठ मानत असावेत आणि म्हणून तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरोहितांनी पौराणिक किंवा तांत्रिक अभिषेक करून घेण्याविषयी शिवाजी महाराजांना आग्रह केला असावा.<ref name=":3" /> कारण काहीही असो २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांचा दुसरा राज्याभिषेक तांत्रिक पद्धतीने झाला. राज्याभिषेकाचा हा समारंभ अतिशय साध्या पद्धतीने पार पडला. तत्कालीन पाश्‍चात्त्य वखारवाल्यांनी किंवा फारशी तवारिखकारांनी या दुसऱ्या राज्याभिषेकाच्या उल्लेख केलेला आढळत नाही.<ref>छत्रपती शिवाजी महाराज, लेखक डॉ. प्र. न. देशपांडे, प्रकाशक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, द्वितीयावृत्ती, जुलै २००७.</ref> == दक्षिण दिग्विजय == शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेकानंतर अल्पावधीतच दिनांक १७ जून १६७४ रोजी जिजाऊ मांसाहेब मृत्यू पावल्या.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांचा मोठा आधार गेला. त्यानंतर शिवरायांनी [[कर्नाटक]] प्रांतावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला.{{संदर्भ हवा}} त्यांना [[आदिलशाही]]ची फारशी भीती नव्हती, परंतु दिल्लीचा मोगल बादशहा [[औरंगजेब]] हा मात्र मराठ्यांचे राज्य नष्ट करण्यासाठी टपून बसला होता.{{संदर्भ हवा}} तो स्वराज्याचा घास केव्हा येईल याचा नेम नव्हता. मोगलांचे संकट स्वराज्यावर आले तर दक्षिणेतही एखादे मजबूत सैनिकी ठाणे असावे असा विचार शिवरायांच्या मनात आला; म्हणून त्यांनी दक्षिणेकडे मोहिमा करण्याचे ठरवले. [[राजाराम]] महाराजांच्या काळात [[जिंजी]] किती महत्त्वाची ठरली हे पाहता शिवरायांची दूरदृष्टी स्पष्ट होते.{{संदर्भ हवा}} या मोहिमेसाठी शिवरायांनी गोवळकोंड्याच्या कुतुबशाहाची मदत मागितली. अशी मदत देण्याचे त्याने खुशीने कबूल केले. दक्षिण मोहिमेमागे शिवरायांचा आणखी एक हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} त्यांचे सावत्र भाऊ [[व्यंकोजीराजे]] हे दक्षिणेतील तंजावरची जहागीर सांभाळून होते. शहाजीराजांची कर्नाटकातील जहागिरीही त्यांच्याकडे होती. त्यांची भेट घेऊन स्वराज्याच्या कार्यासाठी त्यांची काही मदत मिळाली तर पहावे असा हेतू होता.{{संदर्भ हवा}} शिवरायांच्या दक्षिणेकडील मोहिमेदरम्यान गोवळकोंड्याच्या अबुल हसन कुतुबशहाने त्यांना भेटीचे आमंत्रण दिले होते. तेव्हा प्रथम कुतुबशहाच्या राजधानीला भेट देऊन मग दक्षिण दिग्विजयासाठी पुढे जायचे अशी योजना त्यांनी आखली.{{संदर्भ हवा}} [[गोवळकोंडा]] हीच कुतुबशाहाची राजधानी होती. गोवळकोंड्यात कुतुबशहाकडून व त्याच्या प्रजाजनांकडून शिवाजी महाराजांचे जंगी स्वागत झाले. दरबारातही कुतुबशहाने महाराजांना खास तयार केलेल्या सिंहासनावर आपल्या बरोबरीने बसवले. स्वागतसत्कार स्वीकारल्यानंतर शिवराय कर्नाटकाच्या मोहिमेवर निघाले.{{संदर्भ हवा}} [[चेन्नई]]च्या दक्षिणेस जिंजीचा किल्ला आहे. रायगडाप्रमाणेच प्रचंड आणि मजबूत असलेला हा किल्ला वेढा घालून महाराजांनी जिंकला.{{संदर्भ हवा}} त्यासोबतच दक्षिणेत स्वराज्याचे एक मजबूत ठाणे तयार झाले. नंतर शिवरायांनी [[वेल्लोर]]च्या किल्ल्याला वेढा दिला. कित्येक महिने वेढा देऊनही किल्ला ताब्यात येईना;{{संदर्भ हवा}} तेव्हा वेल्लोरजवळच्या डोंगरावरून त्या किल्ल्यावर तोफांचा मारा केला आणि किल्ला सर केला. त्यांनी कर्नाटकात एकूण वीस लक्ष उत्पन्नाचा प्रदेश आणि कित्येक छोटे-मोठे किल्ले जिंकले.{{संदर्भ हवा}} यानंतर शिवाजी महाराजांनी आपले सावत्र बंधू व्यंकोजीराजे यांना भेटीसाठी बोलावले.{{संदर्भ हवा}} व्यंकोजीराजे या भेटीसाठी फारसे उत्सुक नव्हते. काही दिवस ते महाराजांसोबत राहिले, परंतु एका रात्री महाराजांना काही न कळवता तंजावरला निघून गेले आणि उलट महाराजांच्या फौजेवर हल्ला केला. तेव्हा शिवरायांच्या फौजेने त्यांचा समाचार घेतला. व्यंकोजीराजांचा पराभव झाला. आपल्या भावाच्या अशा वर्तनामुळे महाराजांना दुःख झाले. त्यांनी व्यंकोजीराजांना समजुतीची काही पत्रेही पाठवली. जिंजीच्या दक्षिणेकडील काही प्रदेश त्यांना दिला. त्यांची पत्नी दीपाबाई ही समजूतदार होती, तिने व्यंकोजींची समजूत घातली. महाराजांनी तिला चोळीबांगडीसाठी कर्नाटकातील थोडा प्रदेश दिला. महाराजांनी व्यंकोजीराजांना पत्रात लिहिले : “परक्या शत्रूंचा भरवसा धरू नये. पराक्रमाचा तमाशा दाखवावा.”{{संदर्भ हवा}} कर्नाटकातील विजय मिळवून महाराज रायगडावर परतले. या मोहिमेची दगदग जाणवत असतानाच वयाच्या पन्नासाव्या वर्षी त्यांना जंजिऱ्याच्या सिद्दीविरुद्ध आरमारी मोहीम काढावी लागली.{{संदर्भ हवा}} [[File:Maratha Empire 1680.PNG|thumb|सन १६८० मधील मराठी साम्राज्य]] == राज्यकारभार == === अष्टप्रधान मंडळ === शिवाजी महाराजांनी राज्यकारभारासाठी आठ मंत्री असलेले अष्टप्रधान मंडळाची नेमणूक केली होती. हे मंत्री राजांना राज्यकारभारविषयक कामाविषयी सल्ले देत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/topic/Ashta-Pradhan|title=Ashta Pradhan {{!}} Marathi council {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-04-03}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=२०३|language=English|oclc=956763986}}</ref> === मराठी आणि संस्कृत भाषा प्रात्साहन व विकास === शिवरायांच्या काळात राज्यकारभारात पारशी भाषेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. पण शिवरायांनी यात महत्त्वाचे बदल केले. शिवरायांनी आपल्या अधिकाऱ्यांची एक समिती नेमली. या समितीकडे पारशी व अरेबिक शब्दांऐवजी वापरता येण्यासारखे संस्कृत शब्द सुचवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती. या समितीने १६७७ मध्ये 'राज्यव्यवहारकोष' नावाचा शब्दकोश सादर केला. शिवरायांची राजमुद्रादेखील संस्कृतमधेच होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&pg=PA50&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> === धर्मविषयक धोरण === शिवाजी महाराजांनी धर्मनिरपेक्ष व सहिष्णु वृत्तीने राज्यकारभार चालवला. विविध धर्मांतील समन्वयावर त्यांचा विश्वास होता. जेव्हा औरंगझेबाने जिझिया कर आकारण्यास सुरुवात केली तेव्हा शिवरायांनी एका पत्राद्वारे जिझिया कर रद्द करण्याची मागणी करत औरंगझेबला त्यांनी अकबराप्रमाणे हिंदू धर्मातील श्रद्धा आणि क्षेत्रांबद्दल आदराने वागण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या सैन्यात सुरुवातीपासून मुस्लीम लोकांचा समावेश होता. १६५६ मध्ये पठाणांची पहिली तुकडी बनवण्यात आली. दर्या सारंग, शिवरायांच्या नौदलाचा प्रमुख एक मुस्लीम होता<ref name=":4">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=OY5LDwAAQBAJ&dq=Darya+Sarang+shivaji&pg=PT143&redir_esc=y#v=onepage&q=Darya%20Sarang%20shivaji&f=false|title=Medieval Maratha Country|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-072-9|language=en}}</ref>. संत रामदासांना शिवरायांचे गुरू मानण्यात येत होते, पण अलीकडील संशोधनावरून स्पष्ट झाले आहे की संत रामदास शिवरायांना कारकिर्दीच्या उत्तराधार्थ भेटले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&dq=n+his+own+army+Muslim+leaders+appear+quite+early,+and+the+first+Pathan+unit+joined+in+1656.+His+naval+commander+was,+of+course,+a+Muslim&pg=PA81&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> [[चित्र:Shivaji's seal, enlarged.jpg|इवलेसे|शिवरायांची राजमुद्रा]] === राजमुद्रा === राजमुद्राछत्रपती शिवाजीराजे जेव्हा पुण्याचा कारभार पाहू लागले, तेव्हा त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र राजमुद्रा तयार केली. शहाजीराजे व जिजाबाई यांची मुद्रा पारशी भाषेत होती, पण शिवाजी महाराजांनी राजमुद्रेसाठी संस्कृत भाषेचा वापर केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> या राजमुद्रेवरील मजकूर खालीलप्रमाणे "प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते"<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=uxeKDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT2&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80&hl=en|title=Shivaji Maharaj The Greatest (Prabhat Prakashan)|last=Gaikwad|first=Dr Hemantraje|date=2020-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-262-8|language=hi}}</ref> ज्याप्रमाणे प्रतिपदेचा चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो, तशीच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा व तिचा लौकिक वाढत जाईल असा याचा अर्थ होतो. == जयंती== {{मुख्य|शिव जयंती}} ===इतिहास=== भारतात इंग्रज येण्यापूर्वी तिथीनुसार व्यवहार होत असत. इंग्रजी राज्य आल्यावर [[ग्रेगरीय दिनदर्शिका|ग्रेगरीय दिनदर्शिकेनुसार]] व्यवहार होऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} ग्रेगरीय दिनदर्शिका भारतात लागू झाल्यावर ज्यांचा जन्म झाला त्यांची जयंती तारखेने करतात.{{संदर्भ हवा}} [[महात्मा फुले]], [[महात्मा गांधी]], [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]], [[लोकमान्य टिळक]] या सर्व महापुरुषांचा जन्म भारतात ग्रेगरीय दिनदर्शिका लागू झाल्यावर झाला होता. त्यामुळे त्यांची जयंती तारखेने केली जाते.{{संदर्भ हवा}} [[तुकाराम]], बसवेश्वर, शिवाजी, [[गौतम बुद्ध]] या साऱ्यांचा जन्म भारतात ग्रेगोरीय दिनदर्शिका लागू करण्यापूर्वी झालेला आहे. त्यांच्या काळात सारे व्यवहार तिथीने करत असत. त्यांचे जन्मदिवस तिथीने साजरे होतात.{{संदर्भ हवा}} आज ज्या ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेनुसार शिवाजी महाराजांच्या जन्माची तारीख १९ फेब्रुवारी अशी निश्चित केली आहे, ते कॅलेंडर शिवाजीच्या वेळेला युरोपातसुद्धा प्रचलित नव्हते.{{संदर्भ हवा}} इंग्रजांनी ग्रेगोरियन कॅलेंडर १७५२ साली स्वीकारले, तोपर्यंत त्यांच्या साम्राज्यात [[ज्युलियन दिनदर्शिका]] अधिकृत होती. ज्युलियन दिनदर्शिकेतील कालगणना व ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेतील कालगणना यांच्यात १७०० सालपर्यंत १० दिवसांचा तर १७०० सालापासून पुढे ११ दिवसांचा फरक येतो.{{संदर्भ हवा}} (ज्युलियन दिनदर्शिका पुढे गेली होती.) त्यामुळे ज्युलियन दिनदर्शिकेनुसार निर्धारित १९ फेब्रुवारी ही तारीख १० - ११ दिवसांनी चुकते. (४ ऑक्टोबर १५८२ ज्युलियन या तारखेनंतरचा पुढचा दिवस ग्रेगोरियन १५ ऑक्टोबर १५८२ येतो.).{{संदर्भ हवा}} अनेक ठिकाणी शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जी कालगणना प्रचलित होती त्यानुसार शिवाजी जयंती तिथीनुसार साजरी केली जाते. सरकारी जयंती तारखेनुसार असते.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीचा जन्म १६२७ साली झाला अशी जेव्हा मान्यता होती तेव्हा जयंतीची तिथी वैशाख शुद्ध तृतीया येत असे.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा जन्मसाल १६३० नक्की झाले तेव्हा तिथी फाल्गुन वद्य तृतीया येऊ लागली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजीच्या जन्मावेळी जर ग्रेगोरीय दिनदर्शिका प्रचलित असती तर १६३० सालची फाल्गुन वद्य तृतीया १९ फेब्रुवारीला आली असती.{{संदर्भ हवा}} म्हणून, २००१ सालापासून १९ फेब्रुवारी ह्या तारखेला सरकारी शिवजयंती साजरी होते.{{संदर्भ हवा}} *पत्नी<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nYFCDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=8+wives+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Shivaji: The Great Maratha|last=Desai|first=Ranjit|date=2017-12-15|publisher=Harper Collins|isbn=978-93-5277-440-1|language=en}}</ref> # काशीबाई जाधव # गुणवंतीबाई इंगळे # पुतळाबाई पालकर # लक्ष्मीबाई विचारे # सईबाई निंबाळकर # सकवारबाई गायकवाड # सगुणाबाई शिंदे # सोयराबाई मोहिते * वंशज * मुलगे<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=wo40EAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=sons+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=The Life and Death of Sambhaji|last=Bhaskaran|first=Medha Deshmukh|date=2021-07-05|publisher=Penguin Random House India Private Limited|isbn=978-93-5492-029-5|language=en}}</ref> # छत्रपती [[संभाजी भोसले]] # [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]] * मुली<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiaforums.com/forum/topic/2491780|title=Shivaji Maharaj: List of Queens and Sons/Daughters {{!}} Veer Shivaji|website=India Forums|language=en|access-date=2022-02-23}}</ref> # अंबिकाबाई महाडीक # कमळाबाई (सकवारबाईची कन्या) # दीपाबाई # राजकुंवरबाई शिर्के (सगुणाबाईची मुलगी, गणोजी शिर्के यांची पत्नी) # राणूबाई पाटकर # सखुबाई निंबाळकर (सईबाईची मुलगी) * सुना/नातसुना # अंबिकाबाई{{संदर्भ हवा}} (सती गेली) # जानकीबाई{{संदर्भ हवा}} # राजारामांच्या पत्नी ताराबाई (माहेरच्या मोहिते)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://feminisminindia.com/2018/03/14/rani-tarabai-maratha-warrior/|title=Rani Tarabai - A Formidable Maratha Warrior {{!}} #IndianWomenInHistory|last=Godbole|first=Tanika|date=2018-03-13|website=Feminism In India|language=en-GB|access-date=2022-02-23}}</ref> # संभाजीच्या पत्नी येसूबाई{{संदर्भ हवा}} # राजसबाई{{संदर्भ हवा}} (पुत्र संभाजीची पत्नी) # <nowiki>सगुणाबाई{ (संभाजीपुत्र शाहूची पत्नी) {संदर्भ हवा}}</nowiki> * नातवंडे # संभाजीचा मुलगा - शाहू{{संदर्भ हवा}} # ताराबाई-राजारामाची मुले - दुसरा शिवाजी{{संदर्भ हवा}} # राजसबाईची मुले - दुसरा संभाजी{{संदर्भ हवा}} * पतवंडे # ताराबाईचा नातू रामराजा, याला शाहूने दत्तक घेतले, म्हणजे तो स्वतःचाच काका झाला.{{संदर्भ हवा}} # दुसऱ्या संभाजीचा मुलगा - द्वितीय शिवाजी (खरेतर ३रा शिवाजी) (कोल्हापूर) === सण === शिवाजीच्या जयंतीला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]त [[शिवजयंती]] म्हणतात. शिवाजीच्या जन्मदिनांकाबद्दल वाद असल्याने शिवजयंती महाराष्ट्रात वर्षभरात किमान दोनदा साजरी होते. त्या दिवशी दिवसभर ढोल-ताशे वाजवीत मिरवणुका निघतात आणि शिवाजीच्या पुतळ्यांना हार घालण्याचा कार्यक्रम होतो. मुंबईसारख्या शहरात शिवजयंतीच्या मिरवणुकीत १०० च्या वर मालमोटारी व त्यांवर देखावे असतात.{{संदर्भ हवा}} [[भिवंडी]] आणि [[मालेगाव]] येथे या दिवशी अनेकदा दंगली झाल्या. इ.स. १९७० साली भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक मशिदीसमोर फार काळ रेंगाळल्यामुळे तुफान दंगल झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक काढायला १४ वर्षांची बंदी घातली गेली.{{संदर्भ हवा}} इ.स. १९८४ साली परवानगी मिळाली आणि त्यावर्षी झालेल्या भीषण दंगलीत अनेक वाहने जळून खाक झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे आता मिरवणुकीत सामील होण्यास वाहने मिळत नाहीत. प्रत्येक शिवजयंतीच्या एक आठवडा आधी भिवंडीतले झोपडपट्टीवासी आपले चंबूगबाळे आवरून झोपडी सोडून परगावी जातात.{{संदर्भ हवा}} ==शिवाजी महाराज आणि चित्रपट== शिवाजीच्या जीवनावर अनेक चित्रपट निघाले; एक दूरचित्रवाणी मालिकाही निघाली. भालजी पेंढारकरांनी शिवाजीच्या मावळ्यांबद्दल काही चित्रपट काढले; त्यांतल्या काही चित्रपटांची नावे पुढे दिली आहेत : * गनिमी कावा * छत्रपती शिवाजी * तान्हाजी द अनसंग हीरो * नेताजी पालकर * फत्तेशिकस्त * बहिर्जी नाईक * बाळ शिवाजी * भारत की खोज (हिंदी) * मराठी तितुका मेळवावा * मी शिवाजीराजे भोसले बॊलतोय * राजमाता जिजाऊ (दूरचित्रवाणी मालिका) * राजा शिवछत्रपती (दूरचित्रवाणी मालिका) * वीर शिवाजी (हिंदी वेब सीरीज) * शेर शिवराज है * सरसेनापती हंबीरराव * जय शिवाजी जय भवानी ( दूरचित्रवाणी मालिका) ==हे सुद्धा पहा== * [[शिवाजी महाराज यांच्याबद्दल व्यक्त झालेली मते]] * [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]] == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} == बाह्य दुवे == * [http://www.hindujagruti.org/hinduism/national-icons/shivaji-maharaj/ शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम] * [http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/Nanded/his1.html मोगल-मराठा गोदावरी खोऱ्यातील संघर्ष] {{शिवाजी महाराज}} {{मराठा साम्राज्य}} {{DEFAULTSORT:भोसले, शिवाजीराजे}} [[वर्ग:शिवाजी महाराज| ]] [[वर्ग:भोसले घराणे]] [[वर्ग:छत्रपती]] [[वर्ग:मराठा साम्राज्य]] [[वर्ग:मराठी राजे]] [[वर्ग:ऐतिहासिक व्यक्ती]] [[वर्ग:भारतीय सेनानी]] [[वर्ग:इ.स. १६३० मधील जन्म]] [[वर्ग:सैनिकी पेशातील मराठी व्यक्ती]] [[वर्ग:इ.स. १६८० मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:महान भारतीय लोक]] phuc2fdr43k32ospjrsp1jjrcw481p2 0 2973 2139173 2116233 2022-07-21T06:59:38Z 2405:201:6822:58C0:F983:2AC5:4118:B8D1 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = मेट्रो |प्रकार_२ = राजधानी |स्थानिक_नाव = दिल्ली |राज्य_नाव = राष्ट्रीय राजधानी क्षेत्र |आकाशदेखावा = Delhi Montage.jpg |आकाशदेखावा_title = [[लोटस टेंपल]] | अक्षांश = २८.६१ | रेखांश = ७७.२३ |क्षेत्रफळ_आकारमान = ९ |शोधक_स्थान = right |क्षेत्रफळ_एकूण = १४८३ |क्षेत्रफळ_क्रमांक = ३१ वा |उंची = २५९ |लोकसंख्या_एकूण = १,३३,००,००० |लोकसंख्या_घनता = ७,७५८ |लोकसंख्या_क्रमांक = १ ला |लोकसंख्या_वर्ष = २०१६ |लोकसंख्या_मेट्रो = २,६४,५४,००० |लोकसंख्या_मेट्रो_क्रमांक = १ ला |लोकसंख्या_मेट्रो_वर्ष = २००७ |जिल्हे = {{Collapsible list <!-- -->|title = {{AutoLink|दिल्लीतील जिल्हे }} <!-- -->|1 = {{AutoLink|नवी दिल्ली जिल्हा|नवी दिल्ली }} <!-- -->|2 = {{AutoLink|मध्यवर्ती दिल्ली जिल्हा|मध्यवर्ती दिल्ली }} <!-- -->|3 = {{AutoLink|उत्तर दिल्ली जिल्हा|उत्तर दिल्ली }} <!-- -->|4 = {{AutoLink|ईशान्य दिल्ली जिल्हा|ईशान्य दिल्ली }} <!-- -->|5 = {{AutoLink|पूर्व दिल्ली जिल्हा|पूर्व दिल्ली }} <!-- -->|6 = {{AutoLink|दक्षिण दिल्ली जिल्हा|दक्षिण दिल्ली }} <!-- -->|7 = {{AutoLink|नैर्ऋत्य दिल्ली जिल्हा|नैर्ऋत्य दिल्ली}} <!-- -->|8 = {{AutoLink|पश्चिम दिल्ली जिल्हा|पश्चिम दिल्ली }} <!-- -->|9 = {{AutoLink|वायव्य दिल्ली जिल्हा|वायव्य दिल्ली }} <!-- -->}} |नेता_पद_१ = {{AutoLink|दिल्लीचे मुख्यमंत्री|मुख्यमंत्री}} |नेता_नाव_१ =[[अरविंद केजरीवाल]] |नेता_पद_२ = {{AutoLink|दिल्लीचे राज्यपाल|राज्यपाल}} |नेता_नाव_२ = तेजेंद्र खन्ना |नेता_पद_3 = {{AutoLink|दिल्लीचे महापौर|महापौर}} |नेता_नाव_3 = आरती मेहरा |अधिकृत_भाषा = [[हिंदी भाषा|हिंदी]], [[पंजाबी भाषा|पंजाबी]], [[उर्दू भाषा|उर्दू]] |विधानसभा_प्रकार = Unicameral |विधानसभा_संख्या = ७० |स्थापित_दिनांक = [[१ नोव्हेंबर]] [[इ.स. १९५८|१९५८]] |एसटीडी_कोड = ११ |पिन_कोड = ११०००० |unlocode = INDEL |आरटीओ_कोड = DL-xx |संकेतस्थळ = delhigovt.nic.in |संकेतस्थळ_नाव = दिल्ली संकेतस्थळ |तळटिपा = {{Reflist}} |गुणक_title = हो |स्वयंवर्गीत = हो }} '''दिल्ली''' हे उत्तर [[भारत|भारतातील]] एक महानगर आहे. राजकीयदृष्ट्या दिल्ली शहर एक केंद्रशासित प्रदेश आहे. या शहराचा कारभार केंद्र सरकार, दिल्ली राज्य शासन आणि तीन महानगर पालिका पाहतात. जी [[नवी दिल्ली]] भारतीय प्रजासत्ताकाची राजधानी आहे, ती दिल्ली या महानगरातील एक शहरी भाग आहे. दिल्लीची लोकसंख्या सुमारे दीड कोटी (इ.स. २००५चा अंदाज) असून ते जगातील सातवे सगळ्यांत जास्त लोकसंख्या असलेले महानगर आहे.<ref name="habib1999jkf">{{Citation | title=The agrarian system of Mughal India, 1556-1707 | author=Irfan Habib | publisher=Oxford University Press, 1999 | isbn=9780195623291 | दुवा=http://books.google.co.in/books?id=0ymFAAAAIAAJ | quote=''... The current Survey of India spellings are followed for place names except where they vary rather noticeably from the spellings in our sources: thus I read "Dehli" not "Delhi ...''}}</ref><ref name="jrasgbi1824fjs">{{Citation | title=Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain & Ireland | author=Royal Asiatic Society | publisher=Cambridge University Press, 1834 | isbn=| दुवा=http://books.google.co.in/books?id=mtosAAAAIAAJ | quote=''... also Dehli or Dilli, not Delhi ...''}}</ref><ref name="karamchandani1968ysf">{{Citation | title=India, the beautiful | author=L.T. Karamchandani| publisher=Sita Publication, 1968 | isbn=| दुवा=http://books.google.co.in/books?id=_sHWfveQGksC | quote=''... According to available evidence the present Delhi, spelt in Hindustani as Dehli or Dilli, derived its name from King ...''}}</ref><ref name="ngjoi1994glk">{{Citation | title=The National geographical journal of India, Volume 40| author=| publisher=National Geographical Society of India, 1994 | isbn=| दुवा=http://books.google.co.in/books?id=aqqAAAAAMAAJ | quote=''... The name which remained the most popular is Dilli with variation in its pronunciation as Dilli, Dehli, or Delhi ...''}}</ref> राजधानीचे शहर असल्याने येथे देशातील विविध भागातून नागरिक स्थायिक झाले आहेत, त्यामुळे दिल्ली हे एक बहुसांस्कृतिक महानगर बनले आहे. झपाट्याने झालेले शहरीकरण व वेगाने झालेली प्रगती त्यामुळे दिल्लीचा आर्थिक क्षेत्रात विकास झाला आहे. दिल्लीच्या नागरिकांची सरासरी मिळकत ही राष्ट्रीय सरासरीपेक्षा बरीच जास्त आहे.<ref name="dayal">{{जर्नल स्रोत |last=Dayal |first=Ravi |year=2002 |month=July |title=A Kayastha’s View |journal=Seminar (web edition) |issue=515 |दुवा=http://www.india-seminar.com/2002/515/515%20ravi%20dayal.htm |accessdate=29 January 2007}}</ref> == भूगोल == दिल्ली व परिसराला मिळून अनौपचारिकपणे राष्ट्रीय [[राजधानी]] क्षेत्र असे म्हणतात. त्यात दिल्लीव्यतिरिक्त शेजारच्या [[हरियाणा]]राज्यातील फरिदाबाद व गुडगाव आणि उत्तर प्रदेशातील नॉयडा व [[गाझियाबाद]] या शहरांचा समावेश होतो. नैर्ऋत्येकडील अरवली पर्वतरांगा आणि पूर्वेकडील यमुना नदी यांच्यामध्ये वसलेली दिल्ली इतिहास काळापासून महत्त्वाचे ठिकाण मानले जाते. == इतिहास == दिल्लीचा पुरातन उल्लेख [[महाभारत]] नावाच्या महापुराणात आढळतो. जिथे त्याचा उल्लेख प्राचीन [[इंद्रप्रस्थ]] म्हणून केला जातो. [[महाभारत]] काळात इंद्रप्रस्थ ही पांडवांची राजधानी होती. पुरातत्व पुरावांतील प्रथम पुरावा असे सूचित करतो की मानव ई. स. पु. दोन हजार वर्षांपूर्वीच दिल्लीत व आसपास होता.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.indiatourism.com/delhi-history/index.html|संकेतस्थळ=www.indiatourism.com|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-18}}</ref> मौर्य काळामध्ये ( 300 इ.स.पू.) इथल्या शहराचा विकास होऊ लागला. महाराज [[पृथ्वीराज चौहान]] यांचे दरबारी कवी चांद बरदाई यांची हिंदी रचना पृथ्वीराज रासो मध्ये तोमर राजा अनंगपाल यांचे दिल्लीचे संस्थापक, म्हणून वर्णन केले गेले आहे. असे मानले जाते की त्यांनी 'लाल-कोट' बांधला आणि [[महरौली विधानसभा मतदारसंघ, दिल्ली|मेहरौली]]<nowiki/>चा गुप्त कार्पेट लोखंडी खांब दिल्लीला आणला. दिल्लीत तोमरांचा राज्य कालखंड 400 ते 1200 वर्षाचा आहे. 'दिल्ली' किंवा 'दिल्लीका' शब्दाचा वापर उदयपुरात सापडलेल्या [[शिलालेख|शिलाले]]<nowiki/>खांवर प्रथम सापडला. या शिलालेखांची वेळ 1160 वर्षे निश्चित केली गेली. महाराज [[पृथ्वीराज चौहान]] हे दिल्लीचे शेवटचे हिंदू सम्राट मानले जातात. इ. स. १२०७ नंतर दिल्ली दिल्ली सल्तनतची राजधानी बनली. [[खिलजी घराणे|खिल्जी]] राजवंश, [[तुघलक]] राजवंश, सय्यद राजवंश आणि [[लोदी|लोधी]] घराण्यांसह इतर काही राजवटींनी यावर राज्य केले. असे मानले जाते की आजची आधुनिक दिल्ली बांधण्यापूर्वी दिल्ली सात वेळा विखुरली होती आणि वेगवेगळ्या ठिकाणी वसली होती, त्यातील काही अवशेष आजही आधुनिक दिल्लीत दिसू शकतात. दिल्लीच्या तत्कालीन राज्यकर्त्यांनी बऱ्याच वेळा आपले रूप बदलले. सरहिंद जवळच्या युद्धात [[मोगल]] बादशाह [[हुमायूॅं|हुमायूं]]<nowiki/>नी अफगाण्यांचा पराभव केला आणि कोणताही विरोध न करता दिल्ली ताब्यात घेतली. हुमायूंच्या मृत्यूनंतर हेमू विक्रमादित्यच्या नेतृत्वात अफगाणांनी मुघल सैन्याचा पराभव केला व आग्रा व दिल्लीवर पुन्हा ताबा मिळविला. मुघल बादशहा [[अकबर]]<nowiki/>ने आपली राजधानी दिल्लीहून आग्रा येथे हलविली. [[अकबर]]<nowiki/>चा नातू शाहजहां (१६२८-१६५८) यांनी सतराव्या शतकाच्या मध्यात सातव्या वेळी तोडगा काढला ज्याला शाहजहानाबाद असे म्हणतात. सामान्य बोलीभाषेत शाहजहानाबादला ओल्ड सिटी किंवा जुनी दिल्ली म्हणतात. प्राचीन काळापासून बऱ्याच राजांनी आणि सम्राटांनी जुन्या दिल्लीवर राज्य केले आणि त्याचे नावही वेळोवेळी बदलले गेले. जुनी दिल्ली 1737 नंतर [[मोगल|मुघल]] सम्राटांची राजधानी राहिली. दिल्लीचा शेवटचा मोगल बादशहा बहादूर शाह जफर होता, तो निर्वासनमध्येच रंगून येथे मरण पावला. १८५७ च्या सिपाही विद्रोहानंतर दिल्लीने ब्रिटीशांच्या राजवटीखाली राज्य सुरू केले. १८५७ च्या पहिल्या भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याच्या चळवळीस पूर्णपणे दाबल्यानंतर ब्रिटिशांनी [[बहादूरशाह जफर]]<nowiki/>ला रंगून येथे पाठवले आणि भारत पूर्णपणे इंग्रजांच्या ताब्यात झाला. सुरुवातीला त्यांनी कलकत्ता (आजकाल कोलकाता) ताब्यात घेतला पण [[ब्रिटिश (निःसंदिग्धीकरण)|ब्रिटीश]] राजवटीच्या शेवटच्या काळात पीटर महन यांच्या नेतृत्वात सोव्हिएत [[रशिया]]<nowiki/>चा प्रभाव भारतीय उपखंडात झपाट्याने वाढू लागला. यामुळे ब्रिटिशांना असे वाटू लागले की [[कोलकाता|कलकत्ता]] जो भारताच्या पूर्वेकडील प्रदेशात होता, तेथून अफगाणिस्तान आणि इराण इत्यादींवर सहजपणे नियंत्रण स्थापित करता येत नाही, नंतर या कारणास्तव १९११ मध्ये वसाहतीची राजधानी दिल्लीला हलविण्यात आली. केली गेली होती आणि बरीच आधुनिक बांधकाम कामे केली गेली होती. शहराचे मोठे भाग [[ब्रिटिश (निःसंदिग्धीकरण)|ब्रिटीश]] आर्किटेक्ट सर एडविन लुटियन्स आणि सर हर्बर्ट बेकर यांनी डिझाइन केले होते. १९४७ मध्ये भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर ते अधिकृतपणे भारताची [[राजधानी]] म्हणून घोषित झाले. दिल्लीत बऱ्याच राजांच्या साम्राज्याचा उदय व पतन होण्याचे पुरावे अजूनही अस्तित्वात आहेत. खऱ्या अर्थाने, दिल्ली हे आपल्या देशाच्या भविष्यातील, भूतकाळातील आणि सध्याच्या परिस्थितीचे मिश्रण आहे. तोमर राज्यकर्त्यांमध्ये दिल्ली स्थापनेचे श्रेय अनंगपाल यांना जाते. विशिष्ट भौगोलिक रचनेमुळे [[वायव्य दिशा|वायव्य]] [[हिंदूस्तान|हिंदुस्थाना]]<nowiki/>तून गंगेच्या खोऱ्यात जाणाऱ्या जुन्या व्यापारमार्गांवर दिल्लीने दबदबा राखला. हे शहर पुरातन भारताच्या अनेक साम्राज्यांची राजधानी होते. दिल्लीत स्थलांतरित होणाऱ्यांची संख्या वाढत गेल्याने ती संस्कृती आणि बुद्धिजनांचे माहेरघर बनली. परंतु वाढत्या लोकसंख्येमुळेच आज दिल्ली ही [[प्रदूषण]], वाहतुकीची कोंडी, वीजटंचाई आणि पाणी टंचाई अशा अनेक समस्यांना तोंड देत आहे. == हवामान, भूगोल आणि लोकसंख्या == === दिल्ली-एनसीआर === दिल्लीजवळील [[उत्तर प्रदेश]], [[हरियाणा]] आणि [[राजस्थान]]<nowiki/>मधील अनेक शहरे एनसीआरमध्ये आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://www.bhaskar.com/union-territory/new-delhi/news/ut-del-hmu-new-haryanas-jind-and-karnal-add-in-part-of-ncr-zone-5017644-nor.html|title=एनसीआर में शामिल हुए जींद,करनाल और मुजफ्फरनगर, मथुरा को नहीं मिली मंजूरी|दिनांक=2015-06-09|संकेतस्थळ=Dainik Bhaskar|भाषा=hi|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-18}}</ref> एनसीआरची लोकसंख्या ४ कोटी ७० लाखाहून अधिक आहे. संपूर्ण एनसीआरमध्ये दिल्लीचे क्षेत्रफळ १,४८४. चौरस किलोमीटर आहे. देशाची [[राजधानी]] एनसीआरच्या २.९% आहे. उत्तर प्रदेशातील [[मेरठ]], [[गाझियाबाद]], [[गौतम बुद्ध नगर जिल्हा|गौतम बुद्ध नगर]] (नोएडा), [[बुलंदशहर]], [[शामली जिल्हा|शामली]], [[बागपत]], हापूर आणि [[मुझफ्फरनगर]] यांचा समावेश आहे. [[हरियाणा]]<nowiki/>मध्ये [[फरीदाबाद]], गुडगाव, मेवात, रोहतक, सोनीपत, रेवाडी, झज्जर, [[पानिपत|पानीपत]], पलवल, महेंद्रगड, भिवडी, जिंद आणि करनाल यासारख्या जिल्ह्यांचा समावेश आहे. राजस्थानमधील दोन जिल्हे - भरतपूर आणि अलवर एनसीआरमध्ये समाविष्ट केले गेले आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://abpnews.abplive.in/india-news/ncr-national-capital-region-of-india-a-to-z-things-you-must-know-about-it-762031|title=आप जिस दिल्ली-NCR में रहते हैं, जानिए- उसके बारे में A टू Z जानाकरी|last=डेस्क|पहिले नाव=एबीपी न्यूज़ वेब|दिनांक=2018-01-04|संकेतस्थळ=abpnews.abplive.in|भाषा=hi|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-18}}</ref> === भौगोलिक स्थान === राष्ट्रीय राजधानी दिल्ली १,४८४. किमी२ (५७३ चौरस मैल) पर्यंत पसरली असून त्यापैकी ७८३ किमी२ (३०२ चौरस मैल) [[ग्रामीण विकास|ग्रामीण]] आणि ७०० किमी२ (२७० चौ मैल) शहरी म्हणून घोषित केली आहेत. उत्तर-दक्षिण दिशेला दिल्लीची कमाल ५१.९ किमी (३२ मैल) आणि पूर्व-पश्चिमेस जास्तीत जास्त ४८.४८ किमी (३० मैल) रुंदी आहे. दिल्लीची देखभाल करण्यासाठी तीन संस्था कार्यरत आहेत: -    दिल्ली महानगरपालिका: जगातील सर्वात मोठी स्थानिक संस्था असून अंदाजे १३७.८० लाख नागरिकांना (क्षेत्र १,३९७.३ किमी२ किंवा ५४० चौरस मैल) नागरी सेवा पुरविली जाते. हे क्षेत्र फक्त क्षेत्राच्या दृष्टीने [[तोक्यो|टोकियो]]<nowiki/>च्या मागे आहे. [https://www.aligarhup81.com/ Aligarh]महानगरपालिका १३९७ चौरस किलोमीटर क्षेत्र पाहते. सध्या दिल्ली महानगरपालिका तीन भागात विभागली गेली आहे: अप्पर दिल्ली महानगरपालिका, पूर्व दिल्ली महानगरपालिका आणि दक्षिण दिल्ली महानगरपालिका.    नवी दिल्ली [[नगर परिषद|नगरपरिषद]]: (एनडीएमसी) (क्षेत्र ४२.७ किमी२ किंवा १७ चौरस मैल) असे आहे नवी दिल्ली नगरपरिषदेचे नाव. त्याखालील क्षेत्राला एनडीएमसी क्षेत्र म्हणतात.    दिल्ली कॅन्टोन्मेंट बोर्डः (क्षेत्र (४३ कि.मी.२ किंवा १७ चौरस मैल)<ref>{{जर्नल स्रोत|date=2017-02-02|title=नई दिल्ली नगरपालिका परिषद|url=https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A4%88_%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%A6&oldid=3333817|journal=विकिपीडिया|language=hi}}</ref> जे दिल्लीच्या कॅन्टोन्मेंट क्षेत्राची देखभाल करते. दिल्ली हा खूप विस्तृत परिसर आहे. हे उत्तरेकडील सारूप नगर पासून दक्षिणेकडील राजोक्र्यापर्यंत पसरते. [[नजफगढ विधानसभा मतदारसंघ, दिल्ली|नजफगड]] पासून पूर्वेकडील [[यमुना नदी]]<nowiki/>च्या पश्चिमेला शेवटचा भाग (तुलनेने पारंपारिक पूर्व टोक). तसे, त्याच्या पूर्वेकडील शहादारा, भजनपुरा इत्यादी मोठ्या बाजारातही येतात. वरील सीमांनी व्यापलेल्या शेजारील राज्यांमधील [[नोएडा]], [[गुडगाव जलद मेट्रो|गुडगाव]] वगैरे भागदेखील राष्ट्रीय क्षेत्रात येतात. दिल्लीचे भौगोलिक स्वरूप खूप बदलत आहे. हे उत्तरेकडील सपाट कृषी मैदानापासून दक्षिणेस कोरड्या [[अरावली]] श्रेणीच्या सुरुवातीस बदलते. दिल्लीच्या दक्षिणेला मोठे नैसर्गिक तलाव असायचे. आता जास्त खाण झाल्यामुळे ते कोरडे झाले आहेत. त्यातील एक बडखल तलाव आहे. यमुना नदीने शहराचे पूर्व भाग वेगळे केले. या पुलांना यमुना पार म्हटले जाते, जरी ते अनेक पुलांद्वारे नवी दिल्लीशी चांगले जोडलेले आहेत. दिल्ली मेट्रो देखील आता दोन पुलांसह नदी पार करते. दिल्ली उत्तर भारतात २८.६१° N  ७७.२३° E  वर स्थित आहे. हे हिमालयाच्या दक्षिणेस १६० किलोमीटर दक्षिणेस समुद्राच्या सपाटीपासून ७०० ते १००० फूट उंचीवर यमुना नदीच्या काठावर वसलेले आहे. हे उत्तर, पश्चिम आणि दक्षिणेस तीन बाजूंनी हरियाणा राज्याद्वारे आणि पूर्वेला उत्तर प्रदेश राज्याने वेढलेले आहे. दिल्ली जवळजवळ संपूर्ण गंगेच्या प्रदेशात आहे. दिल्लीच्या भूगोलाचे दोन प्रमुख भाग म्हणजे यमुना बागायती मैदान आणि दिल्ली पर्वत (टेकडी). तुलनेने कमी स्तरीय मैदाने उप-लागवडीसाठी उत्कृष्ट जमीन प्रदान करतात, जरी हे पूरप्रवण क्षेत्र आहेत. हे दिल्लीच्या पूर्वेकडील बाजूस आहेत. आणि पश्चिमेला कड क्षेत्र आहे. त्याची कमाल उंची ३१८ मी (१०४३ फूट) पर्यंत पोहोचते. हे दक्षिणेस अरावल्ली पर्वतरांगेपासून सुरू होते आणि शहराच्या पश्चिम, उत्तर-पश्चिम आणि उत्तर-पूर्व भागात पसरते. दिल्लीची जीवनरेखा [[यमुना नदी|यमुना]] ही [[हिंदू]] धर्मातील सर्वात पवित्र नद्यांपैकी एक आहे. हिंडन ही आणखी एक छोटी नदी, पूर्व दिल्लीला गाझियाबादपासून विभक्त करते. दिल्ली सीज़्मिक क्षेत्र-IV मध्ये येत असल्याने येथे मोठ्या भूकंपाची शक्यता असते. === जल संपत्ती === लाखो वर्षांपासून भूमिगत जलचर नैसर्गिकरित्या नद्या आणि पावसाच्या प्रवाहांनी जिवंत राहतात. [[गंगा नदी|गंगा]]-[[यमुना नदी|यमुना]] मैदानी भाग म्हणजे पाण्याचे सर्वोत्तम स्रोत असलेले क्षेत्र. त्यात चांगला [[पाऊस]] पडतो आणि हिमालयीन हिमनद्यांपासून वाहणा बारमाही नद्या वाहतात. दिल्लीसारख्या काही भागात सुदधा हेच घडते. दक्षिणेकडील पठाराचे उतार सपाट बाजुला असून डोंगराळ भागात [[नैसर्गिक पर्यावरण|नैसर्गिक]] [[सरोवर|तलाव]] तयार झाले आहेत. टेकड्यांवरील नैसर्गिक वन कवच अनेक बारमाही प्रवाहाचे पाळणे असायचे.<ref name="hindi.indiawaterportal.org">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://hindi.indiawaterportal.org/?q=content/%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80-%E0%A4%95%E0%A5%80-%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8|title=Hindi Water Portal|संकेतस्थळ=hindi.indiawaterportal.org|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-19}}</ref> आज व्यापाराचे केंद्र म्हणून दिल्लीची ओळख आहे. यामागचे कारण म्हणजे [[वाहतुकीचे सर्वसाधारण नियम|वाहतूक]] करण्यायोग्य रुंद [[यमुना नदी|यमुना]] नदी आहे; ज्यामध्ये मालवाहतूकही करता येत असे. इ.स. पु. ५०० च्या आधीही ते नक्कीच एक समृद्ध [[शहर]] होते, जिथे त्याच्या मालमत्तेचे रक्षण करण्यासाठी शहर तटबंदीची आवश्यकता होती. सलीमगड आणि पुराण किल्ला आणि पुराण किलाच्या उत्खननात सापडलेल्या तथ्यांवरून असे [[प्राचीन संस्कृती|प्राचीन]] [[शहर]] असल्याचे पुरावे मिळतात. इ.स. १००० पासून, त्याचा [[इतिहास]], त्याची युद्धे आणि त्यांची जागा घेणारे राजवंश यांचे विस्तृत वर्णन आहे.<ref name="hindi.indiawaterportal.org"/> भौगोलिकदृष्ट्या [[अरवली पर्वतरांग|अरवल्ली]] [[पर्वतरांग|पर्वतरां]]<nowiki/>गांनी वेढलेले, दिल्लीच्या शहरी वसाहतींना काही खास वरदान मिळाले आहेत. अरावली श्रेणी व तिथली नैसर्गिक [[वन|जंगले]] या तीन बारमाही नद्या दिल्लीच्या मध्यभागी यमुनेस मिळाल्या आहेत. दक्षिण आशियाई संरचनात्मक बदलांमुळे, यमुनेने आता त्याच्या जुन्या मार्गापासून पूर्वेकडे वीस किलोमीटर वळविला आहे.<ref name="hindi.indiawaterportal.org"/> इ. स. पु. ३००० मध्ये, नदी दिल्लीच्या सध्याच्या 'ओढ्या' च्या पश्चिमेस वाहत असे. त्याच युगात, [[सरस्वती नदी]] [[अरवली पर्वतरांग|अरावली]] रांगांच्या दुसऱ्या बाजूला वाहून असे, जी प्रथम पश्चिमेकडे आणि नंतर भूमिगत रचनेत भूमिगत झाली आणि पूर्णपणे नाहीशी झाली. १८०७ मध्ये एका इंग्रजांद्वारे केलेल्या सर्वेक्षणानुसार, वरील नकाशा दिल्लीतील [[यमुना नदी|यमुना]]<nowiki/>मध्ये भेटायला जाणारे प्रवाह दर्शवितो. एक तिलपतच्या टेकड्यांमध्ये दक्षिणेकडून उत्तरेकडे वाहते, तर दुसऱ्याने हौज खासमधील अनेक उपनद्या व्यापल्या आणि पूर्वेकडे वाहणाऱ्या बारापुलाच्या जागी निजामुद्दीनच्या वरच्या यमुना प्रवाहात वाहिले. तिसरा आणि मोठा प्रवाह ज्याला साहिबी नदी म्हणतात (पूर्वी रोहिणी). हे दक्षिण-पश्चिमेकडून खाली उतरते आणि तेथील उत्तरेस यमुनेस भेटते. असे दिसते आहे की टेक्टोनिक हालचालीमुळे, त्याच्या प्रवाहाचे खाली प्रवाह काहीसे जास्त झाले होते, ज्यामुळे ते यमुनेत पडले. मागील मार्गावरील अधिक पाणी नजफगड तलावामध्ये वाहू लागते. सुमारे ७० वर्षांपूर्वी या सरोवराचे आकार २२० चौरस किलोमीटर होते. ब्रिटिशांनी साहिबी नदीची गाळ काढून ती स्वच्छ केली व त्याला नाला नजफगड असे नाव दिले व यमुनेत विलीन केले. या नद्या व यमुना-दिल्लीने अरवल्ली पर्वतरांगांच्या वाड्यात स्थायिक झालेल्या अनेक वस्त्यांना आणि राजधानींना नेहमीच पुरेसे पाणी दिले. हिमालयीन हिमनद्यां मधून निघाल्यामुळे यमुना नदी बारमाही नदी आहे. परंतु वर नमूद केलेल्या इतर नद्या फक्त २०० वर्षांपूर्वीपर्यंत अरावल्लीच्या रांगांमध्ये नैसर्गिक जंगलाने संरक्षित होत्या तोपर्यंत बारमाही राहिल्या. दुर्दैवाने दिल्लीतील जंगलतोड खिलज्यांच्या काळापासून सुरू झाली. इस्लामचा स्वीकार न करणा स्थानिक बंडखोरांना आणि लुटणाऱ्यांना लुबाडण्यासाठी हे केले गेले. तसेच, वाढत्या शहरी लोकसंख्येचा ओढा वन प्रांत संकोचित करते. यामुळे वनांचलमधील संरक्षित पावसाचे पाणी कमी झाले. ब्रिटीश राजवटीत, दिल्लीतील रस्ते आणि पूर-प्रतिरोधक बंधारे बांधल्यामुळे पर्यावरणीय बदलांमुळे वर्षाच्या उन्हाळ्यात हे नाले कोरडे होऊ लागले. स्वातंत्र्योत्तर काळात पावसाच्या पाण्याचे नाले, पदपथ व गल्ली सिमेंटद्वारे फरसबंदी झाल्याने या नद्यांमधील पाण्याचा नैसर्गिक प्रवेश रोखला गेला. अशा परिस्थितीत जिथे त्यांना मार्ग सापडला नाही, कॉंक्रीटच्या कॉंक्रीटच्या बांधकामामुळे, त्यांना भूमिगत जलवाहिन्या किंवा नदीमध्ये मिसळण्याचा कोणताही मार्ग नाही. === हवामान === दिल्लीच्या हवामानात [[उन्हाळा]] आणि हिवाळ्यातील तापमानात बराच फरक आहे. [[उन्हाळा]] मोठा, अत्यंत [[उष्ण कटिबंध|उष्ण]] एप्रिल ते ऑक्टोबरच्या मध्यापर्यंत असतो. मध्यंतरी पावसाळादेखील येतो. ही उष्णता देखील अत्यंत प्राणघातक ठरू शकते, ज्याने पूर्वी बरीच लोकांचे प्राण घेतले. मार्चच्या प्रारंभापासून वारा दिशा बदलते. ते [[वायव्य दिशा|वायव्ये]]<nowiki/>कडून [[दक्षिण दिशा|दक्षिण]][[पश्चिम दिशा|पश्चिम]] दिशेने जातात. ते आपल्याबरोबर राजस्थानची गरम लाट आणि धूळ आपल्याबरोबर घेऊन जातात. ते उन्हाळ्याचा मुख्य भाग आहेत. त्यांना लू म्हणतात. उच्च ऑक्सिडेशन संभाव्यतेसह एप्रिल ते जून या महिन्यांत अत्यंत गरम असतात. जूनच्या अखेरीस आर्द्रतेत वाढ होते ज्यामुळे मान्सूनपूर्व पाऊस पडतो. यानंतर उन्हाळ्यापासून पावसाळ्याचे वारे वाहू लागतात, ज्यामुळे चांगला पाऊस पडतो. [[ऑक्टोबर महिना|ऑक्टोबर]] - [[नोव्हेंबर महिना|नोव्हेंबर]]<nowiki/>मध्ये [[शिशिर]] कालावधी असतो जो हिवाळ्यात थंड असतो. [[हिवाळा]] [[नोव्हेंबर महिना|नोव्हेंबर]]<nowiki/>पासून सुरू होतो, तो [[फेब्रुवारी महिना|फेब्रुवारी]]<nowiki/>च्या सुरुवातीस टिकतो. [[हिवाळा|हिवाळ्]]<nowiki/>यामध्येही दाट धुके असतात आणि शीतलहरी पसरते, जी पुन्हा त्याच उन्हाळ्यासारखी प्राणघातक आहे. [१] तापमानात -०.६ डिग्री सेल्सिअस (३०.९ ° फॅ) ते ४८ डिग्री सेल्सिअस (११८ ° फॅ) पर्यंत फरक पडतो.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-newdelhi/fog-continues-to-disrupt-flights-trains/article27290861.ece|title=Fog continues to disrupt flights, trains|last=Reporter|first=Our Staff|date=2005-01-07|work=The Hindu|access-date=2019-09-19|language=en-IN|issn=0971-751X}}</ref> वार्षिक सरासरी तापमान २५ ° से. (७७ ° फॅ); मासिक सरासरी तापमान 13 ° से. ३२ डिग्री सेल्सिअस असते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://web.archive.org/web/20060111153439/http://www.hindustantimes.com/news/181_1593200,000600010001.htm|title=At 0.2°C, Delhi gets coldest day in 70 yrs : HindustanTimes.com|दिनांक=2006-01-11|संकेतस्थळ=web.archive.org|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-19}}</ref> सरासरी वार्षिक पर्जन्यमान सुमारे ७१४ मिमी आहे. (२८.१ इं.), [[पावसाळा|पावसाळ्]]<nowiki/>यात जास्तीत जास्त जुलै ते ऑगस्ट पर्यंत [[पाऊस|पर्जन्य]] होते. दिल्लीत पावसाळ्याच्या सरासरी आगमनाची तारीख २९ जून आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://www.thehindubusinessline.com/todays-paper/tp-economy/Monsoon-reaches-Delhi-two-days-ahead-of-schedule/article20280383.ece|title=Monsoon reaches Delhi two days ahead of schedule|संकेतस्थळ=@businessline|भाषा=en|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-19}}</ref> === वायू प्रदूषण === दिल्लीची एर क्वालिटी इंडेक्स (एक्यूआय) साधारणत: जानेवारी ते सप्टेंबर दरम्यान मध्यम (१०१-२००) पातळी असते आणि नंतर ती अत्यंत खराब (३०१) ते (४००) किंवा तीन महिन्यांत धोकादायकही असते. (500+) ऑक्टोबर ते डिसेंबर या कालावधीत विविध कारणांमुळे, पेंढा जाळणे, दिवाळीत फटाके फोडणे यामुळे प्रदूषण वाढते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/delhi/delhi-breathed-easier-from-january-to-april/articleshow/59011204.cms|title=delhi weather 2017: Delhi breathed easier from January to April {{!}} Delhi News - Times of India|last=Jun 6|पहिले नाव=TNN {{!}} Updated:|last2=2017|संकेतस्थळ=The Times of India|भाषा=en|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-19|last3=Ist|first3=10:47}}</ref> === लोकसंख्या === १९०१ मध्ये दिल्ली हे एक छोटे शहर होते आणि लोकसंख्या ४ लाख होती. १९११ मध्ये ब्रिटीश भारत याची राजधानी बनल्यामुळे त्याची लोकसंख्या वाढू लागली. भारत फाळणीच्या वेळी, पाकिस्तानहून मोठ्या संख्येने लोक दिल्लीत स्थायिक झाले. विभाजनानंतरही हे स्थलांतर सुरूच होते. वार्षिक ३.८५% वाढीसह दिल्लीची लोकसंख्या २००१ मध्ये १ कोटी ३८ लाखांवर पोचली आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://web.archive.org/web/20070811095710/http://www.censusindia.net/profiles/del.html|title=2001 Census Results : Delhi|दिनांक=2007-08-11|संकेतस्थळ=web.archive.org|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-21}}</ref> १९९१ ते २००१ या दशकात लोकसंख्या वाढीचा दर ४७.२% होता. दिल्लीतील लोकसंख्येची घनता प्रति किलोमीटर ९२९४ आणि स्त्री पुरुष प्रमाण ८२१ महिला आणि १००० पुरुष आहे. येथे साक्षरतेची टक्केवारी ८१.८२% आहे. == दिल्लीतील जिल्हे == *[[नवी दिल्ली]] **कनाट प्लेस • संसद मार्ग • चाणक्य पुरी * मध्यवर्ती दिल्ली **दरिया गंज • पहाड़ गंज • करौल बाग * उत्तर दिल्ली **सदर बाजार, दिल्ली  • कोतवाली, दिल्ली • सब्जी मंडी * ईशान्य दिल्ली **सीलमपुर • शाहदरा • सीमा पुरी * पूर्व दिल्ली **गॉंधी नगर, दिल्ली • प्रीत विहार • विवेक विहार • वसुंधरा एंक्लेव * दक्षिण दिल्ली **कालकाजी • डिफेन्स कालोनी • हौज खास * नैर्ऋत्य दिल्ली **वसंत विहार • नजफगढ़ • दिल्ली छावनी * पश्चिम दिल्ली **• पटेल नगर • राजौरी गार्डन • पंजाबी बाग * वायव्य दिल्ली **सरस्वती विहार • नरेला • मॉडल टाउन == प्रेक्षणीय स्थळ == [[चित्र:Humayun's Tomb, Delhi, India 2019.jpg|इवलेसे|हुमायून चे थडगे]] दिल्ली ही केवळ भारताची राजधानीच नाही तर पर्यटनाचे मुख्य केंद्र देखील आहे. राजधानी असल्याने, [[भारत सरकार]], [[राष्ट्रपती भवन]], [[संसद भवन]], केंद्रीय सचिवालय इत्यादी अनेक कार्यालये येथे बरीच आधुनिक वास्तुकलेची नमुने पाहिली जाऊ शकतात; एक प्राचीन शहर असल्याने याला ऐतिहासिक महत्त्व देखील आहे. पुरातत्व दृष्टीकोनातून, जुना किल्ला, सफदरजंग मकबरे, [[जंतर मंतर|जंतर-मंतर]], कुतुब मीनार आणि लोहस्तंभ यासारख्या अनेक जगप्रसिद्ध बांधकामे येथे आकर्षण केंद्र मानली जातात. एकीकडे जागतिक वारसा मोगल शैली आहे जसे हुमायूंचे थडगे, लाल किल्ला आणि जुना किल्ला, [[सफदरजंग विमानतळ|सफदरजंग]]<nowiki/>चे थडगे, लोधी कबर कॉम्प्लेक्स इत्यादी. भव्य ऐतिहासिक इमारती येथे आहेत आणि दुसऱ्या बाजूला निजामुद्दीन औलियाच्या पार्लोकिक दर्गा आहेत. बिरला मंदिर, आद्या कात्यायिनी शक्तीपीठ, बांगला साहेब गुरूद्वारा, बहाई मंदिर आणि जामा मशिद अशी जवळपास सर्व धर्मांची प्रसिद्ध धार्मिक स्थळे या शहरातील इंडिया गेट, राजपथ येथे बनविण्यात आली आहेत. भारताच्या पंतप्रधान, जंतर-मंतर, लाल किल्ला तसेच अनेक प्रकारची संग्रहालये आणि कॅनॉट प्लेस, चांदनी चौक अशा अनेक बाजारासह मोगल गार्डन, गार्डन ऑफ फाइव्ह सेन्सेस, टाकाटोरा अशा अनेक बगिच्या आहेत. गार्डन, लोदी गार्डन, प्राणीसंग्रहालय इत्यादी जे दिल्लीला पर्यटकांना आकर्षित करतात. == शैक्षणिक संस्था == [[चित्र:Red Fort in Delhi 03-2016 img3.jpg|इवलेसे|लाल किल्ला, दिल्ली]] दिल्ली हे भारताच्या शिक्षणाचे महत्त्वपूर्ण केंद्र आहे. दिल्लीच्या विकासाबरोबरच येथे शिक्षणही वेगाने वाढले आहे. प्राथमिक शिक्षण बऱ्याचदा सार्वजनिक होते. मुले माध्यमिक शाळांमध्ये शिकत आहेत. महिलांचे [[शिक्षण]] सर्व स्तरांवर पुरुषांपेक्षा अधिक विकसित झाले आहे. इथल्या शैक्षणिक संस्थांचे विद्यार्थी भारताच्या कानाकोप .्यातून येतात. कला, वाणिज्य, विज्ञान, तंत्रज्ञान, औषध, कायदा व व्यवस्थापन या विषयात उच्चस्तरीय शिक्षण देण्यासाठी येथे बरीच सरकारी व खासगी शिक्षण संस्था आहेत. उच्च शिक्षण संस्थांमध्ये सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे दिल्ली विद्यापीठ, ज्या अंतर्गत अनेक महाविद्यालये आणि संशोधन संस्था आहेत. गुरू गोबिंदसिंग इंद्रप्रस्थ विद्यापीठ, अखिल भारतीय आयुर्विज्ञान संस्था, भारतीय तंत्रज्ञान संस्था, जवाहरलाल नेहरू विद्यापीठ, इंदिरा गांधी राष्ट्रीय मुक्त विद्यापीठ, टीईआरआय - ऊर्जा व संसाधन संस्था आणि जामिया मिलिया इस्लामिया ही उच्च शिक्षण संस्था आहेत.  == संस्कृती == दिल्ली शहरात बांधल्या गेलेल्या स्मारकांवरून असे लक्षात येते की, येथील संस्कृतीला प्राचिन ऐतिहासिक पार्श्वभूमी आहे. भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण संस्थेने दिल्ली शहरातील सुमारे १२०० वारसा स्थळांची घोषणा केली आहे, जी जगातील कोणत्याही शहरापेक्षा जास्त आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/delhi/Promote-lesser-known-monuments-of-Delhi/articleshow/4194014.cms|title='Promote lesser-known monuments of Delhi' {{!}} Delhi News - Times of India|last=Feb 27|पहिले नाव=PTI {{!}} Updated:|last2=2009|संकेतस्थळ=The Times of India|भाषा=en|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-27|last3=Ist|first3=3:07}}</ref> आणि त्यापैकी १७५ स्थळांना राष्ट्रीय वारसा म्हणून घोषित केले गेले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://asi.nic.in/|title=Archaeological Survey of India|संकेतस्थळ=asi.nic.in|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-27}}</ref> जिथे मोगल आणि ऑट्टोमन राज्यकर्त्यांनी जामा मस्जिद (भारताच्या सर्वात मोठी मशीद)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://www.terragalleria.com/asia/india/delhi/picture.indi38660.html|title=Picture/Photo: Jama Masjid, India's largest mosque, morning. New Delhi, India|संकेतस्थळ=www.terragalleria.com|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-27}}</ref> आणि लाल किल्ला अशी अनेक वास्तू नमुने उभारली. दिल्लीत [[लाल किल्ला]], [[कुतुब मिनार|कुतुब मीनार]] आणि हुमायूंचा मकबरा असे तीन जागतिक वारसा आहेत. [] 34] इतर स्मारकांमध्ये [[इंडिया गेट]], जंतर-मंतर (१८ व्या शतकातील खगोलशास्त्रीय वेधशाळा), पुराणा किला (१६ व्या शतकाचा किल्ला) यांचा समावेश आहे. बिर्ला मंदिर, अक्षरधाम मंदिर आणि कमळ मंदिर ही आधुनिक वास्तुकलेची उत्कृष्ट उदाहरणे आहेत. राज घाटाजवळ राष्ट्रपिता महात्मा गांधी आणि इतर मोठ्या व्यक्तींच्या समाधी आहेत. नवी दिल्लीत बरीच सरकारी कार्यालये, सरकारी निवासस्थाने आणि ब्रिटीशकालीन अवशेष व इमारती आहेत. काही महत्त्वाच्या इमारतींमध्ये [[राष्ट्रपती भवन]], केंद्रीय सचिवालय, राजपथ, संसद भवन आणि विजय चौक यांचा समावेश आहे. सफदरजंगची थडगे आणि हुमायूंची थडगी मुगलच्या बागांच्या चार बाग शैलीची उत्कृष्ट उदाहरणे आहेत.<br />दिल्लीचे राजधानी नवी दिल्लीशी संपर्क आणि भौगोलिक सान्निध्य यामुळे येथे राष्ट्रीय कार्यक्रम आणि संधी यांचे महत्त्व वाढले आहे. [[प्रजासत्ताक दिन]], स्वातंत्र्यदिन आणि गांधी जयंती असे अनेक राष्ट्रीय सण येथे मोठ्या उत्साहात साजरे केले जातात. भारताच्या स्वातंत्र्यदिनी पंतप्रधान लाल किल्ल्यातील लोकांना संबोधित करतात. [[पतंग]] उडवून बरेच दिल्लीवासी हा दिवस साजरा करतात. पतंग या दिवशी स्वातंत्र्याचे प्रतीक मानले जातात.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://www.123independenceday.com/indian/gift_of/freedom/|title=123 Independence Day|संकेतस्थळ=www.123independenceday.com|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-27}}</ref> प्रजासत्ताक दिनी परेड ही एक मोठी मिरवणूक आहे, जी भारताच्या सैनिकी पराक्रम आणि सांस्कृतिक झलक दाखवते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://www.thehindubusinessline.com/todays-paper/tp-opinion/article28952306.ece|title=R-Day parade, an anachronism?|संकेतस्थळ=@businessline|भाषा=en|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-27}}</ref> दिल्ली महानगरपालिका: जगातील सर्वात मोठी स्थानिक संस्था असून अंदाजे १३७.८० लाख नागरिकांना (क्षेत्र १,३९७.३ किमी२ किंवा ५४० चौरस मैल) नागरी सेवा पुरविली जाते. हे क्षेत्र फक्त क्षेत्राच्या दृष्टीने [[तोक्यो|टोकियो]]<nowiki/>च्या मागे आहे. महानगरपालिका १३९७ चौरस किलोमीटर क्षेत्र पाहते. सध्या दिल्ली महानगरपालिका तीन भागात विभागली गेली आहे: अप्पर दिल्ली महानगरपालिका, पूर्व दिल्ली महानगरपालिका आणि दक्षिण दिल्ली महानगरपालिका. येथील धार्मिक उत्सवात दिवाळी, होळी, दसरा, दुर्गा पूजा, महावीर जयंती, गुरू परब, ख्रिसमस, महाशिवरात्रि, ईद उल फितर, बुद्ध जयंती लोहरी पोंगल आणि ओडम यासारख्या सणांचा समावेश आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://web.archive.org/web/20070319223442/http://www.india-tourism.org/delhi-travel/delhi-fairs-festivals.html|title=Fairs & Festivals,Fairs & Festivals of Delhi,Delhi Fairs,Fairs in Delhi,Festival in Delhi,Delhi Festival Info,Fair and Festivals Information Delhi|दिनांक=2007-03-19|संकेतस्थळ=web.archive.org|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-27}}</ref> कुतुब महोत्सवात अखिल भारतीय संगीतकार आणि नर्तक यांचा संगम असतो, जो काही रात्री झगमगाट करतो. हे कुतुब मीनारच्या बाजूला आयोजित केले जाते.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-newdelhi/its-sufi-and-rock-at-qutub-fest/article27535416.ece|title=It's Sufi and rock at Qutub Fest|date=2005-12-15|work=The Hindu|access-date=2019-09-27|language=en-IN|issn=0971-751X}}</ref> इतरही अनेक सण येथे होतात: जसे की आंबा महोत्सव, पतंग उडवणे महोत्सव, वसंत पंचमी जे वार्षिक असतात. आशियातील सर्वात मोठे ऑटो प्रदर्शनः दिल्लीत ऑटो एक्सपो<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.thehindu.com/todays-paper/Asiarsquos-largest-auto-carnival-begins-in-Delhi-tomorrow/article15140040.ece|title=Asia&rsquo;s largest auto carnival begins in Delhi tomorrow|date=2008-01-09|work=The Hindu|access-date=2019-09-27|language=en-IN|issn=0971-751X}}</ref> द्वैवार्षिक आयोजित केले जाते. प्रगती मैदान येथे वार्षिक पुस्तक मेळावा भरतो. हा जगातील दुसरा सर्वात मोठा ग्रंथ मेळा आहे, ज्यात जगातील 23 राष्ट्रे सहभागी होतात. दिल्ली उच्च शैक्षणिक क्षमतेमुळे काहीवेळा जगाची पुस्तक राजधानी म्हणून ओळखली जाते.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.business-standard.com/latest-news|title=Latest News|work=Business Standard India|access-date=2019-09-27}}</ref> पंजाबी आणि मुगलाई खाद्यपदार्थ जसे की कबाब आणि [[बिर्याणी]] दिल्लीच्या बऱ्याच भागात प्रसिद्ध आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/toierrorfound.cms?url=https://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/2060348.cms|title=Page Not Found|संकेतस्थळ=timesofindia.indiatimes.com|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-27}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://conclave.digitaltoday.in/conclave2008/index.php?issueid=32&id=2427&option=com_content&task=view&sectionid=8|title=India Today Conclave 2008 - Leadership for the 21st Century|संकेतस्थळ=conclave.digitaltoday.in|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-27}}</ref> दिल्लीच्या अत्यधिक मिश्रित लोकसंख्येमुळे, [[राजस्थान|राजस्थानी]], महाराष्ट्रीयन, बंगाली, हैदराबादी खाद्यपदार्थांसारख्या भारताच्या विविध भागांना पुरवले जाते. आणि दक्षिण भारतीय खाद्यपदार्थ इडली, सांबार, डोसा इत्यादी भरपूर प्रमाणात आढळतात. यासह, लोकल बडबड करून खातात अशा चॅट इत्यादीसारखी बरीच स्थानिक वैशिष्ट्येही आहेत. याखेरीज इटालियन आणि चिनी खाद्य यासारखे कॉन्टिनेंटल अन्नही इथे मुबलक प्रमाणात उपलब्ध आहे. इतिहासामध्ये दिल्ली हे उत्तर भारताचे एक महत्त्वपूर्ण व्यापार केंद्रही राहिले आहे. जुन्या दिल्लीने आजही रस्त्यावर पसरलेल्या आणि जुन्या मोगल वारशामध्ये व्यापलेल्या या व्यापार क्षमतेचा इतिहास लपविला आहे. जुन्या शहराच्या बाजारपेठेत सर्व प्रकारच्या वस्तू आढळतील. [[आंबा]], लिंबू इ. च्या लोणच्यापासून ते तेलात महाग हिरा रत्ने, दागदागिने मध्ये बुडविले; वधूचे दागिने, कपड्यांचे स्टॉल, तयार कपडे, मसाले, मिठाई आणि काय नाही? बयाच जुन्या हवेली अजूनही या शहरास शोभून आहेत आणि इतिहासाची कृपा करतात.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.india-seminar.com/2002/515/515%20satish%20jacob.htm|title=Satish Jacob|संकेतस्थळ=www.india-seminar.com|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-27}}</ref> [[चांदणी चौक]], जे तीन शतकांहून अधिक काळापूर्वीची ही बाजारपेठ आहे, दिल्ली दागदागिने, झरी साड्या आणि मसाल्यांसाठी प्रसिद्ध आहे. दिल्लीतील काही प्रसिद्ध कला म्हणजे जरदोजी (सोन्याचे वायर वर्क, ज्याला झरी असेही म्हणतात). ) आणि मीनाकारी (ज्यामध्ये लाह पितळ भांडी इत्यादीवरील कोरीव कामांनी भरलेली आहे.) येथील कला कला बाजार, प्रगती मैदान, दिल्ली, दिल्ली हाट, हौज खास, दिल्ली आहेत - जिथे विविध प्रकारचे हस्तकला आणि हस्तकला काम करतात. उदाहरणे आढळू शकतात कालांतराने दिल्लीने देशभरातील कलांना स्थान दिले आहे त्यामुळे येथे कोणतीही अनोखी शैली नाही परंतु ती एक अप्रतिम मिश्रण बनली आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.india-seminar.com/2002/515/515%20anjolie%20ela%20menon.htm|title=Anjolie Ela Menon|संकेतस्थळ=www.india-seminar.com|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-27}}</ref> खालील शहरे हि दिल्लीची भगिनी शहरे आहेत:<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/delhi-times/Delhi-to-London-its-a-sister-act/articleshow/15278423.cms|title=Delhi to London, it’s a sister act - Times of India|संकेतस्थळ=The Times of India|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-27}}</ref>     शिकागो, युनायटेड स्टेट्स     क्वालालंपूर, मलेशिया     लंडन, युनायटेड किंगडम     [[मॉस्को]], रशिया     सोल, [[दक्षिण कोरिया]]     वॉशिंग्टन, युनायटेड स्टेट्स     लॉस एंजेलिस, युनायटेड स्टेट्स     सिडनी, ऑस्ट्रेलिया     [[पॅरिस]], [[फ्रान्स]] == स्थापत्य == एकीकडे या ऐतिहासिक शहरात प्राचीन, प्राचीन काळाचे असंख्य अवशेष सापडले आहेत तर दुसरीकडे, प्राचीन काळाच्या योजनेनुसार बांधलेले उपनगरे. जगातील कोणत्याही अद्ययावत शहरांशी स्पर्धा करण्याची क्षमता त्यात आहे. प्राचीन काळाची बरीच शहरे उद्ध्वस्त झाली आहेत, परंतु भौगोलिक स्थान आणि काळानुसार बदलत्या बदलांमुळे आज दिल्ली हे केवळ एक संपन्न शहर नाही. भारत सरकारच्या पुरातत्व सर्वेक्षण विभागाच्या सांस्कृतिक मंत्रालयाने भारत सरकारच्या दिल्लीतील १२०० इमारती ऐतिहासिक महत्त्व आणि १७५ इमारती राष्ट्रीय सांस्कृतिक स्मारके म्हणून घोषित केली आहेत. नवी दिल्लीतील [[महरौली विधानसभा मतदारसंघ, दिल्ली|मेहरौली]] येथे गुप्त काळात बांधलेले लोखंडी बुरुज आहेत. हे तंत्रज्ञानाचे पाठपुरावा करणारे उदाहरण आहे. इ.स. चौथ्या शतकात जेव्हा ते बांधले गेले तेव्हापासून ते गंजलेले नाही. दिल्लीतील इंडो-इस्लामिक वास्तुकलाचा विकास विशेषतः दिसून येतो. दिल्लीच्या कुतुब कॉम्प्लेक्समधील सर्वात भव्य वास्तुकला म्हणजे कुतुब मीनार. हे मीनार सूफी संत कुतुबुद्दीन बख्तियार काकी यांच्या स्मरणार्थ बांधले गेले. तुघलक काळात बांधलेली घिय्यासूद्दीनची थडगे वास्तूशास्त्रातील नवीन ट्रेंडचे सूचक आहे. हे अष्टकोनी आहे. दिल्लीतील हुमायूंची थडगे हे मोगल स्थापत्यकलेचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे. शाहजहांचा कारकीर्द वास्तुकलेसाठी आठवला जातो. == अर्थव्यवस्था == मुंबई नंतर भारताच्या सर्वात मोठ्या व्यावसायिक महानगरांपैकी एक आहे. सरासरी दरडोई उत्पन्नाच्या बाबतीत हे देशातील सर्वात श्रीमंत शहरांमध्ये देखील मोजले जाते. १९९० च्या दशकापासून परदेशी गुंतवणूकदारांसाठी दिल्ली एक आवडते ठिकाण बनले आहे. नुकतीच पेप्सी, गॅप इत्यादी अनेक बहुराष्ट्रीय कंपन्यांनी दिल्ली व त्याच्या आसपासच्या भागात मुख्यालय उघडले. ख्रिसमसच्या दिवशी दिल्ली मेट्रोपोलिटन भागात २००२ साली दिल्ली मेट्रो रेल्वे सुरू करण्यात आली होती जी सन २०२२ मध्ये पूर्ण होण्याची शक्यता आहे. दिल्ली इंदिरा गांधी आंतरराष्ट्रीय विमानतळ हवाई वाहतुकीद्वारे संपूर्ण जगाशी जोडलेले आहे. == दळणवळणाची सुविधा == दिल्लीत सार्वजनिक वाहतुकीचे साधन म्हणजे मुख्यत: [[बस]], ऑटोरिक्षा आणि मेट्रो रेल सेवा. दिल्लीच्या मुख्य रहदारी गरजेच्या ६०% बसेस पूर्ण करतात. दिल्ली परिवहन महामंडळामार्फत चालविण्यात येणारी सरकारी बस सेवा ही दिल्लीची मुख्य बस सेवा आहे. दिल्ली ट्रान्सपोर्ट कॉर्पोरेशन जगातील सर्वात मोठी इको-फ्रेन्डली बस सेवा प्रदान करते. नुकतीच बीआरटी सेवा आंबेडकर नगर आणि दिल्ली गेट दरम्यान सुरू झाली आहे. दिल्लीत ऑटो रिक्षा ही वाहतुकीचे प्रभावी साधन आहे. ते इंधन म्हणून सीएनजी वापरतात आणि त्यांचा रंग सुरुवातीला पिवळ्या आणि तळाशी हिरवा असतो. वातानुकूलित टॅक्सी सेवा दिल्लीमध्येही उपलब्ध आहे, ज्यांचे भाडे 7.50 ते 15 / किमी आहे. दिल्लीच्या एकूण वाहनांपैकी 30% वाहने खाजगी वाहने आहेत. दिल्लीत प्रति 100 किमी लांबीची लांबी 1922.32 किमी आहे. दिल्लीची भारताच्या सर्वाधिक रस्ते घनता आहे ज्याची लांबी 1922.32 किमी प्रति 100 किमी आहे. दिल्ली राष्ट्रीय महामार्गांद्वारे दिल्लीच्या पाच मोठ्या महानगरांशी जोडली गेली आहे. हे महामार्ग आहेतः राष्ट्रीय महामार्ग क्रमांक: 1, 2, 4, 10 आणि 24. दिल्लीचे रस्ते दिल्ली महानगरपालिका (एमसीडी), दिल्ली कॅन्टोन्मेंट बोर्ड, लोकसेवा आयोग आणि दिल्ली विकास प्राधिकरण यांच्याद्वारे देखभाल केले जातात. दिल्लीचा उच्च लोकसंख्या दर आणि उच्च आर्थिक वाढीमुळे दिल्लीवर रहदारीची जास्त मागणी वाढली आहे. इथल्या पायाभूत सुविधांवर याचा दबाव कायम ठेवला जातो. 2007 पर्यंत दिल्लीतील 55 लाख वाहने महापालिका हद्दीत आहेत. यामुळे दिल्ली हे जगातील सर्वाधिक वाहन वाहन आहे. तसेच, राष्ट्रीय राजधानी क्षेत्रात 112 लाख वाहने आहेत. १९८५ मध्ये दिल्लीत दर १००० लोकांसाठी ८५ कार होती.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://economictimes.indiatimes.com/every-12th-delhiite-owns-a-car/articleshow/2667484.cms|title=Every 12th Delhiite owns a car|last=Chauhan|first=Chanchal Pal|date=2008-01-02|work=The Economic Times|access-date=2019-09-30}}</ref> दिल्लीच्या रहदारीच्या मागण्यांसाठी दिल्ली आणि केंद्र सरकारने एक द्रुतगती ट्रान्झिट सिस्टम सुरू केले. ज्याला दिल्ली मेट्रो म्हणतात त्याचे प्रारंभ केले. १९९८ मध्ये, सर्वोच्च न्यायालयाने डिझेलच्या जागी दिल्लीच्या सर्व सार्वजनिक वाहनांना कॉम्प्रेस्ड नैसर्गिक वायू लागू केला. लोकांना हे करण्याचे आदेश देण्यात आले होते. तेव्हापासून येथील सर्व सार्वजनिक वाहने सीएनजीवर चालविली जातात.<ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kumari|first=Ragini|last2=Attri|first2=Arun|last3=Int Panis|first3=Luc|last4=Gurjar|first4=Bhola|date=2013-04-01|title=Emission estimates of Particulate Matter and Heavy Metals from Mobile Sources in Delhi (India)|url=https://www.researchgate.net/publication/259827470_Emission_estimates_of_Particulate_Matter_and_Heavy_Metals_from_Mobile_Sources_in_Delhi_India|journal=Journal of Environmental Science & Engineering|volume=55|pages=p. 127–142}}</ref> === मेट्रो सेवा === दिल्ली मेट्रो रेल ही दिल्लीतील मेट्रो रेल कॉर्पोरेशनद्वारे संचालित एक द्रुतगती ट्रांझिट (वेगवान ट्रान्झिट) प्रणाली आहे जी दिल्लीच्या बऱ्याच भागात सेवा देते. याची सुरुवात 24 डिसेंबर 2002 रोजी शहाद्र तिस हजारी लाइनपासून झाली. या वाहतूक व्यवस्थेची जास्तीत जास्त गती 60 किमी / ताशी (50 मैल / ता) ठेवली जाते आणि प्रत्येक स्टेशनवर ते 20 सेकंद थांबते. सर्व गाड्या दक्षिण कोरियन कंपनी रोटेम (आरओटीईएम) ने बनविल्या आहेत. दिल्लीच्या परिवहन यंत्रणेत मेट्रो रेल्वे हा एक महत्त्वाचा दुवा आहे. पूर्वी वाहतुकीचा सर्वाधिक बोजा रस्त्यावर होता. सुरुवातीच्या टप्प्यात बहुतेक दिल्लीला जोडणाऱ्या सहा मार्गांवर धावण्याचे नियोजन आहे. त्याचा पहिला टप्पा 2006 मध्ये पूर्ण झाला आहे. दुसऱ्या टप्प्यात, दिल्लीला [[महरौली विधानसभा मतदारसंघ, दिल्ली|मेहरौली]], बदरपुर सीमा, आनंद विहार, जहांगीरपुरी, मुंडका आणि इंदिरा गांधी आंतरराष्ट्रीय विमानतळ किंवा दिल्ली ते नोएडा, [[गुडगाव जलद मेट्रो|गुडगाव]] आणि वैशाली अशी जोडणारी मेट्रो. प्रकल्पाच्या तिसऱ्या टप्प्यात, गाझियाबाद, फरीदाबाद इत्यादी राष्ट्रीय राजधानी क्षेत्रांची शहरे समाविष्ट करण्याची योजना आहे. या रेल्वे यंत्रणेच्या फेज १ मधील मार्गाची एकूण लांबी सुमारे ६५.११ किमी आहे, त्यापैकी १३ किमी भूमिगत आणि ५२ कि.मी. उन्नत मार्ग आहे. दुसऱ्या टप्प्यातील संपूर्ण मार्गाची लांबी १२८ कि.मी. असेल आणि त्यामध्ये सध्या ७९ स्थानके तयार आहेत, २०१० पर्यंत हा टप्पा पूर्ण करण्याचे लक्ष्य आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-newdelhi/Delhi-Metro-confident-of-meeting-deadline/article14836060.ece|title=Delhi Metro confident of meeting deadline|date=2007-09-17|work=The Hindu|access-date=2019-09-30|language=en-IN|issn=0971-751X}}</ref> तिसरा टप्पा (११२ किमी) आणि चौथा (१०८.५ किमी) लांबीचे बांधकाम प्रस्तावित आहे, जे अनुक्रमे २०१५ आणि २०२० पर्यंत पूर्ण करण्याचे नियोजन आहे. या चार टप्प्यांचे बांधकाम पूर्ण झाल्यानंतर दिल्ली मेट्रो मार्गाची एकूण लांबी ४१३.८ किमी असेल, जे [[लंडन]] मेट्रो रेल्वे (४०८ किमी) पेक्षा आणखी मोठी असेल. दिल्लीच्या २०२१ च्या मास्टर प्लॅननुसार मेट्रो रेल्वे नंतर दिल्लीच्या उपनगरापर्यंत नेण्याचीही योजना आहे. === रेल्वे सेवा === दिल्ली हे भारतीय रेल्वेच्या नकाशाचे एक प्रमुख जंक्शन आहे. हे उत्तर रेल्वेचे मुख्यालय देखील आहे. चार मुख्य रेल्वे स्थानके आहेतः नवी दिल्ली रेल्वे स्टेशन, दिल्ली जंक्शन, सराय रोहिल्ला आणि [[हजरत निजामुद्दीन रेल्वे स्थानक|हजरत निजामुद्दीन]] रेल्वे स्टेशन. दिल्ली इतर सर्व प्रमुख शहरे आणि महानगरांशी अनेक महामार्ग आणि द्रुतगती मार्गाने (द्रुत मार्ग) द्वारे जोडली गेली आहे. यात सध्या तीन एक्स्प्रेसवे आहेत आणि तीन निर्माणाधीन आहेत, जे ते संपन्न आणि व्यावसायिक उपनगराशी जोडतील. दिल्ली गुडगाव एक्सप्रेस वे दिल्लीला गुडगाव आणि आंतरराष्ट्रीय विमानतळाशी जोडते. डीएनडी फ्लायवे आणि नोएडा-ग्रेटर नोएडा एक्सप्रेस वे दिल्लीला दोन मुख्य उपनगरे जोडतात. ग्रेटर नोएडा येथे स्वतंत्र आंतरराष्ट्रीय विमानतळ आणि नोएडामध्ये इंडियन ग्रॅंड प्रिक्सचे नियोजन आहे. === हवाई सेवा === इंदिरा गांधी आंतरराष्ट्रीय विमानतळ दिल्लीच्या नैऋत्य कोनात वसलेले आहे आणि ते अंतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय हवाई प्रवाश्यांसाठी शहराचा मुख्य प्रवेशद्वार आहे. २००६-०७ मध्ये विमानतळावर २३ दशलक्ष प्रवाश्यांची नोंद होती. हे दक्षिण [[आशिया]]<nowiki/>तील सर्वात व्यस्त विमानतळ बनले. १९.३ अमेरिकन डॉलर्सच्या खर्चासह नवीन टर्मिनल-३ चे काम चालू आहे, ज्याची अतिरिक्त ३.४ कोटी प्रवासी क्षमता २०१० पर्यंत पूर्ण होणार आहे. पुढील विस्तार कार्यक्रमांचे नियोजन आहे, जे येथे १०० दशलक्ष प्रवाश्यांची क्षमता एका वर्षापेक्षा अधिक असेल.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://archive.is/HOwy|title=Daily Times - Leading News Resource of Pakistan - India begins $1.94b…|दिनांक=2012-09-04|संकेतस्थळ=archive.is|ॲक्सेसदिनांक=2019-10-05}}</ref> [[सफदरजंग विमानतळ|सफदरजंग]] विमानतळ हे दिल्लीचे आणखी एक विमानतळ आहे जे सामान्य विमानचालन अभ्यासासाठी आणि काही व्हीआयपी उड्डाणांसाठी वापरलेले आहे. ==दिल्ली राज्याचे मुख्यमंत्री== * ब्रह्मप्रकाश चौधरी (काँग्रेस) : १७ मार्च १९५२ ते १२ फेब्रुवारी १९५५; दोन वर्षे ३३२ दिवस * गुरूमुख निहालसंग (काँग्रेस) : १२ फेब्रुवारी १९५५ ते १ नोव्हेंबर १९५६; एक वर्ष २६३ दिवस * १ नोव्हेंबर १९५६ ते २ डिसेंबर १९५६ : विधानसभा बरखास्त; ३७ वर्षे १ दिवस * मदनलाल खुराणा (भारतीय जनता पक्ष) : २ डिसेंबर १९९३ ते २६ फेब्रुवारी १९९६; दोन वर्षे ८६ दिवस * साहिबसिंग वर्मा (भारतीय जनता पक्ष) : २६ फेब्रुवारी १९९६ ते १२ ऑक्टोबर १९९८; दोन वर्षे २२८ दिवस * सुषमा स्वराज (भारतीय जनता पक्ष) : १२ ऑक्टोबर १९९८ ते ३ डिसेंबर १९९८; ५२ दिवस * शीला दीक्षित (काँग्रेस) : ३ डिसेंबर १९९८ ते २८ डिसेंबर २०१३; १५ वर्षे २५ दिवस * अरविंद केजरीवाल (आम आदमी पक्ष) : २८ डिसेंबर २०१३ ते १४ फेब्रुवारी २०१४; ४९ दिवस * १४ फेब्रुवारी २०१४ ते १४ फेब्रुवारी २०१५ : एक वर्ष एक दिवस * अरविंद केजरीवाल (आम आदमी पक्ष) : १४ फेब्रुवारी २०१५पासून.... {| border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#f8dc17 ! width="8%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | प्रशासकीय केन्द्र ! width="20%" | लोकसंख्या (२००१ची गणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (चौ.किमी) ! width="20%" | घनता (प्रती चौ.किमी) |- bgcolor=#F4F9FF | DL || दिल्ली || दिल्ली || १,३७,८२,९७६ || १,४८३ || ९,२९४ |} <!-- <gallery mode="Packed-hover"> चित्र:Red Fort 2.jpg चित्र:Entry Door to the Yogmaya precincts .JPG चित्र:Qutab.jpg चित्र:QtubIronPillar.JPG चित्र:Humayun%27s Tomb Delhi .jpg चित्र:Indiagatelightening.jpg चित्र:Delhi districts.svg चित्र:Supreme Court of India - 200705.jpg चित्र:Skyline at Rajiv Chowk.JPG चित्र:New Delhi NDMC building.jpg चित्र:Delhi Airport India.jpg चित्र:BusesDelhiDTC.jpg चित्र:DMRC Bombardier.jpg चित्र:New Delhi Temple.jpg चित्र:Traditional pottery in Dilli Haat.jpg चित्र:Delhi Auto Show.jpg चित्र:Pragati Maidan, inside hall 18 (3).JPG चित्र:Chicken Chili HR2.jpg चित्र:AIIMS central lawn.jpg चित्र:IITDelhiMath.jpg चित्र:Pitampura TV Tower, Delhi, India.jpg </gallery> --> ==चित्रदालन== [[File:KUTUBMINAR.jpg|thumb|KUTUBMINAR]] {{संदर्भनोंदी}} ==बाह्य दुवे== * [http://delhi.gov.in/ NCT of Delhi Government Website] * [http://www.delhitourism.nic.in/ Department of Tourism, Government of NCT of Delhi] {{भारतीय राज्ये}} {{भारतीय राज्ये आणि प्रदेशांची राजधानी}} [[वर्ग:दिल्ली|*]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:राष्ट्रीय राजधानी क्षेत्र]] jz58gm0psm5jbkunbrjamqoyipaka97 2139175 2139173 2022-07-21T07:03:40Z Drummingman 143207 Reverted 1 edit by [[Special:Contributions/2405:201:6822:58C0:F983:2AC5:4118:B8D1|2405:201:6822:58C0:F983:2AC5:4118:B8D1]] ([[User talk:2405:201:6822:58C0:F983:2AC5:4118:B8D1|talk]]): Dead link/ spam? (TwinkleGlobal) wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = मेट्रो |प्रकार_२ = राजधानी |स्थानिक_नाव = दिल्ली |राज्य_नाव = राष्ट्रीय राजधानी क्षेत्र |आकाशदेखावा = Delhi Montage.jpg |आकाशदेखावा_title = [[लोटस टेंपल]] | अक्षांश = २८.६१ | रेखांश = ७७.२३ |क्षेत्रफळ_आकारमान = ९ |शोधक_स्थान = right |क्षेत्रफळ_एकूण = १४८३ |क्षेत्रफळ_क्रमांक = ३१ वा |उंची = २५९ |लोकसंख्या_एकूण = १,३३,००,००० |लोकसंख्या_घनता = ७,७५८ |लोकसंख्या_क्रमांक = १ ला |लोकसंख्या_वर्ष = २०१६ |लोकसंख्या_मेट्रो = २,६४,५४,००० |लोकसंख्या_मेट्रो_क्रमांक = १ ला |लोकसंख्या_मेट्रो_वर्ष = २००७ |जिल्हे = {{Collapsible list <!-- -->|title = {{AutoLink|दिल्लीतील जिल्हे }} <!-- -->|1 = {{AutoLink|नवी दिल्ली जिल्हा|नवी दिल्ली }} <!-- -->|2 = {{AutoLink|मध्यवर्ती दिल्ली जिल्हा|मध्यवर्ती दिल्ली }} <!-- -->|3 = {{AutoLink|उत्तर दिल्ली जिल्हा|उत्तर दिल्ली }} <!-- -->|4 = {{AutoLink|ईशान्य दिल्ली जिल्हा|ईशान्य दिल्ली }} <!-- -->|5 = {{AutoLink|पूर्व दिल्ली जिल्हा|पूर्व दिल्ली }} <!-- -->|6 = {{AutoLink|दक्षिण दिल्ली जिल्हा|दक्षिण दिल्ली }} <!-- -->|7 = {{AutoLink|नैर्ऋत्य दिल्ली जिल्हा|नैर्ऋत्य दिल्ली}} <!-- -->|8 = {{AutoLink|पश्चिम दिल्ली जिल्हा|पश्चिम दिल्ली }} <!-- -->|9 = {{AutoLink|वायव्य दिल्ली जिल्हा|वायव्य दिल्ली }} <!-- -->}} |नेता_पद_१ = {{AutoLink|दिल्लीचे मुख्यमंत्री|मुख्यमंत्री}} |नेता_नाव_१ =[[अरविंद केजरीवाल]] |नेता_पद_२ = {{AutoLink|दिल्लीचे राज्यपाल|राज्यपाल}} |नेता_नाव_२ = तेजेंद्र खन्ना |नेता_पद_3 = {{AutoLink|दिल्लीचे महापौर|महापौर}} |नेता_नाव_3 = आरती मेहरा |अधिकृत_भाषा = [[हिंदी भाषा|हिंदी]], [[पंजाबी भाषा|पंजाबी]], [[उर्दू भाषा|उर्दू]] |विधानसभा_प्रकार = Unicameral |विधानसभा_संख्या = ७० |स्थापित_दिनांक = [[१ नोव्हेंबर]] [[इ.स. १९५८|१९५८]] |एसटीडी_कोड = ११ |पिन_कोड = ११०००० |unlocode = INDEL |आरटीओ_कोड = DL-xx |संकेतस्थळ = delhigovt.nic.in |संकेतस्थळ_नाव = दिल्ली संकेतस्थळ |तळटिपा = {{Reflist}} |गुणक_title = हो |स्वयंवर्गीत = हो }} '''दिल्ली''' हे उत्तर [[भारत|भारतातील]] एक महानगर आहे. राजकीयदृष्ट्या दिल्ली शहर एक केंद्रशासित प्रदेश आहे. या शहराचा कारभार केंद्र सरकार, दिल्ली राज्य शासन आणि तीन महानगर पालिका पाहतात. जी [[नवी दिल्ली]] भारतीय प्रजासत्ताकाची राजधानी आहे, ती दिल्ली या महानगरातील एक शहरी भाग आहे. दिल्लीची लोकसंख्या सुमारे दीड कोटी (इ.स. २००५चा अंदाज) असून ते जगातील सातवे सगळ्यांत जास्त लोकसंख्या असलेले महानगर आहे.<ref name="habib1999jkf">{{Citation | title=The agrarian system of Mughal India, 1556-1707 | author=Irfan Habib | publisher=Oxford University Press, 1999 | isbn=9780195623291 | दुवा=http://books.google.co.in/books?id=0ymFAAAAIAAJ | quote=''... The current Survey of India spellings are followed for place names except where they vary rather noticeably from the spellings in our sources: thus I read "Dehli" not "Delhi ...''}}</ref><ref name="jrasgbi1824fjs">{{Citation | title=Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain & Ireland | author=Royal Asiatic Society | publisher=Cambridge University Press, 1834 | isbn=| दुवा=http://books.google.co.in/books?id=mtosAAAAIAAJ | quote=''... also Dehli or Dilli, not Delhi ...''}}</ref><ref name="karamchandani1968ysf">{{Citation | title=India, the beautiful | author=L.T. Karamchandani| publisher=Sita Publication, 1968 | isbn=| दुवा=http://books.google.co.in/books?id=_sHWfveQGksC | quote=''... According to available evidence the present Delhi, spelt in Hindustani as Dehli or Dilli, derived its name from King ...''}}</ref><ref name="ngjoi1994glk">{{Citation | title=The National geographical journal of India, Volume 40| author=| publisher=National Geographical Society of India, 1994 | isbn=| दुवा=http://books.google.co.in/books?id=aqqAAAAAMAAJ | quote=''... The name which remained the most popular is Dilli with variation in its pronunciation as Dilli, Dehli, or Delhi ...''}}</ref> राजधानीचे शहर असल्याने येथे देशातील विविध भागातून नागरिक स्थायिक झाले आहेत, त्यामुळे दिल्ली हे एक बहुसांस्कृतिक महानगर बनले आहे. झपाट्याने झालेले शहरीकरण व वेगाने झालेली प्रगती त्यामुळे दिल्लीचा आर्थिक क्षेत्रात विकास झाला आहे. दिल्लीच्या नागरिकांची सरासरी मिळकत ही राष्ट्रीय सरासरीपेक्षा बरीच जास्त आहे.<ref name="dayal">{{जर्नल स्रोत |last=Dayal |first=Ravi |year=2002 |month=July |title=A Kayastha’s View |journal=Seminar (web edition) |issue=515 |दुवा=http://www.india-seminar.com/2002/515/515%20ravi%20dayal.htm |accessdate=29 January 2007}}</ref> == भूगोल == दिल्ली व परिसराला मिळून अनौपचारिकपणे राष्ट्रीय [[राजधानी]] क्षेत्र असे म्हणतात. त्यात दिल्लीव्यतिरिक्त शेजारच्या [[हरियाणा]]राज्यातील फरिदाबाद व गुडगाव आणि उत्तर प्रदेशातील नॉयडा व [[गाझियाबाद]] या शहरांचा समावेश होतो. नैर्ऋत्येकडील अरवली पर्वतरांगा आणि पूर्वेकडील यमुना नदी यांच्यामध्ये वसलेली दिल्ली इतिहास काळापासून महत्त्वाचे ठिकाण मानले जाते. == इतिहास == दिल्लीचा पुरातन उल्लेख [[महाभारत]] नावाच्या महापुराणात आढळतो. जिथे त्याचा उल्लेख प्राचीन [[इंद्रप्रस्थ]] म्हणून केला जातो. [[महाभारत]] काळात इंद्रप्रस्थ ही पांडवांची राजधानी होती. पुरातत्व पुरावांतील प्रथम पुरावा असे सूचित करतो की मानव ई. स. पु. दोन हजार वर्षांपूर्वीच दिल्लीत व आसपास होता.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.indiatourism.com/delhi-history/index.html|संकेतस्थळ=www.indiatourism.com|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-18}}</ref> मौर्य काळामध्ये ( 300 इ.स.पू.) इथल्या शहराचा विकास होऊ लागला. महाराज [[पृथ्वीराज चौहान]] यांचे दरबारी कवी चांद बरदाई यांची हिंदी रचना पृथ्वीराज रासो मध्ये तोमर राजा अनंगपाल यांचे दिल्लीचे संस्थापक, म्हणून वर्णन केले गेले आहे. असे मानले जाते की त्यांनी 'लाल-कोट' बांधला आणि [[महरौली विधानसभा मतदारसंघ, दिल्ली|मेहरौली]]<nowiki/>चा गुप्त कार्पेट लोखंडी खांब दिल्लीला आणला. दिल्लीत तोमरांचा राज्य कालखंड 400 ते 1200 वर्षाचा आहे. 'दिल्ली' किंवा 'दिल्लीका' शब्दाचा वापर उदयपुरात सापडलेल्या [[शिलालेख|शिलाले]]<nowiki/>खांवर प्रथम सापडला. या शिलालेखांची वेळ 1160 वर्षे निश्चित केली गेली. महाराज [[पृथ्वीराज चौहान]] हे दिल्लीचे शेवटचे हिंदू सम्राट मानले जातात. इ. स. १२०७ नंतर दिल्ली दिल्ली सल्तनतची राजधानी बनली. [[खिलजी घराणे|खिल्जी]] राजवंश, [[तुघलक]] राजवंश, सय्यद राजवंश आणि [[लोदी|लोधी]] घराण्यांसह इतर काही राजवटींनी यावर राज्य केले. असे मानले जाते की आजची आधुनिक दिल्ली बांधण्यापूर्वी दिल्ली सात वेळा विखुरली होती आणि वेगवेगळ्या ठिकाणी वसली होती, त्यातील काही अवशेष आजही आधुनिक दिल्लीत दिसू शकतात. दिल्लीच्या तत्कालीन राज्यकर्त्यांनी बऱ्याच वेळा आपले रूप बदलले. सरहिंद जवळच्या युद्धात [[मोगल]] बादशाह [[हुमायूॅं|हुमायूं]]<nowiki/>नी अफगाण्यांचा पराभव केला आणि कोणताही विरोध न करता दिल्ली ताब्यात घेतली. हुमायूंच्या मृत्यूनंतर हेमू विक्रमादित्यच्या नेतृत्वात अफगाणांनी मुघल सैन्याचा पराभव केला व आग्रा व दिल्लीवर पुन्हा ताबा मिळविला. मुघल बादशहा [[अकबर]]<nowiki/>ने आपली राजधानी दिल्लीहून आग्रा येथे हलविली. [[अकबर]]<nowiki/>चा नातू शाहजहां (१६२८-१६५८) यांनी सतराव्या शतकाच्या मध्यात सातव्या वेळी तोडगा काढला ज्याला शाहजहानाबाद असे म्हणतात. सामान्य बोलीभाषेत शाहजहानाबादला ओल्ड सिटी किंवा जुनी दिल्ली म्हणतात. प्राचीन काळापासून बऱ्याच राजांनी आणि सम्राटांनी जुन्या दिल्लीवर राज्य केले आणि त्याचे नावही वेळोवेळी बदलले गेले. जुनी दिल्ली 1737 नंतर [[मोगल|मुघल]] सम्राटांची राजधानी राहिली. दिल्लीचा शेवटचा मोगल बादशहा बहादूर शाह जफर होता, तो निर्वासनमध्येच रंगून येथे मरण पावला. १८५७ च्या सिपाही विद्रोहानंतर दिल्लीने ब्रिटीशांच्या राजवटीखाली राज्य सुरू केले. १८५७ च्या पहिल्या भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याच्या चळवळीस पूर्णपणे दाबल्यानंतर ब्रिटिशांनी [[बहादूरशाह जफर]]<nowiki/>ला रंगून येथे पाठवले आणि भारत पूर्णपणे इंग्रजांच्या ताब्यात झाला. सुरुवातीला त्यांनी कलकत्ता (आजकाल कोलकाता) ताब्यात घेतला पण [[ब्रिटिश (निःसंदिग्धीकरण)|ब्रिटीश]] राजवटीच्या शेवटच्या काळात पीटर महन यांच्या नेतृत्वात सोव्हिएत [[रशिया]]<nowiki/>चा प्रभाव भारतीय उपखंडात झपाट्याने वाढू लागला. यामुळे ब्रिटिशांना असे वाटू लागले की [[कोलकाता|कलकत्ता]] जो भारताच्या पूर्वेकडील प्रदेशात होता, तेथून अफगाणिस्तान आणि इराण इत्यादींवर सहजपणे नियंत्रण स्थापित करता येत नाही, नंतर या कारणास्तव १९११ मध्ये वसाहतीची राजधानी दिल्लीला हलविण्यात आली. केली गेली होती आणि बरीच आधुनिक बांधकाम कामे केली गेली होती. शहराचे मोठे भाग [[ब्रिटिश (निःसंदिग्धीकरण)|ब्रिटीश]] आर्किटेक्ट सर एडविन लुटियन्स आणि सर हर्बर्ट बेकर यांनी डिझाइन केले होते. १९४७ मध्ये भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर ते अधिकृतपणे भारताची [[राजधानी]] म्हणून घोषित झाले. दिल्लीत बऱ्याच राजांच्या साम्राज्याचा उदय व पतन होण्याचे पुरावे अजूनही अस्तित्वात आहेत. खऱ्या अर्थाने, दिल्ली हे आपल्या देशाच्या भविष्यातील, भूतकाळातील आणि सध्याच्या परिस्थितीचे मिश्रण आहे. तोमर राज्यकर्त्यांमध्ये दिल्ली स्थापनेचे श्रेय अनंगपाल यांना जाते. विशिष्ट भौगोलिक रचनेमुळे [[वायव्य दिशा|वायव्य]] [[हिंदूस्तान|हिंदुस्थाना]]<nowiki/>तून गंगेच्या खोऱ्यात जाणाऱ्या जुन्या व्यापारमार्गांवर दिल्लीने दबदबा राखला. हे शहर पुरातन भारताच्या अनेक साम्राज्यांची राजधानी होते. दिल्लीत स्थलांतरित होणाऱ्यांची संख्या वाढत गेल्याने ती संस्कृती आणि बुद्धिजनांचे माहेरघर बनली. परंतु वाढत्या लोकसंख्येमुळेच आज दिल्ली ही [[प्रदूषण]], वाहतुकीची कोंडी, वीजटंचाई आणि पाणी टंचाई अशा अनेक समस्यांना तोंड देत आहे. == हवामान, भूगोल आणि लोकसंख्या == === दिल्ली-एनसीआर === दिल्लीजवळील [[उत्तर प्रदेश]], [[हरियाणा]] आणि [[राजस्थान]]<nowiki/>मधील अनेक शहरे एनसीआरमध्ये आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://www.bhaskar.com/union-territory/new-delhi/news/ut-del-hmu-new-haryanas-jind-and-karnal-add-in-part-of-ncr-zone-5017644-nor.html|title=एनसीआर में शामिल हुए जींद,करनाल और मुजफ्फरनगर, मथुरा को नहीं मिली मंजूरी|दिनांक=2015-06-09|संकेतस्थळ=Dainik Bhaskar|भाषा=hi|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-18}}</ref> एनसीआरची लोकसंख्या ४ कोटी ७० लाखाहून अधिक आहे. संपूर्ण एनसीआरमध्ये दिल्लीचे क्षेत्रफळ १,४८४. चौरस किलोमीटर आहे. देशाची [[राजधानी]] एनसीआरच्या २.९% आहे. उत्तर प्रदेशातील [[मेरठ]], [[गाझियाबाद]], [[गौतम बुद्ध नगर जिल्हा|गौतम बुद्ध नगर]] (नोएडा), [[बुलंदशहर]], [[शामली जिल्हा|शामली]], [[बागपत]], हापूर आणि [[मुझफ्फरनगर]] यांचा समावेश आहे. [[हरियाणा]]<nowiki/>मध्ये [[फरीदाबाद]], गुडगाव, मेवात, रोहतक, सोनीपत, रेवाडी, झज्जर, [[पानिपत|पानीपत]], पलवल, महेंद्रगड, भिवडी, जिंद आणि करनाल यासारख्या जिल्ह्यांचा समावेश आहे. राजस्थानमधील दोन जिल्हे - भरतपूर आणि अलवर एनसीआरमध्ये समाविष्ट केले गेले आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://abpnews.abplive.in/india-news/ncr-national-capital-region-of-india-a-to-z-things-you-must-know-about-it-762031|title=आप जिस दिल्ली-NCR में रहते हैं, जानिए- उसके बारे में A टू Z जानाकरी|last=डेस्क|पहिले नाव=एबीपी न्यूज़ वेब|दिनांक=2018-01-04|संकेतस्थळ=abpnews.abplive.in|भाषा=hi|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-18}}</ref> === भौगोलिक स्थान === राष्ट्रीय राजधानी दिल्ली १,४८४. किमी२ (५७३ चौरस मैल) पर्यंत पसरली असून त्यापैकी ७८३ किमी२ (३०२ चौरस मैल) [[ग्रामीण विकास|ग्रामीण]] आणि ७०० किमी२ (२७० चौ मैल) शहरी म्हणून घोषित केली आहेत. उत्तर-दक्षिण दिशेला दिल्लीची कमाल ५१.९ किमी (३२ मैल) आणि पूर्व-पश्चिमेस जास्तीत जास्त ४८.४८ किमी (३० मैल) रुंदी आहे. दिल्लीची देखभाल करण्यासाठी तीन संस्था कार्यरत आहेत: -    दिल्ली महानगरपालिका: जगातील सर्वात मोठी स्थानिक संस्था असून अंदाजे १३७.८० लाख नागरिकांना (क्षेत्र १,३९७.३ किमी२ किंवा ५४० चौरस मैल) नागरी सेवा पुरविली जाते. हे क्षेत्र फक्त क्षेत्राच्या दृष्टीने [[तोक्यो|टोकियो]]<nowiki/>च्या मागे आहे. महानगरपालिका १३९७ चौरस किलोमीटर क्षेत्र पाहते. सध्या दिल्ली महानगरपालिका तीन भागात विभागली गेली आहे: अप्पर दिल्ली महानगरपालिका, पूर्व दिल्ली महानगरपालिका आणि दक्षिण दिल्ली महानगरपालिका.    नवी दिल्ली [[नगर परिषद|नगरपरिषद]]: (एनडीएमसी) (क्षेत्र ४२.७ किमी२ किंवा १७ चौरस मैल) असे आहे नवी दिल्ली नगरपरिषदेचे नाव. त्याखालील क्षेत्राला एनडीएमसी क्षेत्र म्हणतात.    दिल्ली कॅन्टोन्मेंट बोर्डः (क्षेत्र (४३ कि.मी.२ किंवा १७ चौरस मैल)<ref>{{जर्नल स्रोत|date=2017-02-02|title=नई दिल्ली नगरपालिका परिषद|url=https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A4%88_%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%A6&oldid=3333817|journal=विकिपीडिया|language=hi}}</ref> जे दिल्लीच्या कॅन्टोन्मेंट क्षेत्राची देखभाल करते. दिल्ली हा खूप विस्तृत परिसर आहे. हे उत्तरेकडील सारूप नगर पासून दक्षिणेकडील राजोक्र्यापर्यंत पसरते. [[नजफगढ विधानसभा मतदारसंघ, दिल्ली|नजफगड]] पासून पूर्वेकडील [[यमुना नदी]]<nowiki/>च्या पश्चिमेला शेवटचा भाग (तुलनेने पारंपारिक पूर्व टोक). तसे, त्याच्या पूर्वेकडील शहादारा, भजनपुरा इत्यादी मोठ्या बाजारातही येतात. वरील सीमांनी व्यापलेल्या शेजारील राज्यांमधील [[नोएडा]], [[गुडगाव जलद मेट्रो|गुडगाव]] वगैरे भागदेखील राष्ट्रीय क्षेत्रात येतात. दिल्लीचे भौगोलिक स्वरूप खूप बदलत आहे. हे उत्तरेकडील सपाट कृषी मैदानापासून दक्षिणेस कोरड्या [[अरावली]] श्रेणीच्या सुरुवातीस बदलते. दिल्लीच्या दक्षिणेला मोठे नैसर्गिक तलाव असायचे. आता जास्त खाण झाल्यामुळे ते कोरडे झाले आहेत. त्यातील एक बडखल तलाव आहे. यमुना नदीने शहराचे पूर्व भाग वेगळे केले. या पुलांना यमुना पार म्हटले जाते, जरी ते अनेक पुलांद्वारे नवी दिल्लीशी चांगले जोडलेले आहेत. दिल्ली मेट्रो देखील आता दोन पुलांसह नदी पार करते. दिल्ली उत्तर भारतात २८.६१° N  ७७.२३° E  वर स्थित आहे. हे हिमालयाच्या दक्षिणेस १६० किलोमीटर दक्षिणेस समुद्राच्या सपाटीपासून ७०० ते १००० फूट उंचीवर यमुना नदीच्या काठावर वसलेले आहे. हे उत्तर, पश्चिम आणि दक्षिणेस तीन बाजूंनी हरियाणा राज्याद्वारे आणि पूर्वेला उत्तर प्रदेश राज्याने वेढलेले आहे. दिल्ली जवळजवळ संपूर्ण गंगेच्या प्रदेशात आहे. दिल्लीच्या भूगोलाचे दोन प्रमुख भाग म्हणजे यमुना बागायती मैदान आणि दिल्ली पर्वत (टेकडी). तुलनेने कमी स्तरीय मैदाने उप-लागवडीसाठी उत्कृष्ट जमीन प्रदान करतात, जरी हे पूरप्रवण क्षेत्र आहेत. हे दिल्लीच्या पूर्वेकडील बाजूस आहेत. आणि पश्चिमेला कड क्षेत्र आहे. त्याची कमाल उंची ३१८ मी (१०४३ फूट) पर्यंत पोहोचते. हे दक्षिणेस अरावल्ली पर्वतरांगेपासून सुरू होते आणि शहराच्या पश्चिम, उत्तर-पश्चिम आणि उत्तर-पूर्व भागात पसरते. दिल्लीची जीवनरेखा [[यमुना नदी|यमुना]] ही [[हिंदू]] धर्मातील सर्वात पवित्र नद्यांपैकी एक आहे. हिंडन ही आणखी एक छोटी नदी, पूर्व दिल्लीला गाझियाबादपासून विभक्त करते. दिल्ली सीज़्मिक क्षेत्र-IV मध्ये येत असल्याने येथे मोठ्या भूकंपाची शक्यता असते. === जल संपत्ती === लाखो वर्षांपासून भूमिगत जलचर नैसर्गिकरित्या नद्या आणि पावसाच्या प्रवाहांनी जिवंत राहतात. [[गंगा नदी|गंगा]]-[[यमुना नदी|यमुना]] मैदानी भाग म्हणजे पाण्याचे सर्वोत्तम स्रोत असलेले क्षेत्र. त्यात चांगला [[पाऊस]] पडतो आणि हिमालयीन हिमनद्यांपासून वाहणा बारमाही नद्या वाहतात. दिल्लीसारख्या काही भागात सुदधा हेच घडते. दक्षिणेकडील पठाराचे उतार सपाट बाजुला असून डोंगराळ भागात [[नैसर्गिक पर्यावरण|नैसर्गिक]] [[सरोवर|तलाव]] तयार झाले आहेत. टेकड्यांवरील नैसर्गिक वन कवच अनेक बारमाही प्रवाहाचे पाळणे असायचे.<ref name="hindi.indiawaterportal.org">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://hindi.indiawaterportal.org/?q=content/%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80-%E0%A4%95%E0%A5%80-%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8|title=Hindi Water Portal|संकेतस्थळ=hindi.indiawaterportal.org|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-19}}</ref> आज व्यापाराचे केंद्र म्हणून दिल्लीची ओळख आहे. यामागचे कारण म्हणजे [[वाहतुकीचे सर्वसाधारण नियम|वाहतूक]] करण्यायोग्य रुंद [[यमुना नदी|यमुना]] नदी आहे; ज्यामध्ये मालवाहतूकही करता येत असे. इ.स. पु. ५०० च्या आधीही ते नक्कीच एक समृद्ध [[शहर]] होते, जिथे त्याच्या मालमत्तेचे रक्षण करण्यासाठी शहर तटबंदीची आवश्यकता होती. सलीमगड आणि पुराण किल्ला आणि पुराण किलाच्या उत्खननात सापडलेल्या तथ्यांवरून असे [[प्राचीन संस्कृती|प्राचीन]] [[शहर]] असल्याचे पुरावे मिळतात. इ.स. १००० पासून, त्याचा [[इतिहास]], त्याची युद्धे आणि त्यांची जागा घेणारे राजवंश यांचे विस्तृत वर्णन आहे.<ref name="hindi.indiawaterportal.org"/> भौगोलिकदृष्ट्या [[अरवली पर्वतरांग|अरवल्ली]] [[पर्वतरांग|पर्वतरां]]<nowiki/>गांनी वेढलेले, दिल्लीच्या शहरी वसाहतींना काही खास वरदान मिळाले आहेत. अरावली श्रेणी व तिथली नैसर्गिक [[वन|जंगले]] या तीन बारमाही नद्या दिल्लीच्या मध्यभागी यमुनेस मिळाल्या आहेत. दक्षिण आशियाई संरचनात्मक बदलांमुळे, यमुनेने आता त्याच्या जुन्या मार्गापासून पूर्वेकडे वीस किलोमीटर वळविला आहे.<ref name="hindi.indiawaterportal.org"/> इ. स. पु. ३००० मध्ये, नदी दिल्लीच्या सध्याच्या 'ओढ्या' च्या पश्चिमेस वाहत असे. त्याच युगात, [[सरस्वती नदी]] [[अरवली पर्वतरांग|अरावली]] रांगांच्या दुसऱ्या बाजूला वाहून असे, जी प्रथम पश्चिमेकडे आणि नंतर भूमिगत रचनेत भूमिगत झाली आणि पूर्णपणे नाहीशी झाली. १८०७ मध्ये एका इंग्रजांद्वारे केलेल्या सर्वेक्षणानुसार, वरील नकाशा दिल्लीतील [[यमुना नदी|यमुना]]<nowiki/>मध्ये भेटायला जाणारे प्रवाह दर्शवितो. एक तिलपतच्या टेकड्यांमध्ये दक्षिणेकडून उत्तरेकडे वाहते, तर दुसऱ्याने हौज खासमधील अनेक उपनद्या व्यापल्या आणि पूर्वेकडे वाहणाऱ्या बारापुलाच्या जागी निजामुद्दीनच्या वरच्या यमुना प्रवाहात वाहिले. तिसरा आणि मोठा प्रवाह ज्याला साहिबी नदी म्हणतात (पूर्वी रोहिणी). हे दक्षिण-पश्चिमेकडून खाली उतरते आणि तेथील उत्तरेस यमुनेस भेटते. असे दिसते आहे की टेक्टोनिक हालचालीमुळे, त्याच्या प्रवाहाचे खाली प्रवाह काहीसे जास्त झाले होते, ज्यामुळे ते यमुनेत पडले. मागील मार्गावरील अधिक पाणी नजफगड तलावामध्ये वाहू लागते. सुमारे ७० वर्षांपूर्वी या सरोवराचे आकार २२० चौरस किलोमीटर होते. ब्रिटिशांनी साहिबी नदीची गाळ काढून ती स्वच्छ केली व त्याला नाला नजफगड असे नाव दिले व यमुनेत विलीन केले. या नद्या व यमुना-दिल्लीने अरवल्ली पर्वतरांगांच्या वाड्यात स्थायिक झालेल्या अनेक वस्त्यांना आणि राजधानींना नेहमीच पुरेसे पाणी दिले. हिमालयीन हिमनद्यां मधून निघाल्यामुळे यमुना नदी बारमाही नदी आहे. परंतु वर नमूद केलेल्या इतर नद्या फक्त २०० वर्षांपूर्वीपर्यंत अरावल्लीच्या रांगांमध्ये नैसर्गिक जंगलाने संरक्षित होत्या तोपर्यंत बारमाही राहिल्या. दुर्दैवाने दिल्लीतील जंगलतोड खिलज्यांच्या काळापासून सुरू झाली. इस्लामचा स्वीकार न करणा स्थानिक बंडखोरांना आणि लुटणाऱ्यांना लुबाडण्यासाठी हे केले गेले. तसेच, वाढत्या शहरी लोकसंख्येचा ओढा वन प्रांत संकोचित करते. यामुळे वनांचलमधील संरक्षित पावसाचे पाणी कमी झाले. ब्रिटीश राजवटीत, दिल्लीतील रस्ते आणि पूर-प्रतिरोधक बंधारे बांधल्यामुळे पर्यावरणीय बदलांमुळे वर्षाच्या उन्हाळ्यात हे नाले कोरडे होऊ लागले. स्वातंत्र्योत्तर काळात पावसाच्या पाण्याचे नाले, पदपथ व गल्ली सिमेंटद्वारे फरसबंदी झाल्याने या नद्यांमधील पाण्याचा नैसर्गिक प्रवेश रोखला गेला. अशा परिस्थितीत जिथे त्यांना मार्ग सापडला नाही, कॉंक्रीटच्या कॉंक्रीटच्या बांधकामामुळे, त्यांना भूमिगत जलवाहिन्या किंवा नदीमध्ये मिसळण्याचा कोणताही मार्ग नाही. === हवामान === दिल्लीच्या हवामानात [[उन्हाळा]] आणि हिवाळ्यातील तापमानात बराच फरक आहे. [[उन्हाळा]] मोठा, अत्यंत [[उष्ण कटिबंध|उष्ण]] एप्रिल ते ऑक्टोबरच्या मध्यापर्यंत असतो. मध्यंतरी पावसाळादेखील येतो. ही उष्णता देखील अत्यंत प्राणघातक ठरू शकते, ज्याने पूर्वी बरीच लोकांचे प्राण घेतले. मार्चच्या प्रारंभापासून वारा दिशा बदलते. ते [[वायव्य दिशा|वायव्ये]]<nowiki/>कडून [[दक्षिण दिशा|दक्षिण]][[पश्चिम दिशा|पश्चिम]] दिशेने जातात. ते आपल्याबरोबर राजस्थानची गरम लाट आणि धूळ आपल्याबरोबर घेऊन जातात. ते उन्हाळ्याचा मुख्य भाग आहेत. त्यांना लू म्हणतात. उच्च ऑक्सिडेशन संभाव्यतेसह एप्रिल ते जून या महिन्यांत अत्यंत गरम असतात. जूनच्या अखेरीस आर्द्रतेत वाढ होते ज्यामुळे मान्सूनपूर्व पाऊस पडतो. यानंतर उन्हाळ्यापासून पावसाळ्याचे वारे वाहू लागतात, ज्यामुळे चांगला पाऊस पडतो. [[ऑक्टोबर महिना|ऑक्टोबर]] - [[नोव्हेंबर महिना|नोव्हेंबर]]<nowiki/>मध्ये [[शिशिर]] कालावधी असतो जो हिवाळ्यात थंड असतो. [[हिवाळा]] [[नोव्हेंबर महिना|नोव्हेंबर]]<nowiki/>पासून सुरू होतो, तो [[फेब्रुवारी महिना|फेब्रुवारी]]<nowiki/>च्या सुरुवातीस टिकतो. [[हिवाळा|हिवाळ्]]<nowiki/>यामध्येही दाट धुके असतात आणि शीतलहरी पसरते, जी पुन्हा त्याच उन्हाळ्यासारखी प्राणघातक आहे. [१] तापमानात -०.६ डिग्री सेल्सिअस (३०.९ ° फॅ) ते ४८ डिग्री सेल्सिअस (११८ ° फॅ) पर्यंत फरक पडतो.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-newdelhi/fog-continues-to-disrupt-flights-trains/article27290861.ece|title=Fog continues to disrupt flights, trains|last=Reporter|first=Our Staff|date=2005-01-07|work=The Hindu|access-date=2019-09-19|language=en-IN|issn=0971-751X}}</ref> वार्षिक सरासरी तापमान २५ ° से. (७७ ° फॅ); मासिक सरासरी तापमान 13 ° से. ३२ डिग्री सेल्सिअस असते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://web.archive.org/web/20060111153439/http://www.hindustantimes.com/news/181_1593200,000600010001.htm|title=At 0.2°C, Delhi gets coldest day in 70 yrs : HindustanTimes.com|दिनांक=2006-01-11|संकेतस्थळ=web.archive.org|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-19}}</ref> सरासरी वार्षिक पर्जन्यमान सुमारे ७१४ मिमी आहे. (२८.१ इं.), [[पावसाळा|पावसाळ्]]<nowiki/>यात जास्तीत जास्त जुलै ते ऑगस्ट पर्यंत [[पाऊस|पर्जन्य]] होते. दिल्लीत पावसाळ्याच्या सरासरी आगमनाची तारीख २९ जून आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://www.thehindubusinessline.com/todays-paper/tp-economy/Monsoon-reaches-Delhi-two-days-ahead-of-schedule/article20280383.ece|title=Monsoon reaches Delhi two days ahead of schedule|संकेतस्थळ=@businessline|भाषा=en|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-19}}</ref> === वायू प्रदूषण === दिल्लीची एर क्वालिटी इंडेक्स (एक्यूआय) साधारणत: जानेवारी ते सप्टेंबर दरम्यान मध्यम (१०१-२००) पातळी असते आणि नंतर ती अत्यंत खराब (३०१) ते (४००) किंवा तीन महिन्यांत धोकादायकही असते. (500+) ऑक्टोबर ते डिसेंबर या कालावधीत विविध कारणांमुळे, पेंढा जाळणे, दिवाळीत फटाके फोडणे यामुळे प्रदूषण वाढते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/delhi/delhi-breathed-easier-from-january-to-april/articleshow/59011204.cms|title=delhi weather 2017: Delhi breathed easier from January to April {{!}} Delhi News - Times of India|last=Jun 6|पहिले नाव=TNN {{!}} Updated:|last2=2017|संकेतस्थळ=The Times of India|भाषा=en|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-19|last3=Ist|first3=10:47}}</ref> === लोकसंख्या === १९०१ मध्ये दिल्ली हे एक छोटे शहर होते आणि लोकसंख्या ४ लाख होती. १९११ मध्ये ब्रिटीश भारत याची राजधानी बनल्यामुळे त्याची लोकसंख्या वाढू लागली. भारत फाळणीच्या वेळी, पाकिस्तानहून मोठ्या संख्येने लोक दिल्लीत स्थायिक झाले. विभाजनानंतरही हे स्थलांतर सुरूच होते. वार्षिक ३.८५% वाढीसह दिल्लीची लोकसंख्या २००१ मध्ये १ कोटी ३८ लाखांवर पोचली आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://web.archive.org/web/20070811095710/http://www.censusindia.net/profiles/del.html|title=2001 Census Results : Delhi|दिनांक=2007-08-11|संकेतस्थळ=web.archive.org|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-21}}</ref> १९९१ ते २००१ या दशकात लोकसंख्या वाढीचा दर ४७.२% होता. दिल्लीतील लोकसंख्येची घनता प्रति किलोमीटर ९२९४ आणि स्त्री पुरुष प्रमाण ८२१ महिला आणि १००० पुरुष आहे. येथे साक्षरतेची टक्केवारी ८१.८२% आहे. == दिल्लीतील जिल्हे == *[[नवी दिल्ली]] **कनाट प्लेस • संसद मार्ग • चाणक्य पुरी * मध्यवर्ती दिल्ली **दरिया गंज • पहाड़ गंज • करौल बाग * उत्तर दिल्ली **सदर बाजार, दिल्ली  • कोतवाली, दिल्ली • सब्जी मंडी * ईशान्य दिल्ली **सीलमपुर • शाहदरा • सीमा पुरी * पूर्व दिल्ली **गॉंधी नगर, दिल्ली • प्रीत विहार • विवेक विहार • वसुंधरा एंक्लेव * दक्षिण दिल्ली **कालकाजी • डिफेन्स कालोनी • हौज खास * नैर्ऋत्य दिल्ली **वसंत विहार • नजफगढ़ • दिल्ली छावनी * पश्चिम दिल्ली **• पटेल नगर • राजौरी गार्डन • पंजाबी बाग * वायव्य दिल्ली **सरस्वती विहार • नरेला • मॉडल टाउन == प्रेक्षणीय स्थळ == [[चित्र:Humayun's Tomb, Delhi, India 2019.jpg|इवलेसे|हुमायून चे थडगे]] दिल्ली ही केवळ भारताची राजधानीच नाही तर पर्यटनाचे मुख्य केंद्र देखील आहे. राजधानी असल्याने, [[भारत सरकार]], [[राष्ट्रपती भवन]], [[संसद भवन]], केंद्रीय सचिवालय इत्यादी अनेक कार्यालये येथे बरीच आधुनिक वास्तुकलेची नमुने पाहिली जाऊ शकतात; एक प्राचीन शहर असल्याने याला ऐतिहासिक महत्त्व देखील आहे. पुरातत्व दृष्टीकोनातून, जुना किल्ला, सफदरजंग मकबरे, [[जंतर मंतर|जंतर-मंतर]], कुतुब मीनार आणि लोहस्तंभ यासारख्या अनेक जगप्रसिद्ध बांधकामे येथे आकर्षण केंद्र मानली जातात. एकीकडे जागतिक वारसा मोगल शैली आहे जसे हुमायूंचे थडगे, लाल किल्ला आणि जुना किल्ला, [[सफदरजंग विमानतळ|सफदरजंग]]<nowiki/>चे थडगे, लोधी कबर कॉम्प्लेक्स इत्यादी. भव्य ऐतिहासिक इमारती येथे आहेत आणि दुसऱ्या बाजूला निजामुद्दीन औलियाच्या पार्लोकिक दर्गा आहेत. बिरला मंदिर, आद्या कात्यायिनी शक्तीपीठ, बांगला साहेब गुरूद्वारा, बहाई मंदिर आणि जामा मशिद अशी जवळपास सर्व धर्मांची प्रसिद्ध धार्मिक स्थळे या शहरातील इंडिया गेट, राजपथ येथे बनविण्यात आली आहेत. भारताच्या पंतप्रधान, जंतर-मंतर, लाल किल्ला तसेच अनेक प्रकारची संग्रहालये आणि कॅनॉट प्लेस, चांदनी चौक अशा अनेक बाजारासह मोगल गार्डन, गार्डन ऑफ फाइव्ह सेन्सेस, टाकाटोरा अशा अनेक बगिच्या आहेत. गार्डन, लोदी गार्डन, प्राणीसंग्रहालय इत्यादी जे दिल्लीला पर्यटकांना आकर्षित करतात. == शैक्षणिक संस्था == [[चित्र:Red Fort in Delhi 03-2016 img3.jpg|इवलेसे|लाल किल्ला, दिल्ली]] दिल्ली हे भारताच्या शिक्षणाचे महत्त्वपूर्ण केंद्र आहे. दिल्लीच्या विकासाबरोबरच येथे शिक्षणही वेगाने वाढले आहे. प्राथमिक शिक्षण बऱ्याचदा सार्वजनिक होते. मुले माध्यमिक शाळांमध्ये शिकत आहेत. महिलांचे [[शिक्षण]] सर्व स्तरांवर पुरुषांपेक्षा अधिक विकसित झाले आहे. इथल्या शैक्षणिक संस्थांचे विद्यार्थी भारताच्या कानाकोप .्यातून येतात. कला, वाणिज्य, विज्ञान, तंत्रज्ञान, औषध, कायदा व व्यवस्थापन या विषयात उच्चस्तरीय शिक्षण देण्यासाठी येथे बरीच सरकारी व खासगी शिक्षण संस्था आहेत. उच्च शिक्षण संस्थांमध्ये सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे दिल्ली विद्यापीठ, ज्या अंतर्गत अनेक महाविद्यालये आणि संशोधन संस्था आहेत. गुरू गोबिंदसिंग इंद्रप्रस्थ विद्यापीठ, अखिल भारतीय आयुर्विज्ञान संस्था, भारतीय तंत्रज्ञान संस्था, जवाहरलाल नेहरू विद्यापीठ, इंदिरा गांधी राष्ट्रीय मुक्त विद्यापीठ, टीईआरआय - ऊर्जा व संसाधन संस्था आणि जामिया मिलिया इस्लामिया ही उच्च शिक्षण संस्था आहेत.  == संस्कृती == दिल्ली शहरात बांधल्या गेलेल्या स्मारकांवरून असे लक्षात येते की, येथील संस्कृतीला प्राचिन ऐतिहासिक पार्श्वभूमी आहे. भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण संस्थेने दिल्ली शहरातील सुमारे १२०० वारसा स्थळांची घोषणा केली आहे, जी जगातील कोणत्याही शहरापेक्षा जास्त आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/city/delhi/Promote-lesser-known-monuments-of-Delhi/articleshow/4194014.cms|title='Promote lesser-known monuments of Delhi' {{!}} Delhi News - Times of India|last=Feb 27|पहिले नाव=PTI {{!}} Updated:|last2=2009|संकेतस्थळ=The Times of India|भाषा=en|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-27|last3=Ist|first3=3:07}}</ref> आणि त्यापैकी १७५ स्थळांना राष्ट्रीय वारसा म्हणून घोषित केले गेले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://asi.nic.in/|title=Archaeological Survey of India|संकेतस्थळ=asi.nic.in|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-27}}</ref> जिथे मोगल आणि ऑट्टोमन राज्यकर्त्यांनी जामा मस्जिद (भारताच्या सर्वात मोठी मशीद)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://www.terragalleria.com/asia/india/delhi/picture.indi38660.html|title=Picture/Photo: Jama Masjid, India's largest mosque, morning. New Delhi, India|संकेतस्थळ=www.terragalleria.com|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-27}}</ref> आणि लाल किल्ला अशी अनेक वास्तू नमुने उभारली. दिल्लीत [[लाल किल्ला]], [[कुतुब मिनार|कुतुब मीनार]] आणि हुमायूंचा मकबरा असे तीन जागतिक वारसा आहेत. [] 34] इतर स्मारकांमध्ये [[इंडिया गेट]], जंतर-मंतर (१८ व्या शतकातील खगोलशास्त्रीय वेधशाळा), पुराणा किला (१६ व्या शतकाचा किल्ला) यांचा समावेश आहे. बिर्ला मंदिर, अक्षरधाम मंदिर आणि कमळ मंदिर ही आधुनिक वास्तुकलेची उत्कृष्ट उदाहरणे आहेत. राज घाटाजवळ राष्ट्रपिता महात्मा गांधी आणि इतर मोठ्या व्यक्तींच्या समाधी आहेत. नवी दिल्लीत बरीच सरकारी कार्यालये, सरकारी निवासस्थाने आणि ब्रिटीशकालीन अवशेष व इमारती आहेत. काही महत्त्वाच्या इमारतींमध्ये [[राष्ट्रपती भवन]], केंद्रीय सचिवालय, राजपथ, संसद भवन आणि विजय चौक यांचा समावेश आहे. सफदरजंगची थडगे आणि हुमायूंची थडगी मुगलच्या बागांच्या चार बाग शैलीची उत्कृष्ट उदाहरणे आहेत.<br />दिल्लीचे राजधानी नवी दिल्लीशी संपर्क आणि भौगोलिक सान्निध्य यामुळे येथे राष्ट्रीय कार्यक्रम आणि संधी यांचे महत्त्व वाढले आहे. [[प्रजासत्ताक दिन]], स्वातंत्र्यदिन आणि गांधी जयंती असे अनेक राष्ट्रीय सण येथे मोठ्या उत्साहात साजरे केले जातात. भारताच्या स्वातंत्र्यदिनी पंतप्रधान लाल किल्ल्यातील लोकांना संबोधित करतात. [[पतंग]] उडवून बरेच दिल्लीवासी हा दिवस साजरा करतात. पतंग या दिवशी स्वातंत्र्याचे प्रतीक मानले जातात.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://www.123independenceday.com/indian/gift_of/freedom/|title=123 Independence Day|संकेतस्थळ=www.123independenceday.com|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-27}}</ref> प्रजासत्ताक दिनी परेड ही एक मोठी मिरवणूक आहे, जी भारताच्या सैनिकी पराक्रम आणि सांस्कृतिक झलक दाखवते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://www.thehindubusinessline.com/todays-paper/tp-opinion/article28952306.ece|title=R-Day parade, an anachronism?|संकेतस्थळ=@businessline|भाषा=en|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-27}}</ref> दिल्ली महानगरपालिका: जगातील सर्वात मोठी स्थानिक संस्था असून अंदाजे १३७.८० लाख नागरिकांना (क्षेत्र १,३९७.३ किमी२ किंवा ५४० चौरस मैल) नागरी सेवा पुरविली जाते. हे क्षेत्र फक्त क्षेत्राच्या दृष्टीने [[तोक्यो|टोकियो]]<nowiki/>च्या मागे आहे. महानगरपालिका १३९७ चौरस किलोमीटर क्षेत्र पाहते. सध्या दिल्ली महानगरपालिका तीन भागात विभागली गेली आहे: अप्पर दिल्ली महानगरपालिका, पूर्व दिल्ली महानगरपालिका आणि दक्षिण दिल्ली महानगरपालिका. येथील धार्मिक उत्सवात दिवाळी, होळी, दसरा, दुर्गा पूजा, महावीर जयंती, गुरू परब, ख्रिसमस, महाशिवरात्रि, ईद उल फितर, बुद्ध जयंती लोहरी पोंगल आणि ओडम यासारख्या सणांचा समावेश आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://web.archive.org/web/20070319223442/http://www.india-tourism.org/delhi-travel/delhi-fairs-festivals.html|title=Fairs & Festivals,Fairs & Festivals of Delhi,Delhi Fairs,Fairs in Delhi,Festival in Delhi,Delhi Festival Info,Fair and Festivals Information Delhi|दिनांक=2007-03-19|संकेतस्थळ=web.archive.org|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-27}}</ref> कुतुब महोत्सवात अखिल भारतीय संगीतकार आणि नर्तक यांचा संगम असतो, जो काही रात्री झगमगाट करतो. हे कुतुब मीनारच्या बाजूला आयोजित केले जाते.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-newdelhi/its-sufi-and-rock-at-qutub-fest/article27535416.ece|title=It's Sufi and rock at Qutub Fest|date=2005-12-15|work=The Hindu|access-date=2019-09-27|language=en-IN|issn=0971-751X}}</ref> इतरही अनेक सण येथे होतात: जसे की आंबा महोत्सव, पतंग उडवणे महोत्सव, वसंत पंचमी जे वार्षिक असतात. आशियातील सर्वात मोठे ऑटो प्रदर्शनः दिल्लीत ऑटो एक्सपो<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.thehindu.com/todays-paper/Asiarsquos-largest-auto-carnival-begins-in-Delhi-tomorrow/article15140040.ece|title=Asia&rsquo;s largest auto carnival begins in Delhi tomorrow|date=2008-01-09|work=The Hindu|access-date=2019-09-27|language=en-IN|issn=0971-751X}}</ref> द्वैवार्षिक आयोजित केले जाते. प्रगती मैदान येथे वार्षिक पुस्तक मेळावा भरतो. हा जगातील दुसरा सर्वात मोठा ग्रंथ मेळा आहे, ज्यात जगातील 23 राष्ट्रे सहभागी होतात. दिल्ली उच्च शैक्षणिक क्षमतेमुळे काहीवेळा जगाची पुस्तक राजधानी म्हणून ओळखली जाते.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.business-standard.com/latest-news|title=Latest News|work=Business Standard India|access-date=2019-09-27}}</ref> पंजाबी आणि मुगलाई खाद्यपदार्थ जसे की कबाब आणि [[बिर्याणी]] दिल्लीच्या बऱ्याच भागात प्रसिद्ध आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/toierrorfound.cms?url=https://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/2060348.cms|title=Page Not Found|संकेतस्थळ=timesofindia.indiatimes.com|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-27}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://conclave.digitaltoday.in/conclave2008/index.php?issueid=32&id=2427&option=com_content&task=view&sectionid=8|title=India Today Conclave 2008 - Leadership for the 21st Century|संकेतस्थळ=conclave.digitaltoday.in|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-27}}</ref> दिल्लीच्या अत्यधिक मिश्रित लोकसंख्येमुळे, [[राजस्थान|राजस्थानी]], महाराष्ट्रीयन, बंगाली, हैदराबादी खाद्यपदार्थांसारख्या भारताच्या विविध भागांना पुरवले जाते. आणि दक्षिण भारतीय खाद्यपदार्थ इडली, सांबार, डोसा इत्यादी भरपूर प्रमाणात आढळतात. यासह, लोकल बडबड करून खातात अशा चॅट इत्यादीसारखी बरीच स्थानिक वैशिष्ट्येही आहेत. याखेरीज इटालियन आणि चिनी खाद्य यासारखे कॉन्टिनेंटल अन्नही इथे मुबलक प्रमाणात उपलब्ध आहे. इतिहासामध्ये दिल्ली हे उत्तर भारताचे एक महत्त्वपूर्ण व्यापार केंद्रही राहिले आहे. जुन्या दिल्लीने आजही रस्त्यावर पसरलेल्या आणि जुन्या मोगल वारशामध्ये व्यापलेल्या या व्यापार क्षमतेचा इतिहास लपविला आहे. जुन्या शहराच्या बाजारपेठेत सर्व प्रकारच्या वस्तू आढळतील. [[आंबा]], लिंबू इ. च्या लोणच्यापासून ते तेलात महाग हिरा रत्ने, दागदागिने मध्ये बुडविले; वधूचे दागिने, कपड्यांचे स्टॉल, तयार कपडे, मसाले, मिठाई आणि काय नाही? बयाच जुन्या हवेली अजूनही या शहरास शोभून आहेत आणि इतिहासाची कृपा करतात.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.india-seminar.com/2002/515/515%20satish%20jacob.htm|title=Satish Jacob|संकेतस्थळ=www.india-seminar.com|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-27}}</ref> [[चांदणी चौक]], जे तीन शतकांहून अधिक काळापूर्वीची ही बाजारपेठ आहे, दिल्ली दागदागिने, झरी साड्या आणि मसाल्यांसाठी प्रसिद्ध आहे. दिल्लीतील काही प्रसिद्ध कला म्हणजे जरदोजी (सोन्याचे वायर वर्क, ज्याला झरी असेही म्हणतात). ) आणि मीनाकारी (ज्यामध्ये लाह पितळ भांडी इत्यादीवरील कोरीव कामांनी भरलेली आहे.) येथील कला कला बाजार, प्रगती मैदान, दिल्ली, दिल्ली हाट, हौज खास, दिल्ली आहेत - जिथे विविध प्रकारचे हस्तकला आणि हस्तकला काम करतात. उदाहरणे आढळू शकतात कालांतराने दिल्लीने देशभरातील कलांना स्थान दिले आहे त्यामुळे येथे कोणतीही अनोखी शैली नाही परंतु ती एक अप्रतिम मिश्रण बनली आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.india-seminar.com/2002/515/515%20anjolie%20ela%20menon.htm|title=Anjolie Ela Menon|संकेतस्थळ=www.india-seminar.com|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-27}}</ref> खालील शहरे हि दिल्लीची भगिनी शहरे आहेत:<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/delhi-times/Delhi-to-London-its-a-sister-act/articleshow/15278423.cms|title=Delhi to London, it’s a sister act - Times of India|संकेतस्थळ=The Times of India|ॲक्सेसदिनांक=2019-09-27}}</ref>     शिकागो, युनायटेड स्टेट्स     क्वालालंपूर, मलेशिया     लंडन, युनायटेड किंगडम     [[मॉस्को]], रशिया     सोल, [[दक्षिण कोरिया]]     वॉशिंग्टन, युनायटेड स्टेट्स     लॉस एंजेलिस, युनायटेड स्टेट्स     सिडनी, ऑस्ट्रेलिया     [[पॅरिस]], [[फ्रान्स]] == स्थापत्य == एकीकडे या ऐतिहासिक शहरात प्राचीन, प्राचीन काळाचे असंख्य अवशेष सापडले आहेत तर दुसरीकडे, प्राचीन काळाच्या योजनेनुसार बांधलेले उपनगरे. जगातील कोणत्याही अद्ययावत शहरांशी स्पर्धा करण्याची क्षमता त्यात आहे. प्राचीन काळाची बरीच शहरे उद्ध्वस्त झाली आहेत, परंतु भौगोलिक स्थान आणि काळानुसार बदलत्या बदलांमुळे आज दिल्ली हे केवळ एक संपन्न शहर नाही. भारत सरकारच्या पुरातत्व सर्वेक्षण विभागाच्या सांस्कृतिक मंत्रालयाने भारत सरकारच्या दिल्लीतील १२०० इमारती ऐतिहासिक महत्त्व आणि १७५ इमारती राष्ट्रीय सांस्कृतिक स्मारके म्हणून घोषित केली आहेत. नवी दिल्लीतील [[महरौली विधानसभा मतदारसंघ, दिल्ली|मेहरौली]] येथे गुप्त काळात बांधलेले लोखंडी बुरुज आहेत. हे तंत्रज्ञानाचे पाठपुरावा करणारे उदाहरण आहे. इ.स. चौथ्या शतकात जेव्हा ते बांधले गेले तेव्हापासून ते गंजलेले नाही. दिल्लीतील इंडो-इस्लामिक वास्तुकलाचा विकास विशेषतः दिसून येतो. दिल्लीच्या कुतुब कॉम्प्लेक्समधील सर्वात भव्य वास्तुकला म्हणजे कुतुब मीनार. हे मीनार सूफी संत कुतुबुद्दीन बख्तियार काकी यांच्या स्मरणार्थ बांधले गेले. तुघलक काळात बांधलेली घिय्यासूद्दीनची थडगे वास्तूशास्त्रातील नवीन ट्रेंडचे सूचक आहे. हे अष्टकोनी आहे. दिल्लीतील हुमायूंची थडगे हे मोगल स्थापत्यकलेचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे. शाहजहांचा कारकीर्द वास्तुकलेसाठी आठवला जातो. == अर्थव्यवस्था == मुंबई नंतर भारताच्या सर्वात मोठ्या व्यावसायिक महानगरांपैकी एक आहे. सरासरी दरडोई उत्पन्नाच्या बाबतीत हे देशातील सर्वात श्रीमंत शहरांमध्ये देखील मोजले जाते. १९९० च्या दशकापासून परदेशी गुंतवणूकदारांसाठी दिल्ली एक आवडते ठिकाण बनले आहे. नुकतीच पेप्सी, गॅप इत्यादी अनेक बहुराष्ट्रीय कंपन्यांनी दिल्ली व त्याच्या आसपासच्या भागात मुख्यालय उघडले. ख्रिसमसच्या दिवशी दिल्ली मेट्रोपोलिटन भागात २००२ साली दिल्ली मेट्रो रेल्वे सुरू करण्यात आली होती जी सन २०२२ मध्ये पूर्ण होण्याची शक्यता आहे. दिल्ली इंदिरा गांधी आंतरराष्ट्रीय विमानतळ हवाई वाहतुकीद्वारे संपूर्ण जगाशी जोडलेले आहे. == दळणवळणाची सुविधा == दिल्लीत सार्वजनिक वाहतुकीचे साधन म्हणजे मुख्यत: [[बस]], ऑटोरिक्षा आणि मेट्रो रेल सेवा. दिल्लीच्या मुख्य रहदारी गरजेच्या ६०% बसेस पूर्ण करतात. दिल्ली परिवहन महामंडळामार्फत चालविण्यात येणारी सरकारी बस सेवा ही दिल्लीची मुख्य बस सेवा आहे. दिल्ली ट्रान्सपोर्ट कॉर्पोरेशन जगातील सर्वात मोठी इको-फ्रेन्डली बस सेवा प्रदान करते. नुकतीच बीआरटी सेवा आंबेडकर नगर आणि दिल्ली गेट दरम्यान सुरू झाली आहे. दिल्लीत ऑटो रिक्षा ही वाहतुकीचे प्रभावी साधन आहे. ते इंधन म्हणून सीएनजी वापरतात आणि त्यांचा रंग सुरुवातीला पिवळ्या आणि तळाशी हिरवा असतो. वातानुकूलित टॅक्सी सेवा दिल्लीमध्येही उपलब्ध आहे, ज्यांचे भाडे 7.50 ते 15 / किमी आहे. दिल्लीच्या एकूण वाहनांपैकी 30% वाहने खाजगी वाहने आहेत. दिल्लीत प्रति 100 किमी लांबीची लांबी 1922.32 किमी आहे. दिल्लीची भारताच्या सर्वाधिक रस्ते घनता आहे ज्याची लांबी 1922.32 किमी प्रति 100 किमी आहे. दिल्ली राष्ट्रीय महामार्गांद्वारे दिल्लीच्या पाच मोठ्या महानगरांशी जोडली गेली आहे. हे महामार्ग आहेतः राष्ट्रीय महामार्ग क्रमांक: 1, 2, 4, 10 आणि 24. दिल्लीचे रस्ते दिल्ली महानगरपालिका (एमसीडी), दिल्ली कॅन्टोन्मेंट बोर्ड, लोकसेवा आयोग आणि दिल्ली विकास प्राधिकरण यांच्याद्वारे देखभाल केले जातात. दिल्लीचा उच्च लोकसंख्या दर आणि उच्च आर्थिक वाढीमुळे दिल्लीवर रहदारीची जास्त मागणी वाढली आहे. इथल्या पायाभूत सुविधांवर याचा दबाव कायम ठेवला जातो. 2007 पर्यंत दिल्लीतील 55 लाख वाहने महापालिका हद्दीत आहेत. यामुळे दिल्ली हे जगातील सर्वाधिक वाहन वाहन आहे. तसेच, राष्ट्रीय राजधानी क्षेत्रात 112 लाख वाहने आहेत. १९८५ मध्ये दिल्लीत दर १००० लोकांसाठी ८५ कार होती.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://economictimes.indiatimes.com/every-12th-delhiite-owns-a-car/articleshow/2667484.cms|title=Every 12th Delhiite owns a car|last=Chauhan|first=Chanchal Pal|date=2008-01-02|work=The Economic Times|access-date=2019-09-30}}</ref> दिल्लीच्या रहदारीच्या मागण्यांसाठी दिल्ली आणि केंद्र सरकारने एक द्रुतगती ट्रान्झिट सिस्टम सुरू केले. ज्याला दिल्ली मेट्रो म्हणतात त्याचे प्रारंभ केले. १९९८ मध्ये, सर्वोच्च न्यायालयाने डिझेलच्या जागी दिल्लीच्या सर्व सार्वजनिक वाहनांना कॉम्प्रेस्ड नैसर्गिक वायू लागू केला. लोकांना हे करण्याचे आदेश देण्यात आले होते. तेव्हापासून येथील सर्व सार्वजनिक वाहने सीएनजीवर चालविली जातात.<ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kumari|first=Ragini|last2=Attri|first2=Arun|last3=Int Panis|first3=Luc|last4=Gurjar|first4=Bhola|date=2013-04-01|title=Emission estimates of Particulate Matter and Heavy Metals from Mobile Sources in Delhi (India)|url=https://www.researchgate.net/publication/259827470_Emission_estimates_of_Particulate_Matter_and_Heavy_Metals_from_Mobile_Sources_in_Delhi_India|journal=Journal of Environmental Science & Engineering|volume=55|pages=p. 127–142}}</ref> === मेट्रो सेवा === दिल्ली मेट्रो रेल ही दिल्लीतील मेट्रो रेल कॉर्पोरेशनद्वारे संचालित एक द्रुतगती ट्रांझिट (वेगवान ट्रान्झिट) प्रणाली आहे जी दिल्लीच्या बऱ्याच भागात सेवा देते. याची सुरुवात 24 डिसेंबर 2002 रोजी शहाद्र तिस हजारी लाइनपासून झाली. या वाहतूक व्यवस्थेची जास्तीत जास्त गती 60 किमी / ताशी (50 मैल / ता) ठेवली जाते आणि प्रत्येक स्टेशनवर ते 20 सेकंद थांबते. सर्व गाड्या दक्षिण कोरियन कंपनी रोटेम (आरओटीईएम) ने बनविल्या आहेत. दिल्लीच्या परिवहन यंत्रणेत मेट्रो रेल्वे हा एक महत्त्वाचा दुवा आहे. पूर्वी वाहतुकीचा सर्वाधिक बोजा रस्त्यावर होता. सुरुवातीच्या टप्प्यात बहुतेक दिल्लीला जोडणाऱ्या सहा मार्गांवर धावण्याचे नियोजन आहे. त्याचा पहिला टप्पा 2006 मध्ये पूर्ण झाला आहे. दुसऱ्या टप्प्यात, दिल्लीला [[महरौली विधानसभा मतदारसंघ, दिल्ली|मेहरौली]], बदरपुर सीमा, आनंद विहार, जहांगीरपुरी, मुंडका आणि इंदिरा गांधी आंतरराष्ट्रीय विमानतळ किंवा दिल्ली ते नोएडा, [[गुडगाव जलद मेट्रो|गुडगाव]] आणि वैशाली अशी जोडणारी मेट्रो. प्रकल्पाच्या तिसऱ्या टप्प्यात, गाझियाबाद, फरीदाबाद इत्यादी राष्ट्रीय राजधानी क्षेत्रांची शहरे समाविष्ट करण्याची योजना आहे. या रेल्वे यंत्रणेच्या फेज १ मधील मार्गाची एकूण लांबी सुमारे ६५.११ किमी आहे, त्यापैकी १३ किमी भूमिगत आणि ५२ कि.मी. उन्नत मार्ग आहे. दुसऱ्या टप्प्यातील संपूर्ण मार्गाची लांबी १२८ कि.मी. असेल आणि त्यामध्ये सध्या ७९ स्थानके तयार आहेत, २०१० पर्यंत हा टप्पा पूर्ण करण्याचे लक्ष्य आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-newdelhi/Delhi-Metro-confident-of-meeting-deadline/article14836060.ece|title=Delhi Metro confident of meeting deadline|date=2007-09-17|work=The Hindu|access-date=2019-09-30|language=en-IN|issn=0971-751X}}</ref> तिसरा टप्पा (११२ किमी) आणि चौथा (१०८.५ किमी) लांबीचे बांधकाम प्रस्तावित आहे, जे अनुक्रमे २०१५ आणि २०२० पर्यंत पूर्ण करण्याचे नियोजन आहे. या चार टप्प्यांचे बांधकाम पूर्ण झाल्यानंतर दिल्ली मेट्रो मार्गाची एकूण लांबी ४१३.८ किमी असेल, जे [[लंडन]] मेट्रो रेल्वे (४०८ किमी) पेक्षा आणखी मोठी असेल. दिल्लीच्या २०२१ च्या मास्टर प्लॅननुसार मेट्रो रेल्वे नंतर दिल्लीच्या उपनगरापर्यंत नेण्याचीही योजना आहे. === रेल्वे सेवा === दिल्ली हे भारतीय रेल्वेच्या नकाशाचे एक प्रमुख जंक्शन आहे. हे उत्तर रेल्वेचे मुख्यालय देखील आहे. चार मुख्य रेल्वे स्थानके आहेतः नवी दिल्ली रेल्वे स्टेशन, दिल्ली जंक्शन, सराय रोहिल्ला आणि [[हजरत निजामुद्दीन रेल्वे स्थानक|हजरत निजामुद्दीन]] रेल्वे स्टेशन. दिल्ली इतर सर्व प्रमुख शहरे आणि महानगरांशी अनेक महामार्ग आणि द्रुतगती मार्गाने (द्रुत मार्ग) द्वारे जोडली गेली आहे. यात सध्या तीन एक्स्प्रेसवे आहेत आणि तीन निर्माणाधीन आहेत, जे ते संपन्न आणि व्यावसायिक उपनगराशी जोडतील. दिल्ली गुडगाव एक्सप्रेस वे दिल्लीला गुडगाव आणि आंतरराष्ट्रीय विमानतळाशी जोडते. डीएनडी फ्लायवे आणि नोएडा-ग्रेटर नोएडा एक्सप्रेस वे दिल्लीला दोन मुख्य उपनगरे जोडतात. ग्रेटर नोएडा येथे स्वतंत्र आंतरराष्ट्रीय विमानतळ आणि नोएडामध्ये इंडियन ग्रॅंड प्रिक्सचे नियोजन आहे. === हवाई सेवा === इंदिरा गांधी आंतरराष्ट्रीय विमानतळ दिल्लीच्या नैऋत्य कोनात वसलेले आहे आणि ते अंतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय हवाई प्रवाश्यांसाठी शहराचा मुख्य प्रवेशद्वार आहे. २००६-०७ मध्ये विमानतळावर २३ दशलक्ष प्रवाश्यांची नोंद होती. हे दक्षिण [[आशिया]]<nowiki/>तील सर्वात व्यस्त विमानतळ बनले. १९.३ अमेरिकन डॉलर्सच्या खर्चासह नवीन टर्मिनल-३ चे काम चालू आहे, ज्याची अतिरिक्त ३.४ कोटी प्रवासी क्षमता २०१० पर्यंत पूर्ण होणार आहे. पुढील विस्तार कार्यक्रमांचे नियोजन आहे, जे येथे १०० दशलक्ष प्रवाश्यांची क्षमता एका वर्षापेक्षा अधिक असेल.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://archive.is/HOwy|title=Daily Times - Leading News Resource of Pakistan - India begins $1.94b…|दिनांक=2012-09-04|संकेतस्थळ=archive.is|ॲक्सेसदिनांक=2019-10-05}}</ref> [[सफदरजंग विमानतळ|सफदरजंग]] विमानतळ हे दिल्लीचे आणखी एक विमानतळ आहे जे सामान्य विमानचालन अभ्यासासाठी आणि काही व्हीआयपी उड्डाणांसाठी वापरलेले आहे. ==दिल्ली राज्याचे मुख्यमंत्री== * ब्रह्मप्रकाश चौधरी (काँग्रेस) : १७ मार्च १९५२ ते १२ फेब्रुवारी १९५५; दोन वर्षे ३३२ दिवस * गुरूमुख निहालसंग (काँग्रेस) : १२ फेब्रुवारी १९५५ ते १ नोव्हेंबर १९५६; एक वर्ष २६३ दिवस * १ नोव्हेंबर १९५६ ते २ डिसेंबर १९५६ : विधानसभा बरखास्त; ३७ वर्षे १ दिवस * मदनलाल खुराणा (भारतीय जनता पक्ष) : २ डिसेंबर १९९३ ते २६ फेब्रुवारी १९९६; दोन वर्षे ८६ दिवस * साहिबसिंग वर्मा (भारतीय जनता पक्ष) : २६ फेब्रुवारी १९९६ ते १२ ऑक्टोबर १९९८; दोन वर्षे २२८ दिवस * सुषमा स्वराज (भारतीय जनता पक्ष) : १२ ऑक्टोबर १९९८ ते ३ डिसेंबर १९९८; ५२ दिवस * शीला दीक्षित (काँग्रेस) : ३ डिसेंबर १९९८ ते २८ डिसेंबर २०१३; १५ वर्षे २५ दिवस * अरविंद केजरीवाल (आम आदमी पक्ष) : २८ डिसेंबर २०१३ ते १४ फेब्रुवारी २०१४; ४९ दिवस * १४ फेब्रुवारी २०१४ ते १४ फेब्रुवारी २०१५ : एक वर्ष एक दिवस * अरविंद केजरीवाल (आम आदमी पक्ष) : १४ फेब्रुवारी २०१५पासून.... {| border=0 cellpadding=1 cellspacing=1 width=98% style="border:1px solid black" |- bgcolor=#f8dc17 ! width="8%" | संकेत ! width="15%" | जिल्हा ! width="15%" | प्रशासकीय केन्द्र ! width="20%" | लोकसंख्या (२००१ची गणना) ! width="20%" | क्षेत्रफळ (चौ.किमी) ! width="20%" | घनता (प्रती चौ.किमी) |- bgcolor=#F4F9FF | DL || दिल्ली || दिल्ली || १,३७,८२,९७६ || १,४८३ || ९,२९४ |} <!-- <gallery mode="Packed-hover"> चित्र:Red Fort 2.jpg चित्र:Entry Door to the Yogmaya precincts .JPG चित्र:Qutab.jpg चित्र:QtubIronPillar.JPG चित्र:Humayun%27s Tomb Delhi .jpg चित्र:Indiagatelightening.jpg चित्र:Delhi districts.svg चित्र:Supreme Court of India - 200705.jpg चित्र:Skyline at Rajiv Chowk.JPG चित्र:New Delhi NDMC building.jpg चित्र:Delhi Airport India.jpg चित्र:BusesDelhiDTC.jpg चित्र:DMRC Bombardier.jpg चित्र:New Delhi Temple.jpg चित्र:Traditional pottery in Dilli Haat.jpg चित्र:Delhi Auto Show.jpg चित्र:Pragati Maidan, inside hall 18 (3).JPG चित्र:Chicken Chili HR2.jpg चित्र:AIIMS central lawn.jpg चित्र:IITDelhiMath.jpg चित्र:Pitampura TV Tower, Delhi, India.jpg </gallery> --> ==चित्रदालन== [[File:KUTUBMINAR.jpg|thumb|KUTUBMINAR]] {{संदर्भनोंदी}} ==बाह्य दुवे== * [http://delhi.gov.in/ NCT of Delhi Government Website] * [http://www.delhitourism.nic.in/ Department of Tourism, Government of NCT of Delhi] {{भारतीय राज्ये}} {{भारतीय राज्ये आणि प्रदेशांची राजधानी}} [[वर्ग:दिल्ली|*]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:राष्ट्रीय राजधानी क्षेत्र]] fxr0c4d8zp891wbny4fo7hsxhdryv48 0 5099 2139044 2139017 2022-07-20T16:12:39Z 2401:4900:52FC:14EB:4B2E:6AF5:230E:105E wikitext text/x-wiki {{जिल्हा सूचना|जिल्हा_नाव:संभाजीनगर}} {{हा लेख|[[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रातील]]संभाजीनगर जिल्हा संभाजीनगर जिल्हा (निःसंदिग्धीकरण)}} {{माहितीचौकट भारतीय जिल्हा |जिल्ह्याचे_नाव = संभाजीनगर जिल्हा |स्थानिक_नाव = |चित्र_नकाशा = aurangabad_in_Maharashtra_(India).svg |अक्षांश-रेखांश = |राज्याचे_नाव = महाराष्ट्र |विभागाचे_नाव = [[संभाजीनगर विभाग]] |मुख्यालयाचे_नाव = [[संभाजीनगर]] |तालुक्यांची_नावे = १ [[खुलताबाद]] २ [[संभाजीनगर तालुका तालुका]] ३ [[सोयगांव]] ४ [[सिल्लोड]] ५ [[गंगापुर]] ६ [[कन्नड, औरंगाबाद|कन्नड़]] ७ [[फुलंब्री]] ८ [[पैठण]] ९ [[वैजापूर]] |क्षेत्रफळ_वर्ग_किमी = १०,११० |लोकसंख्या_एकूण = २७,०१,२८२ |जनगणना_वर्ष = २०११ |लोकसंख्या_घनता = २८६ |शहरी_लोकसंख्या = १०,८७,१५० |साक्षरता_दर = ६१.१५ |लिंग_गुणोत्तर = |प्रमुख_शहरे = [[पैठण]], [[सिल्लोड]], [[वेरूळ]] |जिल्हाधिकार्यांचे_नाव = (सुनिल चव्हाण २०२१-२२) |लोकसभा_मतदारसंघाची_नावे = [[संभाजीनगर (लोकसभा मतदारसंघ)]], [[जालना (लोकसभा मतदारसंघ)]] |विधानसभा_मतदारसंघाची_नावे = १ [[पैठण विधानसभा मतदारसंघ|पैठण]], २.[[फुलंब्री विधानसभा मतदारसंघ|फुलंब्री]], ३.[[सिल्लोड विधानसभा मतदारसंघ|सिल्लोड]], ४ [[संभाजीनगर पश्चिम विधानसभा मतदारसंघ|संभाजीनगर पश्चिम]], ५ [[संभाजीनगर पूर्व विधानसभा मतदारसंघ|संभाजीनगर पूर्व]], ६ [[संभाजीनगर मध्य विधानसभा मतदारसंघ|संभाजीनगर मध्य]], ७ [[कन्नड विधानसभा मतदारसंघ|कन्नड]], ८ [[गंगापूर विधानसभा मतदारसंघ|गंगापूर]], ९ [[वैजापूर विधानसभा मतदारसंघ|वैजापूर]] |खासदारांची_नावे = [[इम्तियाज जलील]] (संभाजीनगर), |पर्जन्यमान_मिमी = ७३४ |संकेतस्थळ = http://www.aurangabad.nic.in/htmldocs/index.htm }} संभाजीनगर जिल्हा''' हा [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[मराठवाडा]] विभागातील महत्त्वाचा जिल्हा आहे. [[संभाजीनगर]] हे जिल्ह्यातील मुख्य शहर असून या शहरात [[मुंबई उच्च न्यायालय]]ाचे खंडपीठ आहे. जगप्रसिद्ध [[अजिंठा-वेरूळची लेणी|अजंठा-वेरूळ लेणी]], [[बीबी का मकबरा]], पानचक्की,(थत्तहोद) [[दौलताबाद]] तालुक्यातील [[देवगिरी]] ([[दौलताबाद]]) किल्ला याच जिल्ह्यात आहेत. संभाजीनगर जिल्हा हा भारताच्या एकमेव जिल्हा आहे, ज्यात २ जगप्रसिद्ध जागतिक वारसास्थळ ([[अजिंठा-वेरूळची लेणी|अजिंठा लेणी व वेरूळ लेण्या]]) आहेत. जिल्ह्यातील [[पैठण]] हे शहर ''[[पैठणी]]'' साड्यांसाठी प्रसिद्ध आहे. मुहम्मद तुघलकाने [[संभाजीनगर]] येथील [[दौलताबाद|दौलताबादेत]] आपली राजधानी वसवली होती आणि औरंगजेबाचे वास्तव्य तिथे अधिक काळ होते.<ref>[http://www.indiatravelite.com/aurangabad/aboutaur.htm इंडियाट्रेवेलाईट-संभाजीनगर]</ref> [[Image:Bibika.jpg|thumb|right|250px|बीबीका मकबरा]] संभाजीनगर जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ १०१०० चौ.कि.मी. असून लोकसंख्या २७,०१,२८२ (२०११ जनगणना) इतकी आहे. शहरी भागात छावणी तर ग्रामीण भागात लासूर ही मोठी बाजारपेठ आहे. जिल्ह्यातील प्रमुख पीके - [[कापूस]], [[बाजरी]], [[मका]], [[तूर]], [[मूग]], [[ज्वारी]], [[गहू]] ही आहेत. जिल्ह्यातील प्रमुख नद्या - [[गोदावरी]], [[तापी]], [[पूर्णा]] ह्या आहेत. संभाजीनगर जिल्ह्यातील ८ टेकड्या - म्हैसमाळ, शुलीभंजन, भेंडाळा, सीतापुरी, सारोळा, गौताळा, अजिंठा, गोगाबाबा टेकडी ह्या आहेत. ==हवामान== {{Weather box |location = Aurangabad |metric first = Yes |single line = Yes |Jan high C = 29.7 |Feb high C = 32.5 |Mar high C = 36.1 |Apr high C = 39.0 |May high C = 39.9 |Jun high C = 34.9 |Jul high C = 30.3 |Aug high C = 29.1 |Sep high C = 30.4 |Oct high C = 32.6 |Nov high C = 30.9 |Dec high C = 29.3 |Year high C = 32.9 |Jan low C = 14.2 |Feb low C = 16.3 |Mar low C = 20.2 |Apr low C = 23.7 |May low C = 24.6 |Jun low C = 23.0 |Jul low C = 21.8 |Aug low C = 21.1 |Sep low C = 20.9 |Oct low C = 19.7 |Nov low C = 16.4 |Dec low C = 14.0 |Year low C = 19.7 |Jan precipitation mm = 2.2 |Feb precipitation mm = 2.9 |Mar precipitation mm = 5.1 |Apr precipitation mm = 6.3 |May precipitation mm = 25.5 |Jun precipitation mm = 131.4 |Jul precipitation mm = 167.0 |Aug precipitation mm = 165.0 |Sep precipitation mm = 135.3 |Oct precipitation mm = 52.6 |Nov precipitation mm = 29.3 |Dec precipitation mm = 8.4 |Year precipitation mm = 731.0 |source=[http://www.imd.gov.in/section/climate/nasik2.htm IMD]{{मृत दुवा}} |date=February 2011}} == जिल्ह्यातील पर्यटनस्थळे == * [[अजिंठा लेणी]] * [[वेरूळची लेणी]] * [[सिद्धार्थ उद्यान आणि प्राणिसंग्रहालय]] * [[दौलताबाद किल्ला]] * [[बीबी का मकबरा]] * [[घृष्णेश्वर]] मंदीर * [[पानचक्की]] * पैठण - संत एकनाथ यांचे गाव * [[जायकवाडी धरण]] * [[औरंगाबाद लेणी]] ==हे सुद्धा पहा== *[[अजिंठा-वेरूळची लेणी]] *[[औरंगाबाद|औरंगाबाद शहर]] ==जिल्ह्यातील तालुके== * [[खुलताबाद तालुका]] * [[औरंगाबाद तालुका]] * [[सोयगांव तालुका]] * [[सिल्लोड तालुका]] * [[गंगापुर तालुका]] * [[कन्नड तालुका]] * [[फुलंब्री तालुका]] * [[पैठण तालुका]] * [[वैजापूर तालुका]] ==संदर्भ== <div class="references-small"> * [http://aurangabad.nic.in औरंगाबाद एन.आय.सी] * [http://www.maharashtra.gov.in/marathi/mahInfo/aurangabad.php महाराष्ट्र शासनाचे औरंगाबाद विषयक संकेतस्थळ]{{मृत दुवा}} <references/> {{महाराष्ट्रातील जिल्हे}} [[वर्ग:औरंगाबाद जिल्हा]] [[वर्ग:औरंगाबाद विभागातील जिल्हे]] [[वर्ग:संभाजी महाराज यांच्या नावे असलेल्या गोष्टी]] qtfrlaywswloalq5keuvitrwcsc4n29 2139108 2139044 2022-07-21T02:04:02Z संतोष गोरे 135680 [[Special:Contributions/2401:4900:52FC:14EB:4B2E:6AF5:230E:105E|2401:4900:52FC:14EB:4B2E:6AF5:230E:105E]] ([[User talk:2401:4900:52FC:14EB:4B2E:6AF5:230E:105E|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:संतोष गोरे|संतोष गोरे]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. wikitext text/x-wiki {{जिल्हा सूचना|जिल्हा_नाव=औरंगाबाद}} {{हा लेख|[[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रातील]] औरंगाबाद जिल्हा|औरंगाबाद जिल्हा (निःसंदिग्धीकरण)}} {{माहितीचौकट भारतीय जिल्हा |जिल्ह्याचे_नाव = औरंगाबाद जिल्हा |स्थानिक_नाव = |चित्र_नकाशा = aurangabad_in_Maharashtra_(India).svg |अक्षांश-रेखांश = |राज्याचे_नाव = महाराष्ट्र |विभागाचे_नाव = [[औरंगाबाद विभाग]] |मुख्यालयाचे_नाव = [[औरंगाबाद]] |तालुक्यांची_नावे = १ [[खुलताबाद]] २ [[औरंगाबाद तालुका तालुका]] ३ [[सोयगांव]] ४ [[सिल्लोड]] ५ [[गंगापुर]] ६ [[कन्नड, औरंगाबाद|कन्नड़]] ७ [[फुलंब्री]] ८ [[पैठण]] ९ [[वैजापूर]] |क्षेत्रफळ_वर्ग_किमी = १०,११० |लोकसंख्या_एकूण = २७,०१,२८२ |जनगणना_वर्ष = २०११ |लोकसंख्या_घनता = २८६ |शहरी_लोकसंख्या = १०,८७,१५० |साक्षरता_दर = ६१.१५ |लिंग_गुणोत्तर = |प्रमुख_शहरे = [[पैठण]], [[सिल्लोड]], [[वेरूळ]] |जिल्हाधिकार्यांचे_नाव = (सुनिल चव्हाण २०२१-२२) |लोकसभा_मतदारसंघाची_नावे = [[औरंगाबाद (लोकसभा मतदारसंघ)]], [[जालना (लोकसभा मतदारसंघ)]] |विधानसभा_मतदारसंघाची_नावे = १ [[पैठण विधानसभा मतदारसंघ|पैठण]], २.[[फुलंब्री विधानसभा मतदारसंघ|फुलंब्री]], ३.[[सिल्लोड विधानसभा मतदारसंघ|सिल्लोड]], ४ [[औरंगाबाद पश्चिम विधानसभा मतदारसंघ|औरंगाबाद पश्चिम]], ५ [[औरंगाबाद पूर्व विधानसभा मतदारसंघ|औरंगाबाद पूर्व]], ६ [[औरंगाबाद मध्य विधानसभा मतदारसंघ|औरंगाबाद मध्य]], ७ [[कन्नड विधानसभा मतदारसंघ|कन्नड]], ८ [[गंगापूर विधानसभा मतदारसंघ|गंगापूर]], ९ [[वैजापूर विधानसभा मतदारसंघ|वैजापूर]] |खासदारांची_नावे = [[इम्तियाज जलील]] (औरंगाबाद), |पर्जन्यमान_मिमी = ७३४ |संकेतस्थळ = http://www.aurangabad.nic.in/htmldocs/index.htm }} '''औरंगाबाद जिल्हा''' हा [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[मराठवाडा]] विभागातील महत्त्वाचा जिल्हा आहे. [[औरंगाबाद]] हे जिल्ह्यातील मुख्य शहर असून या शहरात [[मुंबई उच्च न्यायालय]]ाचे खंडपीठ आहे. जगप्रसिद्ध [[अजिंठा-वेरूळची लेणी|अजंठा-वेरूळ लेणी]], [[बीबी का मकबरा]], पानचक्की,(थत्तहोद) [[दौलताबाद]] तालुक्यातील [[देवगिरी]] ([[दौलताबाद]]) किल्ला याच जिल्ह्यात आहेत. औरंगाबाद जिल्हा हा भारताच्या एकमेव जिल्हा आहे, ज्यात २ जगप्रसिद्ध जागतिक वारसास्थळ ([[अजिंठा-वेरूळची लेणी|अजिंठा लेणी व वेरूळ लेण्या]]) आहेत. जिल्ह्यातील [[पैठण]] हे शहर ''[[पैठणी]]'' साड्यांसाठी प्रसिद्ध आहे. मुहम्मद तुघलकाने [[औरंगाबाद]] येथील [[दौलताबाद|दौलताबादेत]] आपली राजधानी वसवली होती आणि औरंगजेबाचे वास्तव्य तिथे अधिक काळ होते.<ref>[http://www.indiatravelite.com/aurangabad/aboutaur.htm इंडियाट्रेवेलाईट-औरंगाबाद]</ref> [[Image:Bibika.jpg|thumb|right|250px|बीबीका मकबरा]] औरंगाबाद जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ १०१०० चौ.कि.मी. असून लोकसंख्या २७,०१,२८२ (२०११ जनगणना) इतकी आहे. शहरी भागात छावणी तर ग्रामीण भागात लासूर ही मोठी बाजारपेठ आहे. जिल्ह्यातील प्रमुख पीके - [[कापूस]], [[बाजरी]], [[मका]], [[तूर]], [[मूग]], [[ज्वारी]], [[गहू]] ही आहेत. जिल्ह्यातील प्रमुख नद्या - [[गोदावरी]], [[तापी]], [[पूर्णा]] ह्या आहेत. औरंगाबाद जिल्ह्यातील ८ टेकड्या - म्हैसमाळ, शुलीभंजन, भेंडाळा, सीतापुरी, सारोळा, गौताळा, अजिंठा, गोगाबाबा टेकडी ह्या आहेत. ==हवामान== {{Weather box |location = Aurangabad |metric first = Yes |single line = Yes |Jan high C = 29.7 |Feb high C = 32.5 |Mar high C = 36.1 |Apr high C = 39.0 |May high C = 39.9 |Jun high C = 34.9 |Jul high C = 30.3 |Aug high C = 29.1 |Sep high C = 30.4 |Oct high C = 32.6 |Nov high C = 30.9 |Dec high C = 29.3 |Year high C = 32.9 |Jan low C = 14.2 |Feb low C = 16.3 |Mar low C = 20.2 |Apr low C = 23.7 |May low C = 24.6 |Jun low C = 23.0 |Jul low C = 21.8 |Aug low C = 21.1 |Sep low C = 20.9 |Oct low C = 19.7 |Nov low C = 16.4 |Dec low C = 14.0 |Year low C = 19.7 |Jan precipitation mm = 2.2 |Feb precipitation mm = 2.9 |Mar precipitation mm = 5.1 |Apr precipitation mm = 6.3 |May precipitation mm = 25.5 |Jun precipitation mm = 131.4 |Jul precipitation mm = 167.0 |Aug precipitation mm = 165.0 |Sep precipitation mm = 135.3 |Oct precipitation mm = 52.6 |Nov precipitation mm = 29.3 |Dec precipitation mm = 8.4 |Year precipitation mm = 731.0 |source=[http://www.imd.gov.in/section/climate/nasik2.htm IMD]{{मृत दुवा}} |date=February 2011}} == जिल्ह्यातील पर्यटनस्थळे == * [[अजिंठा लेणी]] * [[वेरूळची लेणी]] * [[सिद्धार्थ उद्यान आणि प्राणिसंग्रहालय]] * [[दौलताबाद किल्ला]] * [[बीबी का मकबरा]] * [[घृष्णेश्वर]] मंदीर * [[पानचक्की]] * पैठण - संत एकनाथ यांचे गाव * [[जायकवाडी धरण]] * [[औरंगाबाद लेणी]] ==हे सुद्धा पहा== *[[अजिंठा-वेरूळची लेणी]] *[[औरंगाबाद|औरंगाबाद शहर]] ==जिल्ह्यातील तालुके== * [[खुलताबाद तालुका]] * [[औरंगाबाद तालुका]] * [[सोयगांव तालुका]] * [[सिल्लोड तालुका]] * [[गंगापुर तालुका]] * [[कन्नड तालुका]] * [[फुलंब्री तालुका]] * [[पैठण तालुका]] * [[वैजापूर तालुका]] ==संदर्भ== <div class="references-small"> * [http://aurangabad.nic.in औरंगाबाद एन.आय.सी] * [http://www.maharashtra.gov.in/marathi/mahInfo/aurangabad.php महाराष्ट्र शासनाचे औरंगाबाद विषयक संकेतस्थळ]{{मृत दुवा}} <references/> {{महाराष्ट्रातील जिल्हे}} [[वर्ग:औरंगाबाद जिल्हा]] [[वर्ग:औरंगाबाद विभागातील जिल्हे]] [[वर्ग:संभाजी महाराज यांच्या नावे असलेल्या गोष्टी]] 8yrs25rwqzj6kp4cpieeo2y1wci9wt1 0 5270 2139149 2130206 2022-07-21T05:39:53Z Giriv11 28940 /* बाह्य दुवे */ wikitext text/x-wiki लातूर शहर-विकिपीडिया{{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = शहर |स्थानिक_नाव =लातूर |राज्य_नाव = [[महाराष्ट्र]] |भाषा = [[मराठी]] |आकाशदेखावा = [[चित्र:New Collector Office Latur.jpg|अल्ट=Office|इवलेसे|नवीन जिल्हाधिकारी भवन]] |आकाशदेखावा_शीर्षक = जिल्हाधिकारी कार्यालय |क्षेत्रफळ_आकारमान = |शोधक_स्थान = right |क्षेत्रफळ_एकूण = ११७.७८ |उंची = ५१५ |जिल्हा = [[लातूर जिल्हा]] |लोकसंख्या_एकूण = ३,९६,९५५ |लोकसंख्या_घनता = २९० |लोकसंख्या_क्रमांक = |साक्षरता =७९.०३ |लोकसंख्या_वर्ष = २०११ |लोकसंख्या_मेट्रो = |लोकसंख्या_मेट्रो_क्रमांक = |लोकसंख्या_मेट्रो_वर्ष = |नेता_पद_१ = महापौर |नेता_नाव_१ = विक्रांत विक्रम गोजमगुंडे |नेता_पद_२ = आयुक्त |नेता_नाव_२ = अमन मित्तल |नेता_पद_3 = आमदार |नेता_नाव_3 = अमित देशमुख |एसटीडी_कोड = ०२३८२ |पिन_कोड = ४१३५१२ |unlocode = |आरटीओ_कोड = MH24 |लिंग गुणोत्तर ९२३.५४ |संकेतस्थळ = www.latur.nic.in,लातूर शहर महानगपालिका लातूर |संकेतस्थळ_नाव = लातूर आणि लातूर शहर |तळटिपा = {{संदर्भयादी}} |गुणक_शीर्षक = हो |स्वयंवर्गीत = हो |क्षेत्रफळ_क्रमांक=१६ (महाराष्ट्रात), १२० (भारतात)|क्षेत्रफळ_एकूण=११७.७८|विभाग=[[औरंगाबाद विभाग|औरंगाबाद]]|राज्य=महाराष्ट्र|स्थापित_दिनांक=१६/०८/१९८२|तापमान_हिवाळा=13|तापमान_उन्हाळा=41|लोकसंख्या_क्रमांक=|उंची=५१५|अधिकृत_भाषा=[[मराठी]]|लोकसंख्या_वर्ष=|लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=[[भारतीय जनगणना २०११]]|लोकसंख्या_शहरी=१००|लोकसंख्या_मेट्रो=|जवळचे_शहर=रेणापुर आणि औसा|इतर_नाव=लत्तलूर, रत्नापुर (प्राचीन)| गरिबी रेषेच्याखालील = ८५,४००| साक्षरता दर (2011)= ७७.२६%| हवाई सेवा =लातूर हे हवाई मार्गे मुंबईशी जोडलेले आहे.| लोहमार्ग सेवा =रेल्वे मार्ग लातूरला जोडलेला आहे. मुंबई आणि हैदराबादसाठी थेट गाड्या उपलब्ध आहेत.| रस्ता मार्ग = लातूरच्या जिल्हा मुख्यालयातील राज्य महामार्ग आणि रस्ते, सर्व १० तालुके (उपजिल्लक) आणि प्रमुख शहरे जोडतात | भौगोलिक स्थान = १७.५२ ‘उत्तर ते १८.५०’ उत्तर आणि ७६.१८‘पूर्व ते ७९.१२’ पूर्व दरम्यान दख्खनचे पठार| प्रमुख शहरी केंद्र=गंजगोलाई| मुख्य पिके= तृणधान्ये, तेलबिया, डाळी, द्राक्षे आणि सोयाबीन| प्रमुख नद्या= मांजरा, तेरना, रीना, मणार, तावरजा, तिरूरु, घर्नी| एकूण उपविभागीय =१| एकूण तहसील कार्यालय =१ | एकूण ग्रामपंचायत=४०| एकून पंचायत समिती =१ | स्थानिक_नाव = लातूर | प्रकार = शहर | अक्षांश = | रेखांश = ७३.२५| शोधक_स्थान= right | राज्य_नाव = महाराष्ट्र | जिल्हा = [[लातूर जिल्हा|लातूर]] | नेता_पद१ = महापौर| नेता_नाव१ = विक्रांत विक्रम गोजमगुंडे| नेता पद२=आयुक्त | नेता पद२=अमन मित्तल | लोकसंख्या_एकूण = ३८२,९४०| लोकसंख्या_घनता = २९० | क्षेत्रफळ = ११७.७८ | एसटीडी_कोड = ०२३८२ | पिन_कोड = ४१३५१२| आरटीओ_कोड = महा २४ (MH 24)| लिंग_गुणोत्तर = ९२३.५४| लोकसंख्या (2011 ) =३,८२,९४०| गरिबी रेषेच्याखालील = ८५,४००| साक्षरता दर (2011)= ७७.२६%| हवाई सेवा =लातूर हे हवाई मार्गे मुंबईशी जोडलेले आहे.| लोहमार्ग सेवा =रेल्वे मार्ग लातूरला जोडलेला आहे. मुंबई आणि हैदराबादसाठी थेट गाड्या उपलब्ध आहेत.| रस्ता मार्ग = लातूरच्या जिल्हा मुख्यालयातील राज्य महामार्ग आणि रस्ते, सर्व १० तालुके (उपजिल्लक) आणि प्रमुख शहरे जोडतात | भौगोलिक स्थान = १७.५२ ‘उत्तर ते १८.५०’ उत्तर आणि ७६.१८‘पूर्व ते ७९.१२’ पूर्व दरम्यान दख्खनचे पठार| प्रमुख शहरी केंद्र=गंजगोलाई| मुख्य पिके= तृणधान्ये, तेलबिया, डाळी, द्राक्षे आणि सोयाबीन| प्रमुख नद्या= मांजरा, तेरना, रीना, मणार, तावरजा, तिरूरु, घर्नी| एकूण उपविभागीय =१| एकूण तहसील कार्यालय =१ | एकूण ग्रामपंचायत=४०| एकून पंचायत समिती =१}} '''लातूर''' (इंग्रजी :[https://en.wikipedia.org/wiki/Latur Latur] ) हे [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रातील]] [[लातूर जिल्हा|लातूर जिल्ह्याचे]] मुख्यालय आहे. लातुर शहराची लोकसंख्या ३,८२,९४० (२०११ नुसार) आहे. == इतिहास == लातूर शहराला बराच जुना इतिहास आहे. असे म्हणतात की तो [http://en.wikipedia.org/wiki/Rashtrakuta राष्ट्र कुटांच्या] काळापर्यन्त पोचतो. लातूर हे दक्षिणेवर राज्य करणाऱ्या राष्ट्रकूटनामक राजघराण्याची राजधानी होते. लातूरचे पूर्वीचे नाव ''लत्तलूर'' असे होते. राष्ट्रकूटचा पहिला राजा '''दन्तिदुर्ग''' हा याच शहरात रहात असे. लातूरचे दुसरे नाव ''"रत्नापूर"'' असेही सांगितले जाते.शतकानुशतके [[सातवाहन]],[[शक]], [[चालुक्य]],[[देवगिरी]]चे [[यादव]], दिल्लीचे सुलतान , दक्षिण भारताच्या बहामनी शासक,[[आदिलशाही]] आणि मुघल [[मुघल]] यांच्याद्वारे शासन केले. [[हैदराबाद संस्थान]] [[भारत]]ात विलीन होईपर्यन्त लातूर शहर हैदराबाद संस्थानाच्या अंमलाखाली होते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा=http://marathivishwakosh.in/khandas/khand15/index.php?option=com_content&view=article&id=11032 | title=लातूर शहर | प्रकाशक=महाराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळ, मुंबई | accessdate=३१ जुलै २०१४ | भाषा=मराठी}}</ref> पुढे ते राज्यपुनर्रचनेनंतर मुम्बई राज्यात आणि १९६० मध्ये [[महाराष्ट्र]] राज्यात समाविष्ट करण्यात आले. त्याच्या नंतर १६ ऑगस्ट १९८२ साली जिल्हा म्हणून अस्तित्वात आला. ==भुगोल== लातुर समुद्र सपाटीपासुन ६३६ मिटर उंचीवर महाराष्ट्र कर्नाटक राज्य सिमेवर, बालाघाट पठारावर स्थित आहे.लातुरला मांजरा नदीतुन पिण्याचे पाणी मिळते, जिचे पर्यावरणीय विघटन व धुप २० व्या आणि २१ व्या शतकात झाले. त्यामुळे व जल व्यवस्थापन नियोजनाच्या अभावामुळे खूप वेळा दुष्काळ उद्भवला. अ) तापमान: लातुरचे तापमान १३°से ते ४१°से (५५ ते १०६°फॅ) दरम्यान असते, पैकी प्रवासासाठी ऑक्टोबर ते फेब्रुवारी हा हिवाळ्याचा काळ उत्तम आहे.आत्तापर्यन्त नोन्दवलेले सर्वोच्च तापमान ४५.६°से होते. उत्तर भारतातिल पश्चिम व्यत्ययाच्या पुर्व प्रवाहासोबत थण्ड लाटांमुळे हिवाळ्यात काहीवेळेस क्षेत्र प्रभावित होते, जेव्हा न्युनतम तापमान २° ते ४°से (३६ ते ३९°फॅ) पर्यन्त कमी होते. आ) वर्षा: जुन ते सप्टेम्बरच्या पावसाळ्यात बहुतांश पाऊस पडतो.पावसात ९ ते ६९३ मिलि प्रति महिना इतकी विविधता आहे. सरासरी वार्षिक पाऊस ७२५ म़ली (२८.५ इंच) पडतो. इ) नदी, तळे व धरणे तालुका गोदावरी नदीच्या खोऱ्यात येतो. नगरात बहुतांश पाणी मांजरा नदीतुन येते, जिने २० व २१ व्या शतकात प्रदुषणाचा सामना केला. रेणा, मनार, तावरजा, तिरु व घरणी या इतर प्रमुख नद्या आहेत. सिंचन व पिण्यासाठी या नद्यांवर धरणे बान्धली आहेत. देनरगण, घरणी, मसलगा, सोलवरील साकोळ, तावरजा व तिरु यांचा मोठ्या धरणांत समावेश होतो. मन्याड, लेण्डी व तिरु या उत्तर पठारावरील ३ प्रमुख नद्या आहेत. ==लोकसंख्या== बहुतांश रहिवासी मराठी बोलतात. लातुर धार्मिक {| class="wikitable" !धर्म !टक्केवारी |- |[[हिंदू धर्म]] |७०% |- |[[इस्लाम धर्म]] |२४% |- |[[बौद्ध धर्म]] |४.६% |- |[[ख्रिश्चन धर्म]] |०.२% |- |[[जैन धर्म]] |०.८% |- |इतर |०.४% |} इतरमध्ये ०.२% शिख व ०.१% निधर्मींचा समावेश होतो. लोकसंख्या वाढ {| class="wikitable" !जनगणना !लोकसंख्या !वाढ/घट |- |१९३१ |२९,००० |<nowiki>-</nowiki> |- |१९७१ |६७,००० |<nowiki>-</nowiki> |- |१९८१ |१,०१,००० |५०.७% |- |१९९१ |१,५९,२०० |५७.६% |- |२००१ |२,९९,१७९ |८७.९% |- |२०११ |६,८३,६६७ |४६.७% |} ==प्रशासन व राजकारण== अ) '''स्थानिक प्रशासन''' {{मुख्य लेख|लातूर महानगरपालिका}} लातुरला पुर्वी नगर परिषद होती, जिची स्थापना १९५२ला झाली. लातुर महानगर पालिका ही स्थानिक नागरी संस्था आहे. ती ५ क्षेत्रात विभागली आहे. ११७.७८ चौरस किमी (४५.४८ चौरस मैल) इतके महानगर पालिका क्षेत्र आहे. २०११ मध्ये राज्य शासनाद्वारे ही महानगर पालिका स्थापली गेली. महाराष्ट्र शासनाच्या नगर विकास विभागाने ३०/१०/२००६ च्या पत्रात अविकसित लातुर क्षेत्राला अधिसुचित करण्याची व सिडकोला विशेष नियोजन प्राधिकरण म्हणुन नियुक्त करण्याची इच्छा व्यक्त केली. १६,६९६ हेक्टर नगर क्षेत्रासहित २६,५४१ हेक्टर अविकसित क्षेत्रास अधिसुचित करण्याचा प्रस्ताव सिडकोने पाठवला आहे. अधिसुचित क्षेत्रात ४० गावांचा समावेश आहे. प्रकल्पात स्थापत्य विकास व प्रगती कार्यासाठी १००% भुमी हस्तगत न करण्याचे पण न्युनतम भुमी हस्तगत पद्धत स्विकारण्याचे नियोजन आहे. महानगर ७० निर्वाचन क्षेत्रात विभाजित आहे ज्यांना प्रभाग म्हणतात व प्रत्येक प्रभागातिल जनतेद्वारे निर्वाचित नगरसेवक प्रभागाचे प्रतिनिधित्व करतात. महानगर पालिका पिण्याचे पाणी, स्वच्छता, मार्ग, पथदिवे, आरोग्य, प्राथमिक शिक्षण इत्यादी मुलभुत सुविधांसाठी उत्तरदायी आहे. नागरिकांवर लावलेल्या नगर करातुन महानगर पालिका महसुल मिळवते. प्रशासनाचे विविध विभागांतिल इतर अधिकाऱ्यांद्वारे सहाय्यित भारतीय प्रशासन सेवेतिल मुख्य कार्यकारी अधिकारी नेतृत्व करतो. आ) '''राज्य व केन्द्र प्रशासन''' लातुर लोकसभा क्षेत्रात व शहर आणि ग्रामिण या २ विधानसभा क्षेत्राअन्तर्गत येतो. इ) '''प्रसिद्ध राजकारणी''' केशवराव सोनवणे लातुर क्षेत्रातील पहिले मन्त्री होते, जे मुख्यमन्त्री यशवन्तराव चव्हाण मन्त्रीमण्डळात व नन्तर वसन्तराव नाईक मन्त्रीमण्डळात १९६२ ते १९६७ दरम्यान सहकार मन्त्री होते. लातुर दिलीपराव देशमुख यांचे जन्मस्थान आहे. विलासराव देशमुख यांचा जन्म बाभळगाव, लातुरला झाला होता. त्यांनी २ वेळेस महाराष्ट्र राज्याचा मुख्यमन्त्री व केन्द्रिय मन्त्री म्हणुन सेवा केली. भारतीय जनता पक्षाचे राष्ट्रिय अध्यक्ष अमित शहाशी सम्बन्धित घटनेची तपासणी करत असलेले केन्द्रिय तपास आयोगाचे न्यायाधिश ब्रिजगोपाल हरकृष्ण लोया यांची १ डिसेंबर २०१४ रोजी झालेली हत्या राष्ट्रिय राजकारणात वादाचा विषय आहे व ज्याचे प्रेतदहन गातेगावला झाले. विक्रान्त विक्रम गोजमगुण्डे २०१९ला महापौर झाले. == प्रसारमाध्यमे == इथे भरपूर प्रमाणात प्रसारमाध्यमे उपलब्ध आहेत.या शहरात सर्वांच्या घरी टीव्ही संच,मोबाईल आणि [[दूरध्वनी]] उपलब्ध आहे.इथे दररोजच्या - दररोज वृत्तपत्रे मिळतात.या शहरात सर्व प्रकारच्या प्रसार माध्यमाचे [[आधुनिकीकरण]] झालेले आहे. हे शहर आधुनिक जगाशी [[आंतरजाल|आंतरजालाने]] जोडलेले आहे.इथे [[इलेक्ट्रॉनिक]] मीडियाचे वर्चस्व गाजत आहे. === स्थानिक वृत्तपत्रे === *[[एकमत]] * [[पुण्यनगरी]] * [[लोकमत]] * [[सकाळ]] * [[संचार]] * [[महाराष्ट्र टाइम्स|टाइम्स]] * कर्मयोगी * [[लोकसत्ता]] == धर्म टक्केवारी == {{bar box |title=लातूर मधील धर्मांची टक्केवारी |titlebar=#Fcd116 |left1=धर्म |right1=Percent |float=right |bars= {{bar percent|[[हिंदू धर्म|हिंदू]]|orange|70}} {{bar percent|[[इस्लाम धर्म|इस्लाम]]|green|24}} {{bar percent|[[बुद्ध धर्म|बुद्ध]]|red|4.6}} {{bar percent|[[ख्रिश्चन धर्म|ख्रिश्चन]]|blue|0.2}} {{bar percent|[[जैन धर्म|जैन]]|pink|0.8}} {{bar percent|इत्यादी†|black|0.4}} |caption=धर्माचे वितरण<br /> †<small>Includes [[शीख धर्म|शीख]] (०.२), इतर धर्म (<0.1%).</small> }} == भूगोल आणि हवामान == {{climate chart |लातूर |12|29|2.8 |14|32|2.1 |19|36|3.3 |22|38|3.5 |25|38|24.4 |24|34|114.2 |22|30|115.6 |21|29|119.6 |21|30|121.6 |19|32|60.8 |15|30|10.7 |12|28|6.5 |संदर्भ=[http://weather.msn.com/monthly_averages.aspx?wealocations=wc:18173&q=Lātūr,+IND+forecast:averagesm&setunit=C MSN Weather] |float=right |clear=right }} == पर्यटन == '''धार्मिक''' * सिद्धेश्वर रत्नेश्र्वर मंदिर लातुर मुख्य नगरापासुन २ किमी अन्तरावर स्थित आहे. हे सम्राट 'ताम्रध्वजा'द्वारे निर्मित व सोलापुरच्या सिद्धरामेश्वर स्वामीला समर्पित आहे, जे की लातुरचे ग्रामदैवत आहे. दरवर्षी इथे १५ दिवसांची जत्रा असते. * अष्टविनायक मंदिर, लातूर हे शिव नगरमध्ये स्थित आहे. १९८९ मध्ये निर्मित हे नविन मन्दिर त्याच्या सौन्दर्यासाठी प्रसिद्ध आहे, कारण तिथे देवालयाच्या दोन्ही बाजुस उद्यान आहे, तसेच समोर काही कृत्रिम फवारे आहेत. उद्यानात ८ ते ९ फुट उंचीची शिव मुर्ती स्थित आहे. *[[गंजगोलाई]],लातूर गोलाई तालुक्याच्या केन्द्रात आहे. नगर रचनाकार फैजुद्दीनने गोलाई चौकाची रचना केली. १९१७ला निर्मित मोठी २ मजली रचना ही गोलाईची मुख्य वास्तु आहे. वर्तुळाकार रचनेच्या केन्द्रात अम्बा देवीचे मन्दिर आहे. या गोलाईस जोडणारे १९ मार्ग आहेत व या मार्गांच्या बाजुस सर्व प्रकारच्या पारम्पारिक स्थानिक दागिने, पादत्राणे ‌व मिरची ते गुळापर्यन्त अन्नपदार्थांची मण्डई आहे. अशाप्रकारे, गोलाई तालुक्याचे मुख्य वाणिज्य व व्यापार केन्द्र बनले आहे. * विराट हनुमान मंदिर, लातूर हे परिवार गृह संस्था, औसा मार्ग, लातुर इथे स्थित आहे. देवालयाची रचना इतरांपेक्षा बरीच वेगळी आहे. उत्तम उद्यानाने मन्दिर आच्छादित आहे. मुर्ती २८ फुट उंच व सेंदुरी रंगाची आहे. * बुद्ध उद्यान मंदिरात विशाल बुद्ध मुर्ती आहे. * सुरत शहावली दर्गा राम गल्ली, पटेल चौकात स्थित आहे, जे की लातुरचा भाग आहे. हा दर्गा १९३९ला मुस्लिम सन्त सैफ उल्लाह शाह सरदारींच्या स्मरणार्थ बान्धला गेला, ज्यांनी इथे समाधी घेतली. इथे जुन जुलैमध्ये ५ दिवसांची जत्रा दरवर्षी असते. * कालिकादेवी मन्दिर * केशवराज मन्दिर * गजानन महाराज मन्दिर * साई मन्दिर, विशाल नगर * स्वामी समर्थ मन्दिर, समर्थ नगर * जगदंम्बा माता मन्दिर गंजगोलाई * औसा तालुक्यात प्रसिद्ध बालाजी देवस्थान,मल्लिनाथ महाराजांचा मठ ,गोपाळपूर येथील मंदिर,मुक्तेश्वर देवस्थान,भुईकोट किल्ला इ. साठी प्रसिद्ध आहे. == संस्कृती == लातूर मधील [[ऐतिहासिक]] स्थळ आणि एक महत्त्वपूर्ण बाजारपेठ असलेली [[गंजगोलाई]] महाराष्ट्रभर प्रसिद्ध आहे.इथे प्रामुख्याने हिंदू आणि मुस्लिम धर्मियांची संस्कृती अस्तित्वात आहे.इथे [[राष्ट्रकूट|राष्ट्र कुटांची]] संस्कृती त्या काळात प्रसिद्ध होती. या शहराला प्राचीन संस्कृतीचा इतिहास लाभला आहे. === देउळे === सिद्धेश्वर रत्नेश्वर मंदिर, [[लातूर]] हे लातूर पासून २ किमी अंतरावर आहे, सिद्धेश्वर रत्नेश्वर मंदिर हे लातूरचे [[ग्रामदैवत]] आहे, हे मंदिर पुराणकाळात राजा ताम्रध्वज यांनी बांधले आहे असे सांगितले जाते. == शिक्षण व संशोधन == दयानंद कला महाविद्यालय हे लातूरमधील कलाशाखेचे स्वतंत्र महाविद्यालय आहे. या महाविद्यालयास नॅकच्यावतीने २०१४ अ दर्जा मिळालेला आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://daclatur.org/?page_id=10|title=About College - Dayanand College of Arts, Latur.|website=daclatur.org|language=en-US|access-date=2018-03-17}}</ref> अ) '''लातुर आकृतीबन्ध'' ' लातुर आकृतिबन्ध हे विशेष प्रशिक्षण व सातत्यपूर्ण शिकवणीचे मिश्रण आहे. विद्यार्थी परिक्षेच्या तयारीसाठी प्रश्नपत्रिका श्रृंखला सोडवतात व शिकवणी सत्रास उपस्थित राहतात. लातुर आकृतिबन्ध ही परिक्षेत अपेक्षित प्रश्नांची उत्तरे पुरवण्यात विद्यार्थ्यांना सहायता करण्यासाठी बनवलेली सातत्यपूर्ण अभ्यासाची यान्त्रिक पद्धत आहे. भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील माध्यमिक, उच्च माध्यमिक व विद्यापिठ शिक्षणासाठी ती प्रमाण बनली. प्रमाणित सामाईक प्रवेश परिक्षेतील महाराष्ट्राच्या विद्यार्थ्यांच्या यशामुळे राज्याच्या इतर भागांत हे शैक्षणिक तन्त्र स्विकारले जात आहे. भारताच्या अनेक शिक्षण तज्ञांनी या पद्धतीवर टिका केली आहे, जे यास तात्पुरता नफा मिळवण्याचे साधन मानतात, जे त्यांना प्रगत शिकण्यासाठी तयार करत नाही. लातुर माध्यमिक, उच्च माध्यमिक व विद्यापिठ शिक्षणासाठी केन्द्र म्हणुन विकसित झाले आहे. सातत्यपूर्ण प्रशिक्षणाचा समावेश असलेल्या लातुर आकृतिबन्धासाठी महाराष्ट्रात विख्यात आहे. कनिष्ठ महाविद्यालयातील विद्यार्थ्यांचा अभियान्त्रिकी व वैद्यकिय प्रवेश परिक्षेत चांगले प्रदर्शन आहे. आ) ''मुलभुत, प्राथमिक, माध्यमिक व उच्च शिक्षण'' इथे जिल्हा परिषदेच्या शिक्षण विभागाद्वारे संचालित संलग्न १२१ प्राथमिक शाळा व ४६ खासगी शाळा आहेत. या शाळांमध्ये शिकवण्याचे प्राथमिक माध्यम बहुतांशी मराठी आहे. तरी अनेक शाळांमध्ये इंग्रजी व अर्ध इंग्रजी माध्यमसुद्धा दिसतात. लातुर त्याच्या आकृतिबन्धासाठी प्रसिद्ध आहे, ज्याने म.रा.मा.उ.मा.शि.म.च्या परिक्षेत अनेक वर्षांपासुन गुणवन्त दिले आहेत. जिल्हा परिषद व महानगर पालिकेद्वारे सार्वजनिक विद्यालय चालवले जातात व ते म.रा.मा.उ.मा.शि.म. शी संलग्न आहेत.व्यक्ती व शिक्षण संस्थेद्वारे खासगी शाळा संचालित होतात. ते राज्य मण्डळ किंवा राष्ट्रिय शिक्षण मण्डळ जसे की के.मा.शि.म. किंवा भारतीय माध्यमिक शिक्षण परिषदेशी संलग्न असतात. महात्मा बस्वेश्वेर द्वारे संचालीत देशिकेन्द्र विद्यालय प्रथम क्रमांकावर आहे इ) '''विद्यापिठ शिक्षण''' मागील काही वर्षांपासुन, लातुर उच्च शिक्षणाचे केन्द्र म्हणुन उदयास आले आहे. पदवी व पदव्युत्तर शिक्षण देणाऱ्या अनेक संस्था इथे आहेत. बहुतांश प्रस्थापित व्या‌वसायिक पदवी महाविद्यालय लातुर नगरात स्थित आहेत, अलिकडे उपनगरीय क्षेत्रातही बरेच उभारले आहेत. उज्वल निकालाने मानांकित असल्याने, राज्याच्या विविध भागांतुन अनेक विद्यार्थ्यांना लातुर आकर्षित करते. महाविद्यालयांमुळे मराठवाड्यात शिक्षण केन्द्र म्हणुन प्रख्यात आहे. बरेच विद्यार्थी शेजारील जिल्ह्यांतील आहेत. बहुतांश महाविद्यालय स्वा.रा.ति.म. विद्यापिठ नान्देडशी संलग्न आहेत. १९८३ला स्थापलेले बिडवे महाविद्यालय मराठवाड्यातील सर्वात जुन्या महाविद्यालयांपैकी एक आहे. १९८८ला समाजसेवक विश्वनाथ कराड यांनी 'महाराष्ट्र वैद्यकिय विज्ञान व संशोधन संस्था लातुर'ची स्थापना केली. २००८ मध्ये आपत्ती व्यवस्थापन प्रशिक्षण संस्थेची स्थापना झाली. ई) '''व्यावसायिक शिक्षण''' लातुर हे भारतीय सनदी लेखापाल संस्थेच्या पश्चिम भारत क्षेत्रिय परिषदेचे माहिती तन्त्रज्ञान प्रशिक्षण प्रयोगशाळा, अभ्यासिका व ग्रन्थालयासहित परिक्षा केन्द्र आहे. '''तालुक्यातिल शिक्षण संस्था''' १) [[स्वामी रामानंद तीर्थ मराठवाडा विद्यापीठ|स्वा.रा.ति.म. विद्यापिठ]] उपकेन्द्र, पेेठ, लातुर २) [[राजर्षी शाहू महाविद्यालय, लातूर]] ३) दयानंद महाविद्यालय, लातुर ४) महात्मा बस्वेश्वर महाविद्यालय, लातुर ५) [[कै.व्यंकटराव देशमुख महाविद्यालय]], बाभलगांव,लातूर ६) त्रिपुर महाविद्यालय, लातुर ७) काॅक्सिट महाविद्यालय, लातुर ८) सुशिलादेवी देशमुख महाविद्यालय, लातुर ९) राजमाता जिजामाता महाविद्यालय, लातुर १०) जयक्रांती महाविद्यालय,लातूर 11) कमला नेहरू कनिष्ठ महाविद्यालय लातूर '''वैद्यकिय''' १) विलासराव देशमुख शासकिय महाविद्यालय, लातुर २) मांजरा आयुर्वेदिक महाविद्यालय, लातुर ३) वसन्तराव काळे होमिओपॅथी महाविद्यालय, लातुर ४) यशवन्तराव चव्हाण महाविद्यालय, लातुर ५) शासकिय रुग्णसेवक महाविद्यालय, बाभळगाव, लातुर '''अभियान्त्रिकी''' १) एम.एस. बिडवे महाविद्यालय, वसवाडी, लातुर '''तन्त्रनिकेतन''' १) पुरणमल लाहोटी शासकिय तन्त्रनिकेतन, लातुर २) वि.दे.फा. तन्त्रनिकेतन, लातुर ३) सन्दिपानी तन्त्रनिकेतन, कोळपा, लातुर ४) विवेकानन्द तन्त्रनिकेतन, लातुर ५) मुक्तेश्वर तन्त्रनिकेतन, बाभळगाव, लातुर '''शाळा''' अ) [[महाराष्ट्र राज्य माध्यमिक आणि उच्च माध्यमिक शिक्षण मंडळ]] १) सरस्वती विद्यालय, लातुर २) देशिकेन्द्र विद्यालय, लातुर ३) केशवराज विद्यालय, लातुर ४) शिवाजी विद्यालय, लातुर ५) यशवन्त विद्यालय, लातुर ६) राजस्थान विद्यालय, लातुर ७) बस्वनप्पा वाले विद्यालय, लातुर ८) श्रीमानयोगी विद्यालय, लातुर ९) लाल बहादुर शास्त्री विद्यालय, लातुर १०) कृपासदन विद्यालय, लातूर ब) केन्द्रिय माध्यमिक शिक्षण मण्डळ १) सन्त तुकाराम, लातुर २) पोदार, लातुर ==व्यापार व उद्योग== '''पतसंस्था''' लातूर शहरात अनेक राष्ट्रिय, खाजगी तसेच सहकारी बँका आहेत. त्यातील काही प्रमुख बँका * स्टेट बँक ऑफ हैद्राबाद * स्टेट बँक ऑफ इण्डिया * बँक ऑफ महाराष्ट्र * लातूर शहरी बँक * लातूर जिल्हा मध्यवर्ती सहकारी बँक * ॲक्सिस बँक हैद्राबादच्या निजाम काळात लातुर प्रमुख व्यापार केन्द्र बनले. ही कृषी आधारित अर्थव्यवस्था व औद्योगिक केन्द्रसुद्धा आहे. लातुर मराठवाड्याचे उदयोन्मुख केन्द्र बनले आहे. लातुर पूर्ण भारतात कडधान्य व विशेषतः तुर दाळीसाठी प्रसिद्ध आहे. लातुर हे उडद, मुग, हरबरा व तुरसाठी प्रमुख व्यापार केन्द्र आहे. इथे मांजरा व विकास हे साखर कारखाने आहेत. तसेच हे तेलबिया मुख्यतः सुर्यफुल व सोयाबिन, करडई, कुलुप, ब्रास, दुध चुर्ण व सुत व्यापारासाठी प्रसिद्ध आहे. तालुका ऊस, तेलबिया, सोयाबिन, द्राक्ष व आम्बा यांचे प्रमुख उत्पादन केन्द्र आहे. स्थानिक आम्ब्यांसह आम्ब्याची प्रजात केशर आम्बा म्हणुन विकसित झालेली आहे. तेलबिया लातुर भागाचे प्रमुख उत्पादन आहे. शेतकऱ्यांच्या हितासाठी केशवराव सोनवणेंनी डालडा कारखाना स्थापन केला जो सहकारी तत्त्वावर स्थापलेला आशियातील पहिला कारखाना आहे. १९९० पर्यन्त लातुर तालुका औद्योगिक मागास राहिले. १९६० मध्ये मराठवाडा भाग महाराष्ट्रात समाविष्ट झाला. मागास क्षेत्रास पुढे नेत, मराठवाडा क्षेत्राची औद्योगिक प्रगती सुरू झाली. सहकार मन्त्री केशवराव सोनवणेंच्या कार्यकाळात लातुरला पहिले औद्योगिक क्षेत्र मिळाले. तेव्हाच महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामण्डळाने भुमी हस्तगत करण्याची व औद्योगिक क्षेत्र स्थापन करून वाढवण्याची सुरुवात केली. शेती प्रक्रिया, खाद्य तेल, जैव तन्त्रज्ञान, टिकाऊ वस्तु, प्लास्टिक व ॲल्युमिनिअम प्रक्रियेतील अनेक कम्पन्यांचे निर्माण प्रकल्प लातुरात आहेत, पण बहुतांश हे लहान व मध्यम प्रमाणाचे आहेत. भारताच्या सर्वात मोठे सोयाबिनचे व्यापार केन्द्र लातुर आहे. या नगरास महाराष्ट्राचा साखर पट्टा म्हटलं जाते. तालुक्यात २ साखर कारखाने आहेत, जे त्यास भारताच्या सर्वाधिक साखर उत्पादक तालुक्यांपैकी एक बनवतात. इथे तेलबिया, विक्रेय वस्तु व फळ मण्डईसुद्धा आहे. लातुर उच्च दर्जाच्या द्राक्षासाठी विख्यात आहे व अनेक खासगी शित साठवण सुविधेची सोय करतो. अतिरिक्त औद्योगिक क्षेत्रात अत्यन्त नवे २ वर्ग किमीमध्ये ( ३०० एकर ) पसरलेले लातुर अन्न उद्यान निर्माणाधिन आहे. दक्षिण भारताकडील परिवहनासाठी लातुर हे प्रमुख केन्द्र आहे. '''लातुर साखर पट्टा''' लातुर भाग भारताचा साखर पट्टा म्हणुन प्रसिद्ध आहे. तालुक्यात २ साखर कारखाने आहेत. लातुरचे बहुतांश कारखाने सहकारी तत्त्वावर कार्य करतात. सहकारी राजकीय नेते केशवराव सोनवणेंमुळे लातुरला "भारताचा साखर पट्टा" ही पदवी मिळाली, जे लातुर, उस्मानाबाद व महाराष्ट्रात इतर ठिकाणी अनेक सहकारी संस्था स्थापण्यात अग्रणी होते. '''लातुरचे औद्योगिक क्षेत्र''' १) लातुर औद्योगिक क्षेत्र अतिरिक्त भाग १ २) लातुर अतिरिक्त भाग २ ३) लातुर सहकारी औद्योगिक क्षेत्र ४) उदयगिरी सहकारी औद्योगिक क्षेत्र '''लातुरातील विशेष औद्योगिक क्षेत्र व निर्यात क्षेत्र''' १)लातुर अन्न उद्यान २)लातुर माहिती तन्त्रज्ञान उद्यान ३)लातुर एकात्मिक कापड उद्यान ४)मुम्बई रेयॉन फॅशन लातुर '''वाणिज्य व औद्योगिक संघटना''' १)लातुर वाणिज्य संघटना २)निर्माता संघटना लातुर ३)अभियन्ता व गृहशिल्पी संघटना लातुर ४)विकसक संघटना लातुर ५)संगणक व माध्यम संघटना लातुर ६)भारतीय सनदी लेखापाल संस्थेच्या पश्चिम भारत क्षेत्रिय परिषदेची शाखा ==परिवहन== अ) '''मार्ग''' महाराष्ट्र व इतर राज्यांच्या विविध प्रमुख नगरांशी लातुर जोडलेले आहे. मार्ग जोडणी उत्तम आहे व मुम्बई, पुणे, नागपुर, नांदेड, सातारा, कोल्हापुर, सांगली व औरंगाबादशी जोडणारे मार्ग चार मार्गिका महामार्गात परीवर्तित होत आहेत. राष्ट्रिय महामार्ग ३६१ लातुरातुन जातो. १)तुळजापुर-औसा-लातुर-अहमदपुर-नांदेड-यवतमाळ-वर्धा-नागपुर राष्ट्रिय महामार्ग ३६१ २) मण्ठा-देवगाव फाटा-शेलु-पाथरी-परळी वैद्यनाथ-अम्बाजोगाई-रेणापुर-लातुर ३६१ ३)बार्शी-येडशी-ढोकी-मुरुड-लातुर-रेणापुर-नळेगाव-दिघोळ-उदगिर-देगलुर-अदमपुर-खतगाव-सग्रोळी-निजामाबाद-मेतपल्ली-मंचेरल-चिन्नुर-सिरोंच-विजापुर-जगदलपुर-कोटपद-बोरगम ४)नांदेड-कंधार-जळकोट-उदगिर-बिदर-लातुर-निटुर-निलंगा-औराद-जहिराबाद आ) '''अन्तर्नगरीय''' मुख्यालयाचे वाहन मार्ग ९६% गावांना जोडतात. प्रथम रेल्वे व नन्तर विविध शासन विभागासह, हैद्राबाद राज्याद्वारे १९३२ला प्रवासी परिवहन सेवांच्या राष्ट्रीयीकरणाची योजना सुरू झाली, जी सार्वजनिक मार्ग परिवहन क्षेत्रातील अग्रणी होती. भारतीय राज्यांच्या पुनर्रचनेनन्तर व १ जुलै १९६१ला मराठवाडा राज्य परिवहनाचा व मुम्बई राज्य परिवहन महामण्डळाचा महाराष्ट्र राज्य मार्ग परिवहन महामण्डळात विलय झाला. महाराष्ट्र राज्य मार्ग परिवहन महामण्डळ व इतर काही खासगी संचालक राज्याच्या सर्व भागात व गावांना वाहन सेवा पुरवतात. महाराष्ट्र व इतर राज्यांच्या सर्व प्रमुख नगरांना जोडणारे प्रस्थापित जाळे खासगी वाहनांकडे आहे. इ) '''स्थानिक''' "लातुर महानगरीय परिवहन" ही खासगी वाहन सेवा आहे, जी नगराच्या सर्व भागांना व दुरवरील औद्योगिक उपनगरांना जोडते. लातुर महानगरीय परि‌वहन स्थानिक वाहने दुर्गम भागांसह नगरात धावतात व नगराचे विविध भाग व उपनगरांना जोडतात. ई) '''वायु''' तालुक्याच्या वायव्येस १२ किमी अन्तरावर, चिंचोली राववाडीमध्ये,लातुरात विमानतळ आहे. विमान इन्धन, दिशादर्शनासह रात्रीचे अवतरण, वाहनतळ, विमानतळ अग्निशामक व संरक्षक सेवांचा विमानतळ सुविधेत समावेश होतो. उत्तम सुविधांनी युक्त इमारतीत अति महत्त्वाचे व्यक्ती कक्ष, प्रस्थान व आगमन कक्ष, निवासी कक्ष, प्रतिक्षा क्षेत्र व उपहारगृह आहे. सार्वजनिक कार्य विभागाद्वारे १९९१ला ‌विमानतळ निर्मित झाले व पुन्हा म.औ.वि.म.ला हस्तान्तरित झाले. ₹ १४ कोटी खर्चुन त्याची सुधारणा केली व रिलायंस विमानतळ विकसकाकडुन ९९ वर्ष कन्त्राटावर चालवले जात आहे. विमानतळाहुन सध्या नियोजित वायु सेवा नाही, पण महिन्यात १४ ते १६ विमान उड्डाणे दिसतात. उ) '''रेल्वे''' भारतीय भुभाग रेल्वेच्या दक्षिण पश्चिम भागावरील लातुरपासुन मिरजपर्यन्त वायव्येस लातुर मिरज रेल्वे ३९१ मैल (६२९ किमी) धावते व १९२९ ते १९३१ला बान्धलेले आहे. लातुरातील सर्व रेल्वे या रुन्द आहेत. या मध्य रेल्वेत येतात. जेव्हा बार्शी मार्गाचे अरुन्दपासुन रुन्दमध्ये रुपान्तर झाले, तेव्हा लातुर स्थानक पुन्हा बान्धले गेले. सप्टेम्बर २००७ मध्ये लातुर ते उस्मानाबाद व ऑक्टोबर २००८ मध्ये उस्मानाबाद ते कुर्डुवाडीत मार्गाचे रुपान्तर झाले. लातुर आता कुर्डुवाडी मार्गी रेल्वेने थेट जोडलेला आहे. उस्मानाबादात सुरू झालेल्या रेल्वेद्वारे हे हैद्राबादशी जोडलेले आहे. ऑक्टोबर २००८ मधिल कुर्डुवाडी मार्गावरील रेल्वेच्या आगमनाने, लातुर, लातुर मार्ग, परभणी व औरंगाबादचे पुर्वीचे वाहन स्थगित झाले. तालुक्यात ७५ किमी लाम्बीचा रेल्वे मार्ग आहे. लातुर कुर्डुवाडी मिरज हा अरुन्द मार्ग होता. २००२ मध्ये कुर्डुवाडी पण्ढरपुर भाग रुन्द झाला. सप्टेम्बर २००७ मध्ये लातुर उस्मानाबाद भागाचे रुन्दिकरण झाले. (उस्मानाबाद अरुन्द मार्गावर नव्हते व नविन रुन्द मार्ग उस्मानाबादहुन जाण्यासाठी मार्ग बदलला. ऑक्टोबर २००८ मध्ये उस्मानाबाद कुर्डुवाडी भाग वापरायोग्य बनला.) पण्ढरपुर मिरज भागसुद्धा पुर्वी अरुन्द होता व प्राथमिकतेने रुन्दिकरण चालु आहे. हा महत्त्वाचा मार्ग आहे. रेल्वेच्या सहाय्याने ते कोकण बाजारपेठ गाठतील व येथील अर्थव्यवस्था सुधरेल. मध्य रेल्वे विभागाच्या सोलापुर मण्डलाच्या लातुर मिरज मार्गावर लातुर स्थानक (संकेताक्षर: एल यु आर) स्थित आहे. लातुर मार्गावरील विकाराबाद-लातुर मार्ग-परळी मार्गावर सुरू झालेली मनमाड-काचेगुड रुन्द रेल्वे मार्ग ही लातुरच्या वाहतुकीची प्रमुख धमणी आहे. हा औरंगाबाद व हैद्राबाद दरम्यान मध्यस्थीचे कार्य करतो. लातुर हे बंगळुर, मुम्बई, पुणे, नागपुर, मनमाड, औरंगाबाद, नांदेड, परभणी, परळी वैद्यनाथ, उस्मानाबाद, मुदखेड, आदिलाबाद, बासर, निजामाबाद, नाशिक व काचेगुड या नगरांशी जोडलेले आहे. शहरात लातुर, हरंगुळ व औसा मार्ग ही ३ स्थानके आहेत. '''चतुःसिमा''' पुर्व- चाकुर पश्चिम-हरंगुळ गाव उत्तर- रेणापुर दक्षिण- औसा * * * * * * * * * * * * * * ==सुविधा== ===उद्याने=== * विलासराव देशमुख उद्यान * बाबासाहेब आम्बेडकर उद्यान ===प्रांगणे=== * इदगाह प्रांगण, मुख्य मार्ग * जिल्हा क्रीडा संकुल, औसा मार्ग * नगर प्रांगण, महानगर पालिका ===नाट्यगृहे=== * दगडोजीराव देशमुख नाट्यगृह, गुळ मण्डई * दयानन्द नाट्यगृह, बार्शी मार्ग ==हे सुद्धा पाहा== [[लातूर जिल्हा]] [[लातूर तालुका]] ==सन्दर्भ आणि नोन्दी== {{संदर्भयादी}} ==बाह्य दुवे== <ul> *[http://www.latur1.com latur1.com लातूरविषयी माहिती देणारे संकेतस्थळ] *[https://www.rs999.in/ Website Design Company in Latur] [[वर्ग:मराठवाड्यातील शहरे]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील शहरे]] [[वर्ग:लातूर जिल्हा]] so7zm7xpzi48yypele88z88341t5izu 2139224 2139149 2022-07-21T10:29:32Z संतोष गोरे 135680 [[Special:Contributions/Giriv11|Giriv11]] ([[User talk:Giriv11|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:अभय नातू|अभय नातू]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. wikitext text/x-wiki लातूर शहर-विकिपीडिया{{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = शहर |स्थानिक_नाव =लातूर |राज्य_नाव = [[महाराष्ट्र]] |भाषा = [[मराठी]] |आकाशदेखावा = [[चित्र:New Collector Office Latur.jpg|अल्ट=Office|इवलेसे|नवीन जिल्हाधिकारी भवन]] |आकाशदेखावा_शीर्षक = जिल्हाधिकारी कार्यालय |क्षेत्रफळ_आकारमान = |शोधक_स्थान = right |क्षेत्रफळ_एकूण = ११७.७८ |उंची = ५१५ |जिल्हा = [[लातूर जिल्हा]] |लोकसंख्या_एकूण = ३,९६,९५५ |लोकसंख्या_घनता = २९० |लोकसंख्या_क्रमांक = |साक्षरता =७९.०३ |लोकसंख्या_वर्ष = २०११ |लोकसंख्या_मेट्रो = |लोकसंख्या_मेट्रो_क्रमांक = |लोकसंख्या_मेट्रो_वर्ष = |नेता_पद_१ = महापौर |नेता_नाव_१ = विक्रांत विक्रम गोजमगुंडे |नेता_पद_२ = आयुक्त |नेता_नाव_२ = अमन मित्तल |नेता_पद_3 = आमदार |नेता_नाव_3 = अमित देशमुख |एसटीडी_कोड = ०२३८२ |पिन_कोड = ४१३५१२ |unlocode = |आरटीओ_कोड = MH24 |लिंग गुणोत्तर ९२३.५४ |संकेतस्थळ = www.latur.nic.in,लातूर शहर महानगपालिका लातूर |संकेतस्थळ_नाव = लातूर आणि लातूर शहर |तळटिपा = {{संदर्भयादी}} |गुणक_शीर्षक = हो |स्वयंवर्गीत = हो |क्षेत्रफळ_क्रमांक=१६ (महाराष्ट्रात), १२० (भारतात)|क्षेत्रफळ_एकूण=११७.७८|विभाग=[[औरंगाबाद विभाग|औरंगाबाद]]|राज्य=महाराष्ट्र|स्थापित_दिनांक=१६/०८/१९८२|तापमान_हिवाळा=13|तापमान_उन्हाळा=41|लोकसंख्या_क्रमांक=|उंची=५१५|अधिकृत_भाषा=[[मराठी]]|लोकसंख्या_वर्ष=|लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=[[भारतीय जनगणना २०११]]|लोकसंख्या_शहरी=१००|लोकसंख्या_मेट्रो=|जवळचे_शहर=रेणापुर आणि औसा|इतर_नाव=लत्तलूर, रत्नापुर (प्राचीन)| गरिबी रेषेच्याखालील = ८५,४००| साक्षरता दर (2011)= ७७.२६%| हवाई सेवा =लातूर हे हवाई मार्गे मुंबईशी जोडलेले आहे.| लोहमार्ग सेवा =रेल्वे मार्ग लातूरला जोडलेला आहे. मुंबई आणि हैदराबादसाठी थेट गाड्या उपलब्ध आहेत.| रस्ता मार्ग = लातूरच्या जिल्हा मुख्यालयातील राज्य महामार्ग आणि रस्ते, सर्व १० तालुके (उपजिल्लक) आणि प्रमुख शहरे जोडतात | भौगोलिक स्थान = १७.५२ ‘उत्तर ते १८.५०’ उत्तर आणि ७६.१८‘पूर्व ते ७९.१२’ पूर्व दरम्यान दख्खनचे पठार| प्रमुख शहरी केंद्र=गंजगोलाई| मुख्य पिके= तृणधान्ये, तेलबिया, डाळी, द्राक्षे आणि सोयाबीन| प्रमुख नद्या= मांजरा, तेरना, रीना, मणार, तावरजा, तिरूरु, घर्नी| एकूण उपविभागीय =१| एकूण तहसील कार्यालय =१ | एकूण ग्रामपंचायत=४०| एकून पंचायत समिती =१ | स्थानिक_नाव = लातूर | प्रकार = शहर | अक्षांश = | रेखांश = ७३.२५| शोधक_स्थान= right | राज्य_नाव = महाराष्ट्र | जिल्हा = [[लातूर जिल्हा|लातूर]] | नेता_पद१ = महापौर| नेता_नाव१ = विक्रांत विक्रम गोजमगुंडे| नेता पद२=आयुक्त | नेता पद२=अमन मित्तल | लोकसंख्या_एकूण = ३८२,९४०| लोकसंख्या_घनता = २९० | क्षेत्रफळ = ११७.७८ | एसटीडी_कोड = ०२३८२ | पिन_कोड = ४१३५१२| आरटीओ_कोड = महा २४ (MH 24)| लिंग_गुणोत्तर = ९२३.५४| लोकसंख्या (2011 ) =३,८२,९४०| गरिबी रेषेच्याखालील = ८५,४००| साक्षरता दर (2011)= ७७.२६%| हवाई सेवा =लातूर हे हवाई मार्गे मुंबईशी जोडलेले आहे.| लोहमार्ग सेवा =रेल्वे मार्ग लातूरला जोडलेला आहे. मुंबई आणि हैदराबादसाठी थेट गाड्या उपलब्ध आहेत.| रस्ता मार्ग = लातूरच्या जिल्हा मुख्यालयातील राज्य महामार्ग आणि रस्ते, सर्व १० तालुके (उपजिल्लक) आणि प्रमुख शहरे जोडतात | भौगोलिक स्थान = १७.५२ ‘उत्तर ते १८.५०’ उत्तर आणि ७६.१८‘पूर्व ते ७९.१२’ पूर्व दरम्यान दख्खनचे पठार| प्रमुख शहरी केंद्र=गंजगोलाई| मुख्य पिके= तृणधान्ये, तेलबिया, डाळी, द्राक्षे आणि सोयाबीन| प्रमुख नद्या= मांजरा, तेरना, रीना, मणार, तावरजा, तिरूरु, घर्नी| एकूण उपविभागीय =१| एकूण तहसील कार्यालय =१ | एकूण ग्रामपंचायत=४०| एकून पंचायत समिती =१}} '''लातूर''' (इंग्रजी :[https://en.wikipedia.org/wiki/Latur Latur] ) हे [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रातील]] [[लातूर जिल्हा|लातूर जिल्ह्याचे]] मुख्यालय आहे. लातुर शहराची लोकसंख्या ३,८२,९४० (२०११ नुसार) आहे. == इतिहास == लातूर शहराला बराच जुना इतिहास आहे. असे म्हणतात की तो [http://en.wikipedia.org/wiki/Rashtrakuta राष्ट्र कुटांच्या] काळापर्यन्त पोचतो. लातूर हे दक्षिणेवर राज्य करणाऱ्या राष्ट्रकूटनामक राजघराण्याची राजधानी होते. लातूरचे पूर्वीचे नाव ''लत्तलूर'' असे होते. राष्ट्रकूटचा पहिला राजा '''दन्तिदुर्ग''' हा याच शहरात रहात असे. लातूरचे दुसरे नाव ''"रत्नापूर"'' असेही सांगितले जाते.शतकानुशतके [[सातवाहन]],[[शक]], [[चालुक्य]],[[देवगिरी]]चे [[यादव]], दिल्लीचे सुलतान , दक्षिण भारताच्या बहामनी शासक,[[आदिलशाही]] आणि मुघल [[मुघल]] यांच्याद्वारे शासन केले. [[हैदराबाद संस्थान]] [[भारत]]ात विलीन होईपर्यन्त लातूर शहर हैदराबाद संस्थानाच्या अंमलाखाली होते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा=http://marathivishwakosh.in/khandas/khand15/index.php?option=com_content&view=article&id=11032 | title=लातूर शहर | प्रकाशक=महाराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळ, मुंबई | accessdate=३१ जुलै २०१४ | भाषा=मराठी}}</ref> पुढे ते राज्यपुनर्रचनेनंतर मुम्बई राज्यात आणि १९६० मध्ये [[महाराष्ट्र]] राज्यात समाविष्ट करण्यात आले. त्याच्या नंतर १६ ऑगस्ट १९८२ साली जिल्हा म्हणून अस्तित्वात आला. ==भुगोल== लातुर समुद्र सपाटीपासुन ६३६ मिटर उंचीवर महाराष्ट्र कर्नाटक राज्य सिमेवर, बालाघाट पठारावर स्थित आहे.लातुरला मांजरा नदीतुन पिण्याचे पाणी मिळते, जिचे पर्यावरणीय विघटन व धुप २० व्या आणि २१ व्या शतकात झाले. त्यामुळे व जल व्यवस्थापन नियोजनाच्या अभावामुळे खूप वेळा दुष्काळ उद्भवला. अ) तापमान: लातुरचे तापमान १३°से ते ४१°से (५५ ते १०६°फॅ) दरम्यान असते, पैकी प्रवासासाठी ऑक्टोबर ते फेब्रुवारी हा हिवाळ्याचा काळ उत्तम आहे.आत्तापर्यन्त नोन्दवलेले सर्वोच्च तापमान ४५.६°से होते. उत्तर भारतातिल पश्चिम व्यत्ययाच्या पुर्व प्रवाहासोबत थण्ड लाटांमुळे हिवाळ्यात काहीवेळेस क्षेत्र प्रभावित होते, जेव्हा न्युनतम तापमान २° ते ४°से (३६ ते ३९°फॅ) पर्यन्त कमी होते. आ) वर्षा: जुन ते सप्टेम्बरच्या पावसाळ्यात बहुतांश पाऊस पडतो.पावसात ९ ते ६९३ मिलि प्रति महिना इतकी विविधता आहे. सरासरी वार्षिक पाऊस ७२५ म़ली (२८.५ इंच) पडतो. इ) नदी, तळे व धरणे तालुका गोदावरी नदीच्या खोऱ्यात येतो. नगरात बहुतांश पाणी मांजरा नदीतुन येते, जिने २० व २१ व्या शतकात प्रदुषणाचा सामना केला. रेणा, मनार, तावरजा, तिरु व घरणी या इतर प्रमुख नद्या आहेत. सिंचन व पिण्यासाठी या नद्यांवर धरणे बान्धली आहेत. देनरगण, घरणी, मसलगा, सोलवरील साकोळ, तावरजा व तिरु यांचा मोठ्या धरणांत समावेश होतो. मन्याड, लेण्डी व तिरु या उत्तर पठारावरील ३ प्रमुख नद्या आहेत. ==लोकसंख्या== बहुतांश रहिवासी मराठी बोलतात. लातुर धार्मिक {| class="wikitable" !धर्म !टक्केवारी |- |[[हिंदू धर्म]] |७०% |- |[[इस्लाम धर्म]] |२४% |- |[[बौद्ध धर्म]] |४.६% |- |[[ख्रिश्चन धर्म]] |०.२% |- |[[जैन धर्म]] |०.८% |- |इतर |०.४% |} इतरमध्ये ०.२% शिख व ०.१% निधर्मींचा समावेश होतो. लोकसंख्या वाढ {| class="wikitable" !जनगणना !लोकसंख्या !वाढ/घट |- |१९३१ |२९,००० |<nowiki>-</nowiki> |- |१९७१ |६७,००० |<nowiki>-</nowiki> |- |१९८१ |१,०१,००० |५०.७% |- |१९९१ |१,५९,२०० |५७.६% |- |२००१ |२,९९,१७९ |८७.९% |- |२०११ |६,८३,६६७ |४६.७% |} ==प्रशासन व राजकारण== अ) '''स्थानिक प्रशासन''' {{मुख्य लेख|लातूर महानगरपालिका}} लातुरला पुर्वी नगर परिषद होती, जिची स्थापना १९५२ला झाली. लातुर महानगर पालिका ही स्थानिक नागरी संस्था आहे. ती ५ क्षेत्रात विभागली आहे. ११७.७८ चौरस किमी (४५.४८ चौरस मैल) इतके महानगर पालिका क्षेत्र आहे. २०११ मध्ये राज्य शासनाद्वारे ही महानगर पालिका स्थापली गेली. महाराष्ट्र शासनाच्या नगर विकास विभागाने ३०/१०/२००६ च्या पत्रात अविकसित लातुर क्षेत्राला अधिसुचित करण्याची व सिडकोला विशेष नियोजन प्राधिकरण म्हणुन नियुक्त करण्याची इच्छा व्यक्त केली. १६,६९६ हेक्टर नगर क्षेत्रासहित २६,५४१ हेक्टर अविकसित क्षेत्रास अधिसुचित करण्याचा प्रस्ताव सिडकोने पाठवला आहे. अधिसुचित क्षेत्रात ४० गावांचा समावेश आहे. प्रकल्पात स्थापत्य विकास व प्रगती कार्यासाठी १००% भुमी हस्तगत न करण्याचे पण न्युनतम भुमी हस्तगत पद्धत स्विकारण्याचे नियोजन आहे. महानगर ७० निर्वाचन क्षेत्रात विभाजित आहे ज्यांना प्रभाग म्हणतात व प्रत्येक प्रभागातिल जनतेद्वारे निर्वाचित नगरसेवक प्रभागाचे प्रतिनिधित्व करतात. महानगर पालिका पिण्याचे पाणी, स्वच्छता, मार्ग, पथदिवे, आरोग्य, प्राथमिक शिक्षण इत्यादी मुलभुत सुविधांसाठी उत्तरदायी आहे. नागरिकांवर लावलेल्या नगर करातुन महानगर पालिका महसुल मिळवते. प्रशासनाचे विविध विभागांतिल इतर अधिकाऱ्यांद्वारे सहाय्यित भारतीय प्रशासन सेवेतिल मुख्य कार्यकारी अधिकारी नेतृत्व करतो. आ) '''राज्य व केन्द्र प्रशासन''' लातुर लोकसभा क्षेत्रात व शहर आणि ग्रामिण या २ विधानसभा क्षेत्राअन्तर्गत येतो. इ) '''प्रसिद्ध राजकारणी''' केशवराव सोनवणे लातुर क्षेत्रातील पहिले मन्त्री होते, जे मुख्यमन्त्री यशवन्तराव चव्हाण मन्त्रीमण्डळात व नन्तर वसन्तराव नाईक मन्त्रीमण्डळात १९६२ ते १९६७ दरम्यान सहकार मन्त्री होते. लातुर दिलीपराव देशमुख यांचे जन्मस्थान आहे. विलासराव देशमुख यांचा जन्म बाभळगाव, लातुरला झाला होता. त्यांनी २ वेळेस महाराष्ट्र राज्याचा मुख्यमन्त्री व केन्द्रिय मन्त्री म्हणुन सेवा केली. भारतीय जनता पक्षाचे राष्ट्रिय अध्यक्ष अमित शहाशी सम्बन्धित घटनेची तपासणी करत असलेले केन्द्रिय तपास आयोगाचे न्यायाधिश ब्रिजगोपाल हरकृष्ण लोया यांची १ डिसेंबर २०१४ रोजी झालेली हत्या राष्ट्रिय राजकारणात वादाचा विषय आहे व ज्याचे प्रेतदहन गातेगावला झाले. विक्रान्त विक्रम गोजमगुण्डे २०१९ला महापौर झाले. == प्रसारमाध्यमे == इथे भरपूर प्रमाणात प्रसारमाध्यमे उपलब्ध आहेत.या शहरात सर्वांच्या घरी टीव्ही संच,मोबाईल आणि [[दूरध्वनी]] उपलब्ध आहे.इथे दररोजच्या - दररोज वृत्तपत्रे मिळतात.या शहरात सर्व प्रकारच्या प्रसार माध्यमाचे [[आधुनिकीकरण]] झालेले आहे. हे शहर आधुनिक जगाशी [[आंतरजाल|आंतरजालाने]] जोडलेले आहे.इथे [[इलेक्ट्रॉनिक]] मीडियाचे वर्चस्व गाजत आहे. === स्थानिक वृत्तपत्रे === *[[एकमत]] * [[पुण्यनगरी]] * [[लोकमत]] * [[सकाळ]] * [[संचार]] * [[महाराष्ट्र टाइम्स|टाइम्स]] * कर्मयोगी * [[लोकसत्ता]] == धर्म टक्केवारी == {{bar box |title=लातूर मधील धर्मांची टक्केवारी |titlebar=#Fcd116 |left1=धर्म |right1=Percent |float=right |bars= {{bar percent|[[हिंदू धर्म|हिंदू]]|orange|70}} {{bar percent|[[इस्लाम धर्म|इस्लाम]]|green|24}} {{bar percent|[[बुद्ध धर्म|बुद्ध]]|red|4.6}} {{bar percent|[[ख्रिश्चन धर्म|ख्रिश्चन]]|blue|0.2}} {{bar percent|[[जैन धर्म|जैन]]|pink|0.8}} {{bar percent|इत्यादी†|black|0.4}} |caption=धर्माचे वितरण<br /> †<small>Includes [[शीख धर्म|शीख]] (०.२), इतर धर्म (<0.1%).</small> }} == भूगोल आणि हवामान == {{climate chart |लातूर |12|29|2.8 |14|32|2.1 |19|36|3.3 |22|38|3.5 |25|38|24.4 |24|34|114.2 |22|30|115.6 |21|29|119.6 |21|30|121.6 |19|32|60.8 |15|30|10.7 |12|28|6.5 |संदर्भ=[http://weather.msn.com/monthly_averages.aspx?wealocations=wc:18173&q=Lātūr,+IND+forecast:averagesm&setunit=C MSN Weather] |float=right |clear=right }} == पर्यटन == '''धार्मिक''' * सिद्धेश्वर रत्नेश्र्वर मंदिर लातुर मुख्य नगरापासुन २ किमी अन्तरावर स्थित आहे. हे सम्राट 'ताम्रध्वजा'द्वारे निर्मित व सोलापुरच्या सिद्धरामेश्वर स्वामीला समर्पित आहे, जे की लातुरचे ग्रामदैवत आहे. दरवर्षी इथे १५ दिवसांची जत्रा असते. * अष्टविनायक मंदिर, लातूर हे शिव नगरमध्ये स्थित आहे. १९८९ मध्ये निर्मित हे नविन मन्दिर त्याच्या सौन्दर्यासाठी प्रसिद्ध आहे, कारण तिथे देवालयाच्या दोन्ही बाजुस उद्यान आहे, तसेच समोर काही कृत्रिम फवारे आहेत. उद्यानात ८ ते ९ फुट उंचीची शिव मुर्ती स्थित आहे. *[[गंजगोलाई]],लातूर गोलाई तालुक्याच्या केन्द्रात आहे. नगर रचनाकार फैजुद्दीनने गोलाई चौकाची रचना केली. १९१७ला निर्मित मोठी २ मजली रचना ही गोलाईची मुख्य वास्तु आहे. वर्तुळाकार रचनेच्या केन्द्रात अम्बा देवीचे मन्दिर आहे. या गोलाईस जोडणारे १९ मार्ग आहेत व या मार्गांच्या बाजुस सर्व प्रकारच्या पारम्पारिक स्थानिक दागिने, पादत्राणे ‌व मिरची ते गुळापर्यन्त अन्नपदार्थांची मण्डई आहे. अशाप्रकारे, गोलाई तालुक्याचे मुख्य वाणिज्य व व्यापार केन्द्र बनले आहे. * विराट हनुमान मंदिर, लातूर हे परिवार गृह संस्था, औसा मार्ग, लातुर इथे स्थित आहे. देवालयाची रचना इतरांपेक्षा बरीच वेगळी आहे. उत्तम उद्यानाने मन्दिर आच्छादित आहे. मुर्ती २८ फुट उंच व सेंदुरी रंगाची आहे. * बुद्ध उद्यान मंदिरात विशाल बुद्ध मुर्ती आहे. * सुरत शहावली दर्गा राम गल्ली, पटेल चौकात स्थित आहे, जे की लातुरचा भाग आहे. हा दर्गा १९३९ला मुस्लिम सन्त सैफ उल्लाह शाह सरदारींच्या स्मरणार्थ बान्धला गेला, ज्यांनी इथे समाधी घेतली. इथे जुन जुलैमध्ये ५ दिवसांची जत्रा दरवर्षी असते. * कालिकादेवी मन्दिर * केशवराज मन्दिर * गजानन महाराज मन्दिर * साई मन्दिर, विशाल नगर * स्वामी समर्थ मन्दिर, समर्थ नगर * जगदंम्बा माता मन्दिर गंजगोलाई * औसा तालुक्यात प्रसिद्ध बालाजी देवस्थान,मल्लिनाथ महाराजांचा मठ ,गोपाळपूर येथील मंदिर,मुक्तेश्वर देवस्थान,भुईकोट किल्ला इ. साठी प्रसिद्ध आहे. == संस्कृती == लातूर मधील [[ऐतिहासिक]] स्थळ आणि एक महत्त्वपूर्ण बाजारपेठ असलेली [[गंजगोलाई]] महाराष्ट्रभर प्रसिद्ध आहे.इथे प्रामुख्याने हिंदू आणि मुस्लिम धर्मियांची संस्कृती अस्तित्वात आहे.इथे [[राष्ट्रकूट|राष्ट्र कुटांची]] संस्कृती त्या काळात प्रसिद्ध होती. या शहराला प्राचीन संस्कृतीचा इतिहास लाभला आहे. === देउळे === सिद्धेश्वर रत्नेश्वर मंदिर, [[लातूर]] हे लातूर पासून २ किमी अंतरावर आहे, सिद्धेश्वर रत्नेश्वर मंदिर हे लातूरचे [[ग्रामदैवत]] आहे, हे मंदिर पुराणकाळात राजा ताम्रध्वज यांनी बांधले आहे असे सांगितले जाते. == शिक्षण व संशोधन == दयानंद कला महाविद्यालय हे लातूरमधील कलाशाखेचे स्वतंत्र महाविद्यालय आहे. या महाविद्यालयास नॅकच्यावतीने २०१४ अ दर्जा मिळालेला आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://daclatur.org/?page_id=10|title=About College - Dayanand College of Arts, Latur.|website=daclatur.org|language=en-US|access-date=2018-03-17}}</ref> अ) '''लातुर आकृतीबन्ध'' ' लातुर आकृतिबन्ध हे विशेष प्रशिक्षण व सातत्यपूर्ण शिकवणीचे मिश्रण आहे. विद्यार्थी परिक्षेच्या तयारीसाठी प्रश्नपत्रिका श्रृंखला सोडवतात व शिकवणी सत्रास उपस्थित राहतात. लातुर आकृतिबन्ध ही परिक्षेत अपेक्षित प्रश्नांची उत्तरे पुरवण्यात विद्यार्थ्यांना सहायता करण्यासाठी बनवलेली सातत्यपूर्ण अभ्यासाची यान्त्रिक पद्धत आहे. भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील माध्यमिक, उच्च माध्यमिक व विद्यापिठ शिक्षणासाठी ती प्रमाण बनली. प्रमाणित सामाईक प्रवेश परिक्षेतील महाराष्ट्राच्या विद्यार्थ्यांच्या यशामुळे राज्याच्या इतर भागांत हे शैक्षणिक तन्त्र स्विकारले जात आहे. भारताच्या अनेक शिक्षण तज्ञांनी या पद्धतीवर टिका केली आहे, जे यास तात्पुरता नफा मिळवण्याचे साधन मानतात, जे त्यांना प्रगत शिकण्यासाठी तयार करत नाही. लातुर माध्यमिक, उच्च माध्यमिक व विद्यापिठ शिक्षणासाठी केन्द्र म्हणुन विकसित झाले आहे. सातत्यपूर्ण प्रशिक्षणाचा समावेश असलेल्या लातुर आकृतिबन्धासाठी महाराष्ट्रात विख्यात आहे. कनिष्ठ महाविद्यालयातील विद्यार्थ्यांचा अभियान्त्रिकी व वैद्यकिय प्रवेश परिक्षेत चांगले प्रदर्शन आहे. आ) ''मुलभुत, प्राथमिक, माध्यमिक व उच्च शिक्षण'' इथे जिल्हा परिषदेच्या शिक्षण विभागाद्वारे संचालित संलग्न १२१ प्राथमिक शाळा व ४६ खासगी शाळा आहेत. या शाळांमध्ये शिकवण्याचे प्राथमिक माध्यम बहुतांशी मराठी आहे. तरी अनेक शाळांमध्ये इंग्रजी व अर्ध इंग्रजी माध्यमसुद्धा दिसतात. लातुर त्याच्या आकृतिबन्धासाठी प्रसिद्ध आहे, ज्याने म.रा.मा.उ.मा.शि.म.च्या परिक्षेत अनेक वर्षांपासुन गुणवन्त दिले आहेत. जिल्हा परिषद व महानगर पालिकेद्वारे सार्वजनिक विद्यालय चालवले जातात व ते म.रा.मा.उ.मा.शि.म. शी संलग्न आहेत.व्यक्ती व शिक्षण संस्थेद्वारे खासगी शाळा संचालित होतात. ते राज्य मण्डळ किंवा राष्ट्रिय शिक्षण मण्डळ जसे की के.मा.शि.म. किंवा भारतीय माध्यमिक शिक्षण परिषदेशी संलग्न असतात. महात्मा बस्वेश्वेर द्वारे संचालीत देशिकेन्द्र विद्यालय प्रथम क्रमांकावर आहे इ) '''विद्यापिठ शिक्षण''' मागील काही वर्षांपासुन, लातुर उच्च शिक्षणाचे केन्द्र म्हणुन उदयास आले आहे. पदवी व पदव्युत्तर शिक्षण देणाऱ्या अनेक संस्था इथे आहेत. बहुतांश प्रस्थापित व्या‌वसायिक पदवी महाविद्यालय लातुर नगरात स्थित आहेत, अलिकडे उपनगरीय क्षेत्रातही बरेच उभारले आहेत. उज्वल निकालाने मानांकित असल्याने, राज्याच्या विविध भागांतुन अनेक विद्यार्थ्यांना लातुर आकर्षित करते. महाविद्यालयांमुळे मराठवाड्यात शिक्षण केन्द्र म्हणुन प्रख्यात आहे. बरेच विद्यार्थी शेजारील जिल्ह्यांतील आहेत. बहुतांश महाविद्यालय स्वा.रा.ति.म. विद्यापिठ नान्देडशी संलग्न आहेत. १९८३ला स्थापलेले बिडवे महाविद्यालय मराठवाड्यातील सर्वात जुन्या महाविद्यालयांपैकी एक आहे. १९८८ला समाजसेवक विश्वनाथ कराड यांनी 'महाराष्ट्र वैद्यकिय विज्ञान व संशोधन संस्था लातुर'ची स्थापना केली. २००८ मध्ये आपत्ती व्यवस्थापन प्रशिक्षण संस्थेची स्थापना झाली. ई) '''व्यावसायिक शिक्षण''' लातुर हे भारतीय सनदी लेखापाल संस्थेच्या पश्चिम भारत क्षेत्रिय परिषदेचे माहिती तन्त्रज्ञान प्रशिक्षण प्रयोगशाळा, अभ्यासिका व ग्रन्थालयासहित परिक्षा केन्द्र आहे. '''तालुक्यातिल शिक्षण संस्था''' १) [[स्वामी रामानंद तीर्थ मराठवाडा विद्यापीठ|स्वा.रा.ति.म. विद्यापिठ]] उपकेन्द्र, पेेठ, लातुर २) [[राजर्षी शाहू महाविद्यालय, लातूर]] ३) दयानंद महाविद्यालय, लातुर ४) महात्मा बस्वेश्वर महाविद्यालय, लातुर ५) [[कै.व्यंकटराव देशमुख महाविद्यालय]], बाभलगांव,लातूर ६) त्रिपुर महाविद्यालय, लातुर ७) काॅक्सिट महाविद्यालय, लातुर ८) सुशिलादेवी देशमुख महाविद्यालय, लातुर ९) राजमाता जिजामाता महाविद्यालय, लातुर १०) जयक्रांती महाविद्यालय,लातूर 11) कमला नेहरू कनिष्ठ महाविद्यालय लातूर '''वैद्यकिय''' १) विलासराव देशमुख शासकिय महाविद्यालय, लातुर २) मांजरा आयुर्वेदिक महाविद्यालय, लातुर ३) वसन्तराव काळे होमिओपॅथी महाविद्यालय, लातुर ४) यशवन्तराव चव्हाण महाविद्यालय, लातुर ५) शासकिय रुग्णसेवक महाविद्यालय, बाभळगाव, लातुर '''अभियान्त्रिकी''' १) एम.एस. बिडवे महाविद्यालय, वसवाडी, लातुर '''तन्त्रनिकेतन''' १) पुरणमल लाहोटी शासकिय तन्त्रनिकेतन, लातुर २) वि.दे.फा. तन्त्रनिकेतन, लातुर ३) सन्दिपानी तन्त्रनिकेतन, कोळपा, लातुर ४) विवेकानन्द तन्त्रनिकेतन, लातुर ५) मुक्तेश्वर तन्त्रनिकेतन, बाभळगाव, लातुर '''शाळा''' अ) [[महाराष्ट्र राज्य माध्यमिक आणि उच्च माध्यमिक शिक्षण मंडळ]] १) सरस्वती विद्यालय, लातुर २) देशिकेन्द्र विद्यालय, लातुर ३) केशवराज विद्यालय, लातुर ४) शिवाजी विद्यालय, लातुर ५) यशवन्त विद्यालय, लातुर ६) राजस्थान विद्यालय, लातुर ७) बस्वनप्पा वाले विद्यालय, लातुर ८) श्रीमानयोगी विद्यालय, लातुर ९) लाल बहादुर शास्त्री विद्यालय, लातुर १०) कृपासदन विद्यालय, लातूर ब) केन्द्रिय माध्यमिक शिक्षण मण्डळ १) सन्त तुकाराम, लातुर २) पोदार, लातुर ==व्यापार व उद्योग== '''पतसंस्था''' लातूर शहरात अनेक राष्ट्रिय, खाजगी तसेच सहकारी बँका आहेत. त्यातील काही प्रमुख बँका * स्टेट बँक ऑफ हैद्राबाद * स्टेट बँक ऑफ इण्डिया * बँक ऑफ महाराष्ट्र * लातूर शहरी बँक * लातूर जिल्हा मध्यवर्ती सहकारी बँक * ॲक्सिस बँक हैद्राबादच्या निजाम काळात लातुर प्रमुख व्यापार केन्द्र बनले. ही कृषी आधारित अर्थव्यवस्था व औद्योगिक केन्द्रसुद्धा आहे. लातुर मराठवाड्याचे उदयोन्मुख केन्द्र बनले आहे. लातुर पूर्ण भारतात कडधान्य व विशेषतः तुर दाळीसाठी प्रसिद्ध आहे. लातुर हे उडद, मुग, हरबरा व तुरसाठी प्रमुख व्यापार केन्द्र आहे. इथे मांजरा व विकास हे साखर कारखाने आहेत. तसेच हे तेलबिया मुख्यतः सुर्यफुल व सोयाबिन, करडई, कुलुप, ब्रास, दुध चुर्ण व सुत व्यापारासाठी प्रसिद्ध आहे. तालुका ऊस, तेलबिया, सोयाबिन, द्राक्ष व आम्बा यांचे प्रमुख उत्पादन केन्द्र आहे. स्थानिक आम्ब्यांसह आम्ब्याची प्रजात केशर आम्बा म्हणुन विकसित झालेली आहे. तेलबिया लातुर भागाचे प्रमुख उत्पादन आहे. शेतकऱ्यांच्या हितासाठी केशवराव सोनवणेंनी डालडा कारखाना स्थापन केला जो सहकारी तत्त्वावर स्थापलेला आशियातील पहिला कारखाना आहे. १९९० पर्यन्त लातुर तालुका औद्योगिक मागास राहिले. १९६० मध्ये मराठवाडा भाग महाराष्ट्रात समाविष्ट झाला. मागास क्षेत्रास पुढे नेत, मराठवाडा क्षेत्राची औद्योगिक प्रगती सुरू झाली. सहकार मन्त्री केशवराव सोनवणेंच्या कार्यकाळात लातुरला पहिले औद्योगिक क्षेत्र मिळाले. तेव्हाच महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामण्डळाने भुमी हस्तगत करण्याची व औद्योगिक क्षेत्र स्थापन करून वाढवण्याची सुरुवात केली. शेती प्रक्रिया, खाद्य तेल, जैव तन्त्रज्ञान, टिकाऊ वस्तु, प्लास्टिक व ॲल्युमिनिअम प्रक्रियेतील अनेक कम्पन्यांचे निर्माण प्रकल्प लातुरात आहेत, पण बहुतांश हे लहान व मध्यम प्रमाणाचे आहेत. भारताच्या सर्वात मोठे सोयाबिनचे व्यापार केन्द्र लातुर आहे. या नगरास महाराष्ट्राचा साखर पट्टा म्हटलं जाते. तालुक्यात २ साखर कारखाने आहेत, जे त्यास भारताच्या सर्वाधिक साखर उत्पादक तालुक्यांपैकी एक बनवतात. इथे तेलबिया, विक्रेय वस्तु व फळ मण्डईसुद्धा आहे. लातुर उच्च दर्जाच्या द्राक्षासाठी विख्यात आहे व अनेक खासगी शित साठवण सुविधेची सोय करतो. अतिरिक्त औद्योगिक क्षेत्रात अत्यन्त नवे २ वर्ग किमीमध्ये ( ३०० एकर ) पसरलेले लातुर अन्न उद्यान निर्माणाधिन आहे. दक्षिण भारताकडील परिवहनासाठी लातुर हे प्रमुख केन्द्र आहे. '''लातुर साखर पट्टा''' लातुर भाग भारताचा साखर पट्टा म्हणुन प्रसिद्ध आहे. तालुक्यात २ साखर कारखाने आहेत. लातुरचे बहुतांश कारखाने सहकारी तत्त्वावर कार्य करतात. सहकारी राजकीय नेते केशवराव सोनवणेंमुळे लातुरला "भारताचा साखर पट्टा" ही पदवी मिळाली, जे लातुर, उस्मानाबाद व महाराष्ट्रात इतर ठिकाणी अनेक सहकारी संस्था स्थापण्यात अग्रणी होते. '''लातुरचे औद्योगिक क्षेत्र''' १) लातुर औद्योगिक क्षेत्र अतिरिक्त भाग १ २) लातुर अतिरिक्त भाग २ ३) लातुर सहकारी औद्योगिक क्षेत्र ४) उदयगिरी सहकारी औद्योगिक क्षेत्र '''लातुरातील विशेष औद्योगिक क्षेत्र व निर्यात क्षेत्र''' १)लातुर अन्न उद्यान २)लातुर माहिती तन्त्रज्ञान उद्यान ३)लातुर एकात्मिक कापड उद्यान ४)मुम्बई रेयॉन फॅशन लातुर '''वाणिज्य व औद्योगिक संघटना''' १)लातुर वाणिज्य संघटना २)निर्माता संघटना लातुर ३)अभियन्ता व गृहशिल्पी संघटना लातुर ४)विकसक संघटना लातुर ५)संगणक व माध्यम संघटना लातुर ६)भारतीय सनदी लेखापाल संस्थेच्या पश्चिम भारत क्षेत्रिय परिषदेची शाखा ==परिवहन== अ) '''मार्ग''' महाराष्ट्र व इतर राज्यांच्या विविध प्रमुख नगरांशी लातुर जोडलेले आहे. मार्ग जोडणी उत्तम आहे व मुम्बई, पुणे, नागपुर, नांदेड, सातारा, कोल्हापुर, सांगली व औरंगाबादशी जोडणारे मार्ग चार मार्गिका महामार्गात परीवर्तित होत आहेत. राष्ट्रिय महामार्ग ३६१ लातुरातुन जातो. १)तुळजापुर-औसा-लातुर-अहमदपुर-नांदेड-यवतमाळ-वर्धा-नागपुर राष्ट्रिय महामार्ग ३६१ २) मण्ठा-देवगाव फाटा-शेलु-पाथरी-परळी वैद्यनाथ-अम्बाजोगाई-रेणापुर-लातुर ३६१ ३)बार्शी-येडशी-ढोकी-मुरुड-लातुर-रेणापुर-नळेगाव-दिघोळ-उदगिर-देगलुर-अदमपुर-खतगाव-सग्रोळी-निजामाबाद-मेतपल्ली-मंचेरल-चिन्नुर-सिरोंच-विजापुर-जगदलपुर-कोटपद-बोरगम ४)नांदेड-कंधार-जळकोट-उदगिर-बिदर-लातुर-निटुर-निलंगा-औराद-जहिराबाद आ) '''अन्तर्नगरीय''' मुख्यालयाचे वाहन मार्ग ९६% गावांना जोडतात. प्रथम रेल्वे व नन्तर विविध शासन विभागासह, हैद्राबाद राज्याद्वारे १९३२ला प्रवासी परिवहन सेवांच्या राष्ट्रीयीकरणाची योजना सुरू झाली, जी सार्वजनिक मार्ग परिवहन क्षेत्रातील अग्रणी होती. भारतीय राज्यांच्या पुनर्रचनेनन्तर व १ जुलै १९६१ला मराठवाडा राज्य परिवहनाचा व मुम्बई राज्य परिवहन महामण्डळाचा महाराष्ट्र राज्य मार्ग परिवहन महामण्डळात विलय झाला. महाराष्ट्र राज्य मार्ग परिवहन महामण्डळ व इतर काही खासगी संचालक राज्याच्या सर्व भागात व गावांना वाहन सेवा पुरवतात. महाराष्ट्र व इतर राज्यांच्या सर्व प्रमुख नगरांना जोडणारे प्रस्थापित जाळे खासगी वाहनांकडे आहे. इ) '''स्थानिक''' "लातुर महानगरीय परिवहन" ही खासगी वाहन सेवा आहे, जी नगराच्या सर्व भागांना व दुरवरील औद्योगिक उपनगरांना जोडते. लातुर महानगरीय परि‌वहन स्थानिक वाहने दुर्गम भागांसह नगरात धावतात व नगराचे विविध भाग व उपनगरांना जोडतात. ई) '''वायु''' तालुक्याच्या वायव्येस १२ किमी अन्तरावर, चिंचोली राववाडीमध्ये,लातुरात विमानतळ आहे. विमान इन्धन, दिशादर्शनासह रात्रीचे अवतरण, वाहनतळ, विमानतळ अग्निशामक व संरक्षक सेवांचा विमानतळ सुविधेत समावेश होतो. उत्तम सुविधांनी युक्त इमारतीत अति महत्त्वाचे व्यक्ती कक्ष, प्रस्थान व आगमन कक्ष, निवासी कक्ष, प्रतिक्षा क्षेत्र व उपहारगृह आहे. सार्वजनिक कार्य विभागाद्वारे १९९१ला ‌विमानतळ निर्मित झाले व पुन्हा म.औ.वि.म.ला हस्तान्तरित झाले. ₹ १४ कोटी खर्चुन त्याची सुधारणा केली व रिलायंस विमानतळ विकसकाकडुन ९९ वर्ष कन्त्राटावर चालवले जात आहे. विमानतळाहुन सध्या नियोजित वायु सेवा नाही, पण महिन्यात १४ ते १६ विमान उड्डाणे दिसतात. उ) '''रेल्वे''' भारतीय भुभाग रेल्वेच्या दक्षिण पश्चिम भागावरील लातुरपासुन मिरजपर्यन्त वायव्येस लातुर मिरज रेल्वे ३९१ मैल (६२९ किमी) धावते व १९२९ ते १९३१ला बान्धलेले आहे. लातुरातील सर्व रेल्वे या रुन्द आहेत. या मध्य रेल्वेत येतात. जेव्हा बार्शी मार्गाचे अरुन्दपासुन रुन्दमध्ये रुपान्तर झाले, तेव्हा लातुर स्थानक पुन्हा बान्धले गेले. सप्टेम्बर २००७ मध्ये लातुर ते उस्मानाबाद व ऑक्टोबर २००८ मध्ये उस्मानाबाद ते कुर्डुवाडीत मार्गाचे रुपान्तर झाले. लातुर आता कुर्डुवाडी मार्गी रेल्वेने थेट जोडलेला आहे. उस्मानाबादात सुरू झालेल्या रेल्वेद्वारे हे हैद्राबादशी जोडलेले आहे. ऑक्टोबर २००८ मधिल कुर्डुवाडी मार्गावरील रेल्वेच्या आगमनाने, लातुर, लातुर मार्ग, परभणी व औरंगाबादचे पुर्वीचे वाहन स्थगित झाले. तालुक्यात ७५ किमी लाम्बीचा रेल्वे मार्ग आहे. लातुर कुर्डुवाडी मिरज हा अरुन्द मार्ग होता. २००२ मध्ये कुर्डुवाडी पण्ढरपुर भाग रुन्द झाला. सप्टेम्बर २००७ मध्ये लातुर उस्मानाबाद भागाचे रुन्दिकरण झाले. (उस्मानाबाद अरुन्द मार्गावर नव्हते व नविन रुन्द मार्ग उस्मानाबादहुन जाण्यासाठी मार्ग बदलला. ऑक्टोबर २००८ मध्ये उस्मानाबाद कुर्डुवाडी भाग वापरायोग्य बनला.) पण्ढरपुर मिरज भागसुद्धा पुर्वी अरुन्द होता व प्राथमिकतेने रुन्दिकरण चालु आहे. हा महत्त्वाचा मार्ग आहे. रेल्वेच्या सहाय्याने ते कोकण बाजारपेठ गाठतील व येथील अर्थव्यवस्था सुधरेल. मध्य रेल्वे विभागाच्या सोलापुर मण्डलाच्या लातुर मिरज मार्गावर लातुर स्थानक (संकेताक्षर: एल यु आर) स्थित आहे. लातुर मार्गावरील विकाराबाद-लातुर मार्ग-परळी मार्गावर सुरू झालेली मनमाड-काचेगुड रुन्द रेल्वे मार्ग ही लातुरच्या वाहतुकीची प्रमुख धमणी आहे. हा औरंगाबाद व हैद्राबाद दरम्यान मध्यस्थीचे कार्य करतो. लातुर हे बंगळुर, मुम्बई, पुणे, नागपुर, मनमाड, औरंगाबाद, नांदेड, परभणी, परळी वैद्यनाथ, उस्मानाबाद, मुदखेड, आदिलाबाद, बासर, निजामाबाद, नाशिक व काचेगुड या नगरांशी जोडलेले आहे. शहरात लातुर, हरंगुळ व औसा मार्ग ही ३ स्थानके आहेत. '''चतुःसिमा''' पुर्व- चाकुर पश्चिम-हरंगुळ गाव उत्तर- रेणापुर दक्षिण- औसा * * * * * * * * * * * * * * ==सुविधा== ===उद्याने=== * विलासराव देशमुख उद्यान * बाबासाहेब आम्बेडकर उद्यान ===प्रांगणे=== * इदगाह प्रांगण, मुख्य मार्ग * जिल्हा क्रीडा संकुल, औसा मार्ग * नगर प्रांगण, महानगर पालिका ===नाट्यगृहे=== * दगडोजीराव देशमुख नाट्यगृह, गुळ मण्डई * दयानन्द नाट्यगृह, बार्शी मार्ग ==हे सुद्धा पाहा== [[लातूर जिल्हा]] [[लातूर तालुका]] ==सन्दर्भ आणि नोन्दी== {{संदर्भयादी}} ==बाह्य दुवे== <ul> *[http://www.latur1.com latur1.com लातूरविषयी माहिती देणारे संकेतस्थळ] [[वर्ग:मराठवाड्यातील शहरे]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील शहरे]] [[वर्ग:लातूर जिल्हा]] akr3menuwmn44jt8wla6rqblzrcjs38 0 6720 2139131 1999932 2022-07-21T04:39:18Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने पुनर्निर्देशन ठेउन लेख [[मुंबई जिल्हा]] वरुन [[मुंबई शहर जिल्हा]] ला हलविला wikitext text/x-wiki {{जिल्हा सूचना|जिल्हा_नाव=मुंबई}} [[चित्र:Mumbai City in Maharashtra (India).svg|thumb|मुंबई जिल्ह्याचे स्थान]] '''मुंबई जिल्हा''' हा महाराष्ट्रातील सर्वात प्रगत जिल्हा असून क्षेत्रफळ ६७.७९ चौ.कि.मी आहे तर लोकसंख्या ३३,३८,०३१ इतकी आहे. जिल्ह्याची संपूर्ण लोकसंख्या नागरी आहे. मुंबई जिल्हा म्हणजेच [[मुंबई]] शहर. मुंबई शहर हे मुंबई जिल्हा व [[मुंबई उपनगर जिल्हा]] या जिल्ह्यात विभागले गेले आहे. मुंबई जिल्ह्याची हद्द कुलाब्यापासून [[शीव]]/ [[माहिम]] पर्यंत आहे. मुंबई व मुंबई उपनगर जिल्हा हे बृहन्मुंबई महानगरपालिकेच्या हद्दीत आहे. '''जिल्ह्यातील पर्यटनस्थळे'''- [[क्रॉफर्ड मार्केट|महात्मा फुले मार्केट]], [[छत्रपती शिवाजी टर्मिनस]], [[फ्लोरा फाउंटन]]/फ्लोरा-फाऊंटन, जहांगीर कलादालन, [[छत्रपती शिवाजी वस्तुसंग्रहालय]], [[गेटवे ऑफ इंडिया]], [[मरीन ड्राईव्ह]] व चौपाटी बीच, [[मलबार हिल]], [[मणिभवन]], [[महालक्ष्मी मंदिर: मुंबई|महालक्ष्मी मंदिर]], [[हाजी अली दर्गा|हाजी अली]], [[सिद्धिविनायक मंदिर, मुंबई|सिद्धीविनायक मंदिर]], जुहू बीच <ref>[http://www.maharashtratourism.gov.in/Default.aspx?strpage=mumbai_attractions.html महाराष्ट्र राज्य पर्यटन मंडळाचे मुंबई विषयक संकेतस्थळ]</ref> '''हे सुद्धा पहा''' * [[मुंबई]] (शहर) * [[मुंबई उपनगर जिल्हा]] == संदर्भ == <div class="references-small"><references/> == बाहेरील दुवे == * [http://mumbaicity.gov.in/ मुंबई जिल्ह्याचे अधिकृत संकेतस्थळ] {{महाराष्ट्रातील जिल्हे}} {{मुंबई}} [[वर्ग:मुंबई जिल्हा]] [[वर्ग:कोकण विभागातील जिल्हे]] [[nl:Bombay#Bestuurlijke indeling]] 339wtz34b3ybdyulwp3ggkt33pjwkj0 0 12975 2139053 1826637 2022-07-20T17:43:41Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने पुनर्निर्देशन ठेउन लेख [[बिल अॅथी]] वरुन [[बिल ॲथी]] ला हलविला wikitext text/x-wiki {{इंग्लिश क्रिकेट खेळाडू-अपूर्ण}} [[वर्ग:इंग्लिश क्रिकेट खेळाडू|ऍथी, बिल]] [[वर्ग:रिकामी पाने]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] [[वर्ग:इ.स. १९५७ मधील जन्म]] owmtfgytfil7b8ypqctx6omr1qhm8cn 0 13075 2139317 2112883 2022-07-21T11:55:58Z Mjchakule 142000 /* काही उपयुक्त संकेतस्थळे */ wikitext text/x-wiki {{मराठीसंकेतस्थळे मथळासंपादनसूचना साचा}} [[सेर्न]]चे अभियंता [[टिम बर्नर्स-ली]] यांनी १९९० मध्ये [[महाजाल|आंतरजाला]]ची सुरुवात केली<ref>[http://info.cern.ch/ The website of the world's first-ever web server".] Retrieved on 2008-08-30.</ref>. सेर्न या संस्थेने ३० एप्रिल १९९३ पासून आंतरजाल संकल्पना सर्वांना मुक्त केली.<ref>Cailliau, Robert. [http://www.w3.org/History.html "A Little History of the World Wide Web"]. Retrieved on 2007-02-16.</ref> सध्या जगाच्या कानाकोपऱ्यात असणाऱ्या [[मराठी]] माणसांना इंटरनेटने एकत्र आणले आहे. आधुनिक जगाचे संवाद माध्यम असणाऱ्या सायबर विश्वात अगदी आत्मविश्वासाने संचार करून मराठीनेही ‘अमृताशी पैजा जिंकणारी भाषा‘ हा ज्ञानेश्वरांनी व्यक्त केलेला विश्वास सार्थ ठरविला आहे. तुकारामाची गाथा, छत्रपती शिवाजी महाराज, शाहिरी काव्य ते थेट गदिमा, पुलंपर्यंतची मराठी मनात घर करून बसलेली अनेक श्रद्धास्थाने इंटरनेटवर उपलब्ध आहेत. सध्या संपूर्णपणे मराठीत असलेल्या संकेतस्थळांची एकूण संख्या --- एवढी आहे.{{संदर्भ हवा}} ==मराठी संकेतस्थळांच्या निर्मितीचा इतिहास== [[फॉन्ट]] डाउनलोड करावी लागणारी संकेतस्थळे, डायनॅमिक एनकोडिंगमधील संकेतस्थळे व युनिकोडमधील संकेतस्थळे असे मराठीतील सुरुवातीच्या संकेतस्थळांचे प्रमुख टप्पे आहेत. सुरुवातीच्या काळात आंतरजालावर रोमन लिपीचा वापर करत मराठी लिहिण्याशिवाय पर्याय नव्हता. मराठी पीपल२ हा याहू ग्रुप सर्वाधिक मराठी व्यक्तींना सदस्य करून रोमनलिपीचा वापर करून कार्यरत राहिला आहे.{{संदर्भ हवा}}डायनॅमिक फॉन्ट वापरून तयार केलेल्या मायबोली डॉट कॉमने प्रथम मराठीतून संवाद घडवून आघाडी घेतली{{संदर्भ हवा}}. मराठीतील पहिले वृत्तपत्रीय संकेतस्थळ [[लोकमत]]चे www.lokmat.com हे १९९८ मध्ये सुरू झाले. या वृत्तपत्रात सर्वप्रथम मराठी डायनॅमिक फॉन्ट वापरला गेला. ई-सकाळ हे युनिकोडमध्ये बनविलेले पहिले मराठी वृत्तपत्रीय संकेतस्थळ. ई-सकाळने सुरुवातीच्या काळात मराठीत रूपांतरणाची सुविधा उपलब्ध करून दिली होती. ==मराठीतील पहिले संकेत स्थळ== ==मराठी संकेतस्थळांच्या विकासाचे टप्पे== ==मराठी संकेतस्थळांचे शैक्षणिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक योगदान== <!--या विभागाचे विकिकरण करण्यात सहयोग करा मराठी संकेतस्थळांचे शैक्षणिक,सामाजिक आणि सांस्कृतिक योगदान बद्दल अजून जाणीवपूर्वक अभ्यास झाल्याची नोंद नाही.--> १९८५ नंतर राजीव गांधींनी भारतात केलेली संगणक क्रांती,जवळपास त्याच काळात महाराष्ट्राचे तत्कालीन [[मुख्यमंत्री]][[वसंतदादा पाटील]] यांनी महाराष्ट्राच्या [[शिक्षण]] क्षेत्रात खासगी संस्थाना दिलेला प्रवेश,१९९१ नंतर झालेले आर्थिक उदारीकरण आणि त्याच कालावधीत [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने]] आणि इतर पाश्चात्त्य देशात भारतीय संगणक अभियंत्यांना आणि कंपन्याना वाढलेली मागणी पूर्ण करताना शिक्षण क्षेत्रात अग्रणी असलेल्या मराठी समुदायपण जगभर स्थलांतरित झाला. आंतरजाल, ईमेल आणि मराठी संकेतस्थळे यांनी या समुद्रापार राहणाऱ्या, तसेच बृहन्‌मराठी समाजाची मातृभूमीशी, मित्रांशी तसेच मराठी भाषेची आणि संस्कृतीची नाळ जोडून ठेवण्याचे मोठे भरीव कार्य केले.{{संदर्भ हवा}} या काळात मराठी खऱ्या अर्थाने ग्लोबल झाली. महाराष्ट्र भूमीत वावरणाऱ्या मराठीने 'हे विश्वची माझे घर' ही उक्ती सार्थ ठरवली. मराठी ग्लोबल होताना साहजिकच तिची माध्यमे वेगळी आहेत. इथे पत्राना नव्हे तर ई - पत्रांना महत्त्व आहे. आपण ग्लोबल मराठीच्या काळात आहोत. हा काळ इंटरनेटचा, म्हणजेच शुद्ध मराठीत महाजालाचा आहे. त्यामुळे सध्या महाजालावर मराठी काय म्हणते, हे जाणणे काळाची गरज आहे. संत तुकारामांची संपूर्ण अभंगगाथा इंटरनेटवर (www.tukaram.com) उपलब्ध आहे. तुकारामांचे तब्बल साडेचार हजार [[अभंग]] या संकेतस्थळावर मूळ मराठीत वाचायला मिळतातच, शिवाय महाराष्ट्रातील या महान संताचा परिचय करून देणारे [[हिंदी भाषा|हिंदी]], [[स्पॅनिश]], रशियन, [[जर्मन]] आणि इंग्रजी भाषेतील लेखही या संकेतस्थळावर आहेत. ज्ञानेश्वरांची ‘ज्ञानेश्वरी‘ मूळ स्वरूपात मराही विकिस्रोत प्रकल्पात उपलब्ध आहेत. सहज सोप्या आणि प्रासादिक रचनांमुळे महाराष्ट्राचे आधुनिक वाल्मिकी म्हणून ज्यांचा गौरव केला जातो, ते [[गदिमा]]ही या सायबरविश्वात भेटतात. १३ [[ऑक्टोबर महिना|ऑक्टोबर]] [[इ.स. १९९८]] मध्ये www.gadima.com हे संकेतस्थळ सुरू झाले असून, आजवर सुमारे ५३ लाख सायबरयात्रींनी या संकेतस्थळास भेट दिली आहे.{{संदर्भ हवा}} मराठी काव्यविश्वात स्वतःचे अढळ स्थान निर्माण करणाऱ्या कुसुमाग्रजांची कविताही www.kusumanjali.com या संकेतस्थळावर वाचता येऊ शकते. मराठीतील अनेक नामवंत दिनदर्शिका, प्रमुख वृत्तपत्रे, इंटरनेटवर आहेत. कळव्यातील स्मिता मनोहर या तरुणीने वेब डिझायनिंगचा डिप्लोमा करीत असताना अभ्यासक्रमाचा भाग म्हणून महाराष्ट्राचे लाडके व्यक्तिमत्त्व असणाऱ्या [[पु.ल. देशपांडे]] यांच्याविषयीचे www.puladeshpande.net हे संकेतस्थळ निर्माण केले. बदलत्या काळाची स्पंदने टिपून वाचन संस्कृतीचा प्रसार करण्यासाठी कार्यरत असणाऱ्या [ग्रंथाली]]नेही www.marathividyapeeth.org{{मृत दुवा}} या संकेतस्थळाद्वारे जगभरातील मराठी माणसांशी संवाद साधला होता. ग्रंथालीने या संकेतस्थळास मराठी विद्यापीठ म्हटले होते. जगभरातील मराठी माणसांना महाराष्ट्रात काय सुरू आहे, याबाबत उत्सुकता असते. तर नाट्य कलावंतांमध्ये [[दिलीप प्रभावळकर]] (www.dilipprabhavalkar.com) आणि [[प्रशांत दामले]] (www.prashantdamle.com) यांची संकेतस्थळे आवर्जून भेट देण्याजोगी आहेत. [[आरोग्य]] डॉट कॉम (www.aarogya.com) हे आरोग्यविषयक इत्थंभूत माहिती देणारे संकेतस्थळ इंग्रजीप्रमाणेच मराठीतही उपलब्ध आहे. ==पारिभाषिक शब्दांची निर्मिती== इंग्रजी शब्दांना चपखल मराठी पारिभाषिक शब्द न आठवणे ही संकेतस्थळांवर मराठीत लेखन करताना येणारी एक अडचण असते. याकरिता विविध मराठी संकेतस्थळांवर विशेष चर्चा पाने निर्माण करून चर्चा केल्या जातात व शब्दभांडार, विक्शनरी अशा माध्यमांतून मराठी शब्दांचे संकलन होते. मराठी शब्दांना जनमानसांत रुजवण्याचे प्रयत्‍नदेखील बरीच संकेतस्थळे करतात. ==मराठी संकेतस्थळांसमोरची तांत्रिक आव्हाने== आंतरजालावर या संकेतस्थळांनी मराठी आणले तरी त्यांचा उद्देश त्या त्या संकेतस्थळाची भरभराट व्हावी असा होता का खरोखरच मराठीची भरभराट व्हावी असा होता? उदा. अनेकदा मनोगतावर इथले सॉफ्टवेअर मुक्तस्रोत करावे अशा मागण्या येऊनही मनोगतकारांनी ते टाळले. (त्यात काही धोरणाचा भाग असेल आणि चालक म्हणून तो त्यांचा निर्णय आहे). पण त्यामुळे नवीन संकेतस्थळ तयार करणाऱ्यांना अडचणी आल्या. यावर सगळ्यात पहिल्यांदा देवनागरीमध्ये मुक्तस्रोत सुविधा निर्माण करणाऱ्या ओंकार जोशींना विसरून चालणार नाही. त्यांनी कुणालाही फुकट देवनागरीत लेखन करता येईल अशी सुविधा निर्माण केली हा मराठी संकेतस्थळांच्या वाटचालीतला मैलाचा दगड आहे. मराठी ओपनसोर्स या याहू ग्रुपचे सभासद कुठलाही गाजावाजा न करता विविध सॉफ्टवेअरचे स्थानिकीकरण आणि मराठीत भाषांतर करत आहेत. मराठी संकेतस्थळांच्याही पलीकडेही आंतरजालावर मराठी आहे हे विसरून चालणार नाही. आज द्रुपल आणि गमभन प्रणालीवर अनेक मराठी संकेतस्थळे तयार होत आहेत. पण काही अपवाद वगळता मराठी संकेतस्थळांच्या चालकांपैकी कुणीही त्यांना सापडलेल्या त्रुटी आणि त्यावरचे उपाय यांच्या माहितीची मुक्तपणे देवाणघेवाण करताना दिसत नाहीत. सगळ्यात पहिल्यांदा हा विचार मिलिंद भांडारकर यानी मनोगतावर मांडल्याचे आठवते. आज गमभन आणि द्रुपल यांनी दिलेले योगदान (इश्यू क्यू) पाहिले तर लोकायत, मायबोली यासारख्या मोजक्याच संकेतस्थळांनी आपआपल्या परीने हे मुक्तस्रोत जाहीर करून समाजाचे ऋण फेडायचा प्रयत्‍न केलेला दिसतो. संकेतस्थळे ही कोणत्याही साक्षर व्यक्तीस सहज हाताळण्याजोगा मार्ग आहे. परंतु सरळ सामान्य उपयोगकर्त्यांच्या हातात पोहचण्याकरिता आडचणीचा मार्ग अजूनही दूरचा आहे. संकेतस्थळांचे उपलब्ध होणे वाचक-लेखकाकडे संगणक व इंटरनेट सुविधा असण्यावर अवलंबून आहे. संगणक आणि इंटरनेट जेथे उपलब्ध आहेत तेथेही मराठी फॉंन्‍ट्‌स उपलब्ध असतीलच याची खात्री नसते. काही संकेतस्थळांवर त्यांचेचे स्वतःचे फ़ॉन्ट्‍स असल्याने तिथे ही अडचण जाणवत नाही. त्याशिवाय ऑपरेटिंग सिस्टिम्ज़ आणि ब्राउझर्स(न्याहाळक) आजही प्राधान्याने इंग्रजी भाषेतच आहेत. मराठी संकेतस्थळे सतत नव्यानव्या तांत्रिक प्रगतीस सामावून घेण्याची आव्हाने पेलण्याचा शक्यतेवढा प्रयत्‍न करताना दिसत आहेत. सध्या मोबाइल फोनवर मराठी संकेतस्थळांची उपलब्धता असणे हे असेच एक आव्हान आहे.<ref>लोकायतवर [http://www.lokayat.com/node/25 मोबाईलवर मराठी संकेतस्थळे] ही चर्चा १९ जून २००९ १ वाजून ४२ मिनिटांनी दिसली. त्याप्रमाणे</ref> ==मराठी fonts== == आशय व्यवस्थापन सॉफ्टवेअर (कंटेंट मॅनेजमेंट सॉफ्टवेअर) == 'आशय व्यवस्थापन सॉफ्टवेअर' ('कंटेंट मॅनेजमेंट सॉफ्टवेर', लघुरूप: CMS) म्हणजे संकेतस्थळावरील मजकूर व व्हिडिओ, चित्रे इत्यादी बहुमाध्यमी आशयाचे व्यवस्थापन करणारी सॉफ्टवेअर प्रणाली होय. संकेतस्थळावरील विविध प्रकारांतील माहिती वापरकर्त्यांना सोप्या स्वरूपात वापरता यावी, हा आशय व्यवस्थापन सॉफ्टवेअरांचा उद्देश असतो. मराठी संकेतस्थळे चालवण्यासाठी ड्रूपल, मीडियाविकी यांसारख्या देवनागरी मराठी लिपी वापरण्यास सक्षम अशा आशय व्यवस्थापन सॉफ्टवेअर प्रणाल्या वापरल्या जातात. === ड्रूपल === ड्रूपल ([http://www.drupal.in/ ड्रूपल अधिकृत संकेतस्थळ]) हे आशय व्यवस्थापन सॉफ्टवेअर चर्चात्मक मराठी संकेतस्थळांमध्ये मोठ्या प्रमाणात वापरले जाते <ref>http://www.drupal.in/</ref>. [[एनट्रान्स]] ([http://entrans.sourceforge.net/ एनट्रान्स अधिकृत संकेतस्थळ]) या देवनागरी टंकलेखनासाठी उपलब्ध पॅकेजातील 'इंडिक वेब इनपुट' या उपयोजनात 'मुक्त जीएनयू परवाना' वापरून काही बाबी बदलून टेक्स्टएरिया आणि टेक्स्टफील्ड यांसाठी [[लिप्यंतर|लिप्यंतरणाची]] सोय करण्यात आली आहे. लिप्यंतरणासाठी केवळ उच्चारानुसारी (फोनेटिक) कीबोर्ड ठेवण्यात आला आहे. ड्रूपलशिवाय जूमला, टायपो किंवा अन्य आशय व्यवस्थापन सॉफ्टवेअरांसाठीदेखील ही सुविधा किरकोळ बदल करून वापरता येते. === मीडियाविकी === '''[[:mw:MediaWiki/mr|मीडियाविकी]]''' (http://www.mediawiki.org) हे एक लोकप्रिय आशय व्यवस्थापन सॉफ्टवेअर आहे. [[विकिपीडिया|मराठी विकिपीडिया]] व [[wikt:mr:मुखपृष्ठ|मराठी विक्शनरी]], [[b:mr:मुखपृष्ठ|मराठी विकिबुक्स]], [[q:mr:मुखपृष्ठ|मराठी विकिक्वोट्स]] यांसारखे मराठीतील अन्य विकिमीडिया सहप्रकल्प या सॉफ्टवेर प्रणालीवर चालतात. हे सॉफ्टवेअर [[मुक्तस्रोत]] असून याच्या सॉफ्टवेअर विकसनात सहभाग घेण्यास मुक्तप्रवेश आहे. मराठीतील स्वतःचे स्वतंत्र संकेतस्थळ बनवण्यासाठी कोणासही हे सॉफ्टवेअर मुक्त वापरता येते. ==मराठी संकेतस्थळांसमोरची आर्थिक मॉडेले आणि आव्हाने== ==मराठी संकेतस्थळांचे भविष्यातील स्वरूप== ==फॉन्ट डाउनलोड करावी लागणारी संकेतस्थळे== किरण भावे यांचे www.kiranfont.com या त्यांनी तयार केलेल्या संकेतस्थळावरून फाँट डाऊनलोड करता येतात. या फाँटाच्या साहाय्यानेही काही मराठी तसेच संस्कृत भाषा, त्यातील विविध विषयांचे साहित्य यांचा परिचय करून देणारे गीर्वाणभारती (www. girvanbharati.com) हे संकेतस्थळ आहे. ==डायनॅमिक फॉन्टमधील संकेतस्थळे== ==युनिकोडमधील संकेतस्थळे== ==मराठी संकेतस्थळांचे युनिकोडीकरण== ==लोकप्रिय संकेतस्थळे== * [http://www.sureshbhat.in/ सुरेश भट] :हे मराठी भाषेतील सुरेश भट यांच्या साहित्यासंबंधी संकेतस्थळ आहे * [http://www.gadima.com/ ग.दि. माडगूळकर] :हे मराठी भाषेतील गदिमांच्या साहित्यासंबंधीचे संकेतस्थळ आहे ==महाराष्ट्र आणि मराठीविषयक पण मराठी भाषेत नसलेली संकेतस्थळे == ==महाराष्ट्र मंडळांच्या संकेत स्थळांचे कार्य== परदेशात मराठी माणसांनी त्या अनोळखी प्रदेशात मराठी मंडळांची स्थापना करून स्वतःची ओळख जपली. संस्कृती जिवंत ठेवली. जशी मराठी माणसाने प्रगती केली तशीच त्याच्या मंडळांनी. मंडळांच्या कक्षा रुंदावल्या आणि आजमितीस जगभरच्या मराठी मंडळांनी अनेक चांगले उपक्रम राबवत तिथे जन्मलेल्या पुढच्या पिढीला माय मराठीची जपणूक करायला चांगले काम केले आहे. <ref name=" रोहन जुवेकर">[maharashtratimes.indiatimes.com/international/global-maharashtra/-/articleshow/4964962.cms? डॉट कॉम मधले मराठी जग महाराष्ट्र टाइम्स दिनांक Jul 9, 2009, 07.40 PM IST लेखक रोहन जुवेकर] संस्थळावरील लेख जसा पाहिला.</ref> परदेशस्थ मराठी मंडळांनी गेल्या काही वर्षात महाराष्टातल्या अनेक दिग्गजांना विशेष आमंत्रण देऊन त्यांचा आपल्या कर्मभूमीत सत्कार केला आणि ही मंडळे महाराष्ट्रातील मराठी माणसाला महत्त्वाची वाटू लागली. मराठी प्रसारमाध्यमांनी त्यांच्या उपक्रमांची दखल घ्यायला सुरुवात केली आणि लक्षात आले की ही मंडळे खूप फॉरवर्ड आहेत. महाराष्ट्राच्या प्रगतीसाठी काय करता येईल याचा विचार या मंडळांमध्ये होतोय. महत्त्वाचे म्हणजे या सर्व मंडळांनी आपल्या वेबसाइट तयार करून आपल्या उपक्रमांची सविस्तर माहिती त्यात दिली आहे. कुणाला मंडळाच्या सदस्यांशी संवाद साधायचा असेल, त्यांच्या माध्यमातून महाराष्ट्रासाठी काही करायचे असेल किंवा मराठी संस्कृतीसाठी एखादा उपक्रम राबवायचा असेल तर त्यासाठीचे मार्गदर्शन या मंडळांच्या वेबसाइटवर असते. या साइट बघितल्या तरी तिकडल्या मंडळांचे उपक्रम लक्षात येतात. गुगलवर नुसता marathi mandal असे टाइप करून सर्च केले तरी मराठी मंडळांच्या अनेक साइटची यादीच दिसते. मात्र या सगळ्या साइट पाहताना एक बाब ठळकपणे लक्षात येते ती म्हणजे , अनेक साइटचा बराचसा मजकूर हा इंग्रजीतच आहे. महाराष्ट्र टाइम्सचे लेखक रोहन जुवेकर यांच्या मतानुसार मंडळांचे कार्यक्रम मराठी आणि त्यांच्या साइट मात्र इंग्रजी हा प्रकार समजण्यापलIकडे आहे. सर्वच साइटवर मंडळाची माहिती, त्यांच्या स्थापनेपासूनचा इतिहास, मंडळाचे उपक्रम आणि भविष्यातील कार्यक्रम ही माहिती प्रामुख्याने आहे. तसेच त्यांच्या कार्यक्रमांचे फोटो आहेत.<ref name="रोहन जुवेकर"/> '''bmmonline.org''' बृहनमहाराष्ट्र मंडळ या अमेरिकेतील मराठी मंडळाची साइट सर्वांचे तुतारी वाजवतच स्वागत करते. अमेरिकेत १९८१ साली स्थापन झालेल्या बीएमएमचा आतापर्यंतचा इतिहास, त्यांचे उपक्रम याबाबत साइटवर माहिती आहे. अमेरिकेत राहून उत्कृष्ट मराठी साहित्य निर्मितीचा प्रयत्न करणाऱ्या एनआरएमसाठी या साइटवर साहित्य सहवास ही खास लिंक आहे. बीएमएम बझारमध्ये पुस्तक खरेदीची सोय आहे तर बृहनमहाराष्ट्र वृत्तमध्ये मंडळाच्या कार्याचा आढावा घेणारा अहवाल. दरवर्षी कन्व्हेन्शनचे आयोजन करणाऱ्या बीएमएमच्या वर्षभरातील अन्य कार्यक्रमांची माहिती आगामी कार्यक्रममध्ये आहे. साइटच्या मुख्य लिंक डावीकडे आहेत. या लिंकवर कर्सर नेताच लिंकचे मराठी नाव वाचण्याची सोय तिथे आहे. या पद्धतीने साइटमधून मराठीपण जपणारी आतल्या पानांवर मात्र इंग्रजीमध्येच वाचावी लागते. याच साइटवर महाराष्ट्र मंडळे येथे अमेरिका आणि कॅनडातील अन्य मराठी मंडळांच्या लिंक पाहण्याची सोय आहे.<ref name="रोहन जुवेकर"/> '''mbmtoronto.com''' वेबसाइटला मॉडर्न लुक आहे. कॅनडातल्या मराठी भाषिक मंडळाची mbmtoronto.com ही साइट अमेरिकेच्या बीएमएमच्या सदस्य मंडळांपैकी एका मंडळाची आहे. यात मंडळाचा इतिहास , उपक्रम आणि मंडळाचे सदस्यत्व कसे घ्यायचे याची माहिती देणाऱ्या लिंक्स आहेत. <ref name="रोहन जुवेकर"/> '''mmlondon.co.uk''' लंडनमध्ये असलेल्या महाराष्ट्र मंडळ, लंडनची mmlondon.co.uk ही साइट इंग्लडमधील सर्व मराठी मंडळांची तसेच महाराष्ट्रासाठी कार्यरत अन्य सेवाभावी मंडळाच्या लिंक्स आपल्याला उपलब्ध करून देते. युझफुल लिंक्स मध्ये अनेक सेवाभावी मंडळांच्या साइटची यादी आहे. हेच या साइटचे फार मोठे वैशिष्ट्य आहे. अनेक विशेष उपक्रम राबवणाऱ्या या मंडळाच्यावतीने वाचनालय चालवण्यात येते. क्रिडा महोत्सवाचे आयोजन करण्यात येते. त्याबाबत साइटवर थोडक्यात माहिती आढळते. फोटोंचा संग्रह ही या साइटची खासीयत आहे पण मोठ्या फाइल असल्यामुळे कमी इंटरनेट स्पीड असणाऱ्या भागातील युजरना फोटो पाहणे कठीण आहे.<ref name="रोहन जुवेकर"/> '''marathi.org.au''' मराठी मंडळ सिडनीची marathi.org.au ही साइट ऑस्ट्रेलियातील मराठी माणसांच्या उपक्रमांची माहिती मिळवण्यासाठी उपयुक्त आहे. या साइटच्या युजफुल लिंकमध्ये आपल्याला मराठी वृत्तपत्रांच्या वेबसाइटची यादी मिळते. वृत्तपत्रावर क्लिक करून थेट त्याच्या साइटवर जाता येते. साइटवर पैसे भारतात पाठवण्यासाठी मनी ट्रान्सफरची सोय आहे. मंडळाच्या कार्यक्रमांचे फोटो आहेत पण ते खास वाटत नाहीत. हीच या साइटची उणीव आहे.<ref name="रोहन जुवेकर"/> '''sutra.co.jp/marathi/newSite/main.html''' जपानच्या टोकियो मराठी मंडळाची साइटचे ( sutra.co.jp/marathi/newSite/main.html ) वैशिष्ट्य म्हणजे अन्य मंडळांच्या साइटप्रमाणे या साइटची पाने इंग्रजीत नाहीत तर चक्क मराठीत आहेत. साइट जपानी आणि इंग्रजी भाषेतही उपलब्ध आहे.<ref name="रोहन जुवेकर"/> '''marathimandal-norway.no''' मराठी मंडळांच्या अन्य साइट पाहून नॉर्वेच्या मंडळाची ( marathimandal-norway.no ) साइट पाहताना मात्र ही साइट बरेच दिवस अपडेट झाली नसावी अशी शंका येते. अतिशय साधी सजावट आणि तीन वर्षांपूर्वीची माहिती त्यात आढळते.<ref name="रोहन जुवेकर"/> '''mmabudhabi.com''' mmabudhabi.com या अबुधाबी येथील मराठी मंडळाच्या साइटचे पहिले पान मराठीत मजकुराने भरलेले आहे.<ref name="रोहन जुवेकर"/> '''maharashtramandalkenya.com''' अमेरिका , युरोपमध्येच मराठी मंडळे आहेत हा समज दूर करणारे एक मराठी मंडळ आफ्रिकेत नैरोबीत आहे. त्यांनी नुकतीच आपली साइट सुरू केली आहे , maharashtramandalkenya.com .<ref name="रोहन जुवेकर"/> ==याहू, एम्‌एस्‌एन इत्यादी ग्रुप्सचे मराठी व महाराष्ट्राकरिता योगदान== ऑनलाइन मराठी ग्रुप्स(याहू,गूगल,एम्‌एस्‌एन) आणि (ऑर्कुट,फेसबुक इत्यादींवरील)तसेच (बॅचमेट डॉटकॉम इत्यादी) कम्युनिटीजच्या निर्मितीबद्दल(evolution) व सामाजिक योगदानाबद्दल लिहा, केवळ दुवे नका देऊ! धन्यवाद. ==पुरस्कारप्राप्त संकेतस्थळे== महाराष्ट्र शासनातर्फे २००६ मध्ये व २०१० मध्ये अशी दोन वेळा मराठी संकेतस्थळांची स्पर्धा घेतली आहे. '''२००६ मध्ये घेतलेल्या मराठी संकेतस्थळांच्या स्पर्धेचा निकाल''' राज्य मराठी विकास संस्थेने जनभारती C-DAC व महाराष्ट्र शासनाच्या IT विभागाच्या सहकार्याने मराठी वेबसाइट स्पर्धा घेण्यात आली त्याचे निकाल खालीलप्रमाणे: •प्रथम पुरस्कार : अवकाशवेध (सचिन पिळणकर, Prabhadevi, Mumbai) •द्वितीय पुरस्कार : मनोगत (महेश वेलणकर, Florida, U.S.A.) •तृतीय पुरस्कार : ट्रेक्षितीज (प्राजक्ता महाजन, Dombivali) •तृतीय पुरस्कार : तरुणाई (वंदना खरे, Pukar, Fort, Mumbai) •Consolation पुरस्कार पु.ल.देशपांडे (स्मिता मनोहर, kalwa, Thane) •Consolation पुरस्कार माय कोल्हापूर (एस.वी. रानडे, Sangali) ''शेवटच्या फेरीचे परीक्षक होते'' ◦डॉ.बाळ फोंडके (Ex-Director National Institute of Science Communication) ◦डॉ. अलका इराणी (Chief Investigator, Janabhaaratii) ◦डॉ. अरुणचंद्र पाठक (Executive Editor and Secretary Gazetteers Dept. Govt of Maharashtra) ◦प्रा.एम.जी.राजाध्यक्ष (Ex. Dean. J.J. School of Applied Arts) ◦प्रा. हृषीकेश जोशी (I.I.T. Powai) ◦श्री. अच्युत पालव (Chief Executive,Resonanse Advertising and eminent caligrapher) '''२०१० मध्ये घेतलेल्या मराठी संकेतस्थळांच्या स्पर्धेचा निकाल''' शासकीय संकेतस्थळांचा गट प्रथम क्रमांक (रु. १५०००/-) : http://www.yashada.org द्वितीय क्रमांक (रु. १००००/-) : http://www.adfmaharashtra.in तृतीय क्रमांक (विभागून) : http://mudkhednp.gov.in (प्रत्येकी रु.२५००/-) : http://www.zpdhule.gov.in '''इतर''' प्रथम क्रमांक (विभागून) : http://www.arogyavidya.org (प्रत्येकी रु.१७५००/-) : http://www.baljagat.com द्वितीय क्रमांक (विभागून) : http://www.mr.upakram.org (प्रत्येकी रु.१००००/-) : http://www.sahajach.com तृतीय क्रमांक (विभागून) : http://www.tukaram.com (प्रत्येकी रु. ७५००/-) : http://www.champralekhan.com ''प्राथमिक फेरी'' श्री.विकास सोनवणी, प्रा. उदय रोटे, श्रीम. काजल नाईक, श्री. अतुल ढेंगरे, प्रा. संतोष क्षीरसागर, प्रा. अविनाश रूगे, श्री. अमोल माळी,श्री. गिरीश पतके, श्रीमती शुभदा नंदर्षी, श्री. अमोल सुरोशे, श्रीमती शारदा सायवन, श्री. उदय कुलकर्णी ''अंतिम फेरी'' श्रीमती अलका इराणी, श्री. सतीश तांबे, श्री. चिन्मय केळकर '''राज्य मराठी विकास संस्था - संकेतस्थळ''' - http://rmvs.maharashtra.gov.in/rmvs/ ...................................... ==शैक्षणिक संकेतस्थळे== http://marathishabda.com/moodle [http://techedu.in/ techedu.in] [https://www.mahasarav.com mahasarav.com] ==साहित्यविश्वाला वाहिलेली संकेतस्थळे== ===मराठी ग्रंथ=== * [[www.marathipustake.org मराठी पुस्तके येथून प्रताधिकारमुक्त मराठी पुस्तके मोफत उतरवून घेता येतात]] ==मराठी वृत्तपत्रे== जवळजवळ १५ मराठी वृत्तपत्रांच्या ई - आवृत्या आहेत.( पहा http://batmidar2.blogspot.com/ मराठी वृत्तपत्रे विभाग)विविध वृत्तपत्रांची सतत अपडेट होणारी संस्थळे आहेत. 'ई - सकाळ' ने (www.esakal.com), महाराष्ट्र टाइम्स, लोकसत्ता इत्यादी वृत्तपत्रांच्या संस्थळांच्या वाचकांना प्रतिसाद देण्याची सोय उपलब्ध असते. या विविध ई-पत्रांना दिवसाला लाखो व्यक्ती भेट देतात {{संदर्भ हवा}}. याशिवाय दोन वृत्तवाहिन्या संस्थळावर उपलब्ध आहेत. फक्त नेटवर असणारे एक चॅनेलदेखील आहे. (www.nautankitv.com) याशिवाय कळते - समजते (www/batamidar2.blogspot.com) द्वारे ई - पत्रकारिताही केली जाते. तर बातमीदार(www.batamidar.blogspot.com) सारखे संस्थळ पत्रकारांवर सतत नजर ठेवून असते. वृत्तपत्रांची अधिकॄत संकेतस्थळे : *[http://www.gavakari.in गांवकरी] *[http://www.batmya.com batmya.com ऑनलाइन मराठी बातम्या ] *[http://www.esakal.com सकाळ] *[http://www.lokmat.com दैनिक लोकमत] *[http://www.loksatta.com लोकसत्ता] *[http://maharashtratimes.indiatimes.com महाराष्ट्र टाइम्स] *[http://www.saamana.com/ सामना] *[http://www.pudhari.com/ दैनिक पुढारी] *[http://www.tarunbharat.com/ तरुण भारत] ==मराठी साप्ताहिके व मासिके== *[http://www.saptahiksakal.com/sapsakal/sapsakal/rightframe.html साप्ताहिक सकाळ] *[http://www.loksatta.com/lokprabha/ लोकप्रभा] *[http://www.chitralekha.com/ चित्रलेखा] *[http://www.chaprak.com/ साहित्य चपराक] ==शासकीय संकेतस्थळे== महाराष्ट्र सरकारचे अधिकृत संकेतस्थळ (www.maharashtra.gov.in) संपूर्णपणे मराठीत असून येथे आपण आपल्या(?) भाषेत कोणतीही माहिती मिळवू शकतो. याशिवाय सतत अपडेट राहणारे (www.mahanews.gov.in) हे संकेतस्थळ आहे. याशिवाय जवळजवळ सर्व जिल्ह्यांची आणि महापालिकांची संकेतस्थळे आहेत. महाराष्ट्र खऱ्या अर्थाने ई - गव्हर्नन्समध्ये पुढारलेले आहे, असे यावरून वाटते. महाराष्ट्राच्या ऐतिहासिक दस्तऐवजाचे महत्त्व असलेली गॅझेटियर्स(दर्शनिका)सुद्धा शासकीय संकेतस्थळांवर उपलब्ध आहेत. http://www.ildc.in/Marathi/Mindex.aspx मराठी भाषा तंत्रज्ञानामध्ये विकसित उपकरणें सर्वसामान्यांपर्यंत पोहचविण्याच्या उद्देशाने भारत सरकारच्या माहिती तंत्रज्ञान विभागाच्या तरतुदीअंतर्गत www.ildc.gov.in तसेच www.ildc.in वेबसाईट मार्फत व्यवस्था करण्यात आली आहे {| class="wikitable" |- | शासकीय खाते || संकेतस्थळ |- | 3 || 4 |} ==शैक्षणिक संकेतस्थळे== {| class="wikitable" |- | शैक्षणिक संस्था/विभाग || संकेतस्थळ |- | 3 || 4 |} [https://nitinsir.in/ स्पर्धा परीक्षा विषयक माहिती] ==मराठी वेबमास्टर्स== ==काही उपयुक्त संकेतस्थळे== * [https://nitinsir.in/ स्पर्धा परीक्षा विषयक माहिती स्पर्धा परीक्षा] *[http://www.marathiwebsites.com/] मराठीमध्ये अत्याधुनिक संकेतस्थळे बनवण्यासाठी आवश्यक ते तंत्रज्ञान, माहिती व सेवा पुरवतात. *[https://bolmarathi.com/ बोल मराठी] ब्लॉग बनवायला शिका अगदी सोप्या भाषेत.. * *[http://kanokani.maayboli.com कानोकानी.कॉम :मराठीतले लोकप्रिय स्थळ. जे तुम्हाला हवे, ते कानोकानीने तुमच्यापर्यंत पोहोचवावे ]||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास *[http://shodh.marathijagat.in/ गूगल मराठीजगत शोध - मराठी व इतर देवनागरी भाषांसाठी (युनिकोड) शोधयंत्र]||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास [http://majhablog.in]||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास *[http://www.marathimati.com मराठीमाती डॉट कॉम]||वर्गीकरण||विशेष/[[मराठीमाती]] *<!--मराठीतून मराठीचा वारसा पुढे नेणारी एक अस्सल मराठमोळी वेबसाईट © २००१ - २००८.-->[http://www.marathimati.net/ मराठीमाती डॉट नेट] वर्डप्रेस या संगणक कार्य प्रणालीचा वापर करून बनविलेले मराठीमाती परिवाराचे नवीन संकेतस्थळ. *[http://marathipatrakar.blogspot.com/ मराठी पत्रकारांसाठी उपयुक्त वेबलॉग]||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास *[http://www.marathiads.com/ मराठी छोट्या जाहिराती]||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास *[http://www.mahitidarshak.com मराठी उपयुक्त माहिती]||रोजच्या जीवनातील उपयुक्त मराठी माहिती पुरविणारे संकेतस्थळ. *[http://www.aisiakshare.com/ ऐसीअक्षरे] जगभर पसरलेल्या मराठी भाषकांच्या खुल्या अभिव्यक्तीसाठी असणारे आंतरजालीय व्यासपीठ. साहित्य आणि चर्चांची प्रतवारी करण्याची आणि वाचकांच्या प्रतिसादांना श्रेणी देण्याची सुविधा देणारे पहिले मराठी संस्थळ. *[http://www.manogat.com/ मनोगत]||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास *[http://www.anamika.co.in/ अनामिका मराठी वाचनालय़... ग्रंथालय]||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास *[http://www.maayboli.com मायबोली]||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास *[http://www.marathiworld.com मराठीवर्ल्ड]||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास *[http://www.cfilt.iitb.ac.in/wordnet/webmwn/ मराठी शब्दबंध]||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास *[http://www.google.co.in/search?hl=mr&q=%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80&btnG=Google+%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%A7&meta= गुगल मराठी शोध]||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास *[http://marathiblogs.net/ मराठी ब्लॉग्स]||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास *[http://www.marathimitra.com/ मराठी मित्र मराठी शिकण्यासाठी]||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास *[http://www.rasik.com/books/index.html मराठी पुस्तके]||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास *[http://dsal.uchicago.edu/dictionaries/molesworth/ मराठी इंग्रजी शब्दकोश]||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास *[http://marathijagat.net/ मराठी जगत >> इथे मराठीचिये नगरी...]||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास *[http://marathisamuday.blogspot.com/ मराठी समुदाय]||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास *[http://dailychintoo.blogspot.com समग्र चिंटू संग्रह (Collection of Chintoo (Chintu) cartoon strips)]||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास *[http://www.marathishabda.com मराठी शब्द]||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास *[http://www.marathisuchi.com मराठीसूची-Free Marathi Link Sharing and Marathi Blogs aggregator]||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास मराठी भाषेतील मुक्त शब्दभांडार - http://thebhandarkars.com/shabdabhandar/index.php?title=Main_Page||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास http://saanjavel.blogspot.com/||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास http://www.marathionline.com/||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास [http://marathi-motivation.com/ प्रेरणादायी साहित्यासाठी] http://mr.wikipedia.org/wiki/Main_Page ||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास मराठी भाषेतील विकिपीडियामध्ये आपले स्वागत आहे. 'विकिपीडिया' हा एक मुक्त ज्ञानकोश आहे. ही त्याची मराठी आवृत्ती आपण घडवू शकता. मराठी भाषेत 'विकिपीडिया' संकलित करण्यास हातभार लावा. 'विकिपीडिया'मध्ये लेखांची भर घालण्यासाठी (संकलित/संपादित करण्यासाठी) मदतीचा लेख येथे उपलब्ध आहे. तसेच मराठीचा संगणकीय वापर करण्यासाठीदेखील हा लेख उपयोगी आहे. सध्या(?) 'विकिपीडिया'मध्ये लेखांची एकूण संख्या १३६(?) आहे. मराठीभाषाप्रेमींनी ह्या उपक्रमाला हातभार लावल्यास विकिपीडिया लवकरच प्रगती करेल. http://maayboli.com/||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास <a href="https://marathi-motivation.com">Marathi Motivation</a> हे 'मनोगत'प्रमाणेच परंतु किंचित निराळे आहे. ह्यात काही पूर्वनियोजित असे कप्पे असतात. त्यात तुम्ही तुमचे लिखाण लिहू शकता. http://marathiworld.com||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास http://www.mazikavita.com/main.html||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास माझी कविता सदर संकेतस्थळावर चंद्रशेखर गोखले, गिरीश ओक, निशिगंधा वाड आदींच्या मोजक्याच कविता उपलब्ध आहेत. पुलदेशपांडे. नेट इथे पुलंच्या बहुरूपी व्यक्तिमत्त्वाची ओळख पटवणारे अनेक दुवे आहेत. flash मधील एक "बहुरूपी पुलं"ही. त्यांची अनेक छायाचित्रे, काही पत्रे, काही कविता, लेख, चाहत्यांची पत्रे, हस्ताक्षर इत्यादीही इथे उपलब्ध आहे. सदर संकेतस्थळास आजवर ३ वर्षात साधारणपणे ८० हजार वेळा भेट दिली गेली आहे..... अर्थात पुन्हापुन्हा भेट देण्याजोगे आहे. पुलदेशपांडे . नेट http://www.puladeshpande.net/||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास खगोलशास्त्रावरील मराठीतून माहिती देणारे संकेतस्थळ अवकाशवेध. यावर आपली सूर्यमाला, ग्रह, तारे व नक्षत्रांबद्दल माहिती उपलब्ध आहे. तसेच काही चित्रे, या महिन्याचे आकाश इत्यादी माहिती आहे http://www.avakashvedh.com||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास http://web.archive.org/web/20041211233538/http://n.1asphost.com/puladeshpande/AntuBarva.html अंतु बर्वा||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास या दुव्यावर काही मराठी पुस्तके online आहेत. http://www.rasik.com/marathi/index.html||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास जर खरेदी करावीशी वाटली तर येथे पुस्तके विकत मिळतात. (या संकेतस्थळाचा मी फक्त वाचक आहे. त्याव्यतिरिक्त माझा त्यांच्याशी काही संबंध नाही). रसिकपुस्तके संकेतस्थळ आहे तर छान; पण या स्थळावरचा मजकूर युनिकोडित नसल्यामुळे ह्या स्थळाचा गूगल, याहू इ. सारख्या सर्वसाधारण शोधसाधनांद्वारे शोध करता येत नाही. म्हणून एखाद्या पुस्तकाबद्दल जर माहिती काढायची असली किंवा विकत घ्यायचे असले तर पानेच्या पाने शोधत बसावी लागतात. जर हे संकेतस्थळ युनिकोडित करण्यात आले तर फ़ायदा होईल; ग्राहकांचा तर होईलच, पण त्यामुळे अधिक पुस्तके विकली गेल्यामुळे रसिक पुस्तकवाल्यांचादेखील. मनोगत युनिकोडित असल्याचा हाच तर मुख्य फ़ायदा मला जाणवतो. उदा. जर कोणाला पोहे बनवण्याची पाकक्रिया हवी असली तर फक्त गूगलवर 'पोहे' हा शब्द शोधण्याची गरज आहे.. हा शोध त्यांना सरळ मनोगतवरच्या रोहिणीच्या पोहे बनवण्याची पाककृती लिहिलेल्या पानावर नेऊन सोडतो.... खरं तर मराठी बातमीपत्राच्या संकेतस्थळांनीसुद्धा युनिकोडचा वापर केला तर आपण बातम्यादेखील गूगलवर सरळ मराठीत शोधू शकू..[http://www.manogat.com/node/950#comment-8506] http://www.cfilt.iitb.ac.in/marathi_Corpus/ ही काही उपयुक्त मराठी लेख/पुस्तके आहेत. याही दुव्याची माहिती मनोगतावर इतरत्र मिळाली.. वर्गीकरणविशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास या ही संकेतस्थळाची माहिती मनोगतानेच दिली (?) इथे मराठीसह अनेक भारतीय भाषांचे विशाल शब्दकोश युनिकोडमधे उपलब्ध आहेत. http://dsal.uchicago.edu/dictionaries/molesworth/वर्गीकरणविशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास == डॉट कॉम मधले मराठी जग == ==तात्पुरती यादी {| class="wikitable" border="1" |- |बाह्यदुवा नाव |वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |-आई तुळजाभवानी[http://www.mahapooja.co.cc/||तुळजापूर||[तुळजापूरची माहिती] |- |- मराठी संस्कृती आणि खास मराठी माणसांच्या बहुतेक गरजांसाठी[ http://www.majhisanskruti.com/|| संस्कृती|| |- | http://www.maharashtra.gov.in/<nowiki/>||शासकीय||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.GuruBirbal.com/ |आर्थिक साक्षरता |विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.aathavanitli-gani.com/||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.dilipprabhawalkar.com/||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.kanokani.com/||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.natak.com/||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.marathimati.com ||वर्गीकरण||विशेष/[[मराठीमाती]] |- |http://www.marathimati.net ||वर्गीकरण||विशेष/[[मराठीमाती]] |- |http://www.marathimitra.com||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.Marathiworld.com||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.marathishabda.com ||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.meemaza.com||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.mumbai-masala.com/ ||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.mymarathi.org/ ||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.Aathavanitli-Gani.com||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.gadima.com/||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.natak.com||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.prashantdamle.com ||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.dailykesari.com/||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.dainikaikya.com/||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.deshdoot.com/||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.deshonnati.com/ ||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.lokmat.com/ ||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.loksatta.com/||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.maharashtratimes.com/||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.pudhari.com/ ||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.saamana.com ||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.esakal.com/ ||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.tarunbharat.com/||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.avakashvedh.com/ ||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.chintoo.com/ ||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.ekata.ca/||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.aisiakshare.com ||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.maayboli.com ||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.bmmonline.org/||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.manogat.com/||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.rss.org||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.ramdas.org ||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.satpudamanudevi.org ||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.shanishinganapur.com ||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.SwamiSamarth.com ||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.tukaram.com||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |http://www.prashantdamle.com/<nowiki/>||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास |- |[http://www.mahasarav.com/ https://mahasarav.com] |शैक्षणिक |विशेष/मराठी लेखदुवा |- |[https://www.aamchimarathi.com/ https://aamchimarathi.com] |वर्गीकरण |विशेष/मराठी लेखदुवा |} ऐक्य, केसरी, तरूण भारत, देशोन्नती, देशदूत, पुढारी, महाराष्ट्र टाइम्स, लोकमत, लोकसत्ता, सकाळ, सामना. ---- {| class="wikitable" border="1" |- ! header 1 ! header 2 ! header 3 |- | row 1, cell 1 | row 1, cell 2 | row 1, cell 3 |- | row 2, cell 1 | row 2, cell 2 | row 2, cell 3 |} ==हेसुद्धा पाहा== *[[दालन:मराठी संकेतस्थळे]] *[[विकिपीडिया:मराठी संकेतस्थळे परस्पर सहकार्य प्रकल्प]] == संदर्भ व नोंदी == {{संदर्भयादी}} ===नोंदी=== {{ विस्तार }} [[वर्ग:मराठी संकेतस्थळे]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:संदर्भांचे इंग्रजी-मराठी भाषांतर हवे]] 7r99pg5i8jwfa5fviaalgj9yq55g3ns 0 14927 2139193 2134492 2022-07-21T09:18:06Z 2409:4042:3:A66F:FC43:3DAD:5FFF:3DB3 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट विधिमंडळ | पार्श्वभूमी_रंग = #8FB7D3 | पाठ्य_रंग = | नाव = महाराष्ट्र विधानसभा | लिप्यंतर_नाव = | विधिमंडळ = १४वी महाराष्ट्र विधानसभा | चिन्ह_चित्र = Seal of Maharashtra.png | चिन्ह_रुंदी = | सभागृह_प्रकार = द्विस्तरीय प्रांतिक विधिमंडळ. | पालक_विधिमंडळ = | सभागृहे = | नेता१_प्रकार = {{AutoLink|महाराष्ट्र विधानसभा अध्यक्ष|अध्यक्ष}} | नेता१ = राहुल नार्वेकर (०३ जुलै २०२२पासून) | पक्ष१ = [[भारतीय जनता पार्टी ]] | निवडणूक१ = २०१९ | नेता२_प्रकार = {{AutoLink|महाराष्ट्र विधानसभा अध्यक्ष|उपध्यक्ष}} | नेता२ = झिरवाळ नरहरी सिताराम (०९ मार्च २०२० पासून) | पक्ष२ = [[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष|एनसीपी]] | निवडणूक२ = २०१९ | नेता३_प्रकार = सभागृह नेता | नेता३ = [[एकनाथ शिंदे]] ({{AutoLink|महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री|मुख्यमंत्री}}) | पक्ष३ = [[शिवसेना]] | निवडणूक३= २०१९ | नेता४_प्रकार = सभागृह उप नेता | नेता४ = [[देवेंद्र फडणवीस ]] ({{AutoLink|महाराष्ट्राचे उप मुख्यमंत्री|उप मुख्यमंत्री}}) | पक्ष४ = [ भारतीय जनता पार्टी भाजपा ]] | निवडणूक४= २०१९ | नेता५_प्रकार = विरोधी पक्षनेता | नेता५ = [[अजित पवार ]] | पक्ष५ = राष्ट्रवादी काँग्रेस पार्टी | निवडणूक५ = २०१९ | सदस्य = २८८ | सभागृह१ = | सभागृह२ = | सभागृह१_संरचना = | सभागृह१_संरचना_रुंदी = | सभागृह२_संरचना = | सभागृह२_संरचना_रुंदी = [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]] (१०६)<br/> [[शिवसेना]] (५५)<br/> [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस|काँग्रेस]] (४४)<br/> [[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष|राष्ट्रवादी]] (५३)<br/> [[शेतकरी कामगार पक्ष|शेकाप]] (१)<br/> [[बहुजन विकास आघाडी|बविआ]] (३)<br/> [[ऑल इंडिया मजलिस-ए-इत्तेहादुल मुस्लिमीन|एमआयएम]] (१)<br/>[[भारिप बहुजन महासंघ|भारिपबम]] (१)<br/> [[महाराष्ट्र नवनिर्माण सेना|मनसे]] (१)<br/> [[राष्ट्रीय समाज पक्ष|रासप]] (१)<br/> [[भारतीय कम्युनिस्ट पक्ष (मार्क्सवादी)|माकप]] (१)अपक्ष (८) रिक्त ( १) | राजकीय_गट२ = | समिती१ = | समिती२ = | संयुक्त_समिती = | मतदान_पद्धत१ = | मतदान_पद्धत२ = | मागील_निवडणूक१ = [[महाराष्ट्र विधानसभा निवडणूक २०१४|१५ ऑक्टोबर २०१४]] | मागील_निवडणूक२ = | सत्र_सभागृह_चित्र = Vidhan_bhavan_mumbai2.JPG | सत्र_सभागृह_चित्र_रुंदी = | बैठक_ठिकाण = [[मुंबई]], [[नागपूर]] | संकेतस्थळ = [http://www.mls.org.in/ महाराष्ट्र विधानसभा संकेतस्थळ] | तळटिपा = |सत्र_सभागृह_चित्र_२=Vidhan Bhavan (State Legislative Assembly) Nagpur - panoramio.jpg}} '''महाराष्ट्र विधानसभा''' हे [[महाराष्ट्र शासन]]ाच्या द्विस्तरीय प्रांतिक विधिमंडळामधील कनिष्ठ सभागृह आहे ([[महाराष्ट्र विधान परिषद]] हे वरिष्ठ सभागृह). विधानसभेचे कामकाज [[मुंबई]] येथून चालते. [[महाराष्ट्र विधानसभा सदस्य|विधानसभेची विद्यमान सदस्य संख्या]] २८८ आहे.व महाराष्ट्रात शिवसेना काँग्रेस व राष्ट्रवादी काँग्रेस प्रणीत महाराष्ट्र विकास आघाडीचे उद्धव बाळासाहेब ठाकरे यांच्या नेतृत्वाखालील सरकार अस्तित्वात आहे. २०१९ साली झालेल्या महाराष्ट्र विधानसभा निवडणुकीत कोणाला ही स्पष्ट बहुमत न मिळाल्याने काही काळ महाराष्ट्रात राष्ट्रपती राजवट लागू केली होती. त्यानंतर आगदी छुप्या पद्धतीने मुख्यमंत्री पदी आलेले [[देवेंद्र फडणवीस]], महाराष्ट्राचे सर्वात कमी कालावधीचे मुख्यमंत्री म्हणून नोंद झाली. व त्यानंतर [[उद्धव बाळासाहेब ठाकरे]] यांच्या नेतृत्वाखाली [[महाविकास आघाडी]] सत्तेत आली. त्यानंतर [[ एकनाथ शिंदे]] यांनी बंड केले होते त्यानंतर त्यांची मुख्यमंत्रीपदी निवड झाली शिवसेना व भाजपाचे सरकार आले [[चित्र:विधान भवन, मुंबई .jpg|इवलेसे]] == यादी == {| class="wikitable" border="1" |- ! क्रम !! निवडणूक वर्ष !! सभापती !! [[महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री|मुख्यमंत्री]] !! जागा |- | पहिली विधानसभा || इ.स. १९६० || सयाजी सिलम || [[यशवंतराव चव्हाण]] (काँग्रेस) || |- | दुसरी विधानसभा || १९६२ || [[त्र्यंबक शिवराम भारदे|त्र्यंबक शिवराम भारदे ऊर्फ बाळासाहेब भारदे]] | [[मारोतराव कन्नमवार]] <br> [[वसंतराव नाईक]] (काँग्रेस) || काँग्रेस: २१५/२६४; शेकाप: १५ |- | तिसरी विधानसभा || १९६७ || [[त्र्यंबक शिवराम भारदे]] || वसंतराव नाईक (काँग्रेस) || काँग्रेस: २०३/२७० |- | चौथी विधानसभा || १९७२ || [[एस.के. वानखेडे]] <br> बाळासाहेब देसाई | वसंतराव नाईक (काँग्रेस) <br> [[शंकरराव चव्हाण]] (काँग्रेस) <br> [[वसंतदादा पाटील]] (काँग्रेस) || काँग्रेस: २२२; शेकाप: ७ |- | पाचवी विधानसभा || १९७८ || [[शिवराज पाटील]] <br>प्राणलाल व्होरा |[[वसंतदादा पाटील]] (काँग्रेस) <br> [[शरद पवार]] (बंडखोर काँग्रेस) <br> [[राष्ट्रपती राजवट]] || [[जनता पक्ष]]: ९९/२८८; काँग्रेस: ६९; काँग्रेस (आय): ६२ |- | सहावी विधानसभा || १९८० || शरद दिघे | [[ए.आर. अंतुले]] (काँग्रेस) <br> [[बाबासाहेब भोसले]] (काँग्रेस) <br> वसंतदादा पाटील (काँग्रेस) || काँग्रेस: १८६/२८८; शरद काँग्रेस: ४७; <br>जनता पक्ष: १७; भाजप: १४ |- | सातवी विधानसभा || १९८५ || शंकरराव जगताप | [[शिवाजीराव पाटील निलंगेकर]] (काँग्रेस) <br> शंकरराव चव्हाण (काँग्रेस) <br> शरद पवार (काँग्रेस) || काँग्रेस: १६१; शरद काँग्रेस: ५४; <br>जनता पक्ष: २०; भाजप: १६ |- | आठवी विधानसभा || १९९० || मधुकरराव चौधरी | शरद पवार (काँग्रेस) <br> [[सुधाकरराव नाईक]] (काँग्रेस) <br> शरद पवार (काँग्रेस) || काँग्रेस: १४१/२८८ <br>शिवसेना + भाजप: ५२+४२ |- | नववी विधानसभा || १९९५ || [[दत्ताजी नलावडे]] | [[मनोहर जोशी]] <br> [[नारायण राणे]] ([[शिवसेना]]) || शिवसेना: ७३ + भाजप: ६५; <br>काँग्रेस: ८०/२८८ |- | दहावी विधानसभा || १९९९ || अरूण गुजराथी | [[विलासराव देशमुख]] <br> [[सुशीलकुमार शिंदे]] (काँग्रेस) || काँग्रेस: ७५ <br>राष्ट्रवादी: ५८ <br> शिवसेना + भाजप: ६९+५६ |- | अकरावी विधानसभा || २००४ || बाबासाहेब कुपेकर | विलासराव देशमुख <br> [[अशोक चव्हाण]] (काँग्रेस) || काँग्रेस + राष्ट्रवादी: ६९+७१ <br> शिवसेना+भाजप: ६२+५४ |- | बारावी विधानसभा || २००९ || [[दिलीप वळसे पाटील|दिलीप वळसे-पाटील]] | [[अशोक चव्हाण]] <br> [[पृथ्वीराज चव्हाण]] (काँग्रेस) || काँग्रेस + राष्ट्रवादी: ८२+६३ <br> शिवसेना+भाजप = ४६+४६ <br>मनसे: १३ |- | तेरावी विधानसभा || २०१४ || [[हरिभाऊ बागडे]] | [[देवेंद्र फडणवीस]] (भाजप) || भाजप: १२२<br>शिवसेना: ६३<br>काँग्रेस: ४२<br>राष्ट्रवादी: ४१ मनसे ०१ |- | चौदावी विधानसभा ||२०१९ || [[ नाना पटोले ]]कॉग्रेस [[ नरहरी झिरवाळ ]] राष्ट्रवादी [[ राहुल नार्वेकर ]] भाजपा | [[देवेंद्र फडणवीस]](भाजप),<br> [[उद्धव ठाकरे]](शिवसेना),<br> [[एकनाथ शिंदे]] (शिवसेना),|| भाजप (१०६) <br>शिवसेना (५५)<br>काँग्रेस (४४)<br>राष्ट्रवादी (५३) मनसे (०१) |} == बाह्य दुवे == * महाराष्ट्र विधिमंडळाचे {{संकेतस्थळ|http://www.mls.org.in|अधिकृत संकेतस्थळ|इंग्लिश}} {{भारताची विधिमंडळे}} [[वर्ग:महाराष्ट्र शासन]] [[वर्ग:राज्यानुसार विधानसभा|महाराष्ट्र]] [[वर्ग:महाराष्ट्र विधानसभा| ]] 1p7mk3jzvwtkym3z1cen4fqay6j2zpz 2139196 2139193 2022-07-21T09:19:03Z 2409:4042:3:A66F:FC43:3DAD:5FFF:3DB3 ,,+,!_ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट विधिमंडळ | पार्श्वभूमी_रंग = #8fb7d3 | पाठ्य_रंग = | नाव = महाराष्ट्र विधानसभा | लिप्यंतर_नाव = | विधिमंडळ = १४वी महाराष्ट्र विधानसभा | चिन्ह_चित्र = seal of maharashtra.png | चिन्ह_रुंदी = | सभागृह_प्रकार = द्विस्तरीय प्रांतिक विधिमंडळ. | पालक_विधिमंडळ = | सभागृहे = | नेता१_प्रकार = {{autolink|महाराष्ट्र विधानसभा अध्यक्ष|अध्यक्ष}} | नेता१ = राहुल नार्वेकर (०३ जुलै २०२२पासून) | पक्ष१ = [[भारतीय जनता पार्टी ]] | निवडणूक१ = २०१९ | नेता२_प्रकार = {{autolink|महाराष्ट्र विधानसभा अध्यक्ष|उपध्यक्ष}} | नेता२ = झिरवाळ नरहरी सिताराम (०९ मार्च २०२० पासून) | पक्ष२ = [[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष|एनसीपी]] | निवडणूक२ = २०१९ | नेता३_प्रकार = सभागृह नेता | नेता३ = [[एकनाथ शिंदे]] ({{autolink|महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री|मुख्यमंत्री}}) | पक्ष३ = [[शिवसेना]] | निवडणूक३= २०१९ | नेता४_प्रकार = सभागृह उप नेता | नेता४ = [[देवेंद्र फडणवीस ]] ({{autolink|महाराष्ट्राचे उप मुख्यमंत्री|उप मुख्यमंत्री}}) | पक्ष४ = [ भारतीय जनता पार्टी भाजपा ]] | निवडणूक४= २०१९ | नेता५_प्रकार = विरोधी पक्षनेता | नेता५ = [[अजित पवार ]] | पक्ष५ = राष्ट्रवादी काँग्रेस पार्टी | निवडणूक५ = २०१९ | सदस्य = २८८ | सभागृह१ = | सभागृह२ = | सभागृह१_संरचना = | सभागृह१_संरचना_रुंदी = | सभागृह२_संरचना = | सभागृह२_संरचना_रुंदी = [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]] (१०६)<br/> [[शिवसेना]] (५५)<br/> [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस|काँग्रेस]] (४४)<br/> [[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष|राष्ट्रवादी]] (५३)<br/> [[शेतकरी कामगार पक्ष|शेकाप]] (१)<br/> [[बहुजन विकास आघाडी|बविआ]] (३)<br/> [[ऑल इंडिया मजलिस-ए-इत्तेहादुल मुस्लिमीन|एमआयएम]] (१)<br/>[[भारिप बहुजन महासंघ|भारिपबम]] (१)<br/> [[महाराष्ट्र नवनिर्माण सेना|मनसे]] (१)<br/> [[राष्ट्रीय समाज पक्ष|रासप]] (१)<br/> [[भारतीय कम्युनिस्ट पक्ष (मार्क्सवादी)|माकप]] (१)अपक्ष (८) रिक्त ( १) | राजकीय_गट२ = | समिती१ = | समिती२ = | संयुक्त_समिती = | मतदान_पद्धत१ = | मतदान_पद्धत२ = | मागील_निवडणूक१ = [[महाराष्ट्र विधानसभा निवडणूक २०१४|१५ ऑक्टोबर २०१४]] | मागील_निवडणूक२ = | सत्र_सभागृह_चित्र = vidhan_bhavan_mumbai2.jpg | सत्र_सभागृह_चित्र_रुंदी = | बैठक_ठिकाण = [[मुंबई]], [[नागपूर]] | संकेतस्थळ = [http://www.mls.org.in/ महाराष्ट्र sjhdgzJzjzbbzविधानसभा संकेतस्थळ] | तळटिपा = |सत्र_सभागृह_चित्र_२=vidhan bhavan (state legislative assembly) nagpur - panoramio.jpg}} '''महाराष्ट्र विधानसभा''' हे [[महाराष्ट्र शासन]]ाच्या द्विस्तरीय प्रांतिक विधिमंडळामधील कनिष्ठ सभागृह आहे ([[महाराष्ट्र विधान परिषद]] हे वरिष्ठ सभागृह). विधानसभेचे कामकाज [[मुंबई]] येथून चालते. [[महाराष्ट्र विधानसभा सदस्य|विधानसभेची विद्यमान सदस्य संख्या]] २८८ आहे.व महाराष्ट्रात शिवसेना काँग्रेस व राष्ट्रवादी काँग्रेस प्रणीत महाराष्ट्र विकास आघाडीचे उद्धव बाळासाहेब ठाकरे यांच्या नेतृत्वाखालील सरकार अस्तित्वात आहे. २०१९ साली झालेल्या महाराष्ट्र विधानसभा निवडणुकीत कोणाला ही स्पष्ट बहुमत न मिळाल्याने काही काळ महाराष्ट्रात राष्ट्रपती राजवट लागू केली होती. त्यानंतर आगदी छुप्या पद्धतीने मुख्यमंत्री पदी आलेले [[देवेंद्र फडणवीस]], महाराष्ट्राचे सर्वात कमी कालावधीचे मुख्यमंत्री म्हणून नोंद झाली. व त्यानंतर [[उद्धव बाळासाहेब ठाकरे]] यांच्या नेतृत्वाखाली [[महाविकास आघाडी]] सत्तेत आली. त्यानंतर [[ एकनाथ शिंदे]] यांनी बंड केले होते त्यानंतर त्यांची मुख्यमंत्रीपदी निवड झाली शिवसेना व भाजपाचे सरकार आले [[चित्र:विधान भवन, मुंबई .jpg|इवलेसे]] jssnjdjxhxxhxh == यादी == {| class="wikitable" border="1" |- ! क्रम !! निवडणूक वर्ष !! सभापती !! [[महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री|मुख्यमंत्री]] !! जागा |- | पहिली विधानसभा || इ.स. १९६० || सयाजी सिलम || [[यशवंतराव चव्हाण]] (काँग्रेस) || |- | दुसरी विधानसभा || १९६२ || [[त्र्यंबक शिवराम भारदे|त्र्यंबक शिवराम भारदे ऊर्फ बाळासाहेब भारदे]] | [[मारोतराव कन्नमवार]] <br> [[वसंतराव नाईक]] (काँग्रेस) || काँग्रेस: २१५/२६४; शेकाप: १५ |- | तिसरी विधानसभा || १९६७ || [[त्र्यंबक शिवराम भारदे]] || वसंतराव नाईक (काँग्रेस) || काँग्रेस: २०३/२७० |- | चौथी विधानसभा || १९७२ || [[एस.के. वानखेडे]] <br> बाळासाहेब देसाई | वसंतराव नाईक (काँग्रेस) <br> [[शंकरराव चव्हाण]] (काँग्रेस) <br> [[वसंतदादा पाटील]] (काँग्रेस) || काँग्रेस: २२२; शेकाप: ७ |- | पाचवी विधानसभा || १९७८ || [[शिवराज पाटील]] <br>प्राणलाल व्होरा |[[वसंतदादा पाटील]] (काँग्रेस) <br> [[शरद पवार]] (बंडखोर काँग्रेस) <br> [[राष्ट्रपती राजवट]] || [[जनता पक्ष]]: ९९/२८८; काँग्रेस: ६९; काँग्रेस (आय): ६२ |- | सहावी विधानसभा || १९८० || शरद दिघे | [[ए.आर. अंतुले]] (काँग्रेस) <br> [[बाबासाहेब भोसले]] (काँग्रेस) <br> वसंतदादा पाटील (काँग्रेस) || काँग्रेस: १८६/२८८; शरद काँग्रेस: ४७; <br>जनता पक्ष: १७; भाजप: १४ |- | सातवी विधानसभा || १९८५ || शंकरराव जगताप | [[शिवाजीराव पाटील निलंगेकर]] (काँग्रेस) <br> शंकरराव चव्हाण (काँग्रेस) <br> शरद पवार (काँग्रेस) || काँग्रेस: १६१; शरद काँग्रेस: ५४; <br>जनता पक्ष: २०; भाजप: १६ |- | आठवी विधानसभा || १९९० || मधुकरराव चौधरी | शरद पवार (काँग्रेस) <br> [[सुधाकरराव नाईक]] (काँग्रेस) <br> शरद पवार (काँग्रेस) || काँग्रेस: १४१/२८८ <br>शिवसेना + भाजप: ५२+४२ |- | नववी विधानसभा || १९९५ || [[दत्ताजी नलावडे]] | [[मनोहर जोशी]] <br> [[नारायण राणे]] ([[शिवसेना]]) || शिवसेना: ७३ + भाजप: ६५; <br>काँग्रेस: ८०/२८८ |- | दहावी विधानसभा || १९९९ || अरूण गुजराथी | [[विलासराव देशमुख]] <br> [[सुशीलकुमार शिंदे]] (काँग्रेस) || काँग्रेस: ७५ <br>राष्ट्रवादी: ५८ <br> शिवसेना + भाजप: ६९+५६ |- | अकरावी विधानसभा || २००४ || बाबासाहेब कुपेकर | विलासराव देशमुख <br> [[अशोक चव्हाण]] (काँग्रेस) || काँग्रेस + राष्ट्रवादी: ६९+७१ <br> शिवसेना+भाजप: ६२+५४ |- | बारावी विधानसभा || २००९ || [[दिलीप वळसे पाटील|दिलीप वळसे-पाटील]] | [[अशोक चव्हाण]] <br> [[पृथ्वीराज चव्हाण]] (काँग्रेस) || काँग्रेस + राष्ट्रवादी: ८२+६३ <br> शिवसेना+भाजप = ४६+४६ <br>मनसे: १३ |- | तेरावी विधानसभा || २०१४ || [[हरिभाऊ बागडे]] | [[देवेंद्र फडणवीस]] (भाजप) || भाजप: १२२<br>शिवसेना: ६३<br>काँग्रेस: ४२<br>राष्ट्रवादी: ४१ मनसे ०१ |- | चौदावी विधानसभा ||२०१९ || [[ नाना पटोले ]]कॉग्रेस [[ नरहरी झिरवाळ ]] राष्ट्रवादी [[ राहुल नार्वेकर ]] भाजपा | [[देवेंद्र फडणवीस]](भाजप),<br> [[उद्धव ठाकरे]](शिवसेना),<br> [[एकनाथ शिंदे]] (शिवसेना),|| भाजप (१०६) <br>शिवसेना (५५)<br>काँग्रेस (४४)<br>राष्ट्रवादी (५३) मनसे (०१) |} == बाह्य दुवे == * महाराष्ट्र विधिमंडळाचे {{संकेतस्थळ|http://www.mls.org.in|अधिकृत संकेतस्थळ|इंग्लिश}} {{भारताची विधिमंडळे}} [[वर्ग:महाराष्ट्र शासन]] [[वर्ग:राज्यानुसार विधानसभा|महाराष्ट्र]] [[वर्ग:महाराष्ट्र विधानसभा| ]] oh8tvc6klgmpci5z2ccj2m1d193nb9f 2139198 2139196 2022-07-21T09:21:13Z 2409:4042:3:A66F:FC43:3DAD:5FFF:3DB3 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट विधिमंडळ | पार्श्वभूमी_रंग = #8fb7d3 | पाठ्य_रंग = | नाव = महाराष्ट्र विधानसभा | लिप्यंतर_नाव = | विधिमंडळ = १४वी महाराष्ट्र विधानसभा | चिन्ह_चित्र = seal of maharashtra.png | चिन्ह_रुंदी = | सभागृह_प्रकार = द्विस्तरीय प्रांतिक विधिमंडळ. | पालक_विधिमंडळ = | सभागृहे = | नेता१_प्रकार = {{autolink|महाराष्ट्र विधानसभा अध्यक्ष|अध्यक्ष}} | नेता१ = राहुल नार्वेकर (०३ जुलै २०२२पासून) | पक्ष१ = [[भारतीय जनता पार्टी ]] | निवडणूक१ = २०१९ | नेता२_प्रकार = {{autolink|महाराष्ट्र विधानसभा अध्यक्ष|उपध्यक्ष}} | नेता२ = झिरवाळ नरहरी सिताराम (०९ मार्च २०२० पासून) | पक्ष२ = [[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष|एनसीपी]] | निवडणूक२ = २०१९ | नेता३_प्रकार = सभागृह नेता | नेता३ = [[उद्धव ठाकरे]] ({{autolink|महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री|मुख्यमंत्री}}) | पक्ष३ = [[शिवसेना]] | निवडणूक३= २०१९ | नेता४_प्रकार = सभागृह उप नेता | नेता४ = [[देवेंद्र फडणवीस ]] ({{autolink|महाराष्ट्राचे उप मुख्यमंत्री|उप मुख्यमंत्री}}) | पक्ष४ = [ भारतीय जनता पार्टी भाजपा ]] | निवडणूक४= २०१९ | नेता५_प्रकार = विरोधी पक्षनेता | नेता५ = [[अजित पवार ]] | पक्ष५ = राष्ट्रवादी काँग्रेस पार्टी | निवडणूक५ = २०१९ | सदस्य = २८८ | सभागृह१ = | सभागृह२ = | सभागृह१_संरचना = | सभागृह१_संरचना_रुंदी = | सभागृह२_संरचना = | सभागृह२_संरचना_रुंदी = [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]] (१०६)<br/> [[शिवसेना]] (५५)<br/> [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस|काँग्रेस]] (४४)<br/> [[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष|राष्ट्रवादी]] (५३)<br/> [[शेतकरी कामगार पक्ष|शेकाप]] (१)<br/> [[बहुजन विकास आघाडी|बविआ]] (३)<br/> [[ऑल इंडिया मजलिस-ए-इत्तेहादुल मुस्लिमीन|एमआयएम]] (१)<br/>[[भारिप बहुजन महासंघ|भारिपबम]] (१)<br/> [[महाराष्ट्र नवनिर्माण सेना|मनसे]] (१)<br/> [[राष्ट्रीय समाज पक्ष|रासप]] (१)<br/> [[भारतीय कम्युनिस्ट पक्ष (मार्क्सवादी)|माकप]] (१)अपक्ष (८) रिक्त ( १) | राजकीय_गट२ = | समिती१ = | समिती२ = | संयुक्त_समिती = | मतदान_पद्धत१ = | मतदान_पद्धत२ = | मागील_निवडणूक१ = [[महाराष्ट्र विधानसभा निवडणूक २०१४|१५ ऑक्टोबर २०१४]] | मागील_निवडणूक२ = | सत्र_सभागृह_चित्र = vidhan_bhavan_mumbai2.jpg | सत्र_सभागृह_चित्र_रुंदी = | बैठक_ठिकाण = [[मुंबई]], [[नागपूर]] | संकेतस्थळ = [http://www.mls.org.in/ महाराष्ट्र sjhdgzJzjzbbzविधानसभा संकेतस्थळ] | तळटिपा = |सत्र_सभागृह_चित्र_२=vidhan bhavan (state legislative assembly) nagpur - panoramio.jpg}} '''महाराष्ट्र विधानसभा''' हे [[महाराष्ट्र शासन]]ाच्या द्विस्तरीय प्रांतिक विधिमंडळामधील कनिष्ठ सभागृह आहे ([[महाराष्ट्र विधान परिषद]] हे वरिष्ठ सभागृह). विधानसभेचे कामकाज [[मुंबई]] येथून चालते. [[महाराष्ट्र विधानसभा सदस्य|विधानसभेची विद्यमान सदस्य संख्या]] २८८ आहे.व महाराष्ट्रात शिवसेना काँग्रेस व राष्ट्रवादी काँग्रेस प्रणीत महाराष्ट्र विकास आघाडीचे उद्धव बाळासाहेब ठाकरे यांच्या नेतृत्वाखालील सरकार अस्तित्वात आहे. २०१९ साली झालेल्या महाराष्ट्र विधानसभा निवडणुकीत कोणाला ही स्पष्ट बहुमत न मिळाल्याने काही काळ महाराष्ट्रात राष्ट्रपती राजवट लागू केली होती. त्यानंतर आगदी छुप्या पद्धतीने मुख्यमंत्री पदी आलेले [[देवेंद्र फडणवीस]], महाराष्ट्राचे सर्वात कमी कालावधीचे मुख्यमंत्री म्हणून नोंद झाली. व त्यानंतर [[उद्धव बाळासाहेब ठाकरे]] यांच्या नेतृत्वाखाली [[महाविकास आघाडी]] सत्तेत आली. त्यानंतर [[ उद्धव ठाकरे]] यांनी बंड केले होते त्यानंतर त्यांची मुख्यमंत्रीपदी निवड झाली शिवसेना व भाजपाचे सरकार आले [[चित्र:विधान भवन, मुंबई .jpg|इवलेसे]] jssnjdjxhxxhxh == यादी == {| class="wikitable" border="1" |- ! क्रम !! निवडणूक वर्ष !! सभापती !! [[महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री|मुख्यमंत्री]] !! जागा |- | पहिली विधानसभा || इ.स. १९६० || सयाजी सिलम || [[यशवंतराव चव्हाण]] (काँग्रेस) || |- | दुसरी विधानसभा || १९६२ || [[त्र्यंबक शिवराम भारदे|त्र्यंबक शिवराम भारदे ऊर्फ बाळासाहेब भारदे]] | [[मारोतराव कन्नमवार]] <br> [[वसंतराव नाईक]] (काँग्रेस) || काँग्रेस: २१५/२६४; शेकाप: १५ |- | तिसरी विधानसभा || १९६७ || [[त्र्यंबक शिवराम भारदे]] || वसंतराव नाईक (काँग्रेस) || काँग्रेस: २०३/२७० |- | चौथी विधानसभा || १९७२ || [[एस.के. वानखेडे]] <br> बाळासाहेब देसाई | वसंतराव नाईक (काँग्रेस) <br> [[शंकरराव चव्हाण]] (काँग्रेस) <br> [[वसंतदादा पाटील]] (काँग्रेस) || काँग्रेस: २२२; शेकाप: ७ |- | पाचवी विधानसभा || १९७८ || [[शिवराज पाटील]] <br>प्राणलाल व्होरा |[[वसंतदादा पाटील]] (काँग्रेस) <br> [[शरद पवार]] (बंडखोर काँग्रेस) <br> [[राष्ट्रपती राजवट]] || [[जनता पक्ष]]: ९९/२८८; काँग्रेस: ६९; काँग्रेस (आय): ६२ |- | सहावी विधानसभा || १९८० || शरद दिघे | [[ए.आर. अंतुले]] (काँग्रेस) <br> [[बाबासाहेब भोसले]] (काँग्रेस) <br> वसंतदादा पाटील (काँग्रेस) || काँग्रेस: १८६/२८८; शरद काँग्रेस: ४७; <br>जनता पक्ष: १७; भाजप: १४ |- | सातवी विधानसभा || १९८५ || शंकरराव जगताप | [[शिवाजीराव पाटील निलंगेकर]] (काँग्रेस) <br> शंकरराव चव्हाण (काँग्रेस) <br> शरद पवार (काँग्रेस) || काँग्रेस: १६१; शरद काँग्रेस: ५४; <br>जनता पक्ष: २०; भाजप: १६ |- | आठवी विधानसभा || १९९० || मधुकरराव चौधरी | शरद पवार (काँग्रेस) <br> [[सुधाकरराव नाईक]] (काँग्रेस) <br> शरद पवार (काँग्रेस) || काँग्रेस: १४१/२८८ <br>शिवसेना + भाजप: ५२+४२ |- | नववी विधानसभा || १९९५ || [[दत्ताजी नलावडे]] | [[मनोहर जोशी]] <br> [[नारायण राणे]] ([[शिवसेना]]) || शिवसेना: ७३ + भाजप: ६५; <br>काँग्रेस: ८०/२८८ |- | दहावी विधानसभा || १९९९ || अरूण गुजराथी | [[विलासराव देशमुख]] <br> [[सुशीलकुमार शिंदे]] (काँग्रेस) || काँग्रेस: ७५ <br>राष्ट्रवादी: ५८ <br> शिवसेना + भाजप: ६९+५६ |- | अकरावी विधानसभा || २००४ || बाबासाहेब कुपेकर | विलासराव देशमुख <br> [[अशोक चव्हाण]] (काँग्रेस) || काँग्रेस + राष्ट्रवादी: ६९+७१ <br> शिवसेना+भाजप: ६२+५४ |- | बारावी विधानसभा || २००९ || [[दिलीप वळसे पाटील|दिलीप वळसे-पाटील]] | [[अशोक चव्हाण]] <br> [[पृथ्वीराज चव्हाण]] (काँग्रेस) || काँग्रेस + राष्ट्रवादी: ८२+६३ <br> शिवसेना+भाजप = ४६+४६ <br>मनसे: १३ |- | तेरावी विधानसभा || २०१४ || [[हरिभाऊ बागडे]] | [[देवेंद्र फडणवीस]] (भाजप) || भाजप: १२२<br>शिवसेना: ६३<br>काँग्रेस: ४२<br>राष्ट्रवादी: ४१ मनसे ०१ |- | चौदावी विधानसभा ||२०१९ || [[ नाना पटोले ]]कॉग्रेस [[ नरहरी झिरवाळ ]] राष्ट्रवादी [[ राहुल नार्वेकर ]] भाजपा | [[देवेंद्र फडणवीस]](भाजप),<br> [[उद्धव ठाकरे]](शिवसेना),<br> [[एकनाथ शिंदे]] (शिवसेना),|| भाजप (१०६) <br>शिवसेना (५५)<br>काँग्रेस (४४)<br>राष्ट्रवादी (५३) मनसे (०१) |} == बाह्य दुवे == * महाराष्ट्र विधिमंडळाचे {{संकेतस्थळ|http://www.mls.org.in|अधिकृत संकेतस्थळ|इंग्लिश}} {{भारताची विधिमंडळे}} [[वर्ग:महाराष्ट्र शासन]] [[वर्ग:राज्यानुसार विधानसभा|महाराष्ट्र]] [[वर्ग:महाराष्ट्र विधानसभा| ]] mbwe4oqqj8nrcb0pbr9hsbc3qcgtdah 2139221 2139198 2022-07-21T10:24:27Z संतोष गोरे 135680 [[Special:Contributions/2409:4042:3:A66F:FC43:3DAD:5FFF:3DB3|2409:4042:3:A66F:FC43:3DAD:5FFF:3DB3]] ([[User talk:2409:4042:3:A66F:FC43:3DAD:5FFF:3DB3|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:117.233.79.133|117.233.79.133]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट विधिमंडळ | पार्श्वभूमी_रंग = #8FB7D3 | पाठ्य_रंग = | नाव = महाराष्ट्र विधानसभा | लिप्यंतर_नाव = | विधिमंडळ = १४वी महाराष्ट्र विधानसभा | चिन्ह_चित्र = Seal of Maharashtra.png | चिन्ह_रुंदी = | सभागृह_प्रकार = द्विस्तरीय प्रांतिक विधिमंडळ | पालक_विधिमंडळ = | सभागृहे = | नेता१_प्रकार = {{AutoLink|महाराष्ट्र विधानसभा अध्यक्ष|अध्यक्ष}} | नेता१ = राहुल नार्वेकर (०३ जुलै २०२२पासून) | पक्ष१ = [[भारतीय जनता पार्टी ]] | निवडणूक१ = २०१९ | नेता२_प्रकार = {{AutoLink|महाराष्ट्र विधानसभा अध्यक्ष|उपध्यक्ष}} | नेता२ = झिरवाळ नरहरी सिताराम (०९ मार्च २०२० पासून) | पक्ष२ = [[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष|एनसीपी]] | निवडणूक२ = २०१९ | नेता३_प्रकार = सभागृह नेता | नेता३ = [[एकनाथ शिंदे]] ({{AutoLink|महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री|मुख्यमंत्री}}) | पक्ष३ = [[शिवसेना]] | निवडणूक३= २०१९ | नेता४_प्रकार = सभागृह उप नेता | नेता४ = [[देवेंद्र फडणवीस ]] ({{AutoLink|महाराष्ट्राचे उप मुख्यमंत्री|उप मुख्यमंत्री}}) | पक्ष४ = [ भारतीय जनता पार्टी भाजपा ]] | निवडणूक४= २०१९ | नेता५_प्रकार = विरोधी पक्षनेता | नेता५ = [[अजित पवार ]] | पक्ष५ = राष्ट्रवादी काँग्रेस पार्टी | निवडणूक५ = २०१९ | सदस्य = २८८ | सभागृह१ = | सभागृह२ = | सभागृह१_संरचना = | सभागृह१_संरचना_रुंदी = | सभागृह२_संरचना = | सभागृह२_संरचना_रुंदी = [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]] (१०६)<br/> [[शिवसेना]] (५५)<br/> [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस|काँग्रेस]] (४४)<br/> [[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष|राष्ट्रवादी]] (५३)<br/> [[शेतकरी कामगार पक्ष|शेकाप]] (१)<br/> [[बहुजन विकास आघाडी|बविआ]] (३)<br/> [[ऑल इंडिया मजलिस-ए-इत्तेहादुल मुस्लिमीन|एमआयएम]] (१)<br/>[[भारिप बहुजन महासंघ|भारिपबम]] (१)<br/> [[महाराष्ट्र नवनिर्माण सेना|मनसे]] (१)<br/> [[राष्ट्रीय समाज पक्ष|रासप]] (१)<br/> [[भारतीय कम्युनिस्ट पक्ष (मार्क्सवादी)|माकप]] (१)अपक्ष (८) रिक्त ( १) | राजकीय_गट२ = | समिती१ = | समिती२ = | संयुक्त_समिती = | मतदान_पद्धत१ = | मतदान_पद्धत२ = | मागील_निवडणूक१ = [[महाराष्ट्र विधानसभा निवडणूक २०१४|१५ ऑक्टोबर २०१४]] | मागील_निवडणूक२ = | सत्र_सभागृह_चित्र = Vidhan_bhavan_mumbai2.JPG | सत्र_सभागृह_चित्र_रुंदी = | बैठक_ठिकाण = [[मुंबई]], [[नागपूर]] | संकेतस्थळ = [http://www.mls.org.in/ महाराष्ट्र विधानसभा संकेतस्थळ] | तळटिपा = |सत्र_सभागृह_चित्र_२=Vidhan Bhavan (State Legislative Assembly) Nagpur - panoramio.jpg}} '''महाराष्ट्र विधानसभा''' हे [[महाराष्ट्र शासन]]ाच्या द्विस्तरीय प्रांतिक विधिमंडळामधील कनिष्ठ सभागृह आहे ([[महाराष्ट्र विधान परिषद]] हे वरिष्ठ सभागृह). विधानसभेचे कामकाज [[मुंबई]] येथून चालते. [[महाराष्ट्र विधानसभा सदस्य|विधानसभेची विद्यमान सदस्य संख्या]] २८८ आहे.व महाराष्ट्रात शिवसेना काँग्रेस व राष्ट्रवादी काँग्रेस प्रणीत महाराष्ट्र विकास आघाडीचे उद्धव बाळासाहेब ठाकरे यांच्या नेतृत्वाखालील सरकार अस्तित्वात आहे. २०१९ साली झालेल्या महाराष्ट्र विधानसभा निवडणुकीत कोणाला ही स्पष्ट बहुमत न मिळाल्याने काही काळ महाराष्ट्रात राष्ट्रपती राजवट लागू केली होती. त्यानंतर आगदी छुप्या पद्धतीने मुख्यमंत्री पदी आलेले [[देवेंद्र फडणवीस]], महाराष्ट्राचे सर्वात कमी कालावधीचे मुख्यमंत्री म्हणून नोंद झाली. व त्यानंतर [[उद्धव बाळासाहेब ठाकरे]] यांच्या नेतृत्वाखाली [[महाविकास आघाडी]] सत्तेत आली. त्यानंतर [[ एकनाथ शिंदे]] यांनी बंड केले होते त्यानंतर त्यांची मुख्यमंत्रीपदी निवड झाली शिवसेना व भाजपाचे सरकार आले [[चित्र:विधान भवन, मुंबई .jpg|इवलेसे]] == यादी == {| class="wikitable" border="1" |- ! क्रम !! निवडणूक वर्ष !! सभापती !! [[महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री|मुख्यमंत्री]] !! जागा |- | पहिली विधानसभा || इ.स. १९६० || सयाजी सिलम || [[यशवंतराव चव्हाण]] (काँग्रेस) || |- | दुसरी विधानसभा || १९६२ || [[त्र्यंबक शिवराम भारदे|त्र्यंबक शिवराम भारदे ऊर्फ बाळासाहेब भारदे]] | [[मारोतराव कन्नमवार]] <br> [[वसंतराव नाईक]] (काँग्रेस) || काँग्रेस: २१५/२६४; शेकाप: १५ |- | तिसरी विधानसभा || १९६७ || [[त्र्यंबक शिवराम भारदे]] || वसंतराव नाईक (काँग्रेस) || काँग्रेस: २०३/२७० |- | चौथी विधानसभा || १९७२ || [[एस.के. वानखेडे]] <br> बाळासाहेब देसाई | वसंतराव नाईक (काँग्रेस) <br> [[शंकरराव चव्हाण]] (काँग्रेस) <br> [[वसंतदादा पाटील]] (काँग्रेस) || काँग्रेस: २२२; शेकाप: ७ |- | पाचवी विधानसभा || १९७८ || [[शिवराज पाटील]] <br>प्राणलाल व्होरा |[[वसंतदादा पाटील]] (काँग्रेस) <br> [[शरद पवार]] (बंडखोर काँग्रेस) <br> [[राष्ट्रपती राजवट]] || [[जनता पक्ष]]: ९९/२८८; काँग्रेस: ६९; काँग्रेस (आय): ६२ |- | सहावी विधानसभा || १९८० || शरद दिघे | [[ए.आर. अंतुले]] (काँग्रेस) <br> [[बाबासाहेब भोसले]] (काँग्रेस) <br> वसंतदादा पाटील (काँग्रेस) || काँग्रेस: १८६/२८८; शरद काँग्रेस: ४७; <br>जनता पक्ष: १७; भाजप: १४ |- | सातवी विधानसभा || १९८५ || शंकरराव जगताप | [[शिवाजीराव पाटील निलंगेकर]] (काँग्रेस) <br> शंकरराव चव्हाण (काँग्रेस) <br> शरद पवार (काँग्रेस) || काँग्रेस: १६१; शरद काँग्रेस: ५४; <br>जनता पक्ष: २०; भाजप: १६ |- | आठवी विधानसभा || १९९० || मधुकरराव चौधरी | शरद पवार (काँग्रेस) <br> [[सुधाकरराव नाईक]] (काँग्रेस) <br> शरद पवार (काँग्रेस) || काँग्रेस: १४१/२८८ <br>शिवसेना + भाजप: ५२+४२ |- | नववी विधानसभा || १९९५ || [[दत्ताजी नलावडे]] | [[मनोहर जोशी]] <br> [[नारायण राणे]] ([[शिवसेना]]) || शिवसेना: ७३ + भाजप: ६५; <br>काँग्रेस: ८०/२८८ |- | दहावी विधानसभा || १९९९ || अरूण गुजराथी | [[विलासराव देशमुख]] <br> [[सुशीलकुमार शिंदे]] (काँग्रेस) || काँग्रेस: ७५ <br>राष्ट्रवादी: ५८ <br> शिवसेना + भाजप: ६९+५६ |- | अकरावी विधानसभा || २००४ || बाबासाहेब कुपेकर | विलासराव देशमुख <br> [[अशोक चव्हाण]] (काँग्रेस) || काँग्रेस + राष्ट्रवादी: ६९+७१ <br> शिवसेना+भाजप: ६२+५४ |- | बारावी विधानसभा || २००९ || [[दिलीप वळसे पाटील|दिलीप वळसे-पाटील]] | [[अशोक चव्हाण]] <br> [[पृथ्वीराज चव्हाण]] (काँग्रेस) || काँग्रेस + राष्ट्रवादी: ८२+६३ <br> शिवसेना+भाजप = ४६+४६ <br>मनसे: १३ |- | तेरावी विधानसभा || २०१४ || [[हरिभाऊ बागडे]] | [[देवेंद्र फडणवीस]] (भाजप) || भाजप: १२२<br>शिवसेना: ६३<br>काँग्रेस: ४२<br>राष्ट्रवादी: ४१ मनसे ०१ |- | चौदावी विधानसभा ||२०१९ || [[ नाना पटोले ]]कॉग्रेस [[ नरहरी झिरवाळ ]] राष्ट्रवादी [[ राहुल नार्वेकर ]] भाजपा | [[देवेंद्र फडणवीस]](भाजप),<br> [[उद्धव ठाकरे]](शिवसेना),<br> [[एकनाथ शिंदे]] (शिवसेना),|| भाजप (१०६) <br>शिवसेना (५५)<br>काँग्रेस (४४)<br>राष्ट्रवादी (५३) मनसे (०१) |} == बाह्य दुवे == * महाराष्ट्र विधिमंडळाचे {{संकेतस्थळ|http://www.mls.org.in|अधिकृत संकेतस्थळ|इंग्लिश}} {{भारताची विधिमंडळे}} [[वर्ग:महाराष्ट्र शासन]] [[वर्ग:राज्यानुसार विधानसभा|महाराष्ट्र]] [[वर्ग:महाराष्ट्र विधानसभा| ]] hknslgwpr7dbsexmne6j0dlldbqpo58 2139223 2139221 2022-07-21T10:26:08Z संतोष गोरे 135680 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट विधिमंडळ | पार्श्वभूमी_रंग = #8FB7D3 | पाठ्य_रंग = | नाव = महाराष्ट्र विधानसभा | लिप्यंतर_नाव = | विधिमंडळ = १४वी महाराष्ट्र विधानसभा | चिन्ह_चित्र = Seal of Maharashtra.png | चिन्ह_रुंदी = | सभागृह_प्रकार = द्विस्तरीय प्रांतिक विधिमंडळ | पालक_विधिमंडळ = | सभागृहे = | नेता१_प्रकार = {{AutoLink|महाराष्ट्र विधानसभा अध्यक्ष|अध्यक्ष}} | नेता१ = राहुल नार्वेकर (०३ जुलै २०२२पासून) | पक्ष१ = [[भारतीय जनता पार्टी ]] | निवडणूक१ = २०१९ | नेता२_प्रकार = {{AutoLink|महाराष्ट्र विधानसभा अध्यक्ष|उपध्यक्ष}} | नेता२ = झिरवाळ नरहरी सिताराम (०९ मार्च २०२० पासून) | पक्ष२ = [[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष|एनसीपी]] | निवडणूक२ = २०१९ | नेता३_प्रकार = सभागृह नेता | नेता३ = [[एकनाथ शिंदे]] ({{AutoLink|महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री|मुख्यमंत्री}}) | पक्ष३ = [[शिवसेना]] | निवडणूक३= २०१९ | नेता४_प्रकार = सभागृह उप नेता | नेता४ = [[देवेंद्र फडणवीस ]] ({{AutoLink|महाराष्ट्राचे उप मुख्यमंत्री|उप मुख्यमंत्री}}) | पक्ष४ = [[भारतीय जनता पार्टी |भाजपा ]] | निवडणूक४= २०१९ | नेता५_प्रकार = विरोधी पक्षनेता | नेता५ = [[अजित पवार ]] | पक्ष५ = राष्ट्रवादी काँग्रेस पार्टी | निवडणूक५ = २०१९ | सदस्य = २८८ | सभागृह१ = | सभागृह२ = | सभागृह१_संरचना = | सभागृह१_संरचना_रुंदी = | सभागृह२_संरचना = | सभागृह२_संरचना_रुंदी = [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]] (१०६)<br/> [[शिवसेना]] (५५)<br/> [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस|काँग्रेस]] (४४)<br/> [[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष|राष्ट्रवादी]] (५३)<br/> [[शेतकरी कामगार पक्ष|शेकाप]] (१)<br/> [[बहुजन विकास आघाडी|बविआ]] (३)<br/> [[ऑल इंडिया मजलिस-ए-इत्तेहादुल मुस्लिमीन|एमआयएम]] (१)<br/>[[भारिप बहुजन महासंघ|भारिपबम]] (१)<br/> [[महाराष्ट्र नवनिर्माण सेना|मनसे]] (१)<br/> [[राष्ट्रीय समाज पक्ष|रासप]] (१)<br/> [[भारतीय कम्युनिस्ट पक्ष (मार्क्सवादी)|माकप]] (१)अपक्ष (८) रिक्त ( १) | राजकीय_गट२ = | समिती१ = | समिती२ = | संयुक्त_समिती = | मतदान_पद्धत१ = | मतदान_पद्धत२ = | मागील_निवडणूक१ = [[महाराष्ट्र विधानसभा निवडणूक २०१४|१५ ऑक्टोबर २०१४]] | मागील_निवडणूक२ = | सत्र_सभागृह_चित्र = Vidhan_bhavan_mumbai2.JPG | सत्र_सभागृह_चित्र_रुंदी = | बैठक_ठिकाण = [[मुंबई]], [[नागपूर]] | संकेतस्थळ = [http://www.mls.org.in/ महाराष्ट्र विधानसभा संकेतस्थळ] | तळटिपा = |सत्र_सभागृह_चित्र_२=Vidhan Bhavan (State Legislative Assembly) Nagpur - panoramio.jpg}} '''महाराष्ट्र विधानसभा''' हे [[महाराष्ट्र शासन]]ाच्या द्विस्तरीय प्रांतिक विधिमंडळामधील कनिष्ठ सभागृह आहे ([[महाराष्ट्र विधान परिषद]] हे वरिष्ठ सभागृह). विधानसभेचे कामकाज [[मुंबई]] येथून चालते. [[महाराष्ट्र विधानसभा सदस्य|विधानसभेची विद्यमान सदस्य संख्या]] २८८ आहे.व महाराष्ट्रात शिवसेना काँग्रेस व राष्ट्रवादी काँग्रेस प्रणीत महाराष्ट्र विकास आघाडीचे उद्धव बाळासाहेब ठाकरे यांच्या नेतृत्वाखालील सरकार अस्तित्वात आहे. २०१९ साली झालेल्या महाराष्ट्र विधानसभा निवडणुकीत कोणाला ही स्पष्ट बहुमत न मिळाल्याने काही काळ महाराष्ट्रात राष्ट्रपती राजवट लागू केली होती. त्यानंतर आगदी छुप्या पद्धतीने मुख्यमंत्री पदी आलेले [[देवेंद्र फडणवीस]], महाराष्ट्राचे सर्वात कमी कालावधीचे मुख्यमंत्री म्हणून नोंद झाली. व त्यानंतर [[उद्धव बाळासाहेब ठाकरे]] यांच्या नेतृत्वाखाली [[महाविकास आघाडी]] सत्तेत आली. त्यानंतर [[ एकनाथ शिंदे]] यांनी बंड केले होते त्यानंतर त्यांची मुख्यमंत्रीपदी निवड झाली शिवसेना व भाजपाचे सरकार आले [[चित्र:विधान भवन, मुंबई .jpg|इवलेसे]] == यादी == {| class="wikitable" border="1" |- ! क्रम !! निवडणूक वर्ष !! सभापती !! [[महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री|मुख्यमंत्री]] !! जागा |- | पहिली विधानसभा || इ.स. १९६० || सयाजी सिलम || [[यशवंतराव चव्हाण]] (काँग्रेस) || |- | दुसरी विधानसभा || १९६२ || [[त्र्यंबक शिवराम भारदे|त्र्यंबक शिवराम भारदे ऊर्फ बाळासाहेब भारदे]] | [[मारोतराव कन्नमवार]] <br> [[वसंतराव नाईक]] (काँग्रेस) || काँग्रेस: २१५/२६४; शेकाप: १५ |- | तिसरी विधानसभा || १९६७ || [[त्र्यंबक शिवराम भारदे]] || वसंतराव नाईक (काँग्रेस) || काँग्रेस: २०३/२७० |- | चौथी विधानसभा || १९७२ || [[एस.के. वानखेडे]] <br> बाळासाहेब देसाई | वसंतराव नाईक (काँग्रेस) <br> [[शंकरराव चव्हाण]] (काँग्रेस) <br> [[वसंतदादा पाटील]] (काँग्रेस) || काँग्रेस: २२२; शेकाप: ७ |- | पाचवी विधानसभा || १९७८ || [[शिवराज पाटील]] <br>प्राणलाल व्होरा |[[वसंतदादा पाटील]] (काँग्रेस) <br> [[शरद पवार]] (बंडखोर काँग्रेस) <br> [[राष्ट्रपती राजवट]] || [[जनता पक्ष]]: ९९/२८८; काँग्रेस: ६९; काँग्रेस (आय): ६२ |- | सहावी विधानसभा || १९८० || शरद दिघे | [[ए.आर. अंतुले]] (काँग्रेस) <br> [[बाबासाहेब भोसले]] (काँग्रेस) <br> वसंतदादा पाटील (काँग्रेस) || काँग्रेस: १८६/२८८; शरद काँग्रेस: ४७; <br>जनता पक्ष: १७; भाजप: १४ |- | सातवी विधानसभा || १९८५ || शंकरराव जगताप | [[शिवाजीराव पाटील निलंगेकर]] (काँग्रेस) <br> शंकरराव चव्हाण (काँग्रेस) <br> शरद पवार (काँग्रेस) || काँग्रेस: १६१; शरद काँग्रेस: ५४; <br>जनता पक्ष: २०; भाजप: १६ |- | आठवी विधानसभा || १९९० || मधुकरराव चौधरी | शरद पवार (काँग्रेस) <br> [[सुधाकरराव नाईक]] (काँग्रेस) <br> शरद पवार (काँग्रेस) || काँग्रेस: १४१/२८८ <br>शिवसेना + भाजप: ५२+४२ |- | नववी विधानसभा || १९९५ || [[दत्ताजी नलावडे]] | [[मनोहर जोशी]] <br> [[नारायण राणे]] ([[शिवसेना]]) || शिवसेना: ७३ + भाजप: ६५; <br>काँग्रेस: ८०/२८८ |- | दहावी विधानसभा || १९९९ || अरूण गुजराथी | [[विलासराव देशमुख]] <br> [[सुशीलकुमार शिंदे]] (काँग्रेस) || काँग्रेस: ७५ <br>राष्ट्रवादी: ५८ <br> शिवसेना + भाजप: ६९+५६ |- | अकरावी विधानसभा || २००४ || बाबासाहेब कुपेकर | विलासराव देशमुख <br> [[अशोक चव्हाण]] (काँग्रेस) || काँग्रेस + राष्ट्रवादी: ६९+७१ <br> शिवसेना+भाजप: ६२+५४ |- | बारावी विधानसभा || २००९ || [[दिलीप वळसे पाटील|दिलीप वळसे-पाटील]] | [[अशोक चव्हाण]] <br> [[पृथ्वीराज चव्हाण]] (काँग्रेस) || काँग्रेस + राष्ट्रवादी: ८२+६३ <br> शिवसेना+भाजप = ४६+४६ <br>मनसे: १३ |- | तेरावी विधानसभा || २०१४ || [[हरिभाऊ बागडे]] | [[देवेंद्र फडणवीस]] (भाजप) || भाजप: १२२<br>शिवसेना: ६३<br>काँग्रेस: ४२<br>राष्ट्रवादी: ४१ मनसे ०१ |- | चौदावी विधानसभा ||२०१९ || [[ नाना पटोले ]]कॉग्रेस [[ नरहरी झिरवाळ ]] राष्ट्रवादी [[ राहुल नार्वेकर ]] भाजपा | [[देवेंद्र फडणवीस]](भाजप),<br> [[उद्धव ठाकरे]](शिवसेना),<br> [[एकनाथ शिंदे]] (शिवसेना),|| भाजप (१०६) <br>शिवसेना (५५)<br>काँग्रेस (४४)<br>राष्ट्रवादी (५३) मनसे (०१) |} == बाह्य दुवे == * महाराष्ट्र विधिमंडळाचे {{संकेतस्थळ|http://www.mls.org.in|अधिकृत संकेतस्थळ|इंग्लिश}} {{भारताची विधिमंडळे}} [[वर्ग:महाराष्ट्र शासन]] [[वर्ग:राज्यानुसार विधानसभा|महाराष्ट्र]] [[वर्ग:महाराष्ट्र विधानसभा| ]] c3i4699nlh7ttvbqxkxx4l0ugswc2ta 2139233 2139223 2022-07-21T10:42:34Z Sandesh9822 66586 सुधारणा wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट विधिमंडळ | पार्श्वभूमी_रंग = #8FB7D3 | पाठ्य_रंग = | नाव = महाराष्ट्र विधानसभा | लिप्यंतर_नाव = | विधिमंडळ = १४वी महाराष्ट्र विधानसभा | चिन्ह_चित्र = Seal of Maharashtra.png | चिन्ह_रुंदी = | सभागृह_प्रकार = द्विस्तरीय प्रांतिक विधिमंडळ | पालक_विधिमंडळ = | सभागृहे = | नेता१_प्रकार = {{AutoLink|महाराष्ट्र विधानसभा अध्यक्ष|अध्यक्ष}} | नेता१ = राहुल नार्वेकर (०३ जुलै २०२२पासून) | पक्ष१ = [[भारतीय जनता पार्टी ]] | निवडणूक१ = २०१९ | नेता२_प्रकार = {{AutoLink|महाराष्ट्र विधानसभा अध्यक्ष|उपध्यक्ष}} | नेता२ = झिरवाळ नरहरी सिताराम (०९ मार्च २०२० पासून) | पक्ष२ = [[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष|एनसीपी]] | निवडणूक२ = २०१९ | नेता३_प्रकार = सभागृह नेता | नेता३ = [[एकनाथ शिंदे]] ({{AutoLink|महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री|मुख्यमंत्री}}) | पक्ष३ = [[शिवसेना]] | निवडणूक३= २०१९ | नेता४_प्रकार = सभागृह उप नेता | नेता४ = [[देवेंद्र फडणवीस ]] ({{AutoLink|महाराष्ट्राचे उप मुख्यमंत्री|उप मुख्यमंत्री}}) | पक्ष४ = [[भारतीय जनता पार्टी |भाजपा ]] | निवडणूक४= २०१९ | नेता५_प्रकार = विरोधी पक्षनेता | नेता५ = [[अजित पवार ]] | पक्ष५ = राष्ट्रवादी काँग्रेस पार्टी | निवडणूक५ = २०१९ | सदस्य = २८८ | सभागृह१ = | सभागृह२ = | सभागृह१_संरचना = | सभागृह१_संरचना_रुंदी = | सभागृह२_संरचना = | सभागृह२_संरचना_रुंदी = [[भारतीय जनता पक्ष|भाजप]] (१०६)<br/> [[शिवसेना]] (५५)<br/> [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस|काँग्रेस]] (४४)<br/> [[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष|राष्ट्रवादी]] (५३)<br/> [[शेतकरी कामगार पक्ष|शेकाप]] (१)<br/> [[बहुजन विकास आघाडी|बविआ]] (३)<br/> [[ऑल इंडिया मजलिस-ए-इत्तेहादुल मुस्लिमीन|एमआयएम]] (१)<br/>[[भारिप बहुजन महासंघ|भारिपबम]] (१)<br/> [[महाराष्ट्र नवनिर्माण सेना|मनसे]] (१)<br/> [[राष्ट्रीय समाज पक्ष|रासप]] (१)<br/> [[भारतीय कम्युनिस्ट पक्ष (मार्क्सवादी)|माकप]] (१)अपक्ष (८) रिक्त ( १) | राजकीय_गट२ = | समिती१ = | समिती२ = | संयुक्त_समिती = | मतदान_पद्धत१ = | मतदान_पद्धत२ = | मागील_निवडणूक१ = [[महाराष्ट्र विधानसभा निवडणूक २०१४|१५ ऑक्टोबर २०१४]] | मागील_निवडणूक२ = | सत्र_सभागृह_चित्र = Vidhan_bhavan_mumbai2.JPG | सत्र_सभागृह_चित्र_रुंदी = | बैठक_ठिकाण = [[मुंबई]], [[नागपूर]] | संकेतस्थळ = [http://www.mls.org.in/ महाराष्ट्र विधानसभा संकेतस्थळ] | तळटिपा = |सत्र_सभागृह_चित्र_२=Vidhan Bhavan (State Legislative Assembly) Nagpur - panoramio.jpg}} '''महाराष्ट्र विधानसभा''' हे [[महाराष्ट्र शासन]]ाच्या द्विस्तरीय प्रांतिक विधिमंडळामधील कनिष्ठ सभागृह आहे ([[महाराष्ट्र विधान परिषद]] हे वरिष्ठ सभागृह). विधानसभेचे कामकाज [[मुंबई]] येथून चालते. [[महाराष्ट्र विधानसभा सदस्य|विधानसभेची विद्यमान सदस्य संख्या]] २८८ आहे. महाराष्ट्रात शिवसेना व भाजप यांच्या नेतृत्वाखालील सरकार अस्तित्वात आहे. [[चित्र:विधान भवन, मुंबई .jpg|इवलेसे]] २०१९ च्या महाराष्ट्र विधानसभा निवडणुकीत कोणाला ही स्पष्ट बहुमत न मिळाल्याने काही काळ महाराष्ट्रात राष्ट्रपती राजवट लागू केली होती. त्यानंतर अगदी छुप्या पद्धतीने मुख्यमंत्री पदी आलेले [[देवेंद्र फडणवीस]], महाराष्ट्राचे सर्वात कमी कालावधीचे मुख्यमंत्री म्हणून नोंद झाली. व त्यानंतर थोड्याच दिवसांत [[उद्धव बाळासाहेब ठाकरे]] यांच्या नेतृत्वाखाली [[महाविकास आघाडी]] सत्तेत आली. त्यानंतर जून-जुलै २०२२ मध्ये शिवसेना आमदार [[एकनाथ शिंदे]] यांनी बंड केले, आणि शिवसेना आणि भाजप यांच्या नेतृत्वाखालील सरकार महाराष्ट्रात स्थापन झाले. शिंदेंची मुख्यमंत्रीपदी पदी तर देवेंद्र फडस फडणवीस यांचे उपमुख्यमंत्री पदी निवड झाली. == यादी == {| class="wikitable" border="1" |- ! क्रम !! निवडणूक वर्ष !! सभापती !! [[महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री|मुख्यमंत्री]] !! जागा |- | पहिली विधानसभा || इ.स. १९६० || सयाजी सिलम || [[यशवंतराव चव्हाण]] (काँग्रेस) || |- | दुसरी विधानसभा || १९६२ || [[त्र्यंबक शिवराम भारदे|त्र्यंबक शिवराम भारदे ऊर्फ बाळासाहेब भारदे]] | [[मारोतराव कन्नमवार]] <br> [[वसंतराव नाईक]] (काँग्रेस) || काँग्रेस: २१५/२६४; शेकाप: १५ |- | तिसरी विधानसभा || १९६७ || [[त्र्यंबक शिवराम भारदे]] || वसंतराव नाईक (काँग्रेस) || काँग्रेस: २०३/२७० |- | चौथी विधानसभा || १९७२ || [[एस.के. वानखेडे]] <br> बाळासाहेब देसाई | वसंतराव नाईक (काँग्रेस) <br> [[शंकरराव चव्हाण]] (काँग्रेस) <br> [[वसंतदादा पाटील]] (काँग्रेस) || काँग्रेस: २२२; शेकाप: ७ |- | पाचवी विधानसभा || १९७८ || [[शिवराज पाटील]] <br>प्राणलाल व्होरा |[[वसंतदादा पाटील]] (काँग्रेस) <br> [[शरद पवार]] (बंडखोर काँग्रेस) <br> [[राष्ट्रपती राजवट]] || [[जनता पक्ष]]: ९९/२८८; काँग्रेस: ६९; काँग्रेस (आय): ६२ |- | सहावी विधानसभा || १९८० || शरद दिघे | [[ए.आर. अंतुले]] (काँग्रेस) <br> [[बाबासाहेब भोसले]] (काँग्रेस) <br> वसंतदादा पाटील (काँग्रेस) || काँग्रेस: १८६/२८८; शरद काँग्रेस: ४७; <br>जनता पक्ष: १७; भाजप: १४ |- | सातवी विधानसभा || १९८५ || शंकरराव जगताप | [[शिवाजीराव पाटील निलंगेकर]] (काँग्रेस) <br> शंकरराव चव्हाण (काँग्रेस) <br> शरद पवार (काँग्रेस) || काँग्रेस: १६१; शरद काँग्रेस: ५४; <br>जनता पक्ष: २०; भाजप: १६ |- | आठवी विधानसभा || १९९० || मधुकरराव चौधरी | शरद पवार (काँग्रेस) <br> [[सुधाकरराव नाईक]] (काँग्रेस) <br> शरद पवार (काँग्रेस) || काँग्रेस: १४१/२८८ <br>शिवसेना + भाजप: ५२+४२ |- | नववी विधानसभा || १९९५ || [[दत्ताजी नलावडे]] | [[मनोहर जोशी]] <br> [[नारायण राणे]] ([[शिवसेना]]) || शिवसेना: ७३ + भाजप: ६५; <br>काँग्रेस: ८०/२८८ |- | दहावी विधानसभा || १९९९ || अरूण गुजराथी | [[विलासराव देशमुख]] <br> [[सुशीलकुमार शिंदे]] (काँग्रेस) || काँग्रेस: ७५ <br>राष्ट्रवादी: ५८ <br> शिवसेना + भाजप: ६९+५६ |- | अकरावी विधानसभा || २००४ || बाबासाहेब कुपेकर | विलासराव देशमुख <br> [[अशोक चव्हाण]] (काँग्रेस) || काँग्रेस + राष्ट्रवादी: ६९+७१ <br> शिवसेना+भाजप: ६२+५४ |- | बारावी विधानसभा || २००९ || [[दिलीप वळसे पाटील|दिलीप वळसे-पाटील]] | [[अशोक चव्हाण]] <br> [[पृथ्वीराज चव्हाण]] (काँग्रेस) || काँग्रेस + राष्ट्रवादी: ८२+६३ <br> शिवसेना+भाजप = ४६+४६ <br>मनसे: १३ |- | तेरावी विधानसभा || २०१४ || [[हरिभाऊ बागडे]] | [[देवेंद्र फडणवीस]] (भाजप) || भाजप: १२२<br>शिवसेना: ६३<br>काँग्रेस: ४२<br>राष्ट्रवादी: ४१ मनसे ०१ |- | चौदावी विधानसभा ||२०१९ || [[ नाना पटोले ]]कॉग्रेस [[ नरहरी झिरवाळ ]] राष्ट्रवादी [[ राहुल नार्वेकर ]] भाजपा | [[देवेंद्र फडणवीस]](भाजप),<br> [[उद्धव ठाकरे]](शिवसेना),<br> [[एकनाथ शिंदे]] (शिवसेना),|| भाजप (१०६) <br>शिवसेना (५५)<br>काँग्रेस (४४)<br>राष्ट्रवादी (५३) मनसे (०१) |} == बाह्य दुवे == * महाराष्ट्र विधिमंडळाचे {{संकेतस्थळ|http://www.mls.org.in|अधिकृत संकेतस्थळ|इंग्लिश}} {{भारताची विधिमंडळे}} [[वर्ग:महाराष्ट्र शासन]] [[वर्ग:राज्यानुसार विधानसभा|महाराष्ट्र]] [[वर्ग:महाराष्ट्र विधानसभा| ]] c1lu6w9wvmbt5y8w63ac7jgn6c9fwp9 0 14983 2139068 2109732 2022-07-20T21:11:40Z 2401:4900:503D:EC4B:3E11:A076:1867:4825 wikitext text/x-wiki {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = शहाजीराजे भोसले | पदवी = | चित्र =Shahajiraje Bhosale.jpg | चित्र _शीर्षक = शहाजीराजे भोसले | राजध्वज_चित्र = | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डॊंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]] पर्यंत | राजधानी = | पूर्ण_नाव = शहाजीराजे मालोजीराजे भोसले | इतर_पदव्या = सरलष्कर,महाराज फरझन्द. | जन्म_दिनांक = [[मार्च १५]], [[इ.स. १५९४]]{{संदर्भ हवा}}{वेरूळ घृष्णेश्वर} | जन्म_स्थान = | मृत्यू_दिनांक = [[जानेवारी २३]],[[इ.स. १६६४]] | मृत्यू_स्थान = होदिगेरे (चन्नागरी जवळ) | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[व्यंकोजी भोसले]] तंजावुर <br> [[छत्रपती शिवाजीराजे भोसले]] पुणे | वडील = [[मालोजीराजे भोसले]] | आई = उमाबाई | भाऊ = [[शरीफजीराजे भोसले]] | पत्नी = [[जिजाबाई]] तुकाबाई | संतती = [[संभाजीराजे भोसले (थोरले)]], <br />[[छत्रपती शिवाजीराजे भोसले]],<br>[[व्यंकोजी भोसले]],<br>कोयाजी,<br> सन्ताजी | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = | राजचलन = [[होन]] | तळटिपा = |}} '''शहाजीराजे भोसले''' हे पराक्रम, युद्धप्रसंगीची बुद्धिमत्ता, उत्तम प्रशासन, व स्वतंत्र राज्यकारभार या मूलभूत गुण-कौशल्य असलेले ऐतिहासिक व्यक्तिमत्त्व होते. ==शाहाजी राजांचा जन्म== मालोजी भोसले यांची पत्नी दीपाबाई (उमाबाई)हिच्या पोटी सिंदखेड इथे शहाजी यांचा जन्म १५ मार्च १५९४ रोजी झाला.(शहाजींच्या जन्मतारखेबद्दल इतिहासकारांत मतभेद आहेत.) काहींच्या मते मालोजी भोसले यांची मुख्य राणी उमव्वा साठे यांची कन्या उमा ही असून तिच्या पोटी शहाजी व शरीफजी यांचा जन्म झाला. तर काहींच्या मते फलटणच्या वणगोजी निंबाळकर यांची कन्या दीपा ह्या शहाजी व शरीफजी यांच्या माता होत.<ref>शिवराज्य, लेखक.इतिहास संशोधक [[मा.म.देशमुख]] पृष्ठ २३</ref> ==पार्श्वभूमी== [[राजस्थान]]च्या [[चित्तोडगड]]च्या संग्रामात [[अल्लाउद्दीन खिलजी]]शी लढताना [[राणा लक्ष्मणसिंह]] नावाचा सेनानी आपल्या सात मुलांसह धारातीर्थी पडला. पुढे याच वंशातील भैरोसिंह उर्फ भोसाजी महान कार्य करून गेले. त्यांच्यामुळेच या वंशाला पुढे ‘भोसले’ हे नाव प्राप्त झाले. याच वंशात पुढे वेरुळस्थित [[बाबाजीराजे भोसले]] यांच्या घरात [[मालोजीराजे भोसले]] आणि [[उमाबाई भोसले]] यांच्या पोटी शहाजीराजे यांचा जन्म झाला. त्यांच्या जन्माच्या वेळी त्यांच्या मातोश्री उमाबाईंनी अहमदनगरजवळील शहाशरीफ पीराला (अहमदनगर जवळील मुकुंदनगर भागात तारकपूर बस स्टँडपाशी) नवस बोलल्यामुळे त्यांनी आपल्या दोन्ही मुलांची नावे शहाजी व शरीफजी अशी ठेवली. पुढे सिंदखेडराजा येथील [[लखुजीराव जाधव]] यांच्या मुलीशी म्हणजेच जिजाबाईंशी शहाजीराजे यांचा डिसेंबर [[इ.स. १६०५]] मध्ये विवाह झाला. या वेळी लखुजीराव व मालोजीराजे हे दोघेही निजामशाहीत होते. पुढे लगेचच मालोजीराजांचा दुर्दैवी मृत्यू झाला. कालांतराने जसेजसे शहाजीराजे मोठे होत गेले, तसतशी पराक्रम, राजकारण, मुत्सद्देगिरी या बाबतीत त्यांची कीर्ती वाढत सर्वदूर पसरत गेली. ==अहमदनगरच्या निजामशाहीत== [[मालोजीराजे भोसले]] आपला भाऊ [[विठोजीराजे भोसले]] इ.स.१५७७ मध्ये सहकुटुंब सिंदखेड येथे लाखुजीराजे जाधव यांच्याकडे नोकरीस आले होते. तद्नंतर शहाजींचे पिता मालोजीराजे यांनी लखुजीराजे जाधव यांची नोकरी सोडून इ.स. १५९९ साली अहमदनगरच्या निजामाची नोकरी मिळवली. ==भातवडीचे युद्ध == मुघल शहेनशाहने [[इ.स.१६२४]] लष्कर खानला १.२ लाखाचे सैन्यासह निजामशाही संम्पवण्यासाठी दक्षिणेस पाठविले, त्यास आदिलशहा ८० हजाराचे सैन्य घेऊन मिळाला. शहाजीराजांकडे २० हजाराचे सैन्य होते. त्यातील् १० हजार अहमदनगरच्या रक्षणासाठी ठेवून, १० हजार त्यांनी स्वतःकडे ठेवले. एवढ्या मोठ्या सैन्याला प्रचंड पाणी लागेल म्हणून मुघल आणि आदिलशाही सैन्याने उत्तर-दक्षिण वहाणाऱ्या मेखरी नदीजवळ भातवडी येथे छावणी उभी केली. एरवी दुष्काळी असलेल्या अहमदनगरला तेव्हा चांगला पाऊस झाला होता. शहाजीराजांनी छावणीच्या उत्तरेस धरणाला असे तडे पाडले, की रात्री झोपलेल्या मुघल आणि आदिलशाही छावणीला काही कळण्यापूर्वीच छावणीची वाताहात झाली. अनेक योद्धे शहाजीराजांचे बंदी झाले, अणि शहाजीराजांचे नाव भारतवर्षात दुमदुमले. याच लढाईत शहाजीराजांचे बंधू शरीफजी धारातीर्थी पडले. भातवडी हे गावं अहमदनगर पासून १५ किमी अंतरावर आहें. ==निजामशाहीची अखेर== नंतर निजामशाही वजीर, . फतेह खान,जहान खानने, निजामाला मारले, आणि शहाजीराजाना निजामशाहीसाठी मिळवले. शहाजहानने दरम्यान निजामशाहीतील सगळ्या पुरुषाना ठार करवले. उद्देश असा की निजामशहीला वारस रहाणार नाही. तेव्हा शहाजीराजानी, निजामाच्या नात्यातील छोट्या मुर्तझाला गादीवर बसवून स्वतः कारभार हाती घेतला, व जणू स्वतःवरच छत्र धारण केले. ही घटना [[अहमदनगर]] जिल्ह्यातील, [[संगमनेर]] तालुक्यातील [[पेमगिरी]] किल्ल्यावर घडली. त्यांचा हा स्वतंत्र राज्यकारभार जवळजवळ ३ वर्षे टिकला होता. त्यानी मुर्तझाच्या आईला त्याच्या सुरक्षिततेची हमी दिली. दिल्लीचा बादशहा शहाजहानने ४८,००० सैन्य निजामशाही, आदिलशाही संपवण्यासाठी पाठवले तेव्हा घाबरून आदिलशहा, शहाजहानला मिळाला. शहाजी व निजामशाहीचा टिकाव लागणे शक्य नव्हते, तरीही शहाजीने नेटाने लढा चालू ठेवला. दरम्यान छोटा मुर्तझा शहाजहानच्या हाती लागला. तेव्हा त्याच्या सुरक्षिततेसाठी आणि त्याच्या आईला दिलेल्या शब्दासाठी त्यांनी शहाजहानशी तह केला. या तहांतर्गत मुर्तझा शहाजहानकडे सुरक्षित राहील आणि शहाजी आदिलशाहीला मिळेल. शहाजहानने सावधगिरी म्हणून शहाजीराजांना दक्षिणेला [[बंगळूर]]ची जहागिरी दिली. बॅंगलोर [[विजयनगरचे साम्राज्य|विजयनगर साम्राज्य]] जे एक जहागिरदार, केम्पे गौड़ा 1 यांचेद्वारे 1537 मध्ये स्थापित केले गेले होते, त्यांनी विजयनगर साम्राज्यामधून स्वातंत्र्याची घोषणा केली होती, त्याला 1638 मध्ये त्यांच्या उपसेनापती, शाहजी भोसले यांच्यासोबत रानादुल्ला खान यांच्या नेतृत्वाखाली एक बड़ी आदिलशाही बीजापुर सेना द्वारे बेंगलोरवर कब्जा केला गेला होता, ज्यांनी केंम्पे गौड़ा 3 यांना पराजित केले होते आणि बेंगलोरचे शाहजी यांना जहागिर (संपत्ती) च्या स्वरूपात बहाल केली ‌गेली‌ होती. आदिलशाहीत असताना शहाजीराजांनी पुणे परगणा निजामशाहीकडून काबीज केला होता तोही त्यांच्याकडेच ठेवला. शहाजीराजांना बंगळूरचा प्रदेश फार आवडला. शहाजीराजे व त्यांचे थोरले चिरंजीव संभाजीराजे यांनी आपल्या मनातील स्वराज्य संकल्पनेला मूर्त स्वरूप देण्याचे या ठिकाणी ठरविले. शहाजी मुळातच उत्तम प्रशासक व पराक्रमी योद्धे होते. त्यानी दक्षिणेतील राजांवर विजय मिळवून दक्षिणेला आदिलशहीचा विस्तार केला. पण हे करताना त्या हरलेल्या राजाना शिक्षा किंवा देहदंड न करता त्याना मांडलिक केले. त्यामुळे गरज पडली तेव्हा हे राजे शहाजींच्या मदतीला आले. == हिंदवी स्वराज्य == शहाजीराजांनी आपले पुत्र शिवाजी महाराजांना पुण्यात आपल्या जहागिरीवर स्वतंत्र कारभार चालविण्यासाठी पाठवून स्वराज्य स्थापनेसाठी बरीच अनुकूल परिस्थिती निर्माण करून दिली. शिवाजीराजांबरोबर [[दादोजी कोंडदेव]], [[बाजी पासलकर]], [[रघुनाथ बल्लाळ अत्रे]], [[कान्होजी जेधे नाईक]] व सातारचे [[शिंदे देशमुख]] हेही पुण्यात आले. राज्यकारभारासाठीची आवश्यक राजमुद्राही शहाजीराजांनीच शिवरायांना दिली. शिवाजीच्या वाढत्या कारवायांना पायबंद घालण्यासाठी आणि शहाजीराजांची यांस फूस आहे या संशयाने आदिलशाहीने, मुख्य वजीर नवाब मुस्तफाखान याने [[बाजी घोरपडे]], [[मंबाजी भोसले]], [[बाजी पवार]], [[बाळाजी हैबतराव]], [[फतहखान]], [[आझमखान]] यांच्या साहाय्याने शहाजीराजांना दगा देऊन कर्नाटकातील जिंजीजवळ कैद केले. साखळदंडांनी बांधून भर विजापुरातून शहाजीराजांना दरबारात हजर करण्यात आले. तो दिवस होता २५ जुलै, [[इ.स. १६४८]] चा. हे कळताच शिवाजी महाराजांनी मुत्सद्दीपणाने राजकारण करत दिल्लीत मोगल सुलतान शहाजहानला एक पत्र पाठवले. स्वतः आपण व आपले पिता शहाजीराजे हे दिल्लीपतीची चाकरी करू इच्छितात असे त्यांनीहिले. या बदल्यात शहाजीराजांची विजापूरच्या कैदेतून मुक्तता करावी ही अट घातली. अशा प्रकारे शिवाजी महाराजांनी शहाजीराजांच्या सुटकेसाठी दिल्लीच्या बादशहाला मधाचे बोट लावले होते. हा प्रयत्न यशस्वी ठरला. शहाजीराजांची दि. १६ मे, [[इ.स. १६४९]] रोजी सन्मानपूर्वक सुटका झाली. अफझलखान स्वराज्यावर चालून आला तेव्हा, अफझलखानाच्या दगाबाजी माहिती असल्याने शहाजीराजेंनी १७,००० फौज विजापूर बाहेर खडी ठेवली होती. शहाजीराजांच्या कारकिर्दीचा आढावा घेतला असता असे लक्षात येते की त्यांनी स्वाभिमान राखत [[आदिलशाही]], [[मुघल साम्राज्य|मुघलशाही]] व [[निजामशाही]] - या सर्व सत्ताधीशांकडे काम केले. त्यांच्या कारकिर्दीचे महत्त्वाचे टप्पे पुढीलप्रमाणे, *[[इ.स. १६२५]] ते [[इ.स. १६२८]] - [[आदिलशाही]] *[[इ.स. १६२८]] ते [[इ.स. १६२९]] - [[निजामशहा (अहमदनगर)|निजामशाही]] *[[इ.स. १६३०]] ते [[इ.स. १६३३]] - [[मुघल साम्राज्य|मुघलशाही]] *[[इ.स. १६३३]] ते [[इ.स. १६३६]] - [[निजामशहा (अहमदनगर)|निजामशाही]] *[[इ.स. १६३६]] ते [[इ.स. १६६४]] - [[आदिलशाही]] पुढे [[इ.स. १६६१]]-[[इ.स. १६६२]] दरम्यान शहाजीराजे महाराष्ट्रात आले होते. त्यांनी त्यानंतरचा काही काळ शिवाजीराजे व जिजाबाईंसमवेत घालवला. आपण लावलेल्या स्वराज्याच्या रोपट्याचा आज विशाल वटवृक्ष झाल्याचे पाहून ते धन्य झाले. काही काळानंतर ते पुन्हा आपल्या जहागिरीत परतले. माघ शुद्ध ५, म्हणजेच २३ जानेवारी,[[इ.स. १६६४]] रोजी होदेगिरीच्या जंगलात शिकारीला गेले असताना त्यांच्या घोड्याचा एका वृक्षवेलीमध्ये पाय अडकला व ते खाली कोसळले आणि त्यातच त्यांचा दुर्दैवी मृत्यू झाला. शिवाजी महाराजांचे सावत्र भाऊ व्यंकोजीराजांनी राजपरंपरेप्रमाणे शहाजीराजांची उत्तरक्रिया केली व समाधी शिमोग्याजवळ होदेगिरी (जिल्हा दावणगिरी- कर्नाटक) येथे बांधली.<ref>[http://maharashtratimes.indiatimes.com/articleshow/3129505.cms? काळ, काम आणि वेग यातीलच ही शर्यत]</ref> =वारसा= शहाजीराजे आपल्या कारकीर्दित निजाम, मुघल आणि आदिल सत्तेत सरदार म्हणून राहिले तरी त्यान्ची महत्त्वाकांक्षा स्वतंत्र राज्य स्थापनेची होती. त्यानी तसा दोनदा प्रयत्न केला, पण त्यास यश नाही आले. त्यान्चे स्वप्न त्यांचे पुत्र [[शिवाजी राजे]] (महाराष्ट्र) आणि [[व्यंकोजी राजे]] (तन्जावुर) यानी प्रत्यक्षात आणले. =संदर्भ= {{संदर्भयादी}} * "[[राजा शिवछत्रपती]]", लेखक : [[बळवंत मोरेश्वर पुरंदरे|बाबासाहेब पुरंदरे]] * "http://en.wikipedia.org/wiki/Shahaji" {{मराठा साम्राज्य}}स्वराज्यजननी जिजामाता मालिका [[वर्ग:भोसले घराणे]] [[वर्ग:ऐतिहासिक व्यक्ती]] [[वर्ग:निजामशाही]] [[वर्ग:इ.स. १५९४ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १६६४ मधील मृत्यू]] 8ifhfm4i1mxx4frkmr055akzvwdk66n 2139231 2139068 2022-07-21T10:38:03Z संतोष गोरे 135680 wikitext text/x-wiki {{इतिहासलेखन}} {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = शहाजीराजे भोसले | पदवी = | चित्र =Shahajiraje Bhosale.jpg | चित्र _शीर्षक = शहाजीराजे भोसले | राजध्वज_चित्र = | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = | राज्यारोहण = | राज्याभिषेक = | राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डॊंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]] पर्यंत | राजधानी = | पूर्ण_नाव = शहाजीराजे मालोजीराजे भोसले | इतर_पदव्या = सरलष्कर,महाराज फरझन्द. | जन्म_दिनांक = [[मार्च १५]], [[इ.स. १५९४]]{{संदर्भ हवा}} | जन्म_स्थान = वेरूळ, घृष्णेश्वर | मृत्यू_दिनांक = [[जानेवारी २३]],[[इ.स. १६६४]] | मृत्यू_स्थान = होदिगेरे (चन्नागरी जवळ) | पूर्वाधिकारी = | राजपद_वारस = | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = [[व्यंकोजी भोसले]] तंजावुर <br> [[छत्रपती शिवाजीराजे भोसले]] पुणे | वडील = [[मालोजीराजे भोसले]] | आई = उमाबाई | भाऊ = [[शरीफजीराजे भोसले]] | पत्नी = [[जिजाबाई]] तुकाबाई | संतती = [[संभाजीराजे भोसले (थोरले)]], <br />[[छत्रपती शिवाजीराजे भोसले]],<br>[[व्यंकोजी भोसले]],<br>कोयाजी,<br> सन्ताजी | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = | राजचलन = [[होन]] | तळटिपा = |}} '''शहाजीराजे भोसले''' हे पराक्रम, युद्धप्रसंगीची बुद्धिमत्ता, उत्तम प्रशासन, व स्वतंत्र राज्यकारभार या मूलभूत गुण-कौशल्य असलेले ऐतिहासिक व्यक्तिमत्त्व होते. ==शाहाजी राजांचा जन्म== मालोजी भोसले यांची पत्नी दीपाबाई (उमाबाई)हिच्या पोटी सिंदखेड इथे शहाजी यांचा जन्म १५ मार्च १५९४ रोजी झाला.(शहाजींच्या जन्मतारखेबद्दल इतिहासकारांत मतभेद आहेत.) काहींच्या मते मालोजी भोसले यांची मुख्य राणी उमव्वा साठे यांची कन्या उमा ही असून तिच्या पोटी शहाजी व शरीफजी यांचा जन्म झाला. तर काहींच्या मते फलटणच्या वणगोजी निंबाळकर यांची कन्या दीपा ह्या शहाजी व शरीफजी यांच्या माता होत.<ref>शिवराज्य, लेखक.इतिहास संशोधक [[मा.म.देशमुख]] पृष्ठ २३</ref> ==पार्श्वभूमी== [[राजस्थान]]च्या [[चित्तोडगड]]च्या संग्रामात [[अल्लाउद्दीन खिलजी]]शी लढताना [[राणा लक्ष्मणसिंह]] नावाचा सेनानी आपल्या सात मुलांसह धारातीर्थी पडला. पुढे याच वंशातील भैरोसिंह उर्फ भोसाजी महान कार्य करून गेले. त्यांच्यामुळेच या वंशाला पुढे ‘भोसले’ हे नाव प्राप्त झाले. याच वंशात पुढे वेरुळस्थित [[बाबाजीराजे भोसले]] यांच्या घरात [[मालोजीराजे भोसले]] आणि [[उमाबाई भोसले]] यांच्या पोटी शहाजीराजे यांचा जन्म झाला. त्यांच्या जन्माच्या वेळी त्यांच्या मातोश्री उमाबाईंनी अहमदनगरजवळील शहाशरीफ पीराला (अहमदनगर जवळील मुकुंदनगर भागात तारकपूर बस स्टँडपाशी) नवस बोलल्यामुळे त्यांनी आपल्या दोन्ही मुलांची नावे शहाजी व शरीफजी अशी ठेवली. पुढे सिंदखेडराजा येथील [[लखुजीराव जाधव]] यांच्या मुलीशी म्हणजेच जिजाबाईंशी शहाजीराजे यांचा डिसेंबर [[इ.स. १६०५]] मध्ये विवाह झाला. या वेळी लखुजीराव व मालोजीराजे हे दोघेही निजामशाहीत होते. पुढे लगेचच मालोजीराजांचा दुर्दैवी मृत्यू झाला. कालांतराने जसेजसे शहाजीराजे मोठे होत गेले, तसतशी पराक्रम, राजकारण, मुत्सद्देगिरी या बाबतीत त्यांची कीर्ती वाढत सर्वदूर पसरत गेली. ==अहमदनगरच्या निजामशाहीत== [[मालोजीराजे भोसले]] आपला भाऊ [[विठोजीराजे भोसले]] इ.स.१५७७ मध्ये सहकुटुंब सिंदखेड येथे लाखुजीराजे जाधव यांच्याकडे नोकरीस आले होते. तद्नंतर शहाजींचे पिता मालोजीराजे यांनी लखुजीराजे जाधव यांची नोकरी सोडून इ.स. १५९९ साली अहमदनगरच्या निजामाची नोकरी मिळवली. ==भातवडीचे युद्ध == मुघल शहेनशाहने [[इ.स.१६२४]] लष्कर खानला १.२ लाखाचे सैन्यासह निजामशाही संम्पवण्यासाठी दक्षिणेस पाठविले, त्यास आदिलशहा ८० हजाराचे सैन्य घेऊन मिळाला. शहाजीराजांकडे २० हजाराचे सैन्य होते. त्यातील् १० हजार अहमदनगरच्या रक्षणासाठी ठेवून, १० हजार त्यांनी स्वतःकडे ठेवले. एवढ्या मोठ्या सैन्याला प्रचंड पाणी लागेल म्हणून मुघल आणि आदिलशाही सैन्याने उत्तर-दक्षिण वहाणाऱ्या मेखरी नदीजवळ भातवडी येथे छावणी उभी केली. एरवी दुष्काळी असलेल्या अहमदनगरला तेव्हा चांगला पाऊस झाला होता. शहाजीराजांनी छावणीच्या उत्तरेस धरणाला असे तडे पाडले, की रात्री झोपलेल्या मुघल आणि आदिलशाही छावणीला काही कळण्यापूर्वीच छावणीची वाताहात झाली. अनेक योद्धे शहाजीराजांचे बंदी झाले, अणि शहाजीराजांचे नाव भारतवर्षात दुमदुमले. याच लढाईत शहाजीराजांचे बंधू शरीफजी धारातीर्थी पडले. भातवडी हे गावं अहमदनगर पासून १५ किमी अंतरावर आहें. ==निजामशाहीची अखेर== नंतर निजामशाही वजीर, . फतेह खान,जहान खानने, निजामाला मारले, आणि शहाजीराजाना निजामशाहीसाठी मिळवले. शहाजहानने दरम्यान निजामशाहीतील सगळ्या पुरुषाना ठार करवले. उद्देश असा की निजामशहीला वारस रहाणार नाही. तेव्हा शहाजीराजानी, निजामाच्या नात्यातील छोट्या मुर्तझाला गादीवर बसवून स्वतः कारभार हाती घेतला, व जणू स्वतःवरच छत्र धारण केले. ही घटना [[अहमदनगर]] जिल्ह्यातील, [[संगमनेर]] तालुक्यातील [[पेमगिरी]] किल्ल्यावर घडली. त्यांचा हा स्वतंत्र राज्यकारभार जवळजवळ ३ वर्षे टिकला होता. त्यानी मुर्तझाच्या आईला त्याच्या सुरक्षिततेची हमी दिली. दिल्लीचा बादशहा शहाजहानने ४८,००० सैन्य निजामशाही, आदिलशाही संपवण्यासाठी पाठवले तेव्हा घाबरून आदिलशहा, शहाजहानला मिळाला. शहाजी व निजामशाहीचा टिकाव लागणे शक्य नव्हते, तरीही शहाजीने नेटाने लढा चालू ठेवला. दरम्यान छोटा मुर्तझा शहाजहानच्या हाती लागला. तेव्हा त्याच्या सुरक्षिततेसाठी आणि त्याच्या आईला दिलेल्या शब्दासाठी त्यांनी शहाजहानशी तह केला. या तहांतर्गत मुर्तझा शहाजहानकडे सुरक्षित राहील आणि शहाजी आदिलशाहीला मिळेल. शहाजहानने सावधगिरी म्हणून शहाजीराजांना दक्षिणेला [[बंगळूर]]ची जहागिरी दिली. बॅंगलोर [[विजयनगरचे साम्राज्य|विजयनगर साम्राज्य]] जे एक जहागिरदार, केम्पे गौड़ा 1 यांचेद्वारे 1537 मध्ये स्थापित केले गेले होते, त्यांनी विजयनगर साम्राज्यामधून स्वातंत्र्याची घोषणा केली होती, त्याला 1638 मध्ये त्यांच्या उपसेनापती, शाहजी भोसले यांच्यासोबत रानादुल्ला खान यांच्या नेतृत्वाखाली एक बड़ी आदिलशाही बीजापुर सेना द्वारे बेंगलोरवर कब्जा केला गेला होता, ज्यांनी केंम्पे गौड़ा 3 यांना पराजित केले होते आणि बेंगलोरचे शाहजी यांना जहागिर (संपत्ती) च्या स्वरूपात बहाल केली ‌गेली‌ होती. आदिलशाहीत असताना शहाजीराजांनी पुणे परगणा निजामशाहीकडून काबीज केला होता तोही त्यांच्याकडेच ठेवला. शहाजीराजांना बंगळूरचा प्रदेश फार आवडला. शहाजीराजे व त्यांचे थोरले चिरंजीव संभाजीराजे यांनी आपल्या मनातील स्वराज्य संकल्पनेला मूर्त स्वरूप देण्याचे या ठिकाणी ठरविले. शहाजी मुळातच उत्तम प्रशासक व पराक्रमी योद्धे होते. त्यानी दक्षिणेतील राजांवर विजय मिळवून दक्षिणेला आदिलशहीचा विस्तार केला. पण हे करताना त्या हरलेल्या राजाना शिक्षा किंवा देहदंड न करता त्याना मांडलिक केले. त्यामुळे गरज पडली तेव्हा हे राजे शहाजींच्या मदतीला आले. == हिंदवी स्वराज्य == शहाजीराजांनी आपले पुत्र शिवाजी महाराजांना पुण्यात आपल्या जहागिरीवर स्वतंत्र कारभार चालविण्यासाठी पाठवून स्वराज्य स्थापनेसाठी बरीच अनुकूल परिस्थिती निर्माण करून दिली. शिवाजीराजांबरोबर [[दादोजी कोंडदेव]], [[बाजी पासलकर]], [[रघुनाथ बल्लाळ अत्रे]], [[कान्होजी जेधे नाईक]] व सातारचे [[शिंदे देशमुख]] हेही पुण्यात आले. राज्यकारभारासाठीची आवश्यक राजमुद्राही शहाजीराजांनीच शिवरायांना दिली. शिवाजीच्या वाढत्या कारवायांना पायबंद घालण्यासाठी आणि शहाजीराजांची यांस फूस आहे या संशयाने आदिलशाहीने, मुख्य वजीर नवाब मुस्तफाखान याने [[बाजी घोरपडे]], [[मंबाजी भोसले]], [[बाजी पवार]], [[बाळाजी हैबतराव]], [[फतहखान]], [[आझमखान]] यांच्या साहाय्याने शहाजीराजांना दगा देऊन कर्नाटकातील जिंजीजवळ कैद केले. साखळदंडांनी बांधून भर विजापुरातून शहाजीराजांना दरबारात हजर करण्यात आले. तो दिवस होता २५ जुलै, [[इ.स. १६४८]] चा. हे कळताच शिवाजी महाराजांनी मुत्सद्दीपणाने राजकारण करत दिल्लीत मोगल सुलतान शहाजहानला एक पत्र पाठवले. स्वतः आपण व आपले पिता शहाजीराजे हे दिल्लीपतीची चाकरी करू इच्छितात असे त्यांनीहिले. या बदल्यात शहाजीराजांची विजापूरच्या कैदेतून मुक्तता करावी ही अट घातली. अशा प्रकारे शिवाजी महाराजांनी शहाजीराजांच्या सुटकेसाठी दिल्लीच्या बादशहाला मधाचे बोट लावले होते. हा प्रयत्न यशस्वी ठरला. शहाजीराजांची दि. १६ मे, [[इ.स. १६४९]] रोजी सन्मानपूर्वक सुटका झाली. अफझलखान स्वराज्यावर चालून आला तेव्हा, अफझलखानाच्या दगाबाजी माहिती असल्याने शहाजीराजेंनी १७,००० फौज विजापूर बाहेर खडी ठेवली होती. शहाजीराजांच्या कारकिर्दीचा आढावा घेतला असता असे लक्षात येते की त्यांनी स्वाभिमान राखत [[आदिलशाही]], [[मुघल साम्राज्य|मुघलशाही]] व [[निजामशाही]] - या सर्व सत्ताधीशांकडे काम केले. त्यांच्या कारकिर्दीचे महत्त्वाचे टप्पे पुढीलप्रमाणे, *[[इ.स. १६२५]] ते [[इ.स. १६२८]] - [[आदिलशाही]] *[[इ.स. १६२८]] ते [[इ.स. १६२९]] - [[निजामशहा (अहमदनगर)|निजामशाही]] *[[इ.स. १६३०]] ते [[इ.स. १६३३]] - [[मुघल साम्राज्य|मुघलशाही]] *[[इ.स. १६३३]] ते [[इ.स. १६३६]] - [[निजामशहा (अहमदनगर)|निजामशाही]] *[[इ.स. १६३६]] ते [[इ.स. १६६४]] - [[आदिलशाही]] पुढे [[इ.स. १६६१]]-[[इ.स. १६६२]] दरम्यान शहाजीराजे महाराष्ट्रात आले होते. त्यांनी त्यानंतरचा काही काळ शिवाजीराजे व जिजाबाईंसमवेत घालवला. आपण लावलेल्या स्वराज्याच्या रोपट्याचा आज विशाल वटवृक्ष झाल्याचे पाहून ते धन्य झाले. काही काळानंतर ते पुन्हा आपल्या जहागिरीत परतले. माघ शुद्ध ५, म्हणजेच २३ जानेवारी,[[इ.स. १६६४]] रोजी होदेगिरीच्या जंगलात शिकारीला गेले असताना त्यांच्या घोड्याचा एका वृक्षवेलीमध्ये पाय अडकला व ते खाली कोसळले आणि त्यातच त्यांचा दुर्दैवी मृत्यू झाला. शिवाजी महाराजांचे सावत्र भाऊ व्यंकोजीराजांनी राजपरंपरेप्रमाणे शहाजीराजांची उत्तरक्रिया केली व समाधी शिमोग्याजवळ होदेगिरी (जिल्हा दावणगिरी- कर्नाटक) येथे बांधली.<ref>[http://maharashtratimes.indiatimes.com/articleshow/3129505.cms? काळ, काम आणि वेग यातीलच ही शर्यत]</ref> =वारसा= शहाजीराजे आपल्या कारकीर्दित निजाम, मुघल आणि आदिल सत्तेत सरदार म्हणून राहिले तरी त्यान्ची महत्त्वाकांक्षा स्वतंत्र राज्य स्थापनेची होती. त्यानी तसा दोनदा प्रयत्न केला, पण त्यास यश नाही आले. त्यान्चे स्वप्न त्यांचे पुत्र [[शिवाजी राजे]] (महाराष्ट्र) आणि [[व्यंकोजी राजे]] (तन्जावुर) यानी प्रत्यक्षात आणले. =संदर्भ= {{संदर्भयादी}} * "[[राजा शिवछत्रपती]]", लेखक : [[बळवंत मोरेश्वर पुरंदरे|बाबासाहेब पुरंदरे]] * "http://en.wikipedia.org/wiki/Shahaji" {{मराठा साम्राज्य}}स्वराज्यजननी जिजामाता मालिका [[वर्ग:भोसले घराणे]] [[वर्ग:ऐतिहासिक व्यक्ती]] [[वर्ग:निजामशाही]] [[वर्ग:इ.स. १५९४ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १६६४ मधील मृत्यू]] lm7k2jimlkjr442p6md3m7lmd6406vn 0 15097 2139199 2124990 2022-07-21T09:22:47Z 2405:204:919F:F435:9AEB:1773:B8F2:9C3C wikitext text/x-wiki {{nobots}} वस्तू एक आहे की अनेक आहेत ते सूचित करणाऱ्या शब्दाच्या गुणधर्मास व्याकरणात 'वचन' असे म्हणतात. मराठी प्रमाणेच बहुसंख्य भाषात वचनांचे एक'''वचन''' आणि अनेकवचन असे दोन प्रकार असतात, काही थोड्या भाषात द्विवचन अथवा इतरही व्यवस्था पहावयास मिळतात. मराठीत एकवचन आणि अनेकवचन अशी दोन रूपे असली तरी काही शब्दांच्या बाबतीत अनेकवचनात शब्दाचे रूप बदलत नाही. वचनाचे प्रकार : १. एकवचन २. अनेकवचन १. एकवचन : जेव्हा एका वस्तूचा बोध होतो तेव्हा एकवचन असे म्हणतात.<br/> उदा. मासा, गाय, फूल, मुलगा इ. २. अनेकवचन : जेव्हा एकापेक्षा अधिक वस्तूंचा बोध होतो तेव्हा अनेकवचन असे म्हणतात.<br/> उदा. मासे, गाई, फुले, मुलगे इ. लिंगभेदाप्रमाणे काही सर्वनामांचे एक-अनेकवचन पुढीलप्रमाणे. वचन/लिंग पुल्लिंग स्त्रीलिंग नपुंसकलिंग<br/> एकवचन तो, ती, ते<br/> अनेकवचन अनुक्रमे ते त्या ती. लिंगभेदाप्रमाणे नामांचे एक-अनेकवचन करण्याचे नियम खाली दिले आहेत. पुल्लिंगी शब्दांचे एकवचन-अनेकवचन नियम १: आ-कारान्त पुल्लिंगी नामाचे अनेकवचन ए-कारान्त होते. उदा० एकवचन अनेकवचन एकवचन अनेकवचन<br/> रस्ता-रस्ते, आंबा-आंबे, ससा-ससे, लांडगा-लांडगे, महिना-महिने, दाणा-दाणे. अपवाद :<br/> काका-काका, आजोबा-आजोबा काकेमामे हा शब्द कुत्सित अर्थाने वापरला जातो. नियम २ : आ-कारान्त नामांव्यतिरिक्त इतर सर्व पुल्लिंगी नामांची रूपे दोन्ही वचनांत सारखीच असतात. उदा०<br/> एकवचन अनेकवचन एकवचन अनेकवचन<br/> उंदीर-उंदीर, पाय-पाय, चिकू-चिकू, देश-देश, हार-हार, पक्षी- पक्षी, केस-केस, कागद-कागद. स्त्रीलिंगी शब्दांचे एक-अनेकवचन नियम ३ : अ-कारान्त स्त्रीलिंगी नामाचे अनेकवचन करताना कधी आ-कारान्त होते तरे कधी ई-कारान्त होते. उदा. एकवचन अनेकवचन एकवचन अनेकवचन खाट-खाटा गंमत गमती चूक चुका गाय गाई मान माना तलवार तलवारी कळ कळा मांजर मांजरी धार धारा मोलकरीण मोलकरणी नियम ४ : ई-कारान्त स्त्रीलिंगी नामाचे अनेकवचन सामान्यतः या-कारान्त होते. उदा. एकवचन अनेकवचन एकवचन अनेकवचन कळी कळ्या आई आया बांगडी बांगड्या सुई सुया बी बिया सुरी सुऱ्या स्त्री स्त्रिया वाटी वाट्या अपवाद दासी दासी दृष्टी दृष्टी युवती युवती मूर्ती मूर्ती नियम ५ : ऊ-कारान्त स्त्रीलिंगी नामाचे अनेकवचन वा-कारान्ती होते. उदा. एकवचन अनेकवचन एकवचन अनेकवचन जाऊ जावा जळू जळवा ऊ उवा अपवाद वस्तू वस्तू वाळू वाळू वधू वधू बाजू बाजू नियम ६ : सामान्यतः आ-कारान्त स्त्रीलिंगी नामांची रुपे दोन्ही वचनात सारखीच राहतात. उदा. एकवचन अनेकवचन एकवचन अनेकवचन कन्या कन्या शिक्षिका शिक्षिका वीणा वीणा मैना मैना घंटा घंटा पूजा पूजा नपुसकलिंगी शब्दांचे एकवचन-अनेकवचन नियम ७ : अ-कारान्त/ऊकारान्त नपुंसकलिंगी नामांचे अनेकवचन ए-कारान्त होते. उदा. एकवचन अनेकवचन एकवचन अनेकवचन फूल- फुले, पाखरू- पाखरे,बदक -बदके ,वासरू- वासरे,मत- मते ,लेकरू- लेकरे नियम ८ : ए-कारान्त नपुसकलिंगी नामांचे अनेकवचन ई-कारान्त होते. उदा. एकवचन अनेकवचन एकवचन अनेकवचन गाणे गाणी खेडे खेडी केळे- केळी, नाणे -नाणी, भजे -भजी ,तळे -तळी अपवाद सोने -सोने, रुपे -रुपे, लाटणे- लाटणी 'तो' या पुल्लिंगी सर्वनामाचे अनेकवचन 'ते' असे होत असून, 'तो आंबा' याचे अनेकवचन 'ते आंबे' असे होते. नपुंसकलिंगात 'ते' हे एकवचनी सर्वनाम असल्याने, 'पुल्लिंगी' शब्दांचे अनेकवचन 'नपुंसकलिंगी' होते तसेच 'नपुंसकलिंगी' एकवचनाचे अनेकवचन स्त्रीलिंगी होते असे बऱ्याच जणांचे समज असल्याचे आढळून येते यावर तज्ज्ञांनी प्रकाश टाकावा. == संदर्भ == शालेय अभ्यासक्रमातील व्याकरणाचे पाठ्यपुस्तक, स्कॉलरशिप परीक्षेचे पुस्तक.[http://www.manogat.com/node/8256] [[वर्ग:मराठी व्याकरण]] m7paej95ar1lk288qj0rnekhkvcqvcu 0 18308 2139154 2114177 2022-07-21T05:52:05Z अमर राऊत 140696 चित्र जोडले wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = शाहू महाराज | पदवी = [[छत्रपती]], राजर्षी | चित्र = Maharajah_of_Kolhapur_1912.jpg | चित्र_शीर्षक = शाहू महाराजांचे छायाचित्र | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = [[मराठा साम्राज्य]] - [[कोल्हापूर संस्थान]] | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[इ.स. १८८४]] - [[इ.स. १९२२]] | राज्यारोहण = [[एप्रिल २]], [[इ.स. १८९४]] | राज्याभिषेक = | राज्यव्याप्ती = [[कोल्हापूर जिल्हा]] | राजधानी = [[कोल्हापूर]] | पूर्ण_नाव = छत्रपती शाहू महाराज भोसले | जन्म_दिनांक = [[जून २६]], [[इ.स. १८७४]] | जन्म_स्थान = लक्ष्मी-विलास राजवाडा, कसबा बावडा , कोल्हापूर | मृत्यू_दिनांक = [[मे ६]], [[इ.स. १९२२]] | मृत्यू_स्थान = [[मुंबई]] | पूर्वाधिकारी = छत्रपती शिवाजी महाराज (चौथे शिवाजी) | राजपद_वारस = राजाराम ३ | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = छत्रपती राजाराम भोसले | वडील = आबासाहेब घाटगे | आई = राधाबाई | पत्नी = महाराणी लक्ष्मीबाई भोसले | संतति = राधाबाई उर्फ आक्कासाहेब, छत्रपती राजाराम महाराज, राजकुमार शिवाजी महाराज | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = जय भवानी | राजचलन = </br> |राजर्षी शाहू महाराज}} '''शाहू भोसले''' ([[जून २६]], [[इ.स. १८७४]] - [[मे ६]], [[इ.स. १९२२]]), '''छत्रपती शाहू महाराज''', '''राजर्षी शाहू महाराज''', '''कोल्हापूरचे शाहू''' व '''चौथे शाहू''' नावाने प्रसिद्ध, हे एक भारतीय [[समाजसुधारक]] व [[कोल्हापूर]] संस्थानाचे [[छत्रपती]] (इ.स. १८८४-१९२२ दरम्यान) होते. ब्रिटिश राजसत्तेच्या काळामध्ये सामान्य जनतेला न्याय मिळवून देण्यासाठी व बहुजन समाजाच्या सामाजिक उन्नतीसाठी या काळामध्ये शाहू राजांनी प्रयत्न केले, सामाजिक परिवर्तनाला गती प्राप्त करून दिली सनातनी वर्गाच्या विरोधाला न जुमानता त्यांनी [[दलित]] ([[अस्पृश्य]]) व मागासवर्गीय समाजाच्या विकासासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावली. महाराजांना "राजर्षी" ही पदवी कानपूरच्या कुर्मी समाजाने दिली. महाराष्ट्राला तीन प्रमुख [[समाजसुधारक|समाजसुधारकांचा]] वैचारिक वारसा लाभला असल्यामुळे या राज्यास "[[फुले-शाहू-आंबेडकरांचा महाराष्ट्र]]" असे म्हणतात. [[चित्र:H.H._Shahu_Chhatrapati_Maharaj_seated_with_palace_servants.jpg|इवलेसे|शाहू महाराज हे दरबारातील नोकरांसोबत बसले आहेत. ता. १८९४]] == जीवन == [[चित्र:ShahuIV 1874-1922.jpg|right|thumb| राजर्षी शाहू महाराज]] शाहू महाराजांचा जन्म २६ जून [[इ.स. १८७४]] रोजी [[कागल]] येथील घाटगे घराण्यात झाला. त्यांचे मूळ नाव यशवंत, त्यांच्या वडिलांचे नाव जयसिंगराव (आप्पासाहेब) तर आईचे नाव राधाबाई होते. [[कोल्हापूर संस्थान]]ाचे राजे [[चौथे शिवाजी]] महाराज यांच्या मृत्यूनंतर त्यांच्या पत्‍नी आनंदीबाई यांनी १७ मार्च १८८४ रोजी यशवंतरावांना दत्तक घेतले, व 'शाहू' हे नाव ठेवले. सन १८८९ ते १८९३ या चार वर्षांच्या कालखंडात धारवाड येथे शाहू महाराजांचा शैक्षणिक आणि शारीरिक विकास झाला. शिक्षण चालू असतानाच १ एप्रिल १८९१ रोजी बडोद्याच्या गुणाजीराव खानविलकर यांच्या लक्ष्मीबाई या मुलीशी शाहू विवाहबद्ध झाले. या वेळी त्यांचे वय १७ वर्षांचे होते आणि लक्ष्मीबाई वय १२ वर्षांहून कमी होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=राजर्षी शाहू छत्रपती - जीवन व शिक्षणकार्य|last=भगत|first=रा. तु.|publisher=रिया पब्लिकेशन्स|year=२०१६|location=कोल्हापूर|pages=४१-१४२}}</ref> २ एप्रिल १८९४ रोजी त्यांचा राज्यारोहण समारंभ झाला. राज्याभिषेक झाल्यानंतर इ.स. १९२२ सालापर्यंत म्हणजे २८ वर्षे ते कोल्हापूर संस्थानाचे राजे होते. [[मुंबई]] येथे ६ मे १९२२ रोजी त्यांचे निधन झाले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=महाराष्ट्रातील मानचिन्हे|last=जाधव|first=नरेंद्र|publisher=मॅजेस्टिक प्रकाशन|year=१९८०|isbn=|location=पुणे|pages=}}</ref> == कार्य == शाहू महाराजांनी बहुजन समाजात [[शिक्षण|शिक्षणप्रसार]] करण्यावर विशेष भर दिला. त्यांनी कोल्हापूर संस्थानात प्राथमिक शिक्षण सक्तीचे व मोफत केले. स्त्री शिक्षणाचा प्रसार व्हावा म्हणून त्यांनी राजाज्ञा काढली. [[अस्पृश्यता]] नष्ट करण्याच्या दृष्टीने त्यांनी इ.स. १९१९ साली सवर्ण व अस्पृश्यांच्या वेगळ्या शाळा भरवण्याची पद्धत बंद केली. [[जाती|जातिभेद]] दूर करण्यासाठी त्यांनी आपल्या राज्यात [[आंतरजातीय विवाह|आंतरजातीय विवाहाला]] मान्यता देणारा कायदा केला. इ.स. १९१७ साली त्यांनी पुनर्विवाहाचा कायदा करून विधवाविवाहाला कायदेशीर मान्यता मिळवून दिली. बहुजन समाजाला राजकीय निर्णयप्रक्रियेत सामावून घेण्यासाठी {{संदर्भ हवा}} त्यांनी इ.स. १९१६ साली निपाणी येथे ‘डेक्कन रयत असोसिएशन’ ही संस्था स्थापली. वेदोक्त मंत्र म्हणण्याच्या अधिकारावरून झालेले [[वेदोक्त|वेदोक्त प्रकरण]] शाहू महाराजांच्याच काळात झाले. त्यांचे शिक्षण ब्रिटिश अधिकारी फ्रेजर यांच्या हाताखाली झाले. पुढील शिक्षण राजकोटच्या राजकुमार कॉलेज मध्ये व धारवाड येथे झाले. अभ्यास व् शैक्षणिक सहलीद्वारे मिळालेले व्यवहारज्ञान यामुळे शाहूराजे यांचे व्यक्तिमत्त्व विकसित झाले होते. १८९६चा दुष्काळ व नंतर आलेली [[प्लेग|प्लेगची]] साथ या काळात त्यांची कसोटी लागली आणि त्याला ते पूर्णपणे उतरले. दुष्काळी कामे, तगाईवाटप, स्वस्त धान्यदुकाने, निराधार आश्रमाची स्थापना हे कार्य पाहता 'असा राजा होणे नाही' असेच प्रजेला वाटते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=राजकीय विचार आणि विचारवंत|last=नांदेडकर|first=प्रा. डॉ. व. गो.|publisher=डायमंड पब्लिकेशन्स|year=२०११|isbn=978-81-8483-348-5|location=पुणे|pages=२७०}}</ref> ‘[[शाहू छत्रपती स्पिनिंग अँड वीव्हिंग मिल]]’, शाहुपुरी व्यापारपेठ, शेतकऱ्यांची सहकारी संस्था, शेतकी तंत्रज्ञानाच्या संशोधनासाठी ‘किंग एडवर्ड अ‍ॅग्रिकल्चरल इन्स्टिट्यूट’ इत्यादी संस्था कोल्हापुरात स्थापण्यात त्यांचा प्रमुख वाटा होता. [[राधानगरी धरण|राधानगरी धरणाची]] उभारणी, शेतकऱ्यांना कर्जे उपलब्ध करून देणे अशा उपक्रमांतूनही त्यांनी कृषिविकासाकडे लक्ष पुरवले. त्यांनी [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर|डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना]] त्यांच्या शिक्षणासाठी, तसेच [[मूकनायक]] वृत्तपत्रासाठीही सहकार्य केले होते. त्यांनी चित्रकार [[आबालाल रहिमान]] यांच्यासारख्या कलावंतांना राजाश्रय देऊन प्रोत्साहन दिले. शाहू महाराजांना 'राजर्षी' ही उपाधी कानपूरच्या कुर्मी क्षत्रिय समाजाने दिली. स्वातंत्र्यापूर्वी कैक वर्षे आधी [[समता]], बंधुता, [[धर्मनिरपेक्षता]], सर्व घटकांना विकासाची समान संधी ही तत्त्वे शाहू महाराजांनी करवीर संस्थानात अमलात आणली. म्हणूनच त्यांचा देशभरात 'महाराजांचे महाराज' असा गौरव होतो. रयत प्रजा व उपेक्षित समाजाला त्यांचे हक्क व न्याय मिळवून देण्याचे कार्य शाहूंनी केले आपल्या संपूर्ण जीवन कार्यामध्ये त्यांनी समाजातील बहुजन समाजाला त्यांचे न्याय व हक्क मिळवून देण्यासाठी आपल्या अधिकाराचा पूर्णपणे वापर केला म्हणूनच ते लोककल्याणकारी राज्यकर्ते ठरले. त्यांच्या कार्याचा गौरव समकालीन [[लेखक|लेखकांनी]] व [[इतिहासकार|इतिहासकारांनी]] केलेला आहे महाराजांनी सुमारे २८ वर्षे राज्यकारभार केला. शाहू राजांना बहुजनांच्या शिक्षणाविषयी तळमळ होती. म्हणून कोल्हापूर संस्थानात सक्तीच्या मोफत शिक्षणाचा कायदा केला. तसेच ५०० ते १००० लोकवस्तीच्या गावांमध्ये शाळा काढल्या. जे पालक आपल्या मुलांना शाळेत पाठवणार नाहीत त्या पालकांना प्रतिमहिना १ रू. दंड आकरण्याची कायदेशीर तरतूद केली. त्यांनी प्राथमिक शिक्षण सक्तीचे व मोफत केले. अस्पृश्यांच्या आर्थिक स्थितीत सुधारणा करण्याच्या उद्देशाने शाहू महाराजांनी अस्पृश्यांना स्वावलंबी बनवण्याचे ठरवले. त्यासाठी अस्पृश्यांना स्वतंत्र व्यवसाय करण्यास प्रोत्साहन दिले, दुकाने हॉटेल्स काढण्यासाठी प्रोत्साहन दिले, तसेच आर्थिक मदत देखील देऊ केली. अस्पृश्यांना [[शिवण यंत्र|शिवण यंत्रे]] देऊन स्वतंत्र व्यवसाय करण्यास प्रोत्साहन दिले राजवाड्यातील कपडे त्यांच्याकडून शिवून घेण्यास सुरुवात केली गंगाधर कांबळे या व्यक्तीला कोल्हापुरात मध्य वस्तीत चहाचे दुकान काढून दिले अस्पृश्यांना समाजात प्रतिष्ठा प्राप्त व्हावी म्हणून त्यांनी महार पैलवानांना पैलवान [[चमार|चांभार]] यांना सरदार अभंग यांना पंडित अशा पदव्या दिल्या अस्पृश्य सुशिक्षित तरुणांची [[तलाठी]] म्हणून नेमणूक केली. अस्पृश्यता नष्ट करण्याच्या दृष्टीने त्यांनी [[सवर्ण]] व अस्पृश्यांच्या वेगळ्या शाळा भरवण्याची पद्धत १९१९ मध्ये बंद केली. गावच्या पाटलाने कारभार चांगला चालवावा यासाठी शिक्षण देणाऱ्या पाटील शाळा, प्रत्यक्ष व्यावसायिक शिक्षण देणाऱ्या, तंत्रे व कौशल्ये शिकवणाऱ्या शाळा असेही उपक्रम त्यांनी राबवले. [[शिवाजी महाराज|छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या]] विचारांचा व कार्याचा वारसा समर्थपणे चालवणारा राजा म्हणून आपली ओळख निर्माण केली. सामाजिक बंधुभाव, समता, दलित व उपेक्षित बांधवांचा उद्धार, शिक्षण, शेती, उद्योगधंदे, कला, क्रिडा व आरोग्य इत्यादी महत्त्वपूर्ण क्षेत्रामध्ये अद्वितीय स्वरूपाचे कार्य केले. मागासलेल्या लोकांना प्रगतीच्या प्रवाहात आणावयाचे असेल तर त्यांच्यासाठी राखीव जागांची तरतूद केली पाहिजे. हा व्यापक दृष्टिकोन डोळ्यासमोर ठेवून ६ जुलै १९०२ रोजी कोल्हापूर संस्थानात मागास जातींना ५० टक्के जागा राखीव राहतील अशी घोषणा केली व तिची त्वरित अंमलबजावणी करून संबंधत अधिकाऱ्याकडून अहवाल मागविले. शाहूंच्या या निर्णयाला तेंव्हा अनेक उच्चवर्णीय पुढाऱ्यांनी विरोध केला. त्या काळात अस्पृश्य मानल्या गेलेल्या जातीच्या लोकांसाठी नोकरीमध्ये राखीव जागांची तरतूद करून सरकारी नोकऱ्या मिळवून दिल्या. शाळा, दवाखाने, पाणवठे, सार्वजनिक विहिरी, सार्वजनिक इमारती इत्यादी ठिकाणी (तत्कालीन) अस्पृश्यांना समानतेने वागवावे असा आदेश त्यांनी कोल्हापूर संस्थानात काढला. १९१७ साली त्यांनी पुनर्विवाहाचा कायदा करून विधवाविवाहाला कायदेशीर मान्यता मिळवून दिली. तसेच त्यांनी [[देवदासी|देवदासी प्रथा]] बंद करण्यासाठीही कायद्याची निर्मिती केली. बहुजन समाजाला राजकीय निर्णयप्रक्रियेत सामावून घेण्यासाठी त्यांनी इ.स. १९१६ साली निपाणी येथे 'डेक्कन रयत असोसिएशन' ही संस्था स्थापली.{{संदर्भ हवा}} त्याकाळी धर्माच्या नावाखाली देवांना मुले-मुली वाहण्याची विचित्र पद्धत भारतात चालू होती. परंतु राजांनी आपल्या संस्थानात जोगत्या-मुरळी प्रतिबंधक कायदा करून ही पद्धत बंद पाडली. जातिभेदाचे प्रस्थ नष्ट व्हावे म्हणून आपल्या संस्थानात आंतरजातीय व आंतरधर्मीय विवाहास कायदेशर मान्यता दिली. तसा कायदा पारित केला आणि याची प्रत्यक्ष अंमलबजावणी करताना आपल्या चूलत बहीणीचे लग्न [[धनगर]] समाजातील यशवंतराव होळकर यांच्याशी लावून दिले. एवढेच नव्हे तर संस्थानात जवळजवळ १०० [[मराठा]]-[[धनगर]] विवाह घडवून आणले. अशा अनेक कार्याच्या माध्यमातून त्यांनी स्त्रियांना सन्मानाची वागणूक व दर्जा मिळवून दिला. तत्कालीन परिस्थितीमध्ये जातिव्यवस्थेची शिकार झालेल्या अनेक जमाती त्या काळात चोऱ्या, दरोडे अशा चुकीच्या मार्गांचा अवलंब करत होत्या. सनातनी वर्णव्यवस्थेने त्यांना उपेक्षित ठेवून शिक्षण, सत्ता व संपत्तीचा अधिकार नाकारला, त्यामुळे त्यांचे जीवन नैराश्यमय झाले. त्याचाच परिणाम म्हणून त्यांनी चोऱ्या, दरोड्यांचा मार्ग अवलंबला. त्यामुळे ब्रिटिश सरकारने या जमातीवर गुन्हेगारीचा शिक्का मारला. त्यांना रोज गावकामगाराकडे हजेरी लावावी लागत असे. शाहू राजांना या लोकांविषयी कणव होती. कारण ते खऱ्या अर्थाने वंचितांचे राजे होते. त्यामुळे शाहूंनी हजेरी पद्धत बंद केली. या जाती जमातींच्या लोकांना एकत्रित करून गुन्हेगारीपासून त्यांना परावृत्त केले. त्यांना संस्थानात नोकऱ्या दिल्या. त्यांच्यातून पहारेकरी, रखवालदार, रथाचे सारथी निर्माण केले. त्यांना घरे बांधून दिली. वणवण भटकणाऱ्या लोकांच्या राहण्याची सोय झाली. पोटापाण्याची सोय झाली. त्यामुळे गुन्हेगार म्हणून शिक्का बसलेल्या लोकांना माणूस म्हणून समाजात सन्मानाने वावरता येऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} गुन्हेगारांना शासन करणारा सत्ताधीश सर्वत्र पहायला मिळेल. मात्र त्यांना प्रेमाने, मायेने आपलेसे करून समाजात सामाजिक दर्जा देणारा व त्यांच्यात स्वाभिमान निर्माण करणारा राजा विरळाच. वेदोक्त मंत्र म्हणण्याच्या अधिकारावरून झालेला वेदोक्त संघर्ष राजर्षी शाहूंच्याच काळात झाला. हे महाराष्ट्राच्या सामाजिक जीवनातील वादळच होते. या प्रकरणामुळे सत्यशोधक चळवळ आणखी प्रेरित झाली. बहुजन, अस्पृश्य समाजाचा सर्वांगीण विकास साधण्याचे कार्य करताना त्यांनी एका अर्थाने [[जोतीराव गोविंदराव फुले|महात्मा फुले]] यांचीच परंपरा पुढे चालवली. त्यांनी सत्यशोधक चळवळीला प्रत्यक्ष सहकार्य केले. कोल्हापूर संस्थानांमध्ये [[सत्यशोधक चळवळ|सत्यशोधक चळवळीचा]] प्रसार आणि प्रचार करण्याचे ही महत्त्वाची जबाबदारी राजर्षी शाहू महाराजांनी पार पडली त्यांच्या नेतृत्वाखालीच संपूर्ण कोल्हापूर संस्थानांमध्ये सत्यशोधक चळवळ उभी राहिली आणि ती नेटाने पुढे नेण्याची कामगिरी देखील पार पाडली गेली. पुढे या चळवळीचा प्रसार आणि प्रचार करण्याची महत्त्वाची जबाबदारी [[भाऊराव पाटील|कर्मवीर भाऊराव पाटील]] यांनी पार पाडली यासाठी त्यांनी शिक्षणातून बहुजन समाजाचा सर्वांगीण विकास हे सूत्र अंगिकारलेे. दलित पीडित उपेक्षित समाजाला न्याय मिळवून देण्याचा प्रयत्न केला यामागे खरी प्रेरणा ही राजर्षी शाहू, महात्मा फुले व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांची होते. बाबासाहेब आंबेडकरांना माणगावच्या परिषदेमध्ये "दलितांचा नेता" व "भारतीय अग्रणी नेता" म्हणून घोषित केले. यापुढील काळामध्ये बाबासाहेबांनी दलित उपेक्षित समाजाचे नेतृत्व करावं असे आवाहनही महाराजांनी केले. शाहू यांनी सर्व उपेक्षित समाजातील व अस्पृश्य वर्गातील लोकांना आपल्या संस्थानामध्ये [[महाराष्ट्रातील आरक्षण|आरक्षणाद्वारे]] नोकऱ्या देण्याचा प्रयत्न केला यादृष्टीने संपूर्ण भारतामध्ये आरक्षणाचे जनक म्हणून त्यांचा गौरव केला जातो. सामाजिक न्यायाची भूमिका घेऊन शाहूराजांनी सामाजिक समतेसाठी प्रयत्न केले. शाहूंनी कोल्हापूर संस्थानात संगीत, चित्रपट, चित्रकला, लोककला आणि कुस्ती या क्षेत्रांतील कलावंतांना राजाश्रय देऊन त्यांना प्रोत्साहन देण्याचे महत्कार्य केले. महाराजानी कोल्हापूर, बेळगाव या भागातील स्वातंत्र्यवीराना वेळोवेळी आर्थिक व इतर मदत केली. शाहू महाराज व [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]] यांचे संबंध चांगले होते. डॉ. बाबासाहेबांनी ‘[[मूकनायक]]’ हे पाक्षिक ३१ जानेवारी १९२०ला प्रथम प्रकाशित केले. परंतु आर्थिक अडचणीमुळे पुढे ते बंद पडले. परंतु हे राजर्षी शाहू महाराजांच्या लक्षात आल्यावर त्यांनी तत्काळ आर्थिक मदत केली.{{संदर्भ हवा}} ==जातिभेदाविरुद्ध लढा== राजर्षी शाहू महाराजांचे मूळ नाव यशवंतराव होते. त्यांचा जन्म कोल्हापूर जिल्ह्यातील कागल येथील घाटगे घराण्यात झाला. महाराजानी सुमारे २८ वर्षे राज्यकारभार केला. त्यांनी आपल्या राज्यात प्राथमिक शिक्षण सक्तीचे व मोफत केले. स्त्री शिक्षणाचा प्रसार व्हावा म्हणून त्यांनी राजाज्ञा काढली.आंतरजातीय विवाहांचा पुरस्कार केला व त्यासंबंधी कायदा आणला,आपल्या कृतीतूनच संदेश जावा यासाठी आपल्या चुलतबहिणीचा विवाह त्यांनी आंतरजातीय केला,अस्पृश्यता नष्ट करण्याच्या दृष्टीने त्यांनी सवर्ण व अस्पृश्यांच्या वेगळ्या शाळा भरवण्याची दुष्ट पद्धत १९१९ मध्ये बंद केली. गावच्या पाटलाने कारभार चांगला चालवावा यासाठी शिक्षण देणाऱ्या पाटील शाळा, प्रत्यक्ष व्यावसायिक शिक्षण देणाऱ्या, तंत्रे व कौशल्ये शिकवणाऱ्या शाळा, बहुजन विद्यार्थ्यांंसाठी वैदिक पाठशाळा, संस्कृत भाषेच्या विकासासाठी संस्कृत शाळा असेही उपक्रम त्यांनी राबवले. ==शैक्षणिक कार्य== शाहू महाराजांनी खालील शाळा सुरू केल्या. १. प्राथमिक शाळा २. माध्यमिक शाळा ३. पुरोहित शाळा ४. युवराज/ सरदार शाळा ५. पाटील शाळा ६. उद्योग शाळा ७. संस्कृत शाळा ८. सत्यशोधक शाळा ९. सैनिक शाळा १०. बालवीर शाळा ११. डोंबारी मुलांची शाळा १२. कला शाळा <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=राजर्षी शाहू छत्रपती जीवन व कार्य|last=भगत|first=प्राचार्य रा. तु.|publisher=रिया पब्लिकेशन|year=२०१६|location=कोल्हापूर|pages=२२० - २४८}}</ref> === शैक्षणिक वसतिगृहे=== शाहू महाराजांनी सुरू केलेली शैक्षणिक वसतिगृहे खालीलप्रमाणे आहेत. १. व्हिक्टोरिया मराठा बोर्डिंग हाऊस (१९०१) २. दिगंबर जैन बोर्डिंग (१९०१) ३. वीरशैव लिंगायत विद्यार्थी वसतिगृह (१९०६) ४. मुस्लिम बोर्डिंग (१९०६) ५. मिस क्लार्क होस्टेल (१९०८) ६. दैवज्ञ शिक्षण समाज बोर्डिंग (१९०८) ७. श्री नामदेव बोर्डिंग (१९०८) ८. पांचाळ ब्राह्मण वसतिगृह (१९१२) ९. श्रीमती सरस्वतीबाई गौड सारस्वत ब्राह्मण विद्यार्थी वसतिगृह (१९१५) १०. इंडियन ख्रिश्चन होस्टेल (१९१५) ११. कायस्थ प्रभू विद्यार्थी वसतिगृह (१९१५) १२. आर्यसमाज गुरुकुल (१९१८) १३. वैश्य बोर्डिंग (१९१८) १४. ढोर चांभार बोर्डिंग (१९१९) १५. शिवाजी वैदिक विद्यालय वसतिरगृह (१९२०) १६. श्री प्रिन्स शिवाजी मराठा बोर्डिंग हाऊस (१९२०) १७. इंडियन ख्रिश्चन होस्टेल (१९२१) १८. नाभिक विद्यार्थी वसतिगृह (१९२१) १९. सोमवंशीय आर्यक्षत्रिय बोर्डिंग (१९२०) २०. श्री देवांग बोर्डिंग (१९२०) २१. उदाजी मराठा वसतिगृह, नाशिक (१९२०) २२. चौथे शिवाजी महाराज मराठा वसतिगृह, अहमदनगर (१९२०) २३. वंजारी समाज वसतिगृह, नाशिक (१९२०) २४. श्री शाहू छत्रपती बोर्डिंग, नाशिक (१९१९) २५. चोखामेळा वसतिगृह, नागपूर (१९२०) २६. छत्रपती ताराबाई मराठा बोर्डिंग, पुणे (१९२०) <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=राजर्षी शाहू महाराज - जीवन व शिक्षणकार्य|last=भगत|first=प्राचार्य रा. तु.|publisher=रिया पब्लिकेशन, कोल्हापूर|year=२०१६|location=कोल्हापूर|pages=२५८ - २७७}}</ref> वेदोक्त मंत्र म्हणण्याच्या अधिकारावरून झालेला वेदोक्त संघर्ष राजर्षी शाहूंच्याच काळात झाला. हे महाराष्ट्राच्या सामाजिक जीवनातील वादळच होते. या प्रकरणामुळे सत्यशोधक चळवळ आणखी प्रखर झाली. बहुजन, अस्पृश्य समाजाचा सर्वांगीण विकास साधण्याचे कार्य करताना त्यांनी एका अर्थाने महात्मा फुले यांचीच परंपरा पुढे चालवली. त्यांनी सत्यशोधक चळवळीला प्रत्यक्ष सहकार्य केले. ==इतर कार्ये== शाहू छत्रपती स्पिनिंग ॲन्ड विव्हिंग मिल’ची स्थापना, शाहुपुरी व्यापारपेठेची स्थापना, गुळाच्या बाजारपेठेची निर्मिती, शेतकऱ्यांच्या सहकारी संस्थांची स्थापना, शेतकऱ्यांना कर्जे उपलब्ध करून देणे असे उपक्रम त्यांनी आपल्या संस्थानात राबविले, कमालीचे यशस्वी केले. शेती, उद्योग, सहकार या क्षेत्रांत राजर्षींनी नवनवे प्रयोग केले. शेतीच्या आधुनिकीकरणासाठी त्यांनी संशोधनाला पाठिंबा दिला, नगदी पिके व तंत्रज्ञानाचा वापर वाढण्यासाठी त्यांनी ‘किंग एडवर्ड ॲग्रिकल्चरल इन्स्टिट्यूट’ स्थापन केली. राजांनी त्याकाळी पाण्याचे महत्त्व लक्षात घेऊन भविष्यात रयतेला दुष्काळाला सामोरे जावे लागणार नाही यासाठी राधानगरी नावाचे धरण बांधले. {{संदर्भ हवा}} ===कलेला आश्रय=== राजर्षी शाहूंनी कोल्हापूर संस्थानात संगीत, चित्रपट, चित्रकला, लोककला आणि कुस्ती या क्षेत्रांतील कलावंतांना राजाश्रय देऊन त्यांना प्रोत्साहन देण्याचे महत्त्वाचे कार्य केले. ==स्वातंत्रलढ्यातील योगदान == महाराजांनी कोल्हापूर, बेळगाव या भागातील स्वातंत्र्यवीराना वेळोवेळी आर्थिक व इतर मदत केली. शाहू महाराज व भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे संबंध सर्वश्रृत आहे. डॉ. बाबासाहेबांनी ‘मूकनायक’ हे पाक्षिक ३१ जानेवारी १९२०ला प्रथम प्रकाशित केले. परंतु आर्थिक अडचणीमुळे पुढे ते बंद पडले. परंतु हे राजर्षी शाहू महाराजांच्या लक्षात आल्यावर त्यांनी तात्काळ २५०० रुपयांची भरघोस मदत केली. ==जन्मतारीख प्रकरण == २००५ पर्यंत महाराष्ट्रासह देशभरात राजर्षी शाहू महाराजांचा जन्म दिनांक २६ जुलै म्हणून प्रचलित होता. मात्र डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी १९२० साली महाराजांना लिहिलेल्या एका पत्रात शाहुजन्म २६ जूनला झाल्याचे लिहिले होते. त्यामुळे शाहू महाराज यांची खरी जन्मतारीख निश्चित करण्यासाठी महाराष्ट्र सरकारने २००५ मध्ये इतिहासतज्ज्ञांनी व साहित्यिकांची एक समिती नेमली. संशोधनांती उपलब्ध कागदपत्रांनुसार समितीने १५ जून २००६ रोजी असा निष्कर्ष काढला की छत्रपती शाहू महाराजांची जन्म तारीख २६ जून १८७४ आहे. यामध्ये प्रा. [[हरी नरके]] यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली. त्या आधारावर महाराष्ट्र सरकारच्या सामान्य प्रशासन विभागाने २६ जून रोजी छत्रपती शाहू महाराजांची जयंती साजरी करण्याचा निर्णय घेतला आहे. शाहू महाराजांचा वाढदिवस ईद-दिवाळीप्रमाणे साजरा करावा, असे [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]] यांनी आपल्या पत्रात म्हटले होते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://navbharattimes.indiatimes.com/metro/lucknow/politics/july-26-is-celebrated-on-the-26th-anniversary-of-shahu-maharaj/articleshow/50285713.cms|title=26 जुलाई को नहीं 26 जून को मनाएं शाहू जी महाराज की जयंती|website=Navbharat Times|language=hi|access-date=2021-06-27}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://xn--v1bwpa9c8gbb//www.nationalindianews.in/world/human-right/shahu-maharaj-ka-janmdin/|title=शाहू महाराज का जन्म दिन ईद-दीवाली की तरह मनाओं -डॉ आंबेडकर|date=2020-06-26|website=राष्ट्रीय भारत समाचार|language=hi|access-date=2021-06-27}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://harinarke.blogspot.com/2020/06/repost.html|title=प्रा. हरी नरके: छ. शाहूराजांचा रिलेव्हन्स काय?- प्रा. हरी नरके|last=नरके|first=Prof Hari Narke प्रा हरी|date=2020-06-29|website=प्रा. हरी नरके|access-date=2021-06-27}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://karmalamadhanews24.com/%e0%a4%b6%e0%a4%be%e0%a4%b9%e0%a5%81%e0%a4%9c%e0%a4%af%e0%a4%82%e0%a4%a4%e0%a5%80%e0%a4%9a%e0%a5%87-%e0%a4%9c%e0%a4%a8%e0%a4%95-%e0%a4%a1%e0%a5%89-%e0%a4%ac%e0%a4%be%e0%a4%ac%e0%a4%be%e0%a4%b8/|title=शाहुजयंतीचे जनक : डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर – प्रा. हरी नरके|date=2019-06-26|language=en-US|access-date=2021-06-27}}</ref> ==शाहूंवरील प्रकाशित साहित्य== * 'छत्रपती शाहू महाराज व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर : समग्र पत्रव्यवहार' (संपादन : डॉ. संभाजी बिरांजे प्रकाशन; विनिमय पब्लिकेशन, विक्रोळी, प. मुंबई; ८३ पृष्ठ)<ref>{{Cite web|url=https://maharashtratimes.com/editorial/ravivar-mata/correspondence-of-two-legends/articleshow/71985274.cms|title=दोन महापुरुषांचा पत्रबंध!|website=Maharashtra Times}}</ref> * राजर्षी शाहू छत्रपती : अ सोशली रिव्होल्युशनरी किंग (संपादक : डॉ. जयसिंग पवार आणि डॉ. अरुण साधू) * शाहू महाराजांची चरित्रे लेखक : माधवराव बागल, पी.बी. साळुंखे, धनंजय कीर, कृ .गो. सूर्यवंशी, डॉ. अप्पासाहेब पवार, जयसिंगराव पवार (यांनी २००१ साली एकत्रितपणे लिहिलेल्या चरित्राची २०१३सालची ३री आवृत्ती ही ३ खंडी आणि १२०० पानी आहे.). * बी.ए. लठ्ठे यांनी १९२६मध्ये शाहूंचे इंग्रजीतील पहिले चरित्र लिहिले. त्याचे मराठी भाषांतरही प्रकाशित करण्यात आले. * राजर्षी शाहू छत्रपती (लेखक : प्रा. डॉ. रमेश जाधव; नॅशनल बुक ट्रस्टने हे पुस्तक १८ भारतीय भाषांत प्रकाशित केले आहे.) * राजर्षी शाहू छत्रपती: जीवन व शिक्षणकार्य (लेखक: प्राचार्य रा. तु. भगत) * कोल्हापूरचे शाहू छत्रपति : चरित्र व कार्य (लेखक : एकनाथ केशव घोरपडे) * राजर्षी शाहू छत्रपती (खंड काव्यानुवाद, [[लक्ष्मीनारायण बोल्ली]])) * छत्रपती राजर्षी शाहू महाराजांचे चरित्र (तेलुगू, लेखक - [[लक्ष्मीनारायण बोल्ली]])) * राजर्षी शाहू महाराज यांची सामाजिक विचारधारा व कार्य (लेखक : [[रा.ना. चव्हाण]]) * राजर्षी शाहू कार्य व काळ (लेखक - [[रा.ना. चव्हाण]]) * समाज क्रांतिकारक राजर्षी शाहू महाराज- (लेखिका - डॉ. सुवर्णा नाईक-निंबाळकर) * शाहू (लेखक : श्रीराम ग. पचिंद्रे; ही राजर्षी शाहू महाराजांच्या जीवनावरील पहिली आणि एकमेव कादंबरी आहे.) * ‘प्रत्यंचा: जो लढे दीन के हेत,’ (शाहू महाराजांवरील हिंदी कादंबरी; लेखक - संजीव) * लोकराजा राजर्षी शाहू महाराज (लेखक: सुभाष वैरागकर) == चित्रपट व दूरचित्रवाणी मालिका == * 'लोकराजा राजर्षी शाहू' - दूरचित्रवाणी मालिका * राजर्षी शाहू महाराज व महाराणी ताराराणी यांच्या जीवनावर एक चित्रपट आहे. (निर्माते नितीन देसाई) ==पुरस्कार== शाहू महाराजांच्या नावाने अनेक पुरस्कार जाहीर होतात. अशा काही पुरस्कारांची नावे आणि ते मिळालेल्या व्यक्तींची नावे :- * राजर्षी शाहू छत्रपती मेमोरिअल ट्रस्टच्या वतीने देण्यात येणारा शाहू पुरस्कार ज्येष्ठ समीक्षक आणि सामाजिक कार्यकत्या प्रा. [[पुष्पा भावे]] यांना (२६ जून २०१८) * कोल्हापूर जिल्हा परिषदेच्या वतीने राजर्षी छत्रपती शाहू जयंतीनिमित्त ६ जिल्हा परिषद सदस्य, ३ पंचायत समिती सदस्य व १५ कर्मचाऱ्यांना राजर्षी शाहू पुरस्कार मिळाला (२६ जून २०१८) * राजर्षी शाहू छत्रपती मेमोरिअल ट्रस्टच्या वतीने देण्यात येणारा शाहू पुरस्कार डॉ. रघुनाथ माशेलकर यांना (२६ जून २०१७) ==सन्मान== * शाहू महाराजांचा २६ जून हा जन्मदिवस महाराष्ट्रात ‘[[सामाजिक न्याय दिन (महाराष्ट्र)|सामाजिक न्याय दिवस]]’ म्हणून पाळला जातो. त्यादिवशी सार्वजनिक कार्यक्रम होतात. * कोल्हापूरच्या राजर्षी शाहू छत्रपती मेमोरियल ट्रस्टतर्फे 'राजर्षी पुरस्कार' रोख एक लाख रुपये आणि सन्मानचिन्ह या स्वरुपात दिला जातो.<ref>{{स्रोत बातमी|title=राजर्षी शाहूंचा विचार पुढे न्या|दुवा=https://maharashtratimes.indiatimes.com/maharashtra/kolhapur-western-maharashtra-news/kolhapur/kolhapur-shahu-purskar-distribution/articleshow/59327839.cms|ॲक्सेसदिनांक=२७ जून २०१८|प्रकाशक=महाराष्ट्र टाईम्स|दिनांक=२८ जून २०१७}}</ref> * [[छत्रपती शाहू महाराज टर्मिनस]] * [[शाहू छत्रपती स्पिनिंग अँड वीव्हिंग मिल]] * [[शाहू, फुले, आंबेडकर पुरस्कार]] ==शाहू महाराजांबद्दल व्यक्त केलेली मते == * "शाहूराजे हे सामाजिक लोकशाहीचे आधारस्तंभ होते." – [[बाबासाहेब आंबेडकर]] ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} == बाह्य दुवे == * [http://www.manase.org/maharashtra.php?mid=68&smid=23&pmid=1&id=745 शाहू महाराजांचा अल्पपरिचय] {{DEFAULTSORT:भोसले, शाहू}} [[वर्ग:शाहू महाराज| ]] [[वर्ग:कोल्हापूरकर भोसले घराणे|शाहू]] [[वर्ग:मराठी राजे]] [[वर्ग:मराठी समाजसुधारक]] [[वर्ग:इ.स. १८७४ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९२२ मधील मृत्यू]] 34yf5eq4sk5ckt9zvya5xxnkwvzlenz 2139155 2139154 2022-07-21T05:53:37Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = शाहू महाराज | पदवी = [[छत्रपती]], राजर्षी | चित्र = Maharajah_of_Kolhapur_1912.jpg | चित्र_शीर्षक = शाहू महाराजांचे छायाचित्र | राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = [[मराठा साम्राज्य]] - [[कोल्हापूर संस्थान]] | राजचिन्ह_चित्र = | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = | राज्य_काळ = [[इ.स. १८८४]] - [[इ.स. १९२२]] | राज्यारोहण = [[एप्रिल २]], [[इ.स. १८९४]] | राज्याभिषेक = | राज्यव्याप्ती = [[कोल्हापूर जिल्हा]] | राजधानी = [[कोल्हापूर]] | पूर्ण_नाव = छत्रपती शाहू महाराज भोसले | जन्म_दिनांक = [[जून २६]], [[इ.स. १८७४]] | जन्म_स्थान = लक्ष्मी-विलास राजवाडा, कसबा बावडा , कोल्हापूर | मृत्यू_दिनांक = [[मे ६]], [[इ.स. १९२२]] | मृत्यू_स्थान = [[मुंबई]] | पूर्वाधिकारी = छत्रपती शिवाजी महाराज (चौथे शिवाजी) | राजपद_वारस = राजाराम ३ | राजपद_वारस_प्रकार = | उत्तराधिकारी = छत्रपती राजाराम भोसले | वडील = आबासाहेब घाटगे | आई = राधाबाई | पत्नी = महाराणी लक्ष्मीबाई भोसले | संतति = राधाबाई उर्फ आक्कासाहेब, छत्रपती राजाराम महाराज, राजकुमार शिवाजी महाराज | राजवंश = भोसले | राजगीत = | राजब्रीदवाक्य = जय भवानी | राजचलन = </br> |राजर्षी शाहू महाराज}} '''शाहू भोसले''' ([[जून २६]], [[इ.स. १८७४]] - [[मे ६]], [[इ.स. १९२२]]), '''छत्रपती शाहू महाराज''', '''राजर्षी शाहू महाराज''', '''कोल्हापूरचे शाहू''' व '''चौथे शाहू''' नावाने प्रसिद्ध, हे एक भारतीय [[समाजसुधारक]] व [[कोल्हापूर]] संस्थानाचे [[छत्रपती]] (इ.स. १८८४-१९२२ दरम्यान) होते. ब्रिटिश राजसत्तेच्या काळामध्ये सामान्य जनतेला न्याय मिळवून देण्यासाठी व बहुजन समाजाच्या सामाजिक उन्नतीसाठी या काळात शाहू राजांनी प्रयत्न केले, सामाजिक परिवर्तनाला गती प्राप्त करून दिली, तसेच सनातनी वर्गाच्या विरोधाला न जुमानता [[दलित]] ([[अस्पृश्य]]) व मागासवर्गीय समाजाच्या विकासासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावली. महाराजांना "राजर्षी" ही पदवी [[कानपूर]]<nowiki/>च्या कुर्मी समाजाने दिली. महाराष्ट्राला तीन प्रमुख [[समाजसुधारक|समाजसुधारकांचा]] वैचारिक वारसा लाभला असल्यामुळे या राज्यास "[[फुले-शाहू-आंबेडकरांचा महाराष्ट्र]]" असे म्हणतात. [[चित्र:H.H._Shahu_Chhatrapati_Maharaj_seated_with_palace_servants.jpg|इवलेसे|शाहू महाराज हे राजवाड्यातील नोकरांसोबत बसले आहेत. ता. १८९४]] == जीवन == [[चित्र:ShahuIV 1874-1922.jpg|right|thumb| राजर्षी शाहू महाराज]] शाहू महाराजांचा जन्म २६ जून [[इ.स. १८७४]] रोजी [[कागल]] येथील घाटगे घराण्यात झाला. त्यांचे मूळ नाव यशवंत, त्यांच्या वडिलांचे नाव जयसिंगराव (आप्पासाहेब) तर आईचे नाव राधाबाई होते. [[कोल्हापूर संस्थान]]ाचे राजे [[चौथे शिवाजी]] महाराज यांच्या मृत्यूनंतर त्यांच्या पत्‍नी आनंदीबाई यांनी १७ मार्च १८८४ रोजी यशवंतरावांना दत्तक घेतले, व 'शाहू' हे नाव ठेवले. सन १८८९ ते १८९३ या चार वर्षांच्या कालखंडात धारवाड येथे शाहू महाराजांचा शैक्षणिक आणि शारीरिक विकास झाला. शिक्षण चालू असतानाच १ एप्रिल १८९१ रोजी बडोद्याच्या गुणाजीराव खानविलकर यांच्या लक्ष्मीबाई या मुलीशी शाहू विवाहबद्ध झाले. या वेळी त्यांचे वय १७ वर्षांचे होते आणि लक्ष्मीबाई वय १२ वर्षांहून कमी होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=राजर्षी शाहू छत्रपती - जीवन व शिक्षणकार्य|last=भगत|first=रा. तु.|publisher=रिया पब्लिकेशन्स|year=२०१६|location=कोल्हापूर|pages=४१-१४२}}</ref> २ एप्रिल १८९४ रोजी त्यांचा राज्यारोहण समारंभ झाला. राज्याभिषेक झाल्यानंतर इ.स. १९२२ सालापर्यंत म्हणजे २८ वर्षे ते कोल्हापूर संस्थानाचे राजे होते. [[मुंबई]] येथे ६ मे १९२२ रोजी त्यांचे निधन झाले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=महाराष्ट्रातील मानचिन्हे|last=जाधव|first=नरेंद्र|publisher=मॅजेस्टिक प्रकाशन|year=१९८०|isbn=|location=पुणे|pages=}}</ref> == कार्य == शाहू महाराजांनी बहुजन समाजात [[शिक्षण|शिक्षणप्रसार]] करण्यावर विशेष भर दिला. त्यांनी कोल्हापूर संस्थानात प्राथमिक शिक्षण सक्तीचे व मोफत केले. स्त्री शिक्षणाचा प्रसार व्हावा म्हणून त्यांनी राजाज्ञा काढली. [[अस्पृश्यता]] नष्ट करण्याच्या दृष्टीने त्यांनी इ.स. १९१९ साली सवर्ण व अस्पृश्यांच्या वेगळ्या शाळा भरवण्याची पद्धत बंद केली. [[जाती|जातिभेद]] दूर करण्यासाठी त्यांनी आपल्या राज्यात [[आंतरजातीय विवाह|आंतरजातीय विवाहाला]] मान्यता देणारा कायदा केला. इ.स. १९१७ साली त्यांनी पुनर्विवाहाचा कायदा करून विधवाविवाहाला कायदेशीर मान्यता मिळवून दिली. बहुजन समाजाला राजकीय निर्णयप्रक्रियेत सामावून घेण्यासाठी {{संदर्भ हवा}} त्यांनी इ.स. १९१६ साली निपाणी येथे ‘डेक्कन रयत असोसिएशन’ ही संस्था स्थापली. वेदोक्त मंत्र म्हणण्याच्या अधिकारावरून झालेले [[वेदोक्त|वेदोक्त प्रकरण]] शाहू महाराजांच्याच काळात झाले. त्यांचे शिक्षण ब्रिटिश अधिकारी फ्रेजर यांच्या हाताखाली झाले. पुढील शिक्षण राजकोटच्या राजकुमार कॉलेज मध्ये व धारवाड येथे झाले. अभ्यास व् शैक्षणिक सहलीद्वारे मिळालेले व्यवहारज्ञान यामुळे शाहूराजे यांचे व्यक्तिमत्त्व विकसित झाले होते. १८९६चा दुष्काळ व नंतर आलेली [[प्लेग|प्लेगची]] साथ या काळात त्यांची कसोटी लागली आणि त्याला ते पूर्णपणे उतरले. दुष्काळी कामे, तगाईवाटप, स्वस्त धान्यदुकाने, निराधार आश्रमाची स्थापना हे कार्य पाहता 'असा राजा होणे नाही' असेच प्रजेला वाटते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=राजकीय विचार आणि विचारवंत|last=नांदेडकर|first=प्रा. डॉ. व. गो.|publisher=डायमंड पब्लिकेशन्स|year=२०११|isbn=978-81-8483-348-5|location=पुणे|pages=२७०}}</ref> ‘[[शाहू छत्रपती स्पिनिंग अँड वीव्हिंग मिल]]’, शाहुपुरी व्यापारपेठ, शेतकऱ्यांची सहकारी संस्था, शेतकी तंत्रज्ञानाच्या संशोधनासाठी ‘किंग एडवर्ड अ‍ॅग्रिकल्चरल इन्स्टिट्यूट’ इत्यादी संस्था कोल्हापुरात स्थापण्यात त्यांचा प्रमुख वाटा होता. [[राधानगरी धरण|राधानगरी धरणाची]] उभारणी, शेतकऱ्यांना कर्जे उपलब्ध करून देणे अशा उपक्रमांतूनही त्यांनी कृषिविकासाकडे लक्ष पुरवले. त्यांनी [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर|डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना]] त्यांच्या शिक्षणासाठी, तसेच [[मूकनायक]] वृत्तपत्रासाठीही सहकार्य केले होते. त्यांनी चित्रकार [[आबालाल रहिमान]] यांच्यासारख्या कलावंतांना राजाश्रय देऊन प्रोत्साहन दिले. शाहू महाराजांना 'राजर्षी' ही उपाधी कानपूरच्या कुर्मी क्षत्रिय समाजाने दिली. स्वातंत्र्यापूर्वी कैक वर्षे आधी [[समता]], बंधुता, [[धर्मनिरपेक्षता]], सर्व घटकांना विकासाची समान संधी ही तत्त्वे शाहू महाराजांनी करवीर संस्थानात अमलात आणली. म्हणूनच त्यांचा देशभरात 'महाराजांचे महाराज' असा गौरव होतो. रयत प्रजा व उपेक्षित समाजाला त्यांचे हक्क व न्याय मिळवून देण्याचे कार्य शाहूंनी केले आपल्या संपूर्ण जीवन कार्यामध्ये त्यांनी समाजातील बहुजन समाजाला त्यांचे न्याय व हक्क मिळवून देण्यासाठी आपल्या अधिकाराचा पूर्णपणे वापर केला म्हणूनच ते लोककल्याणकारी राज्यकर्ते ठरले. त्यांच्या कार्याचा गौरव समकालीन [[लेखक|लेखकांनी]] व [[इतिहासकार|इतिहासकारांनी]] केलेला आहे महाराजांनी सुमारे २८ वर्षे राज्यकारभार केला. शाहू राजांना बहुजनांच्या शिक्षणाविषयी तळमळ होती. म्हणून कोल्हापूर संस्थानात सक्तीच्या मोफत शिक्षणाचा कायदा केला. तसेच ५०० ते १००० लोकवस्तीच्या गावांमध्ये शाळा काढल्या. जे पालक आपल्या मुलांना शाळेत पाठवणार नाहीत त्या पालकांना प्रतिमहिना १ रू. दंड आकरण्याची कायदेशीर तरतूद केली. त्यांनी प्राथमिक शिक्षण सक्तीचे व मोफत केले. अस्पृश्यांच्या आर्थिक स्थितीत सुधारणा करण्याच्या उद्देशाने शाहू महाराजांनी अस्पृश्यांना स्वावलंबी बनवण्याचे ठरवले. त्यासाठी अस्पृश्यांना स्वतंत्र व्यवसाय करण्यास प्रोत्साहन दिले, दुकाने हॉटेल्स काढण्यासाठी प्रोत्साहन दिले, तसेच आर्थिक मदत देखील देऊ केली. अस्पृश्यांना [[शिवण यंत्र|शिवण यंत्रे]] देऊन स्वतंत्र व्यवसाय करण्यास प्रोत्साहन दिले राजवाड्यातील कपडे त्यांच्याकडून शिवून घेण्यास सुरुवात केली गंगाधर कांबळे या व्यक्तीला कोल्हापुरात मध्य वस्तीत चहाचे दुकान काढून दिले अस्पृश्यांना समाजात प्रतिष्ठा प्राप्त व्हावी म्हणून त्यांनी महार पैलवानांना पैलवान [[चमार|चांभार]] यांना सरदार अभंग यांना पंडित अशा पदव्या दिल्या अस्पृश्य सुशिक्षित तरुणांची [[तलाठी]] म्हणून नेमणूक केली. अस्पृश्यता नष्ट करण्याच्या दृष्टीने त्यांनी [[सवर्ण]] व अस्पृश्यांच्या वेगळ्या शाळा भरवण्याची पद्धत १९१९ मध्ये बंद केली. गावच्या पाटलाने कारभार चांगला चालवावा यासाठी शिक्षण देणाऱ्या पाटील शाळा, प्रत्यक्ष व्यावसायिक शिक्षण देणाऱ्या, तंत्रे व कौशल्ये शिकवणाऱ्या शाळा असेही उपक्रम त्यांनी राबवले. [[शिवाजी महाराज|छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या]] विचारांचा व कार्याचा वारसा समर्थपणे चालवणारा राजा म्हणून आपली ओळख निर्माण केली. सामाजिक बंधुभाव, समता, दलित व उपेक्षित बांधवांचा उद्धार, शिक्षण, शेती, उद्योगधंदे, कला, क्रिडा व आरोग्य इत्यादी महत्त्वपूर्ण क्षेत्रामध्ये अद्वितीय स्वरूपाचे कार्य केले. मागासलेल्या लोकांना प्रगतीच्या प्रवाहात आणावयाचे असेल तर त्यांच्यासाठी राखीव जागांची तरतूद केली पाहिजे. हा व्यापक दृष्टिकोन डोळ्यासमोर ठेवून ६ जुलै १९०२ रोजी कोल्हापूर संस्थानात मागास जातींना ५० टक्के जागा राखीव राहतील अशी घोषणा केली व तिची त्वरित अंमलबजावणी करून संबंधत अधिकाऱ्याकडून अहवाल मागविले. शाहूंच्या या निर्णयाला तेंव्हा अनेक उच्चवर्णीय पुढाऱ्यांनी विरोध केला. त्या काळात अस्पृश्य मानल्या गेलेल्या जातीच्या लोकांसाठी नोकरीमध्ये राखीव जागांची तरतूद करून सरकारी नोकऱ्या मिळवून दिल्या. शाळा, दवाखाने, पाणवठे, सार्वजनिक विहिरी, सार्वजनिक इमारती इत्यादी ठिकाणी (तत्कालीन) अस्पृश्यांना समानतेने वागवावे असा आदेश त्यांनी कोल्हापूर संस्थानात काढला. १९१७ साली त्यांनी पुनर्विवाहाचा कायदा करून विधवाविवाहाला कायदेशीर मान्यता मिळवून दिली. तसेच त्यांनी [[देवदासी|देवदासी प्रथा]] बंद करण्यासाठीही कायद्याची निर्मिती केली. बहुजन समाजाला राजकीय निर्णयप्रक्रियेत सामावून घेण्यासाठी त्यांनी इ.स. १९१६ साली निपाणी येथे 'डेक्कन रयत असोसिएशन' ही संस्था स्थापली.{{संदर्भ हवा}} त्याकाळी धर्माच्या नावाखाली देवांना मुले-मुली वाहण्याची विचित्र पद्धत भारतात चालू होती. परंतु राजांनी आपल्या संस्थानात जोगत्या-मुरळी प्रतिबंधक कायदा करून ही पद्धत बंद पाडली. जातिभेदाचे प्रस्थ नष्ट व्हावे म्हणून आपल्या संस्थानात आंतरजातीय व आंतरधर्मीय विवाहास कायदेशर मान्यता दिली. तसा कायदा पारित केला आणि याची प्रत्यक्ष अंमलबजावणी करताना आपल्या चूलत बहीणीचे लग्न [[धनगर]] समाजातील यशवंतराव होळकर यांच्याशी लावून दिले. एवढेच नव्हे तर संस्थानात जवळजवळ १०० [[मराठा]]-[[धनगर]] विवाह घडवून आणले. अशा अनेक कार्याच्या माध्यमातून त्यांनी स्त्रियांना सन्मानाची वागणूक व दर्जा मिळवून दिला. तत्कालीन परिस्थितीमध्ये जातिव्यवस्थेची शिकार झालेल्या अनेक जमाती त्या काळात चोऱ्या, दरोडे अशा चुकीच्या मार्गांचा अवलंब करत होत्या. सनातनी वर्णव्यवस्थेने त्यांना उपेक्षित ठेवून शिक्षण, सत्ता व संपत्तीचा अधिकार नाकारला, त्यामुळे त्यांचे जीवन नैराश्यमय झाले. त्याचाच परिणाम म्हणून त्यांनी चोऱ्या, दरोड्यांचा मार्ग अवलंबला. त्यामुळे ब्रिटिश सरकारने या जमातीवर गुन्हेगारीचा शिक्का मारला. त्यांना रोज गावकामगाराकडे हजेरी लावावी लागत असे. शाहू राजांना या लोकांविषयी कणव होती. कारण ते खऱ्या अर्थाने वंचितांचे राजे होते. त्यामुळे शाहूंनी हजेरी पद्धत बंद केली. या जाती जमातींच्या लोकांना एकत्रित करून गुन्हेगारीपासून त्यांना परावृत्त केले. त्यांना संस्थानात नोकऱ्या दिल्या. त्यांच्यातून पहारेकरी, रखवालदार, रथाचे सारथी निर्माण केले. त्यांना घरे बांधून दिली. वणवण भटकणाऱ्या लोकांच्या राहण्याची सोय झाली. पोटापाण्याची सोय झाली. त्यामुळे गुन्हेगार म्हणून शिक्का बसलेल्या लोकांना माणूस म्हणून समाजात सन्मानाने वावरता येऊ लागले.{{संदर्भ हवा}} गुन्हेगारांना शासन करणारा सत्ताधीश सर्वत्र पहायला मिळेल. मात्र त्यांना प्रेमाने, मायेने आपलेसे करून समाजात सामाजिक दर्जा देणारा व त्यांच्यात स्वाभिमान निर्माण करणारा राजा विरळाच. वेदोक्त मंत्र म्हणण्याच्या अधिकारावरून झालेला वेदोक्त संघर्ष राजर्षी शाहूंच्याच काळात झाला. हे महाराष्ट्राच्या सामाजिक जीवनातील वादळच होते. या प्रकरणामुळे सत्यशोधक चळवळ आणखी प्रेरित झाली. बहुजन, अस्पृश्य समाजाचा सर्वांगीण विकास साधण्याचे कार्य करताना त्यांनी एका अर्थाने [[जोतीराव गोविंदराव फुले|महात्मा फुले]] यांचीच परंपरा पुढे चालवली. त्यांनी सत्यशोधक चळवळीला प्रत्यक्ष सहकार्य केले. कोल्हापूर संस्थानांमध्ये [[सत्यशोधक चळवळ|सत्यशोधक चळवळीचा]] प्रसार आणि प्रचार करण्याचे ही महत्त्वाची जबाबदारी राजर्षी शाहू महाराजांनी पार पडली त्यांच्या नेतृत्वाखालीच संपूर्ण कोल्हापूर संस्थानांमध्ये सत्यशोधक चळवळ उभी राहिली आणि ती नेटाने पुढे नेण्याची कामगिरी देखील पार पाडली गेली. पुढे या चळवळीचा प्रसार आणि प्रचार करण्याची महत्त्वाची जबाबदारी [[भाऊराव पाटील|कर्मवीर भाऊराव पाटील]] यांनी पार पाडली यासाठी त्यांनी शिक्षणातून बहुजन समाजाचा सर्वांगीण विकास हे सूत्र अंगिकारलेे. दलित पीडित उपेक्षित समाजाला न्याय मिळवून देण्याचा प्रयत्न केला यामागे खरी प्रेरणा ही राजर्षी शाहू, महात्मा फुले व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांची होते. बाबासाहेब आंबेडकरांना माणगावच्या परिषदेमध्ये "दलितांचा नेता" व "भारतीय अग्रणी नेता" म्हणून घोषित केले. यापुढील काळामध्ये बाबासाहेबांनी दलित उपेक्षित समाजाचे नेतृत्व करावं असे आवाहनही महाराजांनी केले. शाहू यांनी सर्व उपेक्षित समाजातील व अस्पृश्य वर्गातील लोकांना आपल्या संस्थानामध्ये [[महाराष्ट्रातील आरक्षण|आरक्षणाद्वारे]] नोकऱ्या देण्याचा प्रयत्न केला यादृष्टीने संपूर्ण भारतामध्ये आरक्षणाचे जनक म्हणून त्यांचा गौरव केला जातो. सामाजिक न्यायाची भूमिका घेऊन शाहूराजांनी सामाजिक समतेसाठी प्रयत्न केले. शाहूंनी कोल्हापूर संस्थानात संगीत, चित्रपट, चित्रकला, लोककला आणि कुस्ती या क्षेत्रांतील कलावंतांना राजाश्रय देऊन त्यांना प्रोत्साहन देण्याचे महत्कार्य केले. महाराजानी कोल्हापूर, बेळगाव या भागातील स्वातंत्र्यवीराना वेळोवेळी आर्थिक व इतर मदत केली. शाहू महाराज व [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]] यांचे संबंध चांगले होते. डॉ. बाबासाहेबांनी ‘[[मूकनायक]]’ हे पाक्षिक ३१ जानेवारी १९२०ला प्रथम प्रकाशित केले. परंतु आर्थिक अडचणीमुळे पुढे ते बंद पडले. परंतु हे राजर्षी शाहू महाराजांच्या लक्षात आल्यावर त्यांनी तत्काळ आर्थिक मदत केली.{{संदर्भ हवा}} ==जातिभेदाविरुद्ध लढा== राजर्षी शाहू महाराजांचे मूळ नाव यशवंतराव होते. त्यांचा जन्म कोल्हापूर जिल्ह्यातील कागल येथील घाटगे घराण्यात झाला. महाराजानी सुमारे २८ वर्षे राज्यकारभार केला. त्यांनी आपल्या राज्यात प्राथमिक शिक्षण सक्तीचे व मोफत केले. स्त्री शिक्षणाचा प्रसार व्हावा म्हणून त्यांनी राजाज्ञा काढली.आंतरजातीय विवाहांचा पुरस्कार केला व त्यासंबंधी कायदा आणला,आपल्या कृतीतूनच संदेश जावा यासाठी आपल्या चुलतबहिणीचा विवाह त्यांनी आंतरजातीय केला,अस्पृश्यता नष्ट करण्याच्या दृष्टीने त्यांनी सवर्ण व अस्पृश्यांच्या वेगळ्या शाळा भरवण्याची दुष्ट पद्धत १९१९ मध्ये बंद केली. गावच्या पाटलाने कारभार चांगला चालवावा यासाठी शिक्षण देणाऱ्या पाटील शाळा, प्रत्यक्ष व्यावसायिक शिक्षण देणाऱ्या, तंत्रे व कौशल्ये शिकवणाऱ्या शाळा, बहुजन विद्यार्थ्यांंसाठी वैदिक पाठशाळा, संस्कृत भाषेच्या विकासासाठी संस्कृत शाळा असेही उपक्रम त्यांनी राबवले. ==शैक्षणिक कार्य== शाहू महाराजांनी खालील शाळा सुरू केल्या. १. प्राथमिक शाळा २. माध्यमिक शाळा ३. पुरोहित शाळा ४. युवराज/ सरदार शाळा ५. पाटील शाळा ६. उद्योग शाळा ७. संस्कृत शाळा ८. सत्यशोधक शाळा ९. सैनिक शाळा १०. बालवीर शाळा ११. डोंबारी मुलांची शाळा १२. कला शाळा <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=राजर्षी शाहू छत्रपती जीवन व कार्य|last=भगत|first=प्राचार्य रा. तु.|publisher=रिया पब्लिकेशन|year=२०१६|location=कोल्हापूर|pages=२२० - २४८}}</ref> === शैक्षणिक वसतिगृहे=== शाहू महाराजांनी सुरू केलेली शैक्षणिक वसतिगृहे खालीलप्रमाणे आहेत. १. व्हिक्टोरिया मराठा बोर्डिंग हाऊस (१९०१) २. दिगंबर जैन बोर्डिंग (१९०१) ३. वीरशैव लिंगायत विद्यार्थी वसतिगृह (१९०६) ४. मुस्लिम बोर्डिंग (१९०६) ५. मिस क्लार्क होस्टेल (१९०८) ६. दैवज्ञ शिक्षण समाज बोर्डिंग (१९०८) ७. श्री नामदेव बोर्डिंग (१९०८) ८. पांचाळ ब्राह्मण वसतिगृह (१९१२) ९. श्रीमती सरस्वतीबाई गौड सारस्वत ब्राह्मण विद्यार्थी वसतिगृह (१९१५) १०. इंडियन ख्रिश्चन होस्टेल (१९१५) ११. कायस्थ प्रभू विद्यार्थी वसतिगृह (१९१५) १२. आर्यसमाज गुरुकुल (१९१८) १३. वैश्य बोर्डिंग (१९१८) १४. ढोर चांभार बोर्डिंग (१९१९) १५. शिवाजी वैदिक विद्यालय वसतिरगृह (१९२०) १६. श्री प्रिन्स शिवाजी मराठा बोर्डिंग हाऊस (१९२०) १७. इंडियन ख्रिश्चन होस्टेल (१९२१) १८. नाभिक विद्यार्थी वसतिगृह (१९२१) १९. सोमवंशीय आर्यक्षत्रिय बोर्डिंग (१९२०) २०. श्री देवांग बोर्डिंग (१९२०) २१. उदाजी मराठा वसतिगृह, नाशिक (१९२०) २२. चौथे शिवाजी महाराज मराठा वसतिगृह, अहमदनगर (१९२०) २३. वंजारी समाज वसतिगृह, नाशिक (१९२०) २४. श्री शाहू छत्रपती बोर्डिंग, नाशिक (१९१९) २५. चोखामेळा वसतिगृह, नागपूर (१९२०) २६. छत्रपती ताराबाई मराठा बोर्डिंग, पुणे (१९२०) <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=राजर्षी शाहू महाराज - जीवन व शिक्षणकार्य|last=भगत|first=प्राचार्य रा. तु.|publisher=रिया पब्लिकेशन, कोल्हापूर|year=२०१६|location=कोल्हापूर|pages=२५८ - २७७}}</ref> वेदोक्त मंत्र म्हणण्याच्या अधिकारावरून झालेला वेदोक्त संघर्ष राजर्षी शाहूंच्याच काळात झाला. हे महाराष्ट्राच्या सामाजिक जीवनातील वादळच होते. या प्रकरणामुळे सत्यशोधक चळवळ आणखी प्रखर झाली. बहुजन, अस्पृश्य समाजाचा सर्वांगीण विकास साधण्याचे कार्य करताना त्यांनी एका अर्थाने महात्मा फुले यांचीच परंपरा पुढे चालवली. त्यांनी सत्यशोधक चळवळीला प्रत्यक्ष सहकार्य केले. ==इतर कार्ये== शाहू छत्रपती स्पिनिंग ॲन्ड विव्हिंग मिल’ची स्थापना, शाहुपुरी व्यापारपेठेची स्थापना, गुळाच्या बाजारपेठेची निर्मिती, शेतकऱ्यांच्या सहकारी संस्थांची स्थापना, शेतकऱ्यांना कर्जे उपलब्ध करून देणे असे उपक्रम त्यांनी आपल्या संस्थानात राबविले, कमालीचे यशस्वी केले. शेती, उद्योग, सहकार या क्षेत्रांत राजर्षींनी नवनवे प्रयोग केले. शेतीच्या आधुनिकीकरणासाठी त्यांनी संशोधनाला पाठिंबा दिला, नगदी पिके व तंत्रज्ञानाचा वापर वाढण्यासाठी त्यांनी ‘किंग एडवर्ड ॲग्रिकल्चरल इन्स्टिट्यूट’ स्थापन केली. राजांनी त्याकाळी पाण्याचे महत्त्व लक्षात घेऊन भविष्यात रयतेला दुष्काळाला सामोरे जावे लागणार नाही यासाठी राधानगरी नावाचे धरण बांधले. {{संदर्भ हवा}} ===कलेला आश्रय=== राजर्षी शाहूंनी कोल्हापूर संस्थानात संगीत, चित्रपट, चित्रकला, लोककला आणि कुस्ती या क्षेत्रांतील कलावंतांना राजाश्रय देऊन त्यांना प्रोत्साहन देण्याचे महत्त्वाचे कार्य केले. ==स्वातंत्रलढ्यातील योगदान == महाराजांनी कोल्हापूर, बेळगाव या भागातील स्वातंत्र्यवीराना वेळोवेळी आर्थिक व इतर मदत केली. शाहू महाराज व भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे संबंध सर्वश्रृत आहे. डॉ. बाबासाहेबांनी ‘मूकनायक’ हे पाक्षिक ३१ जानेवारी १९२०ला प्रथम प्रकाशित केले. परंतु आर्थिक अडचणीमुळे पुढे ते बंद पडले. परंतु हे राजर्षी शाहू महाराजांच्या लक्षात आल्यावर त्यांनी तात्काळ २५०० रुपयांची भरघोस मदत केली. ==जन्मतारीख प्रकरण == २००५ पर्यंत महाराष्ट्रासह देशभरात राजर्षी शाहू महाराजांचा जन्म दिनांक २६ जुलै म्हणून प्रचलित होता. मात्र डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी १९२० साली महाराजांना लिहिलेल्या एका पत्रात शाहुजन्म २६ जूनला झाल्याचे लिहिले होते. त्यामुळे शाहू महाराज यांची खरी जन्मतारीख निश्चित करण्यासाठी महाराष्ट्र सरकारने २००५ मध्ये इतिहासतज्ज्ञांनी व साहित्यिकांची एक समिती नेमली. संशोधनांती उपलब्ध कागदपत्रांनुसार समितीने १५ जून २००६ रोजी असा निष्कर्ष काढला की छत्रपती शाहू महाराजांची जन्म तारीख २६ जून १८७४ आहे. यामध्ये प्रा. [[हरी नरके]] यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली. त्या आधारावर महाराष्ट्र सरकारच्या सामान्य प्रशासन विभागाने २६ जून रोजी छत्रपती शाहू महाराजांची जयंती साजरी करण्याचा निर्णय घेतला आहे. शाहू महाराजांचा वाढदिवस ईद-दिवाळीप्रमाणे साजरा करावा, असे [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]] यांनी आपल्या पत्रात म्हटले होते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://navbharattimes.indiatimes.com/metro/lucknow/politics/july-26-is-celebrated-on-the-26th-anniversary-of-shahu-maharaj/articleshow/50285713.cms|title=26 जुलाई को नहीं 26 जून को मनाएं शाहू जी महाराज की जयंती|website=Navbharat Times|language=hi|access-date=2021-06-27}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://xn--v1bwpa9c8gbb//www.nationalindianews.in/world/human-right/shahu-maharaj-ka-janmdin/|title=शाहू महाराज का जन्म दिन ईद-दीवाली की तरह मनाओं -डॉ आंबेडकर|date=2020-06-26|website=राष्ट्रीय भारत समाचार|language=hi|access-date=2021-06-27}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://harinarke.blogspot.com/2020/06/repost.html|title=प्रा. हरी नरके: छ. शाहूराजांचा रिलेव्हन्स काय?- प्रा. हरी नरके|last=नरके|first=Prof Hari Narke प्रा हरी|date=2020-06-29|website=प्रा. हरी नरके|access-date=2021-06-27}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://karmalamadhanews24.com/%e0%a4%b6%e0%a4%be%e0%a4%b9%e0%a5%81%e0%a4%9c%e0%a4%af%e0%a4%82%e0%a4%a4%e0%a5%80%e0%a4%9a%e0%a5%87-%e0%a4%9c%e0%a4%a8%e0%a4%95-%e0%a4%a1%e0%a5%89-%e0%a4%ac%e0%a4%be%e0%a4%ac%e0%a4%be%e0%a4%b8/|title=शाहुजयंतीचे जनक : डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर – प्रा. हरी नरके|date=2019-06-26|language=en-US|access-date=2021-06-27}}</ref> ==शाहूंवरील प्रकाशित साहित्य== * 'छत्रपती शाहू महाराज व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर : समग्र पत्रव्यवहार' (संपादन : डॉ. संभाजी बिरांजे प्रकाशन; विनिमय पब्लिकेशन, विक्रोळी, प. मुंबई; ८३ पृष्ठ)<ref>{{Cite web|url=https://maharashtratimes.com/editorial/ravivar-mata/correspondence-of-two-legends/articleshow/71985274.cms|title=दोन महापुरुषांचा पत्रबंध!|website=Maharashtra Times}}</ref> * राजर्षी शाहू छत्रपती : अ सोशली रिव्होल्युशनरी किंग (संपादक : डॉ. जयसिंग पवार आणि डॉ. अरुण साधू) * शाहू महाराजांची चरित्रे लेखक : माधवराव बागल, पी.बी. साळुंखे, धनंजय कीर, कृ .गो. सूर्यवंशी, डॉ. अप्पासाहेब पवार, जयसिंगराव पवार (यांनी २००१ साली एकत्रितपणे लिहिलेल्या चरित्राची २०१३सालची ३री आवृत्ती ही ३ खंडी आणि १२०० पानी आहे.). * बी.ए. लठ्ठे यांनी १९२६मध्ये शाहूंचे इंग्रजीतील पहिले चरित्र लिहिले. त्याचे मराठी भाषांतरही प्रकाशित करण्यात आले. * राजर्षी शाहू छत्रपती (लेखक : प्रा. डॉ. रमेश जाधव; नॅशनल बुक ट्रस्टने हे पुस्तक १८ भारतीय भाषांत प्रकाशित केले आहे.) * राजर्षी शाहू छत्रपती: जीवन व शिक्षणकार्य (लेखक: प्राचार्य रा. तु. भगत) * कोल्हापूरचे शाहू छत्रपति : चरित्र व कार्य (लेखक : एकनाथ केशव घोरपडे) * राजर्षी शाहू छत्रपती (खंड काव्यानुवाद, [[लक्ष्मीनारायण बोल्ली]])) * छत्रपती राजर्षी शाहू महाराजांचे चरित्र (तेलुगू, लेखक - [[लक्ष्मीनारायण बोल्ली]])) * राजर्षी शाहू महाराज यांची सामाजिक विचारधारा व कार्य (लेखक : [[रा.ना. चव्हाण]]) * राजर्षी शाहू कार्य व काळ (लेखक - [[रा.ना. चव्हाण]]) * समाज क्रांतिकारक राजर्षी शाहू महाराज- (लेखिका - डॉ. सुवर्णा नाईक-निंबाळकर) * शाहू (लेखक : श्रीराम ग. पचिंद्रे; ही राजर्षी शाहू महाराजांच्या जीवनावरील पहिली आणि एकमेव कादंबरी आहे.) * ‘प्रत्यंचा: जो लढे दीन के हेत,’ (शाहू महाराजांवरील हिंदी कादंबरी; लेखक - संजीव) * लोकराजा राजर्षी शाहू महाराज (लेखक: सुभाष वैरागकर) == चित्रपट व दूरचित्रवाणी मालिका == * 'लोकराजा राजर्षी शाहू' - दूरचित्रवाणी मालिका * राजर्षी शाहू महाराज व महाराणी ताराराणी यांच्या जीवनावर एक चित्रपट आहे. (निर्माते नितीन देसाई) ==पुरस्कार== शाहू महाराजांच्या नावाने अनेक पुरस्कार जाहीर होतात. अशा काही पुरस्कारांची नावे आणि ते मिळालेल्या व्यक्तींची नावे :- * राजर्षी शाहू छत्रपती मेमोरिअल ट्रस्टच्या वतीने देण्यात येणारा शाहू पुरस्कार ज्येष्ठ समीक्षक आणि सामाजिक कार्यकत्या प्रा. [[पुष्पा भावे]] यांना (२६ जून २०१८) * कोल्हापूर जिल्हा परिषदेच्या वतीने राजर्षी छत्रपती शाहू जयंतीनिमित्त ६ जिल्हा परिषद सदस्य, ३ पंचायत समिती सदस्य व १५ कर्मचाऱ्यांना राजर्षी शाहू पुरस्कार मिळाला (२६ जून २०१८) * राजर्षी शाहू छत्रपती मेमोरिअल ट्रस्टच्या वतीने देण्यात येणारा शाहू पुरस्कार डॉ. रघुनाथ माशेलकर यांना (२६ जून २०१७) ==सन्मान== * शाहू महाराजांचा २६ जून हा जन्मदिवस महाराष्ट्रात ‘[[सामाजिक न्याय दिन (महाराष्ट्र)|सामाजिक न्याय दिवस]]’ म्हणून पाळला जातो. त्यादिवशी सार्वजनिक कार्यक्रम होतात. * कोल्हापूरच्या राजर्षी शाहू छत्रपती मेमोरियल ट्रस्टतर्फे 'राजर्षी पुरस्कार' रोख एक लाख रुपये आणि सन्मानचिन्ह या स्वरुपात दिला जातो.<ref>{{स्रोत बातमी|title=राजर्षी शाहूंचा विचार पुढे न्या|दुवा=https://maharashtratimes.indiatimes.com/maharashtra/kolhapur-western-maharashtra-news/kolhapur/kolhapur-shahu-purskar-distribution/articleshow/59327839.cms|ॲक्सेसदिनांक=२७ जून २०१८|प्रकाशक=महाराष्ट्र टाईम्स|दिनांक=२८ जून २०१७}}</ref> * [[छत्रपती शाहू महाराज टर्मिनस]] * [[शाहू छत्रपती स्पिनिंग अँड वीव्हिंग मिल]] * [[शाहू, फुले, आंबेडकर पुरस्कार]] ==शाहू महाराजांबद्दल व्यक्त केलेली मते == * "शाहूराजे हे सामाजिक लोकशाहीचे आधारस्तंभ होते." – [[बाबासाहेब आंबेडकर]] ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} == बाह्य दुवे == * [http://www.manase.org/maharashtra.php?mid=68&smid=23&pmid=1&id=745 शाहू महाराजांचा अल्पपरिचय] {{DEFAULTSORT:भोसले, शाहू}} [[वर्ग:शाहू महाराज| ]] [[वर्ग:कोल्हापूरकर भोसले घराणे|शाहू]] [[वर्ग:मराठी राजे]] [[वर्ग:मराठी समाजसुधारक]] [[वर्ग:इ.स. १८७४ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९२२ मधील मृत्यू]] 7cqgspwcnmkhqkaq8oxmnhyzny412w8 0 23040 2139091 676767 2022-07-20T21:17:22Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[फ्रांसिस्को दि पॉला रॉद्रिगेस अल्वेस]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[फ्रांसिस्को दि पॉला रॉद्रिगेस अल्वेस]] 2u9s2o9cu7t1a2pw0vee0fsiybvbofk 0 23643 2139032 2075509 2022-07-20T12:24:55Z 192.140.154.33 /* कारकीर्द */माहिती घातली. छबिली सिनेमाचे नाव. wikitext text/x-wiki [[चित्र:Snehal bhatkar.jpg|इवलेसे]] {{विस्तार}} {{माहितीचौकट संगीतकार | पार्श्वभूमी रंग = | नाव = स्नेहल भाटकर | चित्र = | चित्र रुंदी = | चित्र शीर्षक = | पूर्ण नाव = वासुदेव गंगाराम भाटकर | टोपणनाव = स्नेहल भाटकर | जन्मदिनांक = [[जुलै १७]], [[इ.स. १९१९|१९१९]] | जन्मस्थान = [[मुंबई]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्युदिनांक = [[मे २९]], [[इ.स. २००७|२००७]] | मृत्युस्थान = [[मुंबई]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | राष्ट्रीयत्व = | कार्यक्षेत्र = [[संगीत]] | संगीत प्रकार = चित्रपटसंगीत, नाट्यसंगीत | प्रशिक्षण = | कार्यकाळ = | प्रसिद्ध रचना = | प्रसिद्ध नाटक = | प्रसिद्ध चित्रपट = | प्रसिद्ध अल्बम = | वाद्य = | आश्रयदाते = | प्रभाव = | प्रभावित = | पुरस्कार = | वडील नाव = गंगाराम भाटकर | आई नाव = | पती नाव = | पत्नी नाव = | अपत्ये = [[रमेश भाटकर]], स्नेहलता | प्रसिद्ध नातेवाईक = | स्वाक्षरी चित्र = | संकेतस्थळ दुवा = | तळटिपा = }} '''स्नेहल भाटकर''' (पूर्ण नाव:'''वासुदेव गंगाराम भाटकर''') ([[जुलै १७]], [[इ.स. १९१९|१९१९]]; [[मुंबई]] - [[मे २९]], [[इ.स. २००७|२००७]]; [[मुंबई]]) हे मराठी चित्रपट, मराठी नाटके, हिंदी चित्रपटांतील नावाजलेले संगीतकार होते. ==बालपण== स्नेहल भाटकर यांचे पूर्ण नाव वासुदेव गंगाराम भाटकर. १७ जुलै [[इ.स. १९१९]] रोजी [[प्रभादेवी]] इथल्या पालखीवाडीत त्यांचा जन्म झाला. या वाडीत नेहमी भजने होते. भाटकरबुवा नेहमी न चुकता ही भजने ऐकायला जात. वडिलांच्या निधनानंतर त्यांच्या आईला शाळेत नोकरी करावी लागली. मात्र, त्यांच्या आईचा आवाज खूप गोड होता. आपल्याला गोड गळ्याचे वरदान आईकडूनच मिळाल्याचे भाटकर सांगत. श्रीकृष्ण संगीत विद्यालयात त्यांनी गाण्याचे धडे गिरवले. "विश्वंभर प्रासादिक भजन मंडळी'त प्रवेश करून ते खऱ्या अर्थाने भजनीबुवा झाले. ==कारकीर्द== "एचएमव्ही' या कॅसेट कंपनीमधील प्रवेशामुळे भाटकरबुवांच्या कारकिर्दीला खऱ्या अर्थाने वळण मिळाले. १६ जून [[इ.स. १९३९]] रोजी ते पेटीवादक म्हणून या कंपनीत रूजू झाले. येथे त्यांनी आपल्या प्रतिभेने संगीत दिग्दर्शक बनण्यापर्यंत मजल मारली. [[बाबूराव पेंटर]] यांची निर्मिती असलेल्या "रुक्‍मिणी स्वयंवर' या चित्रपटाद्वारे भाटकरबुवांना संगीत दिग्दर्शक बनण्याची प्रथम संधी मिळाली. गमतीची गोष्ट म्हणजे या चित्रपटाला [[सुधीर फडके]] आणि भाटकरबुबा या जोडीने "वसुदेव-सुधीर' या नावाने संगीत दिले होते. या चित्रपटात ललिता फडके यांनी गायलेल्या "कुहू कुहू बोल ग, चंद्रमा मनात हसला ग', "धाडिला प्रीतीदूत माझा देईल का ग मान' या गाण्यांना भाटकरबुवांनी संगीत दिले होते. "एचएमव्ही'तील नोकरीमुळे त्यांना टोपणनाव घेऊन चित्रपटांना संगीत द्यावे लागले. स्नेहलता हे त्यांच्या मुलीचे नाव. या नावातील "स्नेहल' हा शब्द घेऊन दिग्दर्शक [[केदार शर्मा]] यांनी भाटकरबुवांचे "स्नेहल भाटकर' असे बारसे केले. "हमारी याद आयेगी' चित्रपटामधील "कभी तनहाइयों में यूं हमारी याद आयेगी' हे भाटकरबुवांचे सर्वाधिक गाजलेले गीत. हे गाणे ध्वनिमुद्रित झाल्यानंतर केदार शर्मा यांनी [[मुबारक बेगम]]च्या पाठीवर कौतुकाची थाप टाकली होते तसेच भाटकरबुवांनाही बक्षीस दिले होते. सुप्रसिद्ध संगीत दिग्दर्शक [[सी. रामचंद्र]] हे भाटकरांचे निकटचे मित्र. त्यांनी "संगीता' या चित्रपटाला संगीत दिले होते. या चित्रपटातील एक कव्वाली [[महम्मद रफी]] आणि स्वतः [[सी. रामचंद्र]] गाणार होते. मात्र, काही कारणास्तव रफी प्रत्यक्ष ध्वनिमुद्रणाच्या वेळी येऊ शकले नव्हते. तेव्हा सी. रामचंद्र यांनी ही कव्वाली गाण्यासाठी भाटकरबुवांना आमंत्रित केले. भाटकरबुवांच्या संगीताची महत्त्वाची वैशिष्ट्ये म्हणजे त्यांच्या साध्या, सोप्या आणि चटकन गुणगुणता येतील अशा चाली. गाण्याचे अंग नसलेल्या कलावंतांकडूनही भाटकरबुवांनी सुरेल गाणी गाऊन घेतली. पन्नालाल घोष यांच्या सुरेल बासरीवादनाचा त्यांनी आपल्या संगीतामध्ये छान उपयोग करून घेतला. मोठी लोकप्रियता मिळवूनही त्यांनी संगीताचे दुकान थाटले नाही. जे चित्रपट त्यांना मिळाले, त्या प्रत्येकात त्यांनी स्वतःचे प्रतिबिंब उमटवले. राज कपूरला सर्वप्रथम गाण्यासाठी उसना आवाज देण्याचे श्रेय भाटकरबुवांनाच जाते. "नीलकमल' हा [[राज कपूर]]चा नायक म्हणून पहिला चित्रपट. या चित्रपटातील राजकुमारीने गायलेल्या "जईयोना बिदेस मोरा जिया भर आयेगा' या गाण्याच्या दोन ओळी राज कपूरच्या तोंडी होत्या. या ओळी भाटकरांनी गायलेल्या आहेत. [[मधुबाला]], [[गीता बाली]], [[नूतन]], [[तनुजा]] या नायिकांच्या पहिल्या चित्रपटांना त्यांनीच संगीत दिले होते. तसेच [[कमळाबाई मंगळूरकर]], [[कमला कोटणीस]], [[शोभना समर्थ]], [[बेगम पारा]], [[लीला चिटणीस]], [[शुभा खोटे]] या नायिकांनी चित्रपट निर्मिती क्षेत्रात पदार्पण केले तेव्हा, आपल्या चित्रपटांच्या संगीताची जबाबदारी भाटकरबुवांवरच सोपवली होती. "विसावा विठ्ठल', "वारीयाने कुंडल हाले', "जववरी रे तववरी' ही त्यांची मराठी गीतेही खूप गाजली होती. "नीलकमल', "सुहागरात', "हमारी बेटी', "गुनाह', "हमारी याद आयेगी', "प्यासे नैन', "छबिली' इत्यादी हिंदी चित्रपटांतील त्यांचे संगीत गाजले होते. "रुक्‍मिणी स्वयंवर', "नंदकिशोर', "चिमुकला पाहुणा', "मानला तर देव', "बहकलेला ब्रह्मचारी' यांसह अनेक मराठी चित्रपटांनाही त्यांनी संगीत दिले होते. "नंदनवन' (मो. ग. रांगणेकर), "राधामाई' (गो. नी. दांडेकर), "भूमिकन्या सीता' (मामा वरेरकर), "बुवा तेथे बाया' (आचार्य अत्रे) या नाटकांचेही त्यांनी संगीत दिग्दर्शन केले होते. "भाटकरबुवा' या टोपणनावाने प्रसिद्ध असलेल्या या संगीतकाराने गेल्या पाच दशकांमध्ये गावोगावी भजनाचे असंख्य कार्यक्रम केले होते. ==पुरस्कार == दिल्लीत भाटकर यांना "महाराष्ट्रभूषण' पुरस्कार प्रदान करण्यात आला होता. पुरस्कार वितरणाच्या आदल्या दिवशी हॉटेलमध्ये पाय घसरल्याने त्यांना दुखापत झाली होती. तरीही प्रचंड इच्छाशक्तीच्या जोरावर या संगीतकाराने स्ट्रेचरवरून हा पुरस्कार स्वीकारला होता. त्या वेळी दिल्लीत मराठी रसिकांनी "स्टँडिंग ओव्हेशन' देऊन त्यांच्या कलेचा गौरव केला होता. या दुखापतीतून काही दिवसांतच ते बरेही झाले होते. स्नेहल भाटकर (वय ८७) यांचे [[मे २९]], [[इ.स. २००७|२००७]] रोजी निधन झाले. == बाह्य दुवे == {{DEFAULTSORT:भाटकर,स्नेहल}} [[वर्ग:मराठी संगीतकार]] [[वर्ग:इ.स. १९१९ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. २००७ मधील मृत्यू]] m7wzaopohlvjdwz5q29n8b4r4uvjqlf 0 24374 2139074 674622 2022-07-20T21:14:32Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[ज्याँ-लुक डेहेन]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[ज्याँ-लुक डेहेन]] 6bbgcw30wwbsvd8u8nuxr6jvdsqkaio 0 30935 2139244 2138830 2022-07-21T10:53:01Z नरेश सावे 88037 wikitext text/x-wiki '''कळमेश्वर''' हे नगरपरिषद अंतर्गत येणारे आणी एक महत्त्वपूर्ण औद्योगिक शहर आहे. '''कळमेश्वर''' हे महाराष्ट्र राज्यातील, नागपुर जिल्ह्यामधे सावनेर या उपविभागात येतो. हे शहर राष्ट्रीय राजमार्ग NH-353J and NH-547E सोबत जोडलेला आहे.कळमेश्वर हे [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] तालुक्याचे ठिकाण आहे. ==तालुक्यातील गावे== #[[आडसा]] #[[आळेसूर]] #[[अष्टीकला]] #[[बाम्हणी]] #[[बेलोरी बुद्रुक]] #[[भांडगी]] #[[बोरडोह]] #[[बोरगाव बुद्रुक (कळमेश्वर)]] #[[बोरगाव खुर्द (कळमेश्वर)]] #[[बुधळा]] #[[चाकडोह]] #[[चिंचभुवन]] #[[दाढेरा]] #[[दहेगाव (कळमेश्वर)]] #[[देवळी (कळमेश्वर)]] #[[धापेवाडा बुद्रुक]] #[[धापेवाडा खुर्द]] #[[धुरखेडा (कळमेश्वर)]] #[[डोरली (कळमेश्वर)]] #[[डोरली गंगाजी]] #[[दुधबारडी (कळमेश्वर)]] #[[गडगा (कळमेश्वर)]] #[[घोगळी]] #[[घोराड (कळमेश्वर)]] #[[गोंदखैरी]] #[[गोवारी (कळमेश्वर)]] #[[गुमठळा]] #[[हरदोळी (कळमेश्वर)]] #[[जिरोळा]] #[[कळंबी (कळमेश्वर)]] #[[कन्याढोल]] #[[कारळी (कळमेश्वर)]] #[[केतापार]] #[[खैरी (कळमेश्वर)]] #[[खाणगाव (कळमेश्वर)]] #[[खापरी (कळमेश्वर)]] #[[खुमारी]] #[[खुरसापार (कळमेश्वर)]] #[[कोहळी]] #[[कोकर्डा]] #[[कोरेघाट]] #[[लाडई]] #[[लिंगा (कळमेश्वर)]] #[[लोहगड (कळमेश्वर)]] #[[लोणारा (कळमेश्वर)]] #[[मढसावंगी]] #[[मांडवी (कळमेश्वर)]] #[[म्हासेपठार]] #[[मोहगाव (कळमेश्वर)]] #[[मोहळी]] #[[नंदा (कळमेश्वर)]] #[[नंदीखेडा (कळमेश्वर)]] #[[निळगाव]] #[[निंबोळी (कळमेश्वर)]] #[[निमजी]] #[[पांजरा (कळमेश्वर)]] #[[पानुआबळी]] #[[पारडी (कळमेश्वर)]] #[[पारसोडी (कळमेश्वर)]] #[[पारसोडी वकील]] #[[पेठउबळी]] #[[पिळकापार]] #[[पिपळा (कळमेश्वर)]] #[[पोहीगोंदखैरी]] #[[रामगिरी]] #[[रोहाणा (कळमेश्वर)]] #[[सहजापूर]] #[[साहुळी]] #[[सावळी बुद्रुक (कळमेश्वर)]] #[[सावळी खुर्द (कळमेश्वर)]] #[[सावंद्री]] #[[सावंगी (कळमेश्वर)]] #[[सेलु (कळमेश्वर)]] #[[शहापूर (कळमेश्वर)]] #[[सिंदी (कळमेश्वर)]] #[[सोनापार]] #[[सोनेगाव (कळमेश्वर)]] [[सोनोळी]] [[सोनपूर (कळमेश्वर)]] [[सुसुंद्री]] [[तेलगाव]] [[तेलकामठी]] [[तिडंगी]] [[तिस्टीबुद्रुक]] [[तिस्टीखुर्द]] [[तोंडाखैरी]] [[उबगी]] [[उबळी]] [[उपरवणी]] [[वाधोणा बुद्रुक (कळमेश्वर)]] [[वाधोणा खुर्द (कळमेश्वर)]] [[वरोडा (कळमेश्वर)]] [[वाथोडा (कळमेश्वर)]] [[येळकापार]] [[झिलपी]] [[झुणकी]] ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासचे तालुके== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate == '''जनसांख्यिकी''' == २००१ च्या जनगणने अनुसार '''कळमेश्वर'''ची लोकसंख्या १७२४१ एवढी होती ज्यात ५२ % पुरुषामागे ४८% स्त्रिया होत्या. २००११ च्या जनगणने अनुसार '''कळमेश्वर'''ची लोकसंख्या ७०००० एवढी होती. == संस्कृती == '''कळमेश्वर''' हे नाव कडम्बेश्वर (महादेव) यांच्या नवा मागे पडले आहे. एक महत्त्वपूर्ण औद्योगिक शहर असल्या कारणाने इथे सर्व धर्माचे आणि देशातील विविध क्षेत्रातील लोक इथे राहतात. {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = [[तालुका]] |स्थानिक_नाव = कळमेश्वर |इतर_नाव = |टोपणनाव = |राज्य_नाव = महाराष्ट्र |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = Maharashtra locator map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश = 21|अक्षांशमिनिटे =14 |अक्षांशसेकंद =10 |रेखांश=78 |रेखांशमिनिटे= 54|रेखांशसेकंद= 22 |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = left<!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो<!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो<!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = {{लेखनाव}} |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = नागपूर |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = नागपूर |प्रांत = विदर्भ |विभाग = नागपूर |जिल्हा = नागपूर<!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = |लोकसंख्या_वर्ष = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = |विधानसभा_मतदारसं = |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = कळमेश्वर |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = कळमेश्वर |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = |कोरे_उत्तर_१ = |एसटीडी_कोड = |पिन_कोड = |आरटीओ_कोड = |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = हो<!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = हो<!-- हो/नाही --> }} '''कळमेश्वर''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. {{विस्तार}} {{नागपूर जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] lsim8fnrmwawl7wgw0v7adirjq00fhl 0 30937 2139192 2138840 2022-07-21T09:17:58Z नरेश सावे 88037 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = काटोल काटोल |इतर_नाव = कुन्तलापुर् |टोपणनाव = |राज्य_नाव = [[महाराष्ट्र]] |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश =21 |अक्षांशमिनिटे =16 |अक्षांशसेकंद =27 |रेखांश= 78|रेखांशमिनिटे=35 |रेखांशसेकंद=24 |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो<!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो<!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = नागपूर |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = |लोकसंख्या_वर्ष = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = अनिल देशमुख |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = रामटेक |विधानसभा_मतदारसं = कतोल-नरखेड |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = |कोरे_उत्तर_१ = |एसटीडी_कोड = 07112 |पिन_कोड = 441302 |आरटीओ_कोड = |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = हो<!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = हो<!-- हो/नाही --> }} '''काटोल''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. काटोल शहर हे त्याचे मुख्यालय आहे. शहरात एक [[चंडिका|चंडिकेचे]] व एक [[सरस्वती]]चे अशी दोन पुरातन मंदिरे आहेत. ==प्रास्ताविक== त्याचप्रमाणे येथे हनुमान मंदिर तळ्याची पार येथील हनुमान मंदिर अतिशय पुरातन असून त्यालगतच असलेले शिवमंदिर अतिशय पुरातन आहे,शिवमंदिराचे बांधकाम अतिशय पुरातन शिल्पकलेने बनलेले असून प्राचीन काळापासून या मंदिरात गं.भा.नर्मदाबाई वैष्णव आणि त्यांचे वंशज सेवादान करीत आहेत.दरवर्षी येथे नवरात्री महोत्सव साजरा केला जातो,आणि हजारांच्या संख्येत भक्तजन दर्शनाला येतात आणि भव्य जत्रेचे आयोजन केले जाते,या शहराजवळ ८ मैल अंतरावर पारडसिंगा हे गाव वसलेले आहे, ऐतिहासिक आणि धार्मिकदृष्ट्या या गावाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. येथे श्री.अनुसया माता देवस्थान अतिशय दर्शनीय स्थळ असून शेकडो भाविकभक्त नित्यनियमाने दररोज दर्शनाला येतात देवस्थानासमोर एक उंच टेकडी असून याची उंची ३८९ फूट आहे,टेकडीवर पंचमुखी हनुमानाचे सुंदर मंदिर असून उंच जागी प्राचीन शिवलिंगाची स्थापना करण्यात आली आहे,या टेकडीवर जाण्यासाठी मार्ग सुलभ व्हावा म्हणून संस्थानाने वाटेच्या दोन्ही बाजूंनी झाडे लावली आहेत, जागोजागी पाण्याचे हौद आहेत,त्याचप्रमाणे टेकडीच्या मागच्या बाजूला जड वाहने ये-जा करण्यासाठी २२६ मीटर लांबीच्या मार्गाचे निर्माण करण्यात आले आहे. ==तालुक्यातील गावे== [[अहमदनगर (काटोल)]] [[आजणगाव (काटोल)]] [[आकेवाडा]] [[आलागोंदी]] [[अंबाडा (काटोल)]] [[अमनेरगोंदी]] [[बाबुळखेडा]] [[भाजीपाणी]] [[भोरगड]] [[भुडकमडका]] [[बिडजटांझरी]] [[बिहळगोंदी]] [[बिलवरगोंदी]] [[बोपापूर (काटोल)]] [[बोरडोह (काटोल)]] [[बोरगाव (काटोल)]] [[बोरगोंडी]] [[बोरी (काटोल)]] [[बोरखेडी (काटोल)]] [[ब्रम्हपुरी (काटोल)]] [[चाकडोह (काटोल)]] [[चंदनपारडी]] [[चारगाव (काटोल)]] [[चौकीगड]] [[चौरेपठार]] [[चेंडकापूर (काटोल)]] [[चिचाळा (काटोल)]] [[चिचोळी]] [[चिखली (काटोल)]] [[चिखलागड]] [[देलवाडी]] [[धामणगाव (काटोल)]] [[धानकुंडव]] [[धवळापूर]] [[धीवरवाडी]] [[धोतीवाडा]] [[धुरखेडा (काटोल)]] [[दिग्रस (काटोल)]] [[दोडकी (काटोल)]] [[डोंगरगाव (काटोल)]] [[डोरली (काटोल)]] [[दुधाळा (काटोल)]] [[एळकापार]] [[फेटरी]] [[गणेशपुर]] [[गंगाळडोह]] [[गरमसुर]] [[घरतवाडा]] [[घोरपड (काटोल)]] [[घुबडी (काटोल)]] [[गोलारखापा]] [[गोंदीदिग्रस]] [[गोंदीखापा]] [[गोंदीमोहगाव]] [[गोन्ही]] [[गुजरखेडी]] [[हरणखुरी]] [[हरदोळी]] [[हातळा]] [[इसापुर]] [[इसासणी]] [[जामगड]] [[जाटंकोहळा]] [[जाटंझरी]] [[जाटलापुर]] [[जुनापाणी]] [[जुनेवणी]] [[कचरीसावंगा]] [[कळंभा]] [[कालकुही]] [[कालमुंडा]] [[कामठी]] [[कार्ला]] [[कातलाबोडी]] [[कवडीमेट]] [[केदारपुर]] [[केळापुर]] [[खडकी]] [[खैरी]] [[खामळी]] [[खंडाळा]] [[खाणगाव]] [[खाणवाडी]] [[खापा]] [[खापरी]] [[खुरसापुर]] [[खुटांबा]] [[किंकीधोडा]] [[कोहळा]] [[कोकर्डा]] [[कोळंबी]] [[कोल्हु]] [[कोंढाळी]] [[कोंढासावळी]] [[कोतवालबारडी]] [[कुंडी]] [[लाडगाव]] [[लाखोळी]] [[लामधाम]] [[लिंगा]] [[मालेगाव]] [[मलकापुर]] [[मांदळा]] [[मरगसुर]] [[मासळी]] [[मासोड]] [[मेंढेपठार]] [[मेंडकी]] [[मेटपांजरा]] [[म्हासळा]] [[म्हासखापरा]] [[मिनीवाडा]] [[मोहगाव]] [[मोहखेडी]] [[मुकणी]] [[मुरळी]] [[मुरती]] [[नायगाव]] [[नांदा]] [[नंडोरा]] [[पालगोंदी]] [[पांचधार]] [[पांढरढाकणी]] [[पांजरा]] [[पानवाडी]] [[पारडसिंगा]] [[पारडी]] [[पारसोडी]] [[पठार]] [[प्रतापगड]] [[पुसागोंदी]] [[राजणी]] [[रांधोडा]] [[राऊळगाव]] [[रिढोरा]] [[रिंगणाबोडी]] [[सबकुंड]] [[सळाई]] [[सावोळी]] [[शेकापुर]] [[शिरमी]] [[शिवकामठ]] [[सिरसावाडी]] [[सोनेगाव]] [[सोनखांब]] [[सोनमोह]] [[सोनोळी]] [[सोनपुर]] [[तांदुळवणी]] [[तापणी]] [[ताराबोडी]] [[तारोडा]] [[उबगी]] [[वसंतनगर]] [[वाधोणा]] [[वडविहारा]] [[वाघोडा]] [[वाई]] [[वाजबोडी]] [[वळणी]] [[वांदळी]] [[येणविहीरा]] [[येणवा]] [[येरळा]] [[झिलपा]] ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासचे तालुके== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate {{विस्तार}} {{नागपूर जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] m5vdthoap0ey8me9furs7lb3k1glvix 2139195 2139192 2022-07-21T09:18:52Z नरेश सावे 88037 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = काटोल काटोल |इतर_नाव = कुन्तलापुर् |टोपणनाव = |राज्य_नाव = [[महाराष्ट्र]] |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश =21 |अक्षांशमिनिटे =16 |अक्षांशसेकंद =27 |रेखांश= 78|रेखांशमिनिटे=35 |रेखांशसेकंद=24 |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो<!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो<!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = नागपूर |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = |लोकसंख्या_वर्ष = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = अनिल देशमुख |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = रामटेक |विधानसभा_मतदारसं = कतोल-नरखेड |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = |कोरे_उत्तर_१ = |एसटीडी_कोड = 07112 |पिन_कोड = 441302 |आरटीओ_कोड = |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = हो<!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = हो<!-- हो/नाही --> }} '''काटोल''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. काटोल शहर हे त्याचे मुख्यालय आहे. शहरात एक [[चंडिका|चंडिकेचे]] व एक [[सरस्वती]]चे अशी दोन पुरातन मंदिरे आहेत. ==प्रास्ताविक== त्याचप्रमाणे येथे हनुमान मंदिर तळ्याची पार येथील हनुमान मंदिर अतिशय पुरातन असून त्यालगतच असलेले शिवमंदिर अतिशय पुरातन आहे,शिवमंदिराचे बांधकाम अतिशय पुरातन शिल्पकलेने बनलेले असून प्राचीन काळापासून या मंदिरात गं.भा.नर्मदाबाई वैष्णव आणि त्यांचे वंशज सेवादान करीत आहेत.दरवर्षी येथे नवरात्री महोत्सव साजरा केला जातो,आणि हजारांच्या संख्येत भक्तजन दर्शनाला येतात आणि भव्य जत्रेचे आयोजन केले जाते,या शहराजवळ ८ मैल अंतरावर पारडसिंगा हे गाव वसलेले आहे, ऐतिहासिक आणि धार्मिकदृष्ट्या या गावाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. येथे श्री.अनुसया माता देवस्थान अतिशय दर्शनीय स्थळ असून शेकडो भाविकभक्त नित्यनियमाने दररोज दर्शनाला येतात देवस्थानासमोर एक उंच टेकडी असून याची उंची ३८९ फूट आहे,टेकडीवर पंचमुखी हनुमानाचे सुंदर मंदिर असून उंच जागी प्राचीन शिवलिंगाची स्थापना करण्यात आली आहे,या टेकडीवर जाण्यासाठी मार्ग सुलभ व्हावा म्हणून संस्थानाने वाटेच्या दोन्ही बाजूंनी झाडे लावली आहेत, जागोजागी पाण्याचे हौद आहेत,त्याचप्रमाणे टेकडीच्या मागच्या बाजूला जड वाहने ये-जा करण्यासाठी २२६ मीटर लांबीच्या मार्गाचे निर्माण करण्यात आले आहे. ==तालुक्यातील गावे== [[अहमदनगर (काटोल)]] [[आजणगाव (काटोल)]] [[आकेवाडा]] [[आलागोंदी]] [[अंबाडा (काटोल)]] [[अमनेरगोंदी]] [[बाबुळखेडा]] [[भाजीपाणी]] [[भोरगड]] [[भुडकमडका]] [[बिडजटांझरी]] [[बिहळगोंदी]] [[बिलवरगोंदी]] [[बोपापूर (काटोल)]] [[बोरडोह (काटोल)]] [[बोरगाव (काटोल)]] [[बोरगोंडी]] [[बोरी (काटोल)]] [[बोरखेडी (काटोल)]] [[ब्रम्हपुरी (काटोल)]] [[चाकडोह (काटोल)]] [[चंदनपारडी]] [[चारगाव (काटोल)]] [[चौकीगड]] [[चौरेपठार]] [[चेंडकापूर (काटोल)]] [[चिचाळा (काटोल)]] [[चिचोळी]] [[चिखली (काटोल)]] [[चिखलागड]] [[देलवाडी]] [[धामणगाव (काटोल)]] [[धानकुंडव]] [[धवळापूर]] [[धीवरवाडी]] [[धोतीवाडा]] [[धुरखेडा (काटोल)]] [[दिग्रस (काटोल)]] [[दोडकी (काटोल)]] [[डोंगरगाव (काटोल)]] [[डोरली (काटोल)]] [[दुधाळा (काटोल)]] [[एळकापार]] [[फेटरी]] [[गणेशपुर]] [[गंगाळडोह]] [[गरमसुर]] [[घरतवाडा]] [[घोरपड (काटोल)]] [[घुबडी (काटोल)]] [[गोलारखापा]] [[गोंदीदिग्रस]] [[गोंदीखापा]] [[गोंदीमोहगाव]] [[गोन्ही (काटोल)]] [[गुजरखेडी]] [[हरणखुरी]] [[हरदोळी]] [[हातळा]] [[इसापुर]] [[इसासणी]] [[जामगड]] [[जाटंकोहळा]] [[जाटंझरी]] [[जाटलापुर]] [[जुनापाणी]] [[जुनेवणी]] [[कचरीसावंगा]] [[कळंभा]] [[कालकुही]] [[कालमुंडा]] [[कामठी]] [[कार्ला]] [[कातलाबोडी]] [[कवडीमेट]] [[केदारपुर]] [[केळापुर]] [[खडकी]] [[खैरी]] [[खामळी]] [[खंडाळा]] [[खाणगाव]] [[खाणवाडी]] [[खापा]] [[खापरी]] [[खुरसापुर]] [[खुटांबा]] [[किंकीधोडा]] [[कोहळा]] [[कोकर्डा]] [[कोळंबी]] [[कोल्हु]] [[कोंढाळी]] [[कोंढासावळी]] [[कोतवालबारडी]] [[कुंडी]] [[लाडगाव]] [[लाखोळी]] [[लामधाम]] [[लिंगा]] [[मालेगाव]] [[मलकापुर]] [[मांदळा]] [[मरगसुर]] [[मासळी]] [[मासोड]] [[मेंढेपठार]] [[मेंडकी]] [[मेटपांजरा]] [[म्हासळा]] [[म्हासखापरा]] [[मिनीवाडा]] [[मोहगाव]] [[मोहखेडी]] [[मुकणी]] [[मुरळी]] [[मुरती]] [[नायगाव]] [[नांदा]] [[नंडोरा]] [[पालगोंदी]] [[पांचधार]] [[पांढरढाकणी]] [[पांजरा]] [[पानवाडी]] [[पारडसिंगा]] [[पारडी]] [[पारसोडी]] [[पठार]] [[प्रतापगड]] [[पुसागोंदी]] [[राजणी]] [[रांधोडा]] [[राऊळगाव]] [[रिढोरा]] [[रिंगणाबोडी]] [[सबकुंड]] [[सळाई]] [[सावोळी]] [[शेकापुर]] [[शिरमी]] [[शिवकामठ]] [[सिरसावाडी]] [[सोनेगाव]] [[सोनखांब]] [[सोनमोह]] [[सोनोळी]] [[सोनपुर]] [[तांदुळवणी]] [[तापणी]] [[ताराबोडी]] [[तारोडा]] [[उबगी]] [[वसंतनगर]] [[वाधोणा]] [[वडविहारा]] [[वाघोडा]] [[वाई]] [[वाजबोडी]] [[वळणी]] [[वांदळी]] [[येणविहीरा]] [[येणवा]] [[येरळा]] [[झिलपा]] ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासचे तालुके== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate {{विस्तार}} {{नागपूर जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] djdlp0tcmicfpb4v8a9o539pr054ssy 2139197 2139195 2022-07-21T09:21:12Z नरेश सावे 88037 /* तालुक्यातील गावे */ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = काटोल काटोल |इतर_नाव = कुन्तलापुर् |टोपणनाव = |राज्य_नाव = [[महाराष्ट्र]] |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश =21 |अक्षांशमिनिटे =16 |अक्षांशसेकंद =27 |रेखांश= 78|रेखांशमिनिटे=35 |रेखांशसेकंद=24 |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो<!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो<!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = नागपूर |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = |लोकसंख्या_वर्ष = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = अनिल देशमुख |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = रामटेक |विधानसभा_मतदारसं = कतोल-नरखेड |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = |कोरे_उत्तर_१ = |एसटीडी_कोड = 07112 |पिन_कोड = 441302 |आरटीओ_कोड = |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = हो<!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = हो<!-- हो/नाही --> }} '''काटोल''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. काटोल शहर हे त्याचे मुख्यालय आहे. शहरात एक [[चंडिका|चंडिकेचे]] व एक [[सरस्वती]]चे अशी दोन पुरातन मंदिरे आहेत. ==प्रास्ताविक== त्याचप्रमाणे येथे हनुमान मंदिर तळ्याची पार येथील हनुमान मंदिर अतिशय पुरातन असून त्यालगतच असलेले शिवमंदिर अतिशय पुरातन आहे,शिवमंदिराचे बांधकाम अतिशय पुरातन शिल्पकलेने बनलेले असून प्राचीन काळापासून या मंदिरात गं.भा.नर्मदाबाई वैष्णव आणि त्यांचे वंशज सेवादान करीत आहेत.दरवर्षी येथे नवरात्री महोत्सव साजरा केला जातो,आणि हजारांच्या संख्येत भक्तजन दर्शनाला येतात आणि भव्य जत्रेचे आयोजन केले जाते,या शहराजवळ ८ मैल अंतरावर पारडसिंगा हे गाव वसलेले आहे, ऐतिहासिक आणि धार्मिकदृष्ट्या या गावाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. येथे श्री.अनुसया माता देवस्थान अतिशय दर्शनीय स्थळ असून शेकडो भाविकभक्त नित्यनियमाने दररोज दर्शनाला येतात देवस्थानासमोर एक उंच टेकडी असून याची उंची ३८९ फूट आहे,टेकडीवर पंचमुखी हनुमानाचे सुंदर मंदिर असून उंच जागी प्राचीन शिवलिंगाची स्थापना करण्यात आली आहे,या टेकडीवर जाण्यासाठी मार्ग सुलभ व्हावा म्हणून संस्थानाने वाटेच्या दोन्ही बाजूंनी झाडे लावली आहेत, जागोजागी पाण्याचे हौद आहेत,त्याचप्रमाणे टेकडीच्या मागच्या बाजूला जड वाहने ये-जा करण्यासाठी २२६ मीटर लांबीच्या मार्गाचे निर्माण करण्यात आले आहे. ==तालुक्यातील गावे== [[अहमदनगर (काटोल)]] [[आजणगाव (काटोल)]] [[आकेवाडा]] [[आलागोंदी]] [[अंबाडा (काटोल)]] [[अमनेरगोंदी]] [[बाबुळखेडा]] [[भाजीपाणी]] [[भोरगड]] [[भुडकमडका]] [[बिडजटांझरी]] [[बिहळगोंदी]] [[बिलवरगोंदी]] [[बोपापूर (काटोल)]] [[बोरडोह (काटोल)]] [[बोरगाव (काटोल)]] [[बोरगोंडी]] [[बोरी (काटोल)]] [[बोरखेडी (काटोल)]] [[ब्रम्हपुरी (काटोल)]] [[चाकडोह (काटोल)]] [[चंदनपारडी]] [[चारगाव (काटोल)]] [[चौकीगड]] [[चौरेपठार]] [[चेंडकापूर (काटोल)]] [[चिचाळा (काटोल)]] [[चिचोळी]] [[चिखली (काटोल)]] [[चिखलागड]] [[देलवाडी]] [[धामणगाव (काटोल)]] [[धानकुंडव]] [[धवळापूर]] [[धीवरवाडी]] [[धोतीवाडा]] [[धुरखेडा (काटोल)]] [[दिग्रस (काटोल)]] [[दोडकी (काटोल)]] [[डोंगरगाव (काटोल)]] [[डोरली (काटोल)]] [[दुधाळा (काटोल)]] [[एळकापार]] [[फेटरी]] [[गणेशपुर]] [[गंगाळडोह]] [[गरमसुर]] [[घरतवाडा]] [[घोरपड (काटोल)]] [[घुबडी (काटोल)]] [[गोलारखापा]] [[गोंदीदिग्रस]] [[गोंदीखापा]] [[गोंदीमोहगाव]] [[गोन्ही (काटोल)]] [[गुजरखेडी]] [[हरणखुरी (काटोल)]] [[हरदोळी (काटोल)]] [[हातळा (काटोल)]] [[इसापुर]] [[इसासणी]] [[जामगड]] [[जाटंकोहळा]] [[जाटंझरी]] [[जाटलापुर]] [[जुनापाणी]] [[जुनेवणी]] [[कचरीसावंगा]] [[कळंभा]] [[कालकुही]] [[कालमुंडा]] [[कामठी]] [[कार्ला]] [[कातलाबोडी]] [[कवडीमेट]] [[केदारपुर]] [[केळापुर]] [[खडकी]] [[खैरी]] [[खामळी]] [[खंडाळा]] [[खाणगाव]] [[खाणवाडी]] [[खापा]] [[खापरी]] [[खुरसापुर]] [[खुटांबा]] [[किंकीधोडा]] [[कोहळा]] [[कोकर्डा]] [[कोळंबी]] [[कोल्हु]] [[कोंढाळी]] [[कोंढासावळी]] [[कोतवालबारडी]] [[कुंडी]] [[लाडगाव]] [[लाखोळी]] [[लामधाम]] [[लिंगा]] [[मालेगाव]] [[मलकापुर]] [[मांदळा]] [[मरगसुर]] [[मासळी]] [[मासोड]] [[मेंढेपठार]] [[मेंडकी]] [[मेटपांजरा]] [[म्हासळा]] [[म्हासखापरा]] [[मिनीवाडा]] [[मोहगाव]] [[मोहखेडी]] [[मुकणी]] [[मुरळी]] [[मुरती]] [[नायगाव]] [[नांदा]] [[नंडोरा]] [[पालगोंदी]] [[पांचधार]] [[पांढरढाकणी]] [[पांजरा]] [[पानवाडी]] [[पारडसिंगा]] [[पारडी]] [[पारसोडी]] [[पठार]] [[प्रतापगड]] [[पुसागोंदी]] [[राजणी]] [[रांधोडा]] [[राऊळगाव]] [[रिढोरा]] [[रिंगणाबोडी]] [[सबकुंड]] [[सळाई]] [[सावोळी]] [[शेकापुर]] [[शिरमी]] [[शिवकामठ]] [[सिरसावाडी]] [[सोनेगाव]] [[सोनखांब]] [[सोनमोह]] [[सोनोळी]] [[सोनपुर]] [[तांदुळवणी]] [[तापणी]] [[ताराबोडी]] [[तारोडा]] [[उबगी]] [[वसंतनगर]] [[वाधोणा]] [[वडविहारा]] [[वाघोडा]] [[वाई]] [[वाजबोडी]] [[वळणी]] [[वांदळी]] [[येणविहीरा]] [[येणवा]] [[येरळा]] [[झिलपा]] ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासचे तालुके== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate {{विस्तार}} {{नागपूर जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] qukkc35hqd8xdlirar10e7jcvfs8zzb 2139200 2139197 2022-07-21T09:23:55Z नरेश सावे 88037 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = काटोल काटोल |इतर_नाव = कुन्तलापुर् |टोपणनाव = |राज्य_नाव = [[महाराष्ट्र]] |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश =21 |अक्षांशमिनिटे =16 |अक्षांशसेकंद =27 |रेखांश= 78|रेखांशमिनिटे=35 |रेखांशसेकंद=24 |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो<!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो<!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = नागपूर |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = |लोकसंख्या_वर्ष = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = अनिल देशमुख |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = रामटेक |विधानसभा_मतदारसं = कतोल-नरखेड |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = |कोरे_उत्तर_१ = |एसटीडी_कोड = 07112 |पिन_कोड = 441302 |आरटीओ_कोड = |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = हो<!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = हो<!-- हो/नाही --> }} '''काटोल''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. काटोल शहर हे त्याचे मुख्यालय आहे. शहरात एक [[चंडिका|चंडिकेचे]] व एक [[सरस्वती]]चे अशी दोन पुरातन मंदिरे आहेत. ==प्रास्ताविक== त्याचप्रमाणे येथे हनुमान मंदिर तळ्याची पार येथील हनुमान मंदिर अतिशय पुरातन असून त्यालगतच असलेले शिवमंदिर अतिशय पुरातन आहे,शिवमंदिराचे बांधकाम अतिशय पुरातन शिल्पकलेने बनलेले असून प्राचीन काळापासून या मंदिरात गं.भा.नर्मदाबाई वैष्णव आणि त्यांचे वंशज सेवादान करीत आहेत.दरवर्षी येथे नवरात्री महोत्सव साजरा केला जातो,आणि हजारांच्या संख्येत भक्तजन दर्शनाला येतात आणि भव्य जत्रेचे आयोजन केले जाते,या शहराजवळ ८ मैल अंतरावर पारडसिंगा हे गाव वसलेले आहे, ऐतिहासिक आणि धार्मिकदृष्ट्या या गावाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. येथे श्री.अनुसया माता देवस्थान अतिशय दर्शनीय स्थळ असून शेकडो भाविकभक्त नित्यनियमाने दररोज दर्शनाला येतात देवस्थानासमोर एक उंच टेकडी असून याची उंची ३८९ फूट आहे,टेकडीवर पंचमुखी हनुमानाचे सुंदर मंदिर असून उंच जागी प्राचीन शिवलिंगाची स्थापना करण्यात आली आहे,या टेकडीवर जाण्यासाठी मार्ग सुलभ व्हावा म्हणून संस्थानाने वाटेच्या दोन्ही बाजूंनी झाडे लावली आहेत, जागोजागी पाण्याचे हौद आहेत,त्याचप्रमाणे टेकडीच्या मागच्या बाजूला जड वाहने ये-जा करण्यासाठी २२६ मीटर लांबीच्या मार्गाचे निर्माण करण्यात आले आहे. ==तालुक्यातील गावे== [[अहमदनगर (काटोल)]] [[आजणगाव (काटोल)]] [[आकेवाडा]] [[आलागोंदी]] [[अंबाडा (काटोल)]] [[अमनेरगोंदी]] [[बाबुळखेडा]] [[भाजीपाणी]] [[भोरगड]] [[भुडकमडका]] [[बिडजटांझरी]] [[बिहळगोंदी]] [[बिलवरगोंदी]] [[बोपापूर (काटोल)]] [[बोरडोह (काटोल)]] [[बोरगाव (काटोल)]] [[बोरगोंडी]] [[बोरी (काटोल)]] [[बोरखेडी (काटोल)]] [[ब्रम्हपुरी (काटोल)]] [[चाकडोह (काटोल)]] [[चंदनपारडी]] [[चारगाव (काटोल)]] [[चौकीगड]] [[चौरेपठार]] [[चेंडकापूर (काटोल)]] [[चिचाळा (काटोल)]] [[चिचोळी]] [[चिखली (काटोल)]] [[चिखलागड]] [[देलवाडी]] [[धामणगाव (काटोल)]] [[धानकुंडव]] [[धवळापूर]] [[धीवरवाडी]] [[धोतीवाडा]] [[धुरखेडा (काटोल)]] [[दिग्रस (काटोल)]] [[दोडकी (काटोल)]] [[डोंगरगाव (काटोल)]] [[डोरली (काटोल)]] [[दुधाळा (काटोल)]] [[एळकापार]] [[फेटरी]] [[गणेशपुर]] [[गंगाळडोह]] [[गरमसुर]] [[घरतवाडा]] [[घोरपड (काटोल)]] [[घुबडी (काटोल)]] [[गोलारखापा]] [[गोंदीदिग्रस]] [[गोंदीखापा]] [[गोंदीमोहगाव]] [[गोन्ही (काटोल)]] [[गुजरखेडी]] [[हरणखुरी (काटोल)]] [[हरदोळी (काटोल)]] [[हातळा (काटोल)]] [[इसापुर]] [[इसासणी]] [[जामगड]] [[जाटंकोहळा]] [[जाटंझरी]] [[जाटलापुर]] [[जुनापाणी (काटोल)]] [[जुनेवणी]] [[कचरीसावंगा]] [[कळंभा]] [[कालकुही]] [[कालमुंडा]] [[कामठी (काटोल))]] [[कार्ला (काटोल)]] [[कातलाबोडी]] [[कवडीमेट]] [[केदारपुर]] [[केळापुर]] [[खडकी]] [[खैरी]] [[खामळी]] [[खंडाळा]] [[खाणगाव]] [[खाणवाडी]] [[खापा]] [[खापरी]] [[खुरसापुर]] [[खुटांबा]] [[किंकीधोडा]] [[कोहळा]] [[कोकर्डा]] [[कोळंबी]] [[कोल्हु]] [[कोंढाळी]] [[कोंढासावळी]] [[कोतवालबारडी]] [[कुंडी]] [[लाडगाव]] [[लाखोळी]] [[लामधाम]] [[लिंगा]] [[मालेगाव]] [[मलकापुर]] [[मांदळा]] [[मरगसुर]] [[मासळी]] [[मासोड]] [[मेंढेपठार]] [[मेंडकी]] [[मेटपांजरा]] [[म्हासळा]] [[म्हासखापरा]] [[मिनीवाडा]] [[मोहगाव]] [[मोहखेडी]] [[मुकणी]] [[मुरळी]] [[मुरती]] [[नायगाव]] [[नांदा]] [[नंडोरा]] [[पालगोंदी]] [[पांचधार]] [[पांढरढाकणी]] [[पांजरा]] [[पानवाडी]] [[पारडसिंगा]] [[पारडी]] [[पारसोडी]] [[पठार]] [[प्रतापगड]] [[पुसागोंदी]] [[राजणी]] [[रांधोडा]] [[राऊळगाव]] [[रिढोरा]] [[रिंगणाबोडी]] [[सबकुंड]] [[सळाई]] [[सावोळी]] [[शेकापुर]] [[शिरमी]] [[शिवकामठ]] [[सिरसावाडी]] [[सोनेगाव]] [[सोनखांब]] [[सोनमोह]] [[सोनोळी]] [[सोनपुर]] [[तांदुळवणी]] [[तापणी]] [[ताराबोडी]] [[तारोडा]] [[उबगी]] [[वसंतनगर]] [[वाधोणा]] [[वडविहारा]] [[वाघोडा]] [[वाई]] [[वाजबोडी]] [[वळणी]] [[वांदळी]] [[येणविहीरा]] [[येणवा]] [[येरळा]] [[झिलपा]] ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासचे तालुके== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate {{विस्तार}} {{नागपूर जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] fh38omkq8hw03cesyx1y5taxzwr2ez8 2139201 2139200 2022-07-21T09:25:48Z नरेश सावे 88037 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = काटोल काटोल |इतर_नाव = कुन्तलापुर् |टोपणनाव = |राज्य_नाव = [[महाराष्ट्र]] |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश =21 |अक्षांशमिनिटे =16 |अक्षांशसेकंद =27 |रेखांश= 78|रेखांशमिनिटे=35 |रेखांशसेकंद=24 |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो<!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो<!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = नागपूर |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = |लोकसंख्या_वर्ष = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = अनिल देशमुख |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = रामटेक |विधानसभा_मतदारसं = कतोल-नरखेड |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = |कोरे_उत्तर_१ = |एसटीडी_कोड = 07112 |पिन_कोड = 441302 |आरटीओ_कोड = |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = हो<!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = हो<!-- हो/नाही --> }} '''काटोल''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. काटोल शहर हे त्याचे मुख्यालय आहे. शहरात एक [[चंडिका|चंडिकेचे]] व एक [[सरस्वती]]चे अशी दोन पुरातन मंदिरे आहेत. ==प्रास्ताविक== त्याचप्रमाणे येथे हनुमान मंदिर तळ्याची पार येथील हनुमान मंदिर अतिशय पुरातन असून त्यालगतच असलेले शिवमंदिर अतिशय पुरातन आहे,शिवमंदिराचे बांधकाम अतिशय पुरातन शिल्पकलेने बनलेले असून प्राचीन काळापासून या मंदिरात गं.भा.नर्मदाबाई वैष्णव आणि त्यांचे वंशज सेवादान करीत आहेत.दरवर्षी येथे नवरात्री महोत्सव साजरा केला जातो,आणि हजारांच्या संख्येत भक्तजन दर्शनाला येतात आणि भव्य जत्रेचे आयोजन केले जाते,या शहराजवळ ८ मैल अंतरावर पारडसिंगा हे गाव वसलेले आहे, ऐतिहासिक आणि धार्मिकदृष्ट्या या गावाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. येथे श्री.अनुसया माता देवस्थान अतिशय दर्शनीय स्थळ असून शेकडो भाविकभक्त नित्यनियमाने दररोज दर्शनाला येतात देवस्थानासमोर एक उंच टेकडी असून याची उंची ३८९ फूट आहे,टेकडीवर पंचमुखी हनुमानाचे सुंदर मंदिर असून उंच जागी प्राचीन शिवलिंगाची स्थापना करण्यात आली आहे,या टेकडीवर जाण्यासाठी मार्ग सुलभ व्हावा म्हणून संस्थानाने वाटेच्या दोन्ही बाजूंनी झाडे लावली आहेत, जागोजागी पाण्याचे हौद आहेत,त्याचप्रमाणे टेकडीच्या मागच्या बाजूला जड वाहने ये-जा करण्यासाठी २२६ मीटर लांबीच्या मार्गाचे निर्माण करण्यात आले आहे. ==तालुक्यातील गावे== [[अहमदनगर (काटोल)]] [[आजणगाव (काटोल)]] [[आकेवाडा]] [[आलागोंदी]] [[अंबाडा (काटोल)]] [[अमनेरगोंदी]] [[बाबुळखेडा]] [[भाजीपाणी]] [[भोरगड]] [[भुडकमडका]] [[बिडजटांझरी]] [[बिहळगोंदी]] [[बिलवरगोंदी]] [[बोपापूर (काटोल)]] [[बोरडोह (काटोल)]] [[बोरगाव (काटोल)]] [[बोरगोंडी]] [[बोरी (काटोल)]] [[बोरखेडी (काटोल)]] [[ब्रम्हपुरी (काटोल)]] [[चाकडोह (काटोल)]] [[चंदनपारडी]] [[चारगाव (काटोल)]] [[चौकीगड]] [[चौरेपठार]] [[चेंडकापूर (काटोल)]] [[चिचाळा (काटोल)]] [[चिचोळी]] [[चिखली (काटोल)]] [[चिखलागड]] [[देलवाडी]] [[धामणगाव (काटोल)]] [[धानकुंडव]] [[धवळापूर]] [[धीवरवाडी]] [[धोतीवाडा]] [[धुरखेडा (काटोल)]] [[दिग्रस (काटोल)]] [[दोडकी (काटोल)]] [[डोंगरगाव (काटोल)]] [[डोरली (काटोल)]] [[दुधाळा (काटोल)]] [[एळकापार]] [[फेटरी]] [[गणेशपुर]] [[गंगाळडोह]] [[गरमसुर]] [[घरतवाडा]] [[घोरपड (काटोल)]] [[घुबडी (काटोल)]] [[गोलारखापा]] [[गोंदीदिग्रस]] [[गोंदीखापा]] [[गोंदीमोहगाव]] [[गोन्ही (काटोल)]] [[गुजरखेडी]] [[हरणखुरी (काटोल)]] [[हरदोळी (काटोल)]] [[हातळा (काटोल)]] [[इसापुर]] [[इसासणी]] [[जामगड]] [[जाटंकोहळा]] [[जाटंझरी]] [[जाटलापुर]] [[जुनापाणी (काटोल)]] [[जुनेवणी]] [[कचरीसावंगा]] [[कळंभा]] [[कालकुही]] [[कालमुंडा]] [[कामठी (काटोल))]] [[कार्ला (काटोल)]] [[कातलाबोडी]] [[कवडीमेट]] [[केदारपुर]] [[केळापुर (काटोल)]] [[खडकी (काटोल)]] [[खैरी (काटोल)]] [[खामळी]] [[खंडाळा]] [[खाणगाव]] [[खाणवाडी]] [[खापा]] [[खापरी]] [[खुरसापुर]] [[खुटांबा]] [[किंकीधोडा]] [[कोहळा]] [[कोकर्डा]] [[कोळंबी]] [[कोल्हु]] [[कोंढाळी]] [[कोंढासावळी]] [[कोतवालबारडी]] [[कुंडी]] [[लाडगाव]] [[लाखोळी]] [[लामधाम]] [[लिंगा]] [[मालेगाव]] [[मलकापुर]] [[मांदळा]] [[मरगसुर]] [[मासळी]] [[मासोड]] [[मेंढेपठार]] [[मेंडकी]] [[मेटपांजरा]] [[म्हासळा]] [[म्हासखापरा]] [[मिनीवाडा]] [[मोहगाव]] [[मोहखेडी]] [[मुकणी]] [[मुरळी]] [[मुरती]] [[नायगाव]] [[नांदा]] [[नंडोरा]] [[पालगोंदी]] [[पांचधार]] [[पांढरढाकणी]] [[पांजरा]] [[पानवाडी]] [[पारडसिंगा]] [[पारडी]] [[पारसोडी]] [[पठार]] [[प्रतापगड]] [[पुसागोंदी]] [[राजणी]] [[रांधोडा]] [[राऊळगाव]] [[रिढोरा]] [[रिंगणाबोडी]] [[सबकुंड]] [[सळाई]] [[सावोळी]] [[शेकापुर]] [[शिरमी]] [[शिवकामठ]] [[सिरसावाडी]] [[सोनेगाव]] [[सोनखांब]] [[सोनमोह]] [[सोनोळी]] [[सोनपुर]] [[तांदुळवणी]] [[तापणी]] [[ताराबोडी]] [[तारोडा]] [[उबगी]] [[वसंतनगर]] [[वाधोणा]] [[वडविहारा]] [[वाघोडा]] [[वाई]] [[वाजबोडी]] [[वळणी]] [[वांदळी]] [[येणविहीरा]] [[येणवा]] [[येरळा]] [[झिलपा]] ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासचे तालुके== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate {{विस्तार}} {{नागपूर जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] c6gsh27hsxuzdhz0djy1z8dvith7uqb 2139202 2139201 2022-07-21T09:27:56Z नरेश सावे 88037 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = काटोल काटोल |इतर_नाव = कुन्तलापुर् |टोपणनाव = |राज्य_नाव = [[महाराष्ट्र]] |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश =21 |अक्षांशमिनिटे =16 |अक्षांशसेकंद =27 |रेखांश= 78|रेखांशमिनिटे=35 |रेखांशसेकंद=24 |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो<!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो<!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = नागपूर |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = |लोकसंख्या_वर्ष = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = अनिल देशमुख |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = रामटेक |विधानसभा_मतदारसं = कतोल-नरखेड |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = |कोरे_उत्तर_१ = |एसटीडी_कोड = 07112 |पिन_कोड = 441302 |आरटीओ_कोड = |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = हो<!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = हो<!-- हो/नाही --> }} '''काटोल''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. काटोल शहर हे त्याचे मुख्यालय आहे. शहरात एक [[चंडिका|चंडिकेचे]] व एक [[सरस्वती]]चे अशी दोन पुरातन मंदिरे आहेत. ==प्रास्ताविक== त्याचप्रमाणे येथे हनुमान मंदिर तळ्याची पार येथील हनुमान मंदिर अतिशय पुरातन असून त्यालगतच असलेले शिवमंदिर अतिशय पुरातन आहे,शिवमंदिराचे बांधकाम अतिशय पुरातन शिल्पकलेने बनलेले असून प्राचीन काळापासून या मंदिरात गं.भा.नर्मदाबाई वैष्णव आणि त्यांचे वंशज सेवादान करीत आहेत.दरवर्षी येथे नवरात्री महोत्सव साजरा केला जातो,आणि हजारांच्या संख्येत भक्तजन दर्शनाला येतात आणि भव्य जत्रेचे आयोजन केले जाते,या शहराजवळ ८ मैल अंतरावर पारडसिंगा हे गाव वसलेले आहे, ऐतिहासिक आणि धार्मिकदृष्ट्या या गावाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. येथे श्री.अनुसया माता देवस्थान अतिशय दर्शनीय स्थळ असून शेकडो भाविकभक्त नित्यनियमाने दररोज दर्शनाला येतात देवस्थानासमोर एक उंच टेकडी असून याची उंची ३८९ फूट आहे,टेकडीवर पंचमुखी हनुमानाचे सुंदर मंदिर असून उंच जागी प्राचीन शिवलिंगाची स्थापना करण्यात आली आहे,या टेकडीवर जाण्यासाठी मार्ग सुलभ व्हावा म्हणून संस्थानाने वाटेच्या दोन्ही बाजूंनी झाडे लावली आहेत, जागोजागी पाण्याचे हौद आहेत,त्याचप्रमाणे टेकडीच्या मागच्या बाजूला जड वाहने ये-जा करण्यासाठी २२६ मीटर लांबीच्या मार्गाचे निर्माण करण्यात आले आहे. ==तालुक्यातील गावे== [[अहमदनगर (काटोल)]] [[आजणगाव (काटोल)]] [[आकेवाडा]] [[आलागोंदी]] [[अंबाडा (काटोल)]] [[अमनेरगोंदी]] [[बाबुळखेडा]] [[भाजीपाणी]] [[भोरगड]] [[भुडकमडका]] [[बिडजटांझरी]] [[बिहळगोंदी]] [[बिलवरगोंदी]] [[बोपापूर (काटोल)]] [[बोरडोह (काटोल)]] [[बोरगाव (काटोल)]] [[बोरगोंडी]] [[बोरी (काटोल)]] [[बोरखेडी (काटोल)]] [[ब्रम्हपुरी (काटोल)]] [[चाकडोह (काटोल)]] [[चंदनपारडी]] [[चारगाव (काटोल)]] [[चौकीगड]] [[चौरेपठार]] [[चेंडकापूर (काटोल)]] [[चिचाळा (काटोल)]] [[चिचोळी]] [[चिखली (काटोल)]] [[चिखलागड]] [[देलवाडी]] [[धामणगाव (काटोल)]] [[धानकुंडव]] [[धवळापूर]] [[धीवरवाडी]] [[धोतीवाडा]] [[धुरखेडा (काटोल)]] [[दिग्रस (काटोल)]] [[दोडकी (काटोल)]] [[डोंगरगाव (काटोल)]] [[डोरली (काटोल)]] [[दुधाळा (काटोल)]] [[एळकापार]] [[फेटरी]] [[गणेशपुर]] [[गंगाळडोह]] [[गरमसुर]] [[घरतवाडा]] [[घोरपड (काटोल)]] [[घुबडी (काटोल)]] [[गोलारखापा]] [[गोंदीदिग्रस]] [[गोंदीखापा]] [[गोंदीमोहगाव]] [[गोन्ही (काटोल)]] [[गुजरखेडी]] [[हरणखुरी (काटोल)]] [[हरदोळी (काटोल)]] [[हातळा (काटोल)]] [[इसापुर]] [[इसासणी]] [[जामगड]] [[जाटंकोहळा]] [[जाटंझरी]] [[जाटलापुर]] [[जुनापाणी (काटोल)]] [[जुनेवणी]] [[कचरीसावंगा]] [[कळंभा]] [[कालकुही]] [[कालमुंडा]] [[कामठी (काटोल))]] [[कार्ला (काटोल)]] [[कातलाबोडी]] [[कवडीमेट]] [[केदारपुर]] [[केळापुर (काटोल)]] [[खडकी (काटोल)]] [[खैरी (काटोल)]] [[खामळी]] [[खंडाळा (काटोल)]] [[खाणगाव (काटोल)]] [[खाणवाडी (काटोल)]] [[खापा]] [[खापरी]] [[खुरसापुर]] [[खुटांबा]] [[किंकीधोडा]] [[कोहळा]] [[कोकर्डा]] [[कोळंबी]] [[कोल्हु]] [[कोंढाळी]] [[कोंढासावळी]] [[कोतवालबारडी]] [[कुंडी]] [[लाडगाव]] [[लाखोळी]] [[लामधाम]] [[लिंगा]] [[मालेगाव]] [[मलकापुर]] [[मांदळा]] [[मरगसुर]] [[मासळी]] [[मासोड]] [[मेंढेपठार]] [[मेंडकी]] [[मेटपांजरा]] [[म्हासळा]] [[म्हासखापरा]] [[मिनीवाडा]] [[मोहगाव]] [[मोहखेडी]] [[मुकणी]] [[मुरळी]] [[मुरती]] [[नायगाव]] [[नांदा]] [[नंडोरा]] [[पालगोंदी]] [[पांचधार]] [[पांढरढाकणी]] [[पांजरा]] [[पानवाडी]] [[पारडसिंगा]] [[पारडी]] [[पारसोडी]] [[पठार]] [[प्रतापगड]] [[पुसागोंदी]] [[राजणी]] [[रांधोडा]] [[राऊळगाव]] [[रिढोरा]] [[रिंगणाबोडी]] [[सबकुंड]] [[सळाई]] [[सावोळी]] [[शेकापुर]] [[शिरमी]] [[शिवकामठ]] [[सिरसावाडी]] [[सोनेगाव]] [[सोनखांब]] [[सोनमोह]] [[सोनोळी]] [[सोनपुर]] [[तांदुळवणी]] [[तापणी]] [[ताराबोडी]] [[तारोडा]] [[उबगी]] [[वसंतनगर]] [[वाधोणा]] [[वडविहारा]] [[वाघोडा]] [[वाई]] [[वाजबोडी]] [[वळणी]] [[वांदळी]] [[येणविहीरा]] [[येणवा]] [[येरळा]] [[झिलपा]] ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासचे तालुके== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate {{विस्तार}} {{नागपूर जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 83hz6s35ngzrsfnnrnymv0hqzqxbki1 2139203 2139202 2022-07-21T09:29:04Z नरेश सावे 88037 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = काटोल काटोल |इतर_नाव = कुन्तलापुर् |टोपणनाव = |राज्य_नाव = [[महाराष्ट्र]] |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश =21 |अक्षांशमिनिटे =16 |अक्षांशसेकंद =27 |रेखांश= 78|रेखांशमिनिटे=35 |रेखांशसेकंद=24 |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो<!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो<!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = नागपूर |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = |लोकसंख्या_वर्ष = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = अनिल देशमुख |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = रामटेक |विधानसभा_मतदारसं = कतोल-नरखेड |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = |कोरे_उत्तर_१ = |एसटीडी_कोड = 07112 |पिन_कोड = 441302 |आरटीओ_कोड = |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = हो<!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = हो<!-- हो/नाही --> }} '''काटोल''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. काटोल शहर हे त्याचे मुख्यालय आहे. शहरात एक [[चंडिका|चंडिकेचे]] व एक [[सरस्वती]]चे अशी दोन पुरातन मंदिरे आहेत. ==प्रास्ताविक== त्याचप्रमाणे येथे हनुमान मंदिर तळ्याची पार येथील हनुमान मंदिर अतिशय पुरातन असून त्यालगतच असलेले शिवमंदिर अतिशय पुरातन आहे,शिवमंदिराचे बांधकाम अतिशय पुरातन शिल्पकलेने बनलेले असून प्राचीन काळापासून या मंदिरात गं.भा.नर्मदाबाई वैष्णव आणि त्यांचे वंशज सेवादान करीत आहेत.दरवर्षी येथे नवरात्री महोत्सव साजरा केला जातो,आणि हजारांच्या संख्येत भक्तजन दर्शनाला येतात आणि भव्य जत्रेचे आयोजन केले जाते,या शहराजवळ ८ मैल अंतरावर पारडसिंगा हे गाव वसलेले आहे, ऐतिहासिक आणि धार्मिकदृष्ट्या या गावाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. येथे श्री.अनुसया माता देवस्थान अतिशय दर्शनीय स्थळ असून शेकडो भाविकभक्त नित्यनियमाने दररोज दर्शनाला येतात देवस्थानासमोर एक उंच टेकडी असून याची उंची ३८९ फूट आहे,टेकडीवर पंचमुखी हनुमानाचे सुंदर मंदिर असून उंच जागी प्राचीन शिवलिंगाची स्थापना करण्यात आली आहे,या टेकडीवर जाण्यासाठी मार्ग सुलभ व्हावा म्हणून संस्थानाने वाटेच्या दोन्ही बाजूंनी झाडे लावली आहेत, जागोजागी पाण्याचे हौद आहेत,त्याचप्रमाणे टेकडीच्या मागच्या बाजूला जड वाहने ये-जा करण्यासाठी २२६ मीटर लांबीच्या मार्गाचे निर्माण करण्यात आले आहे. ==तालुक्यातील गावे== [[अहमदनगर (काटोल)]] [[आजणगाव (काटोल)]] [[आकेवाडा]] [[आलागोंदी]] [[अंबाडा (काटोल)]] [[अमनेरगोंदी]] [[बाबुळखेडा]] [[भाजीपाणी]] [[भोरगड]] [[भुडकमडका]] [[बिडजटांझरी]] [[बिहळगोंदी]] [[बिलवरगोंदी]] [[बोपापूर (काटोल)]] [[बोरडोह (काटोल)]] [[बोरगाव (काटोल)]] [[बोरगोंडी]] [[बोरी (काटोल)]] [[बोरखेडी (काटोल)]] [[ब्रम्हपुरी (काटोल)]] [[चाकडोह (काटोल)]] [[चंदनपारडी]] [[चारगाव (काटोल)]] [[चौकीगड]] [[चौरेपठार]] [[चेंडकापूर (काटोल)]] [[चिचाळा (काटोल)]] [[चिचोळी]] [[चिखली (काटोल)]] [[चिखलागड]] [[देलवाडी]] [[धामणगाव (काटोल)]] [[धानकुंडव]] [[धवळापूर]] [[धीवरवाडी]] [[धोतीवाडा]] [[धुरखेडा (काटोल)]] [[दिग्रस (काटोल)]] [[दोडकी (काटोल)]] [[डोंगरगाव (काटोल)]] [[डोरली (काटोल)]] [[दुधाळा (काटोल)]] [[एळकापार]] [[फेटरी]] [[गणेशपुर]] [[गंगाळडोह]] [[गरमसुर]] [[घरतवाडा]] [[घोरपड (काटोल)]] [[घुबडी (काटोल)]] [[गोलारखापा]] [[गोंदीदिग्रस]] [[गोंदीखापा]] [[गोंदीमोहगाव]] [[गोन्ही (काटोल)]] [[गुजरखेडी]] [[हरणखुरी (काटोल)]] [[हरदोळी (काटोल)]] [[हातळा (काटोल)]] [[इसापुर]] [[इसासणी]] [[जामगड]] [[जाटंकोहळा]] [[जाटंझरी]] [[जाटलापुर]] [[जुनापाणी (काटोल)]] [[जुनेवणी]] [[कचरीसावंगा]] [[कळंभा]] [[कालकुही]] [[कालमुंडा]] [[कामठी (काटोल))]] [[कार्ला (काटोल)]] [[कातलाबोडी]] [[कवडीमेट]] [[केदारपुर]] [[केळापुर (काटोल)]] [[खडकी (काटोल)]] [[खैरी (काटोल)]] [[खामळी]] [[खंडाळा (काटोल)]] [[खाणगाव (काटोल)]] [[खाणवाडी (काटोल)]] [[खापा]] [[खापरी (काटोल)]] [[खुरसापुर]] [[खुटांबा]] [[किंकीधोडा]] [[कोहळा]] [[कोकर्डा]] [[कोळंबी]] [[कोल्हु]] [[कोंढाळी]] [[कोंढासावळी]] [[कोतवालबारडी]] [[कुंडी]] [[लाडगाव]] [[लाखोळी]] [[लामधाम]] [[लिंगा]] [[मालेगाव]] [[मलकापुर]] [[मांदळा]] [[मरगसुर]] [[मासळी]] [[मासोड]] [[मेंढेपठार]] [[मेंडकी]] [[मेटपांजरा]] [[म्हासळा]] [[म्हासखापरा]] [[मिनीवाडा]] [[मोहगाव]] [[मोहखेडी]] [[मुकणी]] [[मुरळी]] [[मुरती]] [[नायगाव]] [[नांदा]] [[नंडोरा]] [[पालगोंदी]] [[पांचधार]] [[पांढरढाकणी]] [[पांजरा]] [[पानवाडी]] [[पारडसिंगा]] [[पारडी]] [[पारसोडी]] [[पठार]] [[प्रतापगड]] [[पुसागोंदी]] [[राजणी]] [[रांधोडा]] [[राऊळगाव]] [[रिढोरा]] [[रिंगणाबोडी]] [[सबकुंड]] [[सळाई]] [[सावोळी]] [[शेकापुर]] [[शिरमी]] [[शिवकामठ]] [[सिरसावाडी]] [[सोनेगाव]] [[सोनखांब]] [[सोनमोह]] [[सोनोळी]] [[सोनपुर]] [[तांदुळवणी]] [[तापणी]] [[ताराबोडी]] [[तारोडा]] [[उबगी]] [[वसंतनगर]] [[वाधोणा]] [[वडविहारा]] [[वाघोडा]] [[वाई]] [[वाजबोडी]] [[वळणी]] [[वांदळी]] [[येणविहीरा]] [[येणवा]] [[येरळा]] [[झिलपा]] ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासचे तालुके== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate {{विस्तार}} {{नागपूर जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] rylke35f66bqw5c3shbxfv1xyswv0xs 2139205 2139203 2022-07-21T09:35:45Z नरेश सावे 88037 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = काटोल काटोल |इतर_नाव = कुन्तलापुर् |टोपणनाव = |राज्य_नाव = [[महाराष्ट्र]] |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश =21 |अक्षांशमिनिटे =16 |अक्षांशसेकंद =27 |रेखांश= 78|रेखांशमिनिटे=35 |रेखांशसेकंद=24 |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो<!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो<!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = नागपूर |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = |लोकसंख्या_वर्ष = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = अनिल देशमुख |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = रामटेक |विधानसभा_मतदारसं = कतोल-नरखेड |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = |कोरे_उत्तर_१ = |एसटीडी_कोड = 07112 |पिन_कोड = 441302 |आरटीओ_कोड = |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = हो<!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = हो<!-- हो/नाही --> }} '''काटोल''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. काटोल शहर हे त्याचे मुख्यालय आहे. शहरात एक [[चंडिका|चंडिकेचे]] व एक [[सरस्वती]]चे अशी दोन पुरातन मंदिरे आहेत. ==प्रास्ताविक== त्याचप्रमाणे येथे हनुमान मंदिर तळ्याची पार येथील हनुमान मंदिर अतिशय पुरातन असून त्यालगतच असलेले शिवमंदिर अतिशय पुरातन आहे,शिवमंदिराचे बांधकाम अतिशय पुरातन शिल्पकलेने बनलेले असून प्राचीन काळापासून या मंदिरात गं.भा.नर्मदाबाई वैष्णव आणि त्यांचे वंशज सेवादान करीत आहेत.दरवर्षी येथे नवरात्री महोत्सव साजरा केला जातो,आणि हजारांच्या संख्येत भक्तजन दर्शनाला येतात आणि भव्य जत्रेचे आयोजन केले जाते,या शहराजवळ ८ मैल अंतरावर पारडसिंगा हे गाव वसलेले आहे, ऐतिहासिक आणि धार्मिकदृष्ट्या या गावाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. येथे श्री.अनुसया माता देवस्थान अतिशय दर्शनीय स्थळ असून शेकडो भाविकभक्त नित्यनियमाने दररोज दर्शनाला येतात देवस्थानासमोर एक उंच टेकडी असून याची उंची ३८९ फूट आहे,टेकडीवर पंचमुखी हनुमानाचे सुंदर मंदिर असून उंच जागी प्राचीन शिवलिंगाची स्थापना करण्यात आली आहे,या टेकडीवर जाण्यासाठी मार्ग सुलभ व्हावा म्हणून संस्थानाने वाटेच्या दोन्ही बाजूंनी झाडे लावली आहेत, जागोजागी पाण्याचे हौद आहेत,त्याचप्रमाणे टेकडीच्या मागच्या बाजूला जड वाहने ये-जा करण्यासाठी २२६ मीटर लांबीच्या मार्गाचे निर्माण करण्यात आले आहे. ==तालुक्यातील गावे== [[अहमदनगर (काटोल)]] [[आजणगाव (काटोल)]] [[आकेवाडा]] [[आलागोंदी]] [[अंबाडा (काटोल)]] [[अमनेरगोंदी]] [[बाबुळखेडा]] [[भाजीपाणी]] [[भोरगड]] [[भुडकमडका]] [[बिडजटांझरी]] [[बिहळगोंदी]] [[बिलवरगोंदी]] [[बोपापूर (काटोल)]] [[बोरडोह (काटोल)]] [[बोरगाव (काटोल)]] [[बोरगोंडी]] [[बोरी (काटोल)]] [[बोरखेडी (काटोल)]] [[ब्रम्हपुरी (काटोल)]] [[चाकडोह (काटोल)]] [[चंदनपारडी]] [[चारगाव (काटोल)]] [[चौकीगड]] [[चौरेपठार]] [[चेंडकापूर (काटोल)]] [[चिचाळा (काटोल)]] [[चिचोळी]] [[चिखली (काटोल)]] [[चिखलागड]] [[देलवाडी]] [[धामणगाव (काटोल)]] [[धानकुंडव]] [[धवळापूर]] [[धीवरवाडी]] [[धोतीवाडा]] [[धुरखेडा (काटोल)]] [[दिग्रस (काटोल)]] [[दोडकी (काटोल)]] [[डोंगरगाव (काटोल)]] [[डोरली (काटोल)]] [[दुधाळा (काटोल)]] [[एळकापार]] [[फेटरी]] [[गणेशपुर]] [[गंगाळडोह]] [[गरमसुर]] [[घरतवाडा]] [[घोरपड (काटोल)]] [[घुबडी (काटोल)]] [[गोलारखापा]] [[गोंदीदिग्रस]] [[गोंदीखापा]] [[गोंदीमोहगाव]] [[गोन्ही (काटोल)]] [[गुजरखेडी]] [[हरणखुरी (काटोल)]] [[हरदोळी (काटोल)]] [[हातळा (काटोल)]] [[इसापुर]] [[इसासणी]] [[जामगड]] [[जाटंकोहळा]] [[जाटंझरी]] [[जाटलापुर]] [[जुनापाणी (काटोल)]] [[जुनेवणी]] [[कचरीसावंगा]] [[कळंभा]] [[कालकुही]] [[कालमुंडा]] [[कामठी (काटोल))]] [[कार्ला (काटोल)]] [[कातलाबोडी]] [[कवडीमेट]] [[केदारपुर]] [[केळापुर (काटोल)]] [[खडकी (काटोल)]] [[खैरी (काटोल)]] [[खामळी]] [[खंडाळा (काटोल)]] [[खाणगाव (काटोल)]] [[खाणवाडी (काटोल)]] [[खापा]] [[खापरी (काटोल)]] [[खुरसापुर]] [[खुटांबा]] [[किंकीधोडा]] [[कोहळा (काटोल)]] [[कोकर्डा (काटोल)]] [[कोळंबी (काटोल)]] [[कोल्हु]] [[कोंढाळी]] [[कोंढासावळी]] [[कोतवालबारडी]] [[कुंडी]] [[लाडगाव]] [[लाखोळी]] [[लामधाम]] [[लिंगा]] [[मालेगाव]] [[मलकापुर]] [[मांदळा]] [[मरगसुर]] [[मासळी]] [[मासोड]] [[मेंढेपठार]] [[मेंडकी]] [[मेटपांजरा]] [[म्हासळा]] [[म्हासखापरा]] [[मिनीवाडा]] [[मोहगाव]] [[मोहखेडी]] [[मुकणी]] [[मुरळी]] [[मुरती]] [[नायगाव]] [[नांदा]] [[नंडोरा]] [[पालगोंदी]] [[पांचधार]] [[पांढरढाकणी]] [[पांजरा]] [[पानवाडी]] [[पारडसिंगा]] [[पारडी]] [[पारसोडी]] [[पठार]] [[प्रतापगड]] [[पुसागोंदी]] [[राजणी]] [[रांधोडा]] [[राऊळगाव]] [[रिढोरा]] [[रिंगणाबोडी]] [[सबकुंड]] [[सळाई]] [[सावोळी]] [[शेकापुर]] [[शिरमी]] [[शिवकामठ]] [[सिरसावाडी]] [[सोनेगाव]] [[सोनखांब]] [[सोनमोह]] [[सोनोळी]] [[सोनपुर]] [[तांदुळवणी]] [[तापणी]] [[ताराबोडी]] [[तारोडा]] [[उबगी]] [[वसंतनगर]] [[वाधोणा]] [[वडविहारा]] [[वाघोडा]] [[वाई]] [[वाजबोडी]] [[वळणी]] [[वांदळी]] [[येणविहीरा]] [[येणवा]] [[येरळा]] [[झिलपा]] ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासचे तालुके== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate {{विस्तार}} {{नागपूर जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 0y147k5y9hwqfonvusd566dpm2o9u0n 2139206 2139205 2022-07-21T09:37:21Z नरेश सावे 88037 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = काटोल काटोल |इतर_नाव = कुन्तलापुर् |टोपणनाव = |राज्य_नाव = [[महाराष्ट्र]] |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश =21 |अक्षांशमिनिटे =16 |अक्षांशसेकंद =27 |रेखांश= 78|रेखांशमिनिटे=35 |रेखांशसेकंद=24 |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो<!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो<!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = नागपूर |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = |लोकसंख्या_वर्ष = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = अनिल देशमुख |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = रामटेक |विधानसभा_मतदारसं = कतोल-नरखेड |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = |कोरे_उत्तर_१ = |एसटीडी_कोड = 07112 |पिन_कोड = 441302 |आरटीओ_कोड = |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = हो<!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = हो<!-- हो/नाही --> }} '''काटोल''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. काटोल शहर हे त्याचे मुख्यालय आहे. शहरात एक [[चंडिका|चंडिकेचे]] व एक [[सरस्वती]]चे अशी दोन पुरातन मंदिरे आहेत. ==प्रास्ताविक== त्याचप्रमाणे येथे हनुमान मंदिर तळ्याची पार येथील हनुमान मंदिर अतिशय पुरातन असून त्यालगतच असलेले शिवमंदिर अतिशय पुरातन आहे,शिवमंदिराचे बांधकाम अतिशय पुरातन शिल्पकलेने बनलेले असून प्राचीन काळापासून या मंदिरात गं.भा.नर्मदाबाई वैष्णव आणि त्यांचे वंशज सेवादान करीत आहेत.दरवर्षी येथे नवरात्री महोत्सव साजरा केला जातो,आणि हजारांच्या संख्येत भक्तजन दर्शनाला येतात आणि भव्य जत्रेचे आयोजन केले जाते,या शहराजवळ ८ मैल अंतरावर पारडसिंगा हे गाव वसलेले आहे, ऐतिहासिक आणि धार्मिकदृष्ट्या या गावाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. येथे श्री.अनुसया माता देवस्थान अतिशय दर्शनीय स्थळ असून शेकडो भाविकभक्त नित्यनियमाने दररोज दर्शनाला येतात देवस्थानासमोर एक उंच टेकडी असून याची उंची ३८९ फूट आहे,टेकडीवर पंचमुखी हनुमानाचे सुंदर मंदिर असून उंच जागी प्राचीन शिवलिंगाची स्थापना करण्यात आली आहे,या टेकडीवर जाण्यासाठी मार्ग सुलभ व्हावा म्हणून संस्थानाने वाटेच्या दोन्ही बाजूंनी झाडे लावली आहेत, जागोजागी पाण्याचे हौद आहेत,त्याचप्रमाणे टेकडीच्या मागच्या बाजूला जड वाहने ये-जा करण्यासाठी २२६ मीटर लांबीच्या मार्गाचे निर्माण करण्यात आले आहे. ==तालुक्यातील गावे== [[अहमदनगर (काटोल)]] [[आजणगाव (काटोल)]] [[आकेवाडा]] [[आलागोंदी]] [[अंबाडा (काटोल)]] [[अमनेरगोंदी]] [[बाबुळखेडा]] [[भाजीपाणी]] [[भोरगड]] [[भुडकमडका]] [[बिडजटांझरी]] [[बिहळगोंदी]] [[बिलवरगोंदी]] [[बोपापूर (काटोल)]] [[बोरडोह (काटोल)]] [[बोरगाव (काटोल)]] [[बोरगोंडी]] [[बोरी (काटोल)]] [[बोरखेडी (काटोल)]] [[ब्रम्हपुरी (काटोल)]] [[चाकडोह (काटोल)]] [[चंदनपारडी]] [[चारगाव (काटोल)]] [[चौकीगड]] [[चौरेपठार]] [[चेंडकापूर (काटोल)]] [[चिचाळा (काटोल)]] [[चिचोळी]] [[चिखली (काटोल)]] [[चिखलागड]] [[देलवाडी]] [[धामणगाव (काटोल)]] [[धानकुंडव]] [[धवळापूर]] [[धीवरवाडी]] [[धोतीवाडा]] [[धुरखेडा (काटोल)]] [[दिग्रस (काटोल)]] [[दोडकी (काटोल)]] [[डोंगरगाव (काटोल)]] [[डोरली (काटोल)]] [[दुधाळा (काटोल)]] [[एळकापार]] [[फेटरी]] [[गणेशपुर]] [[गंगाळडोह]] [[गरमसुर]] [[घरतवाडा]] [[घोरपड (काटोल)]] [[घुबडी (काटोल)]] [[गोलारखापा]] [[गोंदीदिग्रस]] [[गोंदीखापा]] [[गोंदीमोहगाव]] [[गोन्ही (काटोल)]] [[गुजरखेडी]] [[हरणखुरी (काटोल)]] [[हरदोळी (काटोल)]] [[हातळा (काटोल)]] [[इसापुर]] [[इसासणी]] [[जामगड]] [[जाटंकोहळा]] [[जाटंझरी]] [[जाटलापुर]] [[जुनापाणी (काटोल)]] [[जुनेवणी]] [[कचरीसावंगा]] [[कळंभा]] [[कालकुही]] [[कालमुंडा]] [[कामठी (काटोल))]] [[कार्ला (काटोल)]] [[कातलाबोडी]] [[कवडीमेट]] [[केदारपुर]] [[केळापुर (काटोल)]] [[खडकी (काटोल)]] [[खैरी (काटोल)]] [[खामळी]] [[खंडाळा (काटोल)]] [[खाणगाव (काटोल)]] [[खाणवाडी (काटोल)]] [[खापा]] [[खापरी (काटोल)]] [[खुरसापुर]] [[खुटांबा]] [[किंकीधोडा]] [[कोहळा (काटोल)]] [[कोकर्डा (काटोल)]] [[कोळंबी (काटोल)]] [[कोल्हु]] [[कोंढाळी]] [[कोंढासावळी]] [[कोतवालबारडी]] [[कुंडी (काटोल)]] [[लाडगाव]] [[लाखोळी]] [[लामधाम]] [[लिंगा]] [[मालेगाव]] [[मलकापुर]] [[मांदळा]] [[मरगसुर]] [[मासळी]] [[मासोड]] [[मेंढेपठार]] [[मेंडकी]] [[मेटपांजरा]] [[म्हासळा]] [[म्हासखापरा]] [[मिनीवाडा]] [[मोहगाव]] [[मोहखेडी]] [[मुकणी]] [[मुरळी]] [[मुरती]] [[नायगाव]] [[नांदा]] [[नंडोरा]] [[पालगोंदी]] [[पांचधार]] [[पांढरढाकणी]] [[पांजरा]] [[पानवाडी]] [[पारडसिंगा]] [[पारडी]] [[पारसोडी]] [[पठार]] [[प्रतापगड]] [[पुसागोंदी]] [[राजणी]] [[रांधोडा]] [[राऊळगाव]] [[रिढोरा]] [[रिंगणाबोडी]] [[सबकुंड]] [[सळाई]] [[सावोळी]] [[शेकापुर]] [[शिरमी]] [[शिवकामठ]] [[सिरसावाडी]] [[सोनेगाव]] [[सोनखांब]] [[सोनमोह]] [[सोनोळी]] [[सोनपुर]] [[तांदुळवणी]] [[तापणी]] [[ताराबोडी]] [[तारोडा]] [[उबगी]] [[वसंतनगर]] [[वाधोणा]] [[वडविहारा]] [[वाघोडा]] [[वाई]] [[वाजबोडी]] [[वळणी]] [[वांदळी]] [[येणविहीरा]] [[येणवा]] [[येरळा]] [[झिलपा]] ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासचे तालुके== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate {{विस्तार}} {{नागपूर जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] syhh6hpqd589yjd4wtz8yh0htcxosyg 2139207 2139206 2022-07-21T09:39:15Z नरेश सावे 88037 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = काटोल काटोल |इतर_नाव = कुन्तलापुर् |टोपणनाव = |राज्य_नाव = [[महाराष्ट्र]] |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश =21 |अक्षांशमिनिटे =16 |अक्षांशसेकंद =27 |रेखांश= 78|रेखांशमिनिटे=35 |रेखांशसेकंद=24 |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो<!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो<!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = नागपूर |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = |लोकसंख्या_वर्ष = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = अनिल देशमुख |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = रामटेक |विधानसभा_मतदारसं = कतोल-नरखेड |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = |कोरे_उत्तर_१ = |एसटीडी_कोड = 07112 |पिन_कोड = 441302 |आरटीओ_कोड = |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = हो<!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = हो<!-- हो/नाही --> }} '''काटोल''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. काटोल शहर हे त्याचे मुख्यालय आहे. शहरात एक [[चंडिका|चंडिकेचे]] व एक [[सरस्वती]]चे अशी दोन पुरातन मंदिरे आहेत. ==प्रास्ताविक== त्याचप्रमाणे येथे हनुमान मंदिर तळ्याची पार येथील हनुमान मंदिर अतिशय पुरातन असून त्यालगतच असलेले शिवमंदिर अतिशय पुरातन आहे,शिवमंदिराचे बांधकाम अतिशय पुरातन शिल्पकलेने बनलेले असून प्राचीन काळापासून या मंदिरात गं.भा.नर्मदाबाई वैष्णव आणि त्यांचे वंशज सेवादान करीत आहेत.दरवर्षी येथे नवरात्री महोत्सव साजरा केला जातो,आणि हजारांच्या संख्येत भक्तजन दर्शनाला येतात आणि भव्य जत्रेचे आयोजन केले जाते,या शहराजवळ ८ मैल अंतरावर पारडसिंगा हे गाव वसलेले आहे, ऐतिहासिक आणि धार्मिकदृष्ट्या या गावाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. येथे श्री.अनुसया माता देवस्थान अतिशय दर्शनीय स्थळ असून शेकडो भाविकभक्त नित्यनियमाने दररोज दर्शनाला येतात देवस्थानासमोर एक उंच टेकडी असून याची उंची ३८९ फूट आहे,टेकडीवर पंचमुखी हनुमानाचे सुंदर मंदिर असून उंच जागी प्राचीन शिवलिंगाची स्थापना करण्यात आली आहे,या टेकडीवर जाण्यासाठी मार्ग सुलभ व्हावा म्हणून संस्थानाने वाटेच्या दोन्ही बाजूंनी झाडे लावली आहेत, जागोजागी पाण्याचे हौद आहेत,त्याचप्रमाणे टेकडीच्या मागच्या बाजूला जड वाहने ये-जा करण्यासाठी २२६ मीटर लांबीच्या मार्गाचे निर्माण करण्यात आले आहे. ==तालुक्यातील गावे== [[अहमदनगर (काटोल)]] [[आजणगाव (काटोल)]] [[आकेवाडा]] [[आलागोंदी]] [[अंबाडा (काटोल)]] [[अमनेरगोंदी]] [[बाबुळखेडा]] [[भाजीपाणी]] [[भोरगड]] [[भुडकमडका]] [[बिडजटांझरी]] [[बिहळगोंदी]] [[बिलवरगोंदी]] [[बोपापूर (काटोल)]] [[बोरडोह (काटोल)]] [[बोरगाव (काटोल)]] [[बोरगोंडी]] [[बोरी (काटोल)]] [[बोरखेडी (काटोल)]] [[ब्रम्हपुरी (काटोल)]] [[चाकडोह (काटोल)]] [[चंदनपारडी]] [[चारगाव (काटोल)]] [[चौकीगड]] [[चौरेपठार]] [[चेंडकापूर (काटोल)]] [[चिचाळा (काटोल)]] [[चिचोळी]] [[चिखली (काटोल)]] [[चिखलागड]] [[देलवाडी]] [[धामणगाव (काटोल)]] [[धानकुंडव]] [[धवळापूर]] [[धीवरवाडी]] [[धोतीवाडा]] [[धुरखेडा (काटोल)]] [[दिग्रस (काटोल)]] [[दोडकी (काटोल)]] [[डोंगरगाव (काटोल)]] [[डोरली (काटोल)]] [[दुधाळा (काटोल)]] [[एळकापार]] [[फेटरी]] [[गणेशपुर]] [[गंगाळडोह]] [[गरमसुर]] [[घरतवाडा]] [[घोरपड (काटोल)]] [[घुबडी (काटोल)]] [[गोलारखापा]] [[गोंदीदिग्रस]] [[गोंदीखापा]] [[गोंदीमोहगाव]] [[गोन्ही (काटोल)]] [[गुजरखेडी]] [[हरणखुरी (काटोल)]] [[हरदोळी (काटोल)]] [[हातळा (काटोल)]] [[इसापुर]] [[इसासणी]] [[जामगड]] [[जाटंकोहळा]] [[जाटंझरी]] [[जाटलापुर]] [[जुनापाणी (काटोल)]] [[जुनेवणी]] [[कचरीसावंगा]] [[कळंभा]] [[कालकुही]] [[कालमुंडा]] [[कामठी (काटोल))]] [[कार्ला (काटोल)]] [[कातलाबोडी]] [[कवडीमेट]] [[केदारपुर]] [[केळापुर (काटोल)]] [[खडकी (काटोल)]] [[खैरी (काटोल)]] [[खामळी]] [[खंडाळा (काटोल)]] [[खाणगाव (काटोल)]] [[खाणवाडी (काटोल)]] [[खापा]] [[खापरी (काटोल)]] [[खुरसापुर]] [[खुटांबा]] [[किंकीधोडा]] [[कोहळा (काटोल)]] [[कोकर्डा (काटोल)]] [[कोळंबी (काटोल)]] [[कोल्हु]] [[कोंढाळी]] [[कोंढासावळी]] [[कोतवालबारडी]] [[कुंडी (काटोल)]] [[लाडगाव (काटोल)]] [[लाखोळी]] [[लामधाम]] [[लिंगा]] [[मालेगाव]] [[मलकापुर]] [[मांदळा]] [[मरगसुर]] [[मासळी]] [[मासोड]] [[मेंढेपठार]] [[मेंडकी]] [[मेटपांजरा]] [[म्हासळा]] [[म्हासखापरा]] [[मिनीवाडा]] [[मोहगाव]] [[मोहखेडी]] [[मुकणी]] [[मुरळी]] [[मुरती]] [[नायगाव]] [[नांदा]] [[नंडोरा]] [[पालगोंदी]] [[पांचधार]] [[पांढरढाकणी]] [[पांजरा]] [[पानवाडी]] [[पारडसिंगा]] [[पारडी]] [[पारसोडी]] [[पठार]] [[प्रतापगड]] [[पुसागोंदी]] [[राजणी]] [[रांधोडा]] [[राऊळगाव]] [[रिढोरा]] [[रिंगणाबोडी]] [[सबकुंड]] [[सळाई]] [[सावोळी]] [[शेकापुर]] [[शिरमी]] [[शिवकामठ]] [[सिरसावाडी]] [[सोनेगाव]] [[सोनखांब]] [[सोनमोह]] [[सोनोळी]] [[सोनपुर]] [[तांदुळवणी]] [[तापणी]] [[ताराबोडी]] [[तारोडा]] [[उबगी]] [[वसंतनगर]] [[वाधोणा]] [[वडविहारा]] [[वाघोडा]] [[वाई]] [[वाजबोडी]] [[वळणी]] [[वांदळी]] [[येणविहीरा]] [[येणवा]] [[येरळा]] [[झिलपा]] ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासचे तालुके== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate {{विस्तार}} {{नागपूर जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 2ahdpr7figi4nd8e7k43x4m143dh3wn 2139208 2139207 2022-07-21T09:42:53Z नरेश सावे 88037 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = काटोल काटोल |इतर_नाव = कुन्तलापुर् |टोपणनाव = |राज्य_नाव = [[महाराष्ट्र]] |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश =21 |अक्षांशमिनिटे =16 |अक्षांशसेकंद =27 |रेखांश= 78|रेखांशमिनिटे=35 |रेखांशसेकंद=24 |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो<!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो<!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = नागपूर |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = |लोकसंख्या_वर्ष = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = अनिल देशमुख |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = रामटेक |विधानसभा_मतदारसं = कतोल-नरखेड |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = |कोरे_उत्तर_१ = |एसटीडी_कोड = 07112 |पिन_कोड = 441302 |आरटीओ_कोड = |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = हो<!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = हो<!-- हो/नाही --> }} '''काटोल''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. काटोल शहर हे त्याचे मुख्यालय आहे. शहरात एक [[चंडिका|चंडिकेचे]] व एक [[सरस्वती]]चे अशी दोन पुरातन मंदिरे आहेत. ==प्रास्ताविक== त्याचप्रमाणे येथे हनुमान मंदिर तळ्याची पार येथील हनुमान मंदिर अतिशय पुरातन असून त्यालगतच असलेले शिवमंदिर अतिशय पुरातन आहे,शिवमंदिराचे बांधकाम अतिशय पुरातन शिल्पकलेने बनलेले असून प्राचीन काळापासून या मंदिरात गं.भा.नर्मदाबाई वैष्णव आणि त्यांचे वंशज सेवादान करीत आहेत.दरवर्षी येथे नवरात्री महोत्सव साजरा केला जातो,आणि हजारांच्या संख्येत भक्तजन दर्शनाला येतात आणि भव्य जत्रेचे आयोजन केले जाते,या शहराजवळ ८ मैल अंतरावर पारडसिंगा हे गाव वसलेले आहे, ऐतिहासिक आणि धार्मिकदृष्ट्या या गावाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. येथे श्री.अनुसया माता देवस्थान अतिशय दर्शनीय स्थळ असून शेकडो भाविकभक्त नित्यनियमाने दररोज दर्शनाला येतात देवस्थानासमोर एक उंच टेकडी असून याची उंची ३८९ फूट आहे,टेकडीवर पंचमुखी हनुमानाचे सुंदर मंदिर असून उंच जागी प्राचीन शिवलिंगाची स्थापना करण्यात आली आहे,या टेकडीवर जाण्यासाठी मार्ग सुलभ व्हावा म्हणून संस्थानाने वाटेच्या दोन्ही बाजूंनी झाडे लावली आहेत, जागोजागी पाण्याचे हौद आहेत,त्याचप्रमाणे टेकडीच्या मागच्या बाजूला जड वाहने ये-जा करण्यासाठी २२६ मीटर लांबीच्या मार्गाचे निर्माण करण्यात आले आहे. ==तालुक्यातील गावे== [[अहमदनगर (काटोल)]] [[आजणगाव (काटोल)]] [[आकेवाडा]] [[आलागोंदी]] [[अंबाडा (काटोल)]] [[अमनेरगोंदी]] [[बाबुळखेडा]] [[भाजीपाणी]] [[भोरगड]] [[भुडकमडका]] [[बिडजटांझरी]] [[बिहळगोंदी]] [[बिलवरगोंदी]] [[बोपापूर (काटोल)]] [[बोरडोह (काटोल)]] [[बोरगाव (काटोल)]] [[बोरगोंडी]] [[बोरी (काटोल)]] [[बोरखेडी (काटोल)]] [[ब्रम्हपुरी (काटोल)]] [[चाकडोह (काटोल)]] [[चंदनपारडी]] [[चारगाव (काटोल)]] [[चौकीगड]] [[चौरेपठार]] [[चेंडकापूर (काटोल)]] [[चिचाळा (काटोल)]] [[चिचोळी]] [[चिखली (काटोल)]] [[चिखलागड]] [[देलवाडी]] [[धामणगाव (काटोल)]] [[धानकुंडव]] [[धवळापूर]] [[धीवरवाडी]] [[धोतीवाडा]] [[धुरखेडा (काटोल)]] [[दिग्रस (काटोल)]] [[दोडकी (काटोल)]] [[डोंगरगाव (काटोल)]] [[डोरली (काटोल)]] [[दुधाळा (काटोल)]] [[एळकापार]] [[फेटरी]] [[गणेशपुर]] [[गंगाळडोह]] [[गरमसुर]] [[घरतवाडा]] [[घोरपड (काटोल)]] [[घुबडी (काटोल)]] [[गोलारखापा]] [[गोंदीदिग्रस]] [[गोंदीखापा]] [[गोंदीमोहगाव]] [[गोन्ही (काटोल)]] [[गुजरखेडी]] [[हरणखुरी (काटोल)]] [[हरदोळी (काटोल)]] [[हातळा (काटोल)]] [[इसापुर]] [[इसासणी]] [[जामगड]] [[जाटंकोहळा]] [[जाटंझरी]] [[जाटलापुर]] [[जुनापाणी (काटोल)]] [[जुनेवणी]] [[कचरीसावंगा]] [[कळंभा]] [[कालकुही]] [[कालमुंडा]] [[कामठी (काटोल))]] [[कार्ला (काटोल)]] [[कातलाबोडी]] [[कवडीमेट]] [[केदारपुर]] [[केळापुर (काटोल)]] [[खडकी (काटोल)]] [[खैरी (काटोल)]] [[खामळी]] [[खंडाळा (काटोल)]] [[खाणगाव (काटोल)]] [[खाणवाडी (काटोल)]] [[खापा]] [[खापरी (काटोल)]] [[खुरसापुर]] [[खुटांबा]] [[किंकीधोडा]] [[कोहळा (काटोल)]] [[कोकर्डा (काटोल)]] [[कोळंबी (काटोल)]] [[कोल्हु]] [[कोंढाळी]] [[कोंढासावळी]] [[कोतवालबारडी]] [[कुंडी (काटोल)]] [[लाडगाव (काटोल)]] [[लाखोळी]] [[लामधाम]] [[लिंगा (काटोल)]] [[मालेगाव (काटोल)]] [[मलकापुर (काटोल)]] [[मांदळा (काटोल)]] [[मरगसुर]] [[मासळी]] [[मासोड]] [[मेंढेपठार]] [[मेंडकी]] [[मेटपांजरा]] [[म्हासळा]] [[म्हासखापरा]] [[मिनीवाडा]] [[मोहगाव]] [[मोहखेडी]] [[मुकणी]] [[मुरळी]] [[मुरती]] [[नायगाव]] [[नांदा]] [[नंडोरा]] [[पालगोंदी]] [[पांचधार]] [[पांढरढाकणी]] [[पांजरा]] [[पानवाडी]] [[पारडसिंगा]] [[पारडी]] [[पारसोडी]] [[पठार]] [[प्रतापगड]] [[पुसागोंदी]] [[राजणी]] [[रांधोडा]] [[राऊळगाव]] [[रिढोरा]] [[रिंगणाबोडी]] [[सबकुंड]] [[सळाई]] [[सावोळी]] [[शेकापुर]] [[शिरमी]] [[शिवकामठ]] [[सिरसावाडी]] [[सोनेगाव]] [[सोनखांब]] [[सोनमोह]] [[सोनोळी]] [[सोनपुर]] [[तांदुळवणी]] [[तापणी]] [[ताराबोडी]] [[तारोडा]] [[उबगी]] [[वसंतनगर]] [[वाधोणा]] [[वडविहारा]] [[वाघोडा]] [[वाई]] [[वाजबोडी]] [[वळणी]] [[वांदळी]] [[येणविहीरा]] [[येणवा]] [[येरळा]] [[झिलपा]] ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासचे तालुके== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate {{विस्तार}} {{नागपूर जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] gkfdrhzkdkifyi2wjnm8l5aewyum5sc 2139209 2139208 2022-07-21T09:44:06Z नरेश सावे 88037 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = काटोल काटोल |इतर_नाव = कुन्तलापुर् |टोपणनाव = |राज्य_नाव = [[महाराष्ट्र]] |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश =21 |अक्षांशमिनिटे =16 |अक्षांशसेकंद =27 |रेखांश= 78|रेखांशमिनिटे=35 |रेखांशसेकंद=24 |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो<!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो<!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = नागपूर |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = |लोकसंख्या_वर्ष = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = अनिल देशमुख |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = रामटेक |विधानसभा_मतदारसं = कतोल-नरखेड |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = |कोरे_उत्तर_१ = |एसटीडी_कोड = 07112 |पिन_कोड = 441302 |आरटीओ_कोड = |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = हो<!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = हो<!-- हो/नाही --> }} '''काटोल''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. काटोल शहर हे त्याचे मुख्यालय आहे. शहरात एक [[चंडिका|चंडिकेचे]] व एक [[सरस्वती]]चे अशी दोन पुरातन मंदिरे आहेत. ==प्रास्ताविक== त्याचप्रमाणे येथे हनुमान मंदिर तळ्याची पार येथील हनुमान मंदिर अतिशय पुरातन असून त्यालगतच असलेले शिवमंदिर अतिशय पुरातन आहे,शिवमंदिराचे बांधकाम अतिशय पुरातन शिल्पकलेने बनलेले असून प्राचीन काळापासून या मंदिरात गं.भा.नर्मदाबाई वैष्णव आणि त्यांचे वंशज सेवादान करीत आहेत.दरवर्षी येथे नवरात्री महोत्सव साजरा केला जातो,आणि हजारांच्या संख्येत भक्तजन दर्शनाला येतात आणि भव्य जत्रेचे आयोजन केले जाते,या शहराजवळ ८ मैल अंतरावर पारडसिंगा हे गाव वसलेले आहे, ऐतिहासिक आणि धार्मिकदृष्ट्या या गावाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. येथे श्री.अनुसया माता देवस्थान अतिशय दर्शनीय स्थळ असून शेकडो भाविकभक्त नित्यनियमाने दररोज दर्शनाला येतात देवस्थानासमोर एक उंच टेकडी असून याची उंची ३८९ फूट आहे,टेकडीवर पंचमुखी हनुमानाचे सुंदर मंदिर असून उंच जागी प्राचीन शिवलिंगाची स्थापना करण्यात आली आहे,या टेकडीवर जाण्यासाठी मार्ग सुलभ व्हावा म्हणून संस्थानाने वाटेच्या दोन्ही बाजूंनी झाडे लावली आहेत, जागोजागी पाण्याचे हौद आहेत,त्याचप्रमाणे टेकडीच्या मागच्या बाजूला जड वाहने ये-जा करण्यासाठी २२६ मीटर लांबीच्या मार्गाचे निर्माण करण्यात आले आहे. ==तालुक्यातील गावे== [[अहमदनगर (काटोल)]] [[आजणगाव (काटोल)]] [[आकेवाडा]] [[आलागोंदी]] [[अंबाडा (काटोल)]] [[अमनेरगोंदी]] [[बाबुळखेडा]] [[भाजीपाणी]] [[भोरगड]] [[भुडकमडका]] [[बिडजटांझरी]] [[बिहळगोंदी]] [[बिलवरगोंदी]] [[बोपापूर (काटोल)]] [[बोरडोह (काटोल)]] [[बोरगाव (काटोल)]] [[बोरगोंडी]] [[बोरी (काटोल)]] [[बोरखेडी (काटोल)]] [[ब्रम्हपुरी (काटोल)]] [[चाकडोह (काटोल)]] [[चंदनपारडी]] [[चारगाव (काटोल)]] [[चौकीगड]] [[चौरेपठार]] [[चेंडकापूर (काटोल)]] [[चिचाळा (काटोल)]] [[चिचोळी]] [[चिखली (काटोल)]] [[चिखलागड]] [[देलवाडी]] [[धामणगाव (काटोल)]] [[धानकुंडव]] [[धवळापूर]] [[धीवरवाडी]] [[धोतीवाडा]] [[धुरखेडा (काटोल)]] [[दिग्रस (काटोल)]] [[दोडकी (काटोल)]] [[डोंगरगाव (काटोल)]] [[डोरली (काटोल)]] [[दुधाळा (काटोल)]] [[एळकापार]] [[फेटरी]] [[गणेशपुर]] [[गंगाळडोह]] [[गरमसुर]] [[घरतवाडा]] [[घोरपड (काटोल)]] [[घुबडी (काटोल)]] [[गोलारखापा]] [[गोंदीदिग्रस]] [[गोंदीखापा]] [[गोंदीमोहगाव]] [[गोन्ही (काटोल)]] [[गुजरखेडी]] [[हरणखुरी (काटोल)]] [[हरदोळी (काटोल)]] [[हातळा (काटोल)]] [[इसापुर]] [[इसासणी]] [[जामगड]] [[जाटंकोहळा]] [[जाटंझरी]] [[जाटलापुर]] [[जुनापाणी (काटोल)]] [[जुनेवणी]] [[कचरीसावंगा]] [[कळंभा]] [[कालकुही]] [[कालमुंडा]] [[कामठी (काटोल))]] [[कार्ला (काटोल)]] [[कातलाबोडी]] [[कवडीमेट]] [[केदारपुर]] [[केळापुर (काटोल)]] [[खडकी (काटोल)]] [[खैरी (काटोल)]] [[खामळी]] [[खंडाळा (काटोल)]] [[खाणगाव (काटोल)]] [[खाणवाडी (काटोल)]] [[खापा]] [[खापरी (काटोल)]] [[खुरसापुर]] [[खुटांबा]] [[किंकीधोडा]] [[कोहळा (काटोल)]] [[कोकर्डा (काटोल)]] [[कोळंबी (काटोल)]] [[कोल्हु]] [[कोंढाळी]] [[कोंढासावळी]] [[कोतवालबारडी]] [[कुंडी (काटोल)]] [[लाडगाव (काटोल)]] [[लाखोळी]] [[लामधाम]] [[लिंगा (काटोल)]] [[मालेगाव (काटोल)]] [[मलकापुर (काटोल)]] [[मांदळा (काटोल)]] [[मरगसुर]] [[मासळी]] [[मासोड (काटोल)]] [[मेंढेपठार]] [[मेंडकी (काटोल)]] [[मेटपांजरा]] [[म्हासळा]] [[म्हासखापरा]] [[मिनीवाडा]] [[मोहगाव]] [[मोहखेडी]] [[मुकणी]] [[मुरळी]] [[मुरती]] [[नायगाव]] [[नांदा]] [[नंडोरा]] [[पालगोंदी]] [[पांचधार]] [[पांढरढाकणी]] [[पांजरा]] [[पानवाडी]] [[पारडसिंगा]] [[पारडी]] [[पारसोडी]] [[पठार]] [[प्रतापगड]] [[पुसागोंदी]] [[राजणी]] [[रांधोडा]] [[राऊळगाव]] [[रिढोरा]] [[रिंगणाबोडी]] [[सबकुंड]] [[सळाई]] [[सावोळी]] [[शेकापुर]] [[शिरमी]] [[शिवकामठ]] [[सिरसावाडी]] [[सोनेगाव]] [[सोनखांब]] [[सोनमोह]] [[सोनोळी]] [[सोनपुर]] [[तांदुळवणी]] [[तापणी]] [[ताराबोडी]] [[तारोडा]] [[उबगी]] [[वसंतनगर]] [[वाधोणा]] [[वडविहारा]] [[वाघोडा]] [[वाई]] [[वाजबोडी]] [[वळणी]] [[वांदळी]] [[येणविहीरा]] [[येणवा]] [[येरळा]] [[झिलपा]] ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासचे तालुके== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate {{विस्तार}} {{नागपूर जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] b6z2vysfuhfqoov4fzatkp45fdxpzc7 2139210 2139209 2022-07-21T09:45:19Z नरेश सावे 88037 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = काटोल काटोल |इतर_नाव = कुन्तलापुर् |टोपणनाव = |राज्य_नाव = [[महाराष्ट्र]] |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश =21 |अक्षांशमिनिटे =16 |अक्षांशसेकंद =27 |रेखांश= 78|रेखांशमिनिटे=35 |रेखांशसेकंद=24 |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो<!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो<!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = नागपूर |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = |लोकसंख्या_वर्ष = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = अनिल देशमुख |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = रामटेक |विधानसभा_मतदारसं = कतोल-नरखेड |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = |कोरे_उत्तर_१ = |एसटीडी_कोड = 07112 |पिन_कोड = 441302 |आरटीओ_कोड = |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = हो<!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = हो<!-- हो/नाही --> }} '''काटोल''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. काटोल शहर हे त्याचे मुख्यालय आहे. शहरात एक [[चंडिका|चंडिकेचे]] व एक [[सरस्वती]]चे अशी दोन पुरातन मंदिरे आहेत. ==प्रास्ताविक== त्याचप्रमाणे येथे हनुमान मंदिर तळ्याची पार येथील हनुमान मंदिर अतिशय पुरातन असून त्यालगतच असलेले शिवमंदिर अतिशय पुरातन आहे,शिवमंदिराचे बांधकाम अतिशय पुरातन शिल्पकलेने बनलेले असून प्राचीन काळापासून या मंदिरात गं.भा.नर्मदाबाई वैष्णव आणि त्यांचे वंशज सेवादान करीत आहेत.दरवर्षी येथे नवरात्री महोत्सव साजरा केला जातो,आणि हजारांच्या संख्येत भक्तजन दर्शनाला येतात आणि भव्य जत्रेचे आयोजन केले जाते,या शहराजवळ ८ मैल अंतरावर पारडसिंगा हे गाव वसलेले आहे, ऐतिहासिक आणि धार्मिकदृष्ट्या या गावाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. येथे श्री.अनुसया माता देवस्थान अतिशय दर्शनीय स्थळ असून शेकडो भाविकभक्त नित्यनियमाने दररोज दर्शनाला येतात देवस्थानासमोर एक उंच टेकडी असून याची उंची ३८९ फूट आहे,टेकडीवर पंचमुखी हनुमानाचे सुंदर मंदिर असून उंच जागी प्राचीन शिवलिंगाची स्थापना करण्यात आली आहे,या टेकडीवर जाण्यासाठी मार्ग सुलभ व्हावा म्हणून संस्थानाने वाटेच्या दोन्ही बाजूंनी झाडे लावली आहेत, जागोजागी पाण्याचे हौद आहेत,त्याचप्रमाणे टेकडीच्या मागच्या बाजूला जड वाहने ये-जा करण्यासाठी २२६ मीटर लांबीच्या मार्गाचे निर्माण करण्यात आले आहे. ==तालुक्यातील गावे== [[अहमदनगर (काटोल)]] [[आजणगाव (काटोल)]] [[आकेवाडा]] [[आलागोंदी]] [[अंबाडा (काटोल)]] [[अमनेरगोंदी]] [[बाबुळखेडा]] [[भाजीपाणी]] [[भोरगड]] [[भुडकमडका]] [[बिडजटांझरी]] [[बिहळगोंदी]] [[बिलवरगोंदी]] [[बोपापूर (काटोल)]] [[बोरडोह (काटोल)]] [[बोरगाव (काटोल)]] [[बोरगोंडी]] [[बोरी (काटोल)]] [[बोरखेडी (काटोल)]] [[ब्रम्हपुरी (काटोल)]] [[चाकडोह (काटोल)]] [[चंदनपारडी]] [[चारगाव (काटोल)]] [[चौकीगड]] [[चौरेपठार]] [[चेंडकापूर (काटोल)]] [[चिचाळा (काटोल)]] [[चिचोळी]] [[चिखली (काटोल)]] [[चिखलागड]] [[देलवाडी]] [[धामणगाव (काटोल)]] [[धानकुंडव]] [[धवळापूर]] [[धीवरवाडी]] [[धोतीवाडा]] [[धुरखेडा (काटोल)]] [[दिग्रस (काटोल)]] [[दोडकी (काटोल)]] [[डोंगरगाव (काटोल)]] [[डोरली (काटोल)]] [[दुधाळा (काटोल)]] [[एळकापार]] [[फेटरी]] [[गणेशपुर]] [[गंगाळडोह]] [[गरमसुर]] [[घरतवाडा]] [[घोरपड (काटोल)]] [[घुबडी (काटोल)]] [[गोलारखापा]] [[गोंदीदिग्रस]] [[गोंदीखापा]] [[गोंदीमोहगाव]] [[गोन्ही (काटोल)]] [[गुजरखेडी]] [[हरणखुरी (काटोल)]] [[हरदोळी (काटोल)]] [[हातळा (काटोल)]] [[इसापुर]] [[इसासणी]] [[जामगड]] [[जाटंकोहळा]] [[जाटंझरी]] [[जाटलापुर]] [[जुनापाणी (काटोल)]] [[जुनेवणी]] [[कचरीसावंगा]] [[कळंभा]] [[कालकुही]] [[कालमुंडा]] [[कामठी (काटोल))]] [[कार्ला (काटोल)]] [[कातलाबोडी]] [[कवडीमेट]] [[केदारपुर]] [[केळापुर (काटोल)]] [[खडकी (काटोल)]] [[खैरी (काटोल)]] [[खामळी]] [[खंडाळा (काटोल)]] [[खाणगाव (काटोल)]] [[खाणवाडी (काटोल)]] [[खापा]] [[खापरी (काटोल)]] [[खुरसापुर]] [[खुटांबा]] [[किंकीधोडा]] [[कोहळा (काटोल)]] [[कोकर्डा (काटोल)]] [[कोळंबी (काटोल)]] [[कोल्हु]] [[कोंढाळी]] [[कोंढासावळी]] [[कोतवालबारडी]] [[कुंडी (काटोल)]] [[लाडगाव (काटोल)]] [[लाखोळी]] [[लामधाम]] [[लिंगा (काटोल)]] [[मालेगाव (काटोल)]] [[मलकापुर (काटोल)]] [[मांदळा (काटोल)]] [[मरगसुर]] [[मासळी]] [[मासोड (काटोल)]] [[मेंढेपठार]] [[मेंडकी (काटोल)]] [[मेटपांजरा]] [[म्हासळा (काटोल)]] [[म्हासखापरा]] [[मिनीवाडा]] [[मोहगाव (काटोल)]] [[मोहखेडी]] [[मुकणी]] [[मुरळी]] [[मुरती]] [[नायगाव]] [[नांदा]] [[नंडोरा]] [[पालगोंदी]] [[पांचधार]] [[पांढरढाकणी]] [[पांजरा]] [[पानवाडी]] [[पारडसिंगा]] [[पारडी]] [[पारसोडी]] [[पठार]] [[प्रतापगड]] [[पुसागोंदी]] [[राजणी]] [[रांधोडा]] [[राऊळगाव]] [[रिढोरा]] [[रिंगणाबोडी]] [[सबकुंड]] [[सळाई]] [[सावोळी]] [[शेकापुर]] [[शिरमी]] [[शिवकामठ]] [[सिरसावाडी]] [[सोनेगाव]] [[सोनखांब]] [[सोनमोह]] [[सोनोळी]] [[सोनपुर]] [[तांदुळवणी]] [[तापणी]] [[ताराबोडी]] [[तारोडा]] [[उबगी]] [[वसंतनगर]] [[वाधोणा]] [[वडविहारा]] [[वाघोडा]] [[वाई]] [[वाजबोडी]] [[वळणी]] [[वांदळी]] [[येणविहीरा]] [[येणवा]] [[येरळा]] [[झिलपा]] ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासचे तालुके== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate {{विस्तार}} {{नागपूर जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 63k1kyq9nu37acadrnbxdgjpgi0lhis 2139211 2139210 2022-07-21T09:47:09Z नरेश सावे 88037 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = काटोल काटोल |इतर_नाव = कुन्तलापुर् |टोपणनाव = |राज्य_नाव = [[महाराष्ट्र]] |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश =21 |अक्षांशमिनिटे =16 |अक्षांशसेकंद =27 |रेखांश= 78|रेखांशमिनिटे=35 |रेखांशसेकंद=24 |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो<!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो<!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = नागपूर |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = |लोकसंख्या_वर्ष = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = अनिल देशमुख |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = रामटेक |विधानसभा_मतदारसं = कतोल-नरखेड |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = |कोरे_उत्तर_१ = |एसटीडी_कोड = 07112 |पिन_कोड = 441302 |आरटीओ_कोड = |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = हो<!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = हो<!-- हो/नाही --> }} '''काटोल''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. काटोल शहर हे त्याचे मुख्यालय आहे. शहरात एक [[चंडिका|चंडिकेचे]] व एक [[सरस्वती]]चे अशी दोन पुरातन मंदिरे आहेत. ==प्रास्ताविक== त्याचप्रमाणे येथे हनुमान मंदिर तळ्याची पार येथील हनुमान मंदिर अतिशय पुरातन असून त्यालगतच असलेले शिवमंदिर अतिशय पुरातन आहे,शिवमंदिराचे बांधकाम अतिशय पुरातन शिल्पकलेने बनलेले असून प्राचीन काळापासून या मंदिरात गं.भा.नर्मदाबाई वैष्णव आणि त्यांचे वंशज सेवादान करीत आहेत.दरवर्षी येथे नवरात्री महोत्सव साजरा केला जातो,आणि हजारांच्या संख्येत भक्तजन दर्शनाला येतात आणि भव्य जत्रेचे आयोजन केले जाते,या शहराजवळ ८ मैल अंतरावर पारडसिंगा हे गाव वसलेले आहे, ऐतिहासिक आणि धार्मिकदृष्ट्या या गावाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. येथे श्री.अनुसया माता देवस्थान अतिशय दर्शनीय स्थळ असून शेकडो भाविकभक्त नित्यनियमाने दररोज दर्शनाला येतात देवस्थानासमोर एक उंच टेकडी असून याची उंची ३८९ फूट आहे,टेकडीवर पंचमुखी हनुमानाचे सुंदर मंदिर असून उंच जागी प्राचीन शिवलिंगाची स्थापना करण्यात आली आहे,या टेकडीवर जाण्यासाठी मार्ग सुलभ व्हावा म्हणून संस्थानाने वाटेच्या दोन्ही बाजूंनी झाडे लावली आहेत, जागोजागी पाण्याचे हौद आहेत,त्याचप्रमाणे टेकडीच्या मागच्या बाजूला जड वाहने ये-जा करण्यासाठी २२६ मीटर लांबीच्या मार्गाचे निर्माण करण्यात आले आहे. ==तालुक्यातील गावे== [[अहमदनगर (काटोल)]] [[आजणगाव (काटोल)]] [[आकेवाडा]] [[आलागोंदी]] [[अंबाडा (काटोल)]] [[अमनेरगोंदी]] [[बाबुळखेडा]] [[भाजीपाणी]] [[भोरगड]] [[भुडकमडका]] [[बिडजटांझरी]] [[बिहळगोंदी]] [[बिलवरगोंदी]] [[बोपापूर (काटोल)]] [[बोरडोह (काटोल)]] [[बोरगाव (काटोल)]] [[बोरगोंडी]] [[बोरी (काटोल)]] [[बोरखेडी (काटोल)]] [[ब्रम्हपुरी (काटोल)]] [[चाकडोह (काटोल)]] [[चंदनपारडी]] [[चारगाव (काटोल)]] [[चौकीगड]] [[चौरेपठार]] [[चेंडकापूर (काटोल)]] [[चिचाळा (काटोल)]] [[चिचोळी]] [[चिखली (काटोल)]] [[चिखलागड]] [[देलवाडी]] [[धामणगाव (काटोल)]] [[धानकुंडव]] [[धवळापूर]] [[धीवरवाडी]] [[धोतीवाडा]] [[धुरखेडा (काटोल)]] [[दिग्रस (काटोल)]] [[दोडकी (काटोल)]] [[डोंगरगाव (काटोल)]] [[डोरली (काटोल)]] [[दुधाळा (काटोल)]] [[एळकापार]] [[फेटरी]] [[गणेशपुर]] [[गंगाळडोह]] [[गरमसुर]] [[घरतवाडा]] [[घोरपड (काटोल)]] [[घुबडी (काटोल)]] [[गोलारखापा]] [[गोंदीदिग्रस]] [[गोंदीखापा]] [[गोंदीमोहगाव]] [[गोन्ही (काटोल)]] [[गुजरखेडी]] [[हरणखुरी (काटोल)]] [[हरदोळी (काटोल)]] [[हातळा (काटोल)]] [[इसापुर]] [[इसासणी]] [[जामगड]] [[जाटंकोहळा]] [[जाटंझरी]] [[जाटलापुर]] [[जुनापाणी (काटोल)]] [[जुनेवणी]] [[कचरीसावंगा]] [[कळंभा]] [[कालकुही]] [[कालमुंडा]] [[कामठी (काटोल))]] [[कार्ला (काटोल)]] [[कातलाबोडी]] [[कवडीमेट]] [[केदारपुर]] [[केळापुर (काटोल)]] [[खडकी (काटोल)]] [[खैरी (काटोल)]] [[खामळी]] [[खंडाळा (काटोल)]] [[खाणगाव (काटोल)]] [[खाणवाडी (काटोल)]] [[खापा]] [[खापरी (काटोल)]] [[खुरसापुर]] [[खुटांबा]] [[किंकीधोडा]] [[कोहळा (काटोल)]] [[कोकर्डा (काटोल)]] [[कोळंबी (काटोल)]] [[कोल्हु]] [[कोंढाळी]] [[कोंढासावळी]] [[कोतवालबारडी]] [[कुंडी (काटोल)]] [[लाडगाव (काटोल)]] [[लाखोळी]] [[लामधाम]] [[लिंगा (काटोल)]] [[मालेगाव (काटोल)]] [[मलकापुर (काटोल)]] [[मांदळा (काटोल)]] [[मरगसुर]] [[मासळी]] [[मासोड (काटोल)]] [[मेंढेपठार]] [[मेंडकी (काटोल)]] [[मेटपांजरा]] [[म्हासळा (काटोल)]] [[म्हासखापरा]] [[मिनीवाडा]] [[मोहगाव (काटोल)]] [[मोहखेडी]] [[मुकणी]] [[मुरळी (काटोल)]] [[मुरती (काटोल)]] [[नायगाव (काटोल)]] [[नांदा]] [[नंडोरा]] [[पालगोंदी]] [[पांचधार]] [[पांढरढाकणी]] [[पांजरा]] [[पानवाडी]] [[पारडसिंगा]] [[पारडी]] [[पारसोडी]] [[पठार]] [[प्रतापगड]] [[पुसागोंदी]] [[राजणी]] [[रांधोडा]] [[राऊळगाव]] [[रिढोरा]] [[रिंगणाबोडी]] [[सबकुंड]] [[सळाई]] [[सावोळी]] [[शेकापुर]] [[शिरमी]] [[शिवकामठ]] [[सिरसावाडी]] [[सोनेगाव]] [[सोनखांब]] [[सोनमोह]] [[सोनोळी]] [[सोनपुर]] [[तांदुळवणी]] [[तापणी]] [[ताराबोडी]] [[तारोडा]] [[उबगी]] [[वसंतनगर]] [[वाधोणा]] [[वडविहारा]] [[वाघोडा]] [[वाई]] [[वाजबोडी]] [[वळणी]] [[वांदळी]] [[येणविहीरा]] [[येणवा]] [[येरळा]] [[झिलपा]] ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासचे तालुके== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate {{विस्तार}} {{नागपूर जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] byabcep92lxous0zrwk8gybs47aigsf 2139212 2139211 2022-07-21T09:48:36Z नरेश सावे 88037 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = काटोल काटोल |इतर_नाव = कुन्तलापुर् |टोपणनाव = |राज्य_नाव = [[महाराष्ट्र]] |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश =21 |अक्षांशमिनिटे =16 |अक्षांशसेकंद =27 |रेखांश= 78|रेखांशमिनिटे=35 |रेखांशसेकंद=24 |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो<!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो<!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = नागपूर |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = |लोकसंख्या_वर्ष = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = अनिल देशमुख |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = रामटेक |विधानसभा_मतदारसं = कतोल-नरखेड |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = |कोरे_उत्तर_१ = |एसटीडी_कोड = 07112 |पिन_कोड = 441302 |आरटीओ_कोड = |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = हो<!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = हो<!-- हो/नाही --> }} '''काटोल''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. काटोल शहर हे त्याचे मुख्यालय आहे. शहरात एक [[चंडिका|चंडिकेचे]] व एक [[सरस्वती]]चे अशी दोन पुरातन मंदिरे आहेत. ==प्रास्ताविक== त्याचप्रमाणे येथे हनुमान मंदिर तळ्याची पार येथील हनुमान मंदिर अतिशय पुरातन असून त्यालगतच असलेले शिवमंदिर अतिशय पुरातन आहे,शिवमंदिराचे बांधकाम अतिशय पुरातन शिल्पकलेने बनलेले असून प्राचीन काळापासून या मंदिरात गं.भा.नर्मदाबाई वैष्णव आणि त्यांचे वंशज सेवादान करीत आहेत.दरवर्षी येथे नवरात्री महोत्सव साजरा केला जातो,आणि हजारांच्या संख्येत भक्तजन दर्शनाला येतात आणि भव्य जत्रेचे आयोजन केले जाते,या शहराजवळ ८ मैल अंतरावर पारडसिंगा हे गाव वसलेले आहे, ऐतिहासिक आणि धार्मिकदृष्ट्या या गावाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. येथे श्री.अनुसया माता देवस्थान अतिशय दर्शनीय स्थळ असून शेकडो भाविकभक्त नित्यनियमाने दररोज दर्शनाला येतात देवस्थानासमोर एक उंच टेकडी असून याची उंची ३८९ फूट आहे,टेकडीवर पंचमुखी हनुमानाचे सुंदर मंदिर असून उंच जागी प्राचीन शिवलिंगाची स्थापना करण्यात आली आहे,या टेकडीवर जाण्यासाठी मार्ग सुलभ व्हावा म्हणून संस्थानाने वाटेच्या दोन्ही बाजूंनी झाडे लावली आहेत, जागोजागी पाण्याचे हौद आहेत,त्याचप्रमाणे टेकडीच्या मागच्या बाजूला जड वाहने ये-जा करण्यासाठी २२६ मीटर लांबीच्या मार्गाचे निर्माण करण्यात आले आहे. ==तालुक्यातील गावे== [[अहमदनगर (काटोल)]] [[आजणगाव (काटोल)]] [[आकेवाडा]] [[आलागोंदी]] [[अंबाडा (काटोल)]] [[अमनेरगोंदी]] [[बाबुळखेडा]] [[भाजीपाणी]] [[भोरगड]] [[भुडकमडका]] [[बिडजटांझरी]] [[बिहळगोंदी]] [[बिलवरगोंदी]] [[बोपापूर (काटोल)]] [[बोरडोह (काटोल)]] [[बोरगाव (काटोल)]] [[बोरगोंडी]] [[बोरी (काटोल)]] [[बोरखेडी (काटोल)]] [[ब्रम्हपुरी (काटोल)]] [[चाकडोह (काटोल)]] [[चंदनपारडी]] [[चारगाव (काटोल)]] [[चौकीगड]] [[चौरेपठार]] [[चेंडकापूर (काटोल)]] [[चिचाळा (काटोल)]] [[चिचोळी]] [[चिखली (काटोल)]] [[चिखलागड]] [[देलवाडी]] [[धामणगाव (काटोल)]] [[धानकुंडव]] [[धवळापूर]] [[धीवरवाडी]] [[धोतीवाडा]] [[धुरखेडा (काटोल)]] [[दिग्रस (काटोल)]] [[दोडकी (काटोल)]] [[डोंगरगाव (काटोल)]] [[डोरली (काटोल)]] [[दुधाळा (काटोल)]] [[एळकापार]] [[फेटरी]] [[गणेशपुर]] [[गंगाळडोह]] [[गरमसुर]] [[घरतवाडा]] [[घोरपड (काटोल)]] [[घुबडी (काटोल)]] [[गोलारखापा]] [[गोंदीदिग्रस]] [[गोंदीखापा]] [[गोंदीमोहगाव]] [[गोन्ही (काटोल)]] [[गुजरखेडी]] [[हरणखुरी (काटोल)]] [[हरदोळी (काटोल)]] [[हातळा (काटोल)]] [[इसापुर]] [[इसासणी]] [[जामगड]] [[जाटंकोहळा]] [[जाटंझरी]] [[जाटलापुर]] [[जुनापाणी (काटोल)]] [[जुनेवणी]] [[कचरीसावंगा]] [[कळंभा]] [[कालकुही]] [[कालमुंडा]] [[कामठी (काटोल))]] [[कार्ला (काटोल)]] [[कातलाबोडी]] [[कवडीमेट]] [[केदारपुर]] [[केळापुर (काटोल)]] [[खडकी (काटोल)]] [[खैरी (काटोल)]] [[खामळी]] [[खंडाळा (काटोल)]] [[खाणगाव (काटोल)]] [[खाणवाडी (काटोल)]] [[खापा]] [[खापरी (काटोल)]] [[खुरसापुर]] [[खुटांबा]] [[किंकीधोडा]] [[कोहळा (काटोल)]] [[कोकर्डा (काटोल)]] [[कोळंबी (काटोल)]] [[कोल्हु]] [[कोंढाळी]] [[कोंढासावळी]] [[कोतवालबारडी]] [[कुंडी (काटोल)]] [[लाडगाव (काटोल)]] [[लाखोळी]] [[लामधाम]] [[लिंगा (काटोल)]] [[मालेगाव (काटोल)]] [[मलकापुर (काटोल)]] [[मांदळा (काटोल)]] [[मरगसुर]] [[मासळी]] [[मासोड (काटोल)]] [[मेंढेपठार]] [[मेंडकी (काटोल)]] [[मेटपांजरा]] [[म्हासळा (काटोल)]] [[म्हासखापरा]] [[मिनीवाडा]] [[मोहगाव (काटोल)]] [[मोहखेडी]] [[मुकणी]] [[मुरळी (काटोल)]] [[मुरती (काटोल)]] [[नायगाव (काटोल)]] [[नांदा]] [[नंडोरा]] [[पालगोंदी]] [[पांचधार]] [[पांढरढाकणी]] [[पांजरा (काटोल)]] [[पानवाडी (काटोल)]] [[पारडसिंगा]] [[पारडी]] [[पारसोडी]] [[पठार]] [[प्रतापगड]] [[पुसागोंदी]] [[राजणी]] [[रांधोडा]] [[राऊळगाव]] [[रिढोरा]] [[रिंगणाबोडी]] [[सबकुंड]] [[सळाई]] [[सावोळी]] [[शेकापुर]] [[शिरमी]] [[शिवकामठ]] [[सिरसावाडी]] [[सोनेगाव]] [[सोनखांब]] [[सोनमोह]] [[सोनोळी]] [[सोनपुर]] [[तांदुळवणी]] [[तापणी]] [[ताराबोडी]] [[तारोडा]] [[उबगी]] [[वसंतनगर]] [[वाधोणा]] [[वडविहारा]] [[वाघोडा]] [[वाई]] [[वाजबोडी]] [[वळणी]] [[वांदळी]] [[येणविहीरा]] [[येणवा]] [[येरळा]] [[झिलपा]] ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासचे तालुके== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate {{विस्तार}} {{नागपूर जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 8tr18ezgdz7rlaqb2aukvml2nlpq4w4 2139213 2139212 2022-07-21T09:50:36Z नरेश सावे 88037 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = काटोल काटोल |इतर_नाव = कुन्तलापुर् |टोपणनाव = |राज्य_नाव = [[महाराष्ट्र]] |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश =21 |अक्षांशमिनिटे =16 |अक्षांशसेकंद =27 |रेखांश= 78|रेखांशमिनिटे=35 |रेखांशसेकंद=24 |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो<!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो<!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = नागपूर |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = |लोकसंख्या_वर्ष = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = अनिल देशमुख |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = रामटेक |विधानसभा_मतदारसं = कतोल-नरखेड |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = |कोरे_उत्तर_१ = |एसटीडी_कोड = 07112 |पिन_कोड = 441302 |आरटीओ_कोड = |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = हो<!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = हो<!-- हो/नाही --> }} '''काटोल''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. काटोल शहर हे त्याचे मुख्यालय आहे. शहरात एक [[चंडिका|चंडिकेचे]] व एक [[सरस्वती]]चे अशी दोन पुरातन मंदिरे आहेत. ==प्रास्ताविक== त्याचप्रमाणे येथे हनुमान मंदिर तळ्याची पार येथील हनुमान मंदिर अतिशय पुरातन असून त्यालगतच असलेले शिवमंदिर अतिशय पुरातन आहे,शिवमंदिराचे बांधकाम अतिशय पुरातन शिल्पकलेने बनलेले असून प्राचीन काळापासून या मंदिरात गं.भा.नर्मदाबाई वैष्णव आणि त्यांचे वंशज सेवादान करीत आहेत.दरवर्षी येथे नवरात्री महोत्सव साजरा केला जातो,आणि हजारांच्या संख्येत भक्तजन दर्शनाला येतात आणि भव्य जत्रेचे आयोजन केले जाते,या शहराजवळ ८ मैल अंतरावर पारडसिंगा हे गाव वसलेले आहे, ऐतिहासिक आणि धार्मिकदृष्ट्या या गावाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. येथे श्री.अनुसया माता देवस्थान अतिशय दर्शनीय स्थळ असून शेकडो भाविकभक्त नित्यनियमाने दररोज दर्शनाला येतात देवस्थानासमोर एक उंच टेकडी असून याची उंची ३८९ फूट आहे,टेकडीवर पंचमुखी हनुमानाचे सुंदर मंदिर असून उंच जागी प्राचीन शिवलिंगाची स्थापना करण्यात आली आहे,या टेकडीवर जाण्यासाठी मार्ग सुलभ व्हावा म्हणून संस्थानाने वाटेच्या दोन्ही बाजूंनी झाडे लावली आहेत, जागोजागी पाण्याचे हौद आहेत,त्याचप्रमाणे टेकडीच्या मागच्या बाजूला जड वाहने ये-जा करण्यासाठी २२६ मीटर लांबीच्या मार्गाचे निर्माण करण्यात आले आहे. ==तालुक्यातील गावे== [[अहमदनगर (काटोल)]] [[आजणगाव (काटोल)]] [[आकेवाडा]] [[आलागोंदी]] [[अंबाडा (काटोल)]] [[अमनेरगोंदी]] [[बाबुळखेडा]] [[भाजीपाणी]] [[भोरगड]] [[भुडकमडका]] [[बिडजटांझरी]] [[बिहळगोंदी]] [[बिलवरगोंदी]] [[बोपापूर (काटोल)]] [[बोरडोह (काटोल)]] [[बोरगाव (काटोल)]] [[बोरगोंडी]] [[बोरी (काटोल)]] [[बोरखेडी (काटोल)]] [[ब्रम्हपुरी (काटोल)]] [[चाकडोह (काटोल)]] [[चंदनपारडी]] [[चारगाव (काटोल)]] [[चौकीगड]] [[चौरेपठार]] [[चेंडकापूर (काटोल)]] [[चिचाळा (काटोल)]] [[चिचोळी]] [[चिखली (काटोल)]] [[चिखलागड]] [[देलवाडी]] [[धामणगाव (काटोल)]] [[धानकुंडव]] [[धवळापूर]] [[धीवरवाडी]] [[धोतीवाडा]] [[धुरखेडा (काटोल)]] [[दिग्रस (काटोल)]] [[दोडकी (काटोल)]] [[डोंगरगाव (काटोल)]] [[डोरली (काटोल)]] [[दुधाळा (काटोल)]] [[एळकापार]] [[फेटरी]] [[गणेशपुर]] [[गंगाळडोह]] [[गरमसुर]] [[घरतवाडा]] [[घोरपड (काटोल)]] [[घुबडी (काटोल)]] [[गोलारखापा]] [[गोंदीदिग्रस]] [[गोंदीखापा]] [[गोंदीमोहगाव]] [[गोन्ही (काटोल)]] [[गुजरखेडी]] [[हरणखुरी (काटोल)]] [[हरदोळी (काटोल)]] [[हातळा (काटोल)]] [[इसापुर]] [[इसासणी]] [[जामगड]] [[जाटंकोहळा]] [[जाटंझरी]] [[जाटलापुर]] [[जुनापाणी (काटोल)]] [[जुनेवणी]] [[कचरीसावंगा]] [[कळंभा]] [[कालकुही]] [[कालमुंडा]] [[कामठी (काटोल))]] [[कार्ला (काटोल)]] [[कातलाबोडी]] [[कवडीमेट]] [[केदारपुर]] [[केळापुर (काटोल)]] [[खडकी (काटोल)]] [[खैरी (काटोल)]] [[खामळी]] [[खंडाळा (काटोल)]] [[खाणगाव (काटोल)]] [[खाणवाडी (काटोल)]] [[खापा]] [[खापरी (काटोल)]] [[खुरसापुर]] [[खुटांबा]] [[किंकीधोडा]] [[कोहळा (काटोल)]] [[कोकर्डा (काटोल)]] [[कोळंबी (काटोल)]] [[कोल्हु]] [[कोंढाळी]] [[कोंढासावळी]] [[कोतवालबारडी]] [[कुंडी (काटोल)]] [[लाडगाव (काटोल)]] [[लाखोळी]] [[लामधाम]] [[लिंगा (काटोल)]] [[मालेगाव (काटोल)]] [[मलकापुर (काटोल)]] [[मांदळा (काटोल)]] [[मरगसुर]] [[मासळी]] [[मासोड (काटोल)]] [[मेंढेपठार]] [[मेंडकी (काटोल)]] [[मेटपांजरा]] [[म्हासळा (काटोल)]] [[म्हासखापरा]] [[मिनीवाडा]] [[मोहगाव (काटोल)]] [[मोहखेडी]] [[मुकणी]] [[मुरळी (काटोल)]] [[मुरती (काटोल)]] [[नायगाव (काटोल)]] [[नांदा]] [[नंडोरा]] [[पालगोंदी]] [[पांचधार]] [[पांढरढाकणी]] [[पांजरा (काटोल)]] [[पानवाडी (काटोल)]] [[पारडसिंगा]] [[पारडी (काटोल)]] [[पारसोडी (काटोल)]] [[पठार (काटोल)]] [[प्रतापगड (काटोल)]] [[पुसागोंदी]] [[राजणी]] [[रांधोडा]] [[राऊळगाव]] [[रिढोरा]] [[रिंगणाबोडी]] [[सबकुंड]] [[सळाई]] [[सावोळी]] [[शेकापुर]] [[शिरमी]] [[शिवकामठ]] [[सिरसावाडी]] [[सोनेगाव]] [[सोनखांब]] [[सोनमोह]] [[सोनोळी]] [[सोनपुर]] [[तांदुळवणी]] [[तापणी]] [[ताराबोडी]] [[तारोडा]] [[उबगी]] [[वसंतनगर]] [[वाधोणा]] [[वडविहारा]] [[वाघोडा]] [[वाई]] [[वाजबोडी]] [[वळणी]] [[वांदळी]] [[येणविहीरा]] [[येणवा]] [[येरळा]] [[झिलपा]] ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासचे तालुके== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate {{विस्तार}} {{नागपूर जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] moh0kn8a22s6w5ctsmiv7gpnkhgb6hu 2139214 2139213 2022-07-21T09:53:04Z नरेश सावे 88037 /* तालुक्यातील गावे */ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = काटोल काटोल |इतर_नाव = कुन्तलापुर् |टोपणनाव = |राज्य_नाव = [[महाराष्ट्र]] |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश =21 |अक्षांशमिनिटे =16 |अक्षांशसेकंद =27 |रेखांश= 78|रेखांशमिनिटे=35 |रेखांशसेकंद=24 |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो<!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो<!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = नागपूर |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = |लोकसंख्या_वर्ष = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = अनिल देशमुख |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = रामटेक |विधानसभा_मतदारसं = कतोल-नरखेड |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = |कोरे_उत्तर_१ = |एसटीडी_कोड = 07112 |पिन_कोड = 441302 |आरटीओ_कोड = |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = हो<!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = हो<!-- हो/नाही --> }} '''काटोल''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. काटोल शहर हे त्याचे मुख्यालय आहे. शहरात एक [[चंडिका|चंडिकेचे]] व एक [[सरस्वती]]चे अशी दोन पुरातन मंदिरे आहेत. ==प्रास्ताविक== त्याचप्रमाणे येथे हनुमान मंदिर तळ्याची पार येथील हनुमान मंदिर अतिशय पुरातन असून त्यालगतच असलेले शिवमंदिर अतिशय पुरातन आहे,शिवमंदिराचे बांधकाम अतिशय पुरातन शिल्पकलेने बनलेले असून प्राचीन काळापासून या मंदिरात गं.भा.नर्मदाबाई वैष्णव आणि त्यांचे वंशज सेवादान करीत आहेत.दरवर्षी येथे नवरात्री महोत्सव साजरा केला जातो,आणि हजारांच्या संख्येत भक्तजन दर्शनाला येतात आणि भव्य जत्रेचे आयोजन केले जाते,या शहराजवळ ८ मैल अंतरावर पारडसिंगा हे गाव वसलेले आहे, ऐतिहासिक आणि धार्मिकदृष्ट्या या गावाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. येथे श्री.अनुसया माता देवस्थान अतिशय दर्शनीय स्थळ असून शेकडो भाविकभक्त नित्यनियमाने दररोज दर्शनाला येतात देवस्थानासमोर एक उंच टेकडी असून याची उंची ३८९ फूट आहे,टेकडीवर पंचमुखी हनुमानाचे सुंदर मंदिर असून उंच जागी प्राचीन शिवलिंगाची स्थापना करण्यात आली आहे,या टेकडीवर जाण्यासाठी मार्ग सुलभ व्हावा म्हणून संस्थानाने वाटेच्या दोन्ही बाजूंनी झाडे लावली आहेत, जागोजागी पाण्याचे हौद आहेत,त्याचप्रमाणे टेकडीच्या मागच्या बाजूला जड वाहने ये-जा करण्यासाठी २२६ मीटर लांबीच्या मार्गाचे निर्माण करण्यात आले आहे. ==तालुक्यातील गावे== [[अहमदनगर (काटोल)]] [[आजणगाव (काटोल)]] [[आकेवाडा]] [[आलागोंदी]] [[अंबाडा (काटोल)]] [[अमनेरगोंदी]] [[बाबुळखेडा]] [[भाजीपाणी]] [[भोरगड]] [[भुडकमडका]] [[बिडजटांझरी]] [[बिहळगोंदी]] [[बिलवरगोंदी]] [[बोपापूर (काटोल)]] [[बोरडोह (काटोल)]] [[बोरगाव (काटोल)]] [[बोरगोंडी]] [[बोरी (काटोल)]] [[बोरखेडी (काटोल)]] [[ब्रम्हपुरी (काटोल)]] [[चाकडोह (काटोल)]] [[चंदनपारडी]] [[चारगाव (काटोल)]] [[चौकीगड]] [[चौरेपठार]] [[चेंडकापूर (काटोल)]] [[चिचाळा (काटोल)]] [[चिचोळी]] [[चिखली (काटोल)]] [[चिखलागड]] [[देलवाडी]] [[धामणगाव (काटोल)]] [[धानकुंडव]] [[धवळापूर]] [[धीवरवाडी]] [[धोतीवाडा]] [[धुरखेडा (काटोल)]] [[दिग्रस (काटोल)]] [[दोडकी (काटोल)]] [[डोंगरगाव (काटोल)]] [[डोरली (काटोल)]] [[दुधाळा (काटोल)]] [[एळकापार]] [[फेटरी]] [[गणेशपुर]] [[गंगाळडोह]] [[गरमसुर]] [[घरतवाडा]] [[घोरपड (काटोल)]] [[घुबडी (काटोल)]] [[गोलारखापा]] [[गोंदीदिग्रस]] [[गोंदीखापा]] [[गोंदीमोहगाव]] [[गोन्ही (काटोल)]] [[गुजरखेडी]] [[हरणखुरी (काटोल)]] [[हरदोळी (काटोल)]] [[हातळा (काटोल)]] [[इसापुर]] [[इसासणी]] [[जामगड]] [[जाटंकोहळा]] [[जाटंझरी]] [[जाटलापुर]] [[जुनापाणी (काटोल)]] [[जुनेवणी]] [[कचरीसावंगा]] [[कळंभा]] [[कालकुही]] [[कालमुंडा]] [[कामठी (काटोल))]] [[कार्ला (काटोल)]] [[कातलाबोडी]] [[कवडीमेट]] [[केदारपुर]] [[केळापुर (काटोल)]] [[खडकी (काटोल)]] [[खैरी (काटोल)]] [[खामळी]] [[खंडाळा (काटोल)]] [[खाणगाव (काटोल)]] [[खाणवाडी (काटोल)]] [[खापा]] [[खापरी (काटोल)]] [[खुरसापुर]] [[खुटांबा]] [[किंकीधोडा]] [[कोहळा (काटोल)]] [[कोकर्डा (काटोल)]] [[कोळंबी (काटोल)]] [[कोल्हु]] [[कोंढाळी]] [[कोंढासावळी]] [[कोतवालबारडी]] [[कुंडी (काटोल)]] [[लाडगाव (काटोल)]] [[लाखोळी]] [[लामधाम]] [[लिंगा (काटोल)]] [[मालेगाव (काटोल)]] [[मलकापुर (काटोल)]] [[मांदळा (काटोल)]] [[मरगसुर]] [[मासळी]] [[मासोड (काटोल)]] [[मेंढेपठार]] [[मेंडकी (काटोल)]] [[मेटपांजरा]] [[म्हासळा (काटोल)]] [[म्हासखापरा]] [[मिनीवाडा]] [[मोहगाव (काटोल)]] [[मोहखेडी]] [[मुकणी]] [[मुरळी (काटोल)]] [[मुरती (काटोल)]] [[नायगाव (काटोल)]] [[नांदा]] [[नंडोरा]] [[पालगोंदी]] [[पांचधार]] [[पांढरढाकणी]] [[पांजरा (काटोल)]] [[पानवाडी (काटोल)]] [[पारडसिंगा]] [[पारडी (काटोल)]] [[पारसोडी (काटोल)]] [[पठार (काटोल)]] [[प्रतापगड (काटोल)]] [[पुसागोंदी]] [[राजणी (काटोल)]] [[रांधोडा]] [[राऊळगाव (काटोल)]] [[रिढोरा (काटोल)]] [[रिंगणाबोडी]] [[सबकुंड]] [[सळाई]] [[सावोळी]] [[शेकापुर]] [[शिरमी]] [[शिवकामठ]] [[सिरसावाडी]] [[सोनेगाव]] [[सोनखांब]] [[सोनमोह]] [[सोनोळी]] [[सोनपुर]] [[तांदुळवणी]] [[तापणी]] [[ताराबोडी]] [[तारोडा]] [[उबगी]] [[वसंतनगर]] [[वाधोणा]] [[वडविहारा]] [[वाघोडा]] [[वाई]] [[वाजबोडी]] [[वळणी]] [[वांदळी]] [[येणविहीरा]] [[येणवा]] [[येरळा]] [[झिलपा]] ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासचे तालुके== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate {{विस्तार}} {{नागपूर जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] lxx6zs2ce5d2c4vd1kfgut7k61es4e9 2139215 2139214 2022-07-21T09:55:27Z नरेश सावे 88037 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = काटोल काटोल |इतर_नाव = कुन्तलापुर् |टोपणनाव = |राज्य_नाव = [[महाराष्ट्र]] |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश =21 |अक्षांशमिनिटे =16 |अक्षांशसेकंद =27 |रेखांश= 78|रेखांशमिनिटे=35 |रेखांशसेकंद=24 |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो<!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो<!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = नागपूर |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = |लोकसंख्या_वर्ष = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = अनिल देशमुख |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = रामटेक |विधानसभा_मतदारसं = कतोल-नरखेड |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = |कोरे_उत्तर_१ = |एसटीडी_कोड = 07112 |पिन_कोड = 441302 |आरटीओ_कोड = |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = हो<!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = हो<!-- हो/नाही --> }} '''काटोल''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. काटोल शहर हे त्याचे मुख्यालय आहे. शहरात एक [[चंडिका|चंडिकेचे]] व एक [[सरस्वती]]चे अशी दोन पुरातन मंदिरे आहेत. ==प्रास्ताविक== त्याचप्रमाणे येथे हनुमान मंदिर तळ्याची पार येथील हनुमान मंदिर अतिशय पुरातन असून त्यालगतच असलेले शिवमंदिर अतिशय पुरातन आहे,शिवमंदिराचे बांधकाम अतिशय पुरातन शिल्पकलेने बनलेले असून प्राचीन काळापासून या मंदिरात गं.भा.नर्मदाबाई वैष्णव आणि त्यांचे वंशज सेवादान करीत आहेत.दरवर्षी येथे नवरात्री महोत्सव साजरा केला जातो,आणि हजारांच्या संख्येत भक्तजन दर्शनाला येतात आणि भव्य जत्रेचे आयोजन केले जाते,या शहराजवळ ८ मैल अंतरावर पारडसिंगा हे गाव वसलेले आहे, ऐतिहासिक आणि धार्मिकदृष्ट्या या गावाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. येथे श्री.अनुसया माता देवस्थान अतिशय दर्शनीय स्थळ असून शेकडो भाविकभक्त नित्यनियमाने दररोज दर्शनाला येतात देवस्थानासमोर एक उंच टेकडी असून याची उंची ३८९ फूट आहे,टेकडीवर पंचमुखी हनुमानाचे सुंदर मंदिर असून उंच जागी प्राचीन शिवलिंगाची स्थापना करण्यात आली आहे,या टेकडीवर जाण्यासाठी मार्ग सुलभ व्हावा म्हणून संस्थानाने वाटेच्या दोन्ही बाजूंनी झाडे लावली आहेत, जागोजागी पाण्याचे हौद आहेत,त्याचप्रमाणे टेकडीच्या मागच्या बाजूला जड वाहने ये-जा करण्यासाठी २२६ मीटर लांबीच्या मार्गाचे निर्माण करण्यात आले आहे. ==तालुक्यातील गावे== [[अहमदनगर (काटोल)]] [[आजणगाव (काटोल)]] [[आकेवाडा]] [[आलागोंदी]] [[अंबाडा (काटोल)]] [[अमनेरगोंदी]] [[बाबुळखेडा]] [[भाजीपाणी]] [[भोरगड]] [[भुडकमडका]] [[बिडजटांझरी]] [[बिहळगोंदी]] [[बिलवरगोंदी]] [[बोपापूर (काटोल)]] [[बोरडोह (काटोल)]] [[बोरगाव (काटोल)]] [[बोरगोंडी]] [[बोरी (काटोल)]] [[बोरखेडी (काटोल)]] [[ब्रम्हपुरी (काटोल)]] [[चाकडोह (काटोल)]] [[चंदनपारडी]] [[चारगाव (काटोल)]] [[चौकीगड]] [[चौरेपठार]] [[चेंडकापूर (काटोल)]] [[चिचाळा (काटोल)]] [[चिचोळी]] [[चिखली (काटोल)]] [[चिखलागड]] [[देलवाडी]] [[धामणगाव (काटोल)]] [[धानकुंडव]] [[धवळापूर]] [[धीवरवाडी]] [[धोतीवाडा]] [[धुरखेडा (काटोल)]] [[दिग्रस (काटोल)]] [[दोडकी (काटोल)]] [[डोंगरगाव (काटोल)]] [[डोरली (काटोल)]] [[दुधाळा (काटोल)]] [[एळकापार]] [[फेटरी]] [[गणेशपुर]] [[गंगाळडोह]] [[गरमसुर]] [[घरतवाडा]] [[घोरपड (काटोल)]] [[घुबडी (काटोल)]] [[गोलारखापा]] [[गोंदीदिग्रस]] [[गोंदीखापा]] [[गोंदीमोहगाव]] [[गोन्ही (काटोल)]] [[गुजरखेडी]] [[हरणखुरी (काटोल)]] [[हरदोळी (काटोल)]] [[हातळा (काटोल)]] [[इसापुर]] [[इसासणी]] [[जामगड]] [[जाटंकोहळा]] [[जाटंझरी]] [[जाटलापुर]] [[जुनापाणी (काटोल)]] [[जुनेवणी]] [[कचरीसावंगा]] [[कळंभा]] [[कालकुही]] [[कालमुंडा]] [[कामठी (काटोल))]] [[कार्ला (काटोल)]] [[कातलाबोडी]] [[कवडीमेट]] [[केदारपुर]] [[केळापुर (काटोल)]] [[खडकी (काटोल)]] [[खैरी (काटोल)]] [[खामळी]] [[खंडाळा (काटोल)]] [[खाणगाव (काटोल)]] [[खाणवाडी (काटोल)]] [[खापा]] [[खापरी (काटोल)]] [[खुरसापुर]] [[खुटांबा]] [[किंकीधोडा]] [[कोहळा (काटोल)]] [[कोकर्डा (काटोल)]] [[कोळंबी (काटोल)]] [[कोल्हु]] [[कोंढाळी]] [[कोंढासावळी]] [[कोतवालबारडी]] [[कुंडी (काटोल)]] [[लाडगाव (काटोल)]] [[लाखोळी]] [[लामधाम]] [[लिंगा (काटोल)]] [[मालेगाव (काटोल)]] [[मलकापुर (काटोल)]] [[मांदळा (काटोल)]] [[मरगसुर]] [[मासळी]] [[मासोड (काटोल)]] [[मेंढेपठार]] [[मेंडकी (काटोल)]] [[मेटपांजरा]] [[म्हासळा (काटोल)]] [[म्हासखापरा]] [[मिनीवाडा]] [[मोहगाव (काटोल)]] [[मोहखेडी]] [[मुकणी]] [[मुरळी (काटोल)]] [[मुरती (काटोल)]] [[नायगाव (काटोल)]] [[नांदा]] [[नंडोरा]] [[पालगोंदी]] [[पांचधार]] [[पांढरढाकणी]] [[पांजरा (काटोल)]] [[पानवाडी (काटोल)]] [[पारडसिंगा]] [[पारडी (काटोल)]] [[पारसोडी (काटोल)]] [[पठार (काटोल)]] [[प्रतापगड (काटोल)]] [[पुसागोंदी]] [[राजणी (काटोल)]] [[रांधोडा]] [[राऊळगाव (काटोल)]] [[रिढोरा (काटोल)]] [[रिंगणाबोडी]] [[सबकुंड]] [[सळाई (काटोल)]] [[सावोळी]] [[शेकापुर]] [[शिरमी]] [[शिवकामठ]] [[सिरसावाडी]] [[सोनेगाव]] [[सोनखांब]] [[सोनमोह]] [[सोनोळी]] [[सोनपुर]] [[तांदुळवणी]] [[तापणी]] [[ताराबोडी]] [[तारोडा]] [[उबगी]] [[वसंतनगर]] [[वाधोणा]] [[वडविहारा]] [[वाघोडा]] [[वाई]] [[वाजबोडी]] [[वळणी]] [[वांदळी]] [[येणविहीरा]] [[येणवा]] [[येरळा]] [[झिलपा]] ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासचे तालुके== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate {{विस्तार}} {{नागपूर जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] i3u096x88vme9kipswxmorkq3tbni3p 2139234 2139215 2022-07-21T10:43:00Z नरेश सावे 88037 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = काटोल काटोल |इतर_नाव = कुन्तलापुर् |टोपणनाव = |राज्य_नाव = [[महाराष्ट्र]] |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश =21 |अक्षांशमिनिटे =16 |अक्षांशसेकंद =27 |रेखांश= 78|रेखांशमिनिटे=35 |रेखांशसेकंद=24 |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो<!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो<!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = नागपूर |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = |लोकसंख्या_वर्ष = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = अनिल देशमुख |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = रामटेक |विधानसभा_मतदारसं = कतोल-नरखेड |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = |कोरे_उत्तर_१ = |एसटीडी_कोड = 07112 |पिन_कोड = 441302 |आरटीओ_कोड = |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = हो<!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = हो<!-- हो/नाही --> }} '''काटोल''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. काटोल शहर हे त्याचे मुख्यालय आहे. शहरात एक [[चंडिका|चंडिकेचे]] व एक [[सरस्वती]]चे अशी दोन पुरातन मंदिरे आहेत. ==प्रास्ताविक== त्याचप्रमाणे येथे हनुमान मंदिर तळ्याची पार येथील हनुमान मंदिर अतिशय पुरातन असून त्यालगतच असलेले शिवमंदिर अतिशय पुरातन आहे,शिवमंदिराचे बांधकाम अतिशय पुरातन शिल्पकलेने बनलेले असून प्राचीन काळापासून या मंदिरात गं.भा.नर्मदाबाई वैष्णव आणि त्यांचे वंशज सेवादान करीत आहेत.दरवर्षी येथे नवरात्री महोत्सव साजरा केला जातो,आणि हजारांच्या संख्येत भक्तजन दर्शनाला येतात आणि भव्य जत्रेचे आयोजन केले जाते,या शहराजवळ ८ मैल अंतरावर पारडसिंगा हे गाव वसलेले आहे, ऐतिहासिक आणि धार्मिकदृष्ट्या या गावाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. येथे श्री.अनुसया माता देवस्थान अतिशय दर्शनीय स्थळ असून शेकडो भाविकभक्त नित्यनियमाने दररोज दर्शनाला येतात देवस्थानासमोर एक उंच टेकडी असून याची उंची ३८९ फूट आहे,टेकडीवर पंचमुखी हनुमानाचे सुंदर मंदिर असून उंच जागी प्राचीन शिवलिंगाची स्थापना करण्यात आली आहे,या टेकडीवर जाण्यासाठी मार्ग सुलभ व्हावा म्हणून संस्थानाने वाटेच्या दोन्ही बाजूंनी झाडे लावली आहेत, जागोजागी पाण्याचे हौद आहेत,त्याचप्रमाणे टेकडीच्या मागच्या बाजूला जड वाहने ये-जा करण्यासाठी २२६ मीटर लांबीच्या मार्गाचे निर्माण करण्यात आले आहे. ==तालुक्यातील गावे== [[अहमदनगर (काटोल)]] [[आजणगाव (काटोल)]] [[आकेवाडा]] [[आलागोंदी]] [[अंबाडा (काटोल)]] [[अमनेरगोंदी]] [[बाबुळखेडा]] [[भाजीपाणी]] [[भोरगड]] [[भुडकमडका]] [[बिडजटांझरी]] [[बिहळगोंदी]] [[बिलवरगोंदी]] [[बोपापूर (काटोल)]] [[बोरडोह (काटोल)]] [[बोरगाव (काटोल)]] [[बोरगोंडी]] [[बोरी (काटोल)]] [[बोरखेडी (काटोल)]] [[ब्रम्हपुरी (काटोल)]] [[चाकडोह (काटोल)]] [[चंदनपारडी]] [[चारगाव (काटोल)]] [[चौकीगड]] [[चौरेपठार]] [[चेंडकापूर (काटोल)]] [[चिचाळा (काटोल)]] [[चिचोळी]] [[चिखली (काटोल)]] [[चिखलागड]] [[देलवाडी]] [[धामणगाव (काटोल)]] [[धानकुंडव]] [[धवळापूर]] [[धीवरवाडी]] [[धोतीवाडा]] [[धुरखेडा (काटोल)]] [[दिग्रस (काटोल)]] [[दोडकी (काटोल)]] [[डोंगरगाव (काटोल)]] [[डोरली (काटोल)]] [[दुधाळा (काटोल)]] [[एळकापार]] [[फेटरी]] [[गणेशपुर]] [[गंगाळडोह]] [[गरमसुर]] [[घरतवाडा]] [[घोरपड (काटोल)]] [[घुबडी (काटोल)]] [[गोलारखापा]] [[गोंदीदिग्रस]] [[गोंदीखापा]] [[गोंदीमोहगाव]] [[गोन्ही (काटोल)]] [[गुजरखेडी]] [[हरणखुरी (काटोल)]] [[हरदोळी (काटोल)]] [[हातळा (काटोल)]] [[इसापुर]] [[इसासणी]] [[जामगड]] [[जाटंकोहळा]] [[जाटंझरी]] [[जाटलापुर]] [[जुनापाणी (काटोल)]] [[जुनेवणी]] [[कचरीसावंगा]] [[कळंभा]] [[कालकुही]] [[कालमुंडा]] [[कामठी (काटोल))]] [[कार्ला (काटोल)]] [[कातलाबोडी]] [[कवडीमेट]] [[केदारपुर]] [[केळापुर (काटोल)]] [[खडकी (काटोल)]] [[खैरी (काटोल)]] [[खामळी]] [[खंडाळा (काटोल)]] [[खाणगाव (काटोल)]] [[खाणवाडी (काटोल)]] [[खापा]] [[खापरी (काटोल)]] [[खुरसापुर]] [[खुटांबा]] [[किंकीधोडा]] [[कोहळा (काटोल)]] [[कोकर्डा (काटोल)]] [[कोळंबी (काटोल)]] [[कोल्हु]] [[कोंढाळी]] [[कोंढासावळी]] [[कोतवालबारडी]] [[कुंडी (काटोल)]] [[लाडगाव (काटोल)]] [[लाखोळी]] [[लामधाम]] [[लिंगा (काटोल)]] [[मालेगाव (काटोल)]] [[मलकापुर (काटोल)]] [[मांदळा (काटोल)]] [[मरगसुर]] [[मासळी]] [[मासोड (काटोल)]] [[मेंढेपठार]] [[मेंडकी (काटोल)]] [[मेटपांजरा]] [[म्हासळा (काटोल)]] [[म्हासखापरा]] [[मिनीवाडा]] [[मोहगाव (काटोल)]] [[मोहखेडी]] [[मुकणी]] [[मुरळी (काटोल)]] [[मुरती (काटोल)]] [[नायगाव (काटोल)]] [[नांदा]] [[नंडोरा]] [[पालगोंदी]] [[पांचधार]] [[पांढरढाकणी]] [[पांजरा (काटोल)]] [[पानवाडी (काटोल)]] [[पारडसिंगा]] [[पारडी (काटोल)]] [[पारसोडी (काटोल)]] [[पठार (काटोल)]] [[प्रतापगड (काटोल)]] [[पुसागोंदी]] [[राजणी (काटोल)]] [[रांधोडा]] [[राऊळगाव (काटोल)]] [[रिढोरा (काटोल)]] [[रिंगणाबोडी]] [[सबकुंड]] [[सळाई (काटोल)]] [[सावोळी]] [[शेकापुर]] [[शिरमी]] [[शिवकामठ]] [[सिरसावाडी]] [[सोनेगाव (काटोल)]] [[सोनखांब]] [[सोनमोह]] [[सोनोळी]] [[सोनपुर]] [[तांदुळवणी]] [[तापणी]] [[ताराबोडी]] [[तारोडा]] [[उबगी]] [[वसंतनगर]] [[वाधोणा]] [[वडविहारा]] [[वाघोडा]] [[वाई]] [[वाजबोडी]] [[वळणी]] [[वांदळी]] [[येणविहीरा]] [[येणवा]] [[येरळा]] [[झिलपा]] ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासचे तालुके== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate {{विस्तार}} {{नागपूर जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 61a91nintj8na11ppq58aoz6bzhf1cd 2139236 2139234 2022-07-21T10:44:08Z नरेश सावे 88037 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = काटोल काटोल |इतर_नाव = कुन्तलापुर् |टोपणनाव = |राज्य_नाव = [[महाराष्ट्र]] |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश =21 |अक्षांशमिनिटे =16 |अक्षांशसेकंद =27 |रेखांश= 78|रेखांशमिनिटे=35 |रेखांशसेकंद=24 |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो<!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो<!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = नागपूर |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = |लोकसंख्या_वर्ष = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = अनिल देशमुख |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = रामटेक |विधानसभा_मतदारसं = कतोल-नरखेड |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = |कोरे_उत्तर_१ = |एसटीडी_कोड = 07112 |पिन_कोड = 441302 |आरटीओ_कोड = |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = हो<!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = हो<!-- हो/नाही --> }} '''काटोल''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. काटोल शहर हे त्याचे मुख्यालय आहे. शहरात एक [[चंडिका|चंडिकेचे]] व एक [[सरस्वती]]चे अशी दोन पुरातन मंदिरे आहेत. ==प्रास्ताविक== त्याचप्रमाणे येथे हनुमान मंदिर तळ्याची पार येथील हनुमान मंदिर अतिशय पुरातन असून त्यालगतच असलेले शिवमंदिर अतिशय पुरातन आहे,शिवमंदिराचे बांधकाम अतिशय पुरातन शिल्पकलेने बनलेले असून प्राचीन काळापासून या मंदिरात गं.भा.नर्मदाबाई वैष्णव आणि त्यांचे वंशज सेवादान करीत आहेत.दरवर्षी येथे नवरात्री महोत्सव साजरा केला जातो,आणि हजारांच्या संख्येत भक्तजन दर्शनाला येतात आणि भव्य जत्रेचे आयोजन केले जाते,या शहराजवळ ८ मैल अंतरावर पारडसिंगा हे गाव वसलेले आहे, ऐतिहासिक आणि धार्मिकदृष्ट्या या गावाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. येथे श्री.अनुसया माता देवस्थान अतिशय दर्शनीय स्थळ असून शेकडो भाविकभक्त नित्यनियमाने दररोज दर्शनाला येतात देवस्थानासमोर एक उंच टेकडी असून याची उंची ३८९ फूट आहे,टेकडीवर पंचमुखी हनुमानाचे सुंदर मंदिर असून उंच जागी प्राचीन शिवलिंगाची स्थापना करण्यात आली आहे,या टेकडीवर जाण्यासाठी मार्ग सुलभ व्हावा म्हणून संस्थानाने वाटेच्या दोन्ही बाजूंनी झाडे लावली आहेत, जागोजागी पाण्याचे हौद आहेत,त्याचप्रमाणे टेकडीच्या मागच्या बाजूला जड वाहने ये-जा करण्यासाठी २२६ मीटर लांबीच्या मार्गाचे निर्माण करण्यात आले आहे. ==तालुक्यातील गावे== [[अहमदनगर (काटोल)]] [[आजणगाव (काटोल)]] [[आकेवाडा]] [[आलागोंदी]] [[अंबाडा (काटोल)]] [[अमनेरगोंदी]] [[बाबुळखेडा]] [[भाजीपाणी]] [[भोरगड]] [[भुडकमडका]] [[बिडजटांझरी]] [[बिहळगोंदी]] [[बिलवरगोंदी]] [[बोपापूर (काटोल)]] [[बोरडोह (काटोल)]] [[बोरगाव (काटोल)]] [[बोरगोंडी]] [[बोरी (काटोल)]] [[बोरखेडी (काटोल)]] [[ब्रम्हपुरी (काटोल)]] [[चाकडोह (काटोल)]] [[चंदनपारडी]] [[चारगाव (काटोल)]] [[चौकीगड]] [[चौरेपठार]] [[चेंडकापूर (काटोल)]] [[चिचाळा (काटोल)]] [[चिचोळी]] [[चिखली (काटोल)]] [[चिखलागड]] [[देलवाडी]] [[धामणगाव (काटोल)]] [[धानकुंडव]] [[धवळापूर]] [[धीवरवाडी]] [[धोतीवाडा]] [[धुरखेडा (काटोल)]] [[दिग्रस (काटोल)]] [[दोडकी (काटोल)]] [[डोंगरगाव (काटोल)]] [[डोरली (काटोल)]] [[दुधाळा (काटोल)]] [[एळकापार]] [[फेटरी]] [[गणेशपुर]] [[गंगाळडोह]] [[गरमसुर]] [[घरतवाडा]] [[घोरपड (काटोल)]] [[घुबडी (काटोल)]] [[गोलारखापा]] [[गोंदीदिग्रस]] [[गोंदीखापा]] [[गोंदीमोहगाव]] [[गोन्ही (काटोल)]] [[गुजरखेडी]] [[हरणखुरी (काटोल)]] [[हरदोळी (काटोल)]] [[हातळा (काटोल)]] [[इसापुर]] [[इसासणी]] [[जामगड]] [[जाटंकोहळा]] [[जाटंझरी]] [[जाटलापुर]] [[जुनापाणी (काटोल)]] [[जुनेवणी]] [[कचरीसावंगा]] [[कळंभा]] [[कालकुही]] [[कालमुंडा]] [[कामठी (काटोल))]] [[कार्ला (काटोल)]] [[कातलाबोडी]] [[कवडीमेट]] [[केदारपुर]] [[केळापुर (काटोल)]] [[खडकी (काटोल)]] [[खैरी (काटोल)]] [[खामळी]] [[खंडाळा (काटोल)]] [[खाणगाव (काटोल)]] [[खाणवाडी (काटोल)]] [[खापा]] [[खापरी (काटोल)]] [[खुरसापुर]] [[खुटांबा]] [[किंकीधोडा]] [[कोहळा (काटोल)]] [[कोकर्डा (काटोल)]] [[कोळंबी (काटोल)]] [[कोल्हु]] [[कोंढाळी]] [[कोंढासावळी]] [[कोतवालबारडी]] [[कुंडी (काटोल)]] [[लाडगाव (काटोल)]] [[लाखोळी]] [[लामधाम]] [[लिंगा (काटोल)]] [[मालेगाव (काटोल)]] [[मलकापुर (काटोल)]] [[मांदळा (काटोल)]] [[मरगसुर]] [[मासळी]] [[मासोड (काटोल)]] [[मेंढेपठार]] [[मेंडकी (काटोल)]] [[मेटपांजरा]] [[म्हासळा (काटोल)]] [[म्हासखापरा]] [[मिनीवाडा]] [[मोहगाव (काटोल)]] [[मोहखेडी]] [[मुकणी]] [[मुरळी (काटोल)]] [[मुरती (काटोल)]] [[नायगाव (काटोल)]] [[नांदा]] [[नंडोरा]] [[पालगोंदी]] [[पांचधार]] [[पांढरढाकणी]] [[पांजरा (काटोल)]] [[पानवाडी (काटोल)]] [[पारडसिंगा]] [[पारडी (काटोल)]] [[पारसोडी (काटोल)]] [[पठार (काटोल)]] [[प्रतापगड (काटोल)]] [[पुसागोंदी]] [[राजणी (काटोल)]] [[रांधोडा]] [[राऊळगाव (काटोल)]] [[रिढोरा (काटोल)]] [[रिंगणाबोडी]] [[सबकुंड]] [[सळाई (काटोल)]] [[सावोळी]] [[शेकापुर]] [[शिरमी]] [[शिवकामठ]] [[सिरसावाडी]] [[सोनेगाव (काटोल)]] [[सोनखांब]] [[सोनमोह]] [[सोनोळी (काटोल)]] [[सोनपुर (काटोल)]] [[तांदुळवणी]] [[तापणी]] [[ताराबोडी]] [[तारोडा]] [[उबगी]] [[वसंतनगर]] [[वाधोणा]] [[वडविहारा]] [[वाघोडा]] [[वाई]] [[वाजबोडी]] [[वळणी]] [[वांदळी]] [[येणविहीरा]] [[येणवा]] [[येरळा]] [[झिलपा]] ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासचे तालुके== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate {{विस्तार}} {{नागपूर जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 2ya7a2t85upez0yad8j9n2b3p1ls1k1 2139238 2139236 2022-07-21T10:45:49Z नरेश सावे 88037 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = काटोल काटोल |इतर_नाव = कुन्तलापुर् |टोपणनाव = |राज्य_नाव = [[महाराष्ट्र]] |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश =21 |अक्षांशमिनिटे =16 |अक्षांशसेकंद =27 |रेखांश= 78|रेखांशमिनिटे=35 |रेखांशसेकंद=24 |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो<!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो<!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = नागपूर |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = |लोकसंख्या_वर्ष = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = अनिल देशमुख |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = रामटेक |विधानसभा_मतदारसं = कतोल-नरखेड |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = |कोरे_उत्तर_१ = |एसटीडी_कोड = 07112 |पिन_कोड = 441302 |आरटीओ_कोड = |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = हो<!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = हो<!-- हो/नाही --> }} '''काटोल''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. काटोल शहर हे त्याचे मुख्यालय आहे. शहरात एक [[चंडिका|चंडिकेचे]] व एक [[सरस्वती]]चे अशी दोन पुरातन मंदिरे आहेत. ==प्रास्ताविक== त्याचप्रमाणे येथे हनुमान मंदिर तळ्याची पार येथील हनुमान मंदिर अतिशय पुरातन असून त्यालगतच असलेले शिवमंदिर अतिशय पुरातन आहे,शिवमंदिराचे बांधकाम अतिशय पुरातन शिल्पकलेने बनलेले असून प्राचीन काळापासून या मंदिरात गं.भा.नर्मदाबाई वैष्णव आणि त्यांचे वंशज सेवादान करीत आहेत.दरवर्षी येथे नवरात्री महोत्सव साजरा केला जातो,आणि हजारांच्या संख्येत भक्तजन दर्शनाला येतात आणि भव्य जत्रेचे आयोजन केले जाते,या शहराजवळ ८ मैल अंतरावर पारडसिंगा हे गाव वसलेले आहे, ऐतिहासिक आणि धार्मिकदृष्ट्या या गावाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. येथे श्री.अनुसया माता देवस्थान अतिशय दर्शनीय स्थळ असून शेकडो भाविकभक्त नित्यनियमाने दररोज दर्शनाला येतात देवस्थानासमोर एक उंच टेकडी असून याची उंची ३८९ फूट आहे,टेकडीवर पंचमुखी हनुमानाचे सुंदर मंदिर असून उंच जागी प्राचीन शिवलिंगाची स्थापना करण्यात आली आहे,या टेकडीवर जाण्यासाठी मार्ग सुलभ व्हावा म्हणून संस्थानाने वाटेच्या दोन्ही बाजूंनी झाडे लावली आहेत, जागोजागी पाण्याचे हौद आहेत,त्याचप्रमाणे टेकडीच्या मागच्या बाजूला जड वाहने ये-जा करण्यासाठी २२६ मीटर लांबीच्या मार्गाचे निर्माण करण्यात आले आहे. ==तालुक्यातील गावे== [[अहमदनगर (काटोल)]] [[आजणगाव (काटोल)]] [[आकेवाडा]] [[आलागोंदी]] [[अंबाडा (काटोल)]] [[अमनेरगोंदी]] [[बाबुळखेडा]] [[भाजीपाणी]] [[भोरगड]] [[भुडकमडका]] [[बिडजटांझरी]] [[बिहळगोंदी]] [[बिलवरगोंदी]] [[बोपापूर (काटोल)]] [[बोरडोह (काटोल)]] [[बोरगाव (काटोल)]] [[बोरगोंडी]] [[बोरी (काटोल)]] [[बोरखेडी (काटोल)]] [[ब्रम्हपुरी (काटोल)]] [[चाकडोह (काटोल)]] [[चंदनपारडी]] [[चारगाव (काटोल)]] [[चौकीगड]] [[चौरेपठार]] [[चेंडकापूर (काटोल)]] [[चिचाळा (काटोल)]] [[चिचोळी]] [[चिखली (काटोल)]] [[चिखलागड]] [[देलवाडी]] [[धामणगाव (काटोल)]] [[धानकुंडव]] [[धवळापूर]] [[धीवरवाडी]] [[धोतीवाडा]] [[धुरखेडा (काटोल)]] [[दिग्रस (काटोल)]] [[दोडकी (काटोल)]] [[डोंगरगाव (काटोल)]] [[डोरली (काटोल)]] [[दुधाळा (काटोल)]] [[एळकापार]] [[फेटरी]] [[गणेशपुर]] [[गंगाळडोह]] [[गरमसुर]] [[घरतवाडा]] [[घोरपड (काटोल)]] [[घुबडी (काटोल)]] [[गोलारखापा]] [[गोंदीदिग्रस]] [[गोंदीखापा]] [[गोंदीमोहगाव]] [[गोन्ही (काटोल)]] [[गुजरखेडी]] [[हरणखुरी (काटोल)]] [[हरदोळी (काटोल)]] [[हातळा (काटोल)]] [[इसापुर]] [[इसासणी]] [[जामगड]] [[जाटंकोहळा]] [[जाटंझरी]] [[जाटलापुर]] [[जुनापाणी (काटोल)]] [[जुनेवणी]] [[कचरीसावंगा]] [[कळंभा]] [[कालकुही]] [[कालमुंडा]] [[कामठी (काटोल))]] [[कार्ला (काटोल)]] [[कातलाबोडी]] [[कवडीमेट]] [[केदारपुर]] [[केळापुर (काटोल)]] [[खडकी (काटोल)]] [[खैरी (काटोल)]] [[खामळी]] [[खंडाळा (काटोल)]] [[खाणगाव (काटोल)]] [[खाणवाडी (काटोल)]] [[खापा]] [[खापरी (काटोल)]] [[खुरसापुर]] [[खुटांबा]] [[किंकीधोडा]] [[कोहळा (काटोल)]] [[कोकर्डा (काटोल)]] [[कोळंबी (काटोल)]] [[कोल्हु]] [[कोंढाळी]] [[कोंढासावळी]] [[कोतवालबारडी]] [[कुंडी (काटोल)]] [[लाडगाव (काटोल)]] [[लाखोळी]] [[लामधाम]] [[लिंगा (काटोल)]] [[मालेगाव (काटोल)]] [[मलकापुर (काटोल)]] [[मांदळा (काटोल)]] [[मरगसुर]] [[मासळी]] [[मासोड (काटोल)]] [[मेंढेपठार]] [[मेंडकी (काटोल)]] [[मेटपांजरा]] [[म्हासळा (काटोल)]] [[म्हासखापरा]] [[मिनीवाडा]] [[मोहगाव (काटोल)]] [[मोहखेडी]] [[मुकणी]] [[मुरळी (काटोल)]] [[मुरती (काटोल)]] [[नायगाव (काटोल)]] [[नांदा]] [[नंडोरा]] [[पालगोंदी]] [[पांचधार]] [[पांढरढाकणी]] [[पांजरा (काटोल)]] [[पानवाडी (काटोल)]] [[पारडसिंगा]] [[पारडी (काटोल)]] [[पारसोडी (काटोल)]] [[पठार (काटोल)]] [[प्रतापगड (काटोल)]] [[पुसागोंदी]] [[राजणी (काटोल)]] [[रांधोडा]] [[राऊळगाव (काटोल)]] [[रिढोरा (काटोल)]] [[रिंगणाबोडी]] [[सबकुंड]] [[सळाई (काटोल)]] [[सावोळी]] [[शेकापुर]] [[शिरमी]] [[शिवकामठ]] [[सिरसावाडी]] [[सोनेगाव (काटोल)]] [[सोनखांब]] [[सोनमोह]] [[सोनोळी (काटोल)]] [[सोनपुर (काटोल)]] [[तांदुळवणी]] [[तापणी]] [[ताराबोडी]] [[तारोडा (काटोल)]] [[उबगी (काटोल)]] [[वसंतनगर (काटोल)]] [[वाधोणा (काटोल)]] [[वडविहारा]] [[वाघोडा]] [[वाई]] [[वाजबोडी]] [[वळणी]] [[वांदळी]] [[येणविहीरा]] [[येणवा]] [[येरळा]] [[झिलपा]] ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासचे तालुके== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate {{विस्तार}} {{नागपूर जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] t5858fo5em1y7hhzj0wkm1rar7bzemb 2139239 2139238 2022-07-21T10:46:53Z नरेश सावे 88037 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = काटोल काटोल |इतर_नाव = कुन्तलापुर् |टोपणनाव = |राज्य_नाव = [[महाराष्ट्र]] |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश =21 |अक्षांशमिनिटे =16 |अक्षांशसेकंद =27 |रेखांश= 78|रेखांशमिनिटे=35 |रेखांशसेकंद=24 |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो<!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो<!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = नागपूर |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = |लोकसंख्या_वर्ष = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = अनिल देशमुख |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = रामटेक |विधानसभा_मतदारसं = कतोल-नरखेड |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = |कोरे_उत्तर_१ = |एसटीडी_कोड = 07112 |पिन_कोड = 441302 |आरटीओ_कोड = |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = हो<!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = हो<!-- हो/नाही --> }} '''काटोल''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. काटोल शहर हे त्याचे मुख्यालय आहे. शहरात एक [[चंडिका|चंडिकेचे]] व एक [[सरस्वती]]चे अशी दोन पुरातन मंदिरे आहेत. ==प्रास्ताविक== त्याचप्रमाणे येथे हनुमान मंदिर तळ्याची पार येथील हनुमान मंदिर अतिशय पुरातन असून त्यालगतच असलेले शिवमंदिर अतिशय पुरातन आहे,शिवमंदिराचे बांधकाम अतिशय पुरातन शिल्पकलेने बनलेले असून प्राचीन काळापासून या मंदिरात गं.भा.नर्मदाबाई वैष्णव आणि त्यांचे वंशज सेवादान करीत आहेत.दरवर्षी येथे नवरात्री महोत्सव साजरा केला जातो,आणि हजारांच्या संख्येत भक्तजन दर्शनाला येतात आणि भव्य जत्रेचे आयोजन केले जाते,या शहराजवळ ८ मैल अंतरावर पारडसिंगा हे गाव वसलेले आहे, ऐतिहासिक आणि धार्मिकदृष्ट्या या गावाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. येथे श्री.अनुसया माता देवस्थान अतिशय दर्शनीय स्थळ असून शेकडो भाविकभक्त नित्यनियमाने दररोज दर्शनाला येतात देवस्थानासमोर एक उंच टेकडी असून याची उंची ३८९ फूट आहे,टेकडीवर पंचमुखी हनुमानाचे सुंदर मंदिर असून उंच जागी प्राचीन शिवलिंगाची स्थापना करण्यात आली आहे,या टेकडीवर जाण्यासाठी मार्ग सुलभ व्हावा म्हणून संस्थानाने वाटेच्या दोन्ही बाजूंनी झाडे लावली आहेत, जागोजागी पाण्याचे हौद आहेत,त्याचप्रमाणे टेकडीच्या मागच्या बाजूला जड वाहने ये-जा करण्यासाठी २२६ मीटर लांबीच्या मार्गाचे निर्माण करण्यात आले आहे. ==तालुक्यातील गावे== [[अहमदनगर (काटोल)]] [[आजणगाव (काटोल)]] [[आकेवाडा]] [[आलागोंदी]] [[अंबाडा (काटोल)]] [[अमनेरगोंदी]] [[बाबुळखेडा]] [[भाजीपाणी]] [[भोरगड]] [[भुडकमडका]] [[बिडजटांझरी]] [[बिहळगोंदी]] [[बिलवरगोंदी]] [[बोपापूर (काटोल)]] [[बोरडोह (काटोल)]] [[बोरगाव (काटोल)]] [[बोरगोंडी]] [[बोरी (काटोल)]] [[बोरखेडी (काटोल)]] [[ब्रम्हपुरी (काटोल)]] [[चाकडोह (काटोल)]] [[चंदनपारडी]] [[चारगाव (काटोल)]] [[चौकीगड]] [[चौरेपठार]] [[चेंडकापूर (काटोल)]] [[चिचाळा (काटोल)]] [[चिचोळी]] [[चिखली (काटोल)]] [[चिखलागड]] [[देलवाडी]] [[धामणगाव (काटोल)]] [[धानकुंडव]] [[धवळापूर]] [[धीवरवाडी]] [[धोतीवाडा]] [[धुरखेडा (काटोल)]] [[दिग्रस (काटोल)]] [[दोडकी (काटोल)]] [[डोंगरगाव (काटोल)]] [[डोरली (काटोल)]] [[दुधाळा (काटोल)]] [[एळकापार]] [[फेटरी]] [[गणेशपुर]] [[गंगाळडोह]] [[गरमसुर]] [[घरतवाडा]] [[घोरपड (काटोल)]] [[घुबडी (काटोल)]] [[गोलारखापा]] [[गोंदीदिग्रस]] [[गोंदीखापा]] [[गोंदीमोहगाव]] [[गोन्ही (काटोल)]] [[गुजरखेडी]] [[हरणखुरी (काटोल)]] [[हरदोळी (काटोल)]] [[हातळा (काटोल)]] [[इसापुर]] [[इसासणी]] [[जामगड]] [[जाटंकोहळा]] [[जाटंझरी]] [[जाटलापुर]] [[जुनापाणी (काटोल)]] [[जुनेवणी]] [[कचरीसावंगा]] [[कळंभा]] [[कालकुही]] [[कालमुंडा]] [[कामठी (काटोल))]] [[कार्ला (काटोल)]] [[कातलाबोडी]] [[कवडीमेट]] [[केदारपुर]] [[केळापुर (काटोल)]] [[खडकी (काटोल)]] [[खैरी (काटोल)]] [[खामळी]] [[खंडाळा (काटोल)]] [[खाणगाव (काटोल)]] [[खाणवाडी (काटोल)]] [[खापा]] [[खापरी (काटोल)]] [[खुरसापुर]] [[खुटांबा]] [[किंकीधोडा]] [[कोहळा (काटोल)]] [[कोकर्डा (काटोल)]] [[कोळंबी (काटोल)]] [[कोल्हु]] [[कोंढाळी]] [[कोंढासावळी]] [[कोतवालबारडी]] [[कुंडी (काटोल)]] [[लाडगाव (काटोल)]] [[लाखोळी]] [[लामधाम]] [[लिंगा (काटोल)]] [[मालेगाव (काटोल)]] [[मलकापुर (काटोल)]] [[मांदळा (काटोल)]] [[मरगसुर]] [[मासळी]] [[मासोड (काटोल)]] [[मेंढेपठार]] [[मेंडकी (काटोल)]] [[मेटपांजरा]] [[म्हासळा (काटोल)]] [[म्हासखापरा]] [[मिनीवाडा]] [[मोहगाव (काटोल)]] [[मोहखेडी]] [[मुकणी]] [[मुरळी (काटोल)]] [[मुरती (काटोल)]] [[नायगाव (काटोल)]] [[नांदा]] [[नंडोरा]] [[पालगोंदी]] [[पांचधार]] [[पांढरढाकणी]] [[पांजरा (काटोल)]] [[पानवाडी (काटोल)]] [[पारडसिंगा]] [[पारडी (काटोल)]] [[पारसोडी (काटोल)]] [[पठार (काटोल)]] [[प्रतापगड (काटोल)]] [[पुसागोंदी]] [[राजणी (काटोल)]] [[रांधोडा]] [[राऊळगाव (काटोल)]] [[रिढोरा (काटोल)]] [[रिंगणाबोडी]] [[सबकुंड]] [[सळाई (काटोल)]] [[सावोळी]] [[शेकापुर]] [[शिरमी]] [[शिवकामठ]] [[सिरसावाडी]] [[सोनेगाव (काटोल)]] [[सोनखांब]] [[सोनमोह]] [[सोनोळी (काटोल)]] [[सोनपुर (काटोल)]] [[तांदुळवणी]] [[तापणी]] [[ताराबोडी]] [[तारोडा (काटोल)]] [[उबगी (काटोल)]] [[वसंतनगर (काटोल)]] [[वाधोणा (काटोल)]] [[वडविहारा]] [[वाघोडा (काटोल)]] [[वाई (काटोल)]] [[वाजबोडी]] [[वळणी]] [[वांदळी]] [[येणविहीरा]] [[येणवा]] [[येरळा]] [[झिलपा]] ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासचे तालुके== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate {{विस्तार}} {{नागपूर जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 9e2w9mb0t9xqud8tcxiu81bl1cpmb7o 2139240 2139239 2022-07-21T10:47:57Z नरेश सावे 88037 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = तालुका |स्थानिक_नाव = काटोल काटोल |इतर_नाव = कुन्तलापुर् |टोपणनाव = |राज्य_नाव = [[महाराष्ट्र]] |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = India Maharashtra location map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश =21 |अक्षांशमिनिटे =16 |अक्षांशसेकंद =27 |रेखांश= 78|रेखांशमिनिटे=35 |रेखांशसेकंद=24 |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = <!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो<!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो<!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = |प्रांत = |विभाग = नागपूर |जिल्हा = <!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = |लोकसंख्या_वर्ष = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = अनिल देशमुख |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = रामटेक |विधानसभा_मतदारसं = कतोल-नरखेड |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = काटोल |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = |कोरे_उत्तर_१ = |एसटीडी_कोड = 07112 |पिन_कोड = 441302 |आरटीओ_कोड = |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = हो<!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = हो<!-- हो/नाही --> }} '''काटोल''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. काटोल शहर हे त्याचे मुख्यालय आहे. शहरात एक [[चंडिका|चंडिकेचे]] व एक [[सरस्वती]]चे अशी दोन पुरातन मंदिरे आहेत. ==प्रास्ताविक== त्याचप्रमाणे येथे हनुमान मंदिर तळ्याची पार येथील हनुमान मंदिर अतिशय पुरातन असून त्यालगतच असलेले शिवमंदिर अतिशय पुरातन आहे,शिवमंदिराचे बांधकाम अतिशय पुरातन शिल्पकलेने बनलेले असून प्राचीन काळापासून या मंदिरात गं.भा.नर्मदाबाई वैष्णव आणि त्यांचे वंशज सेवादान करीत आहेत.दरवर्षी येथे नवरात्री महोत्सव साजरा केला जातो,आणि हजारांच्या संख्येत भक्तजन दर्शनाला येतात आणि भव्य जत्रेचे आयोजन केले जाते,या शहराजवळ ८ मैल अंतरावर पारडसिंगा हे गाव वसलेले आहे, ऐतिहासिक आणि धार्मिकदृष्ट्या या गावाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. येथे श्री.अनुसया माता देवस्थान अतिशय दर्शनीय स्थळ असून शेकडो भाविकभक्त नित्यनियमाने दररोज दर्शनाला येतात देवस्थानासमोर एक उंच टेकडी असून याची उंची ३८९ फूट आहे,टेकडीवर पंचमुखी हनुमानाचे सुंदर मंदिर असून उंच जागी प्राचीन शिवलिंगाची स्थापना करण्यात आली आहे,या टेकडीवर जाण्यासाठी मार्ग सुलभ व्हावा म्हणून संस्थानाने वाटेच्या दोन्ही बाजूंनी झाडे लावली आहेत, जागोजागी पाण्याचे हौद आहेत,त्याचप्रमाणे टेकडीच्या मागच्या बाजूला जड वाहने ये-जा करण्यासाठी २२६ मीटर लांबीच्या मार्गाचे निर्माण करण्यात आले आहे. ==तालुक्यातील गावे== [[अहमदनगर (काटोल)]] [[आजणगाव (काटोल)]] [[आकेवाडा]] [[आलागोंदी]] [[अंबाडा (काटोल)]] [[अमनेरगोंदी]] [[बाबुळखेडा]] [[भाजीपाणी]] [[भोरगड]] [[भुडकमडका]] [[बिडजटांझरी]] [[बिहळगोंदी]] [[बिलवरगोंदी]] [[बोपापूर (काटोल)]] [[बोरडोह (काटोल)]] [[बोरगाव (काटोल)]] [[बोरगोंडी]] [[बोरी (काटोल)]] [[बोरखेडी (काटोल)]] [[ब्रम्हपुरी (काटोल)]] [[चाकडोह (काटोल)]] [[चंदनपारडी]] [[चारगाव (काटोल)]] [[चौकीगड]] [[चौरेपठार]] [[चेंडकापूर (काटोल)]] [[चिचाळा (काटोल)]] [[चिचोळी]] [[चिखली (काटोल)]] [[चिखलागड]] [[देलवाडी]] [[धामणगाव (काटोल)]] [[धानकुंडव]] [[धवळापूर]] [[धीवरवाडी]] [[धोतीवाडा]] [[धुरखेडा (काटोल)]] [[दिग्रस (काटोल)]] [[दोडकी (काटोल)]] [[डोंगरगाव (काटोल)]] [[डोरली (काटोल)]] [[दुधाळा (काटोल)]] [[एळकापार]] [[फेटरी]] [[गणेशपुर]] [[गंगाळडोह]] [[गरमसुर]] [[घरतवाडा]] [[घोरपड (काटोल)]] [[घुबडी (काटोल)]] [[गोलारखापा]] [[गोंदीदिग्रस]] [[गोंदीखापा]] [[गोंदीमोहगाव]] [[गोन्ही (काटोल)]] [[गुजरखेडी]] [[हरणखुरी (काटोल)]] [[हरदोळी (काटोल)]] [[हातळा (काटोल)]] [[इसापुर]] [[इसासणी]] [[जामगड]] [[जाटंकोहळा]] [[जाटंझरी]] [[जाटलापुर]] [[जुनापाणी (काटोल)]] [[जुनेवणी]] [[कचरीसावंगा]] [[कळंभा]] [[कालकुही]] [[कालमुंडा]] [[कामठी (काटोल))]] [[कार्ला (काटोल)]] [[कातलाबोडी]] [[कवडीमेट]] [[केदारपुर]] [[केळापुर (काटोल)]] [[खडकी (काटोल)]] [[खैरी (काटोल)]] [[खामळी]] [[खंडाळा (काटोल)]] [[खाणगाव (काटोल)]] [[खाणवाडी (काटोल)]] [[खापा]] [[खापरी (काटोल)]] [[खुरसापुर]] [[खुटांबा]] [[किंकीधोडा]] [[कोहळा (काटोल)]] [[कोकर्डा (काटोल)]] [[कोळंबी (काटोल)]] [[कोल्हु]] [[कोंढाळी]] [[कोंढासावळी]] [[कोतवालबारडी]] [[कुंडी (काटोल)]] [[लाडगाव (काटोल)]] [[लाखोळी]] [[लामधाम]] [[लिंगा (काटोल)]] [[मालेगाव (काटोल)]] [[मलकापुर (काटोल)]] [[मांदळा (काटोल)]] [[मरगसुर]] [[मासळी]] [[मासोड (काटोल)]] [[मेंढेपठार]] [[मेंडकी (काटोल)]] [[मेटपांजरा]] [[म्हासळा (काटोल)]] [[म्हासखापरा]] [[मिनीवाडा]] [[मोहगाव (काटोल)]] [[मोहखेडी]] [[मुकणी]] [[मुरळी (काटोल)]] [[मुरती (काटोल)]] [[नायगाव (काटोल)]] [[नांदा]] [[नंडोरा]] [[पालगोंदी]] [[पांचधार]] [[पांढरढाकणी]] [[पांजरा (काटोल)]] [[पानवाडी (काटोल)]] [[पारडसिंगा]] [[पारडी (काटोल)]] [[पारसोडी (काटोल)]] [[पठार (काटोल)]] [[प्रतापगड (काटोल)]] [[पुसागोंदी]] [[राजणी (काटोल)]] [[रांधोडा]] [[राऊळगाव (काटोल)]] [[रिढोरा (काटोल)]] [[रिंगणाबोडी]] [[सबकुंड]] [[सळाई (काटोल)]] [[सावोळी]] [[शेकापुर]] [[शिरमी]] [[शिवकामठ]] [[सिरसावाडी]] [[सोनेगाव (काटोल)]] [[सोनखांब]] [[सोनमोह]] [[सोनोळी (काटोल)]] [[सोनपुर (काटोल)]] [[तांदुळवणी]] [[तापणी]] [[ताराबोडी]] [[तारोडा (काटोल)]] [[उबगी (काटोल)]] [[वसंतनगर (काटोल)]] [[वाधोणा (काटोल)]] [[वडविहारा]] [[वाघोडा (काटोल)]] [[वाई (काटोल)]] [[वाजबोडी]] [[वळणी]] [[वांदळी (काटोल)]] [[येणविहीरा]] [[येणवा]] [[येरळा (काटोल)]] [[झिलपा]] ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासचे तालुके== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate {{विस्तार}} {{नागपूर जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] j7uqv9zjjh11jygjlz018ouza0kia7d 0 36795 2139083 676736 2022-07-20T21:16:02Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[फ्रांसिस्को दि पॉला रॉद्रिगेस अल्वेस]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[फ्रांसिस्को दि पॉला रॉद्रिगेस अल्वेस]] 2u9s2o9cu7t1a2pw0vee0fsiybvbofk 0 38257 2139120 2032833 2022-07-21T03:08:34Z Shreyaekande 146662 कामाचे स्वरूप व धर्म wikitext text/x-wiki {{विस्तार}} {{माहितीचौकट अभिनेता | पार्श्वभूमी_रंग = | नाव = पांडुरंग कुलकर्णी | चित्र = | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = पांडुरंग कुलकर्णी | पूर्ण_नाव = पांडुरंग कुलकर्णी | जन्म_दिनांक = | जन्म_स्थान = | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | इतर_नावे = | कार्यक्षेत्र = साहित्यिक | राष्ट्रीयत्व =[[भारतीय]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | कारकीर्द_काळ = | प्रमुख_नाटके = | प्रमुख_चित्रपट = | प्रमुख_दूरचित्रवाणी_कार्यक्रम = | पुरस्कार = | वडील_नाव = | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्नी_नाव = | अपत्ये = | संकेतस्थळ = | तळटिपा = |धर्म=हिंदू}} [[वर्ग:मराठी नाट्यअभिनेते|कुलकर्णी, पांडुरंग]] [[वर्ग:मराठी चित्रपट अभिनेते|कुलकर्णी, पांडुरंग]] [[वर्ग:मराठी अभिनेते|कुलकर्णी, पांडुरंग]] po4nleg7bg3qat4kbeohvcwt1a7e0hv 0 46072 2139073 674594 2022-07-20T21:14:22Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[ज्याँ-लुक डेहेन]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[ज्याँ-लुक डेहेन]] 6bbgcw30wwbsvd8u8nuxr6jvdsqkaio 0 47112 2139051 1494229 2022-07-20T17:43:15Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[विल्यम अॅटवेल]] वरुन [[विल्यम ॲटवेल]] ला हलविला wikitext text/x-wiki {{Infobox Historic Cricketer | flag = Flag_of_England.svg | nationality = English | देश = England | देश abbrev = Eng | नाव = विल्यम ऍटवेल | picture = Cricket_no_pic.png | फलंदाजीची पद्धत = उजव्या हाताने | गोलंदाजीची पद्धत = उजव्या हाताने medium | कसोटी = १० | कसोटी धावा = १५० | कसोटी फलंदाजीची सरासरी = १६.६६ | कसोटी शतके/अर्धशतके = ०/० | कसोटी धावसंख्या = ४३* | कसोटी चेंडू = २,८५० | कसोटी बळी = २८ | कसोटी गोलंदाजीची सरासरी = २२.३५ | कसोटी ५ = ० | कसोटी १० = ० | कसोटी सर्वोत्तम गोलंदाजी = ४/४२ | कसोटी झेल/यष्टीचीत = ९/० | प्र.श्रे. = ४२९ | प्र.श्रे. धावा = ८,०८३ | प्र.श्रे. फलंदाजीची सरासरी = १४.०३ | प्र.श्रे. शतके/अर्धशतके = १/२७ | प्र.श्रे. धावसंख्या = १०२ | प्र.श्रे. चेंडू = १०८,२६४ | प्र.श्रे. बळी = १,९५१ | प्र.श्रे. गोलंदाजीची सरासरी = १५.३२ | प्र.श्रे. ५ = १३४ | प्र.श्रे. १० = २७ | प्र.श्रे. सर्वोत्तम गोलंदाजी = ९/२३ | प्र.श्रे. झेल/यष्टीचीत = ३६४/० | debut date = १२ डिसेंबर | debut year = १८८४ | last date = २८ मार्च | last year = १८९२ | source = http://content.cricinfo.com/england/content/player/8588.html }} '''विल्यम''' ''डिक'' '''ऍटवेल''' ([[जून १२]], [[इ.स. १८६१]]:[[कीवर्थ, नॉटिंगहॅमशायर]], [[इंग्लंड]] - [[जून ११]], [[इ.स. १९२७]]:[[ईटन, डर्बीशायर]], इंग्लंड) हा [[नॉटिंगहॅमशायर काउंटी क्रिकेट क्लब|नॉटिंगहॅमशायर]] आणि इंग्लंडकडून क्रिकेट खेळलेला खेळाडू होता. {{इंग्लिश क्रिकेट खेळाडू-अपूर्ण}} [[वर्ग:इंग्लिश क्रिकेट खेळाडू|ऍटवेल, विल्यम]] [[वर्ग:इ.स. १८६१ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९२७ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] lf8qc0dy0zn4kc1yam3wrye4frqa6fc 0 49029 2139088 676751 2022-07-20T21:16:52Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[फ्रान्स राष्ट्रीय क्रिकेट संघ]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[फ्रान्स राष्ट्रीय क्रिकेट संघ]] l8l2uhvlzl712h23zb5e8rlpjhh7mse 0 57346 2139067 1867886 2022-07-20T19:37:22Z 183.87.241.17 /* प्रसिद्ध व्यक्ती */ wikitext text/x-wiki '''{{लेखनाव}}''' हे [[मराठी]] आडनाव आहे. हे आडनाव सहसा कोळी, आगरी आणि [[:en:Panchkalshi|पाचकळशी]] समाजातील कुटुंबांत आढळते. म्हात्रे यांना मच्छी मटण खूप आवडतात.भातशेती प्रमुख व्यवसाय ,प्रमुख शस्त्र कोयता. == प्रसिद्ध व्यक्ती == * [[गणपतराव म्हात्रे]] - मराठी शिल्पकार. *[[:en:Abhilasha_Mhatre|अभिलाषा म्हात्रे]] - व्यावसायिक कबड्डीपटू *[[:en:Killing_of_Ravindra_Mhatre|रवींद्र म्हात्रे]] - भारतीय मुत्सद्दी *अरुण म्हात्रे - साहित्यिक *रामनाथ म्हात्रे - आगरी गीतकार , संगीतकार , गायक   [[वर्ग:मराठी आडनावे]] tce33d715g6ocp0zlqmg1dmhf60aviy 0 58052 2139127 2134886 2022-07-21T04:20:37Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | team1_image = Flag of New Zealand.svg | team1_name = न्यूझीलंड | team2_image = WestIndiesCricketFlagPre1999.svg | team2_name = वेस्ट इंडिज | from_date = ५ डिसेंबर २००८ | to_date = १३ जानेवारी २००९ | team1_captain = डॅनियल व्हिटोरी | team2_captain = [[ख्रिस गेल]] | no_of_tests = 2 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 0 | team1_tests_most_runs = [[जेसी रायडर]] (२०५) | team2_tests_most_runs = [[ख्रिस गेल]] (३०५) | team1_tests_most_wickets = डॅनियल व्हिटोरी (१०) | team2_tests_most_wickets = [[फिडेल एडवर्ड्स]] (११) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 2 | team2_ODIs_won = 1 | team1_ODIs_most_runs = [[रॉस टेलर]] (१८७) | team2_ODIs_most_runs = [[ख्रिस गेल]] (२६०) | team1_ODIs_most_wickets = [[काइल मिल्स]] (७) | team2_ODIs_most_wickets = [[डॅरेन पॉवेल]] (७) | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 1 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = [[जेसी रायडर]] (७४) | team2_twenty20s_most_runs = [[ख्रिस गेल]] (६८) | team1_twenty20s_most_wickets = डॅनियल व्हिटोरी (५) | team2_twenty20s_most_wickets = [[ख्रिस गेल]] (४) }} वेस्ट इंडिज क्रिकेट संघाने ५ डिसेंबर २००८ आणि १३ जानेवारी २००९ दरम्यान न्यूझीलंडचा दौरा केला. त्यांनी यजमानांविरुद्ध दोन कसोटी सामने, दोन ट्वेंटी२० आंतरराष्ट्रीय (टी२०आ) आणि पाच एकदिवसीय सामने (वनडे) तसेच स्टेट चॅम्पियनशिप मधील ऑकलंडविरुद्ध तीन दिवसीय सामना खेळला. २००५-०६ मध्ये वेस्ट इंडिजच्या न्यूझीलंड दौर्‍यानंतर दोन्ही पक्षांमधील ही पहिली मालिका होती; त्यांची मागील बैठक २००७ क्रिकेट विश्वचषकाच्या सुपर ८ टप्प्यात झाली होती. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २००८-०९}} [[वर्ग:वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाचे न्यू झीलंड दौरे]] [[वर्ग:न्यू झीलँड क्रिकेट]] ti86ylrvq6lyddv4zqxgpnbozirmxcx 2139130 2139127 2022-07-21T04:32:33Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | team1_image = Flag of New Zealand.svg | team1_name = न्यूझीलंड | team2_image = WestIndiesCricketFlagPre1999.svg | team2_name = वेस्ट इंडिज | from_date = ५ डिसेंबर २००८ | to_date = १३ जानेवारी २००९ | team1_captain = डॅनियल व्हिटोरी | team2_captain = [[ख्रिस गेल]] | no_of_tests = 2 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 0 | team1_tests_most_runs = [[जेसी रायडर]] (२०५) | team2_tests_most_runs = [[ख्रिस गेल]] (३०५) | team1_tests_most_wickets = डॅनियल व्हिटोरी (१०) | team2_tests_most_wickets = [[फिडेल एडवर्ड्स]] (११) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 2 | team2_ODIs_won = 1 | team1_ODIs_most_runs = [[रॉस टेलर]] (१८७) | team2_ODIs_most_runs = [[ख्रिस गेल]] (२६०) | team1_ODIs_most_wickets = [[काइल मिल्स]] (७) | team2_ODIs_most_wickets = [[डॅरेन पॉवेल]] (७) | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 1 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = [[जेसी रायडर]] (७४) | team2_twenty20s_most_runs = [[ख्रिस गेल]] (६८) | team1_twenty20s_most_wickets = डॅनियल व्हिटोरी (५) | team2_twenty20s_most_wickets = [[ख्रिस गेल]] (४) }} वेस्ट इंडिज क्रिकेट संघाने ५ डिसेंबर २००८ आणि १३ जानेवारी २००९ दरम्यान न्यूझीलंडचा दौरा केला. त्यांनी यजमानांविरुद्ध दोन कसोटी सामने, दोन ट्वेंटी२० आंतरराष्ट्रीय (टी२०आ) आणि पाच एकदिवसीय सामने (वनडे) तसेच स्टेट चॅम्पियनशिप मधील ऑकलंडविरुद्ध तीन दिवसीय सामना खेळला. २००५-०६ मध्ये वेस्ट इंडिजच्या न्यूझीलंड दौर्‍यानंतर दोन्ही पक्षांमधील ही पहिली मालिका होती; त्यांची मागील बैठक २००७ क्रिकेट विश्वचषकाच्या सुपर ८ टप्प्यात झाली होती. == ट्वेन्टी-२० मालिका == === पहिला ट्वेन्टी-२० === {{Limited overs matches | date = २६ डिसेंबर २००८ | team1 = {{cr-rt|NZ}} | score1 = १५५/७ (२० षटके) | score2 = १५५/८ (२० षटके) | team2 = {{cr|WIN}} | runs1 = [[रॉस टेलर]] ६३ (५०) | wickets1 = [[ख्रिस गेल]] २/१६ (३ षटके) | runs2 = [[ख्रिस गेल]] ६७ (४१) | wickets2 = डॅनियल व्हिटोरी ३/१६ (४ षटके) | result = सामना बरोबरीत; वेस्ट इंडिजने [[सुपर ओव्हर]] जिंकली. | report = [http://www.espncricinfo.com/nzvwi2008_09/engine/match/366707.html धावफलक] | venue = [[ईडन पार्क]], [[ऑकलंड]] | umpires = [[बिली बॉडेन]] आणि [[टोनी हिल]] | motm = [[ख्रिस गेल]] | toss = न्यूझीलंडने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. }} === दुसरा ट्वेन्टी-२० === {{Limited overs matches | date = २८ डिसेंबर २००८ | team1 = {{cr-rt|NZ}} | score1 = १९१/९ (२० षटके) | score2 = १५५/७ (२० षटके) | team2 = {{cr|WIN}} | runs1 = [[जेसी रायडर]] ६२ (४१) | wickets1 = [[ख्रिस गेल]] २/२७ (४ षटके) | runs2 = रामनरेश सरवन ५३ (३६) | wickets2 = [[जीतन पटेल]] २/१२ (२ षटके) | result = न्यूझीलंड ३६ धावांनी जिंकला | report = [http://content-nz.cricinfo.com/nzvwi2008_09/engine/current/match/366708.html धावफलक] | venue = [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यूझीलंड]] | umpires = गॅरी बॅक्स्टर आणि इव्हान वॅटकिन | motm = [[जेसी रायडर]] | rain = }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २००८-०९}} [[वर्ग:वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाचे न्यू झीलंड दौरे]] [[वर्ग:न्यू झीलँड क्रिकेट]] sh5y259xmpcqbirhfyrvoh7umtbd9ii 2139194 2139130 2022-07-21T09:18:47Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#गट २|अधिक माहिती]]); शुद्धलेखन — योग्य रकार ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#योग्य रकार|अधिक माहिती]]); शुद्धलेखन — शहराचे अचूक नाव ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#शहराचे अचूक नाव|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | team1_image = Flag of New Zealand.svg | team1_name = न्यूझीलंड | team2_image = WestIndiesCricketFlagPre1999.svg | team2_name = वेस्ट इंडिज | from_date = ५ डिसेंबर २००८ | to_date = १३ जानेवारी २००९ | team1_captain = डॅनियल व्हिटोरी | team2_captain = [[ख्रिस गेल]] | no_of_tests = 2 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 0 | team1_tests_most_runs = [[जेसी रायडर]] (२०५) | team2_tests_most_runs = [[ख्रिस गेल]] (३०५) | team1_tests_most_wickets = डॅनियल व्हिटोरी (१०) | team2_tests_most_wickets = [[फिडेल एडवर्ड्स]] (११) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 2 | team2_ODIs_won = 1 | team1_ODIs_most_runs = [[रॉस टेलर]] (१८७) | team2_ODIs_most_runs = [[ख्रिस गेल]] (२६०) | team1_ODIs_most_wickets = [[काइल मिल्स]] (७) | team2_ODIs_most_wickets = [[डॅरेन पॉवेल]] (७) | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 1 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = [[जेसी रायडर]] (७४) | team2_twenty20s_most_runs = [[ख्रिस गेल]] (६८) | team1_twenty20s_most_wickets = डॅनियल व्हिटोरी (५) | team2_twenty20s_most_wickets = [[ख्रिस गेल]] (४) }} वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाने ५ डिसेंबर २००८ आणि १३ जानेवारी २००९ दरम्यान न्यू झीलंडचा दौरा केला. त्यांनी यजमानांविरुद्ध दोन कसोटी सामने, दोन ट्वेंटी२० आंतरराष्ट्रीय (टी२०आ) आणि पाच एकदिवसीय सामने (वनडे) तसेच स्टेट चॅम्पियनशिप मधील ऑकलंडविरुद्ध तीन दिवसीय सामना खेळला. २००५-०६ मध्ये वेस्ट इंडीजच्या न्यू झीलंड दौऱ्यानंतर दोन्ही पक्षांमधील ही पहिली मालिका होती; त्यांची मागील बैठक २००७ क्रिकेट विश्वचषकाच्या सुपर ८ टप्प्यात झाली होती. == ट्वेन्टी-२० मालिका == === पहिला ट्वेन्टी-२० === {{Limited overs matches | date = २६ डिसेंबर २००८ | team1 = {{cr-rt|NZ}} | score1 = १५५/७ (२० षटके) | score2 = १५५/८ (२० षटके) | team2 = {{cr|WIN}} | runs1 = [[रॉस टेलर]] ६३ (५०) | wickets1 = [[ख्रिस गेल]] २/१६ (३ षटके) | runs2 = [[ख्रिस गेल]] ६७ (४१) | wickets2 = डॅनियल व्हिटोरी ३/१६ (४ षटके) | result = सामना बरोबरीत; वेस्ट इंडिजने [[सुपर ओव्हर]] जिंकली. | report = [http://www.espncricinfo.com/nzvwi2008_09/engine/match/366707.html धावफलक] | venue = [[ईडन पार्क]], [[ऑकलंड]] | umpires = [[बिली बॉडेन]] आणि [[टोनी हिल]] | motm = [[ख्रिस गेल]] | toss = न्यूझीलंडने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. }} === दुसरा ट्वेन्टी-२० === {{Limited overs matches | date = २८ डिसेंबर २००८ | team1 = {{cr-rt|NZ}} | score1 = १९१/९ (२० षटके) | score2 = १५५/७ (२० षटके) | team2 = {{cr|WIN}} | runs1 = [[जेसी रायडर]] ६२ (४१) | wickets1 = [[ख्रिस गेल]] २/२७ (४ षटके) | runs2 = रामनरेश सरवन ५३ (३६) | wickets2 = [[जीतन पटेल]] २/१२ (२ षटके) | result = न्यूझीलंड ३६ धावांनी जिंकला | report = [http://content-nz.cricinfo.com/nzvwi2008_09/engine/current/match/366708.html धावफलक] | venue = [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यूझीलंड]] | umpires = गॅरी बॅक्स्टर आणि इव्हान वॅटकिन | motm = [[जेसी रायडर]] | rain = }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २००८-०९}} [[वर्ग:वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाचे न्यू झीलंड दौरे]] [[वर्ग:न्यू झीलँड क्रिकेट]] q7cklv1tup6907ts78flzqm0qdfghxv 0 58053 2139133 2061225 2022-07-21T04:44:37Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचा ऑस्ट्रेलिया दौरा, २००८&ndash;०९ | team2_image = Flag of South Africa.svg | team2_name = दक्षिण आफ्रिका | team1_image = Flag of Australia.svg | team1_name = ऑस्ट्रेलिया | from_date = ६ डिसेंबर २००८ | to_date = ३० जानेवारी २००९ | team2_captain = [[ग्रॅम स्मिथ]] (कसोटी)<br>[[जोहान बोथा]](वनडे आणि टी२०आ) | team1_captain = [[रिकी पाँटिंग]] | no_of_tests = 3 | team1_tests_won = 1 | team2_tests_won = 2 | team1_tests_most_runs = [[मायकेल क्लार्क]] (३८३) | team2_tests_most_runs = [[ग्रॅम स्मिथ]] (३२६) | team1_tests_most_wickets = [[मिचेल जॉन्सन]] (१७) | team2_tests_most_wickets = [[डेल स्टेन]] (१८) | player_of_test_series = [[ग्रॅम स्मिथ]] (दक्षिण आफ्रिका) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 1 | team2_ODIs_won = 4 | team1_ODIs_most_runs = [[शॉन मार्श]] (२१८) | team2_ODIs_most_runs = [[हाशिम आमला]] (१९९) | team1_ODIs_most_wickets = बेन हिल्फेनहॉस (७) | team2_ODIs_most_wickets = [[मखाया न्टिनी]] (८)<br/ >[[डेल स्टेन]] (८)<br />[[जोहान बोथा]] (८) | player_of_ODI_series = [[अल्बी मॉर्केल]] (दक्षिण आफ्रिका) | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 2 | team2_twenty20s_won = 0 | team1_twenty20s_most_runs = [[डेव्हिड वॉर्नर]] (९६) | team2_twenty20s_most_runs = [[जेपी ड्युमिनी]] (१४७) | team1_twenty20s_most_wickets = [[डेव्हिड हसी]] (४) | team2_twenty20s_most_wickets = [[डेल स्टेन]] (४) }} दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाने ६ डिसेंबर २००८ ते ३० जानेवारी २००९ दरम्यान ऑस्ट्रेलियाचा दौरा केला, ऑस्ट्रेलियाविरुद्ध तीन कसोटी सामने, दोन ट्वेंटी२० आंतरराष्ट्रीय आणि पाच एकदिवसीय सामने खेळले. क्रिकेट ऑस्ट्रेलियासोबत झालेल्या वादानंतर, तीन प्रमुख वृत्तसंस्था, राउटर्स, एजन्सी फ्रान्स-प्रेस आणि असोसिएटेड प्रेस यांनी मालिका कव्हर न करण्याचा निर्णय घेतला.<ref name="BBC Sport">{{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/cricket/7799958.stm |title=BBC Sport: Aussies wobble after Ponting ton |access-date=2008-12-26|work=BBC Sport | date=26 December 2008}}</ref> == संघ == <div style="text-align: center;"> {| name="squads" border="0" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; font-size:90%; border-collapse:collapse;width:60%;margin:auto;" |- ! style="background:#FFD8C1; border: 1px solid #000000;" colspan=2|कसोटी संघ |- bgcolor="#efefef" ! style="border: 1px solid #000000;" width=23%|{{cr-rt|AUS}}<ref name="AUS-test-squad">{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा=http://www.cricket.com.au/default.aspx?s=team-announcements | title = Team Announcements | accessdate = 2008-12-18 | publisher = [[Cricket Australia]]}}</ref> ! style="border: 1px solid #000000;" width=23%|{{cr|South Africa}}<ref name="SA-test-squad">{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.khaleejtimes.com/DisplayArticleNew.asp?xfile=data/sports/2008/November/sports_November748.xml&section=sports | title = Tsotsobe in South African squad for Australia | accessdate = 2008-12-18 | date = 2008-11-22 | }}</ref> |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[रिकी पॉंटिंग]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|क]]) | style="border: 1px solid #000000;" | [[ग्रेम स्मिथ]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|क]]) |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[मायकेल क्लार्क]] | style="border: 1px solid #000000;" | [[ॲशवेल प्रिन्स|ऍशवेल प्रिन्स]] |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[स्टुअर्ट क्लार्क]] | style="border: 1px solid #000000;" | [[हाशिम अमला]] |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[ब्रॅड हड्डिन]] ([[यष्टीरक्षक|य]]) | style="border: 1px solid #000000;" | [[मार्क बाउचर]] ([[यष्टीरक्षक|य]]) |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[मॅथ्यू हेडन]] | style="border: 1px solid #000000;" | [[ए.बी. डी व्हिलियर्स|ए.बी. डि व्हिलियर्स]] |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[मायकेल हसी]] | style="border: 1px solid #000000;" | [[ज्यॉं-पॉल डुमिनी]] |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[मिचेल जॉन्सन]] | style="border: 1px solid #000000;" | [[पॉल हॅरिस]] |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[सायमन कटिच]] | style="border: 1px solid #000000;" | [[जाक कॅलिस]] |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[जेसन क्रेझा]] | style="border: 1px solid #000000;" | [[नील मॅककेन्झी]] |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[ब्रेट ली]] | style="border: 1px solid #000000;" | [[मॉर्ने मॉर्केल]] |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[पीटर सिडल]] | style="border: 1px solid #000000;" | [[मखाया न्तिनी]] |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[ॲंड्रु सिमन्ड्स]] | style="border: 1px solid #000000;" | [[रॉबिन पीटरसन]] |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[शेन वॅट्सन]] | style="border: 1px solid #000000;" | [[डेल स्टाइन]] |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[डग बॉलिंजर]] | style="border: 1px solid #000000;" | [[लॉन्वाबो त्सोत्सोबे]] |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[नेथन हॉरित्झ]] | style="border: 1px solid #000000;" | [[मॉंडे झोन्डेकी]] |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[बेन हिल्फेनहौस]] | style="border: 1px solid #000000;" | |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[ॲंड्रु मॅकडोनाल्ड]] | style="border: 1px solid #000000;" | |} </div> वॅट्सन, सिमंड्स, क्लार्क, क्रेझा आणि ली यांना दुखापत झाल्यावर मॅकडोनाल्ड, हिल्फेनहौस, बॉलिंजर आणि हॉरित्झ यांना संघात शामिक केले गेले. == कसोटी मालिका == === पहिला कसोटी सामना === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[डिसेंबर १७]] - [[डिसेंबर २१]] | संघ१ = {{cr-rt|AUS}} | संघ२ = {{cr|RSA}} | धावसंख्या१ = ३७५ (९८.५ षटके) | धावा१ = [[सायमन कटिच]] ८३ (१५१) | बळी१ = [[मखाया न्तिनी]] ४/७२ (१९.५ षटके) | धावसंख्या२ = २८१ (८९.५ षटके) | धावा२ = [[जाक कॅलिस]] ६३ (१११) | बळी२ = [[मिचेल जॉन्सन]] ८/६१ (२४ षटके) | धावसंख्या३ = ३१९ (९७ षटके) | धावा३ = [[ब्रॅड हड्डिन]] ९४ (१३६) | बळी३ = [[जाक कॅलिस]] ३/२४ (१४ षटके) | धावसंख्या४ = ४१४/४ (११९.२ षटके) | धावा४ = [[ग्रेम स्मिथ]] १०८ (१४७)<br>[[ए.बी. डी व्हिलियर्स|ए.बी. डि व्हिलियर्स]] १०६* (१८६) | बळी४ = [[मिचेल जॉन्सन]] ३/९८ (३४.२ षटके) | निकाल = {{crName|RSA}}{{crWin|६|w}} | स्थळ = [[वाका क्रिकेट मैदान]], [[पर्थ]], [[ऑस्ट्रेलिया]] | पंच = [[अलिम दर]] and [[अशोका डी सिल्वा|अशोका डिसिल्व्हा]] | सामनावीर = [[ए.बी. डी व्हिलियर्स|ए.बी. डि व्हिलियर्स]] | report = [http://content-nz.cricinfo.com/ausvrsa2008_09/engine/current/match/351681.html धावफलक] | पाऊस = }} === दुसरा कसोटी सामना === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = २६ डिसेंबर - ३० डिसेंबर | संघ१ = {{cr-rt|AUS}} | संघ२ = {{cr|RSA}} | धावसंख्या१ = ३९४ (११३.४ षटके) | धावा१ = [[रिकी पॉंटिंग]] १०१ (१२६) | बळी१ = [[डेल स्टाइन]] ५/८७ (२९ षटके) | धावसंख्या२ = ४५९ (१५३ षटके) | धावा२ = [[ज्यॉं-पॉल डुमिनी]] १६६ (३४०) | बळी२ = [[पीटर सिडल]] ४/८१ (३४ षटके) | धावसंख्या३ = २४७ (८४.२ षटके) | धावा३ = [[रिकी पॉंटिंग]] ९९ (१६९) | बळी३ = [[डेल स्टाइन]] ५/६७ (२०.२ षटके) | धावसंख्या४ = १८३/१ (४८ षटके) | धावा४ = [[ग्रेम स्मिथ]] ७५ (९४) | बळी४ = [[नेथन हॉरित्झ]] १/४१ (१० षटके) | निकाल = {{crName|RSA}}{{crWin|९|w}} | स्थळ = [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]], [[ऑस्ट्रेलिया]] | पंच = [[अलिम दर]] and [[बिली डॉक्ट्रोव्ह]] | सामनावीर = [[डेल स्टाइन]] | report = [http://content-aus.cricinfo.com/ausvrsa2008_09/engine/current/match/351682.html धावफलक] | पाऊस = }} === तिसरा कसोटी सामना === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = ३ जानेवारी - ७ जानेवारी | संघ१ = {{cr-rt|AUS}} | संघ२ = {{cr|RSA}} | धावसंख्या१ = ४४५ (१३६.२ षटके) | धावा१ = [[मायकेल क्लार्क]] १३८ (३६१)<br>[[Mitchell Johnson (cricketer)|Mitchell Johnson]] ६४ (१७०) | बळी१ = [[Paul Harris (cricketer)|Paul Harris]] ३/८४ (२९.२ षटके)<br>[[Dale Steyn]] ३/९५ (२७ षटके) | धावसंख्या२ = ३२७ (१२०.५ षटके) | धावा२ = [[Mark Boucher]] ८९ (१७१) | बळी२ = [[Peter Siddle]] ५/५९ (२७.५ षटके) | धावसंख्या३ = २५७-४d (६७.३ षटके) | धावा३ = [[Simon Katich]] ६१ (१३६)<br>[[Ricky Ponting]] ५३ (५७) | बळी३ = [[Morne Morkel]] २/३८ (१२ षटके) | धावसंख्या४ = २७२ (११४.२ षटके)| धावा४ = [[Hashim Amla]] ५९ (११२)<br>[[ए.बी. डी व्हिलियर्स|ए.बी. डि व्हिलियर्स]] ५६ (१४४) | बळी४ = [[Peter Siddle]] ३/५४ (२७ षटके) | निकाल = {{crName|AUS}}{{crWin|१०३}} | स्थळ = [[Sydney Cricket Ground]], [[Sydney]], [[ऑस्ट्रेलिया]] | पंच = [[बिली बाउडेन]] and [[Asoka de Silva (cricketer)|Asoka de Silva]] | सामनावीर = [[Peter Siddle]] | report = [http://content-aus.cricinfo.com/ausvrsa2008_09/engine/current/match/351683.html धावफलक] | पाऊस = }} == २०-२० मालिका == === पहिला २०-२० सामना === {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[जानेवारी ११]] | संघ१ = {{cr-rt|AUS}} | धावसंख्या१ = १८२/९ (२० षटके) | | धावसंख्या२ = १३० (१८ षटके) | | संघ२ = {{cr|RSA}} | धावा१ = [[David Warner (cricketer)|David Warner]] ८९ (४३) | | बळी१ = [[Dale Steyn]] ३/३८ (४ षटके) | | धावा२ = [[Jean-Paul Duminy]] ७८ (४८) | | बळी२ = [[David Hussey]] ३/२५ (४ षटके) | | निकाल = {{cr|AUS}} won by ५२ runs | | report = [http://content-usa.cricinfo.com/ausvrsa2008_09/engine/match/351694.html (धावफलक)]| | स्थळ = [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]], [[ऑस्ट्रेलिया]] Att: ६२,१५५| | पंच = [[Bruce Oxenford]] & [[Rod Tucker]] (both AUS) | | सामनावीर = [[David Warner (cricketer)|David Warner]] | }} === दुसरा २०-२० सामना === {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[जानेवारी १३]] | संघ१ = {{cr-rt|AUS}} | धावसंख्या१ = १६१/४ (१८.५ षटके) | | धावसंख्या२ = १५७/५ (२० षटके) | | संघ२ = {{cr|RSA}} | धावा१ = [[Michael Hussey]] ५३ (३३) | | बळी१ = [[James Hopes]] २/२९ (४ षटके) | | धावा२ = [[Jean-Paul Duminy]] ६९ (४१) | | बळी२ = [[Morne Morkel]] २/३२ (३.५ षटके) | | निकाल = {{cr|AUS}} won by ६ wickets (with ७ balls remaining) | | report = [http://content-rsa.cricinfo.com/ausvrsa2008_09/engine/current/match/351695.html (धावफलक)] | | स्थळ = [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान]], [[Woolloongabba]], [[ब्रिस्बेन]], [[ऑस्ट्रेलिया]] Att: ३७,४५७| | पंच = [[Paul Reiffel]] & [[Rod Tucker]] (both AUS) | | सामनावीर = [[Michael Hussey]] | }} == एकदिवसीय मालिका == === पहिला एकदिवसीय === {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[जानेवारी १६]] | संघ१ = {{cr-rt|AUS}} | धावसंख्या१ = २७१/८ (५० षटके) | | धावसंख्या२ = २७२/७ (४९.३ षटके) | | संघ२ = {{cr|RSA}} | धावा१ = [[शॉन मार्श]] ७९ (९७) | | बळी१ = [[Shaun Tait]] २/४३ (१० षटके) | | धावा२ = [[Jean-Paul Duminy]] ७१ (९३) | | बळी२ = [[Johan Botha]] २/५० (१० षटके) | | निकाल = South Africa won by ३ wickets (with ३ balls remaining) | | report = [http://content-www.cricinfo.com/ausvrsa2008_09/engine/match/३५१६८४.html (धावफलक)] | | स्थळ = [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]], [[ऑस्ट्रेलिया]] Att: ३९,७३१| | पंच = [[Ian Gould]] (ENG) & [[Bruce Oxenford]] (AUS) | | सामनावीर = [[Albie Morkel]] | }} Australia won the toss and elected to bat. === दुसरा एकदिवसीय === {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[जानेवारी १८]] | संघ१ = {{cr-rt|AUS}} | धावसंख्या१ = २४९/९ (५०.० षटके) | | धावसंख्या२ = २४४/६ (५०.० षटके)| | संघ२ = {{cr|RSA}} | धावा१ = [[शॉन मार्श]] ७८ (१०३) | | बळी१ = [[Ben Hilfenhaus]] २/६० (१० षटके) | | धावा२ = [[जाक कॅलिस]] ७२ (१०२) | | बळी२ = [[मखाया न्तिनी]] ३/३९ (९ षटके) | | निकाल = Australia won by ५ runs | | report = [http://content-aus.cricinfo.com/ausvrsa2008_09/engine/current/match/३५१६८५.html (धावफलक)] | | स्थळ = [[Bellerive Oval]], [[Hobart]], [[ऑस्ट्रेलिया]] Att: १५,६७१| | पंच = [[Ian Gould]] (ENG) & [[Rod Tucker]] (AUS) | | सामनावीर = [[शॉन मार्श]] | }} South Africa won the toss and elected to field. === तिसरा एकदिवसीय === {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[जानेवारी २३]] | संघ१ = {{cr-rt|AUS}} | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = {{cr|RSA}} | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | report = | | स्थळ = [[Sydney Cricket Ground]], [[Sydney]], [[ऑस्ट्रेलिया]]| | पंच = | | सामनावीर = | }} === चौथा एकदिवसीय === {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[जानेवारी २६]] | संघ१ = {{cr-rt|AUS}} | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = {{cr|RSA}} | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | report = | | स्थळ = [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]], [[ऑस्ट्रेलिया]]| | पंच = | | सामनावीर = | }} === पाचवा एकदिवसीय === {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[जानेवारी ३०]] | संघ१ = {{cr-rt|AUS}} | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = {{cr|RSA}} | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | report = | | स्थळ = [[Western Australia Cricket Association Ground|WACA]], [[पर्थ, पश्चिम ऑस्ट्रेलिया|पर्थ]], [[ऑस्ट्रेलिया]]| | पंच = | | सामनावीर = | }} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २००८-०९}} {{संदर्भनोंदी}} 3jus5ok22h1p1uxa8g1wd5zs9b8vz5s 2139140 2139133 2022-07-21T05:01:32Z Ganesh591 62733 /* २०-२० मालिका */ wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचा ऑस्ट्रेलिया दौरा, २००८&ndash;०९ | team2_image = Flag of South Africa.svg | team2_name = दक्षिण आफ्रिका | team1_image = Flag of Australia.svg | team1_name = ऑस्ट्रेलिया | from_date = ६ डिसेंबर २००८ | to_date = ३० जानेवारी २००९ | team2_captain = [[ग्रॅम स्मिथ]] (कसोटी)<br>[[जोहान बोथा]](वनडे आणि टी२०आ) | team1_captain = [[रिकी पाँटिंग]] | no_of_tests = 3 | team1_tests_won = 1 | team2_tests_won = 2 | team1_tests_most_runs = [[मायकेल क्लार्क]] (३८३) | team2_tests_most_runs = [[ग्रॅम स्मिथ]] (३२६) | team1_tests_most_wickets = [[मिचेल जॉन्सन]] (१७) | team2_tests_most_wickets = [[डेल स्टेन]] (१८) | player_of_test_series = [[ग्रॅम स्मिथ]] (दक्षिण आफ्रिका) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 1 | team2_ODIs_won = 4 | team1_ODIs_most_runs = [[शॉन मार्श]] (२१८) | team2_ODIs_most_runs = [[हाशिम आमला]] (१९९) | team1_ODIs_most_wickets = बेन हिल्फेनहॉस (७) | team2_ODIs_most_wickets = [[मखाया न्टिनी]] (८)<br/ >[[डेल स्टेन]] (८)<br />[[जोहान बोथा]] (८) | player_of_ODI_series = [[अल्बी मॉर्केल]] (दक्षिण आफ्रिका) | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 2 | team2_twenty20s_won = 0 | team1_twenty20s_most_runs = [[डेव्हिड वॉर्नर]] (९६) | team2_twenty20s_most_runs = [[जेपी ड्युमिनी]] (१४७) | team1_twenty20s_most_wickets = [[डेव्हिड हसी]] (४) | team2_twenty20s_most_wickets = [[डेल स्टेन]] (४) }} दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाने ६ डिसेंबर २००८ ते ३० जानेवारी २००९ दरम्यान ऑस्ट्रेलियाचा दौरा केला, ऑस्ट्रेलियाविरुद्ध तीन कसोटी सामने, दोन ट्वेंटी२० आंतरराष्ट्रीय आणि पाच एकदिवसीय सामने खेळले. क्रिकेट ऑस्ट्रेलियासोबत झालेल्या वादानंतर, तीन प्रमुख वृत्तसंस्था, राउटर्स, एजन्सी फ्रान्स-प्रेस आणि असोसिएटेड प्रेस यांनी मालिका कव्हर न करण्याचा निर्णय घेतला.<ref name="BBC Sport">{{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/cricket/7799958.stm |title=BBC Sport: Aussies wobble after Ponting ton |access-date=2008-12-26|work=BBC Sport | date=26 December 2008}}</ref> == संघ == <div style="text-align: center;"> {| name="squads" border="0" cellpadding="4" cellspacing="0" style="text-align:center; font-size:90%; border-collapse:collapse;width:60%;margin:auto;" |- ! style="background:#FFD8C1; border: 1px solid #000000;" colspan=2|कसोटी संघ |- bgcolor="#efefef" ! style="border: 1px solid #000000;" width=23%|{{cr-rt|AUS}}<ref name="AUS-test-squad">{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा=http://www.cricket.com.au/default.aspx?s=team-announcements | title = Team Announcements | accessdate = 2008-12-18 | publisher = [[Cricket Australia]]}}</ref> ! style="border: 1px solid #000000;" width=23%|{{cr|South Africa}}<ref name="SA-test-squad">{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा =http://www.khaleejtimes.com/DisplayArticleNew.asp?xfile=data/sports/2008/November/sports_November748.xml&section=sports | title = Tsotsobe in South African squad for Australia | accessdate = 2008-12-18 | date = 2008-11-22 | }}</ref> |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[रिकी पॉंटिंग]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|क]]) | style="border: 1px solid #000000;" | [[ग्रेम स्मिथ]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|क]]) |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[मायकेल क्लार्क]] | style="border: 1px solid #000000;" | [[ॲशवेल प्रिन्स|ऍशवेल प्रिन्स]] |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[स्टुअर्ट क्लार्क]] | style="border: 1px solid #000000;" | [[हाशिम अमला]] |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[ब्रॅड हड्डिन]] ([[यष्टीरक्षक|य]]) | style="border: 1px solid #000000;" | [[मार्क बाउचर]] ([[यष्टीरक्षक|य]]) |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[मॅथ्यू हेडन]] | style="border: 1px solid #000000;" | [[ए.बी. डी व्हिलियर्स|ए.बी. डि व्हिलियर्स]] |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[मायकेल हसी]] | style="border: 1px solid #000000;" | [[ज्यॉं-पॉल डुमिनी]] |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[मिचेल जॉन्सन]] | style="border: 1px solid #000000;" | [[पॉल हॅरिस]] |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[सायमन कटिच]] | style="border: 1px solid #000000;" | [[जाक कॅलिस]] |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[जेसन क्रेझा]] | style="border: 1px solid #000000;" | [[नील मॅककेन्झी]] |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[ब्रेट ली]] | style="border: 1px solid #000000;" | [[मॉर्ने मॉर्केल]] |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[पीटर सिडल]] | style="border: 1px solid #000000;" | [[मखाया न्तिनी]] |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[ॲंड्रु सिमन्ड्स]] | style="border: 1px solid #000000;" | [[रॉबिन पीटरसन]] |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[शेन वॅट्सन]] | style="border: 1px solid #000000;" | [[डेल स्टाइन]] |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[डग बॉलिंजर]] | style="border: 1px solid #000000;" | [[लॉन्वाबो त्सोत्सोबे]] |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[नेथन हॉरित्झ]] | style="border: 1px solid #000000;" | [[मॉंडे झोन्डेकी]] |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[बेन हिल्फेनहौस]] | style="border: 1px solid #000000;" | |- | style="border: 1px solid #000000;" | [[ॲंड्रु मॅकडोनाल्ड]] | style="border: 1px solid #000000;" | |} </div> वॅट्सन, सिमंड्स, क्लार्क, क्रेझा आणि ली यांना दुखापत झाल्यावर मॅकडोनाल्ड, हिल्फेनहौस, बॉलिंजर आणि हॉरित्झ यांना संघात शामिक केले गेले. == कसोटी मालिका == === पहिला कसोटी सामना === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[डिसेंबर १७]] - [[डिसेंबर २१]] | संघ१ = {{cr-rt|AUS}} | संघ२ = {{cr|RSA}} | धावसंख्या१ = ३७५ (९८.५ षटके) | धावा१ = [[सायमन कटिच]] ८३ (१५१) | बळी१ = [[मखाया न्तिनी]] ४/७२ (१९.५ षटके) | धावसंख्या२ = २८१ (८९.५ षटके) | धावा२ = [[जाक कॅलिस]] ६३ (१११) | बळी२ = [[मिचेल जॉन्सन]] ८/६१ (२४ षटके) | धावसंख्या३ = ३१९ (९७ षटके) | धावा३ = [[ब्रॅड हड्डिन]] ९४ (१३६) | बळी३ = [[जाक कॅलिस]] ३/२४ (१४ षटके) | धावसंख्या४ = ४१४/४ (११९.२ षटके) | धावा४ = [[ग्रेम स्मिथ]] १०८ (१४७)<br>[[ए.बी. डी व्हिलियर्स|ए.बी. डि व्हिलियर्स]] १०६* (१८६) | बळी४ = [[मिचेल जॉन्सन]] ३/९८ (३४.२ षटके) | निकाल = {{crName|RSA}}{{crWin|६|w}} | स्थळ = [[वाका क्रिकेट मैदान]], [[पर्थ]], [[ऑस्ट्रेलिया]] | पंच = [[अलिम दर]] and [[अशोका डी सिल्वा|अशोका डिसिल्व्हा]] | सामनावीर = [[ए.बी. डी व्हिलियर्स|ए.बी. डि व्हिलियर्स]] | report = [http://content-nz.cricinfo.com/ausvrsa2008_09/engine/current/match/351681.html धावफलक] | पाऊस = }} === दुसरा कसोटी सामना === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = २६ डिसेंबर - ३० डिसेंबर | संघ१ = {{cr-rt|AUS}} | संघ२ = {{cr|RSA}} | धावसंख्या१ = ३९४ (११३.४ षटके) | धावा१ = [[रिकी पॉंटिंग]] १०१ (१२६) | बळी१ = [[डेल स्टाइन]] ५/८७ (२९ षटके) | धावसंख्या२ = ४५९ (१५३ षटके) | धावा२ = [[ज्यॉं-पॉल डुमिनी]] १६६ (३४०) | बळी२ = [[पीटर सिडल]] ४/८१ (३४ षटके) | धावसंख्या३ = २४७ (८४.२ षटके) | धावा३ = [[रिकी पॉंटिंग]] ९९ (१६९) | बळी३ = [[डेल स्टाइन]] ५/६७ (२०.२ षटके) | धावसंख्या४ = १८३/१ (४८ षटके) | धावा४ = [[ग्रेम स्मिथ]] ७५ (९४) | बळी४ = [[नेथन हॉरित्झ]] १/४१ (१० षटके) | निकाल = {{crName|RSA}}{{crWin|९|w}} | स्थळ = [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]], [[ऑस्ट्रेलिया]] | पंच = [[अलिम दर]] and [[बिली डॉक्ट्रोव्ह]] | सामनावीर = [[डेल स्टाइन]] | report = [http://content-aus.cricinfo.com/ausvrsa2008_09/engine/current/match/351682.html धावफलक] | पाऊस = }} === तिसरा कसोटी सामना === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = ३ जानेवारी - ७ जानेवारी | संघ१ = {{cr-rt|AUS}} | संघ२ = {{cr|RSA}} | धावसंख्या१ = ४४५ (१३६.२ षटके) | धावा१ = [[मायकेल क्लार्क]] १३८ (३६१)<br>[[Mitchell Johnson (cricketer)|Mitchell Johnson]] ६४ (१७०) | बळी१ = [[Paul Harris (cricketer)|Paul Harris]] ३/८४ (२९.२ षटके)<br>[[Dale Steyn]] ३/९५ (२७ षटके) | धावसंख्या२ = ३२७ (१२०.५ षटके) | धावा२ = [[Mark Boucher]] ८९ (१७१) | बळी२ = [[Peter Siddle]] ५/५९ (२७.५ षटके) | धावसंख्या३ = २५७-४d (६७.३ षटके) | धावा३ = [[Simon Katich]] ६१ (१३६)<br>[[Ricky Ponting]] ५३ (५७) | बळी३ = [[Morne Morkel]] २/३८ (१२ षटके) | धावसंख्या४ = २७२ (११४.२ षटके)| धावा४ = [[Hashim Amla]] ५९ (११२)<br>[[ए.बी. डी व्हिलियर्स|ए.बी. डि व्हिलियर्स]] ५६ (१४४) | बळी४ = [[Peter Siddle]] ३/५४ (२७ षटके) | निकाल = {{crName|AUS}}{{crWin|१०३}} | स्थळ = [[Sydney Cricket Ground]], [[Sydney]], [[ऑस्ट्रेलिया]] | पंच = [[बिली बाउडेन]] and [[Asoka de Silva (cricketer)|Asoka de Silva]] | सामनावीर = [[Peter Siddle]] | report = [http://content-aus.cricinfo.com/ausvrsa2008_09/engine/current/match/351683.html धावफलक] | पाऊस = }} == २०-२० मालिका == === पहिला २०-२० सामना === {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[जानेवारी ११]] | संघ१ = {{cr-rt|AUS}} | धावसंख्या१ = १८२/९ (२० षटके) | | धावसंख्या२ = १३० (१८ षटके) | | संघ२ = {{cr|RSA}} | धावा१ = [[डेव्हिड वॉर्नर]] ८९ (४३) | | बळी१ = [[डेल स्टेन]] ३/३८ (४ षटके) | | धावा२ = [[जेपी ड्युमिनी]] ७८ (४८) | | बळी२ = [[डेव्हिड हसी]] ३/२५ (४ षटके) | | निकाल = {{cr|AUS}} ५२ धावांनी विजयी | | report = [http://content-usa.cricinfo.com/ausvrsa2008_09/engine/match/351694.html (धावफलक)]| | स्थळ = [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]], [[ऑस्ट्रेलिया]] उपस्थिती: ६२,१५५| | पंच = [[ब्रूस ऑक्सनफोर्ड]] आणि [[रॉड टकर]] (दोन्ही ऑस्ट्रेलिया) | | सामनावीर = [[डेव्हिड वॉर्नर]] | }} === दुसरा २०-२० सामना === {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[जानेवारी १३]] | संघ१ = {{cr-rt|AUS}} | धावसंख्या१ = १६१/४ (१८.५ षटके) | | धावसंख्या२ = १५७/५ (२० षटके) | | संघ२ = {{cr|RSA}} | धावा१ = [[मायकेल हसी]] ५३ (३३) | | बळी१ = [[जेम्स होप्स]] २/२९ (४ षटके) | | धावा२ = [[जेपी ड्युमिनी]] ६९ (४१) | | बळी२ = [[मोर्ने मॉर्केल]] २/३२ (३.५ षटके) | | निकाल = {{cr|AUS}} ६ गडी राखून विजयी (७ चेंडू बाकी) | | report = [http://content-rsa.cricinfo.com/ausvrsa2008_09/engine/current/match/351695.html (धावफलक)] | | स्थळ = [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान]], वूलूनगब्बा, [[ब्रिस्बेन]], [[ऑस्ट्रेलिया]] उपस्थिती: ३७,४५७| | पंच = पॉल रीफेल आणि [[रॉड टकर]] (दोन्ही ऑस्ट्रेलिया) | | सामनावीर = [[मायकेल हसी]] | }} == एकदिवसीय मालिका == === पहिला एकदिवसीय === {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[जानेवारी १६]] | संघ१ = {{cr-rt|AUS}} | धावसंख्या१ = २७१/८ (५० षटके) | | धावसंख्या२ = २७२/७ (४९.३ षटके) | | संघ२ = {{cr|RSA}} | धावा१ = [[शॉन मार्श]] ७९ (९७) | | बळी१ = [[Shaun Tait]] २/४३ (१० षटके) | | धावा२ = [[Jean-Paul Duminy]] ७१ (९३) | | बळी२ = [[Johan Botha]] २/५० (१० षटके) | | निकाल = South Africa won by ३ wickets (with ३ balls remaining) | | report = [http://content-www.cricinfo.com/ausvrsa2008_09/engine/match/३५१६८४.html (धावफलक)] | | स्थळ = [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]], [[ऑस्ट्रेलिया]] Att: ३९,७३१| | पंच = [[Ian Gould]] (ENG) & [[Bruce Oxenford]] (AUS) | | सामनावीर = [[Albie Morkel]] | }} Australia won the toss and elected to bat. === दुसरा एकदिवसीय === {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[जानेवारी १८]] | संघ१ = {{cr-rt|AUS}} | धावसंख्या१ = २४९/९ (५०.० षटके) | | धावसंख्या२ = २४४/६ (५०.० षटके)| | संघ२ = {{cr|RSA}} | धावा१ = [[शॉन मार्श]] ७८ (१०३) | | बळी१ = [[Ben Hilfenhaus]] २/६० (१० षटके) | | धावा२ = [[जाक कॅलिस]] ७२ (१०२) | | बळी२ = [[मखाया न्तिनी]] ३/३९ (९ षटके) | | निकाल = Australia won by ५ runs | | report = [http://content-aus.cricinfo.com/ausvrsa2008_09/engine/current/match/३५१६८५.html (धावफलक)] | | स्थळ = [[Bellerive Oval]], [[Hobart]], [[ऑस्ट्रेलिया]] Att: १५,६७१| | पंच = [[Ian Gould]] (ENG) & [[Rod Tucker]] (AUS) | | सामनावीर = [[शॉन मार्श]] | }} South Africa won the toss and elected to field. === तिसरा एकदिवसीय === {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[जानेवारी २३]] | संघ१ = {{cr-rt|AUS}} | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = {{cr|RSA}} | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | report = | | स्थळ = [[Sydney Cricket Ground]], [[Sydney]], [[ऑस्ट्रेलिया]]| | पंच = | | सामनावीर = | }} === चौथा एकदिवसीय === {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[जानेवारी २६]] | संघ१ = {{cr-rt|AUS}} | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = {{cr|RSA}} | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | report = | | स्थळ = [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]], [[ऑस्ट्रेलिया]]| | पंच = | | सामनावीर = | }} === पाचवा एकदिवसीय === {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[जानेवारी ३०]] | संघ१ = {{cr-rt|AUS}} | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = {{cr|RSA}} | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | report = | | स्थळ = [[Western Australia Cricket Association Ground|WACA]], [[पर्थ, पश्चिम ऑस्ट्रेलिया|पर्थ]], [[ऑस्ट्रेलिया]]| | पंच = | | सामनावीर = | }} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २००८-०९}} {{संदर्भनोंदी}} 2407ope1xy6qbhn45dq4w2anxzw9xz1 0 60184 2139147 2062992 2022-07-21T05:32:45Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = भारतीय क्रिकेट संघाचा श्रीलंका दौरा २००८-०९ | team1_image = Flag of Sri Lanka.svg | team1_name = श्रीलंका | team2_image = Flag of India.svg | team2_name = भारत | from_date = २८ जानेवारी | to_date = १० फेब्रुवारी २००९ | team1_captain = [[महेला जयवर्धने]]<br/>[[तिलकरत्ने दिलशान]] (टी२०आ) | team2_captain = एमएस धोनी | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 1 | team2_ODIs_won = 4 | team1_ODIs_most_runs = [[कुमार संगकारा]] (२७१) | team2_ODIs_most_runs = [[युवराज सिंग]] (२८४) | team1_ODIs_most_wickets = [[नुवान कुलसेकरा]] (७) | team2_ODIs_most_wickets = [[इशांत शर्मा]] (१०) | player_of_ODI_series = [[युवराज सिंग]] (भारत) | no_of_twenty20s = 1 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = [[तिलकरत्ने दिलशान]] (६१) | team2_twenty20s_most_runs = [[सुरेश रैना]] (३५) | team1_twenty20s_most_wickets = मलिंगा बंधारा (३) | team2_twenty20s_most_wickets = [[युसूफ पठाण]] (२) }} भारतीय क्रिकेट संघाने २८ जानेवारी ते १० फेब्रुवारी २००९ दरम्यान श्रीलंकेचा दौरा केला. या दौऱ्यात पाच एकदिवसीय आणि एक टी-२० सामन्यांचा समावेश होता.<ref>[http://content-www.cricinfo.com/india/content/story/386280.html India to play five ODIs in Sri Lanka]</ref><ref>[http://content-www.cricinfo.com/india/content/story/386527.html SLC announces Indian itinerary]</ref> भारताने एकदिवसीय मालिका ४-१ ने जिंकली आणि टी-२० देखील जिंकली. == एकदिवसीय मालिका == === पहिला एकदिवसीय === {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[जानेवारी २८]] | संघ१ = {{cr|SRI}} | धावसंख्या१ = २४६/७ (५० षटके) | धावसंख्या२ = २४७/४ (४८.१ षटके) | संघ२ = {{cr|IND}} | धावा१ = [[सनत जयसूर्या]] १०७ (११४) | बळी१ = [[इशांत शर्मा]] ३/५२ (१० षटके) | धावा२ = [[गौतम गंभीर]] ६२ (६८) | बळी२ = [[फरवीझ महारूफ]] १/३५ (८ षटके) | निकाल = {{cr|IND}} ६ गडी राखुन विजयी. | report = [http://content-ind.cricinfo.com/slvind२००९/engine/current/match/३८६५३०.html धावफलक] | स्थळ = [[Rangiri Dambulla International स्टेडियम]], [[Dambulla]], [[श्रीलंका]]| | पंच = [[ब्रायन जर्लिंग]] (SA) & [[Kumar Dharmasena]] (SRI) | सामनावीर = [[Sanath Jayasuriya]] }} === दुसरा एकदिवसीय === {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[जानेवारी ३१]] | संघ१ = {{cr|IND}} | धावसंख्या१ = २५६/९ (५० षटके) | | धावसंख्या२ = २४१ (४९.२ षटके) | | संघ२ = {{cr|SRI}} | धावा१ = [[युवराजसिंग]] ६६ (८८) | | बळी१ = [[फरवीझ महारूफ]] २/४० (१० षटके) | | धावा२ = [[Thilina Kandamby]] ९३* (१२९) | | बळी२ = [[इशांत शर्मा]] ४/५७ (१० षटके) | | निकाल = {{cr|IND}} १५ धावांनी विजयी | | report = [http://content-uk.cricinfo.com/slvind२००९/engine/current/match/३८६५३१.html धावफलक] | | स्थळ = [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान|प्रेमदासा स्टेडियम]], [[कोलंबो]], [[श्रीलंका]]| | पंच = [[ब्रायन जर्लिंग]] (SA) & [[Gamini Silva]] (SRI) | | सामनावीर = [[इशांत शर्मा]] }} === तिसरा एकदिवसीय === {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी ३]] | संघ१ = {{cr|IND}} | धावसंख्या१ = ३६३/५ (५० षटके) | | धावसंख्या२ = २१६ (४१.४ षटके) | | संघ२ = {{cr|SRI}} | धावा१ = [[युवराजसिंग]] ११७ (९५) | | बळी१ = [[मुथिया मुरलीधरन]] १/६० (१० षटके) | | धावा२ = [[कुमार संघकारा]] ८३ (८२) | | बळी२ = [[प्रज्ञान ओझा]] ४/३८ (१० षटके) | | निकाल = {{cr|IND}} १४७ धावांनी विजयी | | report = [http://content-uk.cricinfo.com/slvind२००९/engine/current/match/३८६५३२.html धावफलक] | | स्थळ = [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान|प्रेमदासा स्टेडियम]], [[कोलंबो]], [[श्रीलंका]]| | पंच = [[ब्रायन जर्लिंग]] (SA) and [[Gamini Silva]] (SRI) | | सामनावीर = [[युवराजसिंग]] | }} === चौथा एकदिवसीय === {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी ५]] | संघ१ = {{cr|IND}} | धावसंख्या१ = ३३२/५ (५० षटके) | | धावसंख्या२ = २६५ (४८ षटके) | | संघ२ = {{cr|SRI}} | धावा१ = [[गौतम गंभीर]] १५० (१४७) | | बळी१ = [[नुवान कुलशेखरा]] ३/६३ (१० षटके) | | धावा२ = [[कुमार संघकारा]] ५६ (७४) | | बळी२ = [[इरफान पठाण]] ३/५८ (७ षटके) | | निकाल = {{cr|IND}} ६७ धावांनी विजयी | | report = [http://content-uk.cricinfo.com/slvind२००९/engine/current/match/३८६५३३.html धावफलक] | | स्थळ = [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान|प्रेमदासा स्टेडियम]], [[कोलंबो]], [[श्रीलंका]]| | पंच = [[ब्रायन जर्लिंग]] आणि [[कुमार धर्मसेना]]| | सामनावीर = [[गौतम गंभीर]] | }} === पाचवा एकदिवसीय === {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी ८]] | संघ१ = {{cr|SRI}} | धावसंख्या१ = ३२०/८ (५० षटके) | | धावसंख्या२ = २५२ (४८.५ षटके) | | संघ२ = {{cr|IND}} | धावा१ = [[तिलकरत्ने दिलशान]] ९७ (११७) | | बळी१ = [[इशांत शर्मा]] ३/६० (१० षटके) | | धावा२ = [[युवराज सिंग]] ७३ (६२)| | बळी२ = [[मुथिया मुरलीधरन]] २/४१ (१० षटके) | | निकाल = {{cr|SRI}} ६८ धावांनी विजयी | | report = [http://content-uk.cricinfo.com/slvind२००९/engine/match/३८६५३४.html धावफलक] | | स्थळ = [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान|प्रेमदासा स्टेडियम]], [[कोलंबो]], [[श्रीलंका]]| | पंच = [[ब्रायन जर्लिंग]] (SA) and [[Tyron Wijewardene]] (SRI) | | सामनावीर = [[कुमार संगकारा]] | }} == २०-२० मालिका == === पहिला २०-२० === {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी १०]] | संघ१ = {{cr|SRI}} | धावसंख्या१ = १७१/४ (२० षटके) | धावसंख्या२ = १७४/७ (१९.२ षटके) | संघ२ = {{cr|IND}} | धावा१ = [[तिलकरत्ने दिलशान]] ६१ (४७) | | बळी१ = [[युसुफ पठाण]] २/२३ (४ षटके) | | धावा२ = [[सुरेश रैना]] ३५ (२७) | | बळी२ = [[मलिंगा बंदारा]] ३/३२ (४ षटके) | | निकाल = {{cr|IND}} ३ गडी राखुन विजयी. | report = [http://content-uk.cricinfo.com/slvind2009/engine/current/match/386535.html धावफलक] | | स्थळ = [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान|प्रेमदासा स्टेडियम]], [[कोलंबो]], [[श्रीलंका]]| | पंच = [[टायरॉन विजेवर्देने]](SRI) व [[गामिनी सिल्वा]] (SRI) | | सामनावीर = [[युसुफ पठाण]] }} =बाह्यदुवे= *[http://www.espncricinfo.com/slvind2009/engine/series/386281.html मालिका मुख्यपान - इएसपीएन क्रिकइन्फो] {{भारतीय क्रिकेट संघाचे श्रीलंका दौरे}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २००८-०९}} [[वर्ग:भारतीय क्रिकेट संघाचे श्रीलंका दौरे|२००८-०९]] [[वर्ग:भारतीय क्रिकेट संघाचे परदेशी दौरे|श्रीलंका]] 5itrqt8cplvktg9m50p6alj8sdtnnwb 2139151 2139147 2022-07-21T05:42:00Z Ganesh591 62733 /* २०-२० मालिका */ wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = भारतीय क्रिकेट संघाचा श्रीलंका दौरा २००८-०९ | team1_image = Flag of Sri Lanka.svg | team1_name = श्रीलंका | team2_image = Flag of India.svg | team2_name = भारत | from_date = २८ जानेवारी | to_date = १० फेब्रुवारी २००९ | team1_captain = [[महेला जयवर्धने]]<br/>[[तिलकरत्ने दिलशान]] (टी२०आ) | team2_captain = एमएस धोनी | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 1 | team2_ODIs_won = 4 | team1_ODIs_most_runs = [[कुमार संगकारा]] (२७१) | team2_ODIs_most_runs = [[युवराज सिंग]] (२८४) | team1_ODIs_most_wickets = [[नुवान कुलसेकरा]] (७) | team2_ODIs_most_wickets = [[इशांत शर्मा]] (१०) | player_of_ODI_series = [[युवराज सिंग]] (भारत) | no_of_twenty20s = 1 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = [[तिलकरत्ने दिलशान]] (६१) | team2_twenty20s_most_runs = [[सुरेश रैना]] (३५) | team1_twenty20s_most_wickets = मलिंगा बंधारा (३) | team2_twenty20s_most_wickets = [[युसूफ पठाण]] (२) }} भारतीय क्रिकेट संघाने २८ जानेवारी ते १० फेब्रुवारी २००९ दरम्यान श्रीलंकेचा दौरा केला. या दौऱ्यात पाच एकदिवसीय आणि एक टी-२० सामन्यांचा समावेश होता.<ref>[http://content-www.cricinfo.com/india/content/story/386280.html India to play five ODIs in Sri Lanka]</ref><ref>[http://content-www.cricinfo.com/india/content/story/386527.html SLC announces Indian itinerary]</ref> भारताने एकदिवसीय मालिका ४-१ ने जिंकली आणि टी-२० देखील जिंकली. == एकदिवसीय मालिका == === पहिला एकदिवसीय === {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[जानेवारी २८]] | संघ१ = {{cr|SRI}} | धावसंख्या१ = २४६/७ (५० षटके) | धावसंख्या२ = २४७/४ (४८.१ षटके) | संघ२ = {{cr|IND}} | धावा१ = [[सनत जयसूर्या]] १०७ (११४) | बळी१ = [[इशांत शर्मा]] ३/५२ (१० षटके) | धावा२ = [[गौतम गंभीर]] ६२ (६८) | बळी२ = [[फरवीझ महारूफ]] १/३५ (८ षटके) | निकाल = {{cr|IND}} ६ गडी राखुन विजयी. | report = [http://content-ind.cricinfo.com/slvind२००९/engine/current/match/३८६५३०.html धावफलक] | स्थळ = [[Rangiri Dambulla International स्टेडियम]], [[Dambulla]], [[श्रीलंका]]| | पंच = [[ब्रायन जर्लिंग]] (SA) & [[Kumar Dharmasena]] (SRI) | सामनावीर = [[Sanath Jayasuriya]] }} === दुसरा एकदिवसीय === {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[जानेवारी ३१]] | संघ१ = {{cr|IND}} | धावसंख्या१ = २५६/९ (५० षटके) | | धावसंख्या२ = २४१ (४९.२ षटके) | | संघ२ = {{cr|SRI}} | धावा१ = [[युवराजसिंग]] ६६ (८८) | | बळी१ = [[फरवीझ महारूफ]] २/४० (१० षटके) | | धावा२ = [[Thilina Kandamby]] ९३* (१२९) | | बळी२ = [[इशांत शर्मा]] ४/५७ (१० षटके) | | निकाल = {{cr|IND}} १५ धावांनी विजयी | | report = [http://content-uk.cricinfo.com/slvind२००९/engine/current/match/३८६५३१.html धावफलक] | | स्थळ = [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान|प्रेमदासा स्टेडियम]], [[कोलंबो]], [[श्रीलंका]]| | पंच = [[ब्रायन जर्लिंग]] (SA) & [[Gamini Silva]] (SRI) | | सामनावीर = [[इशांत शर्मा]] }} === तिसरा एकदिवसीय === {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी ३]] | संघ१ = {{cr|IND}} | धावसंख्या१ = ३६३/५ (५० षटके) | | धावसंख्या२ = २१६ (४१.४ षटके) | | संघ२ = {{cr|SRI}} | धावा१ = [[युवराजसिंग]] ११७ (९५) | | बळी१ = [[मुथिया मुरलीधरन]] १/६० (१० षटके) | | धावा२ = [[कुमार संघकारा]] ८३ (८२) | | बळी२ = [[प्रज्ञान ओझा]] ४/३८ (१० षटके) | | निकाल = {{cr|IND}} १४७ धावांनी विजयी | | report = [http://content-uk.cricinfo.com/slvind२००९/engine/current/match/३८६५३२.html धावफलक] | | स्थळ = [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान|प्रेमदासा स्टेडियम]], [[कोलंबो]], [[श्रीलंका]]| | पंच = [[ब्रायन जर्लिंग]] (SA) and [[Gamini Silva]] (SRI) | | सामनावीर = [[युवराजसिंग]] | }} === चौथा एकदिवसीय === {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी ५]] | संघ१ = {{cr|IND}} | धावसंख्या१ = ३३२/५ (५० षटके) | | धावसंख्या२ = २६५ (४८ षटके) | | संघ२ = {{cr|SRI}} | धावा१ = [[गौतम गंभीर]] १५० (१४७) | | बळी१ = [[नुवान कुलशेखरा]] ३/६३ (१० षटके) | | धावा२ = [[कुमार संघकारा]] ५६ (७४) | | बळी२ = [[इरफान पठाण]] ३/५८ (७ षटके) | | निकाल = {{cr|IND}} ६७ धावांनी विजयी | | report = [http://content-uk.cricinfo.com/slvind२००९/engine/current/match/३८६५३३.html धावफलक] | | स्थळ = [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान|प्रेमदासा स्टेडियम]], [[कोलंबो]], [[श्रीलंका]]| | पंच = [[ब्रायन जर्लिंग]] आणि [[कुमार धर्मसेना]]| | सामनावीर = [[गौतम गंभीर]] | }} === पाचवा एकदिवसीय === {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी ८]] | संघ१ = {{cr|SRI}} | धावसंख्या१ = ३२०/८ (५० षटके) | | धावसंख्या२ = २५२ (४८.५ षटके) | | संघ२ = {{cr|IND}} | धावा१ = [[तिलकरत्ने दिलशान]] ९७ (११७) | | बळी१ = [[इशांत शर्मा]] ३/६० (१० षटके) | | धावा२ = [[युवराज सिंग]] ७३ (६२)| | बळी२ = [[मुथिया मुरलीधरन]] २/४१ (१० षटके) | | निकाल = {{cr|SRI}} ६८ धावांनी विजयी | | report = [http://content-uk.cricinfo.com/slvind२००९/engine/match/३८६५३४.html धावफलक] | | स्थळ = [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान|प्रेमदासा स्टेडियम]], [[कोलंबो]], [[श्रीलंका]]| | पंच = [[ब्रायन जर्लिंग]] (SA) and [[Tyron Wijewardene]] (SRI) | | सामनावीर = [[कुमार संगकारा]] | }} == २०-२० मालिका == === पहिला २०-२० === {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी १०]] | संघ१ = {{cr|SRI}} | धावसंख्या१ = १७१/४ (२० षटके) | धावसंख्या२ = १७४/७ (१९.२ षटके) | संघ२ = {{cr|IND}} | धावा१ = [[तिलकरत्ने दिलशान]] ६१ (४७) | | बळी१ = [[युसुफ पठाण]] २/२३ (४ षटके) | | धावा२ = [[सुरेश रैना]] ३५ (२७) | | बळी२ = [[मलिंगा बंदारा]] ३/३२ (४ षटके) | | निकाल = {{cr|IND}} ३ गडी राखुन विजयी. | report = [http://content-uk.cricinfo.com/slvind2009/engine/current/match/386535.html धावफलक] | | स्थळ = [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान|प्रेमदासा स्टेडियम]], [[कोलंबो]], [[श्रीलंका]]| | पंच = टायरॉन विजेवर्देने(श्रीलंका) व गामिनी सिल्वा (श्रीलंका) | | सामनावीर = [[युसुफ पठाण]] }} =बाह्यदुवे= *[http://www.espncricinfo.com/slvind2009/engine/series/386281.html मालिका मुख्यपान - इएसपीएन क्रिकइन्फो] {{भारतीय क्रिकेट संघाचे श्रीलंका दौरे}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २००८-०९}} [[वर्ग:भारतीय क्रिकेट संघाचे श्रीलंका दौरे|२००८-०९]] [[वर्ग:भारतीय क्रिकेट संघाचे परदेशी दौरे|श्रीलंका]] od4m2m45d68cdoeyoirbdznm8g374bt 0 61069 2139165 2058782 2022-07-21T06:23:26Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{अनुवाद|en}} {{Infobox cricket tour | series_name = इंग्लंड क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडिज दौरा, २००८-०९ | team1_image = Flag of England.svg | team1_name = इंग्लंड | team2_image = WestIndiesCricketFlagPre1999.svg <!-- येथे नॉन-फ्री इमेज वापरू शकत नाही, त्यामुळे ही सर्वात जवळची आहे --> | team2_name = वेस्ट इंडिज | from_date = २५ जानेवारी | to_date = ३ एप्रिल २००९ | team1_captain = अँड्र्यू स्ट्रॉस | team2_captain = [[ख्रिस गेल]] | no_of_tests = 5 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 1 | team1_tests_most_runs = अँड्र्यू स्ट्रॉस (५४१) | team2_tests_most_runs = रामनरेश सरवन (६२६) | team1_tests_most_wickets = [[ग्रॅम स्वान]] (१९) | team2_tests_most_wickets = [[सुलेमान बेन]] (१२) | player_of_test_series = रामनरेश सरवन (वेस्ट इंडिज) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 3 | team2_ODIs_won = 2 | team1_ODIs_most_runs = अँड्र्यू स्ट्रॉस (२०४) | team2_ODIs_most_runs = [[शिवनारायण चंद्रपॉल]] (२०१) | team1_ODIs_most_wickets = [[जेम्स अँडरसन]] (९) | team2_ODIs_most_wickets = [[किरॉन पोलार्ड]] (९) | player_of_ODI_series = अँड्र्यू स्ट्रॉस (इंग्लंड) | no_of_twenty20s = 1 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = स्टीव्हन डेव्हिस (२७) | team2_twenty20s_most_runs = रामनरेश सरवन (५९) | team1_twenty20s_most_wickets = [[अमजद खान]] (२) | team2_twenty20s_most_wickets = सुलेमान बेन (३) | player_of_twenty20_series = रामनरेश सरवन (वेस्ट इंडिज) }} २५ जानेवारी २००९ ते ३ एप्रिल २००९ दरम्यान इंग्लंड क्रिकेट संघाने वेस्ट इंडिजचा दौरा केला. सुरुवातीला, ते वेस्ट इंडिज क्रिकेट संघाविरुद्ध चार कसोटी सामने, एक ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय आणि पाच एकदिवसीय सामने खेळायचे होते. तथापि, अँटिग्वा येथील सर व्हिव्हियन रिचर्ड्स स्टेडियमवरील मैदानाच्या परिस्थितीमुळे दुसरी कसोटी सोडण्यात आल्याने अँटिग्वा मनोरंजन मैदानावर खेळल्या गेलेल्या अतिरिक्त खेळाचा झपाट्याने समावेश करण्यात आला, परिणामी चार सामन्यांऐवजी पाच सामने झाले. वेस्ट इंडिजने कसोटी मालिका १-० ने जिंकून विस्डेन ट्रॉफी परत मिळवली. त्यांनी ट्वेंटी-२० सामनाही जिंकला, परंतु इंग्लंडने एकदिवसीय मालिका ३-२ ने जिंकली. == Build-up == Despite recent turmoils, England went into the series as firm favourite. The players claimed confidence, the [[ICC|International Cricket Council]] rankings placed them comfortably ahead of their adversaries, and the pundits were, under the circumstances, fairly buoyant. In the ''[[Daily Telegraph]]'', [[Geoffrey Boycott]] opined that, with a fit [[Andrew Flintoff]], England ought to prevail easily: <blockquote>I am not saying it will be a walkover. The one thing England do need is a fit Andrew Flintoff, throughout all the four Tests. If Freddie goes down injured, the odds for the series will turn around dramatically.<ref>Boycott 2009.</ref></blockquote> == कसोटी मालिका == === पहिला कसोटी सामना === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी ४]] - [[फेब्रुवारी ८]] | संघ१ = {{cr|ENG}} | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = ३१८ (१२२.२ षटके) | धावा१ = [[केव्हिन पीटरसन]] ९७ (१७२) | बळी१ = [[सुलेमान बेन]] ४/७७ (४४.२ षटके) | धावसंख्या२ = ३९२ (१५७.४ षटके) | धावा२ = [[रामनरेश सरवण]] १०७ (२९०) | बळी२ = [[स्टुअर्ट ब्रॉड]] ५/८५ (२९ षटके) | धावसंख्या३ = ५१ (३३.२ षटके) | धावा३ = [[ॲंड्रु फ्लिन्टॉफ]] २४ (४७)| बळी३ = [[जेरोम टेलर]] ५/११ (९ षटके) | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = {{crWin|२३|r|ing||WIN}} | स्थळ = [[सबाइना पार्क]], [[किंग्स्टन]], [[जमैका]] | पंच = [[टोनी हिल]] आणि [[रुडी कोर्ट्झन]]| toss = {{cr|ENG}} | सामनावीर = [[जेरोम टेलर]] | धावफलक= [http://content-usa.cricinfo.com/wiveng2009/engine/match/352661.html (धावफलक)] | पाऊस = England ५१ in their second innings is their third lowest innings score.<ref name="BBC Sport: १st Test">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://news.bbc.co.uk/sport१/hi/cricket/england/7877077.stm |title=BBC Sport: England Crash to Innings Defeat |ॲक्सेसदिनांक=२००८-२-९|कृती=BBC Sport}}</ref> | }} === २nd Test === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी १३]] - [[फेब्रुवारी १७]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = ७/० (१.४ षटके) | धावा१ = [[ॲंड्रु स्ट्रॉस]] ६* (८)| बळी१ = | धावसंख्या२ = | धावा२ = | बळी२ = | धावसंख्या३ = | धावा३ = | बळी३ = | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = सामना अनिर्णित| स्थळ = [[सर विवियन रिचर्ड्स मैदान]], [[ॲंटिगा]] | पंच = [[डॅरिल हार्पर]] (ऑ) & [[टोनी हिल]] (न्यू) | सामनावीर = | धावफलक = [http://content-uk.cricinfo.com/wiveng2009/engine/current/match/352662.html (धावफलक)] | पाऊस = Play was abandoned after १० balls due to a dangerous outfield. The outfield caused the bowlers to not be able to get any solid footholds in an षटकly sandy outfield. The २nd Test was abandoned, and an extra Test was scheduled.<ref name="BBC Sport: २nd Test">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://news.bbc.co.uk/sport१/hi/cricket/england/७८८६८४०.stm |title=BBC Sport: West Indies v England २nd Test |ॲक्सेसदिनांक=२००८-२-१३|कृती=BBC Sport}}</ref> The Test match thus became the shortest recorded in history, षटकtaken the record previously held by another match in the West Indies in १९९८ involving the same teams, which was abandoned under similar circumstances.<ref name="cricshort">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://stats.cricinfo.com/ci/content/current/records/२१५४५६.html|title=Shortest Tests (by balls bowled)|प्रकाशक=CricInfo|भाषा=English|ॲक्सेसदिनांक=२००९-०२-१३}}</ref> The statistics of the abandoned Test stood, however, contributing to the statistics of all players involved.<ref name="farce">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://content-uk.cricinfo.com/wiveng२००९/content/current/story/३९०६४७.html|title=Play abandoned after sandpit farce|आडनाव=मिलर|पहिलेनाव=ॲंड्रु|दिनांक=फेब्रुवारी १३, २००९|प्रकाशक=CricInfo|भाषा=इंग्लिश|ॲक्सेसदिनांक=२००९-०२-१३}}</ref> }} === ३rd Test === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी १५]] - [[फेब्रुवारी १९]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = ५६६/९ [[Declaration and forfeiture|dec.]] (१६५.२ षटके) | धावा१ = [[ॲंड्रु स्ट्रॉस]] १६९ (२७८) | बळी१ = [[जेरोम टेलर]] २/७३ (२८ षटके) | धावसंख्या२ = २८५ (८९.२ षटके) | धावा२ = [[रामनरेश सरवण]] ९४ (१३३) | बळी२ = [[ग्रेम स्वान]] ५/५७ (२४ षटके) | धावसंख्या३ = २२१/८ dec. (५०.० षटके) | धावा३ = [[अ‍ॅलास्टेर कूक]] ५८ (१०३) | बळी३ = [[डॅरेन पॉवेल]] २/३३ (७ षटके) | धावसंख्या४ = ३७०/९ (१२८ षटके) | धावा४ = [[रामनरेश सरवण]] १०६ (१९६)| बळी४ = [[स्टुअर्ट ब्रॉड]] ३/६९ (२१ षटके) | निकाल = {{क्रिकेट विजय||nr||}}| स्थळ = [[Antigua Recreation Ground]], [[St. John's, Antigua and Barbuda|St. John's]], [[Antigua]] | पंच = [[Daryl Harper]] (AUS) and [[रूडी कर्टझन]] (RSA) | सामनावीर = [[रामनरेश सरवण]] | धावफलक = [http://content-uk.cricinfo.com/wiveng2009/engine/current/match/390680.html (धावफलक)] | पाऊस = }} === ४था सामना === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी २६]] - [[मार्च २]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = ६००/६ (१५३.२ षटके, डाव घोषित) | धावा१ = [[ॲंड्रु स्ट्रॉस]] १४२ (२१०) | बळी१ = [[फिडेल एडवर्ड्स]] ३/१५१ (३० षटके) | धावसंख्या२ = ७४९/९ (१९४.४ षटके, डाव घोषित) | धावा२ = [[रामनरेश सरवण]] २९१ (४५२) | बळी२ = [[ग्रेम स्वान]] ५/१६५ (५०.४ षटके) | धावसंख्या३ = २७९/२ (८१ षटके) | धावा३ = [[अ‍ॅलास्टेर कूक]] १३९* (२५६) | बळी३ = [[क्रिस गेल]] १/४६ (१७ षटके) | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = {{क्रिकेट विजय||nr||}}| स्थळ = [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]], [[बार्बाडोस]] | पंच = [[अलिम दर]] (पा) आणि [[रसेल टिफिन]] (झि) | सामनावीर = [[रामनरेश सरवण]] | धावफलक = [http://content-usa.cricinfo.com/wiveng2009/engine/current/match/352663.html (धावफलक)] | पाऊस = | }} === पाचवा कसोटी सामना === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[मार्च ६]] - [[मार्च १०]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}}| संघ२ = {{cr|WIN}}| धावसंख्या१ = ५४६/६ डाव घोषित (१५८.५ षटके)| धावा१ = [[पॉल कॉलिंगवूड]] १६१ (२८८)| बळी१ = [[लायोनेल बेकर]] २/७७ (२३ षटके)| धावसंख्या२ = ५४४/१० (१७८.४ षटके)| धावा२ = [[शिवनारायण चंदरपॉल]] १४७* (३६१)| बळी२ = [[स्टुअर्ट ब्रॉड]] ३/६७ (३० षटके)| धावसंख्या३ = २३७/६ डाव घोषित (३८.४ षटके)| धावा३ = [[केव्हिन पीटरसन]] १०२ (९२)| बळी३ = [[लायोनेल बेकर]] २/३९ (८ षटके)| धावसंख्या४ = ११४/८ (६५.५ षटके)| धावा४ = [[रायन हाइंड्स]] २० (९४)| बळी४ = [[ग्रेम स्वान]] ३/१३ (२१ षटके)| निकाल = सामना अनिर्णित| स्थळ = [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]], [[त्रिनिदाद]]| पंच = [[डॅरिल हार्पर]] आणि [[रसेल टिफिन]]| सामनावीर = | धावफलक = [http://content.cricinfo.com/wiveng2009/engine/current/match/352664.html धावफलक]| पाऊस = | }} ==Twenty20 Series== ===Twenty20 International=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[15 March]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | धावफलक = | | स्थळ = [[Queen's Park Oval]], [[Port of Spain]], [[Trinidad]]| | पंच = | | सामनावीर = | }} ==ODI Series== ===१st ODI=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[मार्च २०]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | धावफलक= | | स्थळ = [[Providence स्टेडियम]], [[Guyana]] | | पंच = | | सामनावीर = | }} ===२nd ODI=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[मार्च २२]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | report = | | स्थळ = [[Providence स्टेडियम]], [[Guyana]] | | पंच = | | सामनावीर = | }} ===३rd ODI=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[मार्च २७]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | report = | | स्थळ = [[Kensington Oval]], [[Bridgetown]], [[Barbados]] | | पंच = | | सामनावीर = | }} ===४th ODI=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[मार्च २९]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | report = | | स्थळ = [[Kensington Oval]], [[Bridgetown]], [[Barbados]] | | पंच = | | सामनावीर = | }} ===५th ODI=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[एप्रिल ३]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | report = | | स्थळ = [[Beausejour स्टेडियम]], [[Gros Islet]], [[St Lucia]] | | पंच = | | सामनावीर = | }} ==Tour Matches== ===St Kitts and Nevis Invitation XI v England XI=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[जानेवारी २५]] - [[जानेवारी २७]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} XI | संघ२ = St Kitts and Nevis Invitation XI | धावसंख्या१ = ४२४/८ [[declaration and forfeiture|dec.]] (९१.५ षटके) | धावा१ = [[ओवैस शाह]] १२५[[not out|*]] | बळी१ = [[Akito Willett]] ५/११८ (२४) | धावसंख्या२ = २५१ (६४.३ षटके) | धावा२ = [[Codville Rogers]] ६३ (८२) | बळी२ = [[मॉंटी पानेसर]] ४/५३ (१७.३) | धावसंख्या३ = २६५/५ dec. (५८ षटके) | धावा३ = [[ॲंड्रु स्ट्रॉस]] १०३ (११६) | बळी३ = [[Trevier Smithen]] १/२९ (७) | धावसंख्या४ = २२१ (५४ षटके) | धावा४ = [[Codville Rogers]] ७९ (८३) | बळी४ = [[मॉंटी पानेसर]] ३/५१ (१५) | निकाल = {{cr|ENG}} XI won by २१७ runs | स्थळ = [[Warner Park Sporting Complex|Warner Park]], [[Basseterre]], [[St. Kitts]] | पंच = [[Luther Kelly]] (WI) and [[Wycliffe Mitchum]] (WI) | सामनावीर = | report = [http://content-uk.cricinfo.com/wiveng२००९/engine/current/match/३५२६७०.html (धावफलक)] | पाऊस = England were originally scheduled to use ११ players however they used १३ after injuries to Flintoff and Shah. The St Kitts side used १४. }} ===First Class:West Indies A v England XI=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[जानेवारी २९]] - [[जानेवारी ३१]] | संघ१ = [[West Indies A cricket team|West Indies A]] | संघ२ = {{cr|ENG}} XI | धावसंख्या१ = ५७४/८ [[Declaration and forfeiture|dec.]] (१४९.५ षटके) | धावा१ = [[Lendl Simmons]] २८२ (३८१) | बळी१ = [[स्टीव हार्मिसन]] ४/१०१ (२५.५) | धावसंख्या२ = ४१४ (९०.५ षटके) | धावा२ = [[ॲंड्रु स्ट्रॉस]] ९७ (१३५) | बळी२ = [[Kevin McClean]] ३/५६ (१४.५) | धावसंख्या३ = १६/० (५ षटके) | धावा३ = [[Adrian Barath]] १३[[not out|*]] (२२) | बळी३ = | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = Match drawn | स्थळ = [[Warner Park Sporting Complex|Warner Park]], [[Basseterre]], [[St. Kitts]] | पंच = [[Luther Kelly]] (WI) and [[Wycliffe Mitchum]] (WI) | सामनावीर = | report = [http://content-uk.cricinfo.com/wiveng२००९/engine/current/match/३५२६७१.html (धावफलक)] | पाऊस = }} ===Barbados Cricket Association President's XI v England XI=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी २२]] - [[फेब्रुवारी २३]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} XI | संघ२ = BCA President's XI | धावसंख्या१ = २५१/८ [[Declaration and forfeiture|dec.]] (७५ षटके) | धावा१ = [[रवी बोपारा]] १२४[[not out|*]] (१२५) | बळी१ = [[Kevin Stoute]] ४/६७ (१७ षटके) | धावसंख्या२ = २४५ (६३.४ षटके) | धावा२ = [[Sharmarh Brooks]] ६९ (१४२) | बळी२ = [[Amjad Khan (cricketer)]] ५/७९ (१५ षटके) | धावसंख्या३ = १४२/२ (२७.२ षटके) | धावा३ = [[इयान बेल]] ७२ (९१) | बळी३ = [[Roston Chase]] २/२१ (४.२ षटके) | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = Match drawn | स्थळ = [[Windward Park]], [[Lucas Street]], [[Barbados]] | पंच = [[Vincent Bullen]] (WI) and [[Anthony Farrell (umpire)|Anthony Farrell]] (WI) | सामनावीर = | report = [http://content-uk.cricinfo.com/wiveng२००९/engine/match/३५२६७२.html (धावफलक)] | पाऊस = }} ===List A:West Indies Cricket Board President's XI v England XI=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[मार्च १४]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} XI | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = WICB President's XI | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | report = | | स्थळ = [[Trinidad]] | | पंच = | | सामनावीर = | }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २००८-०९}} {{International cricket tours of the West Indies}} [[वर्ग:इंग्लिश क्रिकेट]] [[वर्ग:वेस्ट इंडीज क्रिकेट]] 7s3kbw0t427rpn0vgde5sm4q5i384pu 2139166 2139165 2022-07-21T06:29:49Z Ganesh591 62733 /* Twenty20 Series */ wikitext text/x-wiki {{अनुवाद|en}} {{Infobox cricket tour | series_name = इंग्लंड क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडिज दौरा, २००८-०९ | team1_image = Flag of England.svg | team1_name = इंग्लंड | team2_image = WestIndiesCricketFlagPre1999.svg <!-- येथे नॉन-फ्री इमेज वापरू शकत नाही, त्यामुळे ही सर्वात जवळची आहे --> | team2_name = वेस्ट इंडिज | from_date = २५ जानेवारी | to_date = ३ एप्रिल २००९ | team1_captain = अँड्र्यू स्ट्रॉस | team2_captain = [[ख्रिस गेल]] | no_of_tests = 5 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 1 | team1_tests_most_runs = अँड्र्यू स्ट्रॉस (५४१) | team2_tests_most_runs = रामनरेश सरवन (६२६) | team1_tests_most_wickets = [[ग्रॅम स्वान]] (१९) | team2_tests_most_wickets = [[सुलेमान बेन]] (१२) | player_of_test_series = रामनरेश सरवन (वेस्ट इंडिज) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 3 | team2_ODIs_won = 2 | team1_ODIs_most_runs = अँड्र्यू स्ट्रॉस (२०४) | team2_ODIs_most_runs = [[शिवनारायण चंद्रपॉल]] (२०१) | team1_ODIs_most_wickets = [[जेम्स अँडरसन]] (९) | team2_ODIs_most_wickets = [[किरॉन पोलार्ड]] (९) | player_of_ODI_series = अँड्र्यू स्ट्रॉस (इंग्लंड) | no_of_twenty20s = 1 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = स्टीव्हन डेव्हिस (२७) | team2_twenty20s_most_runs = रामनरेश सरवन (५९) | team1_twenty20s_most_wickets = [[अमजद खान]] (२) | team2_twenty20s_most_wickets = सुलेमान बेन (३) | player_of_twenty20_series = रामनरेश सरवन (वेस्ट इंडिज) }} २५ जानेवारी २००९ ते ३ एप्रिल २००९ दरम्यान इंग्लंड क्रिकेट संघाने वेस्ट इंडिजचा दौरा केला. सुरुवातीला, ते वेस्ट इंडिज क्रिकेट संघाविरुद्ध चार कसोटी सामने, एक ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय आणि पाच एकदिवसीय सामने खेळायचे होते. तथापि, अँटिग्वा येथील सर व्हिव्हियन रिचर्ड्स स्टेडियमवरील मैदानाच्या परिस्थितीमुळे दुसरी कसोटी सोडण्यात आल्याने अँटिग्वा मनोरंजन मैदानावर खेळल्या गेलेल्या अतिरिक्त खेळाचा झपाट्याने समावेश करण्यात आला, परिणामी चार सामन्यांऐवजी पाच सामने झाले. वेस्ट इंडिजने कसोटी मालिका १-० ने जिंकून विस्डेन ट्रॉफी परत मिळवली. त्यांनी ट्वेंटी-२० सामनाही जिंकला, परंतु इंग्लंडने एकदिवसीय मालिका ३-२ ने जिंकली. == Build-up == Despite recent turmoils, England went into the series as firm favourite. The players claimed confidence, the [[ICC|International Cricket Council]] rankings placed them comfortably ahead of their adversaries, and the pundits were, under the circumstances, fairly buoyant. In the ''[[Daily Telegraph]]'', [[Geoffrey Boycott]] opined that, with a fit [[Andrew Flintoff]], England ought to prevail easily: <blockquote>I am not saying it will be a walkover. The one thing England do need is a fit Andrew Flintoff, throughout all the four Tests. If Freddie goes down injured, the odds for the series will turn around dramatically.<ref>Boycott 2009.</ref></blockquote> == कसोटी मालिका == === पहिला कसोटी सामना === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी ४]] - [[फेब्रुवारी ८]] | संघ१ = {{cr|ENG}} | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = ३१८ (१२२.२ षटके) | धावा१ = [[केव्हिन पीटरसन]] ९७ (१७२) | बळी१ = [[सुलेमान बेन]] ४/७७ (४४.२ षटके) | धावसंख्या२ = ३९२ (१५७.४ षटके) | धावा२ = [[रामनरेश सरवण]] १०७ (२९०) | बळी२ = [[स्टुअर्ट ब्रॉड]] ५/८५ (२९ षटके) | धावसंख्या३ = ५१ (३३.२ षटके) | धावा३ = [[ॲंड्रु फ्लिन्टॉफ]] २४ (४७)| बळी३ = [[जेरोम टेलर]] ५/११ (९ षटके) | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = {{crWin|२३|r|ing||WIN}} | स्थळ = [[सबाइना पार्क]], [[किंग्स्टन]], [[जमैका]] | पंच = [[टोनी हिल]] आणि [[रुडी कोर्ट्झन]]| toss = {{cr|ENG}} | सामनावीर = [[जेरोम टेलर]] | धावफलक= [http://content-usa.cricinfo.com/wiveng2009/engine/match/352661.html (धावफलक)] | पाऊस = England ५१ in their second innings is their third lowest innings score.<ref name="BBC Sport: १st Test">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://news.bbc.co.uk/sport१/hi/cricket/england/7877077.stm |title=BBC Sport: England Crash to Innings Defeat |ॲक्सेसदिनांक=२००८-२-९|कृती=BBC Sport}}</ref> | }} === २nd Test === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी १३]] - [[फेब्रुवारी १७]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = ७/० (१.४ षटके) | धावा१ = [[ॲंड्रु स्ट्रॉस]] ६* (८)| बळी१ = | धावसंख्या२ = | धावा२ = | बळी२ = | धावसंख्या३ = | धावा३ = | बळी३ = | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = सामना अनिर्णित| स्थळ = [[सर विवियन रिचर्ड्स मैदान]], [[ॲंटिगा]] | पंच = [[डॅरिल हार्पर]] (ऑ) & [[टोनी हिल]] (न्यू) | सामनावीर = | धावफलक = [http://content-uk.cricinfo.com/wiveng2009/engine/current/match/352662.html (धावफलक)] | पाऊस = Play was abandoned after १० balls due to a dangerous outfield. The outfield caused the bowlers to not be able to get any solid footholds in an षटकly sandy outfield. The २nd Test was abandoned, and an extra Test was scheduled.<ref name="BBC Sport: २nd Test">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://news.bbc.co.uk/sport१/hi/cricket/england/७८८६८४०.stm |title=BBC Sport: West Indies v England २nd Test |ॲक्सेसदिनांक=२००८-२-१३|कृती=BBC Sport}}</ref> The Test match thus became the shortest recorded in history, षटकtaken the record previously held by another match in the West Indies in १९९८ involving the same teams, which was abandoned under similar circumstances.<ref name="cricshort">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://stats.cricinfo.com/ci/content/current/records/२१५४५६.html|title=Shortest Tests (by balls bowled)|प्रकाशक=CricInfo|भाषा=English|ॲक्सेसदिनांक=२००९-०२-१३}}</ref> The statistics of the abandoned Test stood, however, contributing to the statistics of all players involved.<ref name="farce">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://content-uk.cricinfo.com/wiveng२००९/content/current/story/३९०६४७.html|title=Play abandoned after sandpit farce|आडनाव=मिलर|पहिलेनाव=ॲंड्रु|दिनांक=फेब्रुवारी १३, २००९|प्रकाशक=CricInfo|भाषा=इंग्लिश|ॲक्सेसदिनांक=२००९-०२-१३}}</ref> }} === ३rd Test === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी १५]] - [[फेब्रुवारी १९]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = ५६६/९ [[Declaration and forfeiture|dec.]] (१६५.२ षटके) | धावा१ = [[ॲंड्रु स्ट्रॉस]] १६९ (२७८) | बळी१ = [[जेरोम टेलर]] २/७३ (२८ षटके) | धावसंख्या२ = २८५ (८९.२ षटके) | धावा२ = [[रामनरेश सरवण]] ९४ (१३३) | बळी२ = [[ग्रेम स्वान]] ५/५७ (२४ षटके) | धावसंख्या३ = २२१/८ dec. (५०.० षटके) | धावा३ = [[अ‍ॅलास्टेर कूक]] ५८ (१०३) | बळी३ = [[डॅरेन पॉवेल]] २/३३ (७ षटके) | धावसंख्या४ = ३७०/९ (१२८ षटके) | धावा४ = [[रामनरेश सरवण]] १०६ (१९६)| बळी४ = [[स्टुअर्ट ब्रॉड]] ३/६९ (२१ षटके) | निकाल = {{क्रिकेट विजय||nr||}}| स्थळ = [[Antigua Recreation Ground]], [[St. John's, Antigua and Barbuda|St. John's]], [[Antigua]] | पंच = [[Daryl Harper]] (AUS) and [[रूडी कर्टझन]] (RSA) | सामनावीर = [[रामनरेश सरवण]] | धावफलक = [http://content-uk.cricinfo.com/wiveng2009/engine/current/match/390680.html (धावफलक)] | पाऊस = }} === ४था सामना === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी २६]] - [[मार्च २]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = ६००/६ (१५३.२ षटके, डाव घोषित) | धावा१ = [[ॲंड्रु स्ट्रॉस]] १४२ (२१०) | बळी१ = [[फिडेल एडवर्ड्स]] ३/१५१ (३० षटके) | धावसंख्या२ = ७४९/९ (१९४.४ षटके, डाव घोषित) | धावा२ = [[रामनरेश सरवण]] २९१ (४५२) | बळी२ = [[ग्रेम स्वान]] ५/१६५ (५०.४ षटके) | धावसंख्या३ = २७९/२ (८१ षटके) | धावा३ = [[अ‍ॅलास्टेर कूक]] १३९* (२५६) | बळी३ = [[क्रिस गेल]] १/४६ (१७ षटके) | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = {{क्रिकेट विजय||nr||}}| स्थळ = [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]], [[बार्बाडोस]] | पंच = [[अलिम दर]] (पा) आणि [[रसेल टिफिन]] (झि) | सामनावीर = [[रामनरेश सरवण]] | धावफलक = [http://content-usa.cricinfo.com/wiveng2009/engine/current/match/352663.html (धावफलक)] | पाऊस = | }} === पाचवा कसोटी सामना === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[मार्च ६]] - [[मार्च १०]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}}| संघ२ = {{cr|WIN}}| धावसंख्या१ = ५४६/६ डाव घोषित (१५८.५ षटके)| धावा१ = [[पॉल कॉलिंगवूड]] १६१ (२८८)| बळी१ = [[लायोनेल बेकर]] २/७७ (२३ षटके)| धावसंख्या२ = ५४४/१० (१७८.४ षटके)| धावा२ = [[शिवनारायण चंदरपॉल]] १४७* (३६१)| बळी२ = [[स्टुअर्ट ब्रॉड]] ३/६७ (३० षटके)| धावसंख्या३ = २३७/६ डाव घोषित (३८.४ षटके)| धावा३ = [[केव्हिन पीटरसन]] १०२ (९२)| बळी३ = [[लायोनेल बेकर]] २/३९ (८ षटके)| धावसंख्या४ = ११४/८ (६५.५ षटके)| धावा४ = [[रायन हाइंड्स]] २० (९४)| बळी४ = [[ग्रेम स्वान]] ३/१३ (२१ षटके)| निकाल = सामना अनिर्णित| स्थळ = [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]], [[त्रिनिदाद]]| पंच = [[डॅरिल हार्पर]] आणि [[रसेल टिफिन]]| सामनावीर = | धावफलक = [http://content.cricinfo.com/wiveng2009/engine/current/match/352664.html धावफलक]| पाऊस = | }} ==ट्वेन्टी-२० मालिका== ===ट्वेंटी-20 आंतरराष्ट्रीय=== {{Limited overs matches | date = १५ मार्च २००९ | team1 = {{cr-rt|ENG}} | score1 = १२१ (१९.१ षटके) | score2 = १२३/४ (१८ षटके) | team2 = {{cr|WIN}} | runs1 = स्टीव्हन डेव्हिस २७ (२१) | wickets1 = [[सुलेमान बेन]] ३/२४ (४ षटके) | runs2 = रामनरेश सरवन ५९ (४६) | wickets2 = [[अमजद खान]] २/३४ (४ षटके) | result = वेस्ट इंडिज ६ गडी राखून जिंकला | report = [http://www.espncricinfo.com/wiveng2009/engine/match/352674.html धावफलक] | venue = [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]], [[त्रिनिदाद]] | umpires = क्लाइड डंकन (वेस्ट इंडिज) आणि नॉर्मन माल्कम (वेस्ट इंडीज) | motm = रामनरेश सरवन (वेस्ट इंडिज) | toss = वेस्ट इंडिजने नाणेफेक जिंकून क्षेत्ररक्षणाचा निर्णय घेतला. | notes = गॅरेथ बॅटी, स्टीव्हन डेव्हिस आणि अमजद खान (इंग्लंड) यांनी त्यांचे टी२०आ पदार्पण केले. }} ==ODI Series== ===१st ODI=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[मार्च २०]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | धावफलक= | | स्थळ = [[Providence स्टेडियम]], [[Guyana]] | | पंच = | | सामनावीर = | }} ===२nd ODI=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[मार्च २२]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | report = | | स्थळ = [[Providence स्टेडियम]], [[Guyana]] | | पंच = | | सामनावीर = | }} ===३rd ODI=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[मार्च २७]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | report = | | स्थळ = [[Kensington Oval]], [[Bridgetown]], [[Barbados]] | | पंच = | | सामनावीर = | }} ===४th ODI=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[मार्च २९]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | report = | | स्थळ = [[Kensington Oval]], [[Bridgetown]], [[Barbados]] | | पंच = | | सामनावीर = | }} ===५th ODI=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[एप्रिल ३]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | report = | | स्थळ = [[Beausejour स्टेडियम]], [[Gros Islet]], [[St Lucia]] | | पंच = | | सामनावीर = | }} ==Tour Matches== ===St Kitts and Nevis Invitation XI v England XI=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[जानेवारी २५]] - [[जानेवारी २७]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} XI | संघ२ = St Kitts and Nevis Invitation XI | धावसंख्या१ = ४२४/८ [[declaration and forfeiture|dec.]] (९१.५ षटके) | धावा१ = [[ओवैस शाह]] १२५[[not out|*]] | बळी१ = [[Akito Willett]] ५/११८ (२४) | धावसंख्या२ = २५१ (६४.३ षटके) | धावा२ = [[Codville Rogers]] ६३ (८२) | बळी२ = [[मॉंटी पानेसर]] ४/५३ (१७.३) | धावसंख्या३ = २६५/५ dec. (५८ षटके) | धावा३ = [[ॲंड्रु स्ट्रॉस]] १०३ (११६) | बळी३ = [[Trevier Smithen]] १/२९ (७) | धावसंख्या४ = २२१ (५४ षटके) | धावा४ = [[Codville Rogers]] ७९ (८३) | बळी४ = [[मॉंटी पानेसर]] ३/५१ (१५) | निकाल = {{cr|ENG}} XI won by २१७ runs | स्थळ = [[Warner Park Sporting Complex|Warner Park]], [[Basseterre]], [[St. Kitts]] | पंच = [[Luther Kelly]] (WI) and [[Wycliffe Mitchum]] (WI) | सामनावीर = | report = [http://content-uk.cricinfo.com/wiveng२००९/engine/current/match/३५२६७०.html (धावफलक)] | पाऊस = England were originally scheduled to use ११ players however they used १३ after injuries to Flintoff and Shah. The St Kitts side used १४. }} ===First Class:West Indies A v England XI=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[जानेवारी २९]] - [[जानेवारी ३१]] | संघ१ = [[West Indies A cricket team|West Indies A]] | संघ२ = {{cr|ENG}} XI | धावसंख्या१ = ५७४/८ [[Declaration and forfeiture|dec.]] (१४९.५ षटके) | धावा१ = [[Lendl Simmons]] २८२ (३८१) | बळी१ = [[स्टीव हार्मिसन]] ४/१०१ (२५.५) | धावसंख्या२ = ४१४ (९०.५ षटके) | धावा२ = [[ॲंड्रु स्ट्रॉस]] ९७ (१३५) | बळी२ = [[Kevin McClean]] ३/५६ (१४.५) | धावसंख्या३ = १६/० (५ षटके) | धावा३ = [[Adrian Barath]] १३[[not out|*]] (२२) | बळी३ = | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = Match drawn | स्थळ = [[Warner Park Sporting Complex|Warner Park]], [[Basseterre]], [[St. Kitts]] | पंच = [[Luther Kelly]] (WI) and [[Wycliffe Mitchum]] (WI) | सामनावीर = | report = [http://content-uk.cricinfo.com/wiveng२००९/engine/current/match/३५२६७१.html (धावफलक)] | पाऊस = }} ===Barbados Cricket Association President's XI v England XI=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी २२]] - [[फेब्रुवारी २३]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} XI | संघ२ = BCA President's XI | धावसंख्या१ = २५१/८ [[Declaration and forfeiture|dec.]] (७५ षटके) | धावा१ = [[रवी बोपारा]] १२४[[not out|*]] (१२५) | बळी१ = [[Kevin Stoute]] ४/६७ (१७ षटके) | धावसंख्या२ = २४५ (६३.४ षटके) | धावा२ = [[Sharmarh Brooks]] ६९ (१४२) | बळी२ = [[Amjad Khan (cricketer)]] ५/७९ (१५ षटके) | धावसंख्या३ = १४२/२ (२७.२ षटके) | धावा३ = [[इयान बेल]] ७२ (९१) | बळी३ = [[Roston Chase]] २/२१ (४.२ षटके) | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = Match drawn | स्थळ = [[Windward Park]], [[Lucas Street]], [[Barbados]] | पंच = [[Vincent Bullen]] (WI) and [[Anthony Farrell (umpire)|Anthony Farrell]] (WI) | सामनावीर = | report = [http://content-uk.cricinfo.com/wiveng२००९/engine/match/३५२६७२.html (धावफलक)] | पाऊस = }} ===List A:West Indies Cricket Board President's XI v England XI=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[मार्च १४]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} XI | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = WICB President's XI | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | report = | | स्थळ = [[Trinidad]] | | पंच = | | सामनावीर = | }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २००८-०९}} {{International cricket tours of the West Indies}} [[वर्ग:इंग्लिश क्रिकेट]] [[वर्ग:वेस्ट इंडीज क्रिकेट]] didesvcano5ah8yrdm0cktshxfm06h6 2139188 2139166 2022-07-21T09:02:38Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#गट २|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki {{अनुवाद|en}} {{Infobox cricket tour | series_name = इंग्लंड क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडिज दौरा, २००८-०९ | team1_image = Flag of England.svg | team1_name = इंग्लंड | team2_image = WestIndiesCricketFlagPre1999.svg <!-- येथे नॉन-फ्री इमेज वापरू शकत नाही, त्यामुळे ही सर्वात जवळची आहे --> | team2_name = वेस्ट इंडिज | from_date = २५ जानेवारी | to_date = ३ एप्रिल २००९ | team1_captain = अँड्र्यू स्ट्रॉस | team2_captain = [[ख्रिस गेल]] | no_of_tests = 5 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 1 | team1_tests_most_runs = अँड्र्यू स्ट्रॉस (५४१) | team2_tests_most_runs = रामनरेश सरवन (६२६) | team1_tests_most_wickets = [[ग्रॅम स्वान]] (१९) | team2_tests_most_wickets = [[सुलेमान बेन]] (१२) | player_of_test_series = रामनरेश सरवन (वेस्ट इंडिज) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 3 | team2_ODIs_won = 2 | team1_ODIs_most_runs = अँड्र्यू स्ट्रॉस (२०४) | team2_ODIs_most_runs = [[शिवनारायण चंद्रपॉल]] (२०१) | team1_ODIs_most_wickets = [[जेम्स अँडरसन]] (९) | team2_ODIs_most_wickets = [[किरॉन पोलार्ड]] (९) | player_of_ODI_series = अँड्र्यू स्ट्रॉस (इंग्लंड) | no_of_twenty20s = 1 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = स्टीव्हन डेव्हिस (२७) | team2_twenty20s_most_runs = रामनरेश सरवन (५९) | team1_twenty20s_most_wickets = [[अमजद खान]] (२) | team2_twenty20s_most_wickets = सुलेमान बेन (३) | player_of_twenty20_series = रामनरेश सरवन (वेस्ट इंडिज) }} २५ जानेवारी २००९ ते ३ एप्रिल २००९ दरम्यान इंग्लंड क्रिकेट संघाने वेस्ट इंडीजचा दौरा केला. सुरुवातीला, ते वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाविरुद्ध चार कसोटी सामने, एक ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय आणि पाच एकदिवसीय सामने खेळायचे होते. तथापि, अँटिग्वा येथील सर व्हिव्हियन रिचर्ड्स स्टेडियमवरील मैदानाच्या परिस्थितीमुळे दुसरी कसोटी सोडण्यात आल्याने अँटिग्वा मनोरंजन मैदानावर खेळल्या गेलेल्या अतिरिक्त खेळाचा झपाट्याने समावेश करण्यात आला, परिणामी चार सामन्यांऐवजी पाच सामने झाले. वेस्ट इंडीजने कसोटी मालिका १-० ने जिंकून विस्डेन ट्रॉफी परत मिळवली. त्यांनी ट्वेंटी-२० सामनाही जिंकला, परंतु इंग्लंडने एकदिवसीय मालिका ३-२ ने जिंकली. == Build-up == Despite recent turmoils, England went into the series as firm favourite. The players claimed confidence, the [[ICC|International Cricket Council]] rankings placed them comfortably ahead of their adversaries, and the pundits were, under the circumstances, fairly buoyant. In the ''[[Daily Telegraph]]'', [[Geoffrey Boycott]] opined that, with a fit [[Andrew Flintoff]], England ought to prevail easily: <blockquote>I am not saying it will be a walkover. The one thing England do need is a fit Andrew Flintoff, throughout all the four Tests. If Freddie goes down injured, the odds for the series will turn around dramatically.<ref>Boycott 2009.</ref></blockquote> == कसोटी मालिका == === पहिला कसोटी सामना === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी ४]] - [[फेब्रुवारी ८]] | संघ१ = {{cr|ENG}} | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = ३१८ (१२२.२ षटके) | धावा१ = [[केव्हिन पीटरसन]] ९७ (१७२) | बळी१ = [[सुलेमान बेन]] ४/७७ (४४.२ षटके) | धावसंख्या२ = ३९२ (१५७.४ षटके) | धावा२ = [[रामनरेश सरवण]] १०७ (२९०) | बळी२ = [[स्टुअर्ट ब्रॉड]] ५/८५ (२९ षटके) | धावसंख्या३ = ५१ (३३.२ षटके) | धावा३ = [[ॲंड्रु फ्लिन्टॉफ]] २४ (४७)| बळी३ = [[जेरोम टेलर]] ५/११ (९ षटके) | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = {{crWin|२३|r|ing||WIN}} | स्थळ = [[सबाइना पार्क]], [[किंग्स्टन]], [[जमैका]] | पंच = [[टोनी हिल]] आणि [[रुडी कोर्ट्झन]]| toss = {{cr|ENG}} | सामनावीर = [[जेरोम टेलर]] | धावफलक= [http://content-usa.cricinfo.com/wiveng2009/engine/match/352661.html (धावफलक)] | पाऊस = England ५१ in their second innings is their third lowest innings score.<ref name="BBC Sport: १st Test">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://news.bbc.co.uk/sport१/hi/cricket/england/7877077.stm |title=BBC Sport: England Crash to Innings Defeat |ॲक्सेसदिनांक=२००८-२-९|कृती=BBC Sport}}</ref> | }} === २nd Test === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी १३]] - [[फेब्रुवारी १७]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = ७/० (१.४ षटके) | धावा१ = [[ॲंड्रु स्ट्रॉस]] ६* (८)| बळी१ = | धावसंख्या२ = | धावा२ = | बळी२ = | धावसंख्या३ = | धावा३ = | बळी३ = | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = सामना अनिर्णित| स्थळ = [[सर विवियन रिचर्ड्स मैदान]], [[ॲंटिगा]] | पंच = [[डॅरिल हार्पर]] (ऑ) & [[टोनी हिल]] (न्यू) | सामनावीर = | धावफलक = [http://content-uk.cricinfo.com/wiveng2009/engine/current/match/352662.html (धावफलक)] | पाऊस = Play was abandoned after १० balls due to a dangerous outfield. The outfield caused the bowlers to not be able to get any solid footholds in an षटकly sandy outfield. The २nd Test was abandoned, and an extra Test was scheduled.<ref name="BBC Sport: २nd Test">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://news.bbc.co.uk/sport१/hi/cricket/england/७८८६८४०.stm |title=BBC Sport: West Indies v England २nd Test |ॲक्सेसदिनांक=२००८-२-१३|कृती=BBC Sport}}</ref> The Test match thus became the shortest recorded in history, षटकtaken the record previously held by another match in the West Indies in १९९८ involving the same teams, which was abandoned under similar circumstances.<ref name="cricshort">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://stats.cricinfo.com/ci/content/current/records/२१५४५६.html|title=Shortest Tests (by balls bowled)|प्रकाशक=CricInfo|भाषा=English|ॲक्सेसदिनांक=२००९-०२-१३}}</ref> The statistics of the abandoned Test stood, however, contributing to the statistics of all players involved.<ref name="farce">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://content-uk.cricinfo.com/wiveng२००९/content/current/story/३९०६४७.html|title=Play abandoned after sandpit farce|आडनाव=मिलर|पहिलेनाव=ॲंड्रु|दिनांक=फेब्रुवारी १३, २००९|प्रकाशक=CricInfo|भाषा=इंग्लिश|ॲक्सेसदिनांक=२००९-०२-१३}}</ref> }} === ३rd Test === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी १५]] - [[फेब्रुवारी १९]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = ५६६/९ [[Declaration and forfeiture|dec.]] (१६५.२ षटके) | धावा१ = [[ॲंड्रु स्ट्रॉस]] १६९ (२७८) | बळी१ = [[जेरोम टेलर]] २/७३ (२८ षटके) | धावसंख्या२ = २८५ (८९.२ षटके) | धावा२ = [[रामनरेश सरवण]] ९४ (१३३) | बळी२ = [[ग्रेम स्वान]] ५/५७ (२४ षटके) | धावसंख्या३ = २२१/८ dec. (५०.० षटके) | धावा३ = [[अ‍ॅलास्टेर कूक]] ५८ (१०३) | बळी३ = [[डॅरेन पॉवेल]] २/३३ (७ षटके) | धावसंख्या४ = ३७०/९ (१२८ षटके) | धावा४ = [[रामनरेश सरवण]] १०६ (१९६)| बळी४ = [[स्टुअर्ट ब्रॉड]] ३/६९ (२१ षटके) | निकाल = {{क्रिकेट विजय||nr||}}| स्थळ = [[Antigua Recreation Ground]], [[St. John's, Antigua and Barbuda|St. John's]], [[Antigua]] | पंच = [[Daryl Harper]] (AUS) and [[रूडी कर्टझन]] (RSA) | सामनावीर = [[रामनरेश सरवण]] | धावफलक = [http://content-uk.cricinfo.com/wiveng2009/engine/current/match/390680.html (धावफलक)] | पाऊस = }} === ४था सामना === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी २६]] - [[मार्च २]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = ६००/६ (१५३.२ षटके, डाव घोषित) | धावा१ = [[ॲंड्रु स्ट्रॉस]] १४२ (२१०) | बळी१ = [[फिडेल एडवर्ड्स]] ३/१५१ (३० षटके) | धावसंख्या२ = ७४९/९ (१९४.४ षटके, डाव घोषित) | धावा२ = [[रामनरेश सरवण]] २९१ (४५२) | बळी२ = [[ग्रेम स्वान]] ५/१६५ (५०.४ षटके) | धावसंख्या३ = २७९/२ (८१ षटके) | धावा३ = [[अ‍ॅलास्टेर कूक]] १३९* (२५६) | बळी३ = [[क्रिस गेल]] १/४६ (१७ षटके) | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = {{क्रिकेट विजय||nr||}}| स्थळ = [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]], [[बार्बाडोस]] | पंच = [[अलिम दर]] (पा) आणि [[रसेल टिफिन]] (झि) | सामनावीर = [[रामनरेश सरवण]] | धावफलक = [http://content-usa.cricinfo.com/wiveng2009/engine/current/match/352663.html (धावफलक)] | पाऊस = | }} === पाचवा कसोटी सामना === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[मार्च ६]] - [[मार्च १०]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}}| संघ२ = {{cr|WIN}}| धावसंख्या१ = ५४६/६ डाव घोषित (१५८.५ षटके)| धावा१ = [[पॉल कॉलिंगवूड]] १६१ (२८८)| बळी१ = [[लायोनेल बेकर]] २/७७ (२३ षटके)| धावसंख्या२ = ५४४/१० (१७८.४ षटके)| धावा२ = [[शिवनारायण चंदरपॉल]] १४७* (३६१)| बळी२ = [[स्टुअर्ट ब्रॉड]] ३/६७ (३० षटके)| धावसंख्या३ = २३७/६ डाव घोषित (३८.४ षटके)| धावा३ = [[केव्हिन पीटरसन]] १०२ (९२)| बळी३ = [[लायोनेल बेकर]] २/३९ (८ षटके)| धावसंख्या४ = ११४/८ (६५.५ षटके)| धावा४ = [[रायन हाइंड्स]] २० (९४)| बळी४ = [[ग्रेम स्वान]] ३/१३ (२१ षटके)| निकाल = सामना अनिर्णित| स्थळ = [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]], [[त्रिनिदाद]]| पंच = [[डॅरिल हार्पर]] आणि [[रसेल टिफिन]]| सामनावीर = | धावफलक = [http://content.cricinfo.com/wiveng2009/engine/current/match/352664.html धावफलक]| पाऊस = | }} ==ट्वेन्टी-२० मालिका== ===ट्वेंटी-20 आंतरराष्ट्रीय=== {{Limited overs matches | date = १५ मार्च २००९ | team1 = {{cr-rt|ENG}} | score1 = १२१ (१९.१ षटके) | score2 = १२३/४ (१८ षटके) | team2 = {{cr|WIN}} | runs1 = स्टीव्हन डेव्हिस २७ (२१) | wickets1 = [[सुलेमान बेन]] ३/२४ (४ षटके) | runs2 = रामनरेश सरवन ५९ (४६) | wickets2 = [[अमजद खान]] २/३४ (४ षटके) | result = वेस्ट इंडिज ६ गडी राखून जिंकला | report = [http://www.espncricinfo.com/wiveng2009/engine/match/352674.html धावफलक] | venue = [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]], [[त्रिनिदाद]] | umpires = क्लाइड डंकन (वेस्ट इंडिज) आणि नॉर्मन माल्कम (वेस्ट इंडीज) | motm = रामनरेश सरवन (वेस्ट इंडिज) | toss = वेस्ट इंडिजने नाणेफेक जिंकून क्षेत्ररक्षणाचा निर्णय घेतला. | notes = गॅरेथ बॅटी, स्टीव्हन डेव्हिस आणि अमजद खान (इंग्लंड) यांनी त्यांचे टी२०आ पदार्पण केले. }} ==ODI Series== ===१st ODI=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[मार्च २०]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | धावफलक= | | स्थळ = [[Providence स्टेडियम]], [[Guyana]] | | पंच = | | सामनावीर = | }} ===२nd ODI=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[मार्च २२]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | report = | | स्थळ = [[Providence स्टेडियम]], [[Guyana]] | | पंच = | | सामनावीर = | }} ===३rd ODI=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[मार्च २७]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | report = | | स्थळ = [[Kensington Oval]], [[Bridgetown]], [[Barbados]] | | पंच = | | सामनावीर = | }} ===४th ODI=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[मार्च २९]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | report = | | स्थळ = [[Kensington Oval]], [[Bridgetown]], [[Barbados]] | | पंच = | | सामनावीर = | }} ===५th ODI=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[एप्रिल ३]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | report = | | स्थळ = [[Beausejour स्टेडियम]], [[Gros Islet]], [[St Lucia]] | | पंच = | | सामनावीर = | }} ==Tour Matches== ===St Kitts and Nevis Invitation XI v England XI=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[जानेवारी २५]] - [[जानेवारी २७]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} XI | संघ२ = St Kitts and Nevis Invitation XI | धावसंख्या१ = ४२४/८ [[declaration and forfeiture|dec.]] (९१.५ षटके) | धावा१ = [[ओवैस शाह]] १२५[[not out|*]] | बळी१ = [[Akito Willett]] ५/११८ (२४) | धावसंख्या२ = २५१ (६४.३ षटके) | धावा२ = [[Codville Rogers]] ६३ (८२) | बळी२ = [[मॉंटी पानेसर]] ४/५३ (१७.३) | धावसंख्या३ = २६५/५ dec. (५८ षटके) | धावा३ = [[ॲंड्रु स्ट्रॉस]] १०३ (११६) | बळी३ = [[Trevier Smithen]] १/२९ (७) | धावसंख्या४ = २२१ (५४ षटके) | धावा४ = [[Codville Rogers]] ७९ (८३) | बळी४ = [[मॉंटी पानेसर]] ३/५१ (१५) | निकाल = {{cr|ENG}} XI won by २१७ runs | स्थळ = [[Warner Park Sporting Complex|Warner Park]], [[Basseterre]], [[St. Kitts]] | पंच = [[Luther Kelly]] (WI) and [[Wycliffe Mitchum]] (WI) | सामनावीर = | report = [http://content-uk.cricinfo.com/wiveng२००९/engine/current/match/३५२६७०.html (धावफलक)] | पाऊस = England were originally scheduled to use ११ players however they used १३ after injuries to Flintoff and Shah. The St Kitts side used १४. }} ===First Class:West Indies A v England XI=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[जानेवारी २९]] - [[जानेवारी ३१]] | संघ१ = [[West Indies A cricket team|West Indies A]] | संघ२ = {{cr|ENG}} XI | धावसंख्या१ = ५७४/८ [[Declaration and forfeiture|dec.]] (१४९.५ षटके) | धावा१ = [[Lendl Simmons]] २८२ (३८१) | बळी१ = [[स्टीव हार्मिसन]] ४/१०१ (२५.५) | धावसंख्या२ = ४१४ (९०.५ षटके) | धावा२ = [[ॲंड्रु स्ट्रॉस]] ९७ (१३५) | बळी२ = [[Kevin McClean]] ३/५६ (१४.५) | धावसंख्या३ = १६/० (५ षटके) | धावा३ = [[Adrian Barath]] १३[[not out|*]] (२२) | बळी३ = | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = Match drawn | स्थळ = [[Warner Park Sporting Complex|Warner Park]], [[Basseterre]], [[St. Kitts]] | पंच = [[Luther Kelly]] (WI) and [[Wycliffe Mitchum]] (WI) | सामनावीर = | report = [http://content-uk.cricinfo.com/wiveng२००९/engine/current/match/३५२६७१.html (धावफलक)] | पाऊस = }} ===Barbados Cricket Association President's XI v England XI=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी २२]] - [[फेब्रुवारी २३]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} XI | संघ२ = BCA President's XI | धावसंख्या१ = २५१/८ [[Declaration and forfeiture|dec.]] (७५ षटके) | धावा१ = [[रवी बोपारा]] १२४[[not out|*]] (१२५) | बळी१ = [[Kevin Stoute]] ४/६७ (१७ षटके) | धावसंख्या२ = २४५ (६३.४ षटके) | धावा२ = [[Sharmarh Brooks]] ६९ (१४२) | बळी२ = [[Amjad Khan (cricketer)]] ५/७९ (१५ षटके) | धावसंख्या३ = १४२/२ (२७.२ षटके) | धावा३ = [[इयान बेल]] ७२ (९१) | बळी३ = [[Roston Chase]] २/२१ (४.२ षटके) | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = Match drawn | स्थळ = [[Windward Park]], [[Lucas Street]], [[Barbados]] | पंच = [[Vincent Bullen]] (WI) and [[Anthony Farrell (umpire)|Anthony Farrell]] (WI) | सामनावीर = | report = [http://content-uk.cricinfo.com/wiveng२००९/engine/match/३५२६७२.html (धावफलक)] | पाऊस = }} ===List A:West Indies Cricket Board President's XI v England XI=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[मार्च १४]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} XI | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = WICB President's XI | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | report = | | स्थळ = [[Trinidad]] | | पंच = | | सामनावीर = | }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २००८-०९}} {{International cricket tours of the West Indies}} [[वर्ग:इंग्लिश क्रिकेट]] [[वर्ग:वेस्ट इंडीज क्रिकेट]] f7lwd72oogx4mfla0j9t03bcp9vt5p6 2139281 2139188 2022-07-21T11:21:47Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[इंग्लंडच्या क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा, २००९]] वरुन [[इंग्लंड क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा, २००८-०९]] ला हलविला wikitext text/x-wiki {{अनुवाद|en}} {{Infobox cricket tour | series_name = इंग्लंड क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडिज दौरा, २००८-०९ | team1_image = Flag of England.svg | team1_name = इंग्लंड | team2_image = WestIndiesCricketFlagPre1999.svg <!-- येथे नॉन-फ्री इमेज वापरू शकत नाही, त्यामुळे ही सर्वात जवळची आहे --> | team2_name = वेस्ट इंडिज | from_date = २५ जानेवारी | to_date = ३ एप्रिल २००९ | team1_captain = अँड्र्यू स्ट्रॉस | team2_captain = [[ख्रिस गेल]] | no_of_tests = 5 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 1 | team1_tests_most_runs = अँड्र्यू स्ट्रॉस (५४१) | team2_tests_most_runs = रामनरेश सरवन (६२६) | team1_tests_most_wickets = [[ग्रॅम स्वान]] (१९) | team2_tests_most_wickets = [[सुलेमान बेन]] (१२) | player_of_test_series = रामनरेश सरवन (वेस्ट इंडिज) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 3 | team2_ODIs_won = 2 | team1_ODIs_most_runs = अँड्र्यू स्ट्रॉस (२०४) | team2_ODIs_most_runs = [[शिवनारायण चंद्रपॉल]] (२०१) | team1_ODIs_most_wickets = [[जेम्स अँडरसन]] (९) | team2_ODIs_most_wickets = [[किरॉन पोलार्ड]] (९) | player_of_ODI_series = अँड्र्यू स्ट्रॉस (इंग्लंड) | no_of_twenty20s = 1 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = स्टीव्हन डेव्हिस (२७) | team2_twenty20s_most_runs = रामनरेश सरवन (५९) | team1_twenty20s_most_wickets = [[अमजद खान]] (२) | team2_twenty20s_most_wickets = सुलेमान बेन (३) | player_of_twenty20_series = रामनरेश सरवन (वेस्ट इंडिज) }} २५ जानेवारी २००९ ते ३ एप्रिल २००९ दरम्यान इंग्लंड क्रिकेट संघाने वेस्ट इंडीजचा दौरा केला. सुरुवातीला, ते वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाविरुद्ध चार कसोटी सामने, एक ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय आणि पाच एकदिवसीय सामने खेळायचे होते. तथापि, अँटिग्वा येथील सर व्हिव्हियन रिचर्ड्स स्टेडियमवरील मैदानाच्या परिस्थितीमुळे दुसरी कसोटी सोडण्यात आल्याने अँटिग्वा मनोरंजन मैदानावर खेळल्या गेलेल्या अतिरिक्त खेळाचा झपाट्याने समावेश करण्यात आला, परिणामी चार सामन्यांऐवजी पाच सामने झाले. वेस्ट इंडीजने कसोटी मालिका १-० ने जिंकून विस्डेन ट्रॉफी परत मिळवली. त्यांनी ट्वेंटी-२० सामनाही जिंकला, परंतु इंग्लंडने एकदिवसीय मालिका ३-२ ने जिंकली. == Build-up == Despite recent turmoils, England went into the series as firm favourite. The players claimed confidence, the [[ICC|International Cricket Council]] rankings placed them comfortably ahead of their adversaries, and the pundits were, under the circumstances, fairly buoyant. In the ''[[Daily Telegraph]]'', [[Geoffrey Boycott]] opined that, with a fit [[Andrew Flintoff]], England ought to prevail easily: <blockquote>I am not saying it will be a walkover. The one thing England do need is a fit Andrew Flintoff, throughout all the four Tests. If Freddie goes down injured, the odds for the series will turn around dramatically.<ref>Boycott 2009.</ref></blockquote> == कसोटी मालिका == === पहिला कसोटी सामना === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी ४]] - [[फेब्रुवारी ८]] | संघ१ = {{cr|ENG}} | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = ३१८ (१२२.२ षटके) | धावा१ = [[केव्हिन पीटरसन]] ९७ (१७२) | बळी१ = [[सुलेमान बेन]] ४/७७ (४४.२ षटके) | धावसंख्या२ = ३९२ (१५७.४ षटके) | धावा२ = [[रामनरेश सरवण]] १०७ (२९०) | बळी२ = [[स्टुअर्ट ब्रॉड]] ५/८५ (२९ षटके) | धावसंख्या३ = ५१ (३३.२ षटके) | धावा३ = [[ॲंड्रु फ्लिन्टॉफ]] २४ (४७)| बळी३ = [[जेरोम टेलर]] ५/११ (९ षटके) | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = {{crWin|२३|r|ing||WIN}} | स्थळ = [[सबाइना पार्क]], [[किंग्स्टन]], [[जमैका]] | पंच = [[टोनी हिल]] आणि [[रुडी कोर्ट्झन]]| toss = {{cr|ENG}} | सामनावीर = [[जेरोम टेलर]] | धावफलक= [http://content-usa.cricinfo.com/wiveng2009/engine/match/352661.html (धावफलक)] | पाऊस = England ५१ in their second innings is their third lowest innings score.<ref name="BBC Sport: १st Test">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://news.bbc.co.uk/sport१/hi/cricket/england/7877077.stm |title=BBC Sport: England Crash to Innings Defeat |ॲक्सेसदिनांक=२००८-२-९|कृती=BBC Sport}}</ref> | }} === २nd Test === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी १३]] - [[फेब्रुवारी १७]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = ७/० (१.४ षटके) | धावा१ = [[ॲंड्रु स्ट्रॉस]] ६* (८)| बळी१ = | धावसंख्या२ = | धावा२ = | बळी२ = | धावसंख्या३ = | धावा३ = | बळी३ = | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = सामना अनिर्णित| स्थळ = [[सर विवियन रिचर्ड्स मैदान]], [[ॲंटिगा]] | पंच = [[डॅरिल हार्पर]] (ऑ) & [[टोनी हिल]] (न्यू) | सामनावीर = | धावफलक = [http://content-uk.cricinfo.com/wiveng2009/engine/current/match/352662.html (धावफलक)] | पाऊस = Play was abandoned after १० balls due to a dangerous outfield. The outfield caused the bowlers to not be able to get any solid footholds in an षटकly sandy outfield. The २nd Test was abandoned, and an extra Test was scheduled.<ref name="BBC Sport: २nd Test">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://news.bbc.co.uk/sport१/hi/cricket/england/७८८६८४०.stm |title=BBC Sport: West Indies v England २nd Test |ॲक्सेसदिनांक=२००८-२-१३|कृती=BBC Sport}}</ref> The Test match thus became the shortest recorded in history, षटकtaken the record previously held by another match in the West Indies in १९९८ involving the same teams, which was abandoned under similar circumstances.<ref name="cricshort">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://stats.cricinfo.com/ci/content/current/records/२१५४५६.html|title=Shortest Tests (by balls bowled)|प्रकाशक=CricInfo|भाषा=English|ॲक्सेसदिनांक=२००९-०२-१३}}</ref> The statistics of the abandoned Test stood, however, contributing to the statistics of all players involved.<ref name="farce">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://content-uk.cricinfo.com/wiveng२००९/content/current/story/३९०६४७.html|title=Play abandoned after sandpit farce|आडनाव=मिलर|पहिलेनाव=ॲंड्रु|दिनांक=फेब्रुवारी १३, २००९|प्रकाशक=CricInfo|भाषा=इंग्लिश|ॲक्सेसदिनांक=२००९-०२-१३}}</ref> }} === ३rd Test === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी १५]] - [[फेब्रुवारी १९]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = ५६६/९ [[Declaration and forfeiture|dec.]] (१६५.२ षटके) | धावा१ = [[ॲंड्रु स्ट्रॉस]] १६९ (२७८) | बळी१ = [[जेरोम टेलर]] २/७३ (२८ षटके) | धावसंख्या२ = २८५ (८९.२ षटके) | धावा२ = [[रामनरेश सरवण]] ९४ (१३३) | बळी२ = [[ग्रेम स्वान]] ५/५७ (२४ षटके) | धावसंख्या३ = २२१/८ dec. (५०.० षटके) | धावा३ = [[अ‍ॅलास्टेर कूक]] ५८ (१०३) | बळी३ = [[डॅरेन पॉवेल]] २/३३ (७ षटके) | धावसंख्या४ = ३७०/९ (१२८ षटके) | धावा४ = [[रामनरेश सरवण]] १०६ (१९६)| बळी४ = [[स्टुअर्ट ब्रॉड]] ३/६९ (२१ षटके) | निकाल = {{क्रिकेट विजय||nr||}}| स्थळ = [[Antigua Recreation Ground]], [[St. John's, Antigua and Barbuda|St. John's]], [[Antigua]] | पंच = [[Daryl Harper]] (AUS) and [[रूडी कर्टझन]] (RSA) | सामनावीर = [[रामनरेश सरवण]] | धावफलक = [http://content-uk.cricinfo.com/wiveng2009/engine/current/match/390680.html (धावफलक)] | पाऊस = }} === ४था सामना === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी २६]] - [[मार्च २]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावसंख्या१ = ६००/६ (१५३.२ षटके, डाव घोषित) | धावा१ = [[ॲंड्रु स्ट्रॉस]] १४२ (२१०) | बळी१ = [[फिडेल एडवर्ड्स]] ३/१५१ (३० षटके) | धावसंख्या२ = ७४९/९ (१९४.४ षटके, डाव घोषित) | धावा२ = [[रामनरेश सरवण]] २९१ (४५२) | बळी२ = [[ग्रेम स्वान]] ५/१६५ (५०.४ षटके) | धावसंख्या३ = २७९/२ (८१ षटके) | धावा३ = [[अ‍ॅलास्टेर कूक]] १३९* (२५६) | बळी३ = [[क्रिस गेल]] १/४६ (१७ षटके) | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = {{क्रिकेट विजय||nr||}}| स्थळ = [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]], [[बार्बाडोस]] | पंच = [[अलिम दर]] (पा) आणि [[रसेल टिफिन]] (झि) | सामनावीर = [[रामनरेश सरवण]] | धावफलक = [http://content-usa.cricinfo.com/wiveng2009/engine/current/match/352663.html (धावफलक)] | पाऊस = | }} === पाचवा कसोटी सामना === {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[मार्च ६]] - [[मार्च १०]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}}| संघ२ = {{cr|WIN}}| धावसंख्या१ = ५४६/६ डाव घोषित (१५८.५ षटके)| धावा१ = [[पॉल कॉलिंगवूड]] १६१ (२८८)| बळी१ = [[लायोनेल बेकर]] २/७७ (२३ षटके)| धावसंख्या२ = ५४४/१० (१७८.४ षटके)| धावा२ = [[शिवनारायण चंदरपॉल]] १४७* (३६१)| बळी२ = [[स्टुअर्ट ब्रॉड]] ३/६७ (३० षटके)| धावसंख्या३ = २३७/६ डाव घोषित (३८.४ षटके)| धावा३ = [[केव्हिन पीटरसन]] १०२ (९२)| बळी३ = [[लायोनेल बेकर]] २/३९ (८ षटके)| धावसंख्या४ = ११४/८ (६५.५ षटके)| धावा४ = [[रायन हाइंड्स]] २० (९४)| बळी४ = [[ग्रेम स्वान]] ३/१३ (२१ षटके)| निकाल = सामना अनिर्णित| स्थळ = [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]], [[त्रिनिदाद]]| पंच = [[डॅरिल हार्पर]] आणि [[रसेल टिफिन]]| सामनावीर = | धावफलक = [http://content.cricinfo.com/wiveng2009/engine/current/match/352664.html धावफलक]| पाऊस = | }} ==ट्वेन्टी-२० मालिका== ===ट्वेंटी-20 आंतरराष्ट्रीय=== {{Limited overs matches | date = १५ मार्च २००९ | team1 = {{cr-rt|ENG}} | score1 = १२१ (१९.१ षटके) | score2 = १२३/४ (१८ षटके) | team2 = {{cr|WIN}} | runs1 = स्टीव्हन डेव्हिस २७ (२१) | wickets1 = [[सुलेमान बेन]] ३/२४ (४ षटके) | runs2 = रामनरेश सरवन ५९ (४६) | wickets2 = [[अमजद खान]] २/३४ (४ षटके) | result = वेस्ट इंडिज ६ गडी राखून जिंकला | report = [http://www.espncricinfo.com/wiveng2009/engine/match/352674.html धावफलक] | venue = [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]], [[त्रिनिदाद]] | umpires = क्लाइड डंकन (वेस्ट इंडिज) आणि नॉर्मन माल्कम (वेस्ट इंडीज) | motm = रामनरेश सरवन (वेस्ट इंडिज) | toss = वेस्ट इंडिजने नाणेफेक जिंकून क्षेत्ररक्षणाचा निर्णय घेतला. | notes = गॅरेथ बॅटी, स्टीव्हन डेव्हिस आणि अमजद खान (इंग्लंड) यांनी त्यांचे टी२०आ पदार्पण केले. }} ==ODI Series== ===१st ODI=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[मार्च २०]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | धावफलक= | | स्थळ = [[Providence स्टेडियम]], [[Guyana]] | | पंच = | | सामनावीर = | }} ===२nd ODI=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[मार्च २२]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | report = | | स्थळ = [[Providence स्टेडियम]], [[Guyana]] | | पंच = | | सामनावीर = | }} ===३rd ODI=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[मार्च २७]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | report = | | स्थळ = [[Kensington Oval]], [[Bridgetown]], [[Barbados]] | | पंच = | | सामनावीर = | }} ===४th ODI=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[मार्च २९]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | report = | | स्थळ = [[Kensington Oval]], [[Bridgetown]], [[Barbados]] | | पंच = | | सामनावीर = | }} ===५th ODI=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[एप्रिल ३]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = {{cr|WIN}} | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | report = | | स्थळ = [[Beausejour स्टेडियम]], [[Gros Islet]], [[St Lucia]] | | पंच = | | सामनावीर = | }} ==Tour Matches== ===St Kitts and Nevis Invitation XI v England XI=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[जानेवारी २५]] - [[जानेवारी २७]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} XI | संघ२ = St Kitts and Nevis Invitation XI | धावसंख्या१ = ४२४/८ [[declaration and forfeiture|dec.]] (९१.५ षटके) | धावा१ = [[ओवैस शाह]] १२५[[not out|*]] | बळी१ = [[Akito Willett]] ५/११८ (२४) | धावसंख्या२ = २५१ (६४.३ षटके) | धावा२ = [[Codville Rogers]] ६३ (८२) | बळी२ = [[मॉंटी पानेसर]] ४/५३ (१७.३) | धावसंख्या३ = २६५/५ dec. (५८ षटके) | धावा३ = [[ॲंड्रु स्ट्रॉस]] १०३ (११६) | बळी३ = [[Trevier Smithen]] १/२९ (७) | धावसंख्या४ = २२१ (५४ षटके) | धावा४ = [[Codville Rogers]] ७९ (८३) | बळी४ = [[मॉंटी पानेसर]] ३/५१ (१५) | निकाल = {{cr|ENG}} XI won by २१७ runs | स्थळ = [[Warner Park Sporting Complex|Warner Park]], [[Basseterre]], [[St. Kitts]] | पंच = [[Luther Kelly]] (WI) and [[Wycliffe Mitchum]] (WI) | सामनावीर = | report = [http://content-uk.cricinfo.com/wiveng२००९/engine/current/match/३५२६७०.html (धावफलक)] | पाऊस = England were originally scheduled to use ११ players however they used १३ after injuries to Flintoff and Shah. The St Kitts side used १४. }} ===First Class:West Indies A v England XI=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[जानेवारी २९]] - [[जानेवारी ३१]] | संघ१ = [[West Indies A cricket team|West Indies A]] | संघ२ = {{cr|ENG}} XI | धावसंख्या१ = ५७४/८ [[Declaration and forfeiture|dec.]] (१४९.५ षटके) | धावा१ = [[Lendl Simmons]] २८२ (३८१) | बळी१ = [[स्टीव हार्मिसन]] ४/१०१ (२५.५) | धावसंख्या२ = ४१४ (९०.५ षटके) | धावा२ = [[ॲंड्रु स्ट्रॉस]] ९७ (१३५) | बळी२ = [[Kevin McClean]] ३/५६ (१४.५) | धावसंख्या३ = १६/० (५ षटके) | धावा३ = [[Adrian Barath]] १३[[not out|*]] (२२) | बळी३ = | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = Match drawn | स्थळ = [[Warner Park Sporting Complex|Warner Park]], [[Basseterre]], [[St. Kitts]] | पंच = [[Luther Kelly]] (WI) and [[Wycliffe Mitchum]] (WI) | सामनावीर = | report = [http://content-uk.cricinfo.com/wiveng२००९/engine/current/match/३५२६७१.html (धावफलक)] | पाऊस = }} ===Barbados Cricket Association President's XI v England XI=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[फेब्रुवारी २२]] - [[फेब्रुवारी २३]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} XI | संघ२ = BCA President's XI | धावसंख्या१ = २५१/८ [[Declaration and forfeiture|dec.]] (७५ षटके) | धावा१ = [[रवी बोपारा]] १२४[[not out|*]] (१२५) | बळी१ = [[Kevin Stoute]] ४/६७ (१७ षटके) | धावसंख्या२ = २४५ (६३.४ षटके) | धावा२ = [[Sharmarh Brooks]] ६९ (१४२) | बळी२ = [[Amjad Khan (cricketer)]] ५/७९ (१५ षटके) | धावसंख्या३ = १४२/२ (२७.२ षटके) | धावा३ = [[इयान बेल]] ७२ (९१) | बळी३ = [[Roston Chase]] २/२१ (४.२ षटके) | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = Match drawn | स्थळ = [[Windward Park]], [[Lucas Street]], [[Barbados]] | पंच = [[Vincent Bullen]] (WI) and [[Anthony Farrell (umpire)|Anthony Farrell]] (WI) | सामनावीर = | report = [http://content-uk.cricinfo.com/wiveng२००९/engine/match/३५२६७२.html (धावफलक)] | पाऊस = }} ===List A:West Indies Cricket Board President's XI v England XI=== {{माहितीचौकट मर्यादित षटकांचे सामने | तारीख = [[मार्च १४]] | संघ१ = {{cr-rt|ENG}} XI | धावसंख्या१ = | | धावसंख्या२ = | | संघ२ = WICB President's XI | धावा१ = | | बळी१ = | | धावा२ = | | बळी२ = | | निकाल = | | report = | | स्थळ = [[Trinidad]] | | पंच = | | सामनावीर = | }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २००८-०९}} {{International cricket tours of the West Indies}} [[वर्ग:इंग्लिश क्रिकेट]] [[वर्ग:वेस्ट इंडीज क्रिकेट]] f7lwd72oogx4mfla0j9t03bcp9vt5p6 0 68411 2139249 2131025 2022-07-21T10:59:51Z 2409:4042:4D36:38A7:3B59:EFDA:AA37:21AE wikitext text/x-wiki '''चोपडा विधानसभा मतदारसंघ''' 1962 {{विधानसभा मतदारसंघ आमदार सूची महाराष्ट्र |आ१३=[[जगदीशचंद्र रमेश वाळवी]] |प१३=[[राष्ट्रवादी कॉंग्रेस]] |आ१४=[[चंद्रकांत सोनवणे]] |प१४=[[शिवसेना]] }} {|class="wikitable collapsible collapsed" ! colspan=3 width=600{{!}} महाराष्ट्र विधानसभा निवडणुक २००९ |- !colspan=3|चोपडा |- |- !उमेदवार ![[पक्ष]] !मत |- |[[जगदीशचंद्र रमेश वाळवी]] |[[राष्ट्रवादी]] |६९६३६ |- |SALUNKE DNYANESHWAR PITAMBAR (D. P. SALUNKE SIR) |[[शिवसेना]] |५४७९८ |- |DR. BARELA CHANDRAKANT JAMSING |[[मनसे]] |१९२९८ |- |MUJAT BONDAR TADVI ALIAS M. B. TADVI SIR |[[भाकप]] |९६३२ |- |SALUNKHE MADHUKAR MANGA (PARDHI) PEN. DY. COLLER. |[[अपक्ष]] |३२४८ |- |HARISH KUMAR HIMMAT PAWAR (BHAU) |[[बहुजन समाज पक्ष|बसपा]] |२६१६ |- |EKNATH DASHRATH PAWAR |[[अपक्ष]] |१२४५ |- |BHIL BALIRAM TARACHAND |[[अपक्ष]] |७९६ |} ==[[२०१४ महाराष्ट्र विधानसभा निवडणुका]]== ===विजयी=== * [[चंद्रकांत सोनवणे]] - [[शिवसेना]] == बाह्य दुवे == *{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा=http://eci.nic.in/eci_main/electionanalysis/AE/S13/partycomp93.htm | प्रकाशक=[[भारतीय निवडणूक आयोग]] | भाषा=इंग्रजी | title=भारतीय निवडणूक आयोगाच्या संकेतस्थळावर {{लेखनाव}} निवडणुकांतील इ.स. १९७८ पासूनच्या निवडणुकांचे पक्षनिहाय मतदानाच्या टक्केवारीचे तुलनात्मक विश्लेषण | ॲक्सेसदिनांक=२१ जुलै, इ.स. २०१३}} {{विस्तार}} [[वर्ग:महाराष्ट्रामधील विधानसभा मतदारसंघ]] [[वर्ग:जळगाव जिल्ह्यामधील विधानसभा मतदारसंघ]] [[वर्ग:रावेर (लोकसभा मतदारसंघ)]] 100dr3b18xsinssjww7f9ew37db97k7 2139250 2139249 2022-07-21T11:00:35Z 2409:4042:4D36:38A7:3B59:EFDA:AA37:21AE wikitext text/x-wiki '''चोपडा विधानसभा मतदारसंघ''' {{विधानसभा 1962 मतदारसंघ आमदार सूची महाराष्ट्र |आ१३=[[जगदीशचंद्र रमेश वाळवी]] |प१३=[[राष्ट्रवादी कॉंग्रेस]] |आ१४=[[चंद्रकांत सोनवणे]] |प१४=[[शिवसेना]] }} {|class="wikitable collapsible collapsed" ! colspan=3 width=600{{!}} महाराष्ट्र विधानसभा निवडणुक २००९ |- !colspan=3|चोपडा |- |- !उमेदवार ![[पक्ष]] !मत |- |[[जगदीशचंद्र रमेश वाळवी]] |[[राष्ट्रवादी]] |६९६३६ |- |SALUNKE DNYANESHWAR PITAMBAR (D. P. SALUNKE SIR) |[[शिवसेना]] |५४७९८ |- |DR. BARELA CHANDRAKANT JAMSING |[[मनसे]] |१९२९८ |- |MUJAT BONDAR TADVI ALIAS M. B. TADVI SIR |[[भाकप]] |९६३२ |- |SALUNKHE MADHUKAR MANGA (PARDHI) PEN. DY. COLLER. |[[अपक्ष]] |३२४८ |- |HARISH KUMAR HIMMAT PAWAR (BHAU) |[[बहुजन समाज पक्ष|बसपा]] |२६१६ |- |EKNATH DASHRATH PAWAR |[[अपक्ष]] |१२४५ |- |BHIL BALIRAM TARACHAND |[[अपक्ष]] |७९६ |} ==[[२०१४ महाराष्ट्र विधानसभा निवडणुका]]== ===विजयी=== * [[चंद्रकांत सोनवणे]] - [[शिवसेना]] == बाह्य दुवे == *{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा=http://eci.nic.in/eci_main/electionanalysis/AE/S13/partycomp93.htm | प्रकाशक=[[भारतीय निवडणूक आयोग]] | भाषा=इंग्रजी | title=भारतीय निवडणूक आयोगाच्या संकेतस्थळावर {{लेखनाव}} निवडणुकांतील इ.स. १९७८ पासूनच्या निवडणुकांचे पक्षनिहाय मतदानाच्या टक्केवारीचे तुलनात्मक विश्लेषण | ॲक्सेसदिनांक=२१ जुलै, इ.स. २०१३}} {{विस्तार}} [[वर्ग:महाराष्ट्रामधील विधानसभा मतदारसंघ]] [[वर्ग:जळगाव जिल्ह्यामधील विधानसभा मतदारसंघ]] [[वर्ग:रावेर (लोकसभा मतदारसंघ)]] qf0hbx3q1d6e1lvxoxwv9zqafjxvup9 0 69041 2139122 2106332 2022-07-21T03:37:38Z Katyare 1186 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट कंपनी | नाव = महाराष्ट्र लोकसेवा आयोग <br>Maharashtra Public Service Commission (MPSC) | लोगो =[[चित्र:महाराष्ट्र लोकसेवा आयोग.jpg|अल्ट=महाराष्ट्र लोकसेवा आयोग|इवलेसे|महाराष्ट्र लोकसेवा आयोग]] | लोगो रुंदी = | लोगो शीर्षक = | प्रकार = | स्थापना = | संस्थापक = | मुख्यालय शहर = [[मंत्रालय]], [[मुंबई]] | मुख्यालय देश = [[भारत]] | मुख्यालय स्थान = बँक ऑफ इंडिया बिल्डिंग, ३रा माळा, एम.जी.रोड, [[हुतात्मा चौक, मुंबई]] - ४०० ००१ | स्थानिक कार्यालय संख्या = | महत्त्वाच्या व्यक्ती = श्री. किशोर दत्तात्रय राजे-निंबाळकर (अध्यक्ष) | सचिव = स्वाती वाय म्हसे पाटील. आयएएस | सेवांतर्गत प्रदेश = [[महाराष्ट्र]] | उद्योगक्षेत्र = | मालक = [[महाराष्ट्र शासन]] | ब्रीदवाक्य = स्वसुख निरभिलाष: खिद्यते लोकहेतो: | संकेतस्थळ =[http://www.mpsc.gov.in/ अधिकृत संकेतस्थळ] | विसर्जन = | तळटिपा = | आंतरराष्ट्रीय = }} '''महाराष्ट्र लोकसेवा आयोग''' (इंग्लिश: Maharashtra Public Service Commission; संक्षिप्त: '''MPSC'''/ '''एमपीएस्सी''') हे [[महाराष्ट्र शासन|महाराष्ट्र शासनाच्या]] अखत्यारीतल्या वेगवेगळ्या सेवांसाठी आणि पदांसाठी स्पर्धा परीक्षा घेऊन उमेदवारांची निवड करण्याचं काम करते. भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद ३१५ अन्वये महाराष्ट्र लोकसेवा आयोगाची स्थापना करण्यात आली आहे. यांच्यातून [[उपजिल्हाधिकारी]], [[पोलीस-उपअधिक्षक}}, [[तहसीलदार}}, [[नायब-तहसीलदार]], गट-विकास अधिकारी]], [[मुख्याधिकारी]] इत्यादी वर्ग-१, वर्ग-२ व वर्ग-३ची पदे भरली जातात. == राज्यसेवा परीक्षा == केंद्र सरकारच्या पातळीवर होणारी [[नागरी सेवा परीक्षा]] आणि राज्य सरकारच्या पातळीवरची [[राज्यसेवा परीक्षा]] यात काही साम्यं आहेत. उदाहरणार्थ, या दोन्ही परीक्षांच्या माध्यमातून अधिकारी पातळीसाठी निवड होते. गट-अ आणि गट-ब अशा दोन्ही पातळ्यांवरच्या अधिकारी पदांसाठी निवड होते. या दोन्ही परीक्षा या [[राज्यसेवा पूर्वपरीक्षा]], [[राज्यसेवा मुख्य परीक्षा]] आणि [[व्यक्तिमत्त्व चाचणी]] अशा तीन टप्प्यांमध्ये होतात. महाराष्ट्र लोकसेवा आयोगाच्या राज्य सेवा परीक्षेच्या माध्यमातून वेगवेगळ्या पदांसाठी निवड होते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://www.missionmpsc.com/list-posts-officers-selected-mpsc/|title=महाराष्ट्र लोकसेवा आयोगामार्फत निवडले जाणारे पद|last=|पहिले नाव=|दिनांक=2017-03-01|संकेतस्थळ=Mission MPSC {{!}} MPSC PSI STI Exam Preparation|भाषा=en-US|archive-url=|archive-date=|dead-url=|ॲक्सेसदिनांक=2019-12-20}}</ref> * MPSC State Services Examination - राज्य सेवा परीक्षा * MPSC Maharashtra Forest Services Examination - महाराष्ट्र वनसेवा परीक्षा * MPSC Maharashtra Agricultural Services Examination - महाराष्ट्र कृषी सेवा परीक्षा * MPSC Maharashtra Engineering Services Gr-A Examination - महाराष्ट्र अभियांत्रिकी सेवा गट अ परीक्षा * MPSC Maharashtra Engineering Services Gr-B Examination - महाराष्ट्र अभियांत्रिकी सेवा गट ब परीक्षा * MPSC Civil Judge (Jr Div), Judicial Magistrate (Ist Class) Competitive Exam - दिवाणी न्यायाधीश, कनिष्ठ स्तर व न्याय दंडाधिकारी, प्रथम वर्ग परीक्षा * MPSC Asstt. Motor Vehicle Inspector Exam - सहायक मोटर वाहन निरीक्षक परीक्षा * MPSC Assist. Engineer (Electrical) Gr-II, Maharashtra Electrical Engg Services, B – सहायक अभियंता (विद्युत) श्रेणी -2, महाराष्ट्र विद्युत अभियांत्रिकी सेवा, गट-ब * MPSC Police Sub-Inspector Examination - पोलीस उपनिरीक्षक परीक्षा * MPSC Sales Tax Inspector Examination - विक्रीकर निरीक्षक परीक्षा * MPSC Tax Assistant Examination - कर सहायक गट-क परीक्षा * MPSC Assistant Examination - सहायक परीक्षा * MPSC Clerk Typist Examination - लिपिक-टंकलेखक परीक्षा == पात्रता == वयाची १९ वर्षं पूर्ण असलेला कोणत्याही शाखेचा [[पदवीधर]] उमेदवार ‘राज्य सेवा परीक्षा‘ देऊ शकतो. खुल्या गटातल्या उमेदवारांना वय वर्षे ३८ पर्यंत ही परीक्षा देता येते आणि राखीव गटातल्या विद्यार्थ्यांना वय वर्षे ४३ पर्यंत ही परीक्षा देता येते. परीक्षा किती वेळा द्यायची यावर आता बंधन घातलेले आहे.खुल्या(अराखीव) प्रवर्गा साठी कमाल ६ संधी, अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमाती यांसाठी कमाल संधीची मर्यादा नाही तर उर्वरित मागास प्रवर्गा साठी कमाल ९ संधींची मर्यादा आहे. ही परीक्षा देण्यासाठी उमेदवाराला महाराष्ट्रातल्या [[अधिवास प्रमाणपत्र]] (डोमिसाइल सर्टिफिकेट) मिळवावं लागतं. ‘राज्य सेवा परीक्षा‘ मराठी किंवा इंग्रजी भाषेतून देता येत असली तरी उमेदवाराला मराठीचं ज्ञान असणं आवश्यक असतं. [[शालान्त प्रमाणपत्र परीक्षा|शालान्त प्रमाणपत्र परीक्षेत]] [[मराठी]] हा विषय उमेदवाराने घेतलेला असणं आवश्यक असतं. == संदर्भ == [१] [https://www.missionmpsc.com/list-posts-officers-selected-mpsc/ महाराष्ट्र लोकसेवा आयोगामार्फत निवडलेले जाणारे पद] [२] [https://www.mpscstudy.in/mpsc-rajyaseva-exam-pattern-2020/ राज्यसेवा परीक्षा पॅटर्न]<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.mpscstudy.in/mpsc-rajyaseva-exam-pattern-2020/|title=MPSC STUDY » MPSC Rajyaseva Exam Pattern 2020|date=2020-07-07|website=MPSC STUDY|language=en-US|access-date=2020-07-15}}</ref> [https://www.mpscstudy.in/mpsc-rajyaseva-exam-pattern-2020/ २०२०] [३] [https://www.mpscstudy.in/mpsc-combine-group-b-exam-pattern/ कम्बाईन गट 'ब' परीक्षा पॅटर्न]<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://mpscstudy.in/mpsc-combine-group-b-exam-pattern/|title=MPSC STUDY » MPSC Combine Group 'B' Exam Pattern|date=2020-07-10|website=MPSC STUDY|language=en-US|access-date=2020-07-15}}</ref> [https://www.mpscstudy.in/mpsc-combine-group-b-exam-pattern/ २०२०] [४] [https://www.mpscstudy.in/mpsc-combined-group-c-exam-pattern/ कम्बाईन गट 'क'  परीक्षा पॅटर्न २०२०] == बाह्य दुवे == * [https://mpsc.gov.in/1035/Home महाराष्ट्र लोकसेवा आयोगाचे अधिकृत संकेतस्थळ] * [https://www.naukrimargadarshan.com/p/government-jobs-2020.html महाराष्ट्र लोकसेवा आयोग भरती] * [https://www.missionmpsc.com/ महाराष्ट्र लोकसेवा आयोगांच्या परीक्षांची तयारी कशी करावी याविषयीचे मार्गदर्शन देणारे संकेतस्थळ] * [https://mpscstudy.in/mpsc-rajyaseva-previous-year-question-papers-analysis/ एमपीएससी मागील वर्ष प्रश्नपत्रिकांचे विश्लेषण] {{महाराष्ट्र संस्था}} [[वर्ग:महाराष्ट्र]] ayljge78rym3xae1hwwjil38i6hu57k 0 69661 2139258 1779308 2022-07-21T11:10:07Z 2409:4042:4D36:38A7:3B59:EFDA:AA37:21AE wikitext text/x-wiki {{विस्तार}} '''वरळी विधानसभा मतदारसंघ''' <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |लेखक= |title= भारत परिसीमन आयोग यांची अधिसू्चना| विदा संकेतस्थळ दुवा=http://wayback.archive.org/web/20090219014012/http://ceo.maharashtra.gov.in/pdf/Notification_Marathi.pdf | विदा दिनांक=३० जुलैै २०१४|दुवा=http://ceo.maharashtra.gov.in/pdf/Notification_Marathi.pdf |कृती= |प्रकाशक= मुख्य निवडणुक अधिकारी, महाराष्ट्र राज्य|दिनांक= |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१२ October २००९}}</ref> {|class="wikitable collapsible collapsed" ! colspan=3 width=600{{!}} [[महाराष्ट्र विधानसभा निवडणुक २००९]] |- !colspan=3|वरळी |- |- !उमेदवार ![[पक्ष]] !मत |- |[[सचिन मोहन अहिर]] |[[राष्ट्रवादी]] |५२,३९८ |- |ASHISH CHEMBURKAR |[[शिवसेना]] |४७,१०४ |- |JAMDAR SANJAY CHANDRAKANT |[[मनसे]] |३२,५४२ |- |RAJANISH SHIVAJI KAMBLE |[[बहुजन समाज पक्ष|बसपा]] |२,३८१ |- |KIRAN SHANTARAM MANE |[[Lok Jan Shakti Party]] |१,५३७ |- |DR. MANE VIJAY BABURAO |[[भारीप बहुजन महासंघ|भाबम]] |८४३ |- |PARKAR VISHRAM SOMKANT |[[अपक्ष]] |७१५ |- |KATARIA JITENDRA KAMABHAI |[[अपक्ष]] |३९६ |- |BHISE SHIVAJI VITTHAL |[[अपक्ष]] |३०४ |- |GURRAM BALRAJ SOMAYA |[[अपक्ष]] |२८७ |} == वरळीचे आमदार == == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} == बाह्य दुवे == * {{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा=http://eci.nic.in/eci_main/electionanalysis/AE/S13/partycomp30.htm | प्रकाशक=[[भारतीय निवडणूक आयोग]] | भाषा=इंग्रजी | title=भारतीय निवडणूक आयोगाच्या संकेतस्थळावर {{लेखनाव}} निवडणुकांतील इ.स. १९७८ पासूनच्या निवडणुकांचे पक्षनिहाय मतदानाच्या टक्केवारीचे तुलनात्मक विश्लेषण | ॲक्सेसदिनांक=२२ जुलै, इ.स. २०१३}} {{विस्तार}} [[वर्ग:महाराष्ट्रामधील विधानसभा मतदारसंघ]] [[वर्ग:दक्षिण मुंबई (लोकसभा मतदारसंघ)]] [[वर्ग:मुंबई जिल्ह्यामधील विधानसभा मतदारसंघ]] pp5gmo5sq9h4fsc01qy2i3cbmiyqc2o 4 70318 2139232 2139029 2022-07-21T10:42:14Z संतोष गोरे 135680 अनावश्यक मजकूर वगळला wikitext text/x-wiki <!--दाखवा-लपवा सूचना मथळा कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="padding:0px; border-style: none;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px;"> <div class="NavHead" style="padding-bottom:3px; background: #F8EABA; text-align: centre; padding: 0px;"> <span style="font-size:120%">[[विकिपीडिया:प्रकल्प/करावयाच्या गोष्टींची मध्यवर्ती यादी|'''करावयाच्या गोष्टींची यादी''']] </span>&nbsp;</br>(<small class="editlink noprint plainlinksneverexpand">[{{SERVER}}{{localurl:विकिपीडिया:प्रकल्प/करावयाच्या गोष्टींची मध्यवर्ती यादी|action=edit}} संपादित/अद्ययावत] आणि रचना नेटकी करण्यास साहाय्य करा</small>)</div> <div class="NavContent" style="display: none; text-align: left; padding: 0px;"> <div style="background-color: white; text-align:left;border: 1px solid #c0c090;padding: 5px; margin-top: 5px;"> <!-- दाखवा-लपवा सूचना मथळा कोड समाप्त Display area is above --> <!--दाखवा-लपवा सूचना "हवे असलेले लेख/माहिती विनंत्या" कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px; font-size: 50%;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; text-align: left; border: #3232CD solid 0.5px; -moz-border-radius: 10px; padding: 2px; font-size: 85%;"> <div class="NavHead" style="{{Round corners}}; background: #dcc5fc; text-align: center; padding: 1px; font-size: 160%;"><font face="arial" color="#6B00A8" size="1"><b>१. हवे असलेले लेख/माहिती विनंत्या </b></font></div> <div class="NavContent" style="background: #EEEEFF; display: none; font-size: 150%;"> <!-- सूचना खाली आहे Display area is below --> {{विकिपीडिया:प्रकल्प/हवे असलेले लेख}} <!-- दाखवा-लपवा सूचना कोड "हवे असलेले लेख/माहिती विनंत्या" समाप्त Display area is above --> </div></div></div><br /> <!--दाखवा-लपवा सूचना १ कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px; font-size: 50%;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; text-align: left; border: #3232CD solid 0.5px; -moz-border-radius: 10px; padding: 2px; font-size: 85%;"> <div class="NavHead" style="{{Round corners}}; background: #dcc5fc; text-align: center; padding: 1px; font-size: 160%;"><font face="arial" color="#6B00A8" size="1"><b>१. लेखात आणि मजकुरात भर </b></font></div> <div class="NavContent" style="background: #EEEEFF; display: none; font-size: 150%;"> <!-- सूचना खाली आहे Display area is below --> #[[विकिपीडिया:समाज मुखपृष्ठ/यादी|यादी]]त नसलेल्या नावांची भर टाका. *प्राधान्याने करावयाची कामे #[[:वर्ग:करण्याजोग्या गोष्टी|करण्यासारख्या गोष्टींची मुख्य यादी]] #[[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन|मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशित]] लेखांचे [[विकिपीडिया:शुद्धलेखन|शुद्धलेखन]], [[विकिपीडिया:विकिकरण|विकिकरण]], [[विकिपीडिया:लेख तपासणी आणि सुधारणा प्रकल्प|मूल्यमापन आणि मूल्यांकन]] प्राधान्याने करून हवे असते. #इंग्रजी विकिपीडियावर असलेल्या मराठीभाषक सदस्यांच्या चर्चा पानावर [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन]] आणि [[#निवड झालेले लेख|निवड झालेले लेख]] माहिती देण्याच्या दृष्टीने, इंग्रजी विकिपीडियावरील [[:en:Template:User interwiki infoboard mr|Template:User interwiki infoboard mr]] या साच्यास अद्ययावत ठेवण्यात आवर्जून हातभार लावावा. # # # *नित्य कामे #... #... # # # <!--दाखवा-लपवा सूचना १.१ कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px; font-size: 50%;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; text-align: left; border: #3232CD solid 0.5px; -moz-border-radius: 10px; padding: 2px; font-size: 85%;"> <div class="NavHead" style="{{Round corners}}; background: #dcc5fc; text-align: center; padding: 1px; font-size: 160%;"><font face="arial" color="#6B00A8" size="1"><b>१.१. सूचना विस्तार</b></font></div> <div class="NavContent" style="background: #EEEEFF; display: none; font-size: 150%;"> <!-- सूचना खाली आहे Display area is below --> स्थानिक नांव नमूद केल्यास ते कोणत्या प्रांतातील/स्थानातील आहे ते कंसात लिहा.(उदाहरण-कोंकण/विदर्भ/मराठवाडा/गडचिरोली/बालाघाट/मध्य प्रदेश/उत्तर प्रदेश/हिमाचल इ.) हे शक्यतोवर कराच. ह्या माहितीचा उपयोग वनस्पतींच्या शास्त्रप्रणीत आंतरराष्ट्रीय माहिती-भांडाराशी जुळवून घेण्यास मदतरूप होईल. शक्य असेल तेथे वनस्पतीचे इतर भारतीय भाषांमधील नावही द्या. </div></div></div><br /> <!-- दाखवा-लपवा सूचना कोड १.१ समाप्त Display area is above --> </div></div></div><br /> <!-- दाखवा-लपवा सूचना कोड १ समाप्त Display area is above --> #अडचण आल्यास-विकिपीडिया मदतचमू आपल्या पाठीशी आहे. <!--'''(pl.delete after reading-'''there are so many naming standards in it to name 'flora'.i think we should accept the 'International Standards'obviously.--> # [[विकिपीडिया:समाज मुखपृष्ठ]] प्रकल्पांतर्गत समन्वयात सहकार्य करा <!--दाखवा-लपवा सूचना २ कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px; font-size: 50%;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; text-align: left; border: #3232CD solid 0.5px; -moz-border-radius: 10px; padding: 2px; font-size: 85%;"> <div class="NavHead" style="{{Round corners}}; background: #dcc5fc; text-align: center; padding: 1px; font-size: 160%;"><font face="arial" color="#6B00A8" size="1"><b>२ विकिकरण</b></font></div> <div class="NavContent" style="background: #EEEEFF; display: none; font-size: 150%;"> <!-- सूचना खाली आहे Display area is below --> *प्राधान्याने करावयाची कामे #... #... # # # *नित्य कामे #... #... # # #<!--('''pl.delete after reading-'''i think we all should prepare the classes(वर्गः .....) pre-hand to avoid confusion and ambigious names and stacking of too many uncatagorised writings.)--> </div></div></div><br /> <!-- दाखवा-लपवा सूचना कोड २ समाप्त Display area is above --> <!--दाखवा-लपवा सुचना ३ कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px; font-size: 50%;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; text-align: left; border: #3232CD solid 0.5px; -moz-border-radius: 10px; padding: 2px; font-size: 85%;"> <div class="NavHead" style="{{Round corners}}; background: #dcc5fc; text-align: center; padding: 1px; font-size: 160%;"><font face="arial" color="#6B00A8" size="1"><b>३[[दालन:वनस्पती]] अद्ययावत करण्याकरिता करावयाची कामे</b></font></div> <div class="NavContent" style="background: #EEEEFF; display: none; font-size: 150%;"> <!-- सूचना खाली आहे Display area is below --> *प्राधान्याने करावयाची कामे #... #... # # # *नित्य कामे #... #... # # # </div></div></div><br /> <!-- दाखवा-लपवा सूचना कोड ३ समाप्त Display area is above --> <!--दाखवा-लपवा सूचना ४ कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px; font-size: 50%;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; text-align: left; border: #3232CD solid 0.5px; -moz-border-radius: 10px; padding: 2px; font-size: 85%;"> <div class="NavHead" style="{{Round corners}}; background: #dcc5fc; text-align: center; padding: 1px; font-size: 160%;"><font face="arial" color="#6B00A8" size="1"><b>४. वनस्पती प्रकल्प अंतर्गत प्रकल्पाची उपपाने अद्ययावत करण्याकरिता करावयाची कामे</b></font></div> <div class="NavContent" style="background: #EEEEFF; display: none; font-size: 150%;"> <!-- सूचना खाली आहे Display area is below --> *प्राधान्याने करावयाची कामे #... #... # # # *नित्य कामे #[[विकिपीडिया:समाज मुखपृष्ठ/प्रकल्प वृत्त]] चे संपादन #... #... # # # </div></div></div><br /> <!-- दाखवा-लपवा सूचना कोड ४ समाप्त Display area is above --> <!--दाखवा-लपवा सुचना ४.१ कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px; font-size: 50%;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; text-align: left; border: #3232CD solid 0.5px; -moz-border-radius: 10px; padding: 2px; font-size: 85%;"> <div class="NavHead" style="{{Round corners}}; background: #dcc5fc; text-align: center; padding: 1px; font-size: 160%;"><font face="arial" color="#6B00A8" size="1"><b>४.१ वनस्पती प्रकल्पातील अंतर्गत तंत्र आणि साचे अद्ययावत करण्याकरिता करावयाची कामे</b></font></div> <div class="NavContent" style="background: #EEEEFF; display: none; font-size: 150%;"> <!-- सूचना खाली आहे Display area is below --> *प्राधान्याने करावयाची कामे #... #... # # # *नित्य कामे #... #... # # # </div></div></div><br /> <!-- दाखवा-लपवा सूचना कोड ४.१ समाप्त Display area is above --> <!--दाखवा-लपवा सुचना ५ कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px; font-size: 50%;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; text-align: left; border: #3232CD solid 0.5px; -moz-border-radius: 10px; padding: 2px; font-size: 85%;"> <div class="NavHead" style="{{Round corners}}; background: #dcc5fc; text-align: center; padding: 1px; font-size: 160%;"><font face="arial" color="#6B00A8" size="1"><b>५. वनस्पती प्रकल्पाच्या यशस्वितेसाठी सदस्यसंख्येत वाढ व्हायला हवी. त्यासाठी आजच्या सदस्यांनी इतरत्र संपर्क करून करावयाची कामे</b></font></div> <div class="NavContent" style="background: #EEEEFF; display: none; font-size: 150%;"> <!-- सूचना खाली आहे Display area is below --> *प्राधान्याने करावयाची कामे #... #... # # # *नित्य कामे #... #... # # # </div></div></div><br /> <!-- दाखवा-लपवा सूचना कोड ५ समाप्त Display area is above --> <!--दाखवा-लपवा सूचना ६ कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px; font-size: 50%;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; text-align: left; border: #3232CD solid 0.5px; -moz-border-radius: 10px; padding: 2px; font-size: 85%;"> <div class="NavHead" style="{{Round corners}}; background: #dcc5fc; text-align: center; padding: 1px; font-size: 160%;"><font face="arial" color="#6B00A8" size="1"><b>६. इंटरनेटवर न येणार्‍या त़ज्ज्ञांशी संपर्क करून सामग्रीची, प्रताधिकाराची व लेखाच्या तपासणीची कामे</b></font></div> <div class="NavContent" style="background: #EEEEFF; display: none; font-size: 150%;"> <!-- सूचना खाली आहे Display area is below --> *प्राधान्याने करावयाची कामे #... #... # # # *नित्य कामे #... #... # # # </div></div></div><br /> <!-- दाखवा-लपवा सूचना कोड ६ समाप्त Display area is above --> </div> * हेसुद्धा पाहा [[विकिपीडिया:समाज मुखपृष्ठ/यादी|यादी]], * [[विकिपीडिया:लेख संपादन स्पर्धा/लेखांची यादी]] </div> </div> </div> </div> {{असे हवे}} [[वर्ग:करण्याजोग्या गोष्टी]] ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== या ओळीच्या वरच्या ओळीतल्या संपादन शब्दावर टिचकी द्या आणि उघडलेल्या पानावर आपल्याला ज्या विषयावरचा लेख हवा आहे तो विषय लिहा * [[पर्यावरण]] ** [[पर्यावरण व सार्वजनिक उत्सव]] * [[महानुभाव पंथ]] - भगवान श्री चक्रधर स्वामी सेवा समिती नेरी बु॥ * [[चंद्रपूर जिल्ह्यातील आदिवासी]] * [[आरोग्य#जागतीकीकरण आणि आरोग्य|जागतीकीकरण आणि आरोग्य]] * [[आरोग्य]] * विविध आजारांवर वनौषधींच्या उपयोगासंबधी माहिती असणारे लेख ** [[वनौषधी|वनौषधीं]] * [[पाळीव प्राणी]]'''ठळक मजकूर''' * [[नरसम्मा हिरय्या]] * [[पांडुरंग पोळ]] IAS * [[अहमदनगर जिल्हा]] * [[अहमदनगर]] इतिहास * [[चकाला]] ([[:en:Chakala]]) * [[:वर्ग:भारतामधील निवडणुकी]] [[:en:Elections in India]] * [[आई]] * [[पखाल]] * [[बेरोजगारी]] * [[विधी सल्लागार]] * [[ज्वालामुखी]] * [[स्त्री भृण हत्या]] * [[संगणक अभियांत्रिकी]] * [[औंध, जिल्हा सातारा]] * [[पिसोळ (नांदिन) किल्ला]] * [[महाराष्ट्रातील आदिवासी समाज]] * [[धनंजय कीर]] * [[राज्य ग्रामिण वित्त विकास महामंडळ]] * [[लघू उद्योग]] * [[सिमेंट]] * [[वीट]] * [[राजापूरची गंगा]] * [[स्मिता तळवलकर]] [[: श्रेणी: संगणक फॉरेन्सिक्स]] == marquary information == ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख :bodhidharman #... #...bodhidharman <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव:pranita pimpalkar :{{{1|[[विशेष:योगदान/117.204.147.245|117.204.147.245]] २०:२४, १० सप्टेंबर २०१५ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/117.204.147.245|117.204.147.245]] २०:२४, १० सप्टेंबर २०१५ (IST)}}} नदी,तलाव यांमधील माश्यांचे प्रमाण कमी होत आहे ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[सदस्य:Sachinpawar1977|Sachinpawar1977]] ([[सदस्य चर्चा:Sachinpawar1977|चर्चा]]) १६:४४, १८ सप्टेंबर २०१५ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[सदस्य:Sachinpawar1977|Sachinpawar1977]] ([[सदस्य चर्चा:Sachinpawar1977|चर्चा]]) १६:४४, १८ सप्टेंबर २०१५ (IST)}}} पर्यावरण् प्रकल्प् - विषय- शहरान्मध्ये सेन्द्रिय् उत्पादिते विकनारी दुकाने आर्थिक् द्रुष्त्या श्रिमन्त् वस्त्यान्मध्ये असतात् ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/103.194.201.42|103.194.201.42]] १२:२६, १३ ऑक्टोबर २०१६ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: विशाल् == जागतिक तापमान वाढ == ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा-->पर्यावरण *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/117.217.56.57|117.217.56.57]] १५:२४, ५ डिसेंबर २०१६ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/117.217.56.57|117.217.56.57]] १५:२४, ५ डिसेंबर २०१६ (IST)}}} == विदर्भ दर्शन == ===विदर्भ दर्शन=== <!--विदर्भातील प्रेक्षणीय स्थळे, अभयारण्ये, किल्ले, प्राचीन मंदिरे इत्यादी गोष्टी या पेज वर बघायला मिळतात. : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[सदस्य:Ganeshbansod|Ganeshbansod]] ([[सदस्य चर्चा:Ganeshbansod|चर्चा]]) २२:२८, २५ फेब्रुवारी २०१७ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[सदस्य:Ganeshbansod|Ganeshbansod]] ([[सदस्य चर्चा:Ganeshbansod|चर्चा]]) २२:२८, २५ फेब्रुवारी २०१७ (IST)}}} == औषधी वनस्पती म्हणी == ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> औषधी वनस्पती म्हणी *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #...हरीतकी खाऊन जायफळाचा कैफ आणु नकोस #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[सदस्य:विलास जगताप|विलास जगताप]] ([[सदस्य चर्चा:विलास जगताप|चर्चा]]) ११:२३, ७ ऑगस्ट २०१७ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[सदस्य:विलास जगताप|विलास जगताप]] ([[सदस्य चर्चा:विलास जगताप|चर्चा]]) ११:२३, ७ ऑगस्ट २०१७ (IST)}}} B == राज्यशास्ञचा प्रकल्प == ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/106.210.182.94|106.210.182.94]] २०:५३, ७ सप्टेंबर २०१७ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/106.210.182.94|106.210.182.94]] २०:५३, ७ सप्टेंबर २०१७ (IST)}}} == शेतकरी समसत् == ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2405:204:94AE:BAA1:377C:AC3B:DA80:76DC|2405:204:94AE:BAA1:377C:AC3B:DA80:76DC]] १८:११, १६ नोव्हेंबर २०१७ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2405:204:94AE:BAA1:377C:AC3B:DA80:76DC|2405:204:94AE:BAA1:377C:AC3B:DA80:76DC]] १८:११, १६ नोव्हेंबर २०१७ (IST)}}} == प्रकल्प विषय एका आठवड्याच्या कालावधीतील बाजारात भाज्यांच्या बदलत्या किमतीची ग्राहकाची असणारी मागणी आकडेवारी गोळा करा = ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2405:204:9183:904:0:0:10E6:D8AC|2405:204:9183:904:0:0:10E6:D8AC]] १२:००, १ डिसेंबर २०१७ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2405:204:9183:904:0:0:10E6:D8AC|2405:204:9183:904:0:0:10E6:D8AC]] १२:००, १ डिसेंबर २०१७ (IST)}}} == जागतिक तापमानात वाढ == ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2405:204:92AB:1E3:0:0:1620:E8A5|2405:204:92AB:1E3:0:0:1620:E8A5]] १९:४१, ११ डिसेंबर २०१७ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2405:204:92AB:1E3:0:0:1620:E8A5|2405:204:92AB:1E3:0:0:1620:E8A5]] १९:४१, ११ डिसेंबर २०१७ (IST)}}} == जागतिकीकरण व आरोग्य == ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/106.210.201.173|106.210.201.173]] ०६:१९, १४ डिसेंबर २०१७ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/106.210.201.173|106.210.201.173]] ०६:१९, १४ डिसेंबर २०१७ (IST)}}} == थोर हुतात्मा == ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2405:204:9703:65DF:0:0:1C8F:40A5|2405:204:9703:65DF:0:0:1C8F:40A5]] २१:३७, ७ मार्च २०१८ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2405:204:9703:65DF:0:0:1C8F:40A5|2405:204:9703:65DF:0:0:1C8F:40A5]] २१:३७, ७ मार्च २०१८ (IST)}}} ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2405:204:9493:76F3:2B2B:8E0A:506A:5B86|2405:204:9493:76F3:2B2B:8E0A:506A:5B86]] २०:१८, २१ ऑगस्ट २०१९ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2405:204:9493:76F3:2B2B:8E0A:506A:5B86|2405:204:9493:76F3:2B2B:8E0A:506A:5B86]] २०:१८, २१ ऑगस्ट २०१९ (IST)}}} ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/106.210.170.238|106.210.170.238]] १७:२२, २३ ऑगस्ट २०१९ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/106.210.170.238|106.210.170.238]] १७:२२, २३ ऑगस्ट २०१९ (IST)}}} ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2405:204:902F:3A45:2DC9:B3BF:AFA8:C865|2405:204:902F:3A45:2DC9:B3BF:AFA8:C865]] ११:५७, २७ सप्टेंबर २०१९ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2405:204:902F:3A45:2DC9:B3BF:AFA8:C865|2405:204:902F:3A45:2DC9:B3BF:AFA8:C865]] ११:५७, २७ सप्टेंबर २०१९ (IST)}}} ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2409:4061:51C:4A7E:F2B1:F7C2:4E16:73A6|2409:4061:51C:4A7E:F2B1:F7C2:4E16:73A6]] ०६:४७, १६ नोव्हेंबर २०१९ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2409:4061:51C:4A7E:F2B1:F7C2:4E16:73A6|2409:4061:51C:4A7E:F2B1:F7C2:4E16:73A6]] ०६:४७, १६ नोव्हेंबर २०१९ (IST)}}} ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[सदस्य:नितीन घाडगे|नितीन घाडगे]] ([[सदस्य चर्चा:नितीन घाडगे|चर्चा]]) १५:१९, २१ नोव्हेंबर २०१९ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[सदस्य:नितीन घाडगे|नितीन घाडगे]] ([[सदस्य चर्चा:नितीन घाडगे|चर्चा]]) १५:१९, २१ नोव्हेंबर २०१९ (IST)}}} == पर्यावरण चळवळीचा इतिहास विषय राज्यशास्त्र == ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/106.77.35.76|106.77.35.76]] १९:५१, २६ नोव्हेंबर २०१९ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/106.77.35.76|106.77.35.76]] १९:५१, २६ नोव्हेंबर २०१९ (IST)}}} == Sakhar karakhanyachi mahiti == ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/106.210.140.233|106.210.140.233]] ०९:४९, १४ डिसेंबर २०१९ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/106.210.140.233|106.210.140.233]] ०९:४९, १४ डिसेंबर २०१९ (IST)}}} ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/49.35.57.45|49.35.57.45]] २०:००, २५ डिसेंबर २०१९ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/49.35.57.45|49.35.57.45]] २०:००, २५ डिसेंबर २०१९ (IST)}}} ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/223.178.150.166|223.178.150.166]] २२:३६, २६ एप्रिल २०२० (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/223.178.150.166|223.178.150.166]] २२:३६, २६ एप्रिल २०२० (IST)}}} ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #...बदलते शिक्षण #...गरीबी <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|अनंत घोलम }}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|अनंत घोलम }} ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[सदस्य:VinayakSMore|VinayakSMore]] ([[सदस्य चर्चा:VinayakSMore|चर्चा]]) १८:५१, २८ जून २०२० (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[सदस्य:VinayakSMore|VinayakSMore]] ([[सदस्य चर्चा:VinayakSMore|चर्चा]]) १८:५१, २८ जून २०२० (IST)}}} ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2401:4900:198D:9A2D:1:2:9ACE:84AE|2401:4900:198D:9A2D:1:2:9ACE:84AE]] १०:४४, २१ ऑक्टोबर २०२० (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2401:4900:198D:9A2D:1:2:9ACE:84AE|2401:4900:198D:9A2D:1:2:9ACE:84AE]] १०:४४, २१ ऑक्टोबर २०२० (IST)}}} == Jadhav pradip == ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2409:4042:2810:61EE:0:0:1E92:50AC|2409:4042:2810:61EE:0:0:1E92:50AC]] ०९:१८, १३ डिसेंबर २०२० (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2409:4042:2810:61EE:0:0:1E92:50AC|2409:4042:2810:61EE:0:0:1E92:50AC]] ०९:१८, १३ डिसेंबर २०२० (IST)}}} ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2401:4900:1B31:7BB1:56D7:A434:2426:82FA|2401:4900:1B31:7BB1:56D7:A434:2426:82FA]] २१:४२, २४ जानेवारी २०२२ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2401:4900:1B31:7BB1:56D7:A434:2426:82FA|2401:4900:1B31:7BB1:56D7:A434:2426:82FA]] २१:४२, २४ जानेवारी २०२२ (IST)}}} == Johance barg == ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2409:4042:D13:17C2:0:0:E7C8:600B|2409:4042:D13:17C2:0:0:E7C8:600B]] १७:१६, २० जुलै २०२२ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2409:4042:D13:17C2:0:0:E7C8:600B|2409:4042:D13:17C2:0:0:E7C8:600B]] १७:१६, २० जुलै २०२२ (IST)}}} 669xfdwwmajvb0cuk502ll9yr0a0pm6 2139235 2139232 2022-07-21T10:43:50Z संतोष गोरे 135680 अनावश्यक मजकूर वगळला wikitext text/x-wiki <!--दाखवा-लपवा सूचना मथळा कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="padding:0px; border-style: none;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px;"> <div class="NavHead" style="padding-bottom:3px; background: #F8EABA; text-align: centre; padding: 0px;"> <span style="font-size:120%">[[विकिपीडिया:प्रकल्प/करावयाच्या गोष्टींची मध्यवर्ती यादी|'''करावयाच्या गोष्टींची यादी''']] </span>&nbsp;</br>(<small class="editlink noprint plainlinksneverexpand">[{{SERVER}}{{localurl:विकिपीडिया:प्रकल्प/करावयाच्या गोष्टींची मध्यवर्ती यादी|action=edit}} संपादित/अद्ययावत] आणि रचना नेटकी करण्यास साहाय्य करा</small>)</div> <div class="NavContent" style="display: none; text-align: left; padding: 0px;"> <div style="background-color: white; text-align:left;border: 1px solid #c0c090;padding: 5px; margin-top: 5px;"> <!-- दाखवा-लपवा सूचना मथळा कोड समाप्त Display area is above --> <!--दाखवा-लपवा सूचना "हवे असलेले लेख/माहिती विनंत्या" कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px; font-size: 50%;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; text-align: left; border: #3232CD solid 0.5px; -moz-border-radius: 10px; padding: 2px; font-size: 85%;"> <div class="NavHead" style="{{Round corners}}; background: #dcc5fc; text-align: center; padding: 1px; font-size: 160%;"><font face="arial" color="#6B00A8" size="1"><b>१. हवे असलेले लेख/माहिती विनंत्या </b></font></div> <div class="NavContent" style="background: #EEEEFF; display: none; font-size: 150%;"> <!-- सूचना खाली आहे Display area is below --> {{विकिपीडिया:प्रकल्प/हवे असलेले लेख}} <!-- दाखवा-लपवा सूचना कोड "हवे असलेले लेख/माहिती विनंत्या" समाप्त Display area is above --> </div></div></div><br /> <!--दाखवा-लपवा सूचना १ कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px; font-size: 50%;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; text-align: left; border: #3232CD solid 0.5px; -moz-border-radius: 10px; padding: 2px; font-size: 85%;"> <div class="NavHead" style="{{Round corners}}; background: #dcc5fc; text-align: center; padding: 1px; font-size: 160%;"><font face="arial" color="#6B00A8" size="1"><b>१. लेखात आणि मजकुरात भर </b></font></div> <div class="NavContent" style="background: #EEEEFF; display: none; font-size: 150%;"> <!-- सूचना खाली आहे Display area is below --> #[[विकिपीडिया:समाज मुखपृष्ठ/यादी|यादी]]त नसलेल्या नावांची भर टाका. *प्राधान्याने करावयाची कामे #[[:वर्ग:करण्याजोग्या गोष्टी|करण्यासारख्या गोष्टींची मुख्य यादी]] #[[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन|मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशित]] लेखांचे [[विकिपीडिया:शुद्धलेखन|शुद्धलेखन]], [[विकिपीडिया:विकिकरण|विकिकरण]], [[विकिपीडिया:लेख तपासणी आणि सुधारणा प्रकल्प|मूल्यमापन आणि मूल्यांकन]] प्राधान्याने करून हवे असते. #इंग्रजी विकिपीडियावर असलेल्या मराठीभाषक सदस्यांच्या चर्चा पानावर [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन]] आणि [[#निवड झालेले लेख|निवड झालेले लेख]] माहिती देण्याच्या दृष्टीने, इंग्रजी विकिपीडियावरील [[:en:Template:User interwiki infoboard mr|Template:User interwiki infoboard mr]] या साच्यास अद्ययावत ठेवण्यात आवर्जून हातभार लावावा. # # # *नित्य कामे #... #... # # # <!--दाखवा-लपवा सूचना १.१ कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px; font-size: 50%;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; text-align: left; border: #3232CD solid 0.5px; -moz-border-radius: 10px; padding: 2px; font-size: 85%;"> <div class="NavHead" style="{{Round corners}}; background: #dcc5fc; text-align: center; padding: 1px; font-size: 160%;"><font face="arial" color="#6B00A8" size="1"><b>१.१. सूचना विस्तार</b></font></div> <div class="NavContent" style="background: #EEEEFF; display: none; font-size: 150%;"> <!-- सूचना खाली आहे Display area is below --> स्थानिक नांव नमूद केल्यास ते कोणत्या प्रांतातील/स्थानातील आहे ते कंसात लिहा.(उदाहरण-कोंकण/विदर्भ/मराठवाडा/गडचिरोली/बालाघाट/मध्य प्रदेश/उत्तर प्रदेश/हिमाचल इ.) हे शक्यतोवर कराच. ह्या माहितीचा उपयोग वनस्पतींच्या शास्त्रप्रणीत आंतरराष्ट्रीय माहिती-भांडाराशी जुळवून घेण्यास मदतरूप होईल. शक्य असेल तेथे वनस्पतीचे इतर भारतीय भाषांमधील नावही द्या. </div></div></div><br /> <!-- दाखवा-लपवा सूचना कोड १.१ समाप्त Display area is above --> </div></div></div><br /> <!-- दाखवा-लपवा सूचना कोड १ समाप्त Display area is above --> #अडचण आल्यास-विकिपीडिया मदतचमू आपल्या पाठीशी आहे. <!--'''(pl.delete after reading-'''there are so many naming standards in it to name 'flora'.i think we should accept the 'International Standards'obviously.--> # [[विकिपीडिया:समाज मुखपृष्ठ]] प्रकल्पांतर्गत समन्वयात सहकार्य करा <!--दाखवा-लपवा सूचना २ कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px; font-size: 50%;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; text-align: left; border: #3232CD solid 0.5px; -moz-border-radius: 10px; padding: 2px; font-size: 85%;"> <div class="NavHead" style="{{Round corners}}; background: #dcc5fc; text-align: center; padding: 1px; font-size: 160%;"><font face="arial" color="#6B00A8" size="1"><b>२ विकिकरण</b></font></div> <div class="NavContent" style="background: #EEEEFF; display: none; font-size: 150%;"> <!-- सूचना खाली आहे Display area is below --> *प्राधान्याने करावयाची कामे #... #... # # # *नित्य कामे #... #... # # #<!--('''pl.delete after reading-'''i think we all should prepare the classes(वर्गः .....) pre-hand to avoid confusion and ambigious names and stacking of too many uncatagorised writings.)--> </div></div></div><br /> <!-- दाखवा-लपवा सूचना कोड २ समाप्त Display area is above --> <!--दाखवा-लपवा सुचना ३ कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px; font-size: 50%;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; text-align: left; border: #3232CD solid 0.5px; -moz-border-radius: 10px; padding: 2px; font-size: 85%;"> <div class="NavHead" style="{{Round corners}}; background: #dcc5fc; text-align: center; padding: 1px; font-size: 160%;"><font face="arial" color="#6B00A8" size="1"><b>३[[दालन:वनस्पती]] अद्ययावत करण्याकरिता करावयाची कामे</b></font></div> <div class="NavContent" style="background: #EEEEFF; display: none; font-size: 150%;"> <!-- सूचना खाली आहे Display area is below --> *प्राधान्याने करावयाची कामे #... #... # # # *नित्य कामे #... #... # # # </div></div></div><br /> <!-- दाखवा-लपवा सूचना कोड ३ समाप्त Display area is above --> <!--दाखवा-लपवा सूचना ४ कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px; font-size: 50%;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; text-align: left; border: #3232CD solid 0.5px; -moz-border-radius: 10px; padding: 2px; font-size: 85%;"> <div class="NavHead" style="{{Round corners}}; background: #dcc5fc; text-align: center; padding: 1px; font-size: 160%;"><font face="arial" color="#6B00A8" size="1"><b>४. वनस्पती प्रकल्प अंतर्गत प्रकल्पाची उपपाने अद्ययावत करण्याकरिता करावयाची कामे</b></font></div> <div class="NavContent" style="background: #EEEEFF; display: none; font-size: 150%;"> <!-- सूचना खाली आहे Display area is below --> *प्राधान्याने करावयाची कामे #... #... # # # *नित्य कामे #[[विकिपीडिया:समाज मुखपृष्ठ/प्रकल्प वृत्त]] चे संपादन #... #... # # # </div></div></div><br /> <!-- दाखवा-लपवा सूचना कोड ४ समाप्त Display area is above --> <!--दाखवा-लपवा सुचना ४.१ कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px; font-size: 50%;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; text-align: left; border: #3232CD solid 0.5px; -moz-border-radius: 10px; padding: 2px; font-size: 85%;"> <div class="NavHead" style="{{Round corners}}; background: #dcc5fc; text-align: center; padding: 1px; font-size: 160%;"><font face="arial" color="#6B00A8" size="1"><b>४.१ वनस्पती प्रकल्पातील अंतर्गत तंत्र आणि साचे अद्ययावत करण्याकरिता करावयाची कामे</b></font></div> <div class="NavContent" style="background: #EEEEFF; display: none; font-size: 150%;"> <!-- सूचना खाली आहे Display area is below --> *प्राधान्याने करावयाची कामे #... #... # # # *नित्य कामे #... #... # # # </div></div></div><br /> <!-- दाखवा-लपवा सूचना कोड ४.१ समाप्त Display area is above --> <!--दाखवा-लपवा सुचना ५ कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px; font-size: 50%;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; text-align: left; border: #3232CD solid 0.5px; -moz-border-radius: 10px; padding: 2px; font-size: 85%;"> <div class="NavHead" style="{{Round corners}}; background: #dcc5fc; text-align: center; padding: 1px; font-size: 160%;"><font face="arial" color="#6B00A8" size="1"><b>५. वनस्पती प्रकल्पाच्या यशस्वितेसाठी सदस्यसंख्येत वाढ व्हायला हवी. त्यासाठी आजच्या सदस्यांनी इतरत्र संपर्क करून करावयाची कामे</b></font></div> <div class="NavContent" style="background: #EEEEFF; display: none; font-size: 150%;"> <!-- सूचना खाली आहे Display area is below --> *प्राधान्याने करावयाची कामे #... #... # # # *नित्य कामे #... #... # # # </div></div></div><br /> <!-- दाखवा-लपवा सूचना कोड ५ समाप्त Display area is above --> <!--दाखवा-लपवा सूचना ६ कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px; font-size: 50%;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; text-align: left; border: #3232CD solid 0.5px; -moz-border-radius: 10px; padding: 2px; font-size: 85%;"> <div class="NavHead" style="{{Round corners}}; background: #dcc5fc; text-align: center; padding: 1px; font-size: 160%;"><font face="arial" color="#6B00A8" size="1"><b>६. इंटरनेटवर न येणार्‍या त़ज्ज्ञांशी संपर्क करून सामग्रीची, प्रताधिकाराची व लेखाच्या तपासणीची कामे</b></font></div> <div class="NavContent" style="background: #EEEEFF; display: none; font-size: 150%;"> <!-- सूचना खाली आहे Display area is below --> *प्राधान्याने करावयाची कामे #... #... # # # *नित्य कामे #... #... # # # </div></div></div><br /> <!-- दाखवा-लपवा सूचना कोड ६ समाप्त Display area is above --> </div> * हेसुद्धा पाहा [[विकिपीडिया:समाज मुखपृष्ठ/यादी|यादी]], * [[विकिपीडिया:लेख संपादन स्पर्धा/लेखांची यादी]] </div> </div> </div> </div> {{असे हवे}} [[वर्ग:करण्याजोग्या गोष्टी]] ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== या ओळीच्या वरच्या ओळीतल्या संपादन शब्दावर टिचकी द्या आणि उघडलेल्या पानावर आपल्याला ज्या विषयावरचा लेख हवा आहे तो विषय लिहा * [[पर्यावरण]] ** [[पर्यावरण व सार्वजनिक उत्सव]] * [[महानुभाव पंथ]] - भगवान श्री चक्रधर स्वामी सेवा समिती नेरी बु॥ * [[चंद्रपूर जिल्ह्यातील आदिवासी]] * [[आरोग्य#जागतीकीकरण आणि आरोग्य|जागतीकीकरण आणि आरोग्य]] * [[आरोग्य]] * विविध आजारांवर वनौषधींच्या उपयोगासंबधी माहिती असणारे लेख ** [[वनौषधी|वनौषधीं]] * [[पाळीव प्राणी]]'''ठळक मजकूर''' * [[नरसम्मा हिरय्या]] * [[पांडुरंग पोळ]] IAS * [[अहमदनगर जिल्हा]] * [[अहमदनगर]] इतिहास * [[चकाला]] ([[:en:Chakala]]) * [[:वर्ग:भारतामधील निवडणुकी]] [[:en:Elections in India]] * [[आई]] * [[पखाल]] * [[बेरोजगारी]] * [[विधी सल्लागार]] * [[ज्वालामुखी]] * [[स्त्री भृण हत्या]] * [[संगणक अभियांत्रिकी]] * [[औंध, जिल्हा सातारा]] * [[पिसोळ (नांदिन) किल्ला]] * [[महाराष्ट्रातील आदिवासी समाज]] * [[धनंजय कीर]] * [[राज्य ग्रामिण वित्त विकास महामंडळ]] * [[लघू उद्योग]] * [[सिमेंट]] * [[वीट]] * [[राजापूरची गंगा]] * [[स्मिता तळवलकर]] [[: श्रेणी: संगणक फॉरेन्सिक्स]] == जागतिक तापमान वाढ == ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा-->पर्यावरण *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/117.217.56.57|117.217.56.57]] १५:२४, ५ डिसेंबर २०१६ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/117.217.56.57|117.217.56.57]] १५:२४, ५ डिसेंबर २०१६ (IST)}}} == विदर्भ दर्शन == ===विदर्भ दर्शन=== <!--विदर्भातील प्रेक्षणीय स्थळे, अभयारण्ये, किल्ले, प्राचीन मंदिरे इत्यादी गोष्टी या पेज वर बघायला मिळतात. : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[सदस्य:Ganeshbansod|Ganeshbansod]] ([[सदस्य चर्चा:Ganeshbansod|चर्चा]]) २२:२८, २५ फेब्रुवारी २०१७ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[सदस्य:Ganeshbansod|Ganeshbansod]] ([[सदस्य चर्चा:Ganeshbansod|चर्चा]]) २२:२८, २५ फेब्रुवारी २०१७ (IST)}}} == औषधी वनस्पती म्हणी == ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> औषधी वनस्पती म्हणी *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #...हरीतकी खाऊन जायफळाचा कैफ आणु नकोस #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[सदस्य:विलास जगताप|विलास जगताप]] ([[सदस्य चर्चा:विलास जगताप|चर्चा]]) ११:२३, ७ ऑगस्ट २०१७ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[सदस्य:विलास जगताप|विलास जगताप]] ([[सदस्य चर्चा:विलास जगताप|चर्चा]]) ११:२३, ७ ऑगस्ट २०१७ (IST)}}} B == राज्यशास्ञचा प्रकल्प == ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/106.210.182.94|106.210.182.94]] २०:५३, ७ सप्टेंबर २०१७ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/106.210.182.94|106.210.182.94]] २०:५३, ७ सप्टेंबर २०१७ (IST)}}} == शेतकरी समसत् == ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2405:204:94AE:BAA1:377C:AC3B:DA80:76DC|2405:204:94AE:BAA1:377C:AC3B:DA80:76DC]] १८:११, १६ नोव्हेंबर २०१७ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2405:204:94AE:BAA1:377C:AC3B:DA80:76DC|2405:204:94AE:BAA1:377C:AC3B:DA80:76DC]] १८:११, १६ नोव्हेंबर २०१७ (IST)}}} == प्रकल्प विषय एका आठवड्याच्या कालावधीतील बाजारात भाज्यांच्या बदलत्या किमतीची ग्राहकाची असणारी मागणी आकडेवारी गोळा करा = ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2405:204:9183:904:0:0:10E6:D8AC|2405:204:9183:904:0:0:10E6:D8AC]] १२:००, १ डिसेंबर २०१७ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2405:204:9183:904:0:0:10E6:D8AC|2405:204:9183:904:0:0:10E6:D8AC]] १२:००, १ डिसेंबर २०१७ (IST)}}} == जागतिक तापमानात वाढ == ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2405:204:92AB:1E3:0:0:1620:E8A5|2405:204:92AB:1E3:0:0:1620:E8A5]] १९:४१, ११ डिसेंबर २०१७ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2405:204:92AB:1E3:0:0:1620:E8A5|2405:204:92AB:1E3:0:0:1620:E8A5]] १९:४१, ११ डिसेंबर २०१७ (IST)}}} == जागतिकीकरण व आरोग्य == ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/106.210.201.173|106.210.201.173]] ०६:१९, १४ डिसेंबर २०१७ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/106.210.201.173|106.210.201.173]] ०६:१९, १४ डिसेंबर २०१७ (IST)}}} == थोर हुतात्मा == ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2405:204:9703:65DF:0:0:1C8F:40A5|2405:204:9703:65DF:0:0:1C8F:40A5]] २१:३७, ७ मार्च २०१८ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2405:204:9703:65DF:0:0:1C8F:40A5|2405:204:9703:65DF:0:0:1C8F:40A5]] २१:३७, ७ मार्च २०१८ (IST)}}} ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2405:204:9493:76F3:2B2B:8E0A:506A:5B86|2405:204:9493:76F3:2B2B:8E0A:506A:5B86]] २०:१८, २१ ऑगस्ट २०१९ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2405:204:9493:76F3:2B2B:8E0A:506A:5B86|2405:204:9493:76F3:2B2B:8E0A:506A:5B86]] २०:१८, २१ ऑगस्ट २०१९ (IST)}}} ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/106.210.170.238|106.210.170.238]] १७:२२, २३ ऑगस्ट २०१९ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/106.210.170.238|106.210.170.238]] १७:२२, २३ ऑगस्ट २०१९ (IST)}}} ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2405:204:902F:3A45:2DC9:B3BF:AFA8:C865|2405:204:902F:3A45:2DC9:B3BF:AFA8:C865]] ११:५७, २७ सप्टेंबर २०१९ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2405:204:902F:3A45:2DC9:B3BF:AFA8:C865|2405:204:902F:3A45:2DC9:B3BF:AFA8:C865]] ११:५७, २७ सप्टेंबर २०१९ (IST)}}} ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2409:4061:51C:4A7E:F2B1:F7C2:4E16:73A6|2409:4061:51C:4A7E:F2B1:F7C2:4E16:73A6]] ०६:४७, १६ नोव्हेंबर २०१९ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2409:4061:51C:4A7E:F2B1:F7C2:4E16:73A6|2409:4061:51C:4A7E:F2B1:F7C2:4E16:73A6]] ०६:४७, १६ नोव्हेंबर २०१९ (IST)}}} ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[सदस्य:नितीन घाडगे|नितीन घाडगे]] ([[सदस्य चर्चा:नितीन घाडगे|चर्चा]]) १५:१९, २१ नोव्हेंबर २०१९ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[सदस्य:नितीन घाडगे|नितीन घाडगे]] ([[सदस्य चर्चा:नितीन घाडगे|चर्चा]]) १५:१९, २१ नोव्हेंबर २०१९ (IST)}}} == पर्यावरण चळवळीचा इतिहास विषय राज्यशास्त्र == ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/106.77.35.76|106.77.35.76]] १९:५१, २६ नोव्हेंबर २०१९ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/106.77.35.76|106.77.35.76]] १९:५१, २६ नोव्हेंबर २०१९ (IST)}}} == Sakhar karakhanyachi mahiti == ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/106.210.140.233|106.210.140.233]] ०९:४९, १४ डिसेंबर २०१९ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/106.210.140.233|106.210.140.233]] ०९:४९, १४ डिसेंबर २०१९ (IST)}}} ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/49.35.57.45|49.35.57.45]] २०:००, २५ डिसेंबर २०१९ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/49.35.57.45|49.35.57.45]] २०:००, २५ डिसेंबर २०१९ (IST)}}} ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/223.178.150.166|223.178.150.166]] २२:३६, २६ एप्रिल २०२० (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/223.178.150.166|223.178.150.166]] २२:३६, २६ एप्रिल २०२० (IST)}}} ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #...बदलते शिक्षण #...गरीबी <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|अनंत घोलम }}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|अनंत घोलम }} ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[सदस्य:VinayakSMore|VinayakSMore]] ([[सदस्य चर्चा:VinayakSMore|चर्चा]]) १८:५१, २८ जून २०२० (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[सदस्य:VinayakSMore|VinayakSMore]] ([[सदस्य चर्चा:VinayakSMore|चर्चा]]) १८:५१, २८ जून २०२० (IST)}}} ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2401:4900:198D:9A2D:1:2:9ACE:84AE|2401:4900:198D:9A2D:1:2:9ACE:84AE]] १०:४४, २१ ऑक्टोबर २०२० (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2401:4900:198D:9A2D:1:2:9ACE:84AE|2401:4900:198D:9A2D:1:2:9ACE:84AE]] १०:४४, २१ ऑक्टोबर २०२० (IST)}}} == Jadhav pradip == ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2409:4042:2810:61EE:0:0:1E92:50AC|2409:4042:2810:61EE:0:0:1E92:50AC]] ०९:१८, १३ डिसेंबर २०२० (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2409:4042:2810:61EE:0:0:1E92:50AC|2409:4042:2810:61EE:0:0:1E92:50AC]] ०९:१८, १३ डिसेंबर २०२० (IST)}}} ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2401:4900:1B31:7BB1:56D7:A434:2426:82FA|2401:4900:1B31:7BB1:56D7:A434:2426:82FA]] २१:४२, २४ जानेवारी २०२२ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2401:4900:1B31:7BB1:56D7:A434:2426:82FA|2401:4900:1B31:7BB1:56D7:A434:2426:82FA]] २१:४२, २४ जानेवारी २०२२ (IST)}}} == Johance barg == ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2409:4042:D13:17C2:0:0:E7C8:600B|2409:4042:D13:17C2:0:0:E7C8:600B]] १७:१६, २० जुलै २०२२ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2409:4042:D13:17C2:0:0:E7C8:600B|2409:4042:D13:17C2:0:0:E7C8:600B]] १७:१६, २० जुलै २०२२ (IST)}}} kfxnzg1ygwyjd5mzv5r4e3b21p6lmku 2139242 2139235 2022-07-21T10:50:27Z संतोष गोरे 135680 /* Johance barg */ wikitext text/x-wiki <!--दाखवा-लपवा सूचना मथळा कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="padding:0px; border-style: none;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px;"> <div class="NavHead" style="padding-bottom:3px; background: #F8EABA; text-align: centre; padding: 0px;"> <span style="font-size:120%">[[विकिपीडिया:प्रकल्प/करावयाच्या गोष्टींची मध्यवर्ती यादी|'''करावयाच्या गोष्टींची यादी''']] </span>&nbsp;</br>(<small class="editlink noprint plainlinksneverexpand">[{{SERVER}}{{localurl:विकिपीडिया:प्रकल्प/करावयाच्या गोष्टींची मध्यवर्ती यादी|action=edit}} संपादित/अद्ययावत] आणि रचना नेटकी करण्यास साहाय्य करा</small>)</div> <div class="NavContent" style="display: none; text-align: left; padding: 0px;"> <div style="background-color: white; text-align:left;border: 1px solid #c0c090;padding: 5px; margin-top: 5px;"> <!-- दाखवा-लपवा सूचना मथळा कोड समाप्त Display area is above --> <!--दाखवा-लपवा सूचना "हवे असलेले लेख/माहिती विनंत्या" कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px; font-size: 50%;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; text-align: left; border: #3232CD solid 0.5px; -moz-border-radius: 10px; padding: 2px; font-size: 85%;"> <div class="NavHead" style="{{Round corners}}; background: #dcc5fc; text-align: center; padding: 1px; font-size: 160%;"><font face="arial" color="#6B00A8" size="1"><b>१. हवे असलेले लेख/माहिती विनंत्या </b></font></div> <div class="NavContent" style="background: #EEEEFF; display: none; font-size: 150%;"> <!-- सूचना खाली आहे Display area is below --> {{विकिपीडिया:प्रकल्प/हवे असलेले लेख}} <!-- दाखवा-लपवा सूचना कोड "हवे असलेले लेख/माहिती विनंत्या" समाप्त Display area is above --> </div></div></div><br /> <!--दाखवा-लपवा सूचना १ कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px; font-size: 50%;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; text-align: left; border: #3232CD solid 0.5px; -moz-border-radius: 10px; padding: 2px; font-size: 85%;"> <div class="NavHead" style="{{Round corners}}; background: #dcc5fc; text-align: center; padding: 1px; font-size: 160%;"><font face="arial" color="#6B00A8" size="1"><b>१. लेखात आणि मजकुरात भर </b></font></div> <div class="NavContent" style="background: #EEEEFF; display: none; font-size: 150%;"> <!-- सूचना खाली आहे Display area is below --> #[[विकिपीडिया:समाज मुखपृष्ठ/यादी|यादी]]त नसलेल्या नावांची भर टाका. *प्राधान्याने करावयाची कामे #[[:वर्ग:करण्याजोग्या गोष्टी|करण्यासारख्या गोष्टींची मुख्य यादी]] #[[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन|मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशित]] लेखांचे [[विकिपीडिया:शुद्धलेखन|शुद्धलेखन]], [[विकिपीडिया:विकिकरण|विकिकरण]], [[विकिपीडिया:लेख तपासणी आणि सुधारणा प्रकल्प|मूल्यमापन आणि मूल्यांकन]] प्राधान्याने करून हवे असते. #इंग्रजी विकिपीडियावर असलेल्या मराठीभाषक सदस्यांच्या चर्चा पानावर [[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ सदर लेख नामनिर्देशन]] आणि [[#निवड झालेले लेख|निवड झालेले लेख]] माहिती देण्याच्या दृष्टीने, इंग्रजी विकिपीडियावरील [[:en:Template:User interwiki infoboard mr|Template:User interwiki infoboard mr]] या साच्यास अद्ययावत ठेवण्यात आवर्जून हातभार लावावा. # # # *नित्य कामे #... #... # # # <!--दाखवा-लपवा सूचना १.१ कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px; font-size: 50%;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; text-align: left; border: #3232CD solid 0.5px; -moz-border-radius: 10px; padding: 2px; font-size: 85%;"> <div class="NavHead" style="{{Round corners}}; background: #dcc5fc; text-align: center; padding: 1px; font-size: 160%;"><font face="arial" color="#6B00A8" size="1"><b>१.१. सूचना विस्तार</b></font></div> <div class="NavContent" style="background: #EEEEFF; display: none; font-size: 150%;"> <!-- सूचना खाली आहे Display area is below --> स्थानिक नांव नमूद केल्यास ते कोणत्या प्रांतातील/स्थानातील आहे ते कंसात लिहा.(उदाहरण-कोंकण/विदर्भ/मराठवाडा/गडचिरोली/बालाघाट/मध्य प्रदेश/उत्तर प्रदेश/हिमाचल इ.) हे शक्यतोवर कराच. ह्या माहितीचा उपयोग वनस्पतींच्या शास्त्रप्रणीत आंतरराष्ट्रीय माहिती-भांडाराशी जुळवून घेण्यास मदतरूप होईल. शक्य असेल तेथे वनस्पतीचे इतर भारतीय भाषांमधील नावही द्या. </div></div></div><br /> <!-- दाखवा-लपवा सूचना कोड १.१ समाप्त Display area is above --> </div></div></div><br /> <!-- दाखवा-लपवा सूचना कोड १ समाप्त Display area is above --> #अडचण आल्यास-विकिपीडिया मदतचमू आपल्या पाठीशी आहे. <!--'''(pl.delete after reading-'''there are so many naming standards in it to name 'flora'.i think we should accept the 'International Standards'obviously.--> # [[विकिपीडिया:समाज मुखपृष्ठ]] प्रकल्पांतर्गत समन्वयात सहकार्य करा <!--दाखवा-लपवा सूचना २ कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px; font-size: 50%;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; text-align: left; border: #3232CD solid 0.5px; -moz-border-radius: 10px; padding: 2px; font-size: 85%;"> <div class="NavHead" style="{{Round corners}}; background: #dcc5fc; text-align: center; padding: 1px; font-size: 160%;"><font face="arial" color="#6B00A8" size="1"><b>२ विकिकरण</b></font></div> <div class="NavContent" style="background: #EEEEFF; display: none; font-size: 150%;"> <!-- सूचना खाली आहे Display area is below --> *प्राधान्याने करावयाची कामे #... #... # # # *नित्य कामे #... #... # # #<!--('''pl.delete after reading-'''i think we all should prepare the classes(वर्गः .....) pre-hand to avoid confusion and ambigious names and stacking of too many uncatagorised writings.)--> </div></div></div><br /> <!-- दाखवा-लपवा सूचना कोड २ समाप्त Display area is above --> <!--दाखवा-लपवा सुचना ३ कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px; font-size: 50%;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; text-align: left; border: #3232CD solid 0.5px; -moz-border-radius: 10px; padding: 2px; font-size: 85%;"> <div class="NavHead" style="{{Round corners}}; background: #dcc5fc; text-align: center; padding: 1px; font-size: 160%;"><font face="arial" color="#6B00A8" size="1"><b>३[[दालन:वनस्पती]] अद्ययावत करण्याकरिता करावयाची कामे</b></font></div> <div class="NavContent" style="background: #EEEEFF; display: none; font-size: 150%;"> <!-- सूचना खाली आहे Display area is below --> *प्राधान्याने करावयाची कामे #... #... # # # *नित्य कामे #... #... # # # </div></div></div><br /> <!-- दाखवा-लपवा सूचना कोड ३ समाप्त Display area is above --> <!--दाखवा-लपवा सूचना ४ कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px; font-size: 50%;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; text-align: left; border: #3232CD solid 0.5px; -moz-border-radius: 10px; padding: 2px; font-size: 85%;"> <div class="NavHead" style="{{Round corners}}; background: #dcc5fc; text-align: center; padding: 1px; font-size: 160%;"><font face="arial" color="#6B00A8" size="1"><b>४. वनस्पती प्रकल्प अंतर्गत प्रकल्पाची उपपाने अद्ययावत करण्याकरिता करावयाची कामे</b></font></div> <div class="NavContent" style="background: #EEEEFF; display: none; font-size: 150%;"> <!-- सूचना खाली आहे Display area is below --> *प्राधान्याने करावयाची कामे #... #... # # # *नित्य कामे #[[विकिपीडिया:समाज मुखपृष्ठ/प्रकल्प वृत्त]] चे संपादन #... #... # # # </div></div></div><br /> <!-- दाखवा-लपवा सूचना कोड ४ समाप्त Display area is above --> <!--दाखवा-लपवा सुचना ४.१ कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px; font-size: 50%;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; text-align: left; border: #3232CD solid 0.5px; -moz-border-radius: 10px; padding: 2px; font-size: 85%;"> <div class="NavHead" style="{{Round corners}}; background: #dcc5fc; text-align: center; padding: 1px; font-size: 160%;"><font face="arial" color="#6B00A8" size="1"><b>४.१ वनस्पती प्रकल्पातील अंतर्गत तंत्र आणि साचे अद्ययावत करण्याकरिता करावयाची कामे</b></font></div> <div class="NavContent" style="background: #EEEEFF; display: none; font-size: 150%;"> <!-- सूचना खाली आहे Display area is below --> *प्राधान्याने करावयाची कामे #... #... # # # *नित्य कामे #... #... # # # </div></div></div><br /> <!-- दाखवा-लपवा सूचना कोड ४.१ समाप्त Display area is above --> <!--दाखवा-लपवा सुचना ५ कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px; font-size: 50%;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; text-align: left; border: #3232CD solid 0.5px; -moz-border-radius: 10px; padding: 2px; font-size: 85%;"> <div class="NavHead" style="{{Round corners}}; background: #dcc5fc; text-align: center; padding: 1px; font-size: 160%;"><font face="arial" color="#6B00A8" size="1"><b>५. वनस्पती प्रकल्पाच्या यशस्वितेसाठी सदस्यसंख्येत वाढ व्हायला हवी. त्यासाठी आजच्या सदस्यांनी इतरत्र संपर्क करून करावयाची कामे</b></font></div> <div class="NavContent" style="background: #EEEEFF; display: none; font-size: 150%;"> <!-- सूचना खाली आहे Display area is below --> *प्राधान्याने करावयाची कामे #... #... # # # *नित्य कामे #... #... # # # </div></div></div><br /> <!-- दाखवा-लपवा सूचना कोड ५ समाप्त Display area is above --> <!--दाखवा-लपवा सूचना ६ कोड चालू--> <div class="NavFrame" style="border-style: none; padding: 0px; font-size: 50%;"> <div class="NavFrame" style="border-style: none; text-align: left; border: #3232CD solid 0.5px; -moz-border-radius: 10px; padding: 2px; font-size: 85%;"> <div class="NavHead" style="{{Round corners}}; background: #dcc5fc; text-align: center; padding: 1px; font-size: 160%;"><font face="arial" color="#6B00A8" size="1"><b>६. इंटरनेटवर न येणार्‍या त़ज्ज्ञांशी संपर्क करून सामग्रीची, प्रताधिकाराची व लेखाच्या तपासणीची कामे</b></font></div> <div class="NavContent" style="background: #EEEEFF; display: none; font-size: 150%;"> <!-- सूचना खाली आहे Display area is below --> *प्राधान्याने करावयाची कामे #... #... # # # *नित्य कामे #... #... # # # </div></div></div><br /> <!-- दाखवा-लपवा सूचना कोड ६ समाप्त Display area is above --> </div> * हेसुद्धा पाहा [[विकिपीडिया:समाज मुखपृष्ठ/यादी|यादी]], * [[विकिपीडिया:लेख संपादन स्पर्धा/लेखांची यादी]] </div> </div> </div> </div> {{असे हवे}} [[वर्ग:करण्याजोग्या गोष्टी]] ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== या ओळीच्या वरच्या ओळीतल्या संपादन शब्दावर टिचकी द्या आणि उघडलेल्या पानावर आपल्याला ज्या विषयावरचा लेख हवा आहे तो विषय लिहा * [[पर्यावरण]] ** [[पर्यावरण व सार्वजनिक उत्सव]] * [[महानुभाव पंथ]] - भगवान श्री चक्रधर स्वामी सेवा समिती नेरी बु॥ * [[चंद्रपूर जिल्ह्यातील आदिवासी]] * [[आरोग्य#जागतीकीकरण आणि आरोग्य|जागतीकीकरण आणि आरोग्य]] * [[आरोग्य]] * विविध आजारांवर वनौषधींच्या उपयोगासंबधी माहिती असणारे लेख ** [[वनौषधी|वनौषधीं]] * [[पाळीव प्राणी]]'''ठळक मजकूर''' * [[नरसम्मा हिरय्या]] * [[पांडुरंग पोळ]] IAS * [[अहमदनगर जिल्हा]] * [[अहमदनगर]] इतिहास * [[चकाला]] ([[:en:Chakala]]) * [[:वर्ग:भारतामधील निवडणुकी]] [[:en:Elections in India]] * [[आई]] * [[पखाल]] * [[बेरोजगारी]] * [[विधी सल्लागार]] * [[ज्वालामुखी]] * [[स्त्री भृण हत्या]] * [[संगणक अभियांत्रिकी]] * [[औंध, जिल्हा सातारा]] * [[पिसोळ (नांदिन) किल्ला]] * [[महाराष्ट्रातील आदिवासी समाज]] * [[धनंजय कीर]] * [[राज्य ग्रामिण वित्त विकास महामंडळ]] * [[लघू उद्योग]] * [[सिमेंट]] * [[वीट]] * [[राजापूरची गंगा]] * [[स्मिता तळवलकर]] [[: श्रेणी: संगणक फॉरेन्सिक्स]] == जागतिक तापमान वाढ == ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा-->पर्यावरण *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/117.217.56.57|117.217.56.57]] १५:२४, ५ डिसेंबर २०१६ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/117.217.56.57|117.217.56.57]] १५:२४, ५ डिसेंबर २०१६ (IST)}}} == विदर्भ दर्शन == ===विदर्भ दर्शन=== <!--विदर्भातील प्रेक्षणीय स्थळे, अभयारण्ये, किल्ले, प्राचीन मंदिरे इत्यादी गोष्टी या पेज वर बघायला मिळतात. : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[सदस्य:Ganeshbansod|Ganeshbansod]] ([[सदस्य चर्चा:Ganeshbansod|चर्चा]]) २२:२८, २५ फेब्रुवारी २०१७ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[सदस्य:Ganeshbansod|Ganeshbansod]] ([[सदस्य चर्चा:Ganeshbansod|चर्चा]]) २२:२८, २५ फेब्रुवारी २०१७ (IST)}}} == औषधी वनस्पती म्हणी == ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> औषधी वनस्पती म्हणी *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #...हरीतकी खाऊन जायफळाचा कैफ आणु नकोस #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[सदस्य:विलास जगताप|विलास जगताप]] ([[सदस्य चर्चा:विलास जगताप|चर्चा]]) ११:२३, ७ ऑगस्ट २०१७ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[सदस्य:विलास जगताप|विलास जगताप]] ([[सदस्य चर्चा:विलास जगताप|चर्चा]]) ११:२३, ७ ऑगस्ट २०१७ (IST)}}} B == राज्यशास्ञचा प्रकल्प == ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/106.210.182.94|106.210.182.94]] २०:५३, ७ सप्टेंबर २०१७ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/106.210.182.94|106.210.182.94]] २०:५३, ७ सप्टेंबर २०१७ (IST)}}} == शेतकरी समसत् == ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2405:204:94AE:BAA1:377C:AC3B:DA80:76DC|2405:204:94AE:BAA1:377C:AC3B:DA80:76DC]] १८:११, १६ नोव्हेंबर २०१७ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2405:204:94AE:BAA1:377C:AC3B:DA80:76DC|2405:204:94AE:BAA1:377C:AC3B:DA80:76DC]] १८:११, १६ नोव्हेंबर २०१७ (IST)}}} == Johance barg == [[:en:Johannes Barge|Johannes Barge]] ===मला खालील विषयावर माहिती/लेख हवा आहे=== <!--आपल्याला हवा असलेली माहिती किंवा लेख आधीच उपलब्ध आहे का शोधण्याकरिता या संपादन खिडकीच्या वर दिलेले सहाय्य अभ्यासा; इच्छित माहिती लेख मराठी विकिपीडियात सध्या उपलब्ध नाही असे वाटले तर येथे खाली नोंदवा--> *मला हवी असलेली माहिती/मला हवे असलेले नवे लेख : #... #... <!--खालील महिरपी कंसातील तंरंग चिन्हे(~~~~) वगळू नयेत त्या तरंगचिन्हाने आपोआप आपले सदस्य नाव उमटते आणि सहाय्य उपलब्ध करणे सोपे जाते. या खिडकीच्या खाली जतन करणे लिहिले आहे तेथे आवर्जून टिचकी मारून आपले हे लेखन येथे सेव्ह करावे. शंका मांडल्या बद्दल धन्यवाद --> :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2409:4042:D13:17C2:0:0:E7C8:600B|2409:4042:D13:17C2:0:0:E7C8:600B]] १७:१६, २० जुलै २०२२ (IST)}}} <!--तुमच्या विनंतीस इतर सदस्य येथे खाली प्रतिसाद देतील, हेपान खाली 'जतन करा' येथे टिचकी मारून सेव्ह करावयाचे विसरू नका.--> *वरील माहिती, लेख आधीच उपलब्ध असेल किंवा अशी माहिती इतरत्र कुठे ऊपलब्ध होईल याचे मार्गदर्शन येथे करावे : : :धन्यवाद! :माझे सदस्य नाव/टोपण नाव: :{{{1|[[विशेष:योगदान/2409:4042:D13:17C2:0:0:E7C8:600B|2409:4042:D13:17C2:0:0:E7C8:600B]] १७:१६, २० जुलै २०२२ (IST)}}} hu1ao0enupjek8hz3vps43pqrhz4uy1 0 71166 2139141 2091814 2022-07-21T05:09:22Z 2409:4042:2D0F:6A9F:5041:D185:13B3:FE5C wikitext text/x-wiki {{गल्लत|समर्थ रामदास स्वामी}} {{संदर्भहीन लेख}} {{माहितीचौकट हिंदू संत | नाव = श्री स्वामी समर्थ नाशिक) | चित्र = ShriSwamiSamarth.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = श्रीस्वामी समर्थ (अक्कलकोट) | मूळ_पूर्ण_नाव = | जन्म_दिनांक = | जन्म_स्थान = | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = [[अक्कलकोट]] ([[महाराष्ट्र]]) | गुरू = | पंथ = दत्त संप्रदाय | शिष्य = | साहित्यरचना = | भाषा = मराठी | कार्य = महाराष्ट्र व कर्नाटकात दत्त संप्रदायाचा प्रसार | पेशा = | वडील_नाव = | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्नी_नाव = | अपत्ये = | वचन = 'भिऊ नकोस, <br/>मी तुझ्या पाठीशी आहे' | संबंधित_तीर्थक्षेत्रे = अक्कलकोट, गाणगापूर | विशेष = | स्वाक्षरी_चित्र = | तळटिपा = }} '''श्री स्वामी समर्थ''' अर्थात '''अक्कलकोट स्वामी''' (प्रकटकाल : इ.स. १८५६-१८७८)२२ वर्ष आयुष्यात हे इसवी सनाच्या १९ व्या शतकात होऊन गेलेले, [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रातील]] [[अक्कलकोट]]येथे खूप काळ वास्तव्य केलेले[[श्रीपाद वल्लभ]] व [[श्रीनृसिंहसरस्वती]] यांच्या नंतरचे [[दत्त|भगवान श्रीदत्तात्रेयांचे]] ते तिसरे पूर्णावतार अवतार आहेत, अशी मान्यता आहे. गाणगापूरचे श्री नृसिंह सरस्वती हेच नंतर श्रीस्वामी समर्थांच्या रूपाने प्रकट झाले. "मी नृसिंह भान असून श्रीशैलम्‌‍जवळील कर्दळी वनातून आलो आहे" हे स्वामींच्या तोंडचे उद्‌गार ते नृसिंह सरस्वतींचा अवतार असल्याचे सुचवतात. विविध ठिकाणी स्वामी विविध नावांनी वावरले. == जीवन == स्वामी समर्थ हे विद्यमान [[आंध्र प्रदेश|आंध्रप्रदेशातल्या]] [[श्री शैल्यम]] क्षेत्राजवळील [[कर्दळीवन]]ातून प्रकट झाले.<ref>Hanumante, Mukund M. (1999). A Glimpse of Divinity: Shri Swami Samarth Maharaj of Akkalkot. Kenner, USA: Akkalkot Swami Samarth Foundation ISBN 978-0-9669943-0-8</ref> त्यांनी तेथून आसेतुहिमाचल भ्रमण केले. ==स्वामी समर्थ प्रकट दिन== [[इ.स. १८५६]]च्या सुमारास स्वामी समर्थ [[अक्कलकोट]]ास आले. [[मंगळवेढा|मंगळवेढ्याहून]] पहिल्यांदा जेव्हा ते [[अक्कलकोट]] नगरीत प्रवेशले, तेव्हा त्यांनी गावातील खंडोबा मंदिरात मुक्काम केला. तो दिवस चैत्र शुद्ध द्वितीया, शके १७७८, अनल नाम संवत्सरे,रविवार दि. ०६/०४/१८५६ हा होता. ==वासुदेव बळवंत फडके== [[इ.स. १८७५]] सालच्या सुमारास महाराष्ट्रात जेव्हा मोठा दुष्काळ पडला होता, तेव्हा क्रांतिकारक [[वासुदेव बळवंत फडके]] स्वामी समर्थांच्या दर्शनासाठी आले होते, त्या वेळी त्यांनी फडक्यांना '''सध्या लढायची वेळ नाही''' असा सल्ला दिल्याचे सांगितले.{{संदर्भ हवा}} ==महती== ''सबसे बडा गुरू... गुरूसे बडा गुरू का ध्यास... और उससे भी बडे श्री स्वामी समर्थ महाराज... तसेच स्वामी महाराजांनी त्यांच्या भक्तांना अभयदान दिले, भिऊ नकोस मी तुझ्या पाठीशी आहे...! अशा शब्दांंमधे स्वामी समर्थांंची महती वर्णन केली जाते. ==प्रकटनाची पूर्वपीठिका== इ.स. १४५९ मध्ये, माघ वद्य १, शके १३८० या दिवशी<ref>http://balsanskar.com/marathi/lekh/486.html</ref> श्री नृसिंह सरस्वती स्वामी महाराज ह्यांनी [[गाणगापुर]]ास निर्गुण पादुका स्थापन केल्या व त्यानंतर शैल यात्रेचे निमित्त साधून ते [[कर्दळीवन]]ात अदृश्य झाले. ह्या कर्दळी वनात सुमारे ३०० वर्ष महाराजांनी कठोर तपश्चर्या केली. ह्या काळात मुंग्यांनी त्यांच्यावर वारूळ रचले. एके दिवशी उद्धव नावाचा लाकूडतोड्या त्याच [[कर्दळीवन]]ात लाकडे तोडीत असताना त्याच्या हातून कुऱ्हाड निसटली व ती वारुळावर पडली. उद्धवाचे निमित्त साधून स्वामी महाराजांना पुन्हा भक्तांच्या कल्याणासाठी प्रगट व्हायचे होते. कुऱ्हाड वारुळावर पडताच त्यातून रक्ताची धार उडाली व क्षणातच दिव्य प्रकाश पडून उद्धवासमोर एक आजानुबाहू तेजस्वी मूर्ती प्रगट झाली; तेच [[अक्कलकोट]]चे स्वामी समर्थ महाराज होत. . आपल्या हातून ह्या महापुरुषाला जखम झाली ह्या विचाराने उद्धवाला दुःख झाले व भय वाटू लागले; पण भक्तांसाठी माताच असलेल्या महाराजांनी उद्धवाला अभय व आशीर्वाद देऊन गंगातीरी प्रयाण केले. गंगातीरावर भ्रमण करता करता ते कलकत्त्यास गेले व तेथे त्यांनी महाकाली मातेचे दर्शन घेतले. नंतर काशी, प्रयाग असे भ्रमण करीत ते उत्तरेकडून दक्षिणेस आले. ==दीक्षा== श्रीक्षेत्र त्र्यंबकेश्वर येथे त्यांनी शेगावचे श्री गजानन महाराज व शिर्डीचे श्री साई महाराज ह्यांना दीक्षा दिली. त्यानंतर स्वामी पंढरपूर, मोहोळ असे भ्रमण करीत सोलापुरास आले. त्यानंतर मंगळवेढे नामक गावास स्वामींनी काही काळ वास्तव्य केले व तिथल्या भक्तांना विविध स्तरावर मार्गदर्शन केले. भेटेल त्याला आपल्या लीलेने आगळ्यावेगळ्या पद्धतींनी दुःखमुक्त करून कार्यरत केले. ==अक्कलकोट प्रवेश== इसवी सन १८५६ मध्ये स्वामी महाराजांनी अक्कलकोटमध्ये प्रवेश केला व तिथल्या बावीस वर्षांच्या वास्तव्यात अक्कलकोट हे तीर्थक्षेत्र झाले. येथे त्यांनी जगातील अनेक मान्यवरांना मार्गदर्शन केले. ==अवतार कार्य समाप्ती== स्वामींनी अनेकांना कामाला लावून इसवी सन १८७८ मध्ये त्यांचा एक आविष्कार संपविला असे नाटक केले आहे. स्वामी महाराजांचे अवतार कार्य आजही सुरू आहे. स्वामींनी अवतार कार्य संपवलेले नाही. स्वामी समर्थ महाराज आजदेखील भक्तांच्या पाठीशी सतत राहून त्यांना मार्गदर्शन करून कार्यरत करीत आहेत व अनंतकाळपर्यंत करीत राहतील. आज भी श्री स्वामी महाराज जो-जो भेटेल त्याचा उद्धार अनेक मार्गातुन करत आहे. ==स्वामी समर्थ पुण्यतिथी== श्री स्वामी समर्थ महाराज यांनी रविवार दि. ३० एप्रिल १८७८ रोजी (चैत्र वद्य त्रयोदशी, शके १८००, बहुधान्य नाम संवत्सर) अक्कलकोट येथे 'वटवृक्ष समाधी मठ स्थानी' माध्याह्नकाली आपल्या अवतारकार्याची समाप्ती केल्याचे नाटक केले व नंतर श्री स्वामी समर्थ यांना त्यांचे परम शिष्य चोळप्पा यांच्या निवासस्थानाजवळ समाधिस्थ करण्यात आले. त्यानंतर स्वामी महाराज पुन्हा कर्दळी वनात लुप्त झाले... ==महाराजांची काही चरित्रे== # [https://blog.dattaprabodhinee.org/2016/09/shri-swami-samarth.html स्वामी चरित्र सारामृत] (पारायणासाठी पोथी, लेखक - विष्णू बळवंत थोरात) ==चित्रपट== * स्वामी समर्थ यांच्या आयुष्यावर ’देऊळ बंद’ हा चित्रपट २०१५ साली निघाला. त्यात स्वामींची भूमिका [[मोहन जोशी]] यांनी केली होती. चित्रपटाचे दिग्दर्शन [[प्रवीण तरडे]] व प्रणीत कुलकर्णी यांनी केले आहे. * तत्पूर्वी २०१२ साली ’कृपासिंधू श्री स्वामी समर्थ’ ही दूरचित्रवांणी मालिका ’मी मराठी’ या वाहिनीवर आली होती. हिचे प्रसरण शंभराहून अधिक भागांत झाले होते.या मालिकेचे दिग्दर्शक ??? या दोन्हीच्या अगोदर 2004 साली जेष्ठ अभिनेते श्री राहुल सोलापुरकर यांचा भिऊ नकोस मी तुझ्या पाठीशी आहे हा चित्रपट आला होता. २०२०मध्ये कलर्स मराठी वाहिनीवर जय जय स्वामी समर्थ ही मालिका सुरू आहे. स्वामी समर्थच्या जीवनावर आधारित मालिका आहे. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} {{विस्तार}} <br /> {{हिंदू धर्मामधील पंथ आणि संप्रदाय}} [[वर्ग:मराठी संत]] [[वर्ग:हिंदू संत]] [[वर्ग:दत्त संप्रदाय]] o4vlygg28zm733g8cjy2weovwwvj3rb 2139226 2139141 2022-07-21T10:32:31Z संतोष गोरे 135680 [[Special:Contributions/2409:4042:2D0F:6A9F:5041:D185:13B3:FE5C|2409:4042:2D0F:6A9F:5041:D185:13B3:FE5C]] ([[User talk:2409:4042:2D0F:6A9F:5041:D185:13B3:FE5C|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:KiranBOT II|KiranBOT II]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. wikitext text/x-wiki {{गल्लत|समर्थ रामदास स्वामी}} {{संदर्भहीन लेख}} {{माहितीचौकट हिंदू संत | नाव = श्री स्वामी समर्थ (अक्कलकोट) | चित्र = ShriSwamiSamarth.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = श्रीस्वामी समर्थ (अक्कलकोट) | मूळ_पूर्ण_नाव = | जन्म_दिनांक = | जन्म_स्थान = | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = [[अक्कलकोट]] ([[महाराष्ट्र]]) | गुरू = | पंथ = दत्त संप्रदाय | शिष्य = | साहित्यरचना = | भाषा = मराठी | कार्य = महाराष्ट्र व कर्नाटकात दत्त संप्रदायाचा प्रसार | पेशा = | वडील_नाव = | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्नी_नाव = | अपत्ये = | वचन = 'भिऊ नकोस, <br/>मी तुझ्या पाठीशी आहे' | संबंधित_तीर्थक्षेत्रे = अक्कलकोट, गाणगापूर | विशेष = | स्वाक्षरी_चित्र = | तळटिपा = }} '''श्री स्वामी समर्थ''' अर्थात '''अक्कलकोट स्वामी''' (प्रकटकाल : इ.स. १८५६-१८७८)२२ वर्ष आयुष्यात हे इसवी सनाच्या १९ व्या शतकात होऊन गेलेले, [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रातील]] [[अक्कलकोट]]येथे खूप काळ वास्तव्य केलेले[[श्रीपाद वल्लभ]] व [[श्रीनृसिंहसरस्वती]] यांच्या नंतरचे [[दत्त|भगवान श्रीदत्तात्रेयांचे]] ते तिसरे पूर्णावतार अवतार आहेत, अशी मान्यता आहे. गाणगापूरचे श्री नृसिंह सरस्वती हेच नंतर श्रीस्वामी समर्थांच्या रूपाने प्रकट झाले. "मी नृसिंह भान असून श्रीशैलम्‌‍जवळील कर्दळी वनातून आलो आहे" हे स्वामींच्या तोंडचे उद्‌गार ते नृसिंह सरस्वतींचा अवतार असल्याचे सुचवतात. विविध ठिकाणी स्वामी विविध नावांनी वावरले. == जीवन == स्वामी समर्थ हे विद्यमान [[आंध्र प्रदेश|आंध्रप्रदेशातल्या]] [[श्री शैल्यम]] क्षेत्राजवळील [[कर्दळीवन]]ातून प्रकट झाले.<ref>Hanumante, Mukund M. (1999). A Glimpse of Divinity: Shri Swami Samarth Maharaj of Akkalkot. Kenner, USA: Akkalkot Swami Samarth Foundation ISBN 978-0-9669943-0-8</ref> त्यांनी तेथून आसेतुहिमाचल भ्रमण केले. ==स्वामी समर्थ प्रकट दिन== [[इ.स. १८५६]]च्या सुमारास स्वामी समर्थ [[अक्कलकोट]]ास आले. [[मंगळवेढा|मंगळवेढ्याहून]] पहिल्यांदा जेव्हा ते [[अक्कलकोट]] नगरीत प्रवेशले, तेव्हा त्यांनी गावातील खंडोबा मंदिरात मुक्काम केला. तो दिवस चैत्र शुद्ध द्वितीया, शके १७७८, अनल नाम संवत्सरे,रविवार दि. ०६/०४/१८५६ हा होता. ==वासुदेव बळवंत फडके== [[इ.स. १८७५]] सालच्या सुमारास महाराष्ट्रात जेव्हा मोठा दुष्काळ पडला होता, तेव्हा क्रांतिकारक [[वासुदेव बळवंत फडके]] स्वामी समर्थांच्या दर्शनासाठी आले होते, त्या वेळी त्यांनी फडक्यांना '''सध्या लढायची वेळ नाही''' असा सल्ला दिल्याचे सांगितले.{{संदर्भ हवा}} ==महती== ''सबसे बडा गुरू... गुरूसे बडा गुरू का ध्यास... और उससे भी बडे श्री स्वामी समर्थ महाराज... तसेच स्वामी महाराजांनी त्यांच्या भक्तांना अभयदान दिले, भिऊ नकोस मी तुझ्या पाठीशी आहे...! अशा शब्दांंमधे स्वामी समर्थांंची महती वर्णन केली जाते. ==प्रकटनाची पूर्वपीठिका== इ.स. १४५९ मध्ये, माघ वद्य १, शके १३८० या दिवशी<ref>http://balsanskar.com/marathi/lekh/486.html</ref> श्री नृसिंह सरस्वती स्वामी महाराज ह्यांनी [[गाणगापुर]]ास निर्गुण पादुका स्थापन केल्या व त्यानंतर शैल यात्रेचे निमित्त साधून ते [[कर्दळीवन]]ात अदृश्य झाले. ह्या कर्दळी वनात सुमारे ३०० वर्ष महाराजांनी कठोर तपश्चर्या केली. ह्या काळात मुंग्यांनी त्यांच्यावर वारूळ रचले. एके दिवशी उद्धव नावाचा लाकूडतोड्या त्याच [[कर्दळीवन]]ात लाकडे तोडीत असताना त्याच्या हातून कुऱ्हाड निसटली व ती वारुळावर पडली. उद्धवाचे निमित्त साधून स्वामी महाराजांना पुन्हा भक्तांच्या कल्याणासाठी प्रगट व्हायचे होते. कुऱ्हाड वारुळावर पडताच त्यातून रक्ताची धार उडाली व क्षणातच दिव्य प्रकाश पडून उद्धवासमोर एक आजानुबाहू तेजस्वी मूर्ती प्रगट झाली; तेच [[अक्कलकोट]]चे स्वामी समर्थ महाराज होत. . आपल्या हातून ह्या महापुरुषाला जखम झाली ह्या विचाराने उद्धवाला दुःख झाले व भय वाटू लागले; पण भक्तांसाठी माताच असलेल्या महाराजांनी उद्धवाला अभय व आशीर्वाद देऊन गंगातीरी प्रयाण केले. गंगातीरावर भ्रमण करता करता ते कलकत्त्यास गेले व तेथे त्यांनी महाकाली मातेचे दर्शन घेतले. नंतर काशी, प्रयाग असे भ्रमण करीत ते उत्तरेकडून दक्षिणेस आले. ==दीक्षा== श्रीक्षेत्र त्र्यंबकेश्वर येथे त्यांनी शेगावचे श्री गजानन महाराज व शिर्डीचे श्री साई महाराज ह्यांना दीक्षा दिली. त्यानंतर स्वामी पंढरपूर, मोहोळ असे भ्रमण करीत सोलापुरास आले. त्यानंतर मंगळवेढे नामक गावास स्वामींनी काही काळ वास्तव्य केले व तिथल्या भक्तांना विविध स्तरावर मार्गदर्शन केले. भेटेल त्याला आपल्या लीलेने आगळ्यावेगळ्या पद्धतींनी दुःखमुक्त करून कार्यरत केले. ==अक्कलकोट प्रवेश== इसवी सन १८५६ मध्ये स्वामी महाराजांनी अक्कलकोटमध्ये प्रवेश केला व तिथल्या बावीस वर्षांच्या वास्तव्यात अक्कलकोट हे तीर्थक्षेत्र झाले. येथे त्यांनी जगातील अनेक मान्यवरांना मार्गदर्शन केले. ==अवतार कार्य समाप्ती== स्वामींनी अनेकांना कामाला लावून इसवी सन १८७८ मध्ये त्यांचा एक आविष्कार संपविला असे नाटक केले आहे. स्वामी महाराजांचे अवतार कार्य आजही सुरू आहे. स्वामींनी अवतार कार्य संपवलेले नाही. स्वामी समर्थ महाराज आजदेखील भक्तांच्या पाठीशी सतत राहून त्यांना मार्गदर्शन करून कार्यरत करीत आहेत व अनंतकाळपर्यंत करीत राहतील. आज भी श्री स्वामी महाराज जो-जो भेटेल त्याचा उद्धार अनेक मार्गातुन करत आहे. ==स्वामी समर्थ पुण्यतिथी== श्री स्वामी समर्थ महाराज यांनी रविवार दि. ३० एप्रिल १८७८ रोजी (चैत्र वद्य त्रयोदशी, शके १८००, बहुधान्य नाम संवत्सर) अक्कलकोट येथे 'वटवृक्ष समाधी मठ स्थानी' माध्याह्नकाली आपल्या अवतारकार्याची समाप्ती केल्याचे नाटक केले व नंतर श्री स्वामी समर्थ यांना त्यांचे परम शिष्य चोळप्पा यांच्या निवासस्थानाजवळ समाधिस्थ करण्यात आले. त्यानंतर स्वामी महाराज पुन्हा कर्दळी वनात लुप्त झाले... ==महाराजांची काही चरित्रे== # [https://blog.dattaprabodhinee.org/2016/09/shri-swami-samarth.html स्वामी चरित्र सारामृत] (पारायणासाठी पोथी, लेखक - विष्णू बळवंत थोरात) ==चित्रपट== * स्वामी समर्थ यांच्या आयुष्यावर ’देऊळ बंद’ हा चित्रपट २०१५ साली निघाला. त्यात स्वामींची भूमिका [[मोहन जोशी]] यांनी केली होती. चित्रपटाचे दिग्दर्शन [[प्रवीण तरडे]] व प्रणीत कुलकर्णी यांनी केले आहे. * तत्पूर्वी २०१२ साली ’कृपासिंधू श्री स्वामी समर्थ’ ही दूरचित्रवांणी मालिका ’मी मराठी’ या वाहिनीवर आली होती. हिचे प्रसरण शंभराहून अधिक भागांत झाले होते.या मालिकेचे दिग्दर्शक ??? या दोन्हीच्या अगोदर 2004 साली जेष्ठ अभिनेते श्री राहुल सोलापुरकर यांचा भिऊ नकोस मी तुझ्या पाठीशी आहे हा चित्रपट आला होता. २०२०मध्ये कलर्स मराठी वाहिनीवर जय जय स्वामी समर्थ ही मालिका सुरू आहे. स्वामी समर्थच्या जीवनावर आधारित मालिका आहे. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} {{विस्तार}} <br /> {{हिंदू धर्मामधील पंथ आणि संप्रदाय}} [[वर्ग:मराठी संत]] [[वर्ग:हिंदू संत]] [[वर्ग:दत्त संप्रदाय]] 4scmx72sro42hus0nvg6ffh5hp4vukp 0 72846 2139134 2070056 2022-07-21T04:48:26Z Khirid Harshad 138639 wikitext text/x-wiki {| class="toccolours" border="1" cellpadding="4" style="float: right; margin: 0 0 1em 1em; width: 250px; border-collapse: collapse; font-size: 95%;padding:0.1em" |- | colspan="2" style="margin-left: inherit;background:#0000AA; color:white; font-size: 1.5em; text-align:center" | '''मुंबई महानगर क्षेत्र विस्तार''' |- | align="center" colspan="2" | |- |'''[[भारतीय राज्ये आणि प्रदेश|राज्य]]''' | [[महाराष्ट्र]] |- |'''[[भारतीय जिल्हे|जिल्हे]]''' |[[मुंबई शहर जिल्हा]]<br />[[मुंबई उपनगर जिल्हा]]<br />[[ठाणे जिल्हा]]<br />[[रायगड जिल्हा]]<br />[[पालघर जिल्हा]] |- |'''आयुक्त''' | [[रत्नाकर गायकवाड]] |- | style="white-space: nowrap;" | '''[[क्षेत्रफळ]]''' | ४,३५५&nbsp;चौ. किमी |- | style="white-space: nowrap;" | '''[[लोकसंख्या]]''' (२००१ साली) | १७,७०२,७६१ |- | style="white-space: nowrap;" | '''[[घनता]]''' (२००१ साली) | ४,०६५/चौ.किमी |- | style="white-space: nowrap;" |'''टपाल संकेतांक''' |४०० ०xx to ४०० ९xx |- | style="white-space: nowrap;" |'''दूरध्वनी संकेतांक''' |०२२x, ०२५x |- |style="white-space: nowrap;" |'''वाहन संकेतांक''' |MH-०१, MH-०२, MH-०३, MH-०४, MH-०५, MH-०६, MH-४३ |- | style="white-space: nowrap;" | '''[[प्रमाणवेळ]]''' | style="white-space: nowrap;" | [[भारतीय प्रमाणवेळ|IST]] ([[यूटीसी+५:३०]]) |} [[File:Mumbai Metropolitan Region (MMR).png|thumb|Mumbai Metropolitan Region (MMR)]] '''मुंबई महानगर क्षेत्र (MMR)''' [[मुंबई]] महानगर आणि त्याच्या उपनगरांनी मिळून बनलेले आहे. याची उपनगरे गेल्या २० वर्षांत विकसित झालेली आहेत. येथे ९ महानगरपालिका तर ९ नगरपरिषदा आहेत. या पूर्ण क्षेत्रातील योजना, विकास, वाहतूक व कारभार हा [[मुंबई महानगर प्रदेश विकास प्राधिकरण]] (MMRDA) द्वारे पाहिला जातो. या परिसराचे एकूण क्षेत्रफळ ४३५५ वर्ग कि.मी. आणि लोकसंख्या १७,७०२,७६१ आहे. <ref>[http://www.mmrdamumbai.org/basic_information.htm एमएमआरडीए]</ref> हा परिसर [[मुंबई]] शहराशी [[मुंबई उपनगरी रेल्वे]] सेवेने जोडला गेला आहे. {|class="wikitable" !मुंबई महानगर क्षेत्रातील नगरपालिका !लोकसंख्या (२००१) !क्षेत्रफळ (चौ.किमी) !घनता (प्रति&nbsp;चौ.किमी) |- |[[बृहन्मुंबई महानगरपालिका]] || १,२४,६१,७२४ || ४३७.७१ || २७,३६६ |- |[[ठाणे महानगरपालिका]] ||१८,१८,८७२|| १२८.२३ || ९,८४६ |- |[[नवी मुंबई महानगरपालिका]] || ११,२१,३३० || १६३ || ४,३१९ |- |[[कल्याण-डोंबिवली महानगरपालिका]] || १२,४६,३८१ || १३७.१५ || ८,७०२ |- |[[उल्हासनगर महानगरपालिका]] || ४,७३,७३१ || २७.५४ || १६,२०१ |- |[[मीरा-भाईंदर महानगरपालिका]] || ५,२०,३८८ || ८८.७५ || ५,८६३ |- |[[भिवंडी-निजामपूर महानगरपालिका]] || ३,७५,५५९ || २८.३१ || २१,१४९ |- |[[वसई-विरार शहर महानगरपालिका]] || १२,२१,२३३ || || |- |[[पनवेल महानगरपालिका]] || ५,९८,७४१ || || |- |एकूण || १,८२,४१,१६७ || १०१०.६९ ||९३,४४६ |} ;नगर परिषद #[[अलिबाग]] #[[अंबरनाथ]] #[[कर्जत]] #[[खोपोली]] #[[बदलापूर]] #[[माथेरान]] #[[पेण]] #[[उरण]] #[[पालघर]] मुंबई महानगर क्षेत्राच्या अंतर्गत [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रातील]] ५ जिल्हे येतात. # [[मुंबई शहर जिल्हा|मुंबई शहर]] (पूर्ण) # [[मुंबई उपनगर जिल्हा|मुंबई उपनगर]] (पूर्ण) # [[ठाणे जिल्हा|ठाणे]] (अंशतः) # [[पालघर जिल्हा|पालघर]](अंशतः) # [[रायगड जिल्हा|रायगड]] (अंशतः) ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} ==बाह्य दुवे== * [http://www.transformmumbai.com/aboutmmrda.html| मुंबई महानगर प्राधिकरणाच्या संकेतस्थळावरून शहर सारणी] {{साचा:मुंबई महानगर क्षेत्र}} [[वर्ग:मुंबई]] [[वर्ग:भारतातील महानगर क्षेत्र]] k0jglmfl9fc95z8xtkzvr19jbrirlf5 0 73485 2139112 2138768 2022-07-21T02:14:05Z संतोष गोरे 135680 wikitext text/x-wiki [[चित्र:मुंबई महानगर प्रदेश विकास प्राधिकरण.jpg|अल्ट=मुंबई महानगर प्रदेश विकास प्राधिकरण|इवलेसे|मुंबई महानगर प्रदेश विकास प्राधिकरण]][[चित्र:Mumbai Line 1 metro rake.jpg|इवलेसे|एमएमआरडीएची [[मुंबई मेट्रो]].]] '''मुंबई महानगर प्रदेश विकास प्राधिकरण''' (Mumbai Metropolitan Region Development Authority) (लघुरूप : ''एमएमआरडीए'') ही महाराष्ट्र राज्यातील एक सरकारी संस्था आहे. [[मुंबई महानगर क्षेत्र]] याचा पायाभूत सुविधेचा विकास करण्यासाठी जबाबदार आहे.<ref>http://www.mmrdamumbai.org/index.htm मुंबई महानगर प्रदेश विकास प्राधिकरणाचे अधिकृत संकेतस्थळावरून साभार</ref> मुंबई महानगर प्रदेश विकास प्राधिकरणची स्थापना २६ जानेवारी १९७५ रोजी मुंबई महानगर प्रदेश विकास प्राधिकरण कायदा अंर्तगत झाली.१९७४ साली [[महाराष्ट्र राज्य शासन|महाराष्ट्र सरकार]] ने या भागातील समन्वय व योजनाबद्ध कार्यक्रम यासाठी संस्था निर्मितीस चालना दिली. एम एम आर डी ए मध्ये १७ सदस्य आहेत.[[एकनाथ शिंदे]] (जे सध्या महाराष्ट्र राज्याचे मुख्यमंत्री आहेत) हे शहरी विकास कार्यकारीणीचे अध्यक्ष पदी आहेत.<ref>http://www.mmrdamumbai.org/organisation_authority.htm अध्यक्षपद व कार्यकारीणी माहीती</ref> ==प्रकल्प== * मुंबई शहर परिवहन परियोजना * मुंबई शहर विकास परियोजना * भुसारी बाजारपेठ स्थानांतरण * वडाळा ट्रक टर्मिनल * माहिम नेचर पार्क * ''[[मुंबई शहर परिवहन परियोजना]]'' * मुंबई शहर पायाभूत परियोजना * [[मुंबई मेट्रो]] * निर्मल एमएमआर अभियान * [[मुंबई स्कायवॉक प्रकल्प]] * [[मुंबई मोनोरेल]] * सॅटिस ===पूर्ण झालेले प्रकल्प=== *[[पूर्व मुक्त मार्ग]] *[[सहार उन्नत मार्ग]] ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} ==बाह्य दुवे== *[https://mmrda.maharashtra.gov.in/ मुंबई महानगर प्रदेश विकास प्राधिकरणाचे अधिकृत संकेतस्थळ] {{महाराष्ट्र संस्था}} [[वर्ग:मुंबई]] ar521ra32hsax136fu8s8c1kaoxyerl 0 74681 2139113 2138812 2022-07-21T02:17:31Z संतोष गोरे 135680 wikitext text/x-wiki {{बदल}} आडनाव :- दळवी, क्षत्रिय मराठा. वंश :- परमार राजपूत वंश मूळ गादी (राज्य) :- धार, मध्य प्रदेश. अन्य गादी :- लक्ष्मीपूर(लखीमपूर) इतर गाद्या :- पालवणी, सोवेली, दाभोळ, पालगड. अन्य गावे :- '''हंगे''' ,'''सोनेवाडी''', फणसवळे (रत्‍नागिरी ) मुर्शी व तेर्ये (संगमेश्वर), कणगवली (लांजा ), कोकरे (चिपळूण), खेड व मंडणगड तालुक्यातील काही गावे. खेडे , मालेवाडी ( शाहूवाडी) , सातवे तर्फ सावर्डे ( पन्हाळा ) घराणी आहेत. कुलदेव :- महादेव. कुलदेवता :- तुळजाभवानी (तुळजापूर) देवक :- तलवारीची धार किंवा पाच प्रकार पाने (पंचपल्लव) गोत्र :- वशिष्ठ वास्तव्य :- महाराष्ट्र, मध्य प्रदेश व गुजराथ. दळवी हे लोड्रा राजपूत असून, लोडोर्वा (राजस्तान) येथे त्यांचा उगम आहे. परंतु देवराज भाटी या राजपूत योद्याने त्यांचा प्रदेश जिंकला. नंतर सन १०२५ मध्ये मुस्लीमानी त्यांचे राज्य जिंकले त्यामुळे ते दक्षिणेत आले. त्यानी १२ व्या शतकात दळवी हे सद्याचे आडनाव धारण केले व देवगिरीच्या यादवांच्या राज्यात सेनाप्रमुख (दलपति) झाले. त्यांचा गुजराथ राज्यात अंमल होता. यादवांचे राज्य तेराव्या शतकाच्या अखेरीस नष्ट झाल्यावर दळवी बहामनी राज्यात घोडदळाचे प्रमुख झाले. इतिहासप्रसिद्ध जसवंतराव दळवी हे पालवणीचे राजे होते. रत्‍नागिरी जिल्ह्यातील पालवणी गावी त्यांची राजधानी होती. जसवंतराव दळवी व श्रृंगारपूरचे राजेसुर्वे यांचे फार सख्य होते. मुघल कालखंडात त्यांचा अंमल दाभोळ प्रांतावर होता. पालवणी, सोवेली,विन्हेरे, शिसवणे, विन्हेरे (रायगड),ताम्हाणे, फणसवळे, अहिवंतवाडी,ही त्यांची प्रमुख गावे आहेत. दळवी व त्यांचे वंशज छ. शिवाजी महाराजांच्या कालखंडात कोकणातील देशमुख, खोत होते. सुरतेची लूट व अन्य अनेक स्वाऱ्यांमध्ये व शिवाजी महाराजांच्या स्वराज्य मोहिमेत दळवी कुळाने अत्यंत महत्त्वपूर्ण कामगिरी केली होती. सन १६८० ते १७०७ या कालखंडात दळवी सावंतवाडी संस्थानात जहागिरदार होते. बागलाणात दळवी नावाचा एक मोगल सुभेदार होता पण तो वारंवार बंड करून स्वतंत्र बाण्याने राज्य करीत असे म्हणून औरंगजेबाने बागलाण जिंकून दळवी सुभेदाराला सक्तीने मुसलमान बनविले व त्याला दिल्लीचा सैन्य प्रमुख केले. अलीकडील काळात ब्रिगेडिअर जॉन दळवी (बामणोली), कर्नल दळवी (बामणोली - सद्या वास्तव्य देवरूख, मधुकरराव दळवी, सदस्य रत्‍नागिरी कृषि उत्पन्न बाजार समिती, सुधीर दळवी (अभिनेता), शिवाजीराव दळवी (डोंबिवली मराठा समाजाचे संस्थापक मूळचे फणसवळे गावचे व सध्या वास्तव्य वळके तालुका रत्‍नागिरी), इत्यादी दळवी बांधव सुप्रसिद्ध आहेत. तसेच कोल्हापूर जिल्ह्यातील शाहूवाडी तालुक्यातील खेडे व मालेवाडी व पन्हाळा तालुक्यातील सातवेतर्फ सावर्डे याठिकाणी दळवी यांची सरकार घराणी आहे. तिन्ही गावातील या घराण्याचा राजकीय नावलौकिक आहे. दळवी घराणे मूळचे उच्च परमार राजपूत कुळातील असल्याने पवार कुळातील बने, अधटराव(पवार), नाईक निंबाळकर, पटेल सावंत (फोंडा व परिसरातील अनेक गाव) हे सर्व एकाच कुळातील आहेत.दलपति वरून आपल अड़नाव दळवी आहे आणि छत्रपतिंनी आपल्याला दळवी ही उपमा दिली होती. अहमदनगर जिल्ह्यातील हंगे या गावाची पाटीलकी दळवींकडे होती. हंगे या गावामध्ये दळवींची बरीच घरे आहेत.पुढे दळवी बांधव नगर जिल्ह्यात सोनेवाडी, अरणगाव इत्यादी विविध गावांमध्ये स्थाईक झाले. सोनेवाडी गावाची पाटीलकी सुद्धा दळवी घराण्याकडे होती । आजही दळवी पाटलांचा वाडा तिथे पहावयास मिळतो । [[वर्ग:मराठी आडनावे]] 1r1ecb8jznn85loivpbgayzpsizpeyr 0 77973 2139097 747570 2022-07-20T21:18:22Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[श्रीलंकन तमिळ लोक]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[श्रीलंकन तमिळ लोक]] t7s4uotsp429imp4gvynl72d5n15dbd 0 77979 2139098 540126 2022-07-20T21:18:32Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[श्रीलंकन तमिळ लोक]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[श्रीलंकन तमिळ लोक]] t7s4uotsp429imp4gvynl72d5n15dbd 0 85541 2139031 2139015 2022-07-20T12:17:51Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{Infobox royalty|name={{लेखनाव}}|image=Kleopatra-VII.-Altes-Museum-Berlin1.jpg|alt=Photograph of an ancient Roman marble sculpture of Cleopatra VII's head as displayed at the Altes Museum in Berlin|caption=बर्लिन क्लियोपेट्रा ही रोमन शिल्पाकृती. रॉयल डायडेम परिधान केलेले हे शिल्प इ.स.पू. १ल्या शतकाच्या मध्यभागी (तिच्या रोमला भेटींच्या वेळी ४६-४४ इ.स.पू.), इटालियन व्हिलामध्ये सापडले आणि आता जर्मनीच्या संग्रहालयात आहे. {{sfnp|Raia|Sebesta|2017}}{{sfnp|Sabino|Gross-Diaz|2016|}}{{sfnp|Grout|2017b|}}<ref group="note">For further validation about the [[commons:Category:Bust of Cleopatra VII in the Altes Museum Berlin|Berlin Cleopatra]], see {{harvtxt|Pina Polo|2013|pp=184–186}}, {{harvtxt|Roller|2010|pp=54, 174–175}}, {{harvtxt|Jones|2006|p=33}}, and {{harvtxt|Hölbl|2001|p=234}}.</ref>|succession=टोलेमिक राज्याची राणी|reign=इसपू ५१–३० (21&nbsp;years){{sfnp|Burstein|2004|pp=xx–xxiii, 155}}|reign-type=क्लिओपात्राचे राज्य|predecessor=टोलेमी XII आउलेटस|regent={{unbulleted list| टोलेमीXII आउलेटस | टोलेमी थिओस फिलोपेतर १३वा]]| टोलेमी फिलोपेतर १५वा | टोलेमी सिझेरियन १५वा}}|reg-type=सह-शासक|successor=टोलेमी XV सिझेरियन<ref group="note" name="Reign of Caesarion"/>|full name=क्लिओपात्रा थिआ फिलोपेटर ७वी|spouse={{unbulleted list| टोलेमी थिओस फिलोपेटर १३वा | टोलेमी १५वा|मार्क अँटनी]}}|issue={{unbulleted list| सिझेरियन |अलेक्झांडर हेलिओस| क्लिओपात्रा सेलेन दुसरा |टोलेमी फिलाडेल्फस (क्लिओपात्राचा मुलगा)| टोलेमी फिलापेडस Philadelphus}}|dynasty=टोलेम|father=टोलेमी आउलेटस १२वा|mother=कदाचित क्लिओपात्रा ट्रायफेना ६वी <ref group="note" name="cleopatra v or vi" />|birth_date=इसपू ६९|birth_place=अलेक्झांडरिया, टोलेमिक राज्य|death_date=[[Death of Cleopatra|10 August 30&nbsp;BC]] (aged&nbsp;39)<ref group="note" name="date of Cleopatra's death">12 August 30 BC in the later Julian calendar. {{harvtxt|Skeat|1953|pp=98–100}}.</ref>|death_place=अलेक्झांडरिया, रोमकालीन इजिप्त|place of burial=टोम्ब ऑफ अँटनी अँड क्लिओपात्रा<br />(कदाचित इजिप्त)}} '''क्लिओपात्रा फिलोपातोर''' '''७वी''' (इ.स. पूर्व ६९ - १२ ऑगस्ट ३०{{Sfnp|Hölbl|2001|p=231}}) ही [[प्राचीन इजिप्त संस्कृती|इजिप्तच्या]] [[टॉलेमिक साम्राज्य|टॉलेमिक राज्याची]] राणी आणि या राज्याची शेवटची सक्रिय शासक होती. क्लिओपात्रा ही टॉलेमिक राजवंशाचा संस्थापक आणि ग्रीक सेनापती असलेला टॉलेमी सॉटर पहिला तसेच [[अलेक्झांडर द ग्रेट|अलेक्झांडर द ग्रेटची]] यांची वंशज होती. <ref group="note">{{Harvard citation text|Southern|2009|p=43}} writes about [[टोलेमी|Ptolemy I Soter]]: "The Ptolemaic dynasty, of which Cleopatra was the last representative, was founded at the end of the fourth century BC. </ref> तिच्या मृत्यूनंतर इजिप्त हा [[रोमन साम्राज्य|रोमन साम्राज्याचा]] [[इजिप्त (रोमन प्रांत)|एक प्रांत]] बनला. <ref group="note" name="Grant Hellenistic period explanation">{{Harvard citation text|Grant|1972|pp=5–6}} notes that the Hellenistic period, beginning with the reign of Alexander the Great, came to an end with the death of Cleopatra in 30 BC. </ref> क्लिओपात्राची मूळ भाषा कोइन ग्रीक होती आणि इजिप्शियन भाषा शिकणारी ती एकमेव टॉलेमिक शासक होती. <ref group="note" name="languages">The refusal of [[Ptolemaic rulers]] to speak the native language, [[Late Egyptian]], is why [[Ancient Greek]] (i.e. </ref> इ.स.पूर्व ५८ मध्ये क्लिओपात्रा ही तिचे वडील टोलेमी निर्वासित असताना त्यांच्यासोबत रोमला गेली, तेव्हा बेरेनिस ४थी हिने तिच्या वडिलांच्या सिंहासनावर दावा केला. इ.स.पूर्व ५५ मध्ये टॉलेमी हा रोमन लष्करी सहाय्याने इजिप्तला परतला तेव्हा बेरेनिस मारली गेली. इ.स.पू. ५१ मध्ये त्याचा मृत्यू झाला तेव्हा क्लिओपात्रा आणि तिचा भाऊ टॉलेमी १३वा यांच्या संयुक्त राजवटीला सुरुवात झाली, परंतु पुढे मतभेदामुळे त्यांचे खुले गृहयुद्ध झाले. रोमन राजकारणी पोम्पी हा ज्युलियस सीझर (एक रोमन हुकूमशहा) विरुद्ध फार्सलसची लढाई हरल्यानंतर इजिप्तला पळून गेला. पॉम्पी हा टॉलेमी १२व्याचा सहकारी होता, परंतु टॉलेमी १३वा याने त्याच्या दरबारी लोकांच्या आग्रहास्तव सीझर येण्यापूर्वी आणि अलेक्झांड्रियाचा ताबा घेण्यापूर्वी पोम्पीला हल्ला करून मारले. सीझरने नंतर प्रतिस्पर्धी टोलेमी भावंडांशी समेट करण्याचा प्रयत्न केला, परंतु टॉलेमीचे मुख्य सल्लागार असलेल्या पोथीनोस याने सीझरच्या अटी क्लिओपात्राला अनुकूल मानल्या, म्हणून त्याच्या सैन्याने तिला आणि सीझरला राजवाड्याला वेढा घातला. वेढा उठवल्यानंतर लवकरच टॉलेमी १३वा नाईलच्या लढाईत मरण पावला; क्लिओपात्राची सावत्र बहीण आर्सिनो ४थी हिला वेढा घालण्यात तिच्या भूमिकेसाठी हद्दपार केले गेले. सीझरने क्लिओपात्रा आणि तिचा भाऊ टॉलेमी १४वा यांना संयुक्त राज्यकर्ते घोषित केले. सीझरने क्लिओपात्राशी संबंध ठेवल्याने सीझेरियन नावाचा एक मुलगा जन्माला आला. इ.स.पूर्व ४६ आणि ४४ मध्ये क्लिओपात्रा ही क्लायंट क्वीन म्हणून रोमला गेली, जिथे ती सीझरच्या व्हिलामध्ये राहिली. इ.स.पू.४४ मध्ये सीझरच्या आणि (तिच्या आदेशानुसार) टॉलेमी १४व्याच्या हत्येनंतर, तिने तिचा मुलगा सीझेरियन याला सह-शासक घोषित करून टॉलेमी १५वा असे नाव दिले. वेढा उठवल्यानंतर लवकरच टॉलेमी १३वा हा नाईलच्या लढाईत मरण पावला; क्लियोपात्राची सावत्र बहीण आर्सिनो IV हिला अखेरीस वेढा घालण्यात तिच्या भूमिकेसाठी [[इफेसूस|इफिससला]] हद्दपार करण्यात आले. सीझरने क्लियोपात्रा आणि तिचा भाऊ टॉलेमी चौदावा यांना संयुक्त राज्यकर्ते घोषित केले परंतु क्लियोपेट्राशी खाजगी संबंध ठेवले ज्यामुळे त्यांना सीझरियन हा एक मुलगा जन्माला आला. ४६ आणि ४४बीसी मध्ये क्लियोपेट्रा क्लायंट क्वीन म्हणून रोमला गेली, जिथे ती सीझरच्या व्हिलामध्ये राहिली. इ.स.पूर्व ४४ मध्ये सीझर आणि (तिच्या आदेशानुसार) टॉलेमी चौदाव्याच्या हत्येनंतर, तिने सीझेरियन सह-शासक टॉलेमी XV असे नाव दिले. ४३-४२ BC च्या लिबरेटर्सच्या गृहयुद्धात क्लियोपेट्राने सीझरचा नातू आणि वारस असलेल्या [[ऑगस्टस|ऑक्टाव्हियन]], मार्क अँटोनी आणि मार्कस एमिलियस लेपिडस यांनी स्थापन केलेल्या रोमन द्वितीय ट्रायमविरेटची बाजू घेतली. ४१ ईसापूर्व तारसोस येथे त्यांच्या भेटीनंतर राणीचे अँटनीशी प्रेमसंबंध होते. त्याने आर्सिनोला तिच्या विनंतीनुसार फाशी दिली आणि [[पार्थियन साम्राज्य]] व आर्मेनियाच्या राज्यावर केलेल्या आक्रमणांदरम्यान निधी आणि लष्करी मदत या दोन्हीसाठी क्लियोपेट्रावर अधिकाधिक अवलंबून राहिली. अलेक्झांड्रियाच्या देणग्यांनी त्यांची मुले अलेक्झांडर हेलिओस, क्लियोपात्रा सेलेन II आणि टॉलेमी फिलाडेल्फस यांना अँटोनीच्या ट्रिमव्हायरल अधिकाराखाली विविध पूर्वीच्या प्रदेशांवर राज्यकर्ते घोषित केली. ही घटना, त्यांचे लग्न आणि ऑक्टाव्हियनची बहीण ऑक्टाव्हिया मायनर हिच्याशी अँटोनीचा घटस्फोट यामुळे [[रोमन प्रजासत्ताक|रोमन प्रजासत्ताकाचे]] अंतिम युद्ध झाले. ऑक्टाव्हियन प्रचाराच्या युद्धात गुंतले, रोमन सिनेटमधील अँटोनीच्या सहयोगींना 32 ईसापूर्व रोममधून पळून जाण्यास भाग पाडले आणि क्लियोपेट्रावर युद्ध घोषित केले. 31 बीसी ऍक्टियमच्या लढाईत अँटनी आणि क्लियोपात्रा यांच्या नौदल ताफ्याचा पराभव केल्यानंतर, ऑक्टाव्हियनच्या सैन्याने 30 बीसी मध्ये इजिप्तवर आक्रमण केले आणि अँटोनीचा पराभव केला, ज्यामुळे अँटनीची आत्महत्या झाली. जेव्हा क्लियोपेट्राला कळले की ऑक्टाव्हियनने तिला त्याच्या रोमन विजयी मिरवणुकीत आणण्याची योजना आखली आहे, तेव्हा तिने विष प्राशन करून आत्महत्या केली. परंतु तिचे सर्पदंशाने निधन झाले होते, असा लोकप्रिय गैरसमज आहे. क्लियोपेट्राचा वारसा प्राचीन आणि आधुनिक कलाकृतींमध्ये टिकून आहे. रोमन इतिहासलेखन आणि लॅटिन कवितांनी या राणीबद्दल सामान्यतः टीकात्मक दृष्टिकोन निर्माण केला, जो नंतरच्या मध्ययुगीन आणि प्रबोधन साहित्यात पसरला. व्हिज्युअल आर्ट्समध्ये तिच्या प्राचीन चित्रणांमध्ये रोमन प्रतिमा, चित्रे आणि शिल्पे, कॅमिओ कोरीव काम आणि काच, टॉलेमिक आणि रोमन नाणे आणि रिलिफ्स यांचा समावेश होतो. प्रबोधन आणि बारोक कलांमध्ये ती [[ऑपेरा]], चित्रे, कविता, शिल्पकला आणि नाट्य नाटकांसह अनेक कलाकृतींचा विषय होती. व्हिक्टोरियन काळापासून ती इजिप्‍टोमॅनियाची पॉप कल्चर आयकॉन बनली आहे. तसेच आधुनिक काळात क्लियोपात्रा ही अप्लायड आणि ललित कला, बर्लेस्क व्यंगचित्र, हॉलीवूड चित्रपट आणि व्यावसायिक उत्पादनांसाठी ब्रँड प्रतिमांमध्ये दिसत आली आहे. == इतिहास == [[इ.स.पू. ६९]] मध्ये जन्मलेली क्लिओपात्रा [[बारावा टॉलेमी|बाराव्या टॉलेमीची]] कन्या होती. या टॉलेमीचा पूर्वज [[पहिला टॉलेमी]] हा [[अलेक्झांडर द ग्रेट]] याच्या सैन्यात सेनानी होता. हा मॅसोडेनियन सेनानी अलेक्झांडरच्या मृत्यूनंतर [[इजिप्त]]चा पहिला टॉलेमी राजा झाला. या राजघराण्याने भाऊ-बहिणींमधील लग्नाची पद्धत वंशशुद्धीच्या कल्पनेने उचलली होती. क्लिओपात्राच्या जन्माच्या वेळी इजिप्त हे अतिशय श्रीमंत राज्य होते. परंतु हे राज्य राजकीयदृष्ट्या अस्थिर असल्यामुळे व शेजारच्या [[रोमन साम्राज्य|रोमन साम्राज्यापुढे]] आपला टिकाव लागणार नाही म्हणून क्लिओपात्राच्या बापाने करार करून [[जुलियस सीझर|सीझर]] आणि पॉंपेईकडून आपला इजिप्तवर राजा म्हणून असलेला अधिकार मान्य करून घेतला होता. याबदल्यात रोमनांनी टॉलेमीकडून प्रचंड रक्कम घेतली. ही रक्कम टॉलेमीने रोमन धनकोंकडून कर्जाऊ घेऊन दिली. या प्रचंड रकमेची परतफेड करणे अवघड होते त्यामुळे त्याच्या राज्यातील नागरिकांना त्याचे हे कृत्य पसंत नसल्याने राज्यात अंतर्गत बंडाळी माजली. या परिस्थितीतच [[इ.स.पू. ५१]] मध्ये टॉलेमीचा मृत्यू झाला. त्याच्या मृत्यूनंतर त्याची १८ वर्षीय कन्या क्लिओपात्रा आणि तिचा धाकटा १० वर्षाचा भाऊ [[तेरावा टॉलेमी]] संयुक्तपणे राज्यावर आले. या राजघराण्यातील परंपरेनुसार हा तिचा धाकटा भाऊ तेरावा टॉलेमी क्लिओपात्राचा नवरा होता. तो आपल्याच हाताखालील एका सेवकाच्या आहारी जाऊन त्याच्या हातातील बाहुले बनला होता. क्लिओपात्राला दूर करून राज्य हातात घेण्याच्या त्यांच्या योजना चालू होत्या. [[रोम]]मध्येही त्याचवेळी सीझर सत्तेवर आला होता. रोमची तिजोरी रिकामी होती त्यासाठी सीझरला इजिप्तकडून वसूली करणे गरजेचे होते म्हणून सीझर [[अलेक्झांड्रिया, इजिप्त|अलेक्झांड्रिया]]ला आला. राज्यातील अंतर्गत बंडाळी आणि भावाची/नवऱ्याची कारस्थाने यातून मार्ग काढण्यासाठी क्लिओपात्राने सीझरची मदत घेतली. यानंतर क्लिओपात्राचे सीझरशी अत्यंत सलोख्याचे संबंध असले तरी रोमविषयी तिच्या मनात भीती होतीच. सीझरच्या खुनाच्या वेळी क्लिओपात्रा रोममध्येच होती. सीझरचे खूनी आणि त्याचे मित्रही या खुनासाठी क्लिओपात्राची मदत मागत होते. तिची सत्ता आणि राज्याचे स्वतंत्र असणे याचा विचार करून तिने त्यावेळी ॲंटोनीला मदत केली. नौका पुरविल्या. पैसा दिला. त्यामुळे साहजिकच क्लिओपात्रा आणि ॲंटोनी यांच्यातही सलोख्याचे संबंध निर्माण झाले. == मृत्यू == क्लिओपात्राचा मृत्यू कशामुळे झाला याचे गूढ अजूनही कायम आहे. मात्र तिने स्वतःच सर्पदंश करून घेऊन आत्महत्या केली असे मानले जाते. क्लिओपात्राचा समकालीन ग्रीक इतिहासकार स्ट्राबो याने आपल्या जिओग्राफीका या पुस्तकातही असाच उल्लेख केलेला आहे. यात तो म्हणतो एक तर क्लिओपात्राने विषारी द्रव्य सेवन केल्याने तिचा मृत्य झाला अथवा तिने स्वतःच्या [[वक्ष|वक्षावर]] सर्पदंश करवून घेतला. हा उपलब्ध स्रोत सर्वात जुना असून व क्लिओपात्राच्या मृत्यूसमयी स्ट्राबो अलेक्झांड्रिीयातच असल्याने हा स्रोत ग्राह्य मानला जातो. या घटनेनंतर साठ वर्षांनी मार्क्स व्हेलिअस पॅटरक्यूलस या [[:वर्ग:रोमन इतिहासकार|रोमन इतिहासकाराने]] कॉम्पेटीशन ऑफ रोमन हिस्ट्री या ग्रंथात व या घटनेच्या १५० वर्षानंतर फ्लोरस या रोमन इतिहासकारानेच लिहिलेल्या एपिटोम ऑफ रोमन हिस्ट्री या ग्रंथातही क्लिओपात्राने सर्पदंश करवून घेऊन [[आत्महत्या]] केल्याचे उल्लेख आहेत. क्लिओपात्राच्या मृत्यूनंतर १३० वर्षांनी [[:वर्ग:ग्रीक इतिहासकार|ग्रीक इतिहासकार]] [[प्लुटार्क]] आपल्या लाईफ ऑफ ॲंटोनी मध्ये म्हणतो की, ऑक्टोव्हिअन क्लिओपात्राला शोधण्यात यशस्वी झाला होता आणि त्याने आपल्या सैनिकांना क्लिओपात्राला आत्महत्या करण्यापासून बाजूला करण्याचे आदेशही दिले होते कारण [[रोम]]ला परत गेल्यावर होणाऱ्या विजयी मिरवणूकीत नेऊन त्याला क्लिओपात्राला अपमानित करायचे होते. पण ज्यावेळेस सैनिक तिच्यापर्यंत गेले त्यावेळी क्लिओपात्रा मरून पडली होती व तिच्याजवळ तिच्या दोन दासी आणि अंजीराच्या टोपलीत एक सर्प होता. [[शेक्सपिअर]]नेही आपल्या ॲंटोनी ॲन्ड किलओपात्रा या नाटकात क्लिओपात्राच्या मृत्यूची हीच प्रतिमा कायम ठेवली आहे. अलीकडच्या काळात [[इ.स. २०१०]] मध्ये [[जर्मन]] इतिहासकार ख्रिस्तोफर शाफर याने म्हटले आहे की, क्लिओपात्राचा मृत्यू सर्पदंशाने न होता तो विषारी द्रव्याच्या सेवनाने झालेला आहे. यासाठी त्याने अनेक ऐतिहासिक पुराव्यांची व विषतज्‍ज्ञांची मदत घेतली. तो म्हणतो ज्या सर्पाच्या दंशाने क्लिओपात्राचा मृत्यू झाला असे म्हटले जाते त्या सर्पाच्या (इजिप्शिअन कोब्रा) दंशाने झटपट आणि विनावेदना मृत्यू येऊ शकत नाही. या सर्पाच्या दंशाने मृ्त्यू येण्यापूर्वी हळूहळू शरीराचे एकक अवयव सुरुवातीला डोळ्यापासून निकामी होऊ लागतात. शाफर आणि विषतज्‍ज्ञ डायट्रीच मेब्स यांनी क्लिओपात्राचा मृत्यू हेमलॉक, वोल्फ्सबेन आणि ओपिअम या विषारी द्रव्याच्या सेवनाने झाल्याचे म्हटले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://articles.cnn.com/2010-06-30/world/cleopatra.suicide_1_cleopatra-snake-cobra?_s=PM:WORLD | title = पॉइझन, नॉट स्नेक किल्ड क्लिओपात्रा | भाषा = इंग्रजी }}</ref> == चिरस्थान == क्लिओपात्राच्या मृत्यूनंतर तिने घेतलेल्या चिरविश्रांतीचे ठिकाण शोधण्याचे आत्तापर्यंत अनेकांनी प्रयत्‍न केले आहेत. प्रसिद्ध इजिप्शियन पुरातत्त्वज्ञ डॉ. झही हवास आणि [[डॉमिनिकन प्रजासत्ताक|डॉमिनीकन रिपब्लिक]]ची पुरातत्त्वज्ञ डॉ. कॅथलिन मार्टीनेझ यांनी अलिक्झांड्रियाच्या पश्चिमेला ५० किलोमीटर अंतरावर असणाऱ्या तापोसिरीस मॅग्ना या मंदिरातच ॲंटोनी आणि क्लिओपात्राची चिरविश्रांतीस्थाने आहेत असा दावा केला आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://news.nationalgeographic.com/news/2009/04/photogalleries/cleopatra-tomb-pictures/ | title = क्लिओपात्राज टॉम्ब साईट डिस्कव्हर्ड | भाषा = इंग्रजी | दिनांक =२० एप्रिल, २००९ | प्रकाशक =नॅशनल जिओग्राफिक | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> प्लुटार्कने उल्लेख केल्याप्रमाणे ॲंटोनी आणि क्लिओपात्राची दफने जवळजवळच आहेत या मतांचा त्यांनी आधार घेतला. हे तापोसिरीस मॅग्ना मंदिर ओरीसिस या देवतेचे असून तिला राक्षसाने मारून तिचे चौदा तुकडे इजिप्तच्या भूमीत फेकून दिले होते. हे ओरीसिसचे चौदा तुकडे जिथे जिथे पडले त्या त्या ठिकाणी इजिप्तमध्ये ही ओरीसिसची मंदिरे आहेत. त्यापैकीच तापोसिरीस मॅग्ना हे एक आहे. या मंदिराचे उत्खनन करतेवेळी डॉ. झही आणि मार्टिनेझ यांना त्या ठिकाणी अलेक्झांडर द ग्रेट याचे एक नाणे आणि क्लिओपात्राच्या चेहऱ्याचा मुखवटा सापडला आणि त्यावरून हे मंदिर चौथ्या टॉलेमीच्या काळात २००० वर्षांपूर्वी बांधले गेले असल्याचे त्यांनी सिद्ध केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://news.bbc.co.uk/2/hi/8000978.stm | title = डिग मे रिव्हील क्लिओपात्राज टॉम्ब | भाषा = इंग्रजी | दिनांक =१५ एप्रिल, २००९ | प्रकाशक =[[बी.बी.सी.|बीबीसी न्यूज]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> या पुरातत्त्ववेत्त्यांनी रडारचा वापर करून या मंदिरात खाली २५ ते ३० मीटर खोलीवर तीन ठिकाणे शोधली. त्यांपैकी एका ठिकाणी क्लिओपात्राचे दफन झालेले असू शकते अशी शक्यता वर्तवली आहे. == इतर == * क्लिओपात्रा आपल्या सौंदर्य रक्षणासाठी गाढवीच्या दुधाने आंघोळ करीत असे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://tarunbharat.net/ftp/e-paper/2011-10-04/mpage3_20111004.htm | title = रूपवतींच्या सौंदर्याचे हे आहे रहस्य | भाषा = मराठी | दिनांक =४ ऑक्टोबर, २०११ | प्रकाशक =[[तरूण भारत]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}{{मृत दुवा}}</ref> * क्लिओपात्रा कारमाइन बीटल्सपासून बनवलेला लाल रंग ओठांचे सौंदर्य खुलविण्यासाठी वापरीत असे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=173909:2011-08-01-16-02-18&catid=61:2009-07-20-04-02-48&Itemid=74 | title = अर्थवेध:लिपस्टिक | भाषा = मराठी | दिनांक =२ ऑगस्ट, २०११ | प्रकाशक =[[लोकसत्ता]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}{{मृत दुवा}}</ref> * आस्प जातीच्या सर्पाच्या दंशाने चटकन मृत्यू येतो याची खात्री करून घेण्यासाठी क्लिओपात्रा राणीने प्रथम तिच्या गुलामांवर प्रयोग केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://www.marathivishwakosh.in/index.php?option=com_content&view=article&id=4539%3A2010-11-15-06-28-12&catid=2&Itemid=3 | title = आमापन, जैव (मराठी विश्वकोश, खंड २) | भाषा = मराठी | दिनांक = | प्रकाशक =[[महाराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळ]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> == वंशावळ == {{वंशावली/प्रारंभ}} {{वंशावली | |PTOLEMY5|~|y|~|CLEO1|PTOLEMY5=पाचवा टॉलेमी, एपिफेन्स|CLEO1=इजिप्तची पहिली क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | |,|-|^|-|-|-|v|-|-|-|-|.}} {{वंशावली | | |PTOLEMY8|7| |PTOLEMY6|~|y|~|CLEO2|PTOLEMY8=आठवा टॉलेमी, फिस्कॉन|PTOLEMY6=सहावा टॉलेमी फिलोपेटर|CLEO2=इजिप्तची दुसरी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | | | |:| | | | | |!}} {{वंशावली | | | | | |L|~|~|y|~|CLEO3|CLEO3=इजिप्तची तिसरी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | |,|-|-|-|v|-|^|-|-|-|v|-|-|-|-|-|.| }} {{वंशावली |PTOLEMY10|7| |CLEOSELENE|~|y|~|PTOLEMY9|~|y|~|CLEO4|PTOLEMY10=दहावा टॉलेमी|CLEOSELENE=पहिली क्लिओपात्रा सेलेनी|PTOLEMY9=दहावा टॉलेमी, लाथायरॉस|CLEO4=इजिप्तची चौथी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | |:| | | | | |!| | | | | |!}} {{वंशावली | | | |L|~|~|y|~|BERENICE3| | |F|PTOLEMY12|BERENICE3=इजिप्तची तिसरी बेरेनाईस|PTOLEMY12=बारावा टॉलेमी, आउलेट्स}} {{वंशावली | | | | | | |!| | | | | | |:}} {{वंशावली | | | | | |CLEO5|~|~|y|~|~|J|CLEO5=इजिप्तची पाचवी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | | | | | | | |CLEO7|CLEO7='''क्लिओपात्रा'''}} {{वंशावली/अंत}} ==क्लिओपात्रावरील पुस्तके== * क्लिओपात्रा (कादंवरी, सन २०२०पर्यंत ७ आवृत्त्या, लेखक [[संजय सोनवणी]]) * क्लिओपात्रा (व्यक्तिचित्रण, लेखिका - अलका रोडे) == क्लियोपेट्रावर आधारित चित्रपट आणि टीव्ही मालिकांची यादी == * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९०८ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९१३ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९५९ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९७२ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (1974 टीव्ही नाटक) * अँटनी आणि क्लियोपात्रा (२०१५ चित्रपट) * बीबीसी टेलिव्हिजन शेक्सपियर * क्लियोपेट्रा (१९१७ चित्रपट) * क्लियोपेट्रा (1934 चित्रपट) * क्लियोपात्रा (१९६३ चित्रपट) * क्लियोपेट्रा (1970 चित्रपट) * क्लियोपेट्राचा दुसरा पती * कन्नकी (चित्रपट) * रेड नोटीस * झुल्फिकार (चित्रपट) == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} <references group="note" /> == बाह्यदुवे == * {{इन आउर टाईम|क्लिओपात्रा|b00w7clj|Cleopatra}} [[वर्ग:इजिप्तचा इतिहास]] hlz4gsgco923p6xuti2583bzycurbmt 2139034 2139031 2022-07-20T12:37:14Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{Infobox royalty|name={{लेखनाव}}|image=Kleopatra-VII.-Altes-Museum-Berlin1.jpg|alt=Photograph of an ancient Roman marble sculpture of Cleopatra VII's head as displayed at the Altes Museum in Berlin|caption=बर्लिन क्लियोपेट्रा ही रोमन शिल्पाकृती. रॉयल डायडेम परिधान केलेले हे शिल्प इ.स.पू. १ल्या शतकाच्या मध्यभागी (तिच्या रोमला भेटींच्या वेळी ४६-४४ इ.स.पू.), इटालियन व्हिलामध्ये सापडले आणि आता जर्मनीच्या संग्रहालयात आहे. {{sfnp|Raia|Sebesta|2017}}{{sfnp|Sabino|Gross-Diaz|2016|}}{{sfnp|Grout|2017b|}}<ref group="note">For further validation about the [[commons:Category:Bust of Cleopatra VII in the Altes Museum Berlin|Berlin Cleopatra]], see {{harvtxt|Pina Polo|2013|pp=184–186}}, {{harvtxt|Roller|2010|pp=54, 174–175}}, {{harvtxt|Jones|2006|p=33}}, and {{harvtxt|Hölbl|2001|p=234}}.</ref>|succession=टोलेमिक राज्याची राणी|reign=इसपू ५१–३० (21&nbsp;years){{sfnp|Burstein|2004|pp=xx–xxiii, 155}}|reign-type=क्लिओपात्राचे राज्य|predecessor=टोलेमी XII आउलेटस|regent={{unbulleted list| टोलेमीXII आउलेटस | टोलेमी थिओस फिलोपेतर १३वा]]| टोलेमी फिलोपेतर १५वा | टोलेमी सिझेरियन १५वा}}|reg-type=सह-शासक|successor=टोलेमी XV सिझेरियन<ref group="note" name="Reign of Caesarion"/>|full name=क्लिओपात्रा थिआ फिलोपेटर ७वी|spouse={{unbulleted list| टोलेमी थिओस फिलोपेटर १३वा | टोलेमी १५वा|मार्क अँटनी]}}|issue={{unbulleted list| सिझेरियन |अलेक्झांडर हेलिओस| क्लिओपात्रा सेलेन दुसरा |टोलेमी फिलाडेल्फस (क्लिओपात्राचा मुलगा)| टोलेमी फिलापेडस Philadelphus}}|dynasty=टोलेम|father=टोलेमी आउलेटस १२वा|mother=कदाचित क्लिओपात्रा ट्रायफेना ६वी <ref group="note" name="cleopatra v or vi" />|birth_date=इसपू ६९|birth_place=अलेक्झांडरिया, टोलेमिक राज्य|death_date=[[Death of Cleopatra|10 August 30&nbsp;BC]] (aged&nbsp;39)<ref group="note" name="date of Cleopatra's death">12 August 30 BC in the later Julian calendar. {{harvtxt|Skeat|1953|pp=98–100}}.</ref>|death_place=अलेक्झांडरिया, रोमकालीन इजिप्त|place of burial=टोम्ब ऑफ अँटनी अँड क्लिओपात्रा<br />(कदाचित इजिप्त)}} '''क्लिओपात्रा फिलोपातोर''' '''७वी''' (इ.स. पूर्व ६९ - १२ ऑगस्ट ३०{{Sfnp|Hölbl|2001|p=231}}) ही [[प्राचीन इजिप्त संस्कृती|इजिप्तच्या]] [[टॉलेमिक साम्राज्य|टॉलेमिक राज्याची]] राणी आणि या राज्याची शेवटची सक्रिय शासक होती. क्लिओपात्रा ही टॉलेमिक राजवंशाचा संस्थापक आणि ग्रीक सेनापती असलेला टॉलेमी सॉटर पहिला तसेच [[अलेक्झांडर द ग्रेट|अलेक्झांडर द ग्रेटची]] यांची वंशज होती. <ref group="note">{{Harvard citation text|Southern|2009|p=43}} writes about [[टोलेमी|Ptolemy I Soter]]: "The Ptolemaic dynasty, of which Cleopatra was the last representative, was founded at the end of the fourth century BC. </ref> तिच्या मृत्यूनंतर इजिप्त हा [[रोमन साम्राज्य|रोमन साम्राज्याचा]] [[इजिप्त (रोमन प्रांत)|एक प्रांत]] बनला. <ref group="note" name="Grant Hellenistic period explanation">{{Harvard citation text|Grant|1972|pp=5–6}} notes that the Hellenistic period, beginning with the reign of Alexander the Great, came to an end with the death of Cleopatra in 30 BC. </ref> क्लिओपात्राची मूळ भाषा कोइन ग्रीक होती आणि इजिप्शियन भाषा शिकणारी ती एकमेव टॉलेमिक शासक होती. <ref group="note" name="languages">The refusal of [[Ptolemaic rulers]] to speak the native language, [[Late Egyptian]], is why [[Ancient Greek]] (i.e. </ref> इ.स.पूर्व ५८ मध्ये क्लिओपात्रा ही तिचे वडील टोलेमी निर्वासित असताना त्यांच्यासोबत रोमला गेली, तेव्हा बेरेनिस ४थी हिने तिच्या वडिलांच्या सिंहासनावर दावा केला. इ.स.पूर्व ५५ मध्ये टॉलेमी हा रोमन लष्करी सहाय्याने इजिप्तला परतला तेव्हा बेरेनिस मारली गेली. इ.स.पू. ५१ मध्ये त्याचा मृत्यू झाला तेव्हा क्लिओपात्रा आणि तिचा भाऊ टॉलेमी १३वा यांच्या संयुक्त राजवटीला सुरुवात झाली, परंतु पुढे मतभेदामुळे त्यांचे खुले गृहयुद्ध झाले. रोमन राजकारणी पोम्पी हा ज्युलियस सीझर (एक रोमन हुकूमशहा) विरुद्ध फार्सलसची लढाई हरल्यानंतर इजिप्तला पळून गेला. पॉम्पी हा टॉलेमी १२व्याचा सहकारी होता, परंतु टॉलेमी १३वा याने त्याच्या दरबारी लोकांच्या आग्रहास्तव सीझर येण्यापूर्वी आणि अलेक्झांड्रियाचा ताबा घेण्यापूर्वी पोम्पीला हल्ला करून मारले. सीझरने नंतर प्रतिस्पर्धी टोलेमी भावंडांशी समेट करण्याचा प्रयत्न केला, परंतु टॉलेमीचे मुख्य सल्लागार असलेल्या पोथीनोस याने सीझरच्या अटी क्लिओपात्राला अनुकूल मानल्या, म्हणून त्याच्या सैन्याने तिला आणि सीझरला राजवाड्याला वेढा घातला. वेढा उठवल्यानंतर लवकरच टॉलेमी १३वा नाईलच्या लढाईत मरण पावला; क्लिओपात्राची सावत्र बहीण आर्सिनो ४थी हिला वेढा घालण्यात तिच्या भूमिकेसाठी हद्दपार केले गेले. सीझरने क्लिओपात्रा आणि तिचा भाऊ टॉलेमी १४वा यांना संयुक्त राज्यकर्ते घोषित केले. सीझरने क्लिओपात्राशी संबंध ठेवल्याने सीझेरियन नावाचा एक मुलगा जन्माला आला. इ.स.पूर्व ४६ आणि ४४ मध्ये क्लिओपात्रा ही क्लायंट क्वीन म्हणून रोमला गेली, जिथे ती सीझरच्या व्हिलामध्ये राहिली. इ.स.पू.४४ मध्ये सीझरच्या आणि (तिच्या आदेशानुसार) टॉलेमी १४व्याच्या हत्येनंतर, तिने तिचा मुलगा सीझेरियन याला सह-शासक घोषित करून टॉलेमी १५वा असे नाव दिले. इ.स.पूर्व ४३-४२ च्या लिबरेटर्सच्या गृहयुद्धात क्लिओपात्राने सीझरचा नातू आणि वारस असलेल्या ऑक्टाव्हियन, मार्क अँटोनी आणि मार्कस एमिलियस लेपिडस यांनी स्थापन केलेल्या द्वितीय रोमन ट्रायमविरेटची बाजू घेतली. इ.स.पूर्व ४१ तारसोस येथे त्यांच्या भेटीनंतर राणीचे अँटनीशी प्रेमसंबंध होते. त्याने आर्सिनोला तिच्या विनंतीनुसार फाशी दिली आणि पार्थियन साम्राज्य व आर्मेनियाच्या साम्राज्यावर केलेल्या आक्रमणांदरम्यान निधी आणि लष्करी मदत या दोन्हींसाठी तो क्लिओपात्रावर अधिकाधिक अवलंबून राहिला. अलेक्झांड्रियाच्या देणग्यांनी त्यांची मुले अलेक्झांडर हेलिओस, क्लियोपात्रा सेलेन दुसरी आणि टॉलेमी फिलाडेल्फस यांना अँटोनीच्या अधिकाराखालीद विविध प्रदेशांवर राज्यकर्ते म्हणून घोषित केले. ही घटना, त्यांचे लग्न आणि ऑक्टाव्हियनची बहीण ऑक्टाव्हिया मायनर हिच्याशी अँटोनीचा घटस्फोट यांमुळे रोमन साम्राज्याचे अंतिम युद्ध सुरू झाले. ऑक्टाव्हियन युद्धात गुंतला आणि रोमन सिनेटमधील अँटोनीच्या सहकाऱ्यांना इ.स.पूर्व ३२ मध्ये रोममधून पळून जाण्यास भाग पाडले आणि त्याने क्लिओपात्राविरुद्ध युद्ध घोषित केले. इ.स.पू ३१ मध्ये ऍक्टियमच्या लढाईत अँटनी आणि क्लिओपात्रा यांच्या नौदल ताफ्याचा पराभव केल्यानंतर, ऑक्टाव्हियनच्या सैन्याने इ.स.पू. ३० मध्ये इजिप्तवर आक्रमण करून अँटनीचा पराभव केला. त्यानंतर अँटनीने आत्महत्या केली. जेव्हा क्लिओपात्राला समजले की, ऑक्टाव्हियनने तिला रोमन विजयी मिरवणुकीत आणण्याची योजना आखली आहे, तेव्हा तिने विष प्राशन करून आत्महत्या केली. परंतु तिचे सर्पदंशाने निधन झाले होते, असा लोकप्रिय गैरसमज आहे. क्लियोपेट्राचा वारसा प्राचीन आणि आधुनिक कलाकृतींमध्ये टिकून आहे. रोमन इतिहासलेखन आणि लॅटिन कवितांनी या राणीबद्दल सामान्यतः टीकात्मक दृष्टिकोन निर्माण केला, जो नंतरच्या मध्ययुगीन आणि प्रबोधन साहित्यात पसरला. व्हिज्युअल आर्ट्समध्ये तिच्या प्राचीन चित्रणांमध्ये रोमन प्रतिमा, चित्रे आणि शिल्पे, कॅमिओ कोरीव काम आणि काच, टॉलेमिक आणि रोमन नाणे आणि रिलिफ्स यांचा समावेश होतो. प्रबोधन आणि बारोक कलांमध्ये ती [[ऑपेरा]], चित्रे, कविता, शिल्पकला आणि नाट्य नाटकांसह अनेक कलाकृतींचा विषय होती. व्हिक्टोरियन काळापासून ती इजिप्‍टोमॅनियाची पॉप कल्चर आयकॉन बनली आहे. तसेच आधुनिक काळात क्लियोपात्रा ही अप्लायड आणि ललित कला, बर्लेस्क व्यंगचित्र, हॉलीवूड चित्रपट आणि व्यावसायिक उत्पादनांसाठी ब्रँड प्रतिमांमध्ये दिसत आली आहे. == इतिहास == [[इ.स.पू. ६९]] मध्ये जन्मलेली क्लिओपात्रा [[बारावा टॉलेमी|बाराव्या टॉलेमीची]] कन्या होती. या टॉलेमीचा पूर्वज [[पहिला टॉलेमी]] हा [[अलेक्झांडर द ग्रेट]] याच्या सैन्यात सेनानी होता. हा मॅसोडेनियन सेनानी अलेक्झांडरच्या मृत्यूनंतर [[इजिप्त]]चा पहिला टॉलेमी राजा झाला. या राजघराण्याने भाऊ-बहिणींमधील लग्नाची पद्धत वंशशुद्धीच्या कल्पनेने उचलली होती. क्लिओपात्राच्या जन्माच्या वेळी इजिप्त हे अतिशय श्रीमंत राज्य होते. परंतु हे राज्य राजकीयदृष्ट्या अस्थिर असल्यामुळे व शेजारच्या [[रोमन साम्राज्य|रोमन साम्राज्यापुढे]] आपला टिकाव लागणार नाही म्हणून क्लिओपात्राच्या बापाने करार करून [[जुलियस सीझर|सीझर]] आणि पॉंपेईकडून आपला इजिप्तवर राजा म्हणून असलेला अधिकार मान्य करून घेतला होता. याबदल्यात रोमनांनी टॉलेमीकडून प्रचंड रक्कम घेतली. ही रक्कम टॉलेमीने रोमन धनकोंकडून कर्जाऊ घेऊन दिली. या प्रचंड रकमेची परतफेड करणे अवघड होते त्यामुळे त्याच्या राज्यातील नागरिकांना त्याचे हे कृत्य पसंत नसल्याने राज्यात अंतर्गत बंडाळी माजली. या परिस्थितीतच [[इ.स.पू. ५१]] मध्ये टॉलेमीचा मृत्यू झाला. त्याच्या मृत्यूनंतर त्याची १८ वर्षीय कन्या क्लिओपात्रा आणि तिचा धाकटा १० वर्षाचा भाऊ [[तेरावा टॉलेमी]] संयुक्तपणे राज्यावर आले. या राजघराण्यातील परंपरेनुसार हा तिचा धाकटा भाऊ तेरावा टॉलेमी क्लिओपात्राचा नवरा होता. तो आपल्याच हाताखालील एका सेवकाच्या आहारी जाऊन त्याच्या हातातील बाहुले बनला होता. क्लिओपात्राला दूर करून राज्य हातात घेण्याच्या त्यांच्या योजना चालू होत्या. [[रोम]]मध्येही त्याचवेळी सीझर सत्तेवर आला होता. रोमची तिजोरी रिकामी होती त्यासाठी सीझरला इजिप्तकडून वसूली करणे गरजेचे होते म्हणून सीझर [[अलेक्झांड्रिया, इजिप्त|अलेक्झांड्रिया]]ला आला. राज्यातील अंतर्गत बंडाळी आणि भावाची/नवऱ्याची कारस्थाने यातून मार्ग काढण्यासाठी क्लिओपात्राने सीझरची मदत घेतली. यानंतर क्लिओपात्राचे सीझरशी अत्यंत सलोख्याचे संबंध असले तरी रोमविषयी तिच्या मनात भीती होतीच. सीझरच्या खुनाच्या वेळी क्लिओपात्रा रोममध्येच होती. सीझरचे खूनी आणि त्याचे मित्रही या खुनासाठी क्लिओपात्राची मदत मागत होते. तिची सत्ता आणि राज्याचे स्वतंत्र असणे याचा विचार करून तिने त्यावेळी ॲंटोनीला मदत केली. नौका पुरविल्या. पैसा दिला. त्यामुळे साहजिकच क्लिओपात्रा आणि ॲंटोनी यांच्यातही सलोख्याचे संबंध निर्माण झाले. == मृत्यू == क्लिओपात्राचा मृत्यू कशामुळे झाला याचे गूढ अजूनही कायम आहे. मात्र तिने स्वतःच सर्पदंश करून घेऊन आत्महत्या केली असे मानले जाते. क्लिओपात्राचा समकालीन ग्रीक इतिहासकार स्ट्राबो याने आपल्या जिओग्राफीका या पुस्तकातही असाच उल्लेख केलेला आहे. यात तो म्हणतो एक तर क्लिओपात्राने विषारी द्रव्य सेवन केल्याने तिचा मृत्य झाला अथवा तिने स्वतःच्या [[वक्ष|वक्षावर]] सर्पदंश करवून घेतला. हा उपलब्ध स्रोत सर्वात जुना असून व क्लिओपात्राच्या मृत्यूसमयी स्ट्राबो अलेक्झांड्रिीयातच असल्याने हा स्रोत ग्राह्य मानला जातो. या घटनेनंतर साठ वर्षांनी मार्क्स व्हेलिअस पॅटरक्यूलस या [[:वर्ग:रोमन इतिहासकार|रोमन इतिहासकाराने]] कॉम्पेटीशन ऑफ रोमन हिस्ट्री या ग्रंथात व या घटनेच्या १५० वर्षानंतर फ्लोरस या रोमन इतिहासकारानेच लिहिलेल्या एपिटोम ऑफ रोमन हिस्ट्री या ग्रंथातही क्लिओपात्राने सर्पदंश करवून घेऊन [[आत्महत्या]] केल्याचे उल्लेख आहेत. क्लिओपात्राच्या मृत्यूनंतर १३० वर्षांनी [[:वर्ग:ग्रीक इतिहासकार|ग्रीक इतिहासकार]] [[प्लुटार्क]] आपल्या लाईफ ऑफ ॲंटोनी मध्ये म्हणतो की, ऑक्टोव्हिअन क्लिओपात्राला शोधण्यात यशस्वी झाला होता आणि त्याने आपल्या सैनिकांना क्लिओपात्राला आत्महत्या करण्यापासून बाजूला करण्याचे आदेशही दिले होते कारण [[रोम]]ला परत गेल्यावर होणाऱ्या विजयी मिरवणूकीत नेऊन त्याला क्लिओपात्राला अपमानित करायचे होते. पण ज्यावेळेस सैनिक तिच्यापर्यंत गेले त्यावेळी क्लिओपात्रा मरून पडली होती व तिच्याजवळ तिच्या दोन दासी आणि अंजीराच्या टोपलीत एक सर्प होता. [[शेक्सपिअर]]नेही आपल्या ॲंटोनी ॲन्ड किलओपात्रा या नाटकात क्लिओपात्राच्या मृत्यूची हीच प्रतिमा कायम ठेवली आहे. अलीकडच्या काळात [[इ.स. २०१०]] मध्ये [[जर्मन]] इतिहासकार ख्रिस्तोफर शाफर याने म्हटले आहे की, क्लिओपात्राचा मृत्यू सर्पदंशाने न होता तो विषारी द्रव्याच्या सेवनाने झालेला आहे. यासाठी त्याने अनेक ऐतिहासिक पुराव्यांची व विषतज्‍ज्ञांची मदत घेतली. तो म्हणतो ज्या सर्पाच्या दंशाने क्लिओपात्राचा मृत्यू झाला असे म्हटले जाते त्या सर्पाच्या (इजिप्शिअन कोब्रा) दंशाने झटपट आणि विनावेदना मृत्यू येऊ शकत नाही. या सर्पाच्या दंशाने मृ्त्यू येण्यापूर्वी हळूहळू शरीराचे एकक अवयव सुरुवातीला डोळ्यापासून निकामी होऊ लागतात. शाफर आणि विषतज्‍ज्ञ डायट्रीच मेब्स यांनी क्लिओपात्राचा मृत्यू हेमलॉक, वोल्फ्सबेन आणि ओपिअम या विषारी द्रव्याच्या सेवनाने झाल्याचे म्हटले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://articles.cnn.com/2010-06-30/world/cleopatra.suicide_1_cleopatra-snake-cobra?_s=PM:WORLD | title = पॉइझन, नॉट स्नेक किल्ड क्लिओपात्रा | भाषा = इंग्रजी }}</ref> == चिरस्थान == क्लिओपात्राच्या मृत्यूनंतर तिने घेतलेल्या चिरविश्रांतीचे ठिकाण शोधण्याचे आत्तापर्यंत अनेकांनी प्रयत्‍न केले आहेत. प्रसिद्ध इजिप्शियन पुरातत्त्वज्ञ डॉ. झही हवास आणि [[डॉमिनिकन प्रजासत्ताक|डॉमिनीकन रिपब्लिक]]ची पुरातत्त्वज्ञ डॉ. कॅथलिन मार्टीनेझ यांनी अलिक्झांड्रियाच्या पश्चिमेला ५० किलोमीटर अंतरावर असणाऱ्या तापोसिरीस मॅग्ना या मंदिरातच ॲंटोनी आणि क्लिओपात्राची चिरविश्रांतीस्थाने आहेत असा दावा केला आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://news.nationalgeographic.com/news/2009/04/photogalleries/cleopatra-tomb-pictures/ | title = क्लिओपात्राज टॉम्ब साईट डिस्कव्हर्ड | भाषा = इंग्रजी | दिनांक =२० एप्रिल, २००९ | प्रकाशक =नॅशनल जिओग्राफिक | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> प्लुटार्कने उल्लेख केल्याप्रमाणे ॲंटोनी आणि क्लिओपात्राची दफने जवळजवळच आहेत या मतांचा त्यांनी आधार घेतला. हे तापोसिरीस मॅग्ना मंदिर ओरीसिस या देवतेचे असून तिला राक्षसाने मारून तिचे चौदा तुकडे इजिप्तच्या भूमीत फेकून दिले होते. हे ओरीसिसचे चौदा तुकडे जिथे जिथे पडले त्या त्या ठिकाणी इजिप्तमध्ये ही ओरीसिसची मंदिरे आहेत. त्यापैकीच तापोसिरीस मॅग्ना हे एक आहे. या मंदिराचे उत्खनन करतेवेळी डॉ. झही आणि मार्टिनेझ यांना त्या ठिकाणी अलेक्झांडर द ग्रेट याचे एक नाणे आणि क्लिओपात्राच्या चेहऱ्याचा मुखवटा सापडला आणि त्यावरून हे मंदिर चौथ्या टॉलेमीच्या काळात २००० वर्षांपूर्वी बांधले गेले असल्याचे त्यांनी सिद्ध केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://news.bbc.co.uk/2/hi/8000978.stm | title = डिग मे रिव्हील क्लिओपात्राज टॉम्ब | भाषा = इंग्रजी | दिनांक =१५ एप्रिल, २००९ | प्रकाशक =[[बी.बी.सी.|बीबीसी न्यूज]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> या पुरातत्त्ववेत्त्यांनी रडारचा वापर करून या मंदिरात खाली २५ ते ३० मीटर खोलीवर तीन ठिकाणे शोधली. त्यांपैकी एका ठिकाणी क्लिओपात्राचे दफन झालेले असू शकते अशी शक्यता वर्तवली आहे. == इतर == * क्लिओपात्रा आपल्या सौंदर्य रक्षणासाठी गाढवीच्या दुधाने आंघोळ करीत असे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://tarunbharat.net/ftp/e-paper/2011-10-04/mpage3_20111004.htm | title = रूपवतींच्या सौंदर्याचे हे आहे रहस्य | भाषा = मराठी | दिनांक =४ ऑक्टोबर, २०११ | प्रकाशक =[[तरूण भारत]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}{{मृत दुवा}}</ref> * क्लिओपात्रा कारमाइन बीटल्सपासून बनवलेला लाल रंग ओठांचे सौंदर्य खुलविण्यासाठी वापरीत असे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=173909:2011-08-01-16-02-18&catid=61:2009-07-20-04-02-48&Itemid=74 | title = अर्थवेध:लिपस्टिक | भाषा = मराठी | दिनांक =२ ऑगस्ट, २०११ | प्रकाशक =[[लोकसत्ता]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}{{मृत दुवा}}</ref> * आस्प जातीच्या सर्पाच्या दंशाने चटकन मृत्यू येतो याची खात्री करून घेण्यासाठी क्लिओपात्रा राणीने प्रथम तिच्या गुलामांवर प्रयोग केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://www.marathivishwakosh.in/index.php?option=com_content&view=article&id=4539%3A2010-11-15-06-28-12&catid=2&Itemid=3 | title = आमापन, जैव (मराठी विश्वकोश, खंड २) | भाषा = मराठी | दिनांक = | प्रकाशक =[[महाराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळ]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> == वंशावळ == {{वंशावली/प्रारंभ}} {{वंशावली | |PTOLEMY5|~|y|~|CLEO1|PTOLEMY5=पाचवा टॉलेमी, एपिफेन्स|CLEO1=इजिप्तची पहिली क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | |,|-|^|-|-|-|v|-|-|-|-|.}} {{वंशावली | | |PTOLEMY8|7| |PTOLEMY6|~|y|~|CLEO2|PTOLEMY8=आठवा टॉलेमी, फिस्कॉन|PTOLEMY6=सहावा टॉलेमी फिलोपेटर|CLEO2=इजिप्तची दुसरी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | | | |:| | | | | |!}} {{वंशावली | | | | | |L|~|~|y|~|CLEO3|CLEO3=इजिप्तची तिसरी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | |,|-|-|-|v|-|^|-|-|-|v|-|-|-|-|-|.| }} {{वंशावली |PTOLEMY10|7| |CLEOSELENE|~|y|~|PTOLEMY9|~|y|~|CLEO4|PTOLEMY10=दहावा टॉलेमी|CLEOSELENE=पहिली क्लिओपात्रा सेलेनी|PTOLEMY9=दहावा टॉलेमी, लाथायरॉस|CLEO4=इजिप्तची चौथी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | |:| | | | | |!| | | | | |!}} {{वंशावली | | | |L|~|~|y|~|BERENICE3| | |F|PTOLEMY12|BERENICE3=इजिप्तची तिसरी बेरेनाईस|PTOLEMY12=बारावा टॉलेमी, आउलेट्स}} {{वंशावली | | | | | | |!| | | | | | |:}} {{वंशावली | | | | | |CLEO5|~|~|y|~|~|J|CLEO5=इजिप्तची पाचवी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | | | | | | | |CLEO7|CLEO7='''क्लिओपात्रा'''}} {{वंशावली/अंत}} ==क्लिओपात्रावरील पुस्तके== * क्लिओपात्रा (कादंवरी, सन २०२०पर्यंत ७ आवृत्त्या, लेखक [[संजय सोनवणी]]) * क्लिओपात्रा (व्यक्तिचित्रण, लेखिका - अलका रोडे) == क्लियोपेट्रावर आधारित चित्रपट आणि टीव्ही मालिकांची यादी == * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९०८ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९१३ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९५९ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९७२ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (1974 टीव्ही नाटक) * अँटनी आणि क्लियोपात्रा (२०१५ चित्रपट) * बीबीसी टेलिव्हिजन शेक्सपियर * क्लियोपेट्रा (१९१७ चित्रपट) * क्लियोपेट्रा (1934 चित्रपट) * क्लियोपात्रा (१९६३ चित्रपट) * क्लियोपेट्रा (1970 चित्रपट) * क्लियोपेट्राचा दुसरा पती * कन्नकी (चित्रपट) * रेड नोटीस * झुल्फिकार (चित्रपट) == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} <references group="note" /> == बाह्यदुवे == * {{इन आउर टाईम|क्लिओपात्रा|b00w7clj|Cleopatra}} [[वर्ग:इजिप्तचा इतिहास]] f4h91n74extarufc1esh9v49alnefqo 2139037 2139034 2022-07-20T12:43:16Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{Infobox royalty|name={{लेखनाव}}|image=Kleopatra-VII.-Altes-Museum-Berlin1.jpg|alt=Photograph of an ancient Roman marble sculpture of Cleopatra VII's head as displayed at the Altes Museum in Berlin|caption=बर्लिन क्लियोपेट्रा ही रोमन शिल्पाकृती. रॉयल डायडेम परिधान केलेले हे शिल्प इ.स.पू. १ल्या शतकाच्या मध्यभागी (तिच्या रोमला भेटींच्या वेळी ४६-४४ इ.स.पू.), इटालियन व्हिलामध्ये सापडले आणि आता जर्मनीच्या संग्रहालयात आहे. {{sfnp|Raia|Sebesta|2017}}{{sfnp|Sabino|Gross-Diaz|2016|}}{{sfnp|Grout|2017b|}}<ref group="note">For further validation about the [[commons:Category:Bust of Cleopatra VII in the Altes Museum Berlin|Berlin Cleopatra]], see {{harvtxt|Pina Polo|2013|pp=184–186}}, {{harvtxt|Roller|2010|pp=54, 174–175}}, {{harvtxt|Jones|2006|p=33}}, and {{harvtxt|Hölbl|2001|p=234}}.</ref>|succession=टोलेमिक राज्याची राणी|reign=इसपू ५१–३० (21&nbsp;years){{sfnp|Burstein|2004|pp=xx–xxiii, 155}}|reign-type=क्लिओपात्राचे राज्य|predecessor=टोलेमी XII आउलेटस|regent={{unbulleted list| टोलेमीXII आउलेटस | टोलेमी थिओस फिलोपेतर १३वा]]| टोलेमी फिलोपेतर १५वा | टोलेमी सिझेरियन १५वा}}|reg-type=सह-शासक|successor=टोलेमी XV सिझेरियन<ref group="note" name="Reign of Caesarion"/>|full name=क्लिओपात्रा थिआ फिलोपेटर ७वी|spouse={{unbulleted list| टोलेमी थिओस फिलोपेटर १३वा | टोलेमी १५वा|मार्क अँटनी]}}|issue={{unbulleted list| सिझेरियन |अलेक्झांडर हेलिओस| क्लिओपात्रा सेलेन दुसरा |टोलेमी फिलाडेल्फस (क्लिओपात्राचा मुलगा)| टोलेमी फिलापेडस Philadelphus}}|dynasty=टोलेम|father=टोलेमी आउलेटस १२वा|mother=कदाचित क्लिओपात्रा ट्रायफेना ६वी <ref group="note" name="cleopatra v or vi" />|birth_date=इसपू ६९|birth_place=अलेक्झांडरिया, टोलेमिक राज्य|death_date=[[Death of Cleopatra|10 August 30&nbsp;BC]] (aged&nbsp;39)<ref group="note" name="date of Cleopatra's death">12 August 30 BC in the later Julian calendar. {{harvtxt|Skeat|1953|pp=98–100}}.</ref>|death_place=अलेक्झांडरिया, रोमकालीन इजिप्त|place of burial=टोम्ब ऑफ अँटनी अँड क्लिओपात्रा<br />(कदाचित इजिप्त)}} '''क्लिओपात्रा फिलोपातोर''' '''७वी''' (इ.स. पूर्व ६९ - १२ ऑगस्ट ३०{{Sfnp|Hölbl|2001|p=231}}) ही [[प्राचीन इजिप्त संस्कृती|इजिप्तच्या]] [[टॉलेमिक साम्राज्य|टॉलेमिक राज्याची]] राणी आणि या राज्याची शेवटची सक्रिय शासक होती. क्लिओपात्रा ही टॉलेमिक राजवंशाचा संस्थापक आणि [[ग्रीक]] सेनापती असलेला टॉलेमी सॉटर पहिला तसेच [[अलेक्झांडर द ग्रेट|अलेक्झांडर द ग्रेटची]] यांची वंशज होती. <ref group="note">{{Harvard citation text|Southern|2009|p=43}} writes about [[टोलेमी|Ptolemy I Soter]]: "The Ptolemaic dynasty, of which Cleopatra was the last representative, was founded at the end of the fourth century BC. </ref> तिच्या मृत्यूनंतर [[इजिप्त]] हा [[रोमन साम्राज्य|रोमन साम्राज्याचा]] [[इजिप्त (रोमन प्रांत)|एक प्रांत]] बनला. <ref group="note" name="Grant Hellenistic period explanation">{{Harvard citation text|Grant|1972|pp=5–6}} notes that the Hellenistic period, beginning with the reign of Alexander the Great, came to an end with the death of Cleopatra in 30 BC. </ref> क्लिओपात्राची मूळ भाषा कोइन ग्रीक होती आणि इजिप्शियन भाषा शिकणारी ती एकमेव टॉलेमिक शासक होती. <ref group="note" name="languages">The refusal of [[Ptolemaic rulers]] to speak the native language, [[Late Egyptian]], is why [[Ancient Greek]] (i.e. </ref> इ.स.पूर्व ५८ मध्ये क्लिओपात्रा ही तिचे वडील [[टोलेमी]] निर्वासित असताना त्यांच्यासोबत [[रोम]]<nowiki/>ला गेली, तेव्हा बेरेनिस ४थी हिने तिच्या वडिलांच्या सिंहासनावर दावा केला. इ.स.पूर्व ५५ मध्ये टॉलेमी हा रोमन लष्करी सहाय्याने [[इजिप्त]]<nowiki/>ला परतला तेव्हा बेरेनिस मारली गेली. इ.स.पू. ५१ मध्ये त्याचा मृत्यू झाला तेव्हा क्लिओपात्रा आणि तिचा भाऊ टॉलेमी १३वा यांच्या संयुक्त राजवटीला सुरुवात झाली, परंतु पुढे मतभेदामुळे त्यांचे खुले गृहयुद्ध झाले. [[रोमन साम्राज्य|रोमन]] राजकारणी पोम्पी हा [[ज्युलियस सीझर]] (एक रोमन [[हुकुमशाही|हुकूमशहा]]) विरुद्ध फार्सलसची लढाई हरल्यानंतर इजिप्तला पळून गेला. पॉम्पी हा टॉलेमी १२व्याचा सहकारी होता, परंतु टॉलेमी १३वा याने त्याच्या दरबारी लोकांच्या आग्रहास्तव सीझर येण्यापूर्वी आणि [[अलेक्झांड्रिया]]<nowiki/>चा ताबा घेण्यापूर्वी पोम्पीला हल्ला करून मारले. सीझरने नंतर प्रतिस्पर्धी टोलेमी भावंडांशी समेट करण्याचा प्रयत्न केला, परंतु टॉलेमीचे मुख्य सल्लागार असलेल्या पोथीनोस याने सीझरच्या अटी क्लिओपात्राला अनुकूल मानल्या, म्हणून त्याच्या सैन्याने तिला आणि सीझरला राजवाड्याला वेढा घातला. वेढा उठवल्यानंतर लवकरच टॉलेमी १३वा हा [[नाईल]]<nowiki/>च्या लढाईत मरण पावला; क्लिओपात्राची सावत्र बहीण आर्सिनो ४थी हिला वेढा घालण्यात तिच्या भूमिकेसाठी हद्दपार केले गेले. सीझरने क्लिओपात्रा आणि तिचा भाऊ टॉलेमी १४वा यांना संयुक्त राज्यकर्ते घोषित केले. सीझरने क्लिओपात्राशी संबंध ठेवल्याने सीझेरियन नावाचा एक मुलगा जन्माला आला. इ.स.पूर्व ४६ आणि ४४ मध्ये क्लिओपात्रा ही क्लायंट क्वीन म्हणून [[रोम]]<nowiki/>ला गेली, जिथे ती सीझरच्या व्हिलामध्ये राहिली. इ.स.पू.४४ मध्ये सीझरच्या आणि (तिच्या आदेशानुसार) टॉलेमी १४व्याच्या हत्येनंतर, तिने तिचा मुलगा सीझेरियन याला सह-शासक घोषित करून टॉलेमी १५वा असे नाव दिले. इ.स.पूर्व ४३-४२ च्या लिबरेटर्सच्या गृहयुद्धात क्लिओपात्राने सीझरचा नातू आणि वारस असलेल्या ऑक्टाव्हियन, मार्क अँटोनी आणि मार्कस एमिलियस लेपिडस यांनी स्थापन केलेल्या द्वितीय रोमन ट्रायमविरेटची बाजू घेतली. इ.स.पूर्व ४१ तारसोस येथे त्यांच्या भेटीनंतर राणीचे अँटनीशी प्रेमसंबंध होते. त्याने आर्सिनोला तिच्या विनंतीनुसार [[फाशी]] दिली आणि पार्थियन साम्राज्य व आर्मेनियाच्या साम्राज्यावर केलेल्या आक्रमणांदरम्यान निधी आणि लष्करी मदत या दोन्हींसाठी तो क्लिओपात्रावर अधिकाधिक अवलंबून राहिला. अलेक्झांड्रियाच्या देणग्यांनी त्यांची मुले अलेक्झांडर हेलिओस, क्लियोपात्रा सेलेन दुसरी आणि टॉलेमी फिलाडेल्फस यांना अँटोनीच्या अधिकाराखालीद विविध प्रदेशांवर राज्यकर्ते म्हणून घोषित केले. ही घटना, त्यांचे लग्न आणि ऑक्टाव्हियनची बहीण ऑक्टाव्हिया मायनर हिच्याशी अँटोनीचा घटस्फोट यांमुळे रोमन साम्राज्याचे अंतिम युद्ध सुरू झाले. ऑक्टाव्हियन युद्धात गुंतला आणि रोमन सिनेटमधील अँटोनीच्या सहकाऱ्यांना इ.स.पूर्व ३२ मध्ये रोममधून पळून जाण्यास भाग पाडले आणि त्याने क्लिओपात्राविरुद्ध युद्ध घोषित केले. इ.स.पू ३१ मध्ये ऍक्टियमच्या लढाईत अँटनी आणि क्लिओपात्रा यांच्या नौदल ताफ्याचा पराभव केल्यानंतर, ऑक्टाव्हियनच्या सैन्याने इ.स.पू. ३० मध्ये इजिप्तवर आक्रमण करून अँटनीचा पराभव केला. त्यानंतर अँटनीने आत्महत्या केली. जेव्हा क्लिओपात्राला समजले की, ऑक्टाव्हियनने तिला रोमन विजयी मिरवणुकीत आणण्याची योजना आखली आहे, तेव्हा तिने [[विष]] प्राशन करून [[आत्महत्या]] केली. परंतु तिचे [[सर्पदंश|सर्पदंशा]]<nowiki/>ने निधन झाले होते, असा लोकप्रिय गैरसमज आहे. क्लियोपेट्राचा वारसा प्राचीन आणि आधुनिक कलाकृतींमध्ये टिकून आहे. रोमन इतिहासलेखन आणि [[लॅटिन]] कवितांनी या राणीबद्दल सामान्यतः टीकात्मक दृष्टिकोन निर्माण केला, जो नंतरच्या मध्ययुगीन आणि प्रबोधन साहित्यात पसरला. व्हिज्युअल आर्ट्समध्ये तिच्या प्राचीन चित्रणांमध्ये रोमन प्रतिमा, चित्रे आणि शिल्पे, कॅमिओ कोरीव काम आणि काच, टॉलेमिक आणि रोमन नाणे आणि रिलिफ्स यांचा समावेश होतो. प्रबोधन आणि बारोक कलांमध्ये ती [[ऑपेरा]], चित्रे, कविता, शिल्पकला आणि नाट्य नाटकांसह अनेक कलाकृतींचा विषय होती. व्हिक्टोरियन काळापासून ती इजिप्‍टोमॅनियाची पॉप कल्चर आयकॉन बनली आहे. तसेच आधुनिक काळात क्लियोपात्रा ही अप्लायड आणि ललित कला, बर्लेस्क व्यंगचित्र, [[हॉलिवूड|हॉलीवूड]] चित्रपट आणि व्यावसायिक उत्पादनांसाठी ब्रँड प्रतिमांमध्ये दिसत आली आहे. == इतिहास == [[इ.स.पू. ६९]] मध्ये जन्मलेली क्लिओपात्रा [[बारावा टॉलेमी|बाराव्या टॉलेमीची]] कन्या होती. या टॉलेमीचा पूर्वज [[पहिला टॉलेमी]] हा [[अलेक्झांडर द ग्रेट]] याच्या सैन्यात सेनानी होता. हा मॅसोडेनियन सेनानी अलेक्झांडरच्या मृत्यूनंतर [[इजिप्त]]चा पहिला टॉलेमी राजा झाला. या राजघराण्याने भाऊ-बहिणींमधील लग्नाची पद्धत वंशशुद्धीच्या कल्पनेने उचलली होती. क्लिओपात्राच्या जन्माच्या वेळी इजिप्त हे अतिशय श्रीमंत राज्य होते. परंतु हे राज्य राजकीयदृष्ट्या अस्थिर असल्यामुळे व शेजारच्या [[रोमन साम्राज्य|रोमन साम्राज्यापुढे]] आपला टिकाव लागणार नाही म्हणून क्लिओपात्राच्या बापाने करार करून [[जुलियस सीझर|सीझर]] आणि पॉंपेईकडून आपला इजिप्तवर राजा म्हणून असलेला अधिकार मान्य करून घेतला होता. याबदल्यात रोमनांनी टॉलेमीकडून प्रचंड रक्कम घेतली. ही रक्कम टॉलेमीने रोमन धनकोंकडून कर्जाऊ घेऊन दिली. या प्रचंड रकमेची परतफेड करणे अवघड होते त्यामुळे त्याच्या राज्यातील नागरिकांना त्याचे हे कृत्य पसंत नसल्याने राज्यात अंतर्गत बंडाळी माजली. या परिस्थितीतच [[इ.स.पू. ५१]] मध्ये टॉलेमीचा मृत्यू झाला. त्याच्या मृत्यूनंतर त्याची १८ वर्षीय कन्या क्लिओपात्रा आणि तिचा धाकटा १० वर्षाचा भाऊ [[तेरावा टॉलेमी]] संयुक्तपणे राज्यावर आले. या राजघराण्यातील परंपरेनुसार हा तिचा धाकटा भाऊ तेरावा टॉलेमी क्लिओपात्राचा नवरा होता. तो आपल्याच हाताखालील एका सेवकाच्या आहारी जाऊन त्याच्या हातातील बाहुले बनला होता. क्लिओपात्राला दूर करून राज्य हातात घेण्याच्या त्यांच्या योजना चालू होत्या. [[रोम]]मध्येही त्याचवेळी सीझर सत्तेवर आला होता. रोमची तिजोरी रिकामी होती त्यासाठी सीझरला इजिप्तकडून वसूली करणे गरजेचे होते म्हणून सीझर [[अलेक्झांड्रिया, इजिप्त|अलेक्झांड्रिया]]ला आला. राज्यातील अंतर्गत बंडाळी आणि भावाची/नवऱ्याची कारस्थाने यातून मार्ग काढण्यासाठी क्लिओपात्राने सीझरची मदत घेतली. यानंतर क्लिओपात्राचे सीझरशी अत्यंत सलोख्याचे संबंध असले तरी रोमविषयी तिच्या मनात भीती होतीच. सीझरच्या खुनाच्या वेळी क्लिओपात्रा रोममध्येच होती. सीझरचे खूनी आणि त्याचे मित्रही या खुनासाठी क्लिओपात्राची मदत मागत होते. तिची सत्ता आणि राज्याचे स्वतंत्र असणे याचा विचार करून तिने त्यावेळी ॲंटोनीला मदत केली. नौका पुरविल्या. पैसा दिला. त्यामुळे साहजिकच क्लिओपात्रा आणि ॲंटोनी यांच्यातही सलोख्याचे संबंध निर्माण झाले. == मृत्यू == क्लिओपात्राचा मृत्यू कशामुळे झाला याचे गूढ अजूनही कायम आहे. मात्र तिने स्वतःच सर्पदंश करून घेऊन आत्महत्या केली असे मानले जाते. क्लिओपात्राचा समकालीन ग्रीक इतिहासकार स्ट्राबो याने आपल्या जिओग्राफीका या पुस्तकातही असाच उल्लेख केलेला आहे. यात तो म्हणतो एक तर क्लिओपात्राने विषारी द्रव्य सेवन केल्याने तिचा मृत्य झाला अथवा तिने स्वतःच्या [[वक्ष|वक्षावर]] सर्पदंश करवून घेतला. हा उपलब्ध स्रोत सर्वात जुना असून व क्लिओपात्राच्या मृत्यूसमयी स्ट्राबो अलेक्झांड्रिीयातच असल्याने हा स्रोत ग्राह्य मानला जातो. या घटनेनंतर साठ वर्षांनी मार्क्स व्हेलिअस पॅटरक्यूलस या [[:वर्ग:रोमन इतिहासकार|रोमन इतिहासकाराने]] कॉम्पेटीशन ऑफ रोमन हिस्ट्री या ग्रंथात व या घटनेच्या १५० वर्षानंतर फ्लोरस या रोमन इतिहासकारानेच लिहिलेल्या एपिटोम ऑफ रोमन हिस्ट्री या ग्रंथातही क्लिओपात्राने सर्पदंश करवून घेऊन [[आत्महत्या]] केल्याचे उल्लेख आहेत. क्लिओपात्राच्या मृत्यूनंतर १३० वर्षांनी [[:वर्ग:ग्रीक इतिहासकार|ग्रीक इतिहासकार]] [[प्लुटार्क]] आपल्या लाईफ ऑफ ॲंटोनी मध्ये म्हणतो की, ऑक्टोव्हिअन क्लिओपात्राला शोधण्यात यशस्वी झाला होता आणि त्याने आपल्या सैनिकांना क्लिओपात्राला आत्महत्या करण्यापासून बाजूला करण्याचे आदेशही दिले होते कारण [[रोम]]ला परत गेल्यावर होणाऱ्या विजयी मिरवणूकीत नेऊन त्याला क्लिओपात्राला अपमानित करायचे होते. पण ज्यावेळेस सैनिक तिच्यापर्यंत गेले त्यावेळी क्लिओपात्रा मरून पडली होती व तिच्याजवळ तिच्या दोन दासी आणि अंजीराच्या टोपलीत एक सर्प होता. [[शेक्सपिअर]]नेही आपल्या ॲंटोनी ॲन्ड किलओपात्रा या नाटकात क्लिओपात्राच्या मृत्यूची हीच प्रतिमा कायम ठेवली आहे. अलीकडच्या काळात [[इ.स. २०१०]] मध्ये [[जर्मन]] इतिहासकार ख्रिस्तोफर शाफर याने म्हटले आहे की, क्लिओपात्राचा मृत्यू सर्पदंशाने न होता तो विषारी द्रव्याच्या सेवनाने झालेला आहे. यासाठी त्याने अनेक ऐतिहासिक पुराव्यांची व विषतज्‍ज्ञांची मदत घेतली. तो म्हणतो ज्या सर्पाच्या दंशाने क्लिओपात्राचा मृत्यू झाला असे म्हटले जाते त्या सर्पाच्या (इजिप्शिअन कोब्रा) दंशाने झटपट आणि विनावेदना मृत्यू येऊ शकत नाही. या सर्पाच्या दंशाने मृ्त्यू येण्यापूर्वी हळूहळू शरीराचे एकक अवयव सुरुवातीला डोळ्यापासून निकामी होऊ लागतात. शाफर आणि विषतज्‍ज्ञ डायट्रीच मेब्स यांनी क्लिओपात्राचा मृत्यू हेमलॉक, वोल्फ्सबेन आणि ओपिअम या विषारी द्रव्याच्या सेवनाने झाल्याचे म्हटले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://articles.cnn.com/2010-06-30/world/cleopatra.suicide_1_cleopatra-snake-cobra?_s=PM:WORLD | title = पॉइझन, नॉट स्नेक किल्ड क्लिओपात्रा | भाषा = इंग्रजी }}</ref> == चिरस्थान == क्लिओपात्राच्या मृत्यूनंतर तिने घेतलेल्या चिरविश्रांतीचे ठिकाण शोधण्याचे आत्तापर्यंत अनेकांनी प्रयत्‍न केले आहेत. प्रसिद्ध इजिप्शियन पुरातत्त्वज्ञ डॉ. झही हवास आणि [[डॉमिनिकन प्रजासत्ताक|डॉमिनीकन रिपब्लिक]]ची पुरातत्त्वज्ञ डॉ. कॅथलिन मार्टीनेझ यांनी अलिक्झांड्रियाच्या पश्चिमेला ५० किलोमीटर अंतरावर असणाऱ्या तापोसिरीस मॅग्ना या मंदिरातच ॲंटोनी आणि क्लिओपात्राची चिरविश्रांतीस्थाने आहेत असा दावा केला आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://news.nationalgeographic.com/news/2009/04/photogalleries/cleopatra-tomb-pictures/ | title = क्लिओपात्राज टॉम्ब साईट डिस्कव्हर्ड | भाषा = इंग्रजी | दिनांक =२० एप्रिल, २००९ | प्रकाशक =नॅशनल जिओग्राफिक | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> प्लुटार्कने उल्लेख केल्याप्रमाणे ॲंटोनी आणि क्लिओपात्राची दफने जवळजवळच आहेत या मतांचा त्यांनी आधार घेतला. हे तापोसिरीस मॅग्ना मंदिर ओरीसिस या देवतेचे असून तिला राक्षसाने मारून तिचे चौदा तुकडे इजिप्तच्या भूमीत फेकून दिले होते. हे ओरीसिसचे चौदा तुकडे जिथे जिथे पडले त्या त्या ठिकाणी इजिप्तमध्ये ही ओरीसिसची मंदिरे आहेत. त्यापैकीच तापोसिरीस मॅग्ना हे एक आहे. या मंदिराचे उत्खनन करतेवेळी डॉ. झही आणि मार्टिनेझ यांना त्या ठिकाणी अलेक्झांडर द ग्रेट याचे एक नाणे आणि क्लिओपात्राच्या चेहऱ्याचा मुखवटा सापडला आणि त्यावरून हे मंदिर चौथ्या टॉलेमीच्या काळात २००० वर्षांपूर्वी बांधले गेले असल्याचे त्यांनी सिद्ध केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://news.bbc.co.uk/2/hi/8000978.stm | title = डिग मे रिव्हील क्लिओपात्राज टॉम्ब | भाषा = इंग्रजी | दिनांक =१५ एप्रिल, २००९ | प्रकाशक =[[बी.बी.सी.|बीबीसी न्यूज]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> या पुरातत्त्ववेत्त्यांनी रडारचा वापर करून या मंदिरात खाली २५ ते ३० मीटर खोलीवर तीन ठिकाणे शोधली. त्यांपैकी एका ठिकाणी क्लिओपात्राचे दफन झालेले असू शकते अशी शक्यता वर्तवली आहे. == इतर == * क्लिओपात्रा आपल्या सौंदर्य रक्षणासाठी गाढवीच्या दुधाने आंघोळ करीत असे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://tarunbharat.net/ftp/e-paper/2011-10-04/mpage3_20111004.htm | title = रूपवतींच्या सौंदर्याचे हे आहे रहस्य | भाषा = मराठी | दिनांक =४ ऑक्टोबर, २०११ | प्रकाशक =[[तरूण भारत]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}{{मृत दुवा}}</ref> * क्लिओपात्रा कारमाइन बीटल्सपासून बनवलेला लाल रंग ओठांचे सौंदर्य खुलविण्यासाठी वापरीत असे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=173909:2011-08-01-16-02-18&catid=61:2009-07-20-04-02-48&Itemid=74 | title = अर्थवेध:लिपस्टिक | भाषा = मराठी | दिनांक =२ ऑगस्ट, २०११ | प्रकाशक =[[लोकसत्ता]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}{{मृत दुवा}}</ref> * आस्प जातीच्या सर्पाच्या दंशाने चटकन मृत्यू येतो याची खात्री करून घेण्यासाठी क्लिओपात्रा राणीने प्रथम तिच्या गुलामांवर प्रयोग केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://www.marathivishwakosh.in/index.php?option=com_content&view=article&id=4539%3A2010-11-15-06-28-12&catid=2&Itemid=3 | title = आमापन, जैव (मराठी विश्वकोश, खंड २) | भाषा = मराठी | दिनांक = | प्रकाशक =[[महाराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळ]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> == वंशावळ == {{वंशावली/प्रारंभ}} {{वंशावली | |PTOLEMY5|~|y|~|CLEO1|PTOLEMY5=पाचवा टॉलेमी, एपिफेन्स|CLEO1=इजिप्तची पहिली क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | |,|-|^|-|-|-|v|-|-|-|-|.}} {{वंशावली | | |PTOLEMY8|7| |PTOLEMY6|~|y|~|CLEO2|PTOLEMY8=आठवा टॉलेमी, फिस्कॉन|PTOLEMY6=सहावा टॉलेमी फिलोपेटर|CLEO2=इजिप्तची दुसरी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | | | |:| | | | | |!}} {{वंशावली | | | | | |L|~|~|y|~|CLEO3|CLEO3=इजिप्तची तिसरी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | |,|-|-|-|v|-|^|-|-|-|v|-|-|-|-|-|.| }} {{वंशावली |PTOLEMY10|7| |CLEOSELENE|~|y|~|PTOLEMY9|~|y|~|CLEO4|PTOLEMY10=दहावा टॉलेमी|CLEOSELENE=पहिली क्लिओपात्रा सेलेनी|PTOLEMY9=दहावा टॉलेमी, लाथायरॉस|CLEO4=इजिप्तची चौथी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | |:| | | | | |!| | | | | |!}} {{वंशावली | | | |L|~|~|y|~|BERENICE3| | |F|PTOLEMY12|BERENICE3=इजिप्तची तिसरी बेरेनाईस|PTOLEMY12=बारावा टॉलेमी, आउलेट्स}} {{वंशावली | | | | | | |!| | | | | | |:}} {{वंशावली | | | | | |CLEO5|~|~|y|~|~|J|CLEO5=इजिप्तची पाचवी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | | | | | | | |CLEO7|CLEO7='''क्लिओपात्रा'''}} {{वंशावली/अंत}} ==क्लिओपात्रावरील पुस्तके== * क्लिओपात्रा (कादंवरी, सन २०२०पर्यंत ७ आवृत्त्या, लेखक [[संजय सोनवणी]]) * क्लिओपात्रा (व्यक्तिचित्रण, लेखिका - अलका रोडे) == क्लियोपेट्रावर आधारित चित्रपट आणि टीव्ही मालिकांची यादी == * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९०८ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९१३ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९५९ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९७२ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (1974 टीव्ही नाटक) * अँटनी आणि क्लियोपात्रा (२०१५ चित्रपट) * बीबीसी टेलिव्हिजन शेक्सपियर * क्लियोपेट्रा (१९१७ चित्रपट) * क्लियोपेट्रा (1934 चित्रपट) * क्लियोपात्रा (१९६३ चित्रपट) * क्लियोपेट्रा (1970 चित्रपट) * क्लियोपेट्राचा दुसरा पती * कन्नकी (चित्रपट) * रेड नोटीस * झुल्फिकार (चित्रपट) == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} <references group="note" /> == बाह्यदुवे == * {{इन आउर टाईम|क्लिओपात्रा|b00w7clj|Cleopatra}} [[वर्ग:इजिप्तचा इतिहास]] auyhutty2q9txqbm980w1mmd75sspiv 2139039 2139037 2022-07-20T13:08:42Z अमर राऊत 140696 चित्र जोडले wikitext text/x-wiki {{Infobox royalty|name={{लेखनाव}}|image=Kleopatra-VII.-Altes-Museum-Berlin1.jpg|alt=Photograph of an ancient Roman marble sculpture of Cleopatra VII's head as displayed at the Altes Museum in Berlin|caption=बर्लिन क्लियोपेट्रा ही रोमन शिल्पाकृती. रॉयल डायडेम परिधान केलेले हे शिल्प इ.स.पू. १ल्या शतकाच्या मध्यभागी (तिच्या रोमला भेटींच्या वेळी ४६-४४ इ.स.पू.), इटालियन व्हिलामध्ये सापडले आणि आता जर्मनीच्या संग्रहालयात आहे. {{sfnp|Raia|Sebesta|2017}}{{sfnp|Sabino|Gross-Diaz|2016|}}{{sfnp|Grout|2017b|}}<ref group="note">For further validation about the [[commons:Category:Bust of Cleopatra VII in the Altes Museum Berlin|Berlin Cleopatra]], see {{harvtxt|Pina Polo|2013|pp=184–186}}, {{harvtxt|Roller|2010|pp=54, 174–175}}, {{harvtxt|Jones|2006|p=33}}, and {{harvtxt|Hölbl|2001|p=234}}.</ref>|succession=टोलेमिक राज्याची राणी|reign=इसपू ५१–३० (21&nbsp;years){{sfnp|Burstein|2004|pp=xx–xxiii, 155}}|reign-type=क्लिओपात्राचे राज्य|predecessor=टोलेमी XII आउलेटस|regent={{unbulleted list| टोलेमीXII आउलेटस | टोलेमी थिओस फिलोपेतर १३वा]]| टोलेमी फिलोपेतर १५वा | टोलेमी सिझेरियन १५वा}}|reg-type=सह-शासक|successor=टोलेमी XV सिझेरियन<ref group="note" name="Reign of Caesarion"/>|full name=क्लिओपात्रा थिआ फिलोपेटर ७वी|spouse={{unbulleted list| टोलेमी थिओस फिलोपेटर १३वा | टोलेमी १५वा|मार्क अँटनी]}}|issue={{unbulleted list| सिझेरियन |अलेक्झांडर हेलिओस| क्लिओपात्रा सेलेन दुसरा |टोलेमी फिलाडेल्फस (क्लिओपात्राचा मुलगा)| टोलेमी फिलापेडस Philadelphus}}|dynasty=टोलेम|father=टोलेमी आउलेटस १२वा|mother=कदाचित क्लिओपात्रा ट्रायफेना ६वी <ref group="note" name="cleopatra v or vi" />|birth_date=इसपू ६९|birth_place=अलेक्झांडरिया, टोलेमिक राज्य|death_date=[[Death of Cleopatra|10 August 30&nbsp;BC]] (aged&nbsp;39)<ref group="note" name="date of Cleopatra's death">12 August 30 BC in the later Julian calendar. {{harvtxt|Skeat|1953|pp=98–100}}.</ref>|death_place=अलेक्झांडरिया, रोमकालीन इजिप्त|place of burial=टोम्ब ऑफ अँटनी अँड क्लिओपात्रा<br />(कदाचित इजिप्त)}} '''क्लिओपात्रा फिलोपातोर''' '''७वी''' (इ.स. पूर्व ६९ - १२ ऑगस्ट ३०{{Sfnp|Hölbl|2001|p=231}}) ही [[प्राचीन इजिप्त संस्कृती|इजिप्तच्या]] [[टॉलेमिक साम्राज्य|टॉलेमिक राज्याची]] राणी आणि या राज्याची शेवटची सक्रिय शासक होती. क्लिओपात्रा ही टॉलेमिक राजवंशाचा संस्थापक आणि [[ग्रीक]] सेनापती असलेला टॉलेमी सॉटर पहिला तसेच [[अलेक्झांडर द ग्रेट|अलेक्झांडर द ग्रेटची]] यांची वंशज होती. <ref group="note">{{Harvard citation text|Southern|2009|p=43}} writes about [[टोलेमी|Ptolemy I Soter]]: "The Ptolemaic dynasty, of which Cleopatra was the last representative, was founded at the end of the fourth century BC. </ref> तिच्या मृत्यूनंतर [[इजिप्त]] हा [[रोमन साम्राज्य|रोमन साम्राज्याचा]] [[इजिप्त (रोमन प्रांत)|एक प्रांत]] बनला. <ref group="note" name="Grant Hellenistic period explanation">{{Harvard citation text|Grant|1972|pp=5–6}} notes that the Hellenistic period, beginning with the reign of Alexander the Great, came to an end with the death of Cleopatra in 30 BC. </ref> क्लिओपात्राची मूळ भाषा कोइन ग्रीक होती आणि इजिप्शियन भाषा शिकणारी ती एकमेव टॉलेमिक शासक होती. <ref group="note" name="languages">The refusal of [[Ptolemaic rulers]] to speak the native language, [[Late Egyptian]], is why [[Ancient Greek]] (i.e. </ref> इ.स.पूर्व ५८ मध्ये क्लिओपात्रा ही तिचे वडील [[टोलेमी]] निर्वासित असताना त्यांच्यासोबत [[रोम]]<nowiki/>ला गेली, तेव्हा बेरेनिस ४थी हिने तिच्या वडिलांच्या सिंहासनावर दावा केला. इ.स.पूर्व ५५ मध्ये टॉलेमी हा रोमन लष्करी सहाय्याने [[इजिप्त]]<nowiki/>ला परतला तेव्हा बेरेनिस मारली गेली. इ.स.पू. ५१ मध्ये त्याचा मृत्यू झाला तेव्हा क्लिओपात्रा आणि तिचा भाऊ टॉलेमी १३वा यांच्या संयुक्त राजवटीला सुरुवात झाली, परंतु पुढे मतभेदामुळे त्यांचे खुले गृहयुद्ध झाले. [[चित्र:Cleopatra_and_Caesar_by_Jean-Leon-Gerome.jpg|इवलेसे|क्लिओपात्रा आणि सीझर (१८६६). चित्रकार: जीन-लिओन गेरोम]] [[रोमन साम्राज्य|रोमन]] राजकारणी पोम्पी हा [[ज्युलियस सीझर]] (एक रोमन [[हुकुमशाही|हुकूमशहा]]) विरुद्ध फार्सलसची लढाई हरल्यानंतर इजिप्तला पळून गेला. पॉम्पी हा टॉलेमी १२व्याचा सहकारी होता, परंतु टॉलेमी १३वा याने त्याच्या दरबारी लोकांच्या आग्रहास्तव सीझर येण्यापूर्वी आणि [[अलेक्झांड्रिया]]<nowiki/>चा ताबा घेण्यापूर्वी पोम्पीला हल्ला करून मारले. सीझरने नंतर प्रतिस्पर्धी टोलेमी भावंडांशी समेट करण्याचा प्रयत्न केला, परंतु टॉलेमीचे मुख्य सल्लागार असलेल्या पोथीनोस याने सीझरच्या अटी क्लिओपात्राला अनुकूल मानल्या, म्हणून त्याच्या सैन्याने तिला आणि सीझरला राजवाड्याला वेढा घातला. वेढा उठवल्यानंतर लवकरच टॉलेमी १३वा हा [[नाईल]]<nowiki/>च्या लढाईत मरण पावला; क्लिओपात्राची सावत्र बहीण आर्सिनो ४थी हिला वेढा घालण्यात तिच्या भूमिकेसाठी हद्दपार केले गेले. सीझरने क्लिओपात्रा आणि तिचा भाऊ टॉलेमी १४वा यांना संयुक्त राज्यकर्ते घोषित केले. सीझरने क्लिओपात्राशी संबंध ठेवल्याने सीझेरियन नावाचा एक मुलगा जन्माला आला. इ.स.पूर्व ४६ आणि ४४ मध्ये क्लिओपात्रा ही क्लायंट क्वीन म्हणून [[रोम]]<nowiki/>ला गेली, जिथे ती सीझरच्या व्हिलामध्ये राहिली. इ.स.पू.४४ मध्ये सीझरच्या आणि (तिच्या आदेशानुसार) टॉलेमी १४व्याच्या हत्येनंतर, तिने तिचा मुलगा सीझेरियन याला सह-शासक घोषित करून टॉलेमी १५वा असे नाव दिले. इ.स.पूर्व ४३-४२ च्या लिबरेटर्सच्या गृहयुद्धात क्लिओपात्राने सीझरचा नातू आणि वारस असलेल्या ऑक्टाव्हियन, मार्क अँटोनी आणि मार्कस एमिलियस लेपिडस यांनी स्थापन केलेल्या द्वितीय रोमन ट्रायमविरेटची बाजू घेतली. इ.स.पूर्व ४१ तारसोस येथे त्यांच्या भेटीनंतर राणीचे अँटनीशी प्रेमसंबंध होते. त्याने आर्सिनोला तिच्या विनंतीनुसार [[फाशी]] दिली आणि पार्थियन साम्राज्य व आर्मेनियाच्या साम्राज्यावर केलेल्या आक्रमणांदरम्यान निधी आणि लष्करी मदत या दोन्हींसाठी तो क्लिओपात्रावर अधिकाधिक अवलंबून राहिला. अलेक्झांड्रियाच्या देणग्यांनी त्यांची मुले अलेक्झांडर हेलिओस, क्लियोपात्रा सेलेन दुसरी आणि टॉलेमी फिलाडेल्फस यांना अँटोनीच्या अधिकाराखालीद विविध प्रदेशांवर राज्यकर्ते म्हणून घोषित केले. ही घटना, त्यांचे लग्न आणि ऑक्टाव्हियनची बहीण ऑक्टाव्हिया मायनर हिच्याशी अँटोनीचा घटस्फोट यांमुळे रोमन साम्राज्याचे अंतिम युद्ध सुरू झाले. ऑक्टाव्हियन युद्धात गुंतला आणि रोमन सिनेटमधील अँटोनीच्या सहकाऱ्यांना इ.स.पूर्व ३२ मध्ये रोममधून पळून जाण्यास भाग पाडले आणि त्याने क्लिओपात्राविरुद्ध युद्ध घोषित केले. इ.स.पू ३१ मध्ये ऍक्टियमच्या लढाईत अँटनी आणि क्लिओपात्रा यांच्या नौदल ताफ्याचा पराभव केल्यानंतर, ऑक्टाव्हियनच्या सैन्याने इ.स.पू. ३० मध्ये इजिप्तवर आक्रमण करून अँटनीचा पराभव केला. त्यानंतर अँटनीने आत्महत्या केली. जेव्हा क्लिओपात्राला समजले की, ऑक्टाव्हियनने तिला रोमन विजयी मिरवणुकीत आणण्याची योजना आखली आहे, तेव्हा तिने [[विष]] प्राशन करून [[आत्महत्या]] केली. परंतु तिचे [[सर्पदंश|सर्पदंशा]]<nowiki/>ने निधन झाले होते, असा लोकप्रिय गैरसमज आहे. क्लियोपेट्राचा वारसा प्राचीन आणि आधुनिक कलाकृतींमध्ये टिकून आहे. रोमन इतिहासलेखन आणि [[लॅटिन]] कवितांनी या राणीबद्दल सामान्यतः टीकात्मक दृष्टिकोन निर्माण केला, जो नंतरच्या मध्ययुगीन आणि प्रबोधन साहित्यात पसरला. व्हिज्युअल आर्ट्समध्ये तिच्या प्राचीन चित्रणांमध्ये रोमन प्रतिमा, चित्रे आणि शिल्पे, कॅमिओ कोरीव काम आणि काच, टॉलेमिक आणि रोमन नाणे आणि रिलिफ्स यांचा समावेश होतो. प्रबोधन आणि बारोक कलांमध्ये ती [[ऑपेरा]], चित्रे, कविता, शिल्पकला आणि नाट्य नाटकांसह अनेक कलाकृतींचा विषय होती. व्हिक्टोरियन काळापासून ती इजिप्‍टोमॅनियाची पॉप कल्चर आयकॉन बनली आहे. तसेच आधुनिक काळात क्लियोपात्रा ही अप्लायड आणि ललित कला, बर्लेस्क व्यंगचित्र, [[हॉलिवूड|हॉलीवूड]] चित्रपट आणि व्यावसायिक उत्पादनांसाठी ब्रँड प्रतिमांमध्ये दिसत आली आहे. == इतिहास == [[इ.स.पू. ६९]] मध्ये जन्मलेली क्लिओपात्रा [[बारावा टॉलेमी|बाराव्या टॉलेमीची]] कन्या होती. या टॉलेमीचा पूर्वज [[पहिला टॉलेमी]] हा [[अलेक्झांडर द ग्रेट]] याच्या सैन्यात सेनानी होता. हा मॅसोडेनियन सेनानी अलेक्झांडरच्या मृत्यूनंतर [[इजिप्त]]चा पहिला टॉलेमी राजा झाला. या राजघराण्याने भाऊ-बहिणींमधील लग्नाची पद्धत वंशशुद्धीच्या कल्पनेने उचलली होती. क्लिओपात्राच्या जन्माच्या वेळी इजिप्त हे अतिशय श्रीमंत राज्य होते. परंतु हे राज्य राजकीयदृष्ट्या अस्थिर असल्यामुळे व शेजारच्या [[रोमन साम्राज्य|रोमन साम्राज्यापुढे]] आपला टिकाव लागणार नाही म्हणून क्लिओपात्राच्या बापाने करार करून [[जुलियस सीझर|सीझर]] आणि पॉंपेईकडून आपला इजिप्तवर राजा म्हणून असलेला अधिकार मान्य करून घेतला होता. याबदल्यात रोमनांनी टॉलेमीकडून प्रचंड रक्कम घेतली. ही रक्कम टॉलेमीने रोमन धनकोंकडून कर्जाऊ घेऊन दिली. या प्रचंड रकमेची परतफेड करणे अवघड होते त्यामुळे त्याच्या राज्यातील नागरिकांना त्याचे हे कृत्य पसंत नसल्याने राज्यात अंतर्गत बंडाळी माजली. या परिस्थितीतच [[इ.स.पू. ५१]] मध्ये टॉलेमीचा मृत्यू झाला. त्याच्या मृत्यूनंतर त्याची १८ वर्षीय कन्या क्लिओपात्रा आणि तिचा धाकटा १० वर्षाचा भाऊ [[तेरावा टॉलेमी]] संयुक्तपणे राज्यावर आले. या राजघराण्यातील परंपरेनुसार हा तिचा धाकटा भाऊ तेरावा टॉलेमी क्लिओपात्राचा नवरा होता. तो आपल्याच हाताखालील एका सेवकाच्या आहारी जाऊन त्याच्या हातातील बाहुले बनला होता. क्लिओपात्राला दूर करून राज्य हातात घेण्याच्या त्यांच्या योजना चालू होत्या. [[रोम]]मध्येही त्याचवेळी सीझर सत्तेवर आला होता. रोमची तिजोरी रिकामी होती त्यासाठी सीझरला इजिप्तकडून वसूली करणे गरजेचे होते म्हणून सीझर [[अलेक्झांड्रिया, इजिप्त|अलेक्झांड्रिया]]ला आला. राज्यातील अंतर्गत बंडाळी आणि भावाची/नवऱ्याची कारस्थाने यातून मार्ग काढण्यासाठी क्लिओपात्राने सीझरची मदत घेतली. यानंतर क्लिओपात्राचे सीझरशी अत्यंत सलोख्याचे संबंध असले तरी रोमविषयी तिच्या मनात भीती होतीच. सीझरच्या खुनाच्या वेळी क्लिओपात्रा रोममध्येच होती. सीझरचे खूनी आणि त्याचे मित्रही या खुनासाठी क्लिओपात्राची मदत मागत होते. तिची सत्ता आणि राज्याचे स्वतंत्र असणे याचा विचार करून तिने त्यावेळी ॲंटोनीला मदत केली. नौका पुरविल्या. पैसा दिला. त्यामुळे साहजिकच क्लिओपात्रा आणि ॲंटोनी यांच्यातही सलोख्याचे संबंध निर्माण झाले. == मृत्यू == क्लिओपात्राचा मृत्यू कशामुळे झाला याचे गूढ अजूनही कायम आहे. मात्र तिने स्वतःच सर्पदंश करून घेऊन आत्महत्या केली असे मानले जाते. क्लिओपात्राचा समकालीन ग्रीक इतिहासकार स्ट्राबो याने आपल्या जिओग्राफीका या पुस्तकातही असाच उल्लेख केलेला आहे. यात तो म्हणतो एक तर क्लिओपात्राने विषारी द्रव्य सेवन केल्याने तिचा मृत्य झाला अथवा तिने स्वतःच्या [[वक्ष|वक्षावर]] सर्पदंश करवून घेतला. हा उपलब्ध स्रोत सर्वात जुना असून व क्लिओपात्राच्या मृत्यूसमयी स्ट्राबो अलेक्झांड्रिीयातच असल्याने हा स्रोत ग्राह्य मानला जातो. या घटनेनंतर साठ वर्षांनी मार्क्स व्हेलिअस पॅटरक्यूलस या [[:वर्ग:रोमन इतिहासकार|रोमन इतिहासकाराने]] कॉम्पेटीशन ऑफ रोमन हिस्ट्री या ग्रंथात व या घटनेच्या १५० वर्षानंतर फ्लोरस या रोमन इतिहासकारानेच लिहिलेल्या एपिटोम ऑफ रोमन हिस्ट्री या ग्रंथातही क्लिओपात्राने सर्पदंश करवून घेऊन [[आत्महत्या]] केल्याचे उल्लेख आहेत. क्लिओपात्राच्या मृत्यूनंतर १३० वर्षांनी [[:वर्ग:ग्रीक इतिहासकार|ग्रीक इतिहासकार]] [[प्लुटार्क]] आपल्या लाईफ ऑफ ॲंटोनी मध्ये म्हणतो की, ऑक्टोव्हिअन क्लिओपात्राला शोधण्यात यशस्वी झाला होता आणि त्याने आपल्या सैनिकांना क्लिओपात्राला आत्महत्या करण्यापासून बाजूला करण्याचे आदेशही दिले होते कारण [[रोम]]ला परत गेल्यावर होणाऱ्या विजयी मिरवणूकीत नेऊन त्याला क्लिओपात्राला अपमानित करायचे होते. पण ज्यावेळेस सैनिक तिच्यापर्यंत गेले त्यावेळी क्लिओपात्रा मरून पडली होती व तिच्याजवळ तिच्या दोन दासी आणि अंजीराच्या टोपलीत एक सर्प होता. [[शेक्सपिअर]]नेही आपल्या ॲंटोनी ॲन्ड किलओपात्रा या नाटकात क्लिओपात्राच्या मृत्यूची हीच प्रतिमा कायम ठेवली आहे. अलीकडच्या काळात [[इ.स. २०१०]] मध्ये [[जर्मन]] इतिहासकार ख्रिस्तोफर शाफर याने म्हटले आहे की, क्लिओपात्राचा मृत्यू सर्पदंशाने न होता तो विषारी द्रव्याच्या सेवनाने झालेला आहे. यासाठी त्याने अनेक ऐतिहासिक पुराव्यांची व विषतज्‍ज्ञांची मदत घेतली. तो म्हणतो ज्या सर्पाच्या दंशाने क्लिओपात्राचा मृत्यू झाला असे म्हटले जाते त्या सर्पाच्या (इजिप्शिअन कोब्रा) दंशाने झटपट आणि विनावेदना मृत्यू येऊ शकत नाही. या सर्पाच्या दंशाने मृ्त्यू येण्यापूर्वी हळूहळू शरीराचे एकक अवयव सुरुवातीला डोळ्यापासून निकामी होऊ लागतात. शाफर आणि विषतज्‍ज्ञ डायट्रीच मेब्स यांनी क्लिओपात्राचा मृत्यू हेमलॉक, वोल्फ्सबेन आणि ओपिअम या विषारी द्रव्याच्या सेवनाने झाल्याचे म्हटले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://articles.cnn.com/2010-06-30/world/cleopatra.suicide_1_cleopatra-snake-cobra?_s=PM:WORLD | title = पॉइझन, नॉट स्नेक किल्ड क्लिओपात्रा | भाषा = इंग्रजी }}</ref> == चिरस्थान == क्लिओपात्राच्या मृत्यूनंतर तिने घेतलेल्या चिरविश्रांतीचे ठिकाण शोधण्याचे आत्तापर्यंत अनेकांनी प्रयत्‍न केले आहेत. प्रसिद्ध इजिप्शियन पुरातत्त्वज्ञ डॉ. झही हवास आणि [[डॉमिनिकन प्रजासत्ताक|डॉमिनीकन रिपब्लिक]]ची पुरातत्त्वज्ञ डॉ. कॅथलिन मार्टीनेझ यांनी अलिक्झांड्रियाच्या पश्चिमेला ५० किलोमीटर अंतरावर असणाऱ्या तापोसिरीस मॅग्ना या मंदिरातच ॲंटोनी आणि क्लिओपात्राची चिरविश्रांतीस्थाने आहेत असा दावा केला आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://news.nationalgeographic.com/news/2009/04/photogalleries/cleopatra-tomb-pictures/ | title = क्लिओपात्राज टॉम्ब साईट डिस्कव्हर्ड | भाषा = इंग्रजी | दिनांक =२० एप्रिल, २००९ | प्रकाशक =नॅशनल जिओग्राफिक | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> प्लुटार्कने उल्लेख केल्याप्रमाणे ॲंटोनी आणि क्लिओपात्राची दफने जवळजवळच आहेत या मतांचा त्यांनी आधार घेतला. हे तापोसिरीस मॅग्ना मंदिर ओरीसिस या देवतेचे असून तिला राक्षसाने मारून तिचे चौदा तुकडे इजिप्तच्या भूमीत फेकून दिले होते. हे ओरीसिसचे चौदा तुकडे जिथे जिथे पडले त्या त्या ठिकाणी इजिप्तमध्ये ही ओरीसिसची मंदिरे आहेत. त्यापैकीच तापोसिरीस मॅग्ना हे एक आहे. या मंदिराचे उत्खनन करतेवेळी डॉ. झही आणि मार्टिनेझ यांना त्या ठिकाणी अलेक्झांडर द ग्रेट याचे एक नाणे आणि क्लिओपात्राच्या चेहऱ्याचा मुखवटा सापडला आणि त्यावरून हे मंदिर चौथ्या टॉलेमीच्या काळात २००० वर्षांपूर्वी बांधले गेले असल्याचे त्यांनी सिद्ध केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://news.bbc.co.uk/2/hi/8000978.stm | title = डिग मे रिव्हील क्लिओपात्राज टॉम्ब | भाषा = इंग्रजी | दिनांक =१५ एप्रिल, २००९ | प्रकाशक =[[बी.बी.सी.|बीबीसी न्यूज]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> या पुरातत्त्ववेत्त्यांनी रडारचा वापर करून या मंदिरात खाली २५ ते ३० मीटर खोलीवर तीन ठिकाणे शोधली. त्यांपैकी एका ठिकाणी क्लिओपात्राचे दफन झालेले असू शकते अशी शक्यता वर्तवली आहे. == इतर == * क्लिओपात्रा आपल्या सौंदर्य रक्षणासाठी गाढवीच्या दुधाने आंघोळ करीत असे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://tarunbharat.net/ftp/e-paper/2011-10-04/mpage3_20111004.htm | title = रूपवतींच्या सौंदर्याचे हे आहे रहस्य | भाषा = मराठी | दिनांक =४ ऑक्टोबर, २०११ | प्रकाशक =[[तरूण भारत]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}{{मृत दुवा}}</ref> * क्लिओपात्रा कारमाइन बीटल्सपासून बनवलेला लाल रंग ओठांचे सौंदर्य खुलविण्यासाठी वापरीत असे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=173909:2011-08-01-16-02-18&catid=61:2009-07-20-04-02-48&Itemid=74 | title = अर्थवेध:लिपस्टिक | भाषा = मराठी | दिनांक =२ ऑगस्ट, २०११ | प्रकाशक =[[लोकसत्ता]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}{{मृत दुवा}}</ref> * आस्प जातीच्या सर्पाच्या दंशाने चटकन मृत्यू येतो याची खात्री करून घेण्यासाठी क्लिओपात्रा राणीने प्रथम तिच्या गुलामांवर प्रयोग केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://www.marathivishwakosh.in/index.php?option=com_content&view=article&id=4539%3A2010-11-15-06-28-12&catid=2&Itemid=3 | title = आमापन, जैव (मराठी विश्वकोश, खंड २) | भाषा = मराठी | दिनांक = | प्रकाशक =[[महाराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळ]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> == वंशावळ == {{वंशावली/प्रारंभ}} {{वंशावली | |PTOLEMY5|~|y|~|CLEO1|PTOLEMY5=पाचवा टॉलेमी, एपिफेन्स|CLEO1=इजिप्तची पहिली क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | |,|-|^|-|-|-|v|-|-|-|-|.}} {{वंशावली | | |PTOLEMY8|7| |PTOLEMY6|~|y|~|CLEO2|PTOLEMY8=आठवा टॉलेमी, फिस्कॉन|PTOLEMY6=सहावा टॉलेमी फिलोपेटर|CLEO2=इजिप्तची दुसरी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | | | |:| | | | | |!}} {{वंशावली | | | | | |L|~|~|y|~|CLEO3|CLEO3=इजिप्तची तिसरी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | |,|-|-|-|v|-|^|-|-|-|v|-|-|-|-|-|.| }} {{वंशावली |PTOLEMY10|7| |CLEOSELENE|~|y|~|PTOLEMY9|~|y|~|CLEO4|PTOLEMY10=दहावा टॉलेमी|CLEOSELENE=पहिली क्लिओपात्रा सेलेनी|PTOLEMY9=दहावा टॉलेमी, लाथायरॉस|CLEO4=इजिप्तची चौथी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | |:| | | | | |!| | | | | |!}} {{वंशावली | | | |L|~|~|y|~|BERENICE3| | |F|PTOLEMY12|BERENICE3=इजिप्तची तिसरी बेरेनाईस|PTOLEMY12=बारावा टॉलेमी, आउलेट्स}} {{वंशावली | | | | | | |!| | | | | | |:}} {{वंशावली | | | | | |CLEO5|~|~|y|~|~|J|CLEO5=इजिप्तची पाचवी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | | | | | | | |CLEO7|CLEO7='''क्लिओपात्रा'''}} {{वंशावली/अंत}} ==क्लिओपात्रावरील पुस्तके== * क्लिओपात्रा (कादंवरी, सन २०२०पर्यंत ७ आवृत्त्या, लेखक [[संजय सोनवणी]]) * क्लिओपात्रा (व्यक्तिचित्रण, लेखिका - अलका रोडे) == क्लियोपेट्रावर आधारित चित्रपट आणि टीव्ही मालिकांची यादी == * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९०८ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९१३ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९५९ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९७२ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (1974 टीव्ही नाटक) * अँटनी आणि क्लियोपात्रा (२०१५ चित्रपट) * बीबीसी टेलिव्हिजन शेक्सपियर * क्लियोपेट्रा (१९१७ चित्रपट) * क्लियोपेट्रा (1934 चित्रपट) * क्लियोपात्रा (१९६३ चित्रपट) * क्लियोपेट्रा (1970 चित्रपट) * क्लियोपेट्राचा दुसरा पती * कन्नकी (चित्रपट) * रेड नोटीस * झुल्फिकार (चित्रपट) == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} <references group="note" /> == बाह्यदुवे == * {{इन आउर टाईम|क्लिओपात्रा|b00w7clj|Cleopatra}} [[वर्ग:इजिप्तचा इतिहास]] fdhxid1qjfjwx9q4jku6l6o7yhrgso2 2139040 2139039 2022-07-20T13:12:56Z अमर राऊत 140696 चित्रे जोडली wikitext text/x-wiki {{Infobox royalty|name={{लेखनाव}}|image=Kleopatra-VII.-Altes-Museum-Berlin1.jpg|alt=Photograph of an ancient Roman marble sculpture of Cleopatra VII's head as displayed at the Altes Museum in Berlin|caption=बर्लिन क्लियोपेट्रा ही रोमन शिल्पाकृती. रॉयल डायडेम परिधान केलेले हे शिल्प इ.स.पू. १ल्या शतकाच्या मध्यभागी (तिच्या रोमला भेटींच्या वेळी ४६-४४ इ.स.पू.), इटालियन व्हिलामध्ये सापडले आणि आता जर्मनीच्या संग्रहालयात आहे. {{sfnp|Raia|Sebesta|2017}}{{sfnp|Sabino|Gross-Diaz|2016|}}{{sfnp|Grout|2017b|}}<ref group="note">For further validation about the [[commons:Category:Bust of Cleopatra VII in the Altes Museum Berlin|Berlin Cleopatra]], see {{harvtxt|Pina Polo|2013|pp=184–186}}, {{harvtxt|Roller|2010|pp=54, 174–175}}, {{harvtxt|Jones|2006|p=33}}, and {{harvtxt|Hölbl|2001|p=234}}.</ref>|succession=टोलेमिक राज्याची राणी|reign=इसपू ५१–३० (21&nbsp;years){{sfnp|Burstein|2004|pp=xx–xxiii, 155}}|reign-type=क्लिओपात्राचे राज्य|predecessor=टोलेमी XII आउलेटस|regent={{unbulleted list| टोलेमीXII आउलेटस | टोलेमी थिओस फिलोपेतर १३वा]]| टोलेमी फिलोपेतर १५वा | टोलेमी सिझेरियन १५वा}}|reg-type=सह-शासक|successor=टोलेमी XV सिझेरियन<ref group="note" name="Reign of Caesarion"/>|full name=क्लिओपात्रा थिआ फिलोपेटर ७वी|spouse={{unbulleted list| टोलेमी थिओस फिलोपेटर १३वा | टोलेमी १५वा|मार्क अँटनी]}}|issue={{unbulleted list| सिझेरियन |अलेक्झांडर हेलिओस| क्लिओपात्रा सेलेन दुसरा |टोलेमी फिलाडेल्फस (क्लिओपात्राचा मुलगा)| टोलेमी फिलापेडस Philadelphus}}|dynasty=टोलेम|father=टोलेमी आउलेटस १२वा|mother=कदाचित क्लिओपात्रा ट्रायफेना ६वी <ref group="note" name="cleopatra v or vi" />|birth_date=इसपू ६९|birth_place=अलेक्झांडरिया, टोलेमिक राज्य|death_date=[[Death of Cleopatra|10 August 30&nbsp;BC]] (aged&nbsp;39)<ref group="note" name="date of Cleopatra's death">12 August 30 BC in the later Julian calendar. {{harvtxt|Skeat|1953|pp=98–100}}.</ref>|death_place=अलेक्झांडरिया, रोमकालीन इजिप्त|place of burial=टोम्ब ऑफ अँटनी अँड क्लिओपात्रा<br />(कदाचित इजिप्त)}} '''क्लिओपात्रा फिलोपातोर''' '''७वी''' (इ.स. पूर्व ६९ - १२ ऑगस्ट ३०{{Sfnp|Hölbl|2001|p=231}}) ही [[प्राचीन इजिप्त संस्कृती|इजिप्तच्या]] [[टॉलेमिक साम्राज्य|टॉलेमिक राज्याची]] राणी आणि या राज्याची शेवटची सक्रिय शासक होती. क्लिओपात्रा ही टॉलेमिक राजवंशाचा संस्थापक आणि [[ग्रीक]] सेनापती असलेला टॉलेमी सॉटर पहिला तसेच [[अलेक्झांडर द ग्रेट|अलेक्झांडर द ग्रेटची]] यांची वंशज होती. <ref group="note">{{Harvard citation text|Southern|2009|p=43}} writes about [[टोलेमी|Ptolemy I Soter]]: "The Ptolemaic dynasty, of which Cleopatra was the last representative, was founded at the end of the fourth century BC. </ref> तिच्या मृत्यूनंतर [[इजिप्त]] हा [[रोमन साम्राज्य|रोमन साम्राज्याचा]] [[इजिप्त (रोमन प्रांत)|एक प्रांत]] बनला. <ref group="note" name="Grant Hellenistic period explanation">{{Harvard citation text|Grant|1972|pp=5–6}} notes that the Hellenistic period, beginning with the reign of Alexander the Great, came to an end with the death of Cleopatra in 30 BC. </ref> क्लिओपात्राची मूळ भाषा कोइन ग्रीक होती आणि इजिप्शियन भाषा शिकणारी ती एकमेव टॉलेमिक शासक होती. <ref group="note" name="languages">The refusal of [[Ptolemaic rulers]] to speak the native language, [[Late Egyptian]], is why [[Ancient Greek]] (i.e. </ref> इ.स.पूर्व ५८ मध्ये क्लिओपात्रा ही तिचे वडील [[टोलेमी]] निर्वासित असताना त्यांच्यासोबत [[रोम]]<nowiki/>ला गेली, तेव्हा बेरेनिस ४थी हिने तिच्या वडिलांच्या सिंहासनावर दावा केला. इ.स.पूर्व ५५ मध्ये टॉलेमी हा रोमन लष्करी सहाय्याने [[इजिप्त]]<nowiki/>ला परतला तेव्हा बेरेनिस मारली गेली. इ.स.पू. ५१ मध्ये त्याचा मृत्यू झाला तेव्हा क्लिओपात्रा आणि तिचा भाऊ टॉलेमी १३वा यांच्या संयुक्त राजवटीला सुरुवात झाली, परंतु पुढे मतभेदामुळे त्यांचे खुले गृहयुद्ध झाले. [[चित्र:Cleopatra_and_Caesar_by_Jean-Leon-Gerome.jpg|इवलेसे|क्लिओपात्रा आणि सीझर (१८६६). चित्रकार: जीन-लिओन गेरोम]] [[रोमन साम्राज्य|रोमन]] राजकारणी पोम्पी हा [[ज्युलियस सीझर]] (एक रोमन [[हुकुमशाही|हुकूमशहा]]) विरुद्ध फार्सलसची लढाई हरल्यानंतर इजिप्तला पळून गेला. पॉम्पी हा टॉलेमी १२व्याचा सहकारी होता, परंतु टॉलेमी १३वा याने त्याच्या दरबारी लोकांच्या आग्रहास्तव सीझर येण्यापूर्वी आणि [[अलेक्झांड्रिया]]<nowiki/>चा ताबा घेण्यापूर्वी पोम्पीला हल्ला करून मारले. सीझरने नंतर प्रतिस्पर्धी टोलेमी भावंडांशी समेट करण्याचा प्रयत्न केला, परंतु टॉलेमीचे मुख्य सल्लागार असलेल्या पोथीनोस याने सीझरच्या अटी क्लिओपात्राला अनुकूल मानल्या, म्हणून त्याच्या सैन्याने तिला आणि सीझरला राजवाड्याला वेढा घातला. वेढा उठवल्यानंतर लवकरच टॉलेमी १३वा हा [[नाईल]]<nowiki/>च्या लढाईत मरण पावला; क्लिओपात्राची सावत्र बहीण आर्सिनो ४थी हिला वेढा घालण्यात तिच्या भूमिकेसाठी हद्दपार केले गेले. सीझरने क्लिओपात्रा आणि तिचा भाऊ टॉलेमी १४वा यांना संयुक्त राज्यकर्ते घोषित केले. सीझरने क्लिओपात्राशी संबंध ठेवल्याने सीझेरियन नावाचा एक मुलगा जन्माला आला. इ.स.पूर्व ४६ आणि ४४ मध्ये क्लिओपात्रा ही क्लायंट क्वीन म्हणून [[रोम]]<nowiki/>ला गेली, जिथे ती सीझरच्या व्हिलामध्ये राहिली. इ.स.पू.४४ मध्ये सीझरच्या आणि (तिच्या आदेशानुसार) टॉलेमी १४व्याच्या हत्येनंतर, तिने तिचा मुलगा सीझेरियन याला सह-शासक घोषित करून टॉलेमी १५वा असे नाव दिले. [[चित्र:Fresco_of_a_woman_in_profile,_possible_portrait_bust_of_Cleopatra_VII_of_Egypt,_from_the_House_of_the_Orchard_at_Pompeii.jpg|इवलेसे|प्रोफाइलमधील एका महिलेचा फ्रेस्को, इजिप्तच्या क्लियोपात्रा VII चे संभाव्य पोर्ट्रेट प्रतिमा, Pompeii.jpg येथील हाऊस ऑफ द ऑर्चर्डमधून]] [[चित्र:Cleopatra_VII_Philopator,_engraving_by_Élisabeth_Sophie_Chéron_after_a_Hellenistic_medallion,_published_c._1736.jpg|इवलेसे|क्लियोपात्रा VII फिलोपेटर, एलिजाबेथ सोफी चेरॉन यांनी हेलेनिस्टिक मेडलियन नंतर कोरलेले कोरीव काम, सी. 1736.jpg]] इ.स.पूर्व ४३-४२ च्या लिबरेटर्सच्या गृहयुद्धात क्लिओपात्राने सीझरचा नातू आणि वारस असलेल्या ऑक्टाव्हियन, मार्क अँटोनी आणि मार्कस एमिलियस लेपिडस यांनी स्थापन केलेल्या द्वितीय रोमन ट्रायमविरेटची बाजू घेतली. इ.स.पूर्व ४१ तारसोस येथे त्यांच्या भेटीनंतर राणीचे अँटनीशी प्रेमसंबंध होते. त्याने आर्सिनोला तिच्या विनंतीनुसार [[फाशी]] दिली आणि पार्थियन साम्राज्य व आर्मेनियाच्या साम्राज्यावर केलेल्या आक्रमणांदरम्यान निधी आणि लष्करी मदत या दोन्हींसाठी तो क्लिओपात्रावर अधिकाधिक अवलंबून राहिला. अलेक्झांड्रियाच्या देणग्यांनी त्यांची मुले अलेक्झांडर हेलिओस, क्लियोपात्रा सेलेन दुसरी आणि टॉलेमी फिलाडेल्फस यांना अँटोनीच्या अधिकाराखालीद विविध प्रदेशांवर राज्यकर्ते म्हणून घोषित केले. ही घटना, त्यांचे लग्न आणि ऑक्टाव्हियनची बहीण ऑक्टाव्हिया मायनर हिच्याशी अँटोनीचा घटस्फोट यांमुळे रोमन साम्राज्याचे अंतिम युद्ध सुरू झाले. ऑक्टाव्हियन युद्धात गुंतला आणि रोमन सिनेटमधील अँटोनीच्या सहकाऱ्यांना इ.स.पूर्व ३२ मध्ये रोममधून पळून जाण्यास भाग पाडले आणि त्याने क्लिओपात्राविरुद्ध युद्ध घोषित केले. इ.स.पू ३१ मध्ये ऍक्टियमच्या लढाईत अँटनी आणि क्लिओपात्रा यांच्या नौदल ताफ्याचा पराभव केल्यानंतर, ऑक्टाव्हियनच्या सैन्याने इ.स.पू. ३० मध्ये इजिप्तवर आक्रमण करून अँटनीचा पराभव केला. त्यानंतर अँटनीने आत्महत्या केली. जेव्हा क्लिओपात्राला समजले की, ऑक्टाव्हियनने तिला रोमन विजयी मिरवणुकीत आणण्याची योजना आखली आहे, तेव्हा तिने [[विष]] प्राशन करून [[आत्महत्या]] केली. परंतु तिचे [[सर्पदंश|सर्पदंशा]]<nowiki/>ने निधन झाले होते, असा लोकप्रिय गैरसमज आहे. क्लियोपेट्राचा वारसा प्राचीन आणि आधुनिक कलाकृतींमध्ये टिकून आहे. रोमन इतिहासलेखन आणि [[लॅटिन]] कवितांनी या राणीबद्दल सामान्यतः टीकात्मक दृष्टिकोन निर्माण केला, जो नंतरच्या मध्ययुगीन आणि प्रबोधन साहित्यात पसरला. व्हिज्युअल आर्ट्समध्ये तिच्या प्राचीन चित्रणांमध्ये रोमन प्रतिमा, चित्रे आणि शिल्पे, कॅमिओ कोरीव काम आणि काच, टॉलेमिक आणि रोमन नाणे आणि रिलिफ्स यांचा समावेश होतो. प्रबोधन आणि बारोक कलांमध्ये ती [[ऑपेरा]], चित्रे, कविता, शिल्पकला आणि नाट्य नाटकांसह अनेक कलाकृतींचा विषय होती. व्हिक्टोरियन काळापासून ती इजिप्‍टोमॅनियाची पॉप कल्चर आयकॉन बनली आहे. तसेच आधुनिक काळात क्लियोपात्रा ही अप्लायड आणि ललित कला, बर्लेस्क व्यंगचित्र, [[हॉलिवूड|हॉलीवूड]] चित्रपट आणि व्यावसायिक उत्पादनांसाठी ब्रँड प्रतिमांमध्ये दिसत आली आहे. == इतिहास == [[इ.स.पू. ६९]] मध्ये जन्मलेली क्लिओपात्रा [[बारावा टॉलेमी|बाराव्या टॉलेमीची]] कन्या होती. या टॉलेमीचा पूर्वज [[पहिला टॉलेमी]] हा [[अलेक्झांडर द ग्रेट]] याच्या सैन्यात सेनानी होता. हा मॅसोडेनियन सेनानी अलेक्झांडरच्या मृत्यूनंतर [[इजिप्त]]चा पहिला टॉलेमी राजा झाला. या राजघराण्याने भाऊ-बहिणींमधील लग्नाची पद्धत वंशशुद्धीच्या कल्पनेने उचलली होती. क्लिओपात्राच्या जन्माच्या वेळी इजिप्त हे अतिशय श्रीमंत राज्य होते. परंतु हे राज्य राजकीयदृष्ट्या अस्थिर असल्यामुळे व शेजारच्या [[रोमन साम्राज्य|रोमन साम्राज्यापुढे]] आपला टिकाव लागणार नाही म्हणून क्लिओपात्राच्या बापाने करार करून [[जुलियस सीझर|सीझर]] आणि पॉंपेईकडून आपला इजिप्तवर राजा म्हणून असलेला अधिकार मान्य करून घेतला होता. याबदल्यात रोमनांनी टॉलेमीकडून प्रचंड रक्कम घेतली. ही रक्कम टॉलेमीने रोमन धनकोंकडून कर्जाऊ घेऊन दिली. या प्रचंड रकमेची परतफेड करणे अवघड होते त्यामुळे त्याच्या राज्यातील नागरिकांना त्याचे हे कृत्य पसंत नसल्याने राज्यात अंतर्गत बंडाळी माजली. या परिस्थितीतच [[इ.स.पू. ५१]] मध्ये टॉलेमीचा मृत्यू झाला. त्याच्या मृत्यूनंतर त्याची १८ वर्षीय कन्या क्लिओपात्रा आणि तिचा धाकटा १० वर्षाचा भाऊ [[तेरावा टॉलेमी]] संयुक्तपणे राज्यावर आले. या राजघराण्यातील परंपरेनुसार हा तिचा धाकटा भाऊ तेरावा टॉलेमी क्लिओपात्राचा नवरा होता. तो आपल्याच हाताखालील एका सेवकाच्या आहारी जाऊन त्याच्या हातातील बाहुले बनला होता. क्लिओपात्राला दूर करून राज्य हातात घेण्याच्या त्यांच्या योजना चालू होत्या. [[रोम]]मध्येही त्याचवेळी सीझर सत्तेवर आला होता. रोमची तिजोरी रिकामी होती त्यासाठी सीझरला इजिप्तकडून वसूली करणे गरजेचे होते म्हणून सीझर [[अलेक्झांड्रिया, इजिप्त|अलेक्झांड्रिया]]ला आला. राज्यातील अंतर्गत बंडाळी आणि भावाची/नवऱ्याची कारस्थाने यातून मार्ग काढण्यासाठी क्लिओपात्राने सीझरची मदत घेतली. यानंतर क्लिओपात्राचे सीझरशी अत्यंत सलोख्याचे संबंध असले तरी रोमविषयी तिच्या मनात भीती होतीच. सीझरच्या खुनाच्या वेळी क्लिओपात्रा रोममध्येच होती. सीझरचे खूनी आणि त्याचे मित्रही या खुनासाठी क्लिओपात्राची मदत मागत होते. तिची सत्ता आणि राज्याचे स्वतंत्र असणे याचा विचार करून तिने त्यावेळी ॲंटोनीला मदत केली. नौका पुरविल्या. पैसा दिला. त्यामुळे साहजिकच क्लिओपात्रा आणि ॲंटोनी यांच्यातही सलोख्याचे संबंध निर्माण झाले. == मृत्यू == क्लिओपात्राचा मृत्यू कशामुळे झाला याचे गूढ अजूनही कायम आहे. मात्र तिने स्वतःच सर्पदंश करून घेऊन आत्महत्या केली असे मानले जाते. क्लिओपात्राचा समकालीन ग्रीक इतिहासकार स्ट्राबो याने आपल्या जिओग्राफीका या पुस्तकातही असाच उल्लेख केलेला आहे. यात तो म्हणतो एक तर क्लिओपात्राने विषारी द्रव्य सेवन केल्याने तिचा मृत्य झाला अथवा तिने स्वतःच्या [[वक्ष|वक्षावर]] सर्पदंश करवून घेतला. हा उपलब्ध स्रोत सर्वात जुना असून व क्लिओपात्राच्या मृत्यूसमयी स्ट्राबो अलेक्झांड्रिीयातच असल्याने हा स्रोत ग्राह्य मानला जातो. या घटनेनंतर साठ वर्षांनी मार्क्स व्हेलिअस पॅटरक्यूलस या [[:वर्ग:रोमन इतिहासकार|रोमन इतिहासकाराने]] कॉम्पेटीशन ऑफ रोमन हिस्ट्री या ग्रंथात व या घटनेच्या १५० वर्षानंतर फ्लोरस या रोमन इतिहासकारानेच लिहिलेल्या एपिटोम ऑफ रोमन हिस्ट्री या ग्रंथातही क्लिओपात्राने सर्पदंश करवून घेऊन [[आत्महत्या]] केल्याचे उल्लेख आहेत. क्लिओपात्राच्या मृत्यूनंतर १३० वर्षांनी [[:वर्ग:ग्रीक इतिहासकार|ग्रीक इतिहासकार]] [[प्लुटार्क]] आपल्या लाईफ ऑफ ॲंटोनी मध्ये म्हणतो की, ऑक्टोव्हिअन क्लिओपात्राला शोधण्यात यशस्वी झाला होता आणि त्याने आपल्या सैनिकांना क्लिओपात्राला आत्महत्या करण्यापासून बाजूला करण्याचे आदेशही दिले होते कारण [[रोम]]ला परत गेल्यावर होणाऱ्या विजयी मिरवणूकीत नेऊन त्याला क्लिओपात्राला अपमानित करायचे होते. पण ज्यावेळेस सैनिक तिच्यापर्यंत गेले त्यावेळी क्लिओपात्रा मरून पडली होती व तिच्याजवळ तिच्या दोन दासी आणि अंजीराच्या टोपलीत एक सर्प होता. [[शेक्सपिअर]]नेही आपल्या ॲंटोनी ॲन्ड किलओपात्रा या नाटकात क्लिओपात्राच्या मृत्यूची हीच प्रतिमा कायम ठेवली आहे. अलीकडच्या काळात [[इ.स. २०१०]] मध्ये [[जर्मन]] इतिहासकार ख्रिस्तोफर शाफर याने म्हटले आहे की, क्लिओपात्राचा मृत्यू सर्पदंशाने न होता तो विषारी द्रव्याच्या सेवनाने झालेला आहे. यासाठी त्याने अनेक ऐतिहासिक पुराव्यांची व विषतज्‍ज्ञांची मदत घेतली. तो म्हणतो ज्या सर्पाच्या दंशाने क्लिओपात्राचा मृत्यू झाला असे म्हटले जाते त्या सर्पाच्या (इजिप्शिअन कोब्रा) दंशाने झटपट आणि विनावेदना मृत्यू येऊ शकत नाही. या सर्पाच्या दंशाने मृ्त्यू येण्यापूर्वी हळूहळू शरीराचे एकक अवयव सुरुवातीला डोळ्यापासून निकामी होऊ लागतात. शाफर आणि विषतज्‍ज्ञ डायट्रीच मेब्स यांनी क्लिओपात्राचा मृत्यू हेमलॉक, वोल्फ्सबेन आणि ओपिअम या विषारी द्रव्याच्या सेवनाने झाल्याचे म्हटले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://articles.cnn.com/2010-06-30/world/cleopatra.suicide_1_cleopatra-snake-cobra?_s=PM:WORLD | title = पॉइझन, नॉट स्नेक किल्ड क्लिओपात्रा | भाषा = इंग्रजी }}</ref> == चिरस्थान == क्लिओपात्राच्या मृत्यूनंतर तिने घेतलेल्या चिरविश्रांतीचे ठिकाण शोधण्याचे आत्तापर्यंत अनेकांनी प्रयत्‍न केले आहेत. प्रसिद्ध इजिप्शियन पुरातत्त्वज्ञ डॉ. झही हवास आणि [[डॉमिनिकन प्रजासत्ताक|डॉमिनीकन रिपब्लिक]]ची पुरातत्त्वज्ञ डॉ. कॅथलिन मार्टीनेझ यांनी अलिक्झांड्रियाच्या पश्चिमेला ५० किलोमीटर अंतरावर असणाऱ्या तापोसिरीस मॅग्ना या मंदिरातच ॲंटोनी आणि क्लिओपात्राची चिरविश्रांतीस्थाने आहेत असा दावा केला आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://news.nationalgeographic.com/news/2009/04/photogalleries/cleopatra-tomb-pictures/ | title = क्लिओपात्राज टॉम्ब साईट डिस्कव्हर्ड | भाषा = इंग्रजी | दिनांक =२० एप्रिल, २००९ | प्रकाशक =नॅशनल जिओग्राफिक | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> प्लुटार्कने उल्लेख केल्याप्रमाणे ॲंटोनी आणि क्लिओपात्राची दफने जवळजवळच आहेत या मतांचा त्यांनी आधार घेतला. हे तापोसिरीस मॅग्ना मंदिर ओरीसिस या देवतेचे असून तिला राक्षसाने मारून तिचे चौदा तुकडे इजिप्तच्या भूमीत फेकून दिले होते. हे ओरीसिसचे चौदा तुकडे जिथे जिथे पडले त्या त्या ठिकाणी इजिप्तमध्ये ही ओरीसिसची मंदिरे आहेत. त्यापैकीच तापोसिरीस मॅग्ना हे एक आहे. या मंदिराचे उत्खनन करतेवेळी डॉ. झही आणि मार्टिनेझ यांना त्या ठिकाणी अलेक्झांडर द ग्रेट याचे एक नाणे आणि क्लिओपात्राच्या चेहऱ्याचा मुखवटा सापडला आणि त्यावरून हे मंदिर चौथ्या टॉलेमीच्या काळात २००० वर्षांपूर्वी बांधले गेले असल्याचे त्यांनी सिद्ध केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://news.bbc.co.uk/2/hi/8000978.stm | title = डिग मे रिव्हील क्लिओपात्राज टॉम्ब | भाषा = इंग्रजी | दिनांक =१५ एप्रिल, २००९ | प्रकाशक =[[बी.बी.सी.|बीबीसी न्यूज]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> या पुरातत्त्ववेत्त्यांनी रडारचा वापर करून या मंदिरात खाली २५ ते ३० मीटर खोलीवर तीन ठिकाणे शोधली. त्यांपैकी एका ठिकाणी क्लिओपात्राचे दफन झालेले असू शकते अशी शक्यता वर्तवली आहे. == इतर == * क्लिओपात्रा आपल्या सौंदर्य रक्षणासाठी गाढवीच्या दुधाने आंघोळ करीत असे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://tarunbharat.net/ftp/e-paper/2011-10-04/mpage3_20111004.htm | title = रूपवतींच्या सौंदर्याचे हे आहे रहस्य | भाषा = मराठी | दिनांक =४ ऑक्टोबर, २०११ | प्रकाशक =[[तरूण भारत]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}{{मृत दुवा}}</ref> * क्लिओपात्रा कारमाइन बीटल्सपासून बनवलेला लाल रंग ओठांचे सौंदर्य खुलविण्यासाठी वापरीत असे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=173909:2011-08-01-16-02-18&catid=61:2009-07-20-04-02-48&Itemid=74 | title = अर्थवेध:लिपस्टिक | भाषा = मराठी | दिनांक =२ ऑगस्ट, २०११ | प्रकाशक =[[लोकसत्ता]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}{{मृत दुवा}}</ref> * आस्प जातीच्या सर्पाच्या दंशाने चटकन मृत्यू येतो याची खात्री करून घेण्यासाठी क्लिओपात्रा राणीने प्रथम तिच्या गुलामांवर प्रयोग केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://www.marathivishwakosh.in/index.php?option=com_content&view=article&id=4539%3A2010-11-15-06-28-12&catid=2&Itemid=3 | title = आमापन, जैव (मराठी विश्वकोश, खंड २) | भाषा = मराठी | दिनांक = | प्रकाशक =[[महाराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळ]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> == वंशावळ == {{वंशावली/प्रारंभ}} {{वंशावली | |PTOLEMY5|~|y|~|CLEO1|PTOLEMY5=पाचवा टॉलेमी, एपिफेन्स|CLEO1=इजिप्तची पहिली क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | |,|-|^|-|-|-|v|-|-|-|-|.}} {{वंशावली | | |PTOLEMY8|7| |PTOLEMY6|~|y|~|CLEO2|PTOLEMY8=आठवा टॉलेमी, फिस्कॉन|PTOLEMY6=सहावा टॉलेमी फिलोपेटर|CLEO2=इजिप्तची दुसरी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | | | |:| | | | | |!}} {{वंशावली | | | | | |L|~|~|y|~|CLEO3|CLEO3=इजिप्तची तिसरी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | |,|-|-|-|v|-|^|-|-|-|v|-|-|-|-|-|.| }} {{वंशावली |PTOLEMY10|7| |CLEOSELENE|~|y|~|PTOLEMY9|~|y|~|CLEO4|PTOLEMY10=दहावा टॉलेमी|CLEOSELENE=पहिली क्लिओपात्रा सेलेनी|PTOLEMY9=दहावा टॉलेमी, लाथायरॉस|CLEO4=इजिप्तची चौथी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | |:| | | | | |!| | | | | |!}} {{वंशावली | | | |L|~|~|y|~|BERENICE3| | |F|PTOLEMY12|BERENICE3=इजिप्तची तिसरी बेरेनाईस|PTOLEMY12=बारावा टॉलेमी, आउलेट्स}} {{वंशावली | | | | | | |!| | | | | | |:}} {{वंशावली | | | | | |CLEO5|~|~|y|~|~|J|CLEO5=इजिप्तची पाचवी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | | | | | | | |CLEO7|CLEO7='''क्लिओपात्रा'''}} {{वंशावली/अंत}} ==क्लिओपात्रावरील पुस्तके== * क्लिओपात्रा (कादंवरी, सन २०२०पर्यंत ७ आवृत्त्या, लेखक [[संजय सोनवणी]]) * क्लिओपात्रा (व्यक्तिचित्रण, लेखिका - अलका रोडे) == क्लियोपेट्रावर आधारित चित्रपट आणि टीव्ही मालिकांची यादी == * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९०८ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९१३ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९५९ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९७२ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (1974 टीव्ही नाटक) * अँटनी आणि क्लियोपात्रा (२०१५ चित्रपट) * बीबीसी टेलिव्हिजन शेक्सपियर * क्लियोपेट्रा (१९१७ चित्रपट) * क्लियोपेट्रा (1934 चित्रपट) * क्लियोपात्रा (१९६३ चित्रपट) * क्लियोपेट्रा (1970 चित्रपट) * क्लियोपेट्राचा दुसरा पती * कन्नकी (चित्रपट) * रेड नोटीस * झुल्फिकार (चित्रपट) == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} <references group="note" /> == बाह्यदुवे == * {{इन आउर टाईम|क्लिओपात्रा|b00w7clj|Cleopatra}} [[वर्ग:इजिप्तचा इतिहास]] jrvygdnp5d7puwrmom2jmbit50445jz 2139041 2139040 2022-07-20T13:13:33Z अमर राऊत 140696 wikitext text/x-wiki {{Infobox royalty|name={{लेखनाव}}|image=Kleopatra-VII.-Altes-Museum-Berlin1.jpg|alt=Photograph of an ancient Roman marble sculpture of Cleopatra VII's head as displayed at the Altes Museum in Berlin|caption=बर्लिन क्लियोपेट्रा ही रोमन शिल्पाकृती. रॉयल डायडेम परिधान केलेले हे शिल्प इ.स.पू. १ल्या शतकाच्या मध्यभागी (तिच्या रोमला भेटींच्या वेळी ४६-४४ इ.स.पू.), इटालियन व्हिलामध्ये सापडले आणि आता जर्मनीच्या संग्रहालयात आहे. {{sfnp|Raia|Sebesta|2017}}{{sfnp|Sabino|Gross-Diaz|2016|}}{{sfnp|Grout|2017b|}}<ref group="note">For further validation about the [[commons:Category:Bust of Cleopatra VII in the Altes Museum Berlin|Berlin Cleopatra]], see {{harvtxt|Pina Polo|2013|pp=184–186}}, {{harvtxt|Roller|2010|pp=54, 174–175}}, {{harvtxt|Jones|2006|p=33}}, and {{harvtxt|Hölbl|2001|p=234}}.</ref>|succession=टोलेमिक राज्याची राणी|reign=इसपू ५१–३० (21&nbsp;years){{sfnp|Burstein|2004|pp=xx–xxiii, 155}}|reign-type=क्लिओपात्राचे राज्य|predecessor=टोलेमी XII आउलेटस|regent={{unbulleted list| टोलेमीXII आउलेटस | टोलेमी थिओस फिलोपेतर १३वा]]| टोलेमी फिलोपेतर १५वा | टोलेमी सिझेरियन १५वा}}|reg-type=सह-शासक|successor=टोलेमी XV सिझेरियन<ref group="note" name="Reign of Caesarion"/>|full name=क्लिओपात्रा थिआ फिलोपेटर ७वी|spouse={{unbulleted list| टोलेमी थिओस फिलोपेटर १३वा | टोलेमी १५वा|मार्क अँटनी]}}|issue={{unbulleted list| सिझेरियन |अलेक्झांडर हेलिओस| क्लिओपात्रा सेलेन दुसरा |टोलेमी फिलाडेल्फस (क्लिओपात्राचा मुलगा)| टोलेमी फिलापेडस Philadelphus}}|dynasty=टोलेम|father=टोलेमी आउलेटस १२वा|mother=कदाचित क्लिओपात्रा ट्रायफेना ६वी <ref group="note" name="cleopatra v or vi" />|birth_date=इसपू ६९|birth_place=अलेक्झांडरिया, टोलेमिक राज्य|death_date=[[Death of Cleopatra|10 August 30&nbsp;BC]] (aged&nbsp;39)<ref group="note" name="date of Cleopatra's death">12 August 30 BC in the later Julian calendar. {{harvtxt|Skeat|1953|pp=98–100}}.</ref>|death_place=अलेक्झांडरिया, रोमकालीन इजिप्त|place of burial=टोम्ब ऑफ अँटनी अँड क्लिओपात्रा<br />(कदाचित इजिप्त)}} '''क्लिओपात्रा फिलोपातोर''' '''७वी''' (इ.स. पूर्व ६९ - १२ ऑगस्ट ३०{{Sfnp|Hölbl|2001|p=231}}) ही [[प्राचीन इजिप्त संस्कृती|इजिप्तच्या]] [[टॉलेमिक साम्राज्य|टॉलेमिक राज्याची]] राणी आणि या राज्याची शेवटची सक्रिय शासक होती. क्लिओपात्रा ही टॉलेमिक राजवंशाचा संस्थापक आणि [[ग्रीक]] सेनापती असलेला टॉलेमी सॉटर पहिला तसेच [[अलेक्झांडर द ग्रेट|अलेक्झांडर द ग्रेटची]] यांची वंशज होती. <ref group="note">{{Harvard citation text|Southern|2009|p=43}} writes about [[टोलेमी|Ptolemy I Soter]]: "The Ptolemaic dynasty, of which Cleopatra was the last representative, was founded at the end of the fourth century BC. </ref> तिच्या मृत्यूनंतर [[इजिप्त]] हा [[रोमन साम्राज्य|रोमन साम्राज्याचा]] [[इजिप्त (रोमन प्रांत)|एक प्रांत]] बनला. <ref group="note" name="Grant Hellenistic period explanation">{{Harvard citation text|Grant|1972|pp=5–6}} notes that the Hellenistic period, beginning with the reign of Alexander the Great, came to an end with the death of Cleopatra in 30 BC. </ref> क्लिओपात्राची मूळ भाषा कोइन ग्रीक होती आणि इजिप्शियन भाषा शिकणारी ती एकमेव टॉलेमिक शासक होती. <ref group="note" name="languages">The refusal of [[Ptolemaic rulers]] to speak the native language, [[Late Egyptian]], is why [[Ancient Greek]] (i.e. </ref> इ.स.पूर्व ५८ मध्ये क्लिओपात्रा ही तिचे वडील [[टोलेमी]] निर्वासित असताना त्यांच्यासोबत [[रोम]]<nowiki/>ला गेली, तेव्हा बेरेनिस ४थी हिने तिच्या वडिलांच्या सिंहासनावर दावा केला. इ.स.पूर्व ५५ मध्ये टॉलेमी हा रोमन लष्करी सहाय्याने [[इजिप्त]]<nowiki/>ला परतला तेव्हा बेरेनिस मारली गेली. इ.स.पू. ५१ मध्ये त्याचा मृत्यू झाला तेव्हा क्लिओपात्रा आणि तिचा भाऊ टॉलेमी १३वा यांच्या संयुक्त राजवटीला सुरुवात झाली, परंतु पुढे मतभेदामुळे त्यांचे खुले गृहयुद्ध झाले. [[चित्र:Cleopatra_and_Caesar_by_Jean-Leon-Gerome.jpg|इवलेसे|क्लिओपात्रा आणि सीझर (१८६६). चित्रकार: जीन-लिओन गेरोम]] [[रोमन साम्राज्य|रोमन]] राजकारणी पोम्पी हा [[ज्युलियस सीझर]] (एक रोमन [[हुकुमशाही|हुकूमशहा]]) विरुद्ध फार्सलसची लढाई हरल्यानंतर इजिप्तला पळून गेला. पॉम्पी हा टॉलेमी १२व्याचा सहकारी होता, परंतु टॉलेमी १३वा याने त्याच्या दरबारी लोकांच्या आग्रहास्तव सीझर येण्यापूर्वी आणि [[अलेक्झांड्रिया]]<nowiki/>चा ताबा घेण्यापूर्वी पोम्पीला हल्ला करून मारले. सीझरने नंतर प्रतिस्पर्धी टोलेमी भावंडांशी समेट करण्याचा प्रयत्न केला, परंतु टॉलेमीचे मुख्य सल्लागार असलेल्या पोथीनोस याने सीझरच्या अटी क्लिओपात्राला अनुकूल मानल्या, म्हणून त्याच्या सैन्याने तिला आणि सीझरला राजवाड्याला वेढा घातला. वेढा उठवल्यानंतर लवकरच टॉलेमी १३वा हा [[नाईल]]<nowiki/>च्या लढाईत मरण पावला; क्लिओपात्राची सावत्र बहीण आर्सिनो ४थी हिला वेढा घालण्यात तिच्या भूमिकेसाठी हद्दपार केले गेले. सीझरने क्लिओपात्रा आणि तिचा भाऊ टॉलेमी १४वा यांना संयुक्त राज्यकर्ते घोषित केले. सीझरने क्लिओपात्राशी संबंध ठेवल्याने सीझेरियन नावाचा एक मुलगा जन्माला आला. इ.स.पूर्व ४६ आणि ४४ मध्ये क्लिओपात्रा ही क्लायंट क्वीन म्हणून [[रोम]]<nowiki/>ला गेली, जिथे ती सीझरच्या व्हिलामध्ये राहिली. इ.स.पू.४४ मध्ये सीझरच्या आणि (तिच्या आदेशानुसार) टॉलेमी १४व्याच्या हत्येनंतर, तिने तिचा मुलगा सीझेरियन याला सह-शासक घोषित करून टॉलेमी १५वा असे नाव दिले. [[चित्र:Cleopatra_VII_Philopator,_engraving_by_Élisabeth_Sophie_Chéron_after_a_Hellenistic_medallion,_published_c._1736.jpg|इवलेसे|क्लियोपात्रा VII फिलोपेटर, एलिजाबेथ सोफी चेरॉन यांनी हेलेनिस्टिक मेडलियन नंतर कोरलेले कोरीव काम, सी. 1736.jpg]] इ.स.पूर्व ४३-४२ च्या लिबरेटर्सच्या गृहयुद्धात क्लिओपात्राने सीझरचा नातू आणि वारस असलेल्या ऑक्टाव्हियन, मार्क अँटोनी आणि मार्कस एमिलियस लेपिडस यांनी स्थापन केलेल्या द्वितीय रोमन ट्रायमविरेटची बाजू घेतली. इ.स.पूर्व ४१ तारसोस येथे त्यांच्या भेटीनंतर राणीचे अँटनीशी प्रेमसंबंध होते. त्याने आर्सिनोला तिच्या विनंतीनुसार [[फाशी]] दिली आणि पार्थियन साम्राज्य व आर्मेनियाच्या साम्राज्यावर केलेल्या आक्रमणांदरम्यान निधी आणि लष्करी मदत या दोन्हींसाठी तो क्लिओपात्रावर अधिकाधिक अवलंबून राहिला. अलेक्झांड्रियाच्या देणग्यांनी त्यांची मुले अलेक्झांडर हेलिओस, क्लियोपात्रा सेलेन दुसरी आणि टॉलेमी फिलाडेल्फस यांना अँटोनीच्या अधिकाराखालीद विविध प्रदेशांवर राज्यकर्ते म्हणून घोषित केले. ही घटना, त्यांचे लग्न आणि ऑक्टाव्हियनची बहीण ऑक्टाव्हिया मायनर हिच्याशी अँटोनीचा घटस्फोट यांमुळे रोमन साम्राज्याचे अंतिम युद्ध सुरू झाले. ऑक्टाव्हियन युद्धात गुंतला आणि रोमन सिनेटमधील अँटोनीच्या सहकाऱ्यांना इ.स.पूर्व ३२ मध्ये रोममधून पळून जाण्यास भाग पाडले आणि त्याने क्लिओपात्राविरुद्ध युद्ध घोषित केले. इ.स.पू ३१ मध्ये ऍक्टियमच्या लढाईत अँटनी आणि क्लिओपात्रा यांच्या नौदल ताफ्याचा पराभव केल्यानंतर, ऑक्टाव्हियनच्या सैन्याने इ.स.पू. ३० मध्ये इजिप्तवर आक्रमण करून अँटनीचा पराभव केला. त्यानंतर अँटनीने आत्महत्या केली. जेव्हा क्लिओपात्राला समजले की, ऑक्टाव्हियनने तिला रोमन विजयी मिरवणुकीत आणण्याची योजना आखली आहे, तेव्हा तिने [[विष]] प्राशन करून [[आत्महत्या]] केली. परंतु तिचे [[सर्पदंश|सर्पदंशा]]<nowiki/>ने निधन झाले होते, असा लोकप्रिय गैरसमज आहे. [[चित्र:Fresco_of_a_woman_in_profile,_possible_portrait_bust_of_Cleopatra_VII_of_Egypt,_from_the_House_of_the_Orchard_at_Pompeii.jpg|इवलेसे|प्रोफाइलमधील एका महिलेचा फ्रेस्को, इजिप्तच्या क्लियोपात्रा VII चे संभाव्य पोर्ट्रेट प्रतिमा, Pompeii.jpg येथील हाऊस ऑफ द ऑर्चर्डमधून]] क्लियोपेट्राचा वारसा प्राचीन आणि आधुनिक कलाकृतींमध्ये टिकून आहे. रोमन इतिहासलेखन आणि [[लॅटिन]] कवितांनी या राणीबद्दल सामान्यतः टीकात्मक दृष्टिकोन निर्माण केला, जो नंतरच्या मध्ययुगीन आणि प्रबोधन साहित्यात पसरला. व्हिज्युअल आर्ट्समध्ये तिच्या प्राचीन चित्रणांमध्ये रोमन प्रतिमा, चित्रे आणि शिल्पे, कॅमिओ कोरीव काम आणि काच, टॉलेमिक आणि रोमन नाणे आणि रिलिफ्स यांचा समावेश होतो. प्रबोधन आणि बारोक कलांमध्ये ती [[ऑपेरा]], चित्रे, कविता, शिल्पकला आणि नाट्य नाटकांसह अनेक कलाकृतींचा विषय होती. व्हिक्टोरियन काळापासून ती इजिप्‍टोमॅनियाची पॉप कल्चर आयकॉन बनली आहे. तसेच आधुनिक काळात क्लियोपात्रा ही अप्लायड आणि ललित कला, बर्लेस्क व्यंगचित्र, [[हॉलिवूड|हॉलीवूड]] चित्रपट आणि व्यावसायिक उत्पादनांसाठी ब्रँड प्रतिमांमध्ये दिसत आली आहे. == इतिहास == [[इ.स.पू. ६९]] मध्ये जन्मलेली क्लिओपात्रा [[बारावा टॉलेमी|बाराव्या टॉलेमीची]] कन्या होती. या टॉलेमीचा पूर्वज [[पहिला टॉलेमी]] हा [[अलेक्झांडर द ग्रेट]] याच्या सैन्यात सेनानी होता. हा मॅसोडेनियन सेनानी अलेक्झांडरच्या मृत्यूनंतर [[इजिप्त]]चा पहिला टॉलेमी राजा झाला. या राजघराण्याने भाऊ-बहिणींमधील लग्नाची पद्धत वंशशुद्धीच्या कल्पनेने उचलली होती. क्लिओपात्राच्या जन्माच्या वेळी इजिप्त हे अतिशय श्रीमंत राज्य होते. परंतु हे राज्य राजकीयदृष्ट्या अस्थिर असल्यामुळे व शेजारच्या [[रोमन साम्राज्य|रोमन साम्राज्यापुढे]] आपला टिकाव लागणार नाही म्हणून क्लिओपात्राच्या बापाने करार करून [[जुलियस सीझर|सीझर]] आणि पॉंपेईकडून आपला इजिप्तवर राजा म्हणून असलेला अधिकार मान्य करून घेतला होता. याबदल्यात रोमनांनी टॉलेमीकडून प्रचंड रक्कम घेतली. ही रक्कम टॉलेमीने रोमन धनकोंकडून कर्जाऊ घेऊन दिली. या प्रचंड रकमेची परतफेड करणे अवघड होते त्यामुळे त्याच्या राज्यातील नागरिकांना त्याचे हे कृत्य पसंत नसल्याने राज्यात अंतर्गत बंडाळी माजली. या परिस्थितीतच [[इ.स.पू. ५१]] मध्ये टॉलेमीचा मृत्यू झाला. त्याच्या मृत्यूनंतर त्याची १८ वर्षीय कन्या क्लिओपात्रा आणि तिचा धाकटा १० वर्षाचा भाऊ [[तेरावा टॉलेमी]] संयुक्तपणे राज्यावर आले. या राजघराण्यातील परंपरेनुसार हा तिचा धाकटा भाऊ तेरावा टॉलेमी क्लिओपात्राचा नवरा होता. तो आपल्याच हाताखालील एका सेवकाच्या आहारी जाऊन त्याच्या हातातील बाहुले बनला होता. क्लिओपात्राला दूर करून राज्य हातात घेण्याच्या त्यांच्या योजना चालू होत्या. [[रोम]]मध्येही त्याचवेळी सीझर सत्तेवर आला होता. रोमची तिजोरी रिकामी होती त्यासाठी सीझरला इजिप्तकडून वसूली करणे गरजेचे होते म्हणून सीझर [[अलेक्झांड्रिया, इजिप्त|अलेक्झांड्रिया]]ला आला. राज्यातील अंतर्गत बंडाळी आणि भावाची/नवऱ्याची कारस्थाने यातून मार्ग काढण्यासाठी क्लिओपात्राने सीझरची मदत घेतली. यानंतर क्लिओपात्राचे सीझरशी अत्यंत सलोख्याचे संबंध असले तरी रोमविषयी तिच्या मनात भीती होतीच. सीझरच्या खुनाच्या वेळी क्लिओपात्रा रोममध्येच होती. सीझरचे खूनी आणि त्याचे मित्रही या खुनासाठी क्लिओपात्राची मदत मागत होते. तिची सत्ता आणि राज्याचे स्वतंत्र असणे याचा विचार करून तिने त्यावेळी ॲंटोनीला मदत केली. नौका पुरविल्या. पैसा दिला. त्यामुळे साहजिकच क्लिओपात्रा आणि ॲंटोनी यांच्यातही सलोख्याचे संबंध निर्माण झाले. == मृत्यू == क्लिओपात्राचा मृत्यू कशामुळे झाला याचे गूढ अजूनही कायम आहे. मात्र तिने स्वतःच सर्पदंश करून घेऊन आत्महत्या केली असे मानले जाते. क्लिओपात्राचा समकालीन ग्रीक इतिहासकार स्ट्राबो याने आपल्या जिओग्राफीका या पुस्तकातही असाच उल्लेख केलेला आहे. यात तो म्हणतो एक तर क्लिओपात्राने विषारी द्रव्य सेवन केल्याने तिचा मृत्य झाला अथवा तिने स्वतःच्या [[वक्ष|वक्षावर]] सर्पदंश करवून घेतला. हा उपलब्ध स्रोत सर्वात जुना असून व क्लिओपात्राच्या मृत्यूसमयी स्ट्राबो अलेक्झांड्रिीयातच असल्याने हा स्रोत ग्राह्य मानला जातो. या घटनेनंतर साठ वर्षांनी मार्क्स व्हेलिअस पॅटरक्यूलस या [[:वर्ग:रोमन इतिहासकार|रोमन इतिहासकाराने]] कॉम्पेटीशन ऑफ रोमन हिस्ट्री या ग्रंथात व या घटनेच्या १५० वर्षानंतर फ्लोरस या रोमन इतिहासकारानेच लिहिलेल्या एपिटोम ऑफ रोमन हिस्ट्री या ग्रंथातही क्लिओपात्राने सर्पदंश करवून घेऊन [[आत्महत्या]] केल्याचे उल्लेख आहेत. क्लिओपात्राच्या मृत्यूनंतर १३० वर्षांनी [[:वर्ग:ग्रीक इतिहासकार|ग्रीक इतिहासकार]] [[प्लुटार्क]] आपल्या लाईफ ऑफ ॲंटोनी मध्ये म्हणतो की, ऑक्टोव्हिअन क्लिओपात्राला शोधण्यात यशस्वी झाला होता आणि त्याने आपल्या सैनिकांना क्लिओपात्राला आत्महत्या करण्यापासून बाजूला करण्याचे आदेशही दिले होते कारण [[रोम]]ला परत गेल्यावर होणाऱ्या विजयी मिरवणूकीत नेऊन त्याला क्लिओपात्राला अपमानित करायचे होते. पण ज्यावेळेस सैनिक तिच्यापर्यंत गेले त्यावेळी क्लिओपात्रा मरून पडली होती व तिच्याजवळ तिच्या दोन दासी आणि अंजीराच्या टोपलीत एक सर्प होता. [[शेक्सपिअर]]नेही आपल्या ॲंटोनी ॲन्ड किलओपात्रा या नाटकात क्लिओपात्राच्या मृत्यूची हीच प्रतिमा कायम ठेवली आहे. अलीकडच्या काळात [[इ.स. २०१०]] मध्ये [[जर्मन]] इतिहासकार ख्रिस्तोफर शाफर याने म्हटले आहे की, क्लिओपात्राचा मृत्यू सर्पदंशाने न होता तो विषारी द्रव्याच्या सेवनाने झालेला आहे. यासाठी त्याने अनेक ऐतिहासिक पुराव्यांची व विषतज्‍ज्ञांची मदत घेतली. तो म्हणतो ज्या सर्पाच्या दंशाने क्लिओपात्राचा मृत्यू झाला असे म्हटले जाते त्या सर्पाच्या (इजिप्शिअन कोब्रा) दंशाने झटपट आणि विनावेदना मृत्यू येऊ शकत नाही. या सर्पाच्या दंशाने मृ्त्यू येण्यापूर्वी हळूहळू शरीराचे एकक अवयव सुरुवातीला डोळ्यापासून निकामी होऊ लागतात. शाफर आणि विषतज्‍ज्ञ डायट्रीच मेब्स यांनी क्लिओपात्राचा मृत्यू हेमलॉक, वोल्फ्सबेन आणि ओपिअम या विषारी द्रव्याच्या सेवनाने झाल्याचे म्हटले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://articles.cnn.com/2010-06-30/world/cleopatra.suicide_1_cleopatra-snake-cobra?_s=PM:WORLD | title = पॉइझन, नॉट स्नेक किल्ड क्लिओपात्रा | भाषा = इंग्रजी }}</ref> == चिरस्थान == क्लिओपात्राच्या मृत्यूनंतर तिने घेतलेल्या चिरविश्रांतीचे ठिकाण शोधण्याचे आत्तापर्यंत अनेकांनी प्रयत्‍न केले आहेत. प्रसिद्ध इजिप्शियन पुरातत्त्वज्ञ डॉ. झही हवास आणि [[डॉमिनिकन प्रजासत्ताक|डॉमिनीकन रिपब्लिक]]ची पुरातत्त्वज्ञ डॉ. कॅथलिन मार्टीनेझ यांनी अलिक्झांड्रियाच्या पश्चिमेला ५० किलोमीटर अंतरावर असणाऱ्या तापोसिरीस मॅग्ना या मंदिरातच ॲंटोनी आणि क्लिओपात्राची चिरविश्रांतीस्थाने आहेत असा दावा केला आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://news.nationalgeographic.com/news/2009/04/photogalleries/cleopatra-tomb-pictures/ | title = क्लिओपात्राज टॉम्ब साईट डिस्कव्हर्ड | भाषा = इंग्रजी | दिनांक =२० एप्रिल, २००९ | प्रकाशक =नॅशनल जिओग्राफिक | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> प्लुटार्कने उल्लेख केल्याप्रमाणे ॲंटोनी आणि क्लिओपात्राची दफने जवळजवळच आहेत या मतांचा त्यांनी आधार घेतला. हे तापोसिरीस मॅग्ना मंदिर ओरीसिस या देवतेचे असून तिला राक्षसाने मारून तिचे चौदा तुकडे इजिप्तच्या भूमीत फेकून दिले होते. हे ओरीसिसचे चौदा तुकडे जिथे जिथे पडले त्या त्या ठिकाणी इजिप्तमध्ये ही ओरीसिसची मंदिरे आहेत. त्यापैकीच तापोसिरीस मॅग्ना हे एक आहे. या मंदिराचे उत्खनन करतेवेळी डॉ. झही आणि मार्टिनेझ यांना त्या ठिकाणी अलेक्झांडर द ग्रेट याचे एक नाणे आणि क्लिओपात्राच्या चेहऱ्याचा मुखवटा सापडला आणि त्यावरून हे मंदिर चौथ्या टॉलेमीच्या काळात २००० वर्षांपूर्वी बांधले गेले असल्याचे त्यांनी सिद्ध केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://news.bbc.co.uk/2/hi/8000978.stm | title = डिग मे रिव्हील क्लिओपात्राज टॉम्ब | भाषा = इंग्रजी | दिनांक =१५ एप्रिल, २००९ | प्रकाशक =[[बी.बी.सी.|बीबीसी न्यूज]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> या पुरातत्त्ववेत्त्यांनी रडारचा वापर करून या मंदिरात खाली २५ ते ३० मीटर खोलीवर तीन ठिकाणे शोधली. त्यांपैकी एका ठिकाणी क्लिओपात्राचे दफन झालेले असू शकते अशी शक्यता वर्तवली आहे. == इतर == * क्लिओपात्रा आपल्या सौंदर्य रक्षणासाठी गाढवीच्या दुधाने आंघोळ करीत असे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://tarunbharat.net/ftp/e-paper/2011-10-04/mpage3_20111004.htm | title = रूपवतींच्या सौंदर्याचे हे आहे रहस्य | भाषा = मराठी | दिनांक =४ ऑक्टोबर, २०११ | प्रकाशक =[[तरूण भारत]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}{{मृत दुवा}}</ref> * क्लिओपात्रा कारमाइन बीटल्सपासून बनवलेला लाल रंग ओठांचे सौंदर्य खुलविण्यासाठी वापरीत असे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=173909:2011-08-01-16-02-18&catid=61:2009-07-20-04-02-48&Itemid=74 | title = अर्थवेध:लिपस्टिक | भाषा = मराठी | दिनांक =२ ऑगस्ट, २०११ | प्रकाशक =[[लोकसत्ता]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}{{मृत दुवा}}</ref> * आस्प जातीच्या सर्पाच्या दंशाने चटकन मृत्यू येतो याची खात्री करून घेण्यासाठी क्लिओपात्रा राणीने प्रथम तिच्या गुलामांवर प्रयोग केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://www.marathivishwakosh.in/index.php?option=com_content&view=article&id=4539%3A2010-11-15-06-28-12&catid=2&Itemid=3 | title = आमापन, जैव (मराठी विश्वकोश, खंड २) | भाषा = मराठी | दिनांक = | प्रकाशक =[[महाराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळ]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> == वंशावळ == {{वंशावली/प्रारंभ}} {{वंशावली | |PTOLEMY5|~|y|~|CLEO1|PTOLEMY5=पाचवा टॉलेमी, एपिफेन्स|CLEO1=इजिप्तची पहिली क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | |,|-|^|-|-|-|v|-|-|-|-|.}} {{वंशावली | | |PTOLEMY8|7| |PTOLEMY6|~|y|~|CLEO2|PTOLEMY8=आठवा टॉलेमी, फिस्कॉन|PTOLEMY6=सहावा टॉलेमी फिलोपेटर|CLEO2=इजिप्तची दुसरी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | | | |:| | | | | |!}} {{वंशावली | | | | | |L|~|~|y|~|CLEO3|CLEO3=इजिप्तची तिसरी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | |,|-|-|-|v|-|^|-|-|-|v|-|-|-|-|-|.| }} {{वंशावली |PTOLEMY10|7| |CLEOSELENE|~|y|~|PTOLEMY9|~|y|~|CLEO4|PTOLEMY10=दहावा टॉलेमी|CLEOSELENE=पहिली क्लिओपात्रा सेलेनी|PTOLEMY9=दहावा टॉलेमी, लाथायरॉस|CLEO4=इजिप्तची चौथी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | |:| | | | | |!| | | | | |!}} {{वंशावली | | | |L|~|~|y|~|BERENICE3| | |F|PTOLEMY12|BERENICE3=इजिप्तची तिसरी बेरेनाईस|PTOLEMY12=बारावा टॉलेमी, आउलेट्स}} {{वंशावली | | | | | | |!| | | | | | |:}} {{वंशावली | | | | | |CLEO5|~|~|y|~|~|J|CLEO5=इजिप्तची पाचवी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | | | | | | | |CLEO7|CLEO7='''क्लिओपात्रा'''}} {{वंशावली/अंत}} ==क्लिओपात्रावरील पुस्तके== * क्लिओपात्रा (कादंवरी, सन २०२०पर्यंत ७ आवृत्त्या, लेखक [[संजय सोनवणी]]) * क्लिओपात्रा (व्यक्तिचित्रण, लेखिका - अलका रोडे) == क्लियोपेट्रावर आधारित चित्रपट आणि टीव्ही मालिकांची यादी == * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९०८ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९१३ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९५९ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९७२ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (1974 टीव्ही नाटक) * अँटनी आणि क्लियोपात्रा (२०१५ चित्रपट) * बीबीसी टेलिव्हिजन शेक्सपियर * क्लियोपेट्रा (१९१७ चित्रपट) * क्लियोपेट्रा (1934 चित्रपट) * क्लियोपात्रा (१९६३ चित्रपट) * क्लियोपेट्रा (1970 चित्रपट) * क्लियोपेट्राचा दुसरा पती * कन्नकी (चित्रपट) * रेड नोटीस * झुल्फिकार (चित्रपट) == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} <references group="note" /> == बाह्यदुवे == * {{इन आउर टाईम|क्लिओपात्रा|b00w7clj|Cleopatra}} [[वर्ग:इजिप्तचा इतिहास]] sppa1x3uthhjj6rv42f06d73c8xuo5r 2139049 2139041 2022-07-20T17:39:04Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{Infobox royalty|name={{लेखनाव}}|image=Kleopatra-VII.-Altes-Museum-Berlin1.jpg|alt=Photograph of an ancient Roman marble sculpture of Cleopatra VII's head as displayed at the Altes Museum in Berlin|caption=बर्लिन क्लियोपेट्रा ही रोमन शिल्पाकृती. रॉयल डायडेम परिधान केलेले हे शिल्प इ.स.पू. १ल्या शतकाच्या मध्यभागी (तिच्या रोमला भेटींच्या वेळी ४६-४४ इ.स.पू.), इटालियन व्हिलामध्ये सापडले आणि आता जर्मनीच्या संग्रहालयात आहे. {{sfnp|Raia|Sebesta|2017}}{{sfnp|Sabino|Gross-Diaz|2016|}}{{sfnp|Grout|2017b|}}<ref group="note">For further validation about the [[commons:Category:Bust of Cleopatra VII in the Altes Museum Berlin|Berlin Cleopatra]], see {{harvtxt|Pina Polo|2013|pp=184–186}}, {{harvtxt|Roller|2010|pp=54, 174–175}}, {{harvtxt|Jones|2006|p=33}}, and {{harvtxt|Hölbl|2001|p=234}}.</ref>|succession=टोलेमिक राज्याची राणी|reign=इसपू ५१–३० (21&nbsp;years){{sfnp|Burstein|2004|pp=xx–xxiii, 155}}|reign-type=क्लिओपात्राचे राज्य|predecessor=टोलेमी XII आउलेटस|regent={{unbulleted list| टोलेमीXII आउलेटस | टोलेमी थिओस फिलोपेतर १३वा]]| टोलेमी फिलोपेतर १५वा | टोलेमी सिझेरियन १५वा}}|reg-type=सह-शासक|successor=टोलेमी XV सिझेरियन<ref group="note" name="Reign of Caesarion"/>|full name=क्लिओपात्रा थिआ फिलोपेटर ७वी|spouse={{unbulleted list| टोलेमी थिओस फिलोपेटर १३वा | टोलेमी १५वा|मार्क अँटनी]}}|issue={{unbulleted list| सिझेरियन |अलेक्झांडर हेलिओस| क्लिओपात्रा सेलेन दुसरा |टोलेमी फिलाडेल्फस (क्लिओपात्राचा मुलगा)| टोलेमी फिलापेडस Philadelphus}}|dynasty=टोलेम|father=टोलेमी आउलेटस १२वा|mother=कदाचित क्लिओपात्रा ट्रायफेना ६वी <ref group="note" name="cleopatra v or vi" />|birth_date=इसपू ६९|birth_place=अलेक्झांडरिया, टोलेमिक राज्य|death_date=[[Death of Cleopatra|10 August 30&nbsp;BC]] (aged&nbsp;39)<ref group="note" name="date of Cleopatra's death">12 August 30 BC in the later Julian calendar. {{harvtxt|Skeat|1953|pp=98–100}}.</ref>|death_place=अलेक्झांडरिया, रोमकालीन इजिप्त|place of burial=टोम्ब ऑफ अँटनी अँड क्लिओपात्रा<br />(कदाचित इजिप्त)}} '''क्लिओपात्रा फिलोपातोर''' '''७वी''' (इ.स. पूर्व ६९ - १२ ऑगस्ट ३०{{Sfnp|Hölbl|2001|p=231}}) ही [[प्राचीन इजिप्त संस्कृती|इजिप्तच्या]] [[टॉलेमिक साम्राज्य|टॉलेमिक राज्याची]] राणी आणि या राज्याची शेवटची सक्रिय शासक होती. क्लिओपात्रा ही टॉलेमिक राजवंशाचा संस्थापक आणि [[ग्रीक]] सेनापती असलेला टॉलेमी सॉटर पहिला तसेच [[अलेक्झांडर द ग्रेट|अलेक्झांडर द ग्रेटची]] यांची वंशज होती. <ref group="note">{{Harvard citation text|Southern|2009|p=43}} writes about [[टोलेमी|Ptolemy I Soter]]: "The Ptolemaic dynasty, of which Cleopatra was the last representative, was founded at the end of the fourth century BC. </ref> तिच्या मृत्यूनंतर [[इजिप्त]] हा [[रोमन साम्राज्य|रोमन साम्राज्याचा]] [[इजिप्त (रोमन प्रांत)|एक प्रांत]] बनला. <ref group="note" name="Grant Hellenistic period explanation">{{Harvard citation text|Grant|1972|pp=5–6}} notes that the Hellenistic period, beginning with the reign of Alexander the Great, came to an end with the death of Cleopatra in 30 BC. </ref> क्लिओपात्राची मूळ भाषा कोइन ग्रीक होती आणि इजिप्शियन भाषा शिकणारी ती एकमेव टॉलेमिक शासक होती. <ref group="note" name="languages">The refusal of [[Ptolemaic rulers]] to speak the native language, [[Late Egyptian]], is why [[Ancient Greek]] (i.e. </ref> इ.स.पूर्व ५८ मध्ये क्लिओपात्रा ही तिचे वडील [[टोलेमी]] निर्वासित असताना त्यांच्यासोबत [[रोम]]<nowiki/>ला गेली, तेव्हा बेरेनिस ४थी हिने तिच्या वडिलांच्या सिंहासनावर दावा केला. इ.स.पूर्व ५५ मध्ये टॉलेमी हा रोमन लष्करी सहाय्याने [[इजिप्त]]<nowiki/>ला परतला तेव्हा बेरेनिस मारली गेली. इ.स.पू. ५१ मध्ये त्याचा मृत्यू झाला तेव्हा क्लिओपात्रा आणि तिचा भाऊ टॉलेमी १३वा यांच्या संयुक्त राजवटीला सुरुवात झाली, परंतु पुढे मतभेदामुळे त्यांचे खुले गृहयुद्ध झाले. [[चित्र:Cleopatra_and_Caesar_by_Jean-Leon-Gerome.jpg|इवलेसे|क्लिओपात्रा आणि सीझर (१८६६). चित्रकार: जीन-लिओन गेरोम]] [[रोमन साम्राज्य|रोमन]] राजकारणी पोम्पी हा [[ज्युलियस सीझर]] (एक रोमन [[हुकुमशाही|हुकूमशहा]]) विरुद्ध फार्सलसची लढाई हरल्यानंतर इजिप्तला पळून गेला. पॉम्पी हा टॉलेमी १२व्याचा सहकारी होता, परंतु टॉलेमी १३वा याने दरबारी लोकांच्या आग्रहास्तव सीझर येण्यापूर्वी आणि [[अलेक्झांड्रिया]]<nowiki/>चा ताबा घेण्यापूर्वी हल्ला करून पोम्पीला मारले. सीझरने नंतर प्रतिस्पर्धी टोलेमी भावंडांशी समेट करण्याचा प्रयत्न केला, परंतु टॉलेमीचे मुख्य सल्लागार असलेल्या पोथीनोस याने सीझरच्या अटी क्लिओपात्राला अनुकूल मानल्या, म्हणून त्याच्या सैन्याने राजवाड्याला वेढा देऊन तिला आणि सीझरला कैद केले. वेढा उठवल्यानंतर लवकरच टॉलेमी १३वा हा [[नाईल]]<nowiki/>च्या लढाईत मरण पावला; क्लिओपात्राची सावत्र बहीण आर्सिनो ४थी हिला वेढा घालण्यात तिच्या भूमिकेसाठी हद्दपार केले गेले. सीझरने क्लिओपात्रा आणि तिचा भाऊ टॉलेमी १४वा यांना संयुक्त राज्यकर्ते घोषित केले. सीझरने क्लिओपात्राशी संबंध ठेवल्याने सीझेरियन नावाचा एक मुलगा जन्माला आला. इ.स.पूर्व ४६ आणि ४४ मध्ये क्लिओपात्रा ही क्लायंट क्वीन म्हणून [[रोम]]<nowiki/>ला गेली, जिथे ती सीझरच्या व्हिलामध्ये राहिली. इ.स.पू.४४ मध्ये सीझरच्या आणि (तिच्या आदेशानुसार) टॉलेमी १४व्याच्या हत्येनंतर, तिने तिचा मुलगा सीझेरियन याला सह-शासक घोषित करून टॉलेमी १५वा असे नाव दिले. [[चित्र:Cleopatra_VII_Philopator,_engraving_by_Élisabeth_Sophie_Chéron_after_a_Hellenistic_medallion,_published_c._1736.jpg|इवलेसे|क्लियोपात्रा VII फिलोपेटर, एलिजाबेथ सोफी चेरॉन यांनी हेलेनिस्टिक मेडलियन नंतर कोरलेले कोरीव काम, सी. 1736.jpg]] इ.स.पूर्व ४३-४२ च्या लिबरेटर्सच्या गृहयुद्धात क्लिओपात्राने सीझरचा नातू आणि वारस असलेल्या ऑक्टाव्हियन, मार्क अँटोनी आणि मार्कस एमिलियस लेपिडस यांनी स्थापन केलेल्या द्वितीय रोमन ट्रायमविरेटची बाजू घेतली. इ.स.पूर्व ४१ तारसोस येथे त्यांच्या भेटीनंतर राणीचे अँटनीशी प्रेमसंबंध होते. त्याने आर्सिनोला तिच्या विनंतीनुसार [[फाशी]] दिली आणि पार्थियन साम्राज्य व आर्मेनियाच्या साम्राज्यावर केलेल्या आक्रमणांदरम्यान निधी आणि लष्करी मदत या दोन्हींसाठी तो क्लिओपात्रावर अधिकाधिक अवलंबून राहिला. अलेक्झांड्रियाच्या देणग्यांनी त्यांची मुले अलेक्झांडर हेलिओस, क्लियोपात्रा सेलेन दुसरी आणि टॉलेमी फिलाडेल्फस यांना अँटोनीच्या अधिकाराखालीद विविध प्रदेशांवर राज्यकर्ते म्हणून घोषित केले. ही घटना, त्यांचे लग्न आणि ऑक्टाव्हियनची बहीण ऑक्टाव्हिया मायनर हिच्याशी अँटोनीचा घटस्फोट यांमुळे रोमन साम्राज्याचे अंतिम युद्ध सुरू झाले. ऑक्टाव्हियन युद्धात गुंतला आणि रोमन सिनेटमधील अँटोनीच्या सहकाऱ्यांना इ.स.पूर्व ३२ मध्ये रोममधून पळून जाण्यास भाग पाडले आणि त्याने क्लिओपात्राविरुद्ध युद्ध घोषित केले. इ.स.पू ३१ मध्ये ऍक्टियमच्या लढाईत अँटनी आणि क्लिओपात्रा यांच्या नौदल ताफ्याचा पराभव केल्यानंतर, ऑक्टाव्हियनच्या सैन्याने इ.स.पू. ३० मध्ये इजिप्तवर आक्रमण करून अँटनीचा पराभव केला. त्यानंतर अँटनीने आत्महत्या केली. जेव्हा क्लिओपात्राला समजले की, ऑक्टाव्हियनने तिला रोमन विजयी मिरवणुकीत आणण्याची योजना आखली आहे, तेव्हा तिने [[विष]] प्राशन करून [[आत्महत्या]] केली. परंतु तिचे [[सर्पदंश|सर्पदंशा]]<nowiki/>ने निधन झाले होते, असा लोकप्रिय गैरसमज आहे. [[चित्र:Fresco_of_a_woman_in_profile,_possible_portrait_bust_of_Cleopatra_VII_of_Egypt,_from_the_House_of_the_Orchard_at_Pompeii.jpg|इवलेसे|प्रोफाइलमधील एका महिलेचा फ्रेस्को, इजिप्तच्या क्लियोपात्रा VII चे संभाव्य पोर्ट्रेट प्रतिमा, Pompeii.jpg येथील हाऊस ऑफ द ऑर्चर्डमधून]] क्लियोपेट्राचा वारसा प्राचीन आणि आधुनिक कलाकृतींमध्ये टिकून आहे. रोमन इतिहासलेखन आणि [[लॅटिन]] कवितांनी या राणीबद्दल सामान्यतः टीकात्मक दृष्टिकोन निर्माण केला, जो नंतरच्या मध्ययुगीन आणि प्रबोधन साहित्यात पसरला. व्हिज्युअल आर्ट्समध्ये तिच्या प्राचीन चित्रणांमध्ये रोमन प्रतिमा, चित्रे आणि शिल्पे, कॅमिओ कोरीव काम आणि काच, टॉलेमिक आणि रोमन नाणे आणि रिलिफ्स यांचा समावेश होतो. प्रबोधन आणि बारोक कलांमध्ये ती [[ऑपेरा]], चित्रे, कविता, शिल्पकला आणि नाट्य नाटकांसह अनेक कलाकृतींचा विषय होती. व्हिक्टोरियन काळापासून ती इजिप्‍टोमॅनियाची पॉप कल्चर आयकॉन बनली आहे. तसेच आधुनिक काळात क्लियोपात्रा ही अप्लायड आणि ललित कला, बर्लेस्क व्यंगचित्र, [[हॉलिवूड|हॉलीवूड]] चित्रपट आणि व्यावसायिक उत्पादनांसाठी ब्रँड प्रतिमांमध्ये दिसत आली आहे. == इतिहास == [[इ.स.पू. ६९]] मध्ये जन्मलेली क्लिओपात्रा [[बारावा टॉलेमी|बाराव्या टॉलेमीची]] कन्या होती. या टॉलेमीचा पूर्वज [[पहिला टॉलेमी]] हा [[अलेक्झांडर द ग्रेट]] याच्या सैन्यात सेनानी होता. हा मॅसोडेनियन सेनानी अलेक्झांडरच्या मृत्यूनंतर [[इजिप्त]]चा पहिला टॉलेमी राजा झाला. या राजघराण्याने भाऊ-बहिणींमधील लग्नाची पद्धत वंशशुद्धीच्या कल्पनेने उचलली होती. क्लिओपात्राच्या जन्माच्या वेळी इजिप्त हे अतिशय श्रीमंत राज्य होते. परंतु हे राज्य राजकीयदृष्ट्या अस्थिर असल्यामुळे व शेजारच्या [[रोमन साम्राज्य|रोमन साम्राज्यापुढे]] आपला टिकाव लागणार नाही म्हणून क्लिओपात्राच्या बापाने करार करून [[जुलियस सीझर|सीझर]] आणि पॉंपेईकडून आपला इजिप्तवर राजा म्हणून असलेला अधिकार मान्य करून घेतला होता. याबदल्यात रोमनांनी टॉलेमीकडून प्रचंड रक्कम घेतली. ही रक्कम टॉलेमीने रोमन धनकोंकडून कर्जाऊ घेऊन दिली. या प्रचंड रकमेची परतफेड करणे अवघड होते त्यामुळे त्याच्या राज्यातील नागरिकांना त्याचे हे कृत्य पसंत नसल्याने राज्यात अंतर्गत बंडाळी माजली. या परिस्थितीतच [[इ.स.पू. ५१]] मध्ये टॉलेमीचा मृत्यू झाला. त्याच्या मृत्यूनंतर त्याची १८ वर्षीय कन्या क्लिओपात्रा आणि तिचा धाकटा १० वर्षाचा भाऊ [[तेरावा टॉलेमी]] संयुक्तपणे राज्यावर आले. या राजघराण्यातील परंपरेनुसार हा तिचा धाकटा भाऊ तेरावा टॉलेमी क्लिओपात्राचा नवरा होता. तो आपल्याच हाताखालील एका सेवकाच्या आहारी जाऊन त्याच्या हातातील बाहुले बनला होता. क्लिओपात्राला दूर करून राज्य हातात घेण्याच्या त्यांच्या योजना चालू होत्या. [[रोम]]मध्येही त्याचवेळी सीझर सत्तेवर आला होता. रोमची तिजोरी रिकामी होती त्यासाठी सीझरला इजिप्तकडून वसूली करणे गरजेचे होते म्हणून सीझर [[अलेक्झांड्रिया, इजिप्त|अलेक्झांड्रिया]]ला आला. राज्यातील अंतर्गत बंडाळी आणि भावाची/नवऱ्याची कारस्थाने यातून मार्ग काढण्यासाठी क्लिओपात्राने सीझरची मदत घेतली. यानंतर क्लिओपात्राचे सीझरशी अत्यंत सलोख्याचे संबंध असले तरी रोमविषयी तिच्या मनात भीती होतीच. सीझरच्या खुनाच्या वेळी क्लिओपात्रा रोममध्येच होती. सीझरचे खूनी आणि त्याचे मित्रही या खुनासाठी क्लिओपात्राची मदत मागत होते. तिची सत्ता आणि राज्याचे स्वतंत्र असणे याचा विचार करून तिने त्यावेळी ॲंटोनीला मदत केली. नौका पुरविल्या. पैसा दिला. त्यामुळे साहजिकच क्लिओपात्रा आणि ॲंटोनी यांच्यातही सलोख्याचे संबंध निर्माण झाले. == मृत्यू == क्लिओपात्राचा मृत्यू कशामुळे झाला याचे गूढ अजूनही कायम आहे. मात्र तिने स्वतःच सर्पदंश करून घेऊन आत्महत्या केली असे मानले जाते. क्लिओपात्राचा समकालीन ग्रीक इतिहासकार स्ट्राबो याने आपल्या जिओग्राफीका या पुस्तकातही असाच उल्लेख केलेला आहे. यात तो म्हणतो एक तर क्लिओपात्राने विषारी द्रव्य सेवन केल्याने तिचा मृत्य झाला अथवा तिने स्वतःच्या [[वक्ष|वक्षावर]] सर्पदंश करवून घेतला. हा उपलब्ध स्रोत सर्वात जुना असून व क्लिओपात्राच्या मृत्यूसमयी स्ट्राबो अलेक्झांड्रिीयातच असल्याने हा स्रोत ग्राह्य मानला जातो. या घटनेनंतर साठ वर्षांनी मार्क्स व्हेलिअस पॅटरक्यूलस या [[:वर्ग:रोमन इतिहासकार|रोमन इतिहासकाराने]] कॉम्पेटीशन ऑफ रोमन हिस्ट्री या ग्रंथात व या घटनेच्या १५० वर्षानंतर फ्लोरस या रोमन इतिहासकारानेच लिहिलेल्या एपिटोम ऑफ रोमन हिस्ट्री या ग्रंथातही क्लिओपात्राने सर्पदंश करवून घेऊन [[आत्महत्या]] केल्याचे उल्लेख आहेत. क्लिओपात्राच्या मृत्यूनंतर १३० वर्षांनी [[:वर्ग:ग्रीक इतिहासकार|ग्रीक इतिहासकार]] [[प्लुटार्क]] आपल्या लाईफ ऑफ ॲंटोनी मध्ये म्हणतो की, ऑक्टोव्हिअन क्लिओपात्राला शोधण्यात यशस्वी झाला होता आणि त्याने आपल्या सैनिकांना क्लिओपात्राला आत्महत्या करण्यापासून बाजूला करण्याचे आदेशही दिले होते कारण [[रोम]]ला परत गेल्यावर होणाऱ्या विजयी मिरवणूकीत नेऊन त्याला क्लिओपात्राला अपमानित करायचे होते. पण ज्यावेळेस सैनिक तिच्यापर्यंत गेले त्यावेळी क्लिओपात्रा मरून पडली होती व तिच्याजवळ तिच्या दोन दासी आणि अंजीराच्या टोपलीत एक सर्प होता. [[शेक्सपिअर]]नेही आपल्या ॲंटोनी ॲन्ड किलओपात्रा या नाटकात क्लिओपात्राच्या मृत्यूची हीच प्रतिमा कायम ठेवली आहे. अलीकडच्या काळात [[इ.स. २०१०]] मध्ये [[जर्मन]] इतिहासकार ख्रिस्तोफर शाफर याने म्हटले आहे की, क्लिओपात्राचा मृत्यू सर्पदंशाने न होता तो विषारी द्रव्याच्या सेवनाने झालेला आहे. यासाठी त्याने अनेक ऐतिहासिक पुराव्यांची व विषतज्‍ज्ञांची मदत घेतली. तो म्हणतो ज्या सर्पाच्या दंशाने क्लिओपात्राचा मृत्यू झाला असे म्हटले जाते त्या सर्पाच्या (इजिप्शिअन कोब्रा) दंशाने झटपट आणि विनावेदना मृत्यू येऊ शकत नाही. या सर्पाच्या दंशाने मृ्त्यू येण्यापूर्वी हळूहळू शरीराचे एकक अवयव सुरुवातीला डोळ्यापासून निकामी होऊ लागतात. शाफर आणि विषतज्‍ज्ञ डायट्रीच मेब्स यांनी क्लिओपात्राचा मृत्यू हेमलॉक, वोल्फ्सबेन आणि ओपिअम या विषारी द्रव्याच्या सेवनाने झाल्याचे म्हटले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://articles.cnn.com/2010-06-30/world/cleopatra.suicide_1_cleopatra-snake-cobra?_s=PM:WORLD | title = पॉइझन, नॉट स्नेक किल्ड क्लिओपात्रा | भाषा = इंग्रजी }}</ref> == चिरस्थान == क्लिओपात्राच्या मृत्यूनंतर तिने घेतलेल्या चिरविश्रांतीचे ठिकाण शोधण्याचे आत्तापर्यंत अनेकांनी प्रयत्‍न केले आहेत. प्रसिद्ध इजिप्शियन पुरातत्त्वज्ञ डॉ. झही हवास आणि [[डॉमिनिकन प्रजासत्ताक|डॉमिनीकन रिपब्लिक]]ची पुरातत्त्वज्ञ डॉ. कॅथलिन मार्टीनेझ यांनी अलिक्झांड्रियाच्या पश्चिमेला ५० किलोमीटर अंतरावर असणाऱ्या तापोसिरीस मॅग्ना या मंदिरातच ॲंटोनी आणि क्लिओपात्राची चिरविश्रांतीस्थाने आहेत असा दावा केला आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://news.nationalgeographic.com/news/2009/04/photogalleries/cleopatra-tomb-pictures/ | title = क्लिओपात्राज टॉम्ब साईट डिस्कव्हर्ड | भाषा = इंग्रजी | दिनांक =२० एप्रिल, २००९ | प्रकाशक =नॅशनल जिओग्राफिक | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> प्लुटार्कने उल्लेख केल्याप्रमाणे ॲंटोनी आणि क्लिओपात्राची दफने जवळजवळच आहेत या मतांचा त्यांनी आधार घेतला. हे तापोसिरीस मॅग्ना मंदिर ओरीसिस या देवतेचे असून तिला राक्षसाने मारून तिचे चौदा तुकडे इजिप्तच्या भूमीत फेकून दिले होते. हे ओरीसिसचे चौदा तुकडे जिथे जिथे पडले त्या त्या ठिकाणी इजिप्तमध्ये ही ओरीसिसची मंदिरे आहेत. त्यापैकीच तापोसिरीस मॅग्ना हे एक आहे. या मंदिराचे उत्खनन करतेवेळी डॉ. झही आणि मार्टिनेझ यांना त्या ठिकाणी अलेक्झांडर द ग्रेट याचे एक नाणे आणि क्लिओपात्राच्या चेहऱ्याचा मुखवटा सापडला आणि त्यावरून हे मंदिर चौथ्या टॉलेमीच्या काळात २००० वर्षांपूर्वी बांधले गेले असल्याचे त्यांनी सिद्ध केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://news.bbc.co.uk/2/hi/8000978.stm | title = डिग मे रिव्हील क्लिओपात्राज टॉम्ब | भाषा = इंग्रजी | दिनांक =१५ एप्रिल, २००९ | प्रकाशक =[[बी.बी.सी.|बीबीसी न्यूज]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> या पुरातत्त्ववेत्त्यांनी रडारचा वापर करून या मंदिरात खाली २५ ते ३० मीटर खोलीवर तीन ठिकाणे शोधली. त्यांपैकी एका ठिकाणी क्लिओपात्राचे दफन झालेले असू शकते अशी शक्यता वर्तवली आहे. == इतर == * क्लिओपात्रा आपल्या सौंदर्य रक्षणासाठी गाढवीच्या दुधाने आंघोळ करीत असे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://tarunbharat.net/ftp/e-paper/2011-10-04/mpage3_20111004.htm | title = रूपवतींच्या सौंदर्याचे हे आहे रहस्य | भाषा = मराठी | दिनांक =४ ऑक्टोबर, २०११ | प्रकाशक =[[तरूण भारत]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}{{मृत दुवा}}</ref> * क्लिओपात्रा कारमाइन बीटल्सपासून बनवलेला लाल रंग ओठांचे सौंदर्य खुलविण्यासाठी वापरीत असे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=173909:2011-08-01-16-02-18&catid=61:2009-07-20-04-02-48&Itemid=74 | title = अर्थवेध:लिपस्टिक | भाषा = मराठी | दिनांक =२ ऑगस्ट, २०११ | प्रकाशक =[[लोकसत्ता]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}{{मृत दुवा}}</ref> * आस्प जातीच्या सर्पाच्या दंशाने चटकन मृत्यू येतो याची खात्री करून घेण्यासाठी क्लिओपात्रा राणीने प्रथम तिच्या गुलामांवर प्रयोग केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://www.marathivishwakosh.in/index.php?option=com_content&view=article&id=4539%3A2010-11-15-06-28-12&catid=2&Itemid=3 | title = आमापन, जैव (मराठी विश्वकोश, खंड २) | भाषा = मराठी | दिनांक = | प्रकाशक =[[महाराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळ]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> == वंशावळ == {{वंशावली/प्रारंभ}} {{वंशावली | |PTOLEMY5|~|y|~|CLEO1|PTOLEMY5=पाचवा टॉलेमी, एपिफेन्स|CLEO1=इजिप्तची पहिली क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | |,|-|^|-|-|-|v|-|-|-|-|.}} {{वंशावली | | |PTOLEMY8|7| |PTOLEMY6|~|y|~|CLEO2|PTOLEMY8=आठवा टॉलेमी, फिस्कॉन|PTOLEMY6=सहावा टॉलेमी फिलोपेटर|CLEO2=इजिप्तची दुसरी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | | | |:| | | | | |!}} {{वंशावली | | | | | |L|~|~|y|~|CLEO3|CLEO3=इजिप्तची तिसरी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | |,|-|-|-|v|-|^|-|-|-|v|-|-|-|-|-|.| }} {{वंशावली |PTOLEMY10|7| |CLEOSELENE|~|y|~|PTOLEMY9|~|y|~|CLEO4|PTOLEMY10=दहावा टॉलेमी|CLEOSELENE=पहिली क्लिओपात्रा सेलेनी|PTOLEMY9=दहावा टॉलेमी, लाथायरॉस|CLEO4=इजिप्तची चौथी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | |:| | | | | |!| | | | | |!}} {{वंशावली | | | |L|~|~|y|~|BERENICE3| | |F|PTOLEMY12|BERENICE3=इजिप्तची तिसरी बेरेनाईस|PTOLEMY12=बारावा टॉलेमी, आउलेट्स}} {{वंशावली | | | | | | |!| | | | | | |:}} {{वंशावली | | | | | |CLEO5|~|~|y|~|~|J|CLEO5=इजिप्तची पाचवी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | | | | | | | |CLEO7|CLEO7='''क्लिओपात्रा'''}} {{वंशावली/अंत}} ==क्लिओपात्रावरील पुस्तके== * क्लिओपात्रा (कादंवरी, सन २०२०पर्यंत ७ आवृत्त्या, लेखक [[संजय सोनवणी]]) * क्लिओपात्रा (व्यक्तिचित्रण, लेखिका - अलका रोडे) == क्लियोपेट्रावर आधारित चित्रपट आणि टीव्ही मालिकांची यादी == * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९०८ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९१३ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९५९ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९७२ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (1974 टीव्ही नाटक) * अँटनी आणि क्लियोपात्रा (२०१५ चित्रपट) * बीबीसी टेलिव्हिजन शेक्सपियर * क्लियोपेट्रा (१९१७ चित्रपट) * क्लियोपेट्रा (1934 चित्रपट) * क्लियोपात्रा (१९६३ चित्रपट) * क्लियोपेट्रा (1970 चित्रपट) * क्लियोपेट्राचा दुसरा पती * कन्नकी (चित्रपट) * रेड नोटीस * झुल्फिकार (चित्रपट) == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} <references group="note" /> == बाह्यदुवे == * {{इन आउर टाईम|क्लिओपात्रा|b00w7clj|Cleopatra}} [[वर्ग:इजिप्तचा इतिहास]] k6vizcterrcfpllmxza0ndd5m4jli1n 2139050 2139049 2022-07-20T17:41:57Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{Infobox royalty|name={{लेखनाव}}|image=Kleopatra-VII.-Altes-Museum-Berlin1.jpg|alt=Photograph of an ancient Roman marble sculpture of Cleopatra VII's head as displayed at the Altes Museum in Berlin|caption=बर्लिन क्लियोपेट्रा ही रोमन शिल्पाकृती. रॉयल डायडेम परिधान केलेले हे शिल्प इ.स.पू. १ल्या शतकाच्या मध्यभागी (तिच्या रोमला भेटींच्या वेळी ४६-४४ इ.स.पू.), इटालियन व्हिलामध्ये सापडले आणि आता जर्मनीच्या संग्रहालयात आहे. {{sfnp|Raia|Sebesta|2017}}{{sfnp|Sabino|Gross-Diaz|2016|}}{{sfnp|Grout|2017b|}}<ref group="note">For further validation about the [[commons:Category:Bust of Cleopatra VII in the Altes Museum Berlin|Berlin Cleopatra]], see {{harvtxt|Pina Polo|2013|pp=184–186}}, {{harvtxt|Roller|2010|pp=54, 174–175}}, {{harvtxt|Jones|2006|p=33}}, and {{harvtxt|Hölbl|2001|p=234}}.</ref>|succession=टोलेमिक राज्याची राणी|reign=इसपू ५१–३० (21&nbsp;years){{sfnp|Burstein|2004|pp=xx–xxiii, 155}}|reign-type=क्लिओपात्राचे राज्य|predecessor=टोलेमी XII आउलेटस|regent={{unbulleted list| टोलेमीXII आउलेटस | टोलेमी थिओस फिलोपेतर १३वा]]| टोलेमी फिलोपेतर १५वा | टोलेमी सिझेरियन १५वा}}|reg-type=सह-शासक|successor=टोलेमी XV सिझेरियन<ref group="note" name="Reign of Caesarion"/>|full name=क्लिओपात्रा थिआ फिलोपेटर ७वी|spouse={{unbulleted list| टोलेमी थिओस फिलोपेटर १३वा | टोलेमी १५वा|मार्क अँटनी]}}|issue={{unbulleted list| सिझेरियन |अलेक्झांडर हेलिओस| क्लिओपात्रा सेलेन दुसरा |टोलेमी फिलाडेल्फस (क्लिओपात्राचा मुलगा)| टोलेमी फिलापेडस Philadelphus}}|dynasty=टोलेम|father=टोलेमी आउलेटस १२वा|mother=कदाचित क्लिओपात्रा ट्रायफेना ६वी <ref group="note" name="cleopatra v or vi" />|birth_date=इसपू ६९|birth_place=अलेक्झांडरिया, टोलेमिक राज्य|death_date=[[Death of Cleopatra|10 August 30&nbsp;BC]] (aged&nbsp;39)<ref group="note" name="date of Cleopatra's death">12 August 30 BC in the later Julian calendar. {{harvtxt|Skeat|1953|pp=98–100}}.</ref>|death_place=अलेक्झांडरिया, रोमकालीन इजिप्त|place of burial=टोम्ब ऑफ अँटनी अँड क्लिओपात्रा<br />(कदाचित इजिप्त)}} '''क्लिओपात्रा फिलोपातोर''' '''७वी''' (इ.स. पूर्व ६९ - १२ ऑगस्ट ३०{{Sfnp|Hölbl|2001|p=231}}) ही [[प्राचीन इजिप्त संस्कृती|इजिप्तच्या]] [[टॉलेमिक साम्राज्य|टॉलेमिक राज्याची]] राणी आणि या राज्याची शेवटची सक्रिय शासक होती. क्लिओपात्रा ही टॉलेमिक राजवंशाचा संस्थापक आणि [[ग्रीक]] सेनापती असलेला टॉलेमी सॉटर पहिला तसेच [[अलेक्झांडर द ग्रेट|अलेक्झांडर द ग्रेटची]] यांची वंशज होती. <ref group="note">{{Harvard citation text|Southern|2009|p=43}} writes about [[टोलेमी|Ptolemy I Soter]]: "The Ptolemaic dynasty, of which Cleopatra was the last representative, was founded at the end of the fourth century BC. </ref> तिच्या मृत्यूनंतर [[इजिप्त]] हा [[रोमन साम्राज्य|रोमन साम्राज्याचा]] [[इजिप्त (रोमन प्रांत)|एक प्रांत]] बनला. <ref group="note" name="Grant Hellenistic period explanation">{{Harvard citation text|Grant|1972|pp=5–6}} notes that the Hellenistic period, beginning with the reign of Alexander the Great, came to an end with the death of Cleopatra in 30 BC. </ref> क्लिओपात्राची मूळ भाषा कोइन ग्रीक होती आणि इजिप्शियन भाषा शिकणारी ती एकमेव टॉलेमिक शासक होती. <ref group="note" name="languages">The refusal of [[Ptolemaic rulers]] to speak the native language, [[Late Egyptian]], is why [[Ancient Greek]] (i.e. </ref> इ.स.पूर्व ५८ मध्ये क्लिओपात्रा ही तिचे वडील [[टोलेमी]] निर्वासित असताना त्यांच्यासोबत [[रोम]]<nowiki/>ला गेली, तेव्हा बेरेनिस ४थी हिने तिच्या वडिलांच्या सिंहासनावर दावा केला. इ.स.पूर्व ५५ मध्ये टॉलेमी हा रोमन लष्करी सहाय्याने [[इजिप्त]]<nowiki/>ला परतला तेव्हा बेरेनिस मारली गेली. इ.स.पू. ५१ मध्ये त्याचा मृत्यू झाला तेव्हा क्लिओपात्रा आणि तिचा भाऊ टॉलेमी १३वा यांच्या संयुक्त राजवटीला सुरुवात झाली, परंतु पुढे मतभेदामुळे त्यांचे खुले गृहयुद्ध झाले. [[चित्र:Cleopatra_and_Caesar_by_Jean-Leon-Gerome.jpg|इवलेसे|क्लिओपात्रा आणि सीझर (१८६६). चित्रकार: जीन-लिओन गेरोम]] [[रोमन साम्राज्य|रोमन]] राजकारणी पोम्पी हा [[ज्युलियस सीझर]] (एक रोमन [[हुकुमशाही|हुकूमशहा]]) विरुद्ध फार्सलसची लढाई हरल्यानंतर इजिप्तला पळून गेला. पॉम्पी हा टॉलेमी १२व्याचा सहकारी होता, परंतु टॉलेमी १३वा याने दरबारी लोकांच्या आग्रहास्तव सीझर येण्यापूर्वी आणि [[अलेक्झांड्रिया]]<nowiki/>चा ताबा घेण्यापूर्वी हल्ला करून पोम्पीला मारले. सीझरने नंतर प्रतिस्पर्धी टोलेमी भावंडांशी समेट करण्याचा प्रयत्न केला, परंतु टॉलेमीचे मुख्य सल्लागार असलेल्या पोथीनोस याने सीझरच्या अटी क्लिओपात्राला अनुकूल मानल्या, म्हणून त्याच्या सैन्याने राजवाड्याला वेढा देऊन तिला आणि सीझरला कैद केले. वेढा उठवल्यानंतर लवकरच टॉलेमी १३वा हा [[नाईल]]<nowiki/>च्या लढाईत मरण पावला; क्लिओपात्राची सावत्र बहीण आर्सिनो ४थी हिला वेढा घालण्यात तिच्या भूमिकेसाठी हद्दपार केले गेले. सीझरने क्लिओपात्रा आणि तिचा भाऊ टॉलेमी १४वा यांना संयुक्त राज्यकर्ते घोषित केले. सीझरने क्लिओपात्राशी संबंध ठेवल्याने सीझेरियन नावाचा एक मुलगा जन्माला आला. इ.स.पूर्व ४६ आणि ४४ मध्ये क्लिओपात्रा ही क्लायंट क्वीन म्हणून [[रोम]]<nowiki/>ला गेली, जिथे ती सीझरच्या व्हिलामध्ये राहिली. इ.स.पू.४४ मध्ये सीझरच्या आणि (तिच्या आदेशानुसार) टॉलेमी १४व्याच्या हत्येनंतर, तिने तिचा मुलगा सीझेरियन याला सह-शासक घोषित करून टॉलेमी १५वा असे नाव दिले. [[चित्र:Cleopatra_VII_Philopator,_engraving_by_Élisabeth_Sophie_Chéron_after_a_Hellenistic_medallion,_published_c._1736.jpg|इवलेसे|क्लियोपात्रा VII फिलोपेटर, एलिजाबेथ सोफी चेरॉन यांनी हेलेनिस्टिक मेडलियन नंतर कोरलेले कोरीव काम, सी. 1736.jpg]] इ.स.पूर्व ४३-४२ च्या लिबरेटर्सच्या गृहयुद्धात क्लिओपात्राने सीझरचा नातू आणि वारस असलेल्या ऑक्टाव्हियन, मार्क अँटोनी आणि मार्कस एमिलियस लेपिडस यांनी स्थापन केलेल्या द्वितीय रोमन ट्रायमविरेटची बाजू घेतली. इ.स.पूर्व ४१ तारसोस येथे त्यांच्या भेटीनंतर राणीचे अँटनीशी प्रेमसंबंध होते. त्याने आर्सिनोला क्लिओपात्राच्या विनंतीनुसार [[फाशी]] दिली आणि पार्थियन साम्राज्य व आर्मेनियाच्या साम्राज्यावर केलेल्या आक्रमणांदरम्यान निधी आणि लष्करी मदत या दोन्हींसाठी तो क्लिओपात्रावर अधिकाधिक अवलंबून राहिला. अलेक्झांड्रियाच्या देणग्यांनी त्यांची मुले अलेक्झांडर हेलिओस, क्लियोपात्रा सेलेन दुसरी आणि टॉलेमी फिलाडेल्फस यांना अँटोनीच्या अधिकाराखालील विविध प्रदेशांवर राज्यकर्ते म्हणून घोषित केले. ही घटना, त्यांचे लग्न आणि ऑक्टाव्हियनची बहीण ऑक्टाव्हिया मायनर हिच्याशी अँटोनीचा घटस्फोट यांमुळे रोमन साम्राज्याचे अंतिम युद्ध सुरू झाले. ऑक्टाव्हियन युद्धात गुंतला आणि रोमन सिनेटमधील अँटोनीच्या सहकाऱ्यांना इ.स.पूर्व ३२ मध्ये रोममधून पळून जाण्यास भाग पाडले आणि त्याने क्लिओपात्राविरुद्ध युद्ध घोषित केले. इ.स.पू ३१ मध्ये ऍक्टियमच्या लढाईत अँटनी आणि क्लिओपात्रा यांच्या नौदल ताफ्याचा पराभव केल्यानंतर, ऑक्टाव्हियनच्या सैन्याने इ.स.पू. ३० मध्ये इजिप्तवर आक्रमण करून अँटनीचा पराभव केला. त्यानंतर अँटनीने आत्महत्या केली. जेव्हा क्लिओपात्राला समजले की, ऑक्टाव्हियनने तिला रोमन विजयी मिरवणुकीत आणण्याची योजना आखली आहे, तेव्हा तिने [[विष]] प्राशन करून [[आत्महत्या]] केली. परंतु तिचे [[सर्पदंश|सर्पदंशा]]<nowiki/>ने निधन झाले होते, असा लोकप्रिय गैरसमज आहे. [[चित्र:Fresco_of_a_woman_in_profile,_possible_portrait_bust_of_Cleopatra_VII_of_Egypt,_from_the_House_of_the_Orchard_at_Pompeii.jpg|इवलेसे|प्रोफाइलमधील एका महिलेचा फ्रेस्को, इजिप्तच्या क्लियोपात्रा VII चे संभाव्य पोर्ट्रेट प्रतिमा, Pompeii.jpg येथील हाऊस ऑफ द ऑर्चर्डमधून]] क्लियोपेट्राचा वारसा प्राचीन आणि आधुनिक कलाकृतींमध्ये टिकून आहे. रोमन इतिहासलेखन आणि [[लॅटिन]] कवितांनी या राणीबद्दल सामान्यतः टीकात्मक दृष्टिकोन निर्माण केला, जो नंतरच्या मध्ययुगीन आणि प्रबोधन साहित्यात पसरला. व्हिज्युअल आर्ट्समध्ये तिच्या प्राचीन चित्रणांमध्ये रोमन प्रतिमा, चित्रे आणि शिल्पे, कॅमिओ कोरीव काम आणि काच, टॉलेमिक आणि रोमन नाणे आणि रिलिफ्स यांचा समावेश होतो. प्रबोधन आणि बारोक कलांमध्ये ती [[ऑपेरा]], चित्रे, कविता, शिल्पकला आणि नाट्य नाटकांसह अनेक कलाकृतींचा विषय होती. व्हिक्टोरियन काळापासून ती इजिप्‍टोमॅनियाची पॉप कल्चर आयकॉन बनली आहे. तसेच आधुनिक काळात क्लियोपात्रा ही अप्लायड आणि ललित कला, बर्लेस्क व्यंगचित्र, [[हॉलिवूड|हॉलीवूड]] चित्रपट आणि व्यावसायिक उत्पादनांसाठी ब्रँड प्रतिमांमध्ये दिसत आली आहे. == इतिहास == [[इ.स.पू. ६९]] मध्ये जन्मलेली क्लिओपात्रा [[बारावा टॉलेमी|बाराव्या टॉलेमीची]] कन्या होती. या टॉलेमीचा पूर्वज [[पहिला टॉलेमी]] हा [[अलेक्झांडर द ग्रेट]] याच्या सैन्यात सेनानी होता. हा मॅसोडेनियन सेनानी अलेक्झांडरच्या मृत्यूनंतर [[इजिप्त]]चा पहिला टॉलेमी राजा झाला. या राजघराण्याने भाऊ-बहिणींमधील लग्नाची पद्धत वंशशुद्धीच्या कल्पनेने उचलली होती. क्लिओपात्राच्या जन्माच्या वेळी इजिप्त हे अतिशय श्रीमंत राज्य होते. परंतु हे राज्य राजकीयदृष्ट्या अस्थिर असल्यामुळे व शेजारच्या [[रोमन साम्राज्य|रोमन साम्राज्यापुढे]] आपला टिकाव लागणार नाही म्हणून क्लिओपात्राच्या बापाने करार करून [[जुलियस सीझर|सीझर]] आणि पॉंपेईकडून आपला इजिप्तवर राजा म्हणून असलेला अधिकार मान्य करून घेतला होता. याबदल्यात रोमनांनी टॉलेमीकडून प्रचंड रक्कम घेतली. ही रक्कम टॉलेमीने रोमन धनकोंकडून कर्जाऊ घेऊन दिली. या प्रचंड रकमेची परतफेड करणे अवघड होते त्यामुळे त्याच्या राज्यातील नागरिकांना त्याचे हे कृत्य पसंत नसल्याने राज्यात अंतर्गत बंडाळी माजली. या परिस्थितीतच [[इ.स.पू. ५१]] मध्ये टॉलेमीचा मृत्यू झाला. त्याच्या मृत्यूनंतर त्याची १८ वर्षीय कन्या क्लिओपात्रा आणि तिचा धाकटा १० वर्षाचा भाऊ [[तेरावा टॉलेमी]] संयुक्तपणे राज्यावर आले. या राजघराण्यातील परंपरेनुसार हा तिचा धाकटा भाऊ तेरावा टॉलेमी क्लिओपात्राचा नवरा होता. तो आपल्याच हाताखालील एका सेवकाच्या आहारी जाऊन त्याच्या हातातील बाहुले बनला होता. क्लिओपात्राला दूर करून राज्य हातात घेण्याच्या त्यांच्या योजना चालू होत्या. [[रोम]]मध्येही त्याचवेळी सीझर सत्तेवर आला होता. रोमची तिजोरी रिकामी होती त्यासाठी सीझरला इजिप्तकडून वसूली करणे गरजेचे होते म्हणून सीझर [[अलेक्झांड्रिया, इजिप्त|अलेक्झांड्रिया]]ला आला. राज्यातील अंतर्गत बंडाळी आणि भावाची/नवऱ्याची कारस्थाने यातून मार्ग काढण्यासाठी क्लिओपात्राने सीझरची मदत घेतली. यानंतर क्लिओपात्राचे सीझरशी अत्यंत सलोख्याचे संबंध असले तरी रोमविषयी तिच्या मनात भीती होतीच. सीझरच्या खुनाच्या वेळी क्लिओपात्रा रोममध्येच होती. सीझरचे खूनी आणि त्याचे मित्रही या खुनासाठी क्लिओपात्राची मदत मागत होते. तिची सत्ता आणि राज्याचे स्वतंत्र असणे याचा विचार करून तिने त्यावेळी ॲंटोनीला मदत केली. नौका पुरविल्या. पैसा दिला. त्यामुळे साहजिकच क्लिओपात्रा आणि ॲंटोनी यांच्यातही सलोख्याचे संबंध निर्माण झाले. == मृत्यू == क्लिओपात्राचा मृत्यू कशामुळे झाला याचे गूढ अजूनही कायम आहे. मात्र तिने स्वतःच सर्पदंश करून घेऊन आत्महत्या केली असे मानले जाते. क्लिओपात्राचा समकालीन ग्रीक इतिहासकार स्ट्राबो याने आपल्या जिओग्राफीका या पुस्तकातही असाच उल्लेख केलेला आहे. यात तो म्हणतो एक तर क्लिओपात्राने विषारी द्रव्य सेवन केल्याने तिचा मृत्य झाला अथवा तिने स्वतःच्या [[वक्ष|वक्षावर]] सर्पदंश करवून घेतला. हा उपलब्ध स्रोत सर्वात जुना असून व क्लिओपात्राच्या मृत्यूसमयी स्ट्राबो अलेक्झांड्रिीयातच असल्याने हा स्रोत ग्राह्य मानला जातो. या घटनेनंतर साठ वर्षांनी मार्क्स व्हेलिअस पॅटरक्यूलस या [[:वर्ग:रोमन इतिहासकार|रोमन इतिहासकाराने]] कॉम्पेटीशन ऑफ रोमन हिस्ट्री या ग्रंथात व या घटनेच्या १५० वर्षानंतर फ्लोरस या रोमन इतिहासकारानेच लिहिलेल्या एपिटोम ऑफ रोमन हिस्ट्री या ग्रंथातही क्लिओपात्राने सर्पदंश करवून घेऊन [[आत्महत्या]] केल्याचे उल्लेख आहेत. क्लिओपात्राच्या मृत्यूनंतर १३० वर्षांनी [[:वर्ग:ग्रीक इतिहासकार|ग्रीक इतिहासकार]] [[प्लुटार्क]] आपल्या लाईफ ऑफ ॲंटोनी मध्ये म्हणतो की, ऑक्टोव्हिअन क्लिओपात्राला शोधण्यात यशस्वी झाला होता आणि त्याने आपल्या सैनिकांना क्लिओपात्राला आत्महत्या करण्यापासून बाजूला करण्याचे आदेशही दिले होते कारण [[रोम]]ला परत गेल्यावर होणाऱ्या विजयी मिरवणूकीत नेऊन त्याला क्लिओपात्राला अपमानित करायचे होते. पण ज्यावेळेस सैनिक तिच्यापर्यंत गेले त्यावेळी क्लिओपात्रा मरून पडली होती व तिच्याजवळ तिच्या दोन दासी आणि अंजीराच्या टोपलीत एक सर्प होता. [[शेक्सपिअर]]नेही आपल्या ॲंटोनी ॲन्ड किलओपात्रा या नाटकात क्लिओपात्राच्या मृत्यूची हीच प्रतिमा कायम ठेवली आहे. अलीकडच्या काळात [[इ.स. २०१०]] मध्ये [[जर्मन]] इतिहासकार ख्रिस्तोफर शाफर याने म्हटले आहे की, क्लिओपात्राचा मृत्यू सर्पदंशाने न होता तो विषारी द्रव्याच्या सेवनाने झालेला आहे. यासाठी त्याने अनेक ऐतिहासिक पुराव्यांची व विषतज्‍ज्ञांची मदत घेतली. तो म्हणतो ज्या सर्पाच्या दंशाने क्लिओपात्राचा मृत्यू झाला असे म्हटले जाते त्या सर्पाच्या (इजिप्शिअन कोब्रा) दंशाने झटपट आणि विनावेदना मृत्यू येऊ शकत नाही. या सर्पाच्या दंशाने मृ्त्यू येण्यापूर्वी हळूहळू शरीराचे एकक अवयव सुरुवातीला डोळ्यापासून निकामी होऊ लागतात. शाफर आणि विषतज्‍ज्ञ डायट्रीच मेब्स यांनी क्लिओपात्राचा मृत्यू हेमलॉक, वोल्फ्सबेन आणि ओपिअम या विषारी द्रव्याच्या सेवनाने झाल्याचे म्हटले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://articles.cnn.com/2010-06-30/world/cleopatra.suicide_1_cleopatra-snake-cobra?_s=PM:WORLD | title = पॉइझन, नॉट स्नेक किल्ड क्लिओपात्रा | भाषा = इंग्रजी }}</ref> == चिरस्थान == क्लिओपात्राच्या मृत्यूनंतर तिने घेतलेल्या चिरविश्रांतीचे ठिकाण शोधण्याचे आत्तापर्यंत अनेकांनी प्रयत्‍न केले आहेत. प्रसिद्ध इजिप्शियन पुरातत्त्वज्ञ डॉ. झही हवास आणि [[डॉमिनिकन प्रजासत्ताक|डॉमिनीकन रिपब्लिक]]ची पुरातत्त्वज्ञ डॉ. कॅथलिन मार्टीनेझ यांनी अलिक्झांड्रियाच्या पश्चिमेला ५० किलोमीटर अंतरावर असणाऱ्या तापोसिरीस मॅग्ना या मंदिरातच ॲंटोनी आणि क्लिओपात्राची चिरविश्रांतीस्थाने आहेत असा दावा केला आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://news.nationalgeographic.com/news/2009/04/photogalleries/cleopatra-tomb-pictures/ | title = क्लिओपात्राज टॉम्ब साईट डिस्कव्हर्ड | भाषा = इंग्रजी | दिनांक =२० एप्रिल, २००९ | प्रकाशक =नॅशनल जिओग्राफिक | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> प्लुटार्कने उल्लेख केल्याप्रमाणे ॲंटोनी आणि क्लिओपात्राची दफने जवळजवळच आहेत या मतांचा त्यांनी आधार घेतला. हे तापोसिरीस मॅग्ना मंदिर ओरीसिस या देवतेचे असून तिला राक्षसाने मारून तिचे चौदा तुकडे इजिप्तच्या भूमीत फेकून दिले होते. हे ओरीसिसचे चौदा तुकडे जिथे जिथे पडले त्या त्या ठिकाणी इजिप्तमध्ये ही ओरीसिसची मंदिरे आहेत. त्यापैकीच तापोसिरीस मॅग्ना हे एक आहे. या मंदिराचे उत्खनन करतेवेळी डॉ. झही आणि मार्टिनेझ यांना त्या ठिकाणी अलेक्झांडर द ग्रेट याचे एक नाणे आणि क्लिओपात्राच्या चेहऱ्याचा मुखवटा सापडला आणि त्यावरून हे मंदिर चौथ्या टॉलेमीच्या काळात २००० वर्षांपूर्वी बांधले गेले असल्याचे त्यांनी सिद्ध केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://news.bbc.co.uk/2/hi/8000978.stm | title = डिग मे रिव्हील क्लिओपात्राज टॉम्ब | भाषा = इंग्रजी | दिनांक =१५ एप्रिल, २००९ | प्रकाशक =[[बी.बी.सी.|बीबीसी न्यूज]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> या पुरातत्त्ववेत्त्यांनी रडारचा वापर करून या मंदिरात खाली २५ ते ३० मीटर खोलीवर तीन ठिकाणे शोधली. त्यांपैकी एका ठिकाणी क्लिओपात्राचे दफन झालेले असू शकते अशी शक्यता वर्तवली आहे. == इतर == * क्लिओपात्रा आपल्या सौंदर्य रक्षणासाठी गाढवीच्या दुधाने आंघोळ करीत असे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://tarunbharat.net/ftp/e-paper/2011-10-04/mpage3_20111004.htm | title = रूपवतींच्या सौंदर्याचे हे आहे रहस्य | भाषा = मराठी | दिनांक =४ ऑक्टोबर, २०११ | प्रकाशक =[[तरूण भारत]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}{{मृत दुवा}}</ref> * क्लिओपात्रा कारमाइन बीटल्सपासून बनवलेला लाल रंग ओठांचे सौंदर्य खुलविण्यासाठी वापरीत असे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=173909:2011-08-01-16-02-18&catid=61:2009-07-20-04-02-48&Itemid=74 | title = अर्थवेध:लिपस्टिक | भाषा = मराठी | दिनांक =२ ऑगस्ट, २०११ | प्रकाशक =[[लोकसत्ता]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}{{मृत दुवा}}</ref> * आस्प जातीच्या सर्पाच्या दंशाने चटकन मृत्यू येतो याची खात्री करून घेण्यासाठी क्लिओपात्रा राणीने प्रथम तिच्या गुलामांवर प्रयोग केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://www.marathivishwakosh.in/index.php?option=com_content&view=article&id=4539%3A2010-11-15-06-28-12&catid=2&Itemid=3 | title = आमापन, जैव (मराठी विश्वकोश, खंड २) | भाषा = मराठी | दिनांक = | प्रकाशक =[[महाराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळ]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> == वंशावळ == {{वंशावली/प्रारंभ}} {{वंशावली | |PTOLEMY5|~|y|~|CLEO1|PTOLEMY5=पाचवा टॉलेमी, एपिफेन्स|CLEO1=इजिप्तची पहिली क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | |,|-|^|-|-|-|v|-|-|-|-|.}} {{वंशावली | | |PTOLEMY8|7| |PTOLEMY6|~|y|~|CLEO2|PTOLEMY8=आठवा टॉलेमी, फिस्कॉन|PTOLEMY6=सहावा टॉलेमी फिलोपेटर|CLEO2=इजिप्तची दुसरी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | | | |:| | | | | |!}} {{वंशावली | | | | | |L|~|~|y|~|CLEO3|CLEO3=इजिप्तची तिसरी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | |,|-|-|-|v|-|^|-|-|-|v|-|-|-|-|-|.| }} {{वंशावली |PTOLEMY10|7| |CLEOSELENE|~|y|~|PTOLEMY9|~|y|~|CLEO4|PTOLEMY10=दहावा टॉलेमी|CLEOSELENE=पहिली क्लिओपात्रा सेलेनी|PTOLEMY9=दहावा टॉलेमी, लाथायरॉस|CLEO4=इजिप्तची चौथी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | |:| | | | | |!| | | | | |!}} {{वंशावली | | | |L|~|~|y|~|BERENICE3| | |F|PTOLEMY12|BERENICE3=इजिप्तची तिसरी बेरेनाईस|PTOLEMY12=बारावा टॉलेमी, आउलेट्स}} {{वंशावली | | | | | | |!| | | | | | |:}} {{वंशावली | | | | | |CLEO5|~|~|y|~|~|J|CLEO5=इजिप्तची पाचवी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | | | | | | | |CLEO7|CLEO7='''क्लिओपात्रा'''}} {{वंशावली/अंत}} ==क्लिओपात्रावरील पुस्तके== * क्लिओपात्रा (कादंवरी, सन २०२०पर्यंत ७ आवृत्त्या, लेखक [[संजय सोनवणी]]) * क्लिओपात्रा (व्यक्तिचित्रण, लेखिका - अलका रोडे) == क्लियोपेट्रावर आधारित चित्रपट आणि टीव्ही मालिकांची यादी == * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९०८ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९१३ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९५९ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९७२ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (1974 टीव्ही नाटक) * अँटनी आणि क्लियोपात्रा (२०१५ चित्रपट) * बीबीसी टेलिव्हिजन शेक्सपियर * क्लियोपेट्रा (१९१७ चित्रपट) * क्लियोपेट्रा (1934 चित्रपट) * क्लियोपात्रा (१९६३ चित्रपट) * क्लियोपेट्रा (1970 चित्रपट) * क्लियोपेट्राचा दुसरा पती * कन्नकी (चित्रपट) * रेड नोटीस * झुल्फिकार (चित्रपट) == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} <references group="note" /> == बाह्यदुवे == * {{इन आउर टाईम|क्लिओपात्रा|b00w7clj|Cleopatra}} [[वर्ग:इजिप्तचा इतिहास]] p46gnqvnt6w85qmzxga4704cd706yoe 2139150 2139050 2022-07-21T05:40:01Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{Infobox royalty|name={{लेखनाव}}|image=Kleopatra-VII.-Altes-Museum-Berlin1.jpg|alt=Photograph of an ancient Roman marble sculpture of Cleopatra VII's head as displayed at the Altes Museum in Berlin|caption=बर्लिन क्लियोपेट्रा ही रोमन शिल्पाकृती. रॉयल डायडेम परिधान केलेले हे शिल्प इ.स.पू. १ल्या शतकाच्या मध्यभागी (तिच्या रोमला भेटींच्या वेळी ४६-४४ इ.स.पू.), इटालियन व्हिलामध्ये सापडले आणि आता जर्मनीच्या संग्रहालयात आहे. {{sfnp|Raia|Sebesta|2017}}{{sfnp|Sabino|Gross-Diaz|2016|}}{{sfnp|Grout|2017b|}}<ref group="note">For further validation about the [[commons:Category:Bust of Cleopatra VII in the Altes Museum Berlin|Berlin Cleopatra]], see {{harvtxt|Pina Polo|2013|pp=184–186}}, {{harvtxt|Roller|2010|pp=54, 174–175}}, {{harvtxt|Jones|2006|p=33}}, and {{harvtxt|Hölbl|2001|p=234}}.</ref>|succession=टोलेमिक राज्याची राणी|reign=इसपू ५१–३० (21&nbsp;years){{sfnp|Burstein|2004|pp=xx–xxiii, 155}}|reign-type=क्लिओपात्राचे राज्य|predecessor=टोलेमी XII आउलेटस|regent={{unbulleted list| टोलेमीXII आउलेटस | टोलेमी थिओस फिलोपेतर १३वा]]| टोलेमी फिलोपेतर १५वा | टोलेमी सिझेरियन १५वा}}|reg-type=सह-शासक|successor=टोलेमी XV सिझेरियन<ref group="note" name="Reign of Caesarion"/>|full name=क्लिओपात्रा थिआ फिलोपेटर ७वी|spouse={{unbulleted list| टोलेमी थिओस फिलोपेटर १३वा | टोलेमी १५वा|मार्क अँटनी]}}|issue={{unbulleted list| सिझेरियन |अलेक्झांडर हेलिओस| क्लिओपात्रा सेलेन दुसरा |टोलेमी फिलाडेल्फस (क्लिओपात्राचा मुलगा)| टोलेमी फिलापेडस Philadelphus}}|dynasty=टोलेम|father=टोलेमी आउलेटस १२वा|mother=कदाचित क्लिओपात्रा ट्रायफेना ६वी <ref group="note" name="cleopatra v or vi" />|birth_date=इसपू ६९|birth_place=अलेक्झांडरिया, टोलेमिक राज्य|death_date=[[Death of Cleopatra|10 August 30&nbsp;BC]] (aged&nbsp;39)<ref group="note" name="date of Cleopatra's death">12 August 30 BC in the later Julian calendar. {{harvtxt|Skeat|1953|pp=98–100}}.</ref>|death_place=अलेक्झांडरिया, रोमकालीन इजिप्त|place of burial=टोम्ब ऑफ अँटनी अँड क्लिओपात्रा<br />(कदाचित इजिप्त)}} '''क्लिओपात्रा फिलोपातोर''' '''७वी''' (इ.स. पूर्व ६९ - १२ ऑगस्ट ३०{{Sfnp|Hölbl|2001|p=231}}) ही [[प्राचीन इजिप्त संस्कृती|इजिप्तच्या]] [[टॉलेमिक साम्राज्य|टॉलेमिक राज्याची]] राणी आणि या राज्याची शेवटची सक्रिय शासक होती. क्लिओपात्रा ही टॉलेमिक राजवंशाचा संस्थापक आणि [[ग्रीक]] सेनापती असलेला टॉलेमी सॉटर पहिला तसेच [[अलेक्झांडर द ग्रेट|अलेक्झांडर द ग्रेटची]] यांची वंशज होती. <ref group="note">{{Harvard citation text|Southern|2009|p=43}} writes about [[टोलेमी|Ptolemy I Soter]]: "The Ptolemaic dynasty, of which Cleopatra was the last representative, was founded at the end of the fourth century BC. </ref> तिच्या मृत्यूनंतर [[इजिप्त]] हा [[रोमन साम्राज्य|रोमन साम्राज्याचा]] [[इजिप्त (रोमन प्रांत)|एक प्रांत]] बनला. <ref group="note" name="Grant Hellenistic period explanation">{{Harvard citation text|Grant|1972|pp=5–6}} notes that the Hellenistic period, beginning with the reign of Alexander the Great, came to an end with the death of Cleopatra in 30 BC. </ref> क्लिओपात्राची मूळ भाषा कोइन ग्रीक होती आणि इजिप्शियन भाषा शिकणारी ती एकमेव टॉलेमिक शासक होती. <ref group="note" name="languages">The refusal of [[Ptolemaic rulers]] to speak the native language, [[Late Egyptian]], is why [[Ancient Greek]] (i.e. </ref> इ.स.पूर्व ५८ मध्ये क्लिओपात्रा ही तिचे वडील [[टोलेमी]] निर्वासित असताना त्यांच्यासोबत [[रोम]]<nowiki/>ला गेली, तेव्हा बेरेनिस ४थी हिने तिच्या वडिलांच्या सिंहासनावर दावा केला. इ.स.पूर्व ५५ मध्ये टॉलेमी हा रोमन लष्करी सहाय्याने [[इजिप्त]]<nowiki/>ला परतला तेव्हा बेरेनिस मारली गेली. इ.स.पू. ५१ मध्ये त्याचा मृत्यू झाला तेव्हा क्लिओपात्रा आणि तिचा भाऊ टॉलेमी १३वा यांच्या संयुक्त राजवटीला सुरुवात झाली, परंतु पुढे मतभेदामुळे त्यांचे खुले गृहयुद्ध झाले. [[चित्र:Cleopatra_and_Caesar_by_Jean-Leon-Gerome.jpg|इवलेसे|क्लिओपात्रा आणि सीझर (१८६६), चित्रकार: जीन-लिओन गेरोम]] [[रोमन साम्राज्य|रोमन]] राजकारणी पोम्पी हा [[ज्युलियस सीझर]] (एक रोमन [[हुकुमशाही|हुकूमशहा]]) विरुद्ध फार्सलसची लढाई हरल्यानंतर इजिप्तला पळून गेला. पॉम्पी हा टॉलेमी १२व्याचा सहकारी होता, परंतु टॉलेमी १३वा याने दरबारी लोकांच्या आग्रहास्तव सीझर येण्यापूर्वी आणि [[अलेक्झांड्रिया]]<nowiki/>चा ताबा घेण्यापूर्वी हल्ला करून पोम्पीला मारले. सीझरने नंतर प्रतिस्पर्धी टोलेमी भावंडांशी समेट करण्याचा प्रयत्न केला, परंतु टॉलेमीचा मुख्य सल्लागार असलेल्या पोथीनोस याने सीझरच्या अटी क्लिओपात्राला अनुकूल मानल्या, म्हणून त्याच्या सैन्याने राजवाड्याला वेढा देऊन तिला आणि सीझरला कैद केले. वेढा उठवल्यानंतर लवकरच टॉलेमी १३वा हा [[नाईल]]<nowiki/>च्या लढाईत मरण पावला; क्लिओपात्राची सावत्र बहीण आर्सिनो ४थी हिला वेढा घालण्यात तिच्या भूमिकेसाठी हद्दपार केले गेले. सीझरने क्लिओपात्रा आणि तिचा भाऊ टॉलेमी १४वा यांना संयुक्त राज्यकर्ते घोषित केले. सीझरने क्लिओपात्राशी संबंध ठेवल्याने सीझेरियन नावाचा एक मुलगा जन्माला आला. इ.स.पूर्व ४६ आणि ४४ मध्ये क्लिओपात्रा ही क्लायंट क्वीन म्हणून [[रोम]]<nowiki/>ला गेली, जिथे ती सीझरच्या व्हिलामध्ये राहिली. इ.स.पू.४४ मध्ये सीझरच्या आणि (तिच्या आदेशानुसार) टॉलेमी १४व्याच्या हत्येनंतर, तिने तिचा मुलगा सीझेरियन याला सह-शासक घोषित करून टॉलेमी १५वा असे नाव दिले. [[चित्र:Cleopatra_VII_Philopator,_engraving_by_Élisabeth_Sophie_Chéron_after_a_Hellenistic_medallion,_published_c._1736.jpg|इवलेसे|क्लियोपात्रा फिलोपेटर७वी, एलिजाबेथ सोफी चेरॉन कोरीव काम, प्रकाशित: १७३६]] इ.स.पूर्व ४३-४२ च्या लिबरेटर्सच्या गृहयुद्धात क्लिओपात्राने सीझरचा नातू आणि वारस असलेल्या ऑक्टाव्हियन, मार्क अँटोनी आणि मार्कस एमिलियस लेपिडस यांनी स्थापन केलेल्या द्वितीय रोमन ट्रायमविरेटची बाजू घेतली. इ.स.पूर्व ४१ तारसोस येथे त्यांच्या भेटीनंतर राणीचे अँटनीशी प्रेमसंबंध होते. त्याने आर्सिनोला क्लिओपात्राच्या विनंतीनुसार [[फाशी]] दिली आणि पार्थियन साम्राज्य व आर्मेनियाच्या साम्राज्यावर केलेल्या आक्रमणांदरम्यान निधी आणि लष्करी मदत या दोन्हींसाठी तो क्लिओपात्रावर अधिकाधिक अवलंबून राहिला. अलेक्झांड्रियाच्या देणग्यांनी त्यांची मुले अलेक्झांडर हेलिओस, क्लियोपात्रा सेलेन दुसरी आणि टॉलेमी फिलाडेल्फस यांना अँटोनीच्या अधिकाराखालील विविध प्रदेशांवर राज्यकर्ते म्हणून घोषित केले. ही घटना, त्यांचे लग्न आणि ऑक्टाव्हियनची बहीण ऑक्टाव्हिया मायनर हिच्याशी अँटोनीचा घटस्फोट यांमुळे रोमन साम्राज्याचे अंतिम युद्ध सुरू झाले. ऑक्टाव्हियन युद्धात गुंतला आणि रोमन सिनेटमधील अँटोनीच्या सहकाऱ्यांना इ.स.पूर्व ३२ मध्ये रोममधून पळून जाण्यास भाग पाडले आणि त्याने क्लिओपात्राविरुद्ध युद्ध घोषित केले. इ.स.पू ३१ मध्ये ऍक्टियमच्या लढाईत अँटनी आणि क्लिओपात्रा यांच्या नौदल ताफ्याचा पराभव केल्यानंतर, ऑक्टाव्हियनच्या सैन्याने इ.स.पू. ३० मध्ये इजिप्तवर आक्रमण करून अँटनीचा पराभव केला. त्यानंतर अँटनीने आत्महत्या केली. जेव्हा क्लिओपात्राला समजले की, ऑक्टाव्हियनने तिला रोमन विजयी मिरवणुकीत आणण्याची योजना आखली आहे, तेव्हा तिने [[विष]] प्राशन करून [[आत्महत्या]] केली. परंतु तिचे [[सर्पदंश|सर्पदंशा]]<nowiki/>ने निधन झाले होते, असा लोकप्रिय गैरसमज आहे. [[चित्र:Fresco_of_a_woman_in_profile,_possible_portrait_bust_of_Cleopatra_VII_of_Egypt,_from_the_House_of_the_Orchard_at_Pompeii.jpg|इवलेसे|पोंपेई येथील हाऊस ऑफ द ऑर्चर्डमधील एका महिलेचे फ्रेस्को चित्र. ही महिला कदाचित क्लिओपात्रा असावी. ]] क्लियोपेट्राचा वारसा प्राचीन आणि आधुनिक कलाकृतींमध्ये टिकून आहे. रोमन इतिहासलेखन आणि [[लॅटिन]] कवितांनी या राणीबद्दल सामान्यतः टीकात्मक दृष्टिकोन निर्माण केला, जो नंतरच्या मध्ययुगीन आणि प्रबोधन साहित्यात पसरला. व्हिज्युअल आर्ट्समध्ये तिच्या प्राचीन चित्रणांमध्ये रोमन प्रतिमा, चित्रे आणि शिल्पे, कॅमिओ कोरीव काम आणि काच, टॉलेमिक आणि रोमन नाणे आणि रिलिफ्स यांचा समावेश होतो. प्रबोधन आणि बारोक कलांमध्ये ती [[ऑपेरा]], चित्रे, कविता, शिल्पकला आणि नाट्य नाटकांसह अनेक कलाकृतींचा विषय होती. व्हिक्टोरियन काळापासून ती इजिप्‍टोमॅनियाची पॉप कल्चर आयकॉन बनली आहे. तसेच आधुनिक काळात क्लियोपात्रा ही अप्लायड आणि ललित कला, बर्लेस्क व्यंगचित्र, [[हॉलिवूड|हॉलीवूड]] चित्रपट आणि व्यावसायिक उत्पादनांसाठी ब्रँड प्रतिमांमध्ये दिसत आली आहे. == इतिहास == [[इ.स.पू. ६९]] मध्ये जन्मलेली क्लिओपात्रा [[बारावा टॉलेमी|बाराव्या टॉलेमीची]] कन्या होती. या टॉलेमीचा पूर्वज [[पहिला टॉलेमी]] हा [[अलेक्झांडर द ग्रेट]] याच्या सैन्यात सेनानी होता. हा मॅसोडेनियन सेनानी अलेक्झांडरच्या मृत्यूनंतर [[इजिप्त]]चा पहिला टॉलेमी राजा झाला. या राजघराण्याने भाऊ-बहिणींमधील लग्नाची पद्धत वंशशुद्धीच्या कल्पनेने उचलली होती. क्लिओपात्राच्या जन्माच्या वेळी इजिप्त हे अतिशय श्रीमंत राज्य होते. परंतु हे राज्य राजकीयदृष्ट्या अस्थिर असल्यामुळे व शेजारच्या [[रोमन साम्राज्य|रोमन साम्राज्यापुढे]] आपला टिकाव लागणार नाही म्हणून क्लिओपात्राच्या बापाने करार करून [[जुलियस सीझर|सीझर]] आणि पॉंपेईकडून आपला इजिप्तवर राजा म्हणून असलेला अधिकार मान्य करून घेतला होता. याबदल्यात रोमनांनी टॉलेमीकडून प्रचंड रक्कम घेतली. ही रक्कम टॉलेमीने रोमन धनकोंकडून कर्जाऊ घेऊन दिली. या प्रचंड रकमेची परतफेड करणे अवघड होते त्यामुळे त्याच्या राज्यातील नागरिकांना त्याचे हे कृत्य पसंत नसल्याने राज्यात अंतर्गत बंडाळी माजली. या परिस्थितीतच [[इ.स.पू. ५१]] मध्ये टॉलेमीचा मृत्यू झाला. त्याच्या मृत्यूनंतर त्याची १८ वर्षीय कन्या क्लिओपात्रा आणि तिचा धाकटा १० वर्षाचा भाऊ [[तेरावा टॉलेमी]] संयुक्तपणे राज्यावर आले. या राजघराण्यातील परंपरेनुसार हा तिचा धाकटा भाऊ तेरावा टॉलेमी क्लिओपात्राचा नवरा होता. तो आपल्याच हाताखालील एका सेवकाच्या आहारी जाऊन त्याच्या हातातील बाहुले बनला होता. क्लिओपात्राला दूर करून राज्य हातात घेण्याच्या त्यांच्या योजना चालू होत्या. [[रोम]]मध्येही त्याचवेळी सीझर सत्तेवर आला होता. रोमची तिजोरी रिकामी होती त्यासाठी सीझरला इजिप्तकडून वसूली करणे गरजेचे होते म्हणून सीझर [[अलेक्झांड्रिया, इजिप्त|अलेक्झांड्रिया]]ला आला. राज्यातील अंतर्गत बंडाळी आणि भावाची/नवऱ्याची कारस्थाने यातून मार्ग काढण्यासाठी क्लिओपात्राने सीझरची मदत घेतली. यानंतर क्लिओपात्राचे सीझरशी अत्यंत सलोख्याचे संबंध असले तरी रोमविषयी तिच्या मनात भीती होतीच. सीझरच्या खुनाच्या वेळी क्लिओपात्रा रोममध्येच होती. सीझरचे खूनी आणि त्याचे मित्रही या खुनासाठी क्लिओपात्राची मदत मागत होते. तिची सत्ता आणि राज्याचे स्वतंत्र असणे याचा विचार करून तिने त्यावेळी ॲंटोनीला मदत केली. नौका पुरविल्या. पैसा दिला. त्यामुळे साहजिकच क्लिओपात्रा आणि ॲंटोनी यांच्यातही सलोख्याचे संबंध निर्माण झाले. == मृत्यू == क्लिओपात्राचा मृत्यू कशामुळे झाला याचे गूढ अजूनही कायम आहे. मात्र तिने स्वतःच सर्पदंश करून घेऊन आत्महत्या केली असे मानले जाते. क्लिओपात्राचा समकालीन ग्रीक इतिहासकार स्ट्राबो याने आपल्या जिओग्राफीका या पुस्तकातही असाच उल्लेख केलेला आहे. यात तो म्हणतो एक तर क्लिओपात्राने विषारी द्रव्य सेवन केल्याने तिचा मृत्य झाला अथवा तिने स्वतःच्या [[वक्ष|वक्षावर]] सर्पदंश करवून घेतला. हा उपलब्ध स्रोत सर्वात जुना असून व क्लिओपात्राच्या मृत्यूसमयी स्ट्राबो अलेक्झांड्रिीयातच असल्याने हा स्रोत ग्राह्य मानला जातो. या घटनेनंतर साठ वर्षांनी मार्क्स व्हेलिअस पॅटरक्यूलस या [[:वर्ग:रोमन इतिहासकार|रोमन इतिहासकाराने]] कॉम्पेटीशन ऑफ रोमन हिस्ट्री या ग्रंथात व या घटनेच्या १५० वर्षानंतर फ्लोरस या रोमन इतिहासकारानेच लिहिलेल्या एपिटोम ऑफ रोमन हिस्ट्री या ग्रंथातही क्लिओपात्राने सर्पदंश करवून घेऊन [[आत्महत्या]] केल्याचे उल्लेख आहेत. क्लिओपात्राच्या मृत्यूनंतर १३० वर्षांनी [[:वर्ग:ग्रीक इतिहासकार|ग्रीक इतिहासकार]] [[प्लुटार्क]] आपल्या लाईफ ऑफ ॲंटोनी मध्ये म्हणतो की, ऑक्टोव्हिअन क्लिओपात्राला शोधण्यात यशस्वी झाला होता आणि त्याने आपल्या सैनिकांना क्लिओपात्राला आत्महत्या करण्यापासून बाजूला करण्याचे आदेशही दिले होते कारण [[रोम]]ला परत गेल्यावर होणाऱ्या विजयी मिरवणूकीत नेऊन त्याला क्लिओपात्राला अपमानित करायचे होते. पण ज्यावेळेस सैनिक तिच्यापर्यंत गेले त्यावेळी क्लिओपात्रा मरून पडली होती व तिच्याजवळ तिच्या दोन दासी आणि अंजीराच्या टोपलीत एक सर्प होता. [[शेक्सपिअर]]नेही आपल्या ॲंटोनी ॲन्ड किलओपात्रा या नाटकात क्लिओपात्राच्या मृत्यूची हीच प्रतिमा कायम ठेवली आहे. अलीकडच्या काळात [[इ.स. २०१०]] मध्ये [[जर्मन]] इतिहासकार ख्रिस्तोफर शाफर याने म्हटले आहे की, क्लिओपात्राचा मृत्यू सर्पदंशाने न होता तो विषारी द्रव्याच्या सेवनाने झालेला आहे. यासाठी त्याने अनेक ऐतिहासिक पुराव्यांची व विषतज्‍ज्ञांची मदत घेतली. तो म्हणतो ज्या सर्पाच्या दंशाने क्लिओपात्राचा मृत्यू झाला असे म्हटले जाते त्या सर्पाच्या (इजिप्शिअन कोब्रा) दंशाने झटपट आणि विनावेदना मृत्यू येऊ शकत नाही. या सर्पाच्या दंशाने मृ्त्यू येण्यापूर्वी हळूहळू शरीराचे एकक अवयव सुरुवातीला डोळ्यापासून निकामी होऊ लागतात. शाफर आणि विषतज्‍ज्ञ डायट्रीच मेब्स यांनी क्लिओपात्राचा मृत्यू हेमलॉक, वोल्फ्सबेन आणि ओपिअम या विषारी द्रव्याच्या सेवनाने झाल्याचे म्हटले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://articles.cnn.com/2010-06-30/world/cleopatra.suicide_1_cleopatra-snake-cobra?_s=PM:WORLD | title = पॉइझन, नॉट स्नेक किल्ड क्लिओपात्रा | भाषा = इंग्रजी }}</ref> == चिरस्थान == क्लिओपात्राच्या मृत्यूनंतर तिने घेतलेल्या चिरविश्रांतीचे ठिकाण शोधण्याचे आत्तापर्यंत अनेकांनी प्रयत्‍न केले आहेत. प्रसिद्ध इजिप्शियन पुरातत्त्वज्ञ डॉ. झही हवास आणि [[डॉमिनिकन प्रजासत्ताक|डॉमिनीकन रिपब्लिक]]ची पुरातत्त्वज्ञ डॉ. कॅथलिन मार्टीनेझ यांनी अलिक्झांड्रियाच्या पश्चिमेला ५० किलोमीटर अंतरावर असणाऱ्या तापोसिरीस मॅग्ना या मंदिरातच ॲंटोनी आणि क्लिओपात्राची चिरविश्रांतीस्थाने आहेत असा दावा केला आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://news.nationalgeographic.com/news/2009/04/photogalleries/cleopatra-tomb-pictures/ | title = क्लिओपात्राज टॉम्ब साईट डिस्कव्हर्ड | भाषा = इंग्रजी | दिनांक =२० एप्रिल, २००९ | प्रकाशक =नॅशनल जिओग्राफिक | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> प्लुटार्कने उल्लेख केल्याप्रमाणे ॲंटोनी आणि क्लिओपात्राची दफने जवळजवळच आहेत या मतांचा त्यांनी आधार घेतला. हे तापोसिरीस मॅग्ना मंदिर ओरीसिस या देवतेचे असून तिला राक्षसाने मारून तिचे चौदा तुकडे इजिप्तच्या भूमीत फेकून दिले होते. हे ओरीसिसचे चौदा तुकडे जिथे जिथे पडले त्या त्या ठिकाणी इजिप्तमध्ये ही ओरीसिसची मंदिरे आहेत. त्यापैकीच तापोसिरीस मॅग्ना हे एक आहे. या मंदिराचे उत्खनन करतेवेळी डॉ. झही आणि मार्टिनेझ यांना त्या ठिकाणी अलेक्झांडर द ग्रेट याचे एक नाणे आणि क्लिओपात्राच्या चेहऱ्याचा मुखवटा सापडला आणि त्यावरून हे मंदिर चौथ्या टॉलेमीच्या काळात २००० वर्षांपूर्वी बांधले गेले असल्याचे त्यांनी सिद्ध केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://news.bbc.co.uk/2/hi/8000978.stm | title = डिग मे रिव्हील क्लिओपात्राज टॉम्ब | भाषा = इंग्रजी | दिनांक =१५ एप्रिल, २००९ | प्रकाशक =[[बी.बी.सी.|बीबीसी न्यूज]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> या पुरातत्त्ववेत्त्यांनी रडारचा वापर करून या मंदिरात खाली २५ ते ३० मीटर खोलीवर तीन ठिकाणे शोधली. त्यांपैकी एका ठिकाणी क्लिओपात्राचे दफन झालेले असू शकते अशी शक्यता वर्तवली आहे. == इतर == * क्लिओपात्रा आपल्या सौंदर्य रक्षणासाठी गाढवीच्या दुधाने आंघोळ करीत असे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://tarunbharat.net/ftp/e-paper/2011-10-04/mpage3_20111004.htm | title = रूपवतींच्या सौंदर्याचे हे आहे रहस्य | भाषा = मराठी | दिनांक =४ ऑक्टोबर, २०११ | प्रकाशक =[[तरूण भारत]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}{{मृत दुवा}}</ref> * क्लिओपात्रा कारमाइन बीटल्सपासून बनवलेला लाल रंग ओठांचे सौंदर्य खुलविण्यासाठी वापरीत असे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=173909:2011-08-01-16-02-18&catid=61:2009-07-20-04-02-48&Itemid=74 | title = अर्थवेध:लिपस्टिक | भाषा = मराठी | दिनांक =२ ऑगस्ट, २०११ | प्रकाशक =[[लोकसत्ता]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}{{मृत दुवा}}</ref> * आस्प जातीच्या सर्पाच्या दंशाने चटकन मृत्यू येतो याची खात्री करून घेण्यासाठी क्लिओपात्रा राणीने प्रथम तिच्या गुलामांवर प्रयोग केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://www.marathivishwakosh.in/index.php?option=com_content&view=article&id=4539%3A2010-11-15-06-28-12&catid=2&Itemid=3 | title = आमापन, जैव (मराठी विश्वकोश, खंड २) | भाषा = मराठी | दिनांक = | प्रकाशक =[[महाराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळ]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> == वंशावळ == {{वंशावली/प्रारंभ}} {{वंशावली | |PTOLEMY5|~|y|~|CLEO1|PTOLEMY5=पाचवा टॉलेमी, एपिफेन्स|CLEO1=इजिप्तची पहिली क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | |,|-|^|-|-|-|v|-|-|-|-|.}} {{वंशावली | | |PTOLEMY8|7| |PTOLEMY6|~|y|~|CLEO2|PTOLEMY8=आठवा टॉलेमी, फिस्कॉन|PTOLEMY6=सहावा टॉलेमी फिलोपेटर|CLEO2=इजिप्तची दुसरी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | | | |:| | | | | |!}} {{वंशावली | | | | | |L|~|~|y|~|CLEO3|CLEO3=इजिप्तची तिसरी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | |,|-|-|-|v|-|^|-|-|-|v|-|-|-|-|-|.| }} {{वंशावली |PTOLEMY10|7| |CLEOSELENE|~|y|~|PTOLEMY9|~|y|~|CLEO4|PTOLEMY10=दहावा टॉलेमी|CLEOSELENE=पहिली क्लिओपात्रा सेलेनी|PTOLEMY9=दहावा टॉलेमी, लाथायरॉस|CLEO4=इजिप्तची चौथी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | |:| | | | | |!| | | | | |!}} {{वंशावली | | | |L|~|~|y|~|BERENICE3| | |F|PTOLEMY12|BERENICE3=इजिप्तची तिसरी बेरेनाईस|PTOLEMY12=बारावा टॉलेमी, आउलेट्स}} {{वंशावली | | | | | | |!| | | | | | |:}} {{वंशावली | | | | | |CLEO5|~|~|y|~|~|J|CLEO5=इजिप्तची पाचवी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | | | | | | | |CLEO7|CLEO7='''क्लिओपात्रा'''}} {{वंशावली/अंत}} ==क्लिओपात्रावरील पुस्तके== * क्लिओपात्रा (कादंवरी, सन २०२०पर्यंत ७ आवृत्त्या, लेखक [[संजय सोनवणी]]) * क्लिओपात्रा (व्यक्तिचित्रण, लेखिका - अलका रोडे) == क्लियोपेट्रावर आधारित चित्रपट आणि टीव्ही मालिकांची यादी == * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९०८ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९१३ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९५९ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९७२ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (1974 टीव्ही नाटक) * अँटनी आणि क्लियोपात्रा (२०१५ चित्रपट) * बीबीसी टेलिव्हिजन शेक्सपियर * क्लियोपेट्रा (१९१७ चित्रपट) * क्लियोपेट्रा (1934 चित्रपट) * क्लियोपात्रा (१९६३ चित्रपट) * क्लियोपेट्रा (1970 चित्रपट) * क्लियोपेट्राचा दुसरा पती * कन्नकी (चित्रपट) * रेड नोटीस * झुल्फिकार (चित्रपट) == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} <references group="note" /> == बाह्यदुवे == * {{इन आउर टाईम|क्लिओपात्रा|b00w7clj|Cleopatra}} [[वर्ग:इजिप्तचा इतिहास]] qskimiuzkbhx22mwsp1kotnvl5jcedf 2139152 2139150 2022-07-21T05:46:05Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{Infobox royalty|name={{लेखनाव}}|image=Kleopatra-VII.-Altes-Museum-Berlin1.jpg|alt=Photograph of an ancient Roman marble sculpture of Cleopatra VII's head as displayed at the Altes Museum in Berlin|caption=बर्लिन क्लियोपेट्रा ही रोमन शिल्पाकृती. रॉयल डायडेम परिधान केलेले हे शिल्प इ.स.पू. १ल्या शतकाच्या मध्यभागी (तिच्या रोमला भेटींच्या वेळी ४६-४४ इ.स.पू.), इटालियन व्हिलामध्ये सापडले आणि आता जर्मनीच्या संग्रहालयात आहे. {{sfnp|Raia|Sebesta|2017}}{{sfnp|Sabino|Gross-Diaz|2016|}}{{sfnp|Grout|2017b|}}<ref group="note">For further validation about the [[commons:Category:Bust of Cleopatra VII in the Altes Museum Berlin|Berlin Cleopatra]], see {{harvtxt|Pina Polo|2013|pp=184–186}}, {{harvtxt|Roller|2010|pp=54, 174–175}}, {{harvtxt|Jones|2006|p=33}}, and {{harvtxt|Hölbl|2001|p=234}}.</ref>|succession=टोलेमिक राज्याची राणी|reign=इसपू ५१–३० (21&nbsp;years){{sfnp|Burstein|2004|pp=xx–xxiii, 155}}|reign-type=क्लिओपात्राचे राज्य|predecessor=टोलेमी आउलेटस १२वा|regent={{unbulleted list| टोलेमीXII आउलेटस | टोलेमी थिओस फिलोपेतर १३वा]]| टोलेमी फिलोपेतर १५वा | टोलेमी सिझेरियन १५वा}}|reg-type=सह-शासक|successor=टोलेमी सिझेरियन १५वा<ref group="note" name="Reign of Caesarion"/>|full name=क्लिओपात्रा थिआ फिलोपेटर ७वी|spouse={{unbulleted list| टोलेमी थिओस फिलोपेटर १३वा | टोलेमी १५वा|मार्क अँटनी}}|issue={{unbulleted list| सिझेरियन |अलेक्झांडर हेलिओस| क्लिओपात्रा सेलेन दुसरा |टोलेमी फिलाडेल्फस (क्लिओपात्राचा मुलगा)| टोलेमी फिलापेडस Philadelphus}}|dynasty=टोलेम|father=टोलेमी आउलेटस १२वा|mother=कदाचित क्लिओपात्रा ट्रायफेना ६वी <ref group="note" name="cleopatra v or vi" />|birth_date=इ.स.पूर्व ६९|birth_place=[[अलेक्झांड्रिया]], टोलेमिक राज्य|death_date=इ.स.पूर्व १२ ऑगस्ट ३० (वय. ३९)<ref>{{harvtxt|Skeat|1953|pp=98–100}}.</ref>|death_place=[[अलेक्झांड्रिया]], रोमकालीन [[इजिप्त]]|place of burial=टोम्ब ऑफ अँटनी अँड क्लिओपात्रा<br />(कदाचित इजिप्त)}} '''क्लिओपात्रा फिलोपातोर''' '''७वी''' (इ.स. पूर्व ६९ - १२ ऑगस्ट ३०{{Sfnp|Hölbl|2001|p=231}}) ही [[प्राचीन इजिप्त संस्कृती|इजिप्तच्या]] [[टॉलेमिक साम्राज्य|टॉलेमिक राज्याची]] राणी आणि या राज्याची शेवटची सक्रिय शासक होती. क्लिओपात्रा ही टॉलेमी सॉटर पहिला (जो टॉलेमिक राजवंशाचा संस्थापक आणि [[ग्रीक]] सेनापती होता) आणि [[अलेक्झांडर द ग्रेट|अलेक्झांडर द ग्रेटची]] यांची वंशज होती. <ref group="note">{{Harvard citation text|Southern|2009|p=43}} writes about [[टोलेमी|Ptolemy I Soter]]: "The Ptolemaic dynasty, of which Cleopatra was the last representative, was founded at the end of the fourth century BC. </ref> तिच्या मृत्यूनंतर [[इजिप्त]] हा [[रोमन साम्राज्य|रोमन साम्राज्याचा]] [[इजिप्त (रोमन प्रांत)|एक प्रांत]] बनला. <ref group="note" name="Grant Hellenistic period explanation">{{Harvard citation text|Grant|1972|pp=5–6}} notes that the Hellenistic period, beginning with the reign of Alexander the Great, came to an end with the death of Cleopatra in 30 BC. </ref> क्लिओपात्राची मूळ भाषा कोइन ग्रीक होती आणि इजिप्शियन भाषा शिकणारी ती एकमेव टॉलेमिक शासक होती. <ref group="note" name="languages">The refusal of [[Ptolemaic rulers]] to speak the native language, [[Late Egyptian]], is why [[Ancient Greek]] (i.e. </ref> इ.स.पूर्व ५८ मध्ये क्लिओपात्रा ही तिचे वडील [[टोलेमी]] निर्वासित असताना त्यांच्यासोबत [[रोम]]<nowiki/>ला गेली, तेव्हा बेरेनिस ४थी हिने तिच्या वडिलांच्या सिंहासनावर दावा केला. इ.स.पूर्व ५५ मध्ये टॉलेमी हा रोमन लष्करी सहाय्याने [[इजिप्त]]<nowiki/>ला परतला तेव्हा बेरेनिस मारली गेली. इ.स.पू. ५१ मध्ये त्याचा मृत्यू झाला तेव्हा क्लिओपात्रा आणि तिचा भाऊ टॉलेमी १३वा यांच्या संयुक्त राजवटीला सुरुवात झाली, परंतु पुढे मतभेदामुळे त्यांचे खुले गृहयुद्ध झाले. [[चित्र:Cleopatra_and_Caesar_by_Jean-Leon-Gerome.jpg|इवलेसे|क्लिओपात्रा आणि सीझर (१८६६), चित्रकार: जीन-लिओन गेरोम]] [[रोमन साम्राज्य|रोमन]] राजकारणी पोम्पी हा [[ज्युलियस सीझर]] (एक रोमन [[हुकुमशाही|हुकूमशहा]]) विरुद्ध फार्सलसची लढाई हरल्यानंतर इजिप्तला पळून गेला. पॉम्पी हा टॉलेमी १२व्याचा सहकारी होता, परंतु टॉलेमी १३वा याने दरबारी लोकांच्या आग्रहास्तव सीझर येण्यापूर्वी आणि [[अलेक्झांड्रिया]]<nowiki/>चा ताबा घेण्यापूर्वी हल्ला करून पोम्पीला मारले. सीझरने नंतर प्रतिस्पर्धी टोलेमी भावंडांशी समेट करण्याचा प्रयत्न केला, परंतु टॉलेमीचा मुख्य सल्लागार असलेल्या पोथीनोस याने सीझरच्या अटी क्लिओपात्राला अनुकूल मानल्या, म्हणून त्याच्या सैन्याने राजवाड्याला वेढा देऊन तिला आणि सीझरला कैद केले. वेढा उठवल्यानंतर लवकरच टॉलेमी १३वा हा [[नाईल]]<nowiki/>च्या लढाईत मरण पावला; क्लिओपात्राची सावत्र बहीण आर्सिनो ४थी हिला वेढा घालण्यात तिच्या भूमिकेसाठी हद्दपार केले गेले. सीझरने क्लिओपात्रा आणि तिचा भाऊ टॉलेमी १४वा यांना संयुक्त राज्यकर्ते घोषित केले. सीझरने क्लिओपात्राशी संबंध ठेवल्याने सीझेरियन नावाचा एक मुलगा जन्माला आला. इ.स.पूर्व ४६ आणि ४४ मध्ये क्लिओपात्रा ही क्लायंट क्वीन म्हणून [[रोम]]<nowiki/>ला गेली, जिथे ती सीझरच्या व्हिलामध्ये राहिली. इ.स.पू.४४ मध्ये सीझरच्या आणि (तिच्या आदेशानुसार) टॉलेमी १४व्याच्या हत्येनंतर, तिने तिचा मुलगा सीझेरियन याला सह-शासक घोषित करून टॉलेमी १५वा असे नाव दिले. [[चित्र:Cleopatra_VII_Philopator,_engraving_by_Élisabeth_Sophie_Chéron_after_a_Hellenistic_medallion,_published_c._1736.jpg|इवलेसे|क्लियोपात्रा फिलोपेटर७वी, एलिजाबेथ सोफी चेरॉन कोरीव काम, प्रकाशित: १७३६]] इ.स.पूर्व ४३-४२ च्या लिबरेटर्सच्या गृहयुद्धात क्लिओपात्राने सीझरचा नातू आणि वारस असलेल्या ऑक्टाव्हियन, मार्क अँटोनी आणि मार्कस एमिलियस लेपिडस यांनी स्थापन केलेल्या द्वितीय रोमन ट्रायमविरेटची बाजू घेतली. इ.स.पूर्व ४१ तारसोस येथे त्यांच्या भेटीनंतर राणीचे अँटनीशी प्रेमसंबंध होते. त्याने आर्सिनोला क्लिओपात्राच्या विनंतीनुसार [[फाशी]] दिली आणि पार्थियन साम्राज्य व आर्मेनियाच्या साम्राज्यावर केलेल्या आक्रमणांदरम्यान निधी आणि लष्करी मदत या दोन्हींसाठी तो क्लिओपात्रावर अधिकाधिक अवलंबून राहिला. अलेक्झांड्रियाच्या देणग्यांनी त्यांची मुले अलेक्झांडर हेलिओस, क्लियोपात्रा सेलेन दुसरी आणि टॉलेमी फिलाडेल्फस यांना अँटोनीच्या अधिकाराखालील विविध प्रदेशांवर राज्यकर्ते म्हणून घोषित केले. ही घटना, त्यांचे लग्न आणि ऑक्टाव्हियनची बहीण ऑक्टाव्हिया मायनर हिच्याशी अँटोनीचा घटस्फोट यांमुळे रोमन साम्राज्याचे अंतिम युद्ध सुरू झाले. ऑक्टाव्हियन युद्धात गुंतला आणि रोमन सिनेटमधील अँटोनीच्या सहकाऱ्यांना इ.स.पूर्व ३२ मध्ये रोममधून पळून जाण्यास भाग पाडले आणि त्याने क्लिओपात्राविरुद्ध युद्ध घोषित केले. इ.स.पू ३१ मध्ये ऍक्टियमच्या लढाईत अँटनी आणि क्लिओपात्रा यांच्या नौदल ताफ्याचा पराभव केल्यानंतर, ऑक्टाव्हियनच्या सैन्याने इ.स.पू. ३० मध्ये इजिप्तवर आक्रमण करून अँटनीचा पराभव केला. त्यानंतर अँटनीने आत्महत्या केली. जेव्हा क्लिओपात्राला समजले की, ऑक्टाव्हियनने तिला रोमन विजयी मिरवणुकीत आणण्याची योजना आखली आहे, तेव्हा तिने [[विष]] प्राशन करून [[आत्महत्या]] केली. परंतु तिचे [[सर्पदंश|सर्पदंशा]]<nowiki/>ने निधन झाले होते, असा लोकप्रिय गैरसमज आहे. [[चित्र:Fresco_of_a_woman_in_profile,_possible_portrait_bust_of_Cleopatra_VII_of_Egypt,_from_the_House_of_the_Orchard_at_Pompeii.jpg|इवलेसे|पोंपेई येथील हाऊस ऑफ द ऑर्चर्डमधील एका महिलेचे फ्रेस्को चित्र. ही महिला कदाचित क्लिओपात्रा असावी. ]] क्लियोपेट्राचा वारसा प्राचीन आणि आधुनिक कलाकृतींमध्ये टिकून आहे. रोमन इतिहासलेखन आणि [[लॅटिन]] कवितांनी या राणीबद्दल सामान्यतः टीकात्मक दृष्टिकोन निर्माण केला, जो नंतरच्या मध्ययुगीन आणि प्रबोधन साहित्यात पसरला. व्हिज्युअल आर्ट्समध्ये तिच्या प्राचीन चित्रणांमध्ये रोमन प्रतिमा, चित्रे आणि शिल्पे, कॅमिओ कोरीव काम आणि काच, टॉलेमिक आणि रोमन नाणे आणि रिलिफ्स यांचा समावेश होतो. प्रबोधन आणि बारोक कलांमध्ये ती [[ऑपेरा]], चित्रे, कविता, शिल्पकला आणि नाट्य नाटकांसह अनेक कलाकृतींचा विषय होती. व्हिक्टोरियन काळापासून ती इजिप्‍टोमॅनियाची पॉप कल्चर आयकॉन बनली आहे. तसेच आधुनिक काळात क्लियोपात्रा ही अप्लायड आणि ललित कला, बर्लेस्क व्यंगचित्र, [[हॉलिवूड|हॉलीवूड]] चित्रपट आणि व्यावसायिक उत्पादनांसाठी ब्रँड प्रतिमांमध्ये दिसत आली आहे. == इतिहास == [[इ.स.पू. ६९]] मध्ये जन्मलेली क्लिओपात्रा [[बारावा टॉलेमी|बाराव्या टॉलेमीची]] कन्या होती. या टॉलेमीचा पूर्वज [[पहिला टॉलेमी]] हा [[अलेक्झांडर द ग्रेट]] याच्या सैन्यात सेनानी होता. हा मॅसोडेनियन सेनानी अलेक्झांडरच्या मृत्यूनंतर [[इजिप्त]]चा पहिला टॉलेमी राजा झाला. या राजघराण्याने भाऊ-बहिणींमधील लग्नाची पद्धत वंशशुद्धीच्या कल्पनेने उचलली होती. क्लिओपात्राच्या जन्माच्या वेळी इजिप्त हे अतिशय श्रीमंत राज्य होते. परंतु हे राज्य राजकीयदृष्ट्या अस्थिर असल्यामुळे व शेजारच्या [[रोमन साम्राज्य|रोमन साम्राज्यापुढे]] आपला टिकाव लागणार नाही म्हणून क्लिओपात्राच्या बापाने करार करून [[जुलियस सीझर|सीझर]] आणि पॉंपेईकडून आपला इजिप्तवर राजा म्हणून असलेला अधिकार मान्य करून घेतला होता. याबदल्यात रोमनांनी टॉलेमीकडून प्रचंड रक्कम घेतली. ही रक्कम टॉलेमीने रोमन धनकोंकडून कर्जाऊ घेऊन दिली. या प्रचंड रकमेची परतफेड करणे अवघड होते त्यामुळे त्याच्या राज्यातील नागरिकांना त्याचे हे कृत्य पसंत नसल्याने राज्यात अंतर्गत बंडाळी माजली. या परिस्थितीतच [[इ.स.पू. ५१]] मध्ये टॉलेमीचा मृत्यू झाला. त्याच्या मृत्यूनंतर त्याची १८ वर्षीय कन्या क्लिओपात्रा आणि तिचा धाकटा १० वर्षाचा भाऊ [[तेरावा टॉलेमी]] संयुक्तपणे राज्यावर आले. या राजघराण्यातील परंपरेनुसार हा तिचा धाकटा भाऊ तेरावा टॉलेमी क्लिओपात्राचा नवरा होता. तो आपल्याच हाताखालील एका सेवकाच्या आहारी जाऊन त्याच्या हातातील बाहुले बनला होता. क्लिओपात्राला दूर करून राज्य हातात घेण्याच्या त्यांच्या योजना चालू होत्या. [[रोम]]मध्येही त्याचवेळी सीझर सत्तेवर आला होता. रोमची तिजोरी रिकामी होती त्यासाठी सीझरला इजिप्तकडून वसूली करणे गरजेचे होते म्हणून सीझर [[अलेक्झांड्रिया, इजिप्त|अलेक्झांड्रिया]]ला आला. राज्यातील अंतर्गत बंडाळी आणि भावाची/नवऱ्याची कारस्थाने यातून मार्ग काढण्यासाठी क्लिओपात्राने सीझरची मदत घेतली. यानंतर क्लिओपात्राचे सीझरशी अत्यंत सलोख्याचे संबंध असले तरी रोमविषयी तिच्या मनात भीती होतीच. सीझरच्या खुनाच्या वेळी क्लिओपात्रा रोममध्येच होती. सीझरचे खूनी आणि त्याचे मित्रही या खुनासाठी क्लिओपात्राची मदत मागत होते. तिची सत्ता आणि राज्याचे स्वतंत्र असणे याचा विचार करून तिने त्यावेळी ॲंटोनीला मदत केली. नौका पुरविल्या. पैसा दिला. त्यामुळे साहजिकच क्लिओपात्रा आणि ॲंटोनी यांच्यातही सलोख्याचे संबंध निर्माण झाले. == मृत्यू == क्लिओपात्राचा मृत्यू कशामुळे झाला याचे गूढ अजूनही कायम आहे. मात्र तिने स्वतःच सर्पदंश करून घेऊन आत्महत्या केली असे मानले जाते. क्लिओपात्राचा समकालीन ग्रीक इतिहासकार स्ट्राबो याने आपल्या जिओग्राफीका या पुस्तकातही असाच उल्लेख केलेला आहे. यात तो म्हणतो एक तर क्लिओपात्राने विषारी द्रव्य सेवन केल्याने तिचा मृत्य झाला अथवा तिने स्वतःच्या [[वक्ष|वक्षावर]] सर्पदंश करवून घेतला. हा उपलब्ध स्रोत सर्वात जुना असून व क्लिओपात्राच्या मृत्यूसमयी स्ट्राबो अलेक्झांड्रिीयातच असल्याने हा स्रोत ग्राह्य मानला जातो. या घटनेनंतर साठ वर्षांनी मार्क्स व्हेलिअस पॅटरक्यूलस या [[:वर्ग:रोमन इतिहासकार|रोमन इतिहासकाराने]] कॉम्पेटीशन ऑफ रोमन हिस्ट्री या ग्रंथात व या घटनेच्या १५० वर्षानंतर फ्लोरस या रोमन इतिहासकारानेच लिहिलेल्या एपिटोम ऑफ रोमन हिस्ट्री या ग्रंथातही क्लिओपात्राने सर्पदंश करवून घेऊन [[आत्महत्या]] केल्याचे उल्लेख आहेत. क्लिओपात्राच्या मृत्यूनंतर १३० वर्षांनी [[:वर्ग:ग्रीक इतिहासकार|ग्रीक इतिहासकार]] [[प्लुटार्क]] आपल्या लाईफ ऑफ ॲंटोनी मध्ये म्हणतो की, ऑक्टोव्हिअन क्लिओपात्राला शोधण्यात यशस्वी झाला होता आणि त्याने आपल्या सैनिकांना क्लिओपात्राला आत्महत्या करण्यापासून बाजूला करण्याचे आदेशही दिले होते कारण [[रोम]]ला परत गेल्यावर होणाऱ्या विजयी मिरवणूकीत नेऊन त्याला क्लिओपात्राला अपमानित करायचे होते. पण ज्यावेळेस सैनिक तिच्यापर्यंत गेले त्यावेळी क्लिओपात्रा मरून पडली होती व तिच्याजवळ तिच्या दोन दासी आणि अंजीराच्या टोपलीत एक सर्प होता. [[शेक्सपिअर]]नेही आपल्या ॲंटोनी ॲन्ड किलओपात्रा या नाटकात क्लिओपात्राच्या मृत्यूची हीच प्रतिमा कायम ठेवली आहे. अलीकडच्या काळात [[इ.स. २०१०]] मध्ये [[जर्मन]] इतिहासकार ख्रिस्तोफर शाफर याने म्हटले आहे की, क्लिओपात्राचा मृत्यू सर्पदंशाने न होता तो विषारी द्रव्याच्या सेवनाने झालेला आहे. यासाठी त्याने अनेक ऐतिहासिक पुराव्यांची व विषतज्‍ज्ञांची मदत घेतली. तो म्हणतो ज्या सर्पाच्या दंशाने क्लिओपात्राचा मृत्यू झाला असे म्हटले जाते त्या सर्पाच्या (इजिप्शिअन कोब्रा) दंशाने झटपट आणि विनावेदना मृत्यू येऊ शकत नाही. या सर्पाच्या दंशाने मृ्त्यू येण्यापूर्वी हळूहळू शरीराचे एकक अवयव सुरुवातीला डोळ्यापासून निकामी होऊ लागतात. शाफर आणि विषतज्‍ज्ञ डायट्रीच मेब्स यांनी क्लिओपात्राचा मृत्यू हेमलॉक, वोल्फ्सबेन आणि ओपिअम या विषारी द्रव्याच्या सेवनाने झाल्याचे म्हटले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://articles.cnn.com/2010-06-30/world/cleopatra.suicide_1_cleopatra-snake-cobra?_s=PM:WORLD | title = पॉइझन, नॉट स्नेक किल्ड क्लिओपात्रा | भाषा = इंग्रजी }}</ref> == चिरस्थान == क्लिओपात्राच्या मृत्यूनंतर तिने घेतलेल्या चिरविश्रांतीचे ठिकाण शोधण्याचे आत्तापर्यंत अनेकांनी प्रयत्‍न केले आहेत. प्रसिद्ध इजिप्शियन पुरातत्त्वज्ञ डॉ. झही हवास आणि [[डॉमिनिकन प्रजासत्ताक|डॉमिनीकन रिपब्लिक]]ची पुरातत्त्वज्ञ डॉ. कॅथलिन मार्टीनेझ यांनी अलिक्झांड्रियाच्या पश्चिमेला ५० किलोमीटर अंतरावर असणाऱ्या तापोसिरीस मॅग्ना या मंदिरातच ॲंटोनी आणि क्लिओपात्राची चिरविश्रांतीस्थाने आहेत असा दावा केला आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://news.nationalgeographic.com/news/2009/04/photogalleries/cleopatra-tomb-pictures/ | title = क्लिओपात्राज टॉम्ब साईट डिस्कव्हर्ड | भाषा = इंग्रजी | दिनांक =२० एप्रिल, २००९ | प्रकाशक =नॅशनल जिओग्राफिक | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> प्लुटार्कने उल्लेख केल्याप्रमाणे ॲंटोनी आणि क्लिओपात्राची दफने जवळजवळच आहेत या मतांचा त्यांनी आधार घेतला. हे तापोसिरीस मॅग्ना मंदिर ओरीसिस या देवतेचे असून तिला राक्षसाने मारून तिचे चौदा तुकडे इजिप्तच्या भूमीत फेकून दिले होते. हे ओरीसिसचे चौदा तुकडे जिथे जिथे पडले त्या त्या ठिकाणी इजिप्तमध्ये ही ओरीसिसची मंदिरे आहेत. त्यापैकीच तापोसिरीस मॅग्ना हे एक आहे. या मंदिराचे उत्खनन करतेवेळी डॉ. झही आणि मार्टिनेझ यांना त्या ठिकाणी अलेक्झांडर द ग्रेट याचे एक नाणे आणि क्लिओपात्राच्या चेहऱ्याचा मुखवटा सापडला आणि त्यावरून हे मंदिर चौथ्या टॉलेमीच्या काळात २००० वर्षांपूर्वी बांधले गेले असल्याचे त्यांनी सिद्ध केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://news.bbc.co.uk/2/hi/8000978.stm | title = डिग मे रिव्हील क्लिओपात्राज टॉम्ब | भाषा = इंग्रजी | दिनांक =१५ एप्रिल, २००९ | प्रकाशक =[[बी.बी.सी.|बीबीसी न्यूज]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> या पुरातत्त्ववेत्त्यांनी रडारचा वापर करून या मंदिरात खाली २५ ते ३० मीटर खोलीवर तीन ठिकाणे शोधली. त्यांपैकी एका ठिकाणी क्लिओपात्राचे दफन झालेले असू शकते अशी शक्यता वर्तवली आहे. == इतर == * क्लिओपात्रा आपल्या सौंदर्य रक्षणासाठी गाढवीच्या दुधाने आंघोळ करीत असे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://tarunbharat.net/ftp/e-paper/2011-10-04/mpage3_20111004.htm | title = रूपवतींच्या सौंदर्याचे हे आहे रहस्य | भाषा = मराठी | दिनांक =४ ऑक्टोबर, २०११ | प्रकाशक =[[तरूण भारत]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}{{मृत दुवा}}</ref> * क्लिओपात्रा कारमाइन बीटल्सपासून बनवलेला लाल रंग ओठांचे सौंदर्य खुलविण्यासाठी वापरीत असे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=173909:2011-08-01-16-02-18&catid=61:2009-07-20-04-02-48&Itemid=74 | title = अर्थवेध:लिपस्टिक | भाषा = मराठी | दिनांक =२ ऑगस्ट, २०११ | प्रकाशक =[[लोकसत्ता]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}{{मृत दुवा}}</ref> * आस्प जातीच्या सर्पाच्या दंशाने चटकन मृत्यू येतो याची खात्री करून घेण्यासाठी क्लिओपात्रा राणीने प्रथम तिच्या गुलामांवर प्रयोग केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://www.marathivishwakosh.in/index.php?option=com_content&view=article&id=4539%3A2010-11-15-06-28-12&catid=2&Itemid=3 | title = आमापन, जैव (मराठी विश्वकोश, खंड २) | भाषा = मराठी | दिनांक = | प्रकाशक =[[महाराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळ]] | ॲक्सेसदिनांक =१३ एप्रिल, २०१२ }}</ref> == वंशावळ == {{वंशावली/प्रारंभ}} {{वंशावली | |PTOLEMY5|~|y|~|CLEO1|PTOLEMY5=पाचवा टॉलेमी, एपिफेन्स|CLEO1=इजिप्तची पहिली क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | |,|-|^|-|-|-|v|-|-|-|-|.}} {{वंशावली | | |PTOLEMY8|7| |PTOLEMY6|~|y|~|CLEO2|PTOLEMY8=आठवा टॉलेमी, फिस्कॉन|PTOLEMY6=सहावा टॉलेमी फिलोपेटर|CLEO2=इजिप्तची दुसरी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | | | |:| | | | | |!}} {{वंशावली | | | | | |L|~|~|y|~|CLEO3|CLEO3=इजिप्तची तिसरी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | |,|-|-|-|v|-|^|-|-|-|v|-|-|-|-|-|.| }} {{वंशावली |PTOLEMY10|7| |CLEOSELENE|~|y|~|PTOLEMY9|~|y|~|CLEO4|PTOLEMY10=दहावा टॉलेमी|CLEOSELENE=पहिली क्लिओपात्रा सेलेनी|PTOLEMY9=दहावा टॉलेमी, लाथायरॉस|CLEO4=इजिप्तची चौथी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | |:| | | | | |!| | | | | |!}} {{वंशावली | | | |L|~|~|y|~|BERENICE3| | |F|PTOLEMY12|BERENICE3=इजिप्तची तिसरी बेरेनाईस|PTOLEMY12=बारावा टॉलेमी, आउलेट्स}} {{वंशावली | | | | | | |!| | | | | | |:}} {{वंशावली | | | | | |CLEO5|~|~|y|~|~|J|CLEO5=इजिप्तची पाचवी क्लिओपात्रा}} {{वंशावली | | | | | | | | | |CLEO7|CLEO7='''क्लिओपात्रा'''}} {{वंशावली/अंत}} ==क्लिओपात्रावरील पुस्तके== * क्लिओपात्रा (कादंवरी, सन २०२०पर्यंत ७ आवृत्त्या, लेखक [[संजय सोनवणी]]) * क्लिओपात्रा (व्यक्तिचित्रण, लेखिका - अलका रोडे) == क्लियोपेट्रावर आधारित चित्रपट आणि टीव्ही मालिकांची यादी == * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९०८ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९१३ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९५९ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (१९७२ चित्रपट) * अँटोनी आणि क्लियोपात्रा (1974 टीव्ही नाटक) * अँटनी आणि क्लियोपात्रा (२०१५ चित्रपट) * बीबीसी टेलिव्हिजन शेक्सपियर * क्लियोपेट्रा (१९१७ चित्रपट) * क्लियोपेट्रा (1934 चित्रपट) * क्लियोपात्रा (१९६३ चित्रपट) * क्लियोपेट्रा (1970 चित्रपट) * क्लियोपेट्राचा दुसरा पती * कन्नकी (चित्रपट) * रेड नोटीस * झुल्फिकार (चित्रपट) == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} <references group="note" /> == बाह्यदुवे == * {{इन आउर टाईम|क्लिओपात्रा|b00w7clj|Cleopatra}} [[वर्ग:इजिप्तचा इतिहास]] nh646r21j8ngu6n3pwpb7adsiv7hbhk 0 97341 2139093 783413 2022-07-20T21:17:42Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[बॉम्बे मिल हँड्‌स असोसिएशन]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[बॉम्बे मिल हँड्‌स असोसिएशन]] 6a4194ivinfvailo91inwa2fiyfx8zh 1 97342 2139101 783415 2022-07-20T21:19:02Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[चर्चा:बॉम्बे मिल हँड्‌स असोसिएशन]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[चर्चा:बॉम्बे मिल हँड्‌स असोसिएशन]] gloyaj0za8863ev8drbc819u1fhu9zq 0 99843 2139077 814995 2022-07-20T21:15:02Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[फ्रांसिस दि'ब्रिटो]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[फ्रांसिस दि'ब्रिटो]] edlsb3j5mncinhftoi5aj7borx1ld6s 0 99844 2139078 814999 2022-07-20T21:15:12Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[फ्रांसिस दि'ब्रिटो]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[फ्रांसिस दि'ब्रिटो]] edlsb3j5mncinhftoi5aj7borx1ld6s 0 99851 2139082 815034 2022-07-20T21:15:52Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[फ्रांसिस दि'ब्रिटो]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[फ्रांसिस दि'ब्रिटो]] edlsb3j5mncinhftoi5aj7borx1ld6s 0 124138 2139291 1218187 2022-07-21T11:25:54Z Khirid Harshad 138639 पुनर्निर्देशन लक्ष्य [[वसई-विरार]] पासून [[वसई-विरार शहर महानगरपालिका]] ला बदलविले wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[वसई-विरार शहर महानगरपालिका]] gz16v6ilj14lehfe1ekwdvo522de1uc 0 127745 2139162 2008438 2022-07-21T06:14:46Z 2409:4042:2212:DA08:F445:ECF5:A8EA:BE26 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Seal Of The President Of The United States Of America.svg|right|thumb|200 px|अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्षाचे अधिकृत चिन्ह]] '''अमेरिकेचा राष्ट्राध्यक्ष''' ({{lang-en|The President of the United States of America}}) हा [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिका]] देशाचा [[राष्ट्रप्रमुख]] व [[सरकारप्रमुख]] आहे. राष्ट्राध्यक्ष [[अमेरिकेचे सरकार|अमेरिकेच्या सरकारचा]] विशेष पदाधिकारी व सैन्यप्रमुख आहे. [[अमेरिकेचे संविधान|अमेरिकन संविधानाच्या]] दुसऱ्या कलमाने राष्ट्राध्यक्षाला अनेक महत्त्वपूर्ण अधिकार दिले आहेत. संघीय सरकारामधील अनेक उच्च पदांची नियुक्ती ([[अमेरिकेची सेनेट|सेनेटच्या]] संमतीनंतर), [[अमेरिकन कॉंग्रेस|कॉंग्रेसने]] मान्य केलेले निर्णय व कायदे न पटल्यास [[नकाराधिकार]], गुन्हेगारांना माफी इत्यादी काही अधिकार राष्ट्राध्यक्ष वापरतो. तसेच देशाची परराष्ट्रधोरणे ठरवणे ही राष्ट्राध्यक्षाची जबाबदारी आहे. सर्वमान्यपणे अमेरिकेचा राष्ट्राध्यक्ष [[जग]]ामधील सर्वात बलाढ्य व महत्त्वपूर्ण व्यक्ती मानला जातो. [[वॉशिंग्टन, डी.सी.]] ह्या अमेरिकेच्या राजधानीमधील [[व्हाइट हाउस]] हे राष्ट्राध्यक्षाचे अधिकृत कार्यालय व निवासस्थान आहे. राष्ट्राध्यक्ष दर चार वर्षांनी होणाऱ्या सार्वत्रिक निवडणुकीमधून निवडला जातो. एक व्यक्ती कमाल दोन वेळा (कमाल ८ वर्षे कार्यकाळ) राष्ट्राध्यक्षपदी राहू शकते. जानेवारी २०१७ मध्ये सत्तेवर आलेले [[जो बाईडन]] हे [[विद्यमान]] राष्ट्राध्यक्ष आहेत. ==यादी== ; पक्ष {{legend|#EEEEEE|अपक्ष|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend|#EA9978|संघीय|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend|#008000|डेमोक्रॅटिक-रिपब्लिकन|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend|#3333FF|[[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]]|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend|#E3FF2A|व्हिग|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend|#FF3333|[[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]]|border=1px solid #AAAAAA}} {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- ! क्रम<br /> ! colspan="2" | राष्ट्राध्यक्ष ! पदग्रहण ! पद सोडले ! पक्ष ! काळ<br /> ! colspan="2" | उप-राष्ट्राध्यक्ष |- ! rowspan="2" | १ | rowspan="2" | [[File:Gilbert Stuart, George Washington (Lansdowne portrait, 1796).jpg|100px]] | rowspan="2" style="width:16%;"| '''[[जॉर्ज वॉशिंग्टन]]'''<br><small>(1732–1799)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/georgewashington/ |title=Biography of George Washington |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov|author=The [[White House]] }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/washington |title=George Washington – no Political Party – 1st President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/gwashington.asp |title=George Washington (February&nbsp;22, 1732 – December&nbsp;14,&nbsp;1799) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=[[American Presidents: Life Portraits]] |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | एप्रिल ३०, 1789 | rowspan="2" | मार्च ४, 1797 | rowspan="2" | अपक्ष | १ <small>(१७८९) | style="background: no party;" rowspan="2" | &nbsp; | rowspan="2" | [[जॉन अ‍ॅडम्स]] |- | २ <small>(१७९२) |- ! style="background: #EA9978;" | २ | [[Image:Adamstrumbull.jpg|100px]] | '''[[जॉन अ‍ॅडम्स]]'''<br><small>(1735–1826)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/johnadams/ |title=Biography of John Adams |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/adams |title=John Adams – Federalist Party – 2nd President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=2 |title=John Adams (October&nbsp;30, 1735 – July&nbsp;4,&nbsp;1826) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1797 | मार्च 4, 1801 | संघीय | ३ <small>(१७९६) | style="background: #008000;" | | [[थॉमस जेफरसन]] |- ! rowspan="2" style="background: #008000; color: white" | ३ | rowspan="2" | [[File:Thomas Jefferson by Rembrandt Peale, 1800.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[थॉमस जेफरसन]]'''<br><small>(1743–1826)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/thomasjefferson/ |title=Biography of Thomas Jefferson |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/jefferson |title=Thomas Jefferson – Democratic-Republican Party – 3rd President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=3 |title=Thomas Jefferson (April&nbsp;13, 1743 – July&nbsp;4,&nbsp;1826) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | मार्च 4, 1801 | rowspan="2" | मार्च 4, 1809 | rowspan="2" | डेमोक्रॅटिक-रिपब्लिकन | ४ <small>(१८००) | style="background: #008000;" | | [[एरन बर]] |- | ५ <small>(१८०४) | style="background: #008000;" | | जॉर्ज क्लिंटन |- ! rowspan="4" style="background: #008000; color: white" | ४ | rowspan="4" | [[File:James Madison.jpg|100px]] | rowspan="4" | '''[[जेम्स मॅडिसन]]'''<br><small>(1751–1836)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jamesmadison/ |title=Biography of James Madison |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/madison |title=James Madison – Democratic-Republican Party – 4th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=4 |title=James Madison (March&nbsp;16, 1751 – June&nbsp;28,&nbsp;1836) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="4" | मार्च 4, 1809 | rowspan="4" | मार्च 4, 1817 | rowspan="4" | डेमोक्रॅटिक-रिपब्लिकन | rowspan="2" | ६ <small>(१८०८) | style="background: #008000;" | | जॉर्ज क्लिंटन<br /><small>मार्च 4, 1809 – April 20, 1812</small> |- | colspan="2" | ''पद रिकामे''<br /><small>April 20, 1812 – मार्च 4, 1813</small> |- | rowspan="2" | ७ <small>(१८१२) | style="background: #008000;" | |एल्ब्रिज जेरी<br /><small>मार्च 4, 1813 – November 23, 1814</small> |- | colspan="2" |''पद रिकामे''<br /><small>November 23, 1814 – मार्च 4, 1817</small> |- ! rowspan="2" style="background: #008000; color: white" | ५ | rowspan="2" | [[File:jm5.gif|100px]] | rowspan="2" | '''[[जेम्स मनरो]]'''<br><small>(1758–1831)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jamesmonroe/ |title=Biography of James Madison |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/monroe |title=James Monroe – Democratic-Republican Party – 5th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=5 |title=James Monroe (April&nbsp;28, 1758 – July&nbsp;4,&nbsp;1831) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | मार्च 4, 1817 | rowspan="2" | मार्च 4, 1825 | rowspan="2" | डेमोक्रॅटिक-रिपब्लिकन | ८ <small>(१८१६) | rowspan="2" style="background: #008000;" | | rowspan="2" | [[डॅनियेल टॉम्पकिन्स]] |- | ९ <small>(१८२०) |- ! style="background: #008000; color: white" | ६ | [[File:John Quincy Adams by GPA Healy, 1858.jpg|100px]] | '''[[जॉन क्विन्सी अ‍ॅडम्स]]'''<br><small>(1767–1848)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/johnquincyadams/|title=Biography of John Quincy Adams |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/johnqadams |title=John Quincy Adams – Federalist, Democratic-Republican, National Republican, WHIG Party – 6th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=6 |title=John Quincy Adams (July&nbsp;11, 1767 – February&nbsp;23,&nbsp;1848) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1825 | मार्च 4, 1829 | डेमोक्रॅटिक-रिपब्लिकन | १० <small>(१८२४) | style="background: #008000;" | | [[जॉन सी. कॅलहॉन]] |- ! rowspan="3" style="background: #3333FF; color: white" | ७ | rowspan="3" | [[File:Andrew jackson head.jpg|100px]] | rowspan="3" | '''[[ॲंड्र्यू जॅक्सन]]'''<br><small>(1767–1845)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/andrewjackson/|title=Biography of Andrew Jackson |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/jackson |title=Andrew Jackson – Democratic-Republican Party – 7th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=7 |title=Andrew Jackson (March&nbsp;15, 1767 – June&nbsp;8,&nbsp;1845) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="3" | मार्च 4, 1829 | rowspan="3" | मार्च 4, 1837 | rowspan="3" | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | rowspan="2" | ११ <small>(१८२८) | style="background: #3333FF;" | |[[जॉन सी. कॅलहॉन]]<br /><small>मार्च 4, 1829 – December 28, 1832</small> |- | colspan="2" | ''पद रिकामे''<br /><small> December 28, 1832 – मार्च 4, 1833</small> |- | १२ <small>(१८३२) | style="background: #3333FF;" | | मार्टिन व्हॅन ब्युरेन |- ! style="background: #3333FF; color: white" | ८ | [[File:mb8.gif|100px]] | '''[[मार्टिन व्हॅन ब्युरेन]]'''<br><small>(1782–1862)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/martinvanburen/|title=Biography of Martin Van Buren |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/vanburen |title=Martin Van Buren – Democratic-Republican, Democratic, and Free Soil Party – 8th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=8 |title=Martin Van Buren (December&nbsp;5, 1782 – July&nbsp;24,&nbsp;1862) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1837 | मार्च 4, 1841 | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | १३ <small>(१८३६) | style="background: #3333FF;" | | रिचर्ड मेन्टर जॉन्सन |- ! style="background: #E3FF2A;" | ९ | [[File:William Henry Harrison by James Reid Lambdin, 1835.jpg|100px]] | '''[[विल्यम हेन्री हॅरिसन]]'''<br><small>(1773–1841)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/williamhenryharrison/|title=Biography of William Henry Harrison |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/williamhenryharrison |title=William Henry Harrison – WHIG Party – 9th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=9 |title=William Henry Harrison (February&nbsp;9, 1773 – April&nbsp;4,&nbsp;1841) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1841 | एप्रिल 4, 1841<br /> | व्हिग | rowspan="3" | १४ <small>(१८४०) | style="background: #E3FF2A;" | | [[जॉन टायलर]] |- ! rowspan="2" style="background: #E3FF2A;" | १० | rowspan="2" |[[File:WHOportTyler.jpg|100px]] | rowspan="2" |'''[[जॉन टायलर]]'''<br><small>(1790–1862)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/johntyler/|title=Biography of John Tyler |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/tyler |title=John Tyler – No Party – 10th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=10 |title=John Tyler (March&nbsp;29, 1790 – जानेवारी&nbsp;18,&nbsp;1862) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | एप्रिल 4, 1841 | rowspan="2" | मार्च 4, 1845 | व्हिग<br /><small>April 4, 1841 – September&nbsp;13,&nbsp;1841</small> | rowspan="2" colspan="2" |''पद रिकामे'' |- | अपक्ष<br /><small>सप्तेंबर&nbsp;13,&nbsp;1841 – मार्च 4, 1845</small> |- ! style="background: #3333FF; color: white" | ११ | [[File:James Knox Polk by GPA Healy, 1858.jpg|100px]] | '''[[जेम्स पोक]]'''<br><small>(1795–1849)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jamespolk/ |title=Biography of James Polk |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/polk |title=James Polk – Democratic Party – 11th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=11 |title=James K. Polk (November&nbsp;2, 1795 – June&nbsp;15,&nbsp;1849) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1845 | मार्च 4, 1849 | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | १५ <small>(१८४४) | style="background: #3333FF;" | | जॉर्ज एम. डॅलस |- ! style="background: #E3FF2A;" | १२ | [[File:Zachary Taylor by Joseph Henry Bush, c1848.jpg|100px]] | '''[[झकॅरी टेलर]]'''<br><small>(1784–1850)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/zacharytaylor/ |title=Biography of Zachary Tyler |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/taylor |title=Zachary Taylor – WHIG Party – 12th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=12 |title=Zachary Taylor (November&nbsp;24, 1784 – July&nbsp;9,&nbsp;1850) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1849 | जुलै 9, 1850<br /> | व्हिग | rowspan="2" | १६ <small>(१८४८) | style="background: #E3FF2A;" | | [[मिलार्ड फिलमोर]] |- ! style="background: #E3FF2A;" | १३ | [[File:Millard Fillmore by George PA Healy, 1857.jpg|100px]] | '''[[मिलार्ड फिलमोर]]'''<br><small>(1800–1874)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/millardfillmore/|title=Biography of Millard Fillmore |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/fillmore |title=Millard Filmore – WHIG Party – 13th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=13 |title=Millard Fillmore (जानेवारी&nbsp;7, 1800 – March&nbsp;8,&nbsp;1874) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | जुलै 9, 1850 | मार्च 4, 1853 | व्हिग | colspan="2" | ''पद रिकामे'' |- ! rowspan="2" style="background: #3333FF; color: white" | १४ | rowspan="2" | [[File:Franklin Pierce by GPA Healy, 1858.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[फ्रॅंकलिन पियर्स]]'''<br><small>(1804–1869)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/franklinpierce/ |title=Biography of Franklin Pierce |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/pierce |title=Franklin Pierce – Democratic Party – 14th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=14 |title=Franklin Pierce (November&nbsp;23, 1804 – October&nbsp;8,&nbsp;1869) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | मार्च 4, 1853 | rowspan="2" | मार्च 4, 1857 | rowspan="2" | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | rowspan="2" | १७ <small>(१८५२) | style="background: #3333FF;" | | विल्यम आर. किंग<br /><small>मार्च 4, 1853 – एप्रिल 18, 1853</small> |- | colspan="2" | ''पद रिकामे''<br /><small>एप्रिल 18, 1853 – मार्च 4, 1857</small> |- ! style="background: #3333FF; color: white" | १५ | [[File:JamesBuchanan_crop.jpg|100px]] | '''[[जेम्स ब्यूकॅनन]]'''<br><small>(1791–1868)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jamesbuchanan/ |title=Biography of James Buchanan |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/buchanan |title=James Buchanan – Democratic Party – 15th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=15 |title=James Buchanan (April&nbsp;23, 1791 – June&nbsp;1,&nbsp;1868) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1857 | मार्च 4, 1861 | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | १८ <small>(१८५६) | style="background: #3333FF;" | | जॉन सी. ब्रेकिनरिज |- ! rowspan="2" style="background: #FF3333; color: white" | १६ | rowspan="2" | [[File:Abraham Lincoln by George Peter Alexander Healy.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[अब्राहम लिंकन]]'''<br><small>(1809–1865)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/abrahamlincoln/ |title=Biography of Abraham Lincoln |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/lincoln |title=Abraham Lincoln – Republic, National Union Party – 16th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=16 |title=Abraham Lincoln (February&nbsp;12, 1809 – April&nbsp;15,&nbsp;1865) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | मार्च 4, 1861 | rowspan="2" | एप्रिल 15, 1865<br /> | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | १९ <small>(१८६०) | style="background: #FF3333;" | | हॅनिबल हॅम्लिन |- | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]]<br /><small>राष्ट्रीय युनियन पक्ष</small> | rowspan="2" | २० <small>(१८६४) | style="background: #3333FF;" | | [[ॲन्ड्‌ऱ्यू जॉन्सन|ॲंड्र्यू जॉन्सन]] |- ! style="background: #3333FF; color: white" | १७ | [[File:aj17.gif|100px]] | '''[[ॲन्ड्‌ऱ्यू जॉन्सन|ॲंड्र्यू जॉन्सन]]'''<br><small>(1808–1875)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/andrewjohnson/ |title=Biography of Andrew Johnson |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/andrewjohnson |title=Andrew Johnson – National Union Party – 17th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=17 |title=Andrew Johnson (December&nbsp;29, 1808 – July&nbsp;31,&nbsp;1875) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | एप्रिल 15, 1865 | मार्च 4, 1869 | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]]<br /><small>राष्ट्रीय युनियन पक्ष</small>;<br>अपक्ष | colspan="2" |''पद रिकामे'' |- ! rowspan="3" style="background: #FF3333; color: white" | १८ | rowspan="3" | [[File:Ulysses_S._Grant.jpg|100px]] | rowspan="3" | '''[[युलिसिस एस. ग्रॅंट]]'''<br><small>(1822–1885)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/ulyssessgrant/ |title=Biography of Ulysses S. Grant |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/grant |title=Ulysses S. Grant – National Union Party – 18th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=18 |title=Ulysses S. Grant (April&nbsp;27, 1822 – July&nbsp;23,&nbsp;1885) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="3" | मार्च 4, 1869 | rowspan="3" | मार्च 4, 1877 | rowspan="3" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | २१ <small>(१८६८) | style="background: #FF3333;" | | शुयलर कोलफॅक्स |- | rowspan="2" | २२ <small>(१८७२) | style="background: #FF3333;" | | हेन्री विल्सन<br /><small>मार्च 4, 1873 –नोव्हेंबर 22, 1875</small> |- | colspan="2" | ''पद रिकामे''<br /><small>November 22, 1875 – मार्च 4, 1877</small> |- ! style="background: #FF3333; color: white" | १९ | [[File:Rhayes.png|100px]] | '''[[रदरफोर्ड बी. हेस]]'''<br><small>(1822–1893)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/rutherfordbhayes/ |title=Biography of Rutherford B. Hayes |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/hayes |title=Rutherford B. Hayes – Republican Party – 19th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=19 |title=Rutherford B. Hayes (October&nbsp;4, 1822 – जानेवारी&nbsp;17,&nbsp;1893) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1877 | मार्च 4, 1881 | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | २३ <small>(१८७६) | style="background: #FF3333;" | | विल्यम ए. व्हीलर |- ! style="background: #FF3333; color: white" | २० | [[File:James Garfield portrait.jpg|100px]] | '''[[जेम्स गारफील्ड]]'''<br><small>(1831–1881)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jamesgarfield/ |title=Biography of James Garfield |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/garfield |title=James Garfield – Republican Party – 20th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=20 |title=James A. Garfield (November&nbsp;19, 1831 – September&nbsp;19,&nbsp;1881) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1881 | सप्टेंबर 19, 1881 | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | rowspan="2" | २४ <small>(१८८०) | style="background: #FF3333;" | | [[चेस्टर ए. आर्थर]] |- ! style="background: #FF3333; color: white" | २१ | [[File:Chester A Arthur by Daniel Huntington crop.jpeg|100px]] | '''[[चेस्टर ए. आर्थर]]'''<br><small>(1829–1886)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/chesterarthur/ |title=Biography of Chester Arthur |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/arthur |title=Chester A. Arthur – Republican Party – 21st President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=21 |title=Chester A. Arthur (October&nbsp;5, 1829 – November&nbsp;18,&nbsp;1886) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | सप्टेंबर 19, 1881 | मार्च 4, 1885 | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | colspan="2" | ''पद रिकामे'' |- ! rowspan="2" style="background: #3333FF; color: white" | २२ | rowspan="2" | [[File:Grover Cleveland portrait2.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[ग्रोव्हर क्लीव्हलॅंड]]'''<br><small>(1837–1908)<br><ref name="HIS-grover">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/cleveland |title=Grover Cleveland – Democratic Party – 22nd and 24th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref name="AP=grover">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=22 |title=Grover Cleveland (March&nbsp;18, 1837 – June&nbsp;24,&nbsp;1908) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | मार्च 4, 1885 | rowspan="2" | मार्च 4, 1889 | rowspan="2" | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | rowspan="2" | २५ <small>(१८८४) | style="background: #3333FF;" | | थॉमस ए. हेंड्रिक्स<br /><small>मार्च 4, 1885 – November 25, 1885</small> |- | colspan="2" | ''पद रिकामे''<br /><small>November 25, 1885 – मार्च 4, 1889</small> |- ! style="background: #FF3333; color: white" | २३ | [[File:Benjamin Harrison by Eastman Johnson (1895).jpg|100px]] | '''[[बेंजामिन हॅरिसन]]'''<br><small>(1833–1901)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/benjaminharrison/ |title=Biography of Benjamin Harrison |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/benjaminharrison |title=William Henry Harrison – Whig Party – 23rd President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=23 |title=Benjamin Harrison (August&nbsp;20, 1833 – March&nbsp;13,&nbsp;1901) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1889 | मार्च 4, 1893 | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | २६ <small>(१८८८) | style="background: #FF3333;" | | लिव्हाय पी. मॉर्टन |- ! style="background: #3333FF; color: white" | २४ | [[File:Grover Cleveland portrait2.jpg|100px]] | '''[[ग्रोव्हर क्लीव्हलॅंड]]'''<br><small>(1837–1908)<br><ref name="HIS-grover" /><ref name="AP=grover" /> | मार्च 4, 1893 | मार्च 4, 1897 | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | २७ <small>(१८९२) | style="background: #3333FF;" | | अडलाई स्टीव्हनसन, पहिला |- ! rowspan="3" style="background: #FF3333; color: white" | २५ | rowspan="3" | [[File:Official White House portrait of William McKinley.jpg|100px]] | rowspan="3" | '''[[विल्यम मॅककिन्ली]]'''<br><small>(1843–1901)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/williammckinley/|title=Biography of William McKinley |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/mckinley |title=William McKinley – Republican Party – 25th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=24 |title=William McKinley (जानेवारी&nbsp;29, 1843 – September&nbsp;14,&nbsp;1901) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="3" | मार्च 4, 1897 | rowspan="3" | सप्टेंबर 14, 1901<br /> | rowspan="3" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | rowspan="2" | २८ <small>(१८९६) | style="background: #FF3333;" | | [[गॅरेट हॉबार्ट]]<br /><small>मार्च 4, 1897 – November 21, 1899</small> |- | colspan="2" | ''पद रिकामे''<br /><small>November 21, 1899 – मार्च 4, 1901</small> |- | rowspan="2" | २९ <small>(१९००) | style="background: #FF3333;" | | [[थियोडोर रूझवेल्ट]] |- ! rowspan="2" style="background: #FF3333; color: white" | २६ | rowspan="2" | [[File:TRSargent.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[थियोडोर रूझवेल्ट]]'''<br><small>(1858–1919)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/theodoreroosevelt/ |title=Biography of Theodore Roosevelt |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/teddyroosevelt |title=Theodore Roosevelt – Republican, Bull Moose Party – 26th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=25 |title=Theodore Roosevelt (October&nbsp;27, 1858 – जानेवारी&nbsp;6,&nbsp;1919) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | सप्टेंबर 14, 1901 | rowspan="2" | मार्च 4, 1909 | rowspan="2" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | colspan="2" | ''पद रिकामे'' |- | ३० <small>(१९०४) | style="background: #FF3333;" | | चार्ल्स डब्ल्यू. फेरबँक्स |- ! rowspan="2" style="background: #FF3333; color: white" | २७ | rowspan="2" | [[File:Anders Zorn - Portrait of William Howard Taft (1911).jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[विल्यम हॉवर्ड टाफ्ट]]'''<br><small>(1857–1930)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/williamhowardtaft/ |title=Biography of William Howard Taft |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 13, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/taft |title=William Howard Taft – Republican Party – 27th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=26 |title=William Howard Taft (September&nbsp;15, 1857 – March&nbsp;8,&nbsp;1930) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | मार्च 4, 1909 | rowspan="2" | मार्च 4, 1913 | rowspan="2" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | rowspan="2" | ३१ <small>(१९०८) | style="background: #FF3333;" | | [[जेम्स एस. शेर्मान]]<br /><small>मार्च 4, 1909 – ऑक्टोबर 30, 1912</small> |- | colspan="2" | ''पद रिकामे''<br /><small>ऑक्टोबर 30, 1912 – मार्च 4, 1913</small> |- ! rowspan="2" style="background: #3333FF; color: white" | २८ | rowspan="2" | [[File:Ww28.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[वूड्रो विल्सन]]'''<br><small>(1856–1924)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/woodrowwilson/ |title=Biography of Woodrow Wilson |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 13, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/wilson |title=Woodrow Wilson – Democratic Party – 28th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=27 |title=Woodrow Wilson (December&nbsp;28, 1856 – February&nbsp;3,&nbsp;1924) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | मार्च 4, 1913 | rowspan="2" | मार्च 4, 1921 | rowspan="2" | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | ३२ <small>(१९१२) | rowspan="2" style="background: #3333FF;" | | rowspan="2" | थॉमस आर. मार्शल |- | ३३ <small>(१९१६) |- ! style="background: #FF3333; color: white" | २९ | [[File:wh29.gif|100px]] | '''[[वॉरेन हार्डिंग]]'''<br><small>(1865–1923)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/warrenharding/ |title=Biography of Warren G. Harding |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/wilson |title=Warren Harding – Republican Party – 29th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=28 |title=Warren G. Harding (November&nbsp;2, 1865 – August&nbsp;2,&nbsp;1923) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1921 | ऑगस्ट 2, 1923<br /> | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | rowspan="2" | ३४ <small>(१९२०) | style="background: #FF3333;" | | [[कॅल्विन कूलिज]] |- ! rowspan="2" style="background: #FF3333; color: white" | ३० | rowspan="2" | [[File:Calvin Coolidge.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[कॅल्विन कूलिज]]'''<br><small>(1872–1933)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/calvincoolidge/ |title=Biography of Calvin Coolidge |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 13, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/wilson |title=Calvin Coolidge – Republican Party – 30th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=29 |title=Calvin Coolidge (July&nbsp;4, 1872 – जानेवारी&nbsp;5,&nbsp;1933) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | ऑगस्ट 2, 1923 | rowspan="2" | मार्च 4, 1929 | rowspan="2" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | colspan="2" | ''पद रिकामे'' |- | ३५ <small>(१९२४) | style="background: #FF3333;" | | चार्ल्स जी. डॉज |- ! style="background: #FF3333; color: white" | ३१ | [[File:Herbert Clark Hoover by Greene, 1956.jpg|100px]] | '''[[हर्बर्ट हूवर]]'''<br><small>(1874–1964)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/herberthoover/ |title=Biography of Herbert Hoover |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 13, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/wilson |title=Herbert Hoover – Republican Party – 31st President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=30 |title=Herbert Hoover (August&nbsp;10, 1874 – October&nbsp;20,&nbsp;1964) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1929 | मार्च 4, 1933 | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | ३६ <small>(१९२८) | style="background: #FF3333;" | | चार्ल्स कर्टिस |- class="vevent" ! rowspan="4" style="background: #3333FF; color: white" | ३२ | rowspan="4" | [[File:Franklin Roosevelt - Presidential portrait.jpg|100px]] | rowspan="4" | '''[[फ्रॅंकलिन डिलानो रूझवेल्ट]]'''<br><small>(1882–1945)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/franklindroosevelt/ |title=Biography of Franklin D. Roosevelt |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 20, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/fdr |title=Franklin D. Roosevelt – Democratic Party – 32nd President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=31 |title=Franklin D. Roosevelt (जानेवारी&nbsp;30, 1882 – April&nbsp;12,&nbsp;1945) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="4" | मार्च 3, 1933 | rowspan="4" | एप्रिल 12, 1945<br /> | rowspan="4" class="category" | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | ३७ <small>(१९३२)</small> | rowspan="2" style="background: #3333FF;" | | rowspan="2" | जॉन नॅन्स गार्नर |- | ३८ <small>(१९३६) |- | ३९ <small>(१९४०) | style="background: #3333FF;" | | [[हेन्री ए. वॉलेस]] |- | rowspan="2" | ४० <small>(१९४४) | style="background: #3333FF;" | | [[हॅरी ट्रुमन]] |- ! rowspan="2" style="background: #3333FF; color: white" | ३३ | rowspan="2" | [[File:HarryTruman.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[हॅरी ट्रुमन]]'''<br><small>(1884–1972)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/harrystruman/ |title=Biography of Harry S Truman |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/fdr |title=Harry S Truman – Democratic Party – 33rd President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=32 |title=Harry S Truman (May&nbsp;8, 1884 – December&nbsp;26,&nbsp;1972) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | एप्रिल 12, 1945 | rowspan="2" | जानेवारी 20, 1953 | rowspan="2" | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | colspan="2" | ''पद रिकामे'' |- | ४१ <small>(१९४८) | style="background: #3333FF;" | | [[आल्बेन बार्कली]] |- ! rowspan="2" style="background: #FF3333; color: white" | ३४ | rowspan="2" | [[File:Dwight D. Eisenhower, official Presidential portrait.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[ड्वाइट डी. आयझेनहॉवर]]'''<br><small>(1890–1969)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/dwightdeisenhower/ |title=Biography of Dwight D. Eisenhower |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/eisenhower |title=Dwight D. Eisenhower – Democratic Party – 34th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=33 |title=Dwight D. Eisenhower (October&nbsp;14, 1890 – March&nbsp;28,&nbsp;1969) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | जानेवारी 20, 1953 | rowspan="2" | जानेवारी 20, 1961 | rowspan="2" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | ४२ <small>(१९५२) | rowspan="2" style="background: #FF3333;" | | rowspan="2" | [[रिचर्ड निक्सन]] |- | ४३ <small>(१९५६) |- ! style="background: #3333FF; color: white" | ३५ | [[File:John F Kennedy Official Portrait.jpg|100px]] | '''[[जॉन एफ. केनेडी]]'''<br><small>(1917–1963)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/johnfkennedy/ |title=Biography of John F. Kennedy |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/kennedy |title=John F. Kennedy – Democratic Party – 35th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=34 |title=John F. Kennedy (May&nbsp;29, 1917 – November&nbsp;22,&nbsp;1963) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | जानेवारी 20, 1961 | नोव्हेंबर 22, 1963 | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | rowspan="2" | ४४ <small>(१९६०) | style="background: #3333FF;" | | [[लिंडन बी. जॉन्सन]] |- ! rowspan="2" style="background: #3333FF; color: white" | ३६ | rowspan="2" | [[File:37_Lyndon_Johnson_3x4.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[लिंडन बी. जॉन्सन]]'''<br><small>(1908–1973)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/kennedy |title=Lyndon B. Johnson – Democratic Party – 36th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=35 |title=Lyndon B. Johnson (August&nbsp;27, 1908 – जानेवारी&nbsp;22,&nbsp;1973) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | नोव्हेंबर 22, 1963 | rowspan="2" | जानेवारी 20, 1969 | rowspan="2" | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | colspan="2" | ''पद रिकामे'' |- | ४५ <small>(१९६४) | style="background: #3333FF;" | | [[ह्युबर्ट एच. हम्फ्री]] |- ! rowspan="4" style="background: #FF3333; color: white" | ३७ | rowspan="4" | [[File:Richard Nixon - Presidential portrait.jpg|100px]] | rowspan="4" | '''[[रिचर्ड निक्सन]]'''<br><small>(1913–1994)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/richardnixon/ |title=Richard M. Nixon |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/nixon |title=Richard Nixon – Republican Party – 37th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=36 |title=Richard M. Nixon (जानेवारी&nbsp;9, 1913 – April&nbsp;22,&nbsp;1994) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="4" | जानेवारी 20, 1969 | rowspan="4" | ऑगस्ट 9, 1974 | rowspan="4" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | ४६ <small>(१९६८) | rowspan="2" style="background: #FF3333;" | | rowspan="2" |[[स्पिरो ॲग्न्यू]]<br /><small>जानेवारी 20, 1969 – ऑक्टोबर 10, 1973</small> |- | rowspan="5" | ४७ <small>(१९७२) |- | colspan="2" | ''पद रिकामे''<br /><small>ऑक्टोबर 10, 1973 – डिसेंबर 6, 1973</small> |- | style="background: #FF3333;" | | [[जेराल्ड फोर्ड]]<br /><small>डिसेंबर 6, 1973 – ऑगस्ट 9, 1974</small> |- ! rowspan="2" style="background: #FF3333; color: white;" | ३८ | rowspan="2" | [[File:Gerald_Ford.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[जेराल्ड फोर्ड]]'''<br><small>(1913–2006)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/geraldford/ |title=Biography of Gerald R. Ford |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/ford|title=Gerald Ford – Republican Party – 38th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=37 |title=Gerald R. Ford (July&nbsp;14, 1913 – December&nbsp;26,&nbsp;2006) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | ऑगस्ट 9, 1974 | rowspan="2" | जानेवारी 20, 1977 | rowspan="2" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | colspan="2" | ''पद रिकामे''<br /><small>ऑगस्ट 9, 1974 – डिसेंबर 19, 1974 </small> |- | style="background: #FF3333;" | | [[नेल्सन रॉकेफेलर]]<br /><small>डिसेंबर 19, 1974 – जानेवारी 20, 1977</small> |- ! style="background: #3333FF; color: white;" | ३९ | [[File:James E. Carter - portrait.gif|99px]] | '''[[जिमी कार्टर]]'''<br><small>(1924– )<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jimmycarter|title=Biography of Jimmy Carter |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/ford|title=Jimmy Carter – Democratic Party – 39th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=38 |title=Jimmy Carter (October&nbsp;1, 1924&nbsp;– ) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | जानेवारी 20, 1977 | जानेवारी 20, 1981 | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | ४८ <small>(१९७६) | style="background: #3333FF;" | | [[वॉल्टर मॉन्डेल]] |- ! rowspan="2" style="background: #FF3333; color: white;" | ४० | rowspan="2" | [[File:Official_Portrait_of_President_Reagan_1981.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[रॉनल्ड रेगन]]'''<br><small>(1911–2004)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/ronaldreagan/|title=Biography of Ronald Reagan |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=June 25, 2008 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/ford|title=Ronald Reagan – Republican Party – 40th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=39 |title=Ronald Reagan (February&nbsp;6, 1911 – June&nbsp;5,&nbsp;2004) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | जानेवारी 20, 1981 | rowspan="2" | जानेवारी 20, 1989 | rowspan="2" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | ४९ <small>(१९८०) | rowspan="2" style="background: #FF3333;" | | rowspan="2" | [[जॉर्ज एच.डब्ल्यू. बुश]] |- | ५० <small>(१९८४) |- ! style="background: #FF3333; color: white;" | ४१ | [[File:George H. W. Bush, President of the United States, 1989 official portrait (cropped).jpg|100px]] | '''[[जॉर्ज एच.डब्ल्यू. बुश]]'''<br><small>(1924– )<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/georgehwbush/ |title=Biography of George Herbert Walker Bush |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/georgebush |title=George H. W. Bush – Republican Party – 41st President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=40 |title=George Bush (June&nbsp;12, 1924&nbsp;– ) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | जानेवारी 20, 1989 | जानेवारी 20, 1993 | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | ५१ <small>(१९८८) | style="background: #FF3333;" | | [[डॅन क्वेल]] |- ! rowspan="2" style="background: #3333FF; color: white;" | ४२ | rowspan="2" | [[File:Bill_Clinton.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[बिल क्लिंटन]]'''<br><small>(1946– )<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/williamjclinton/ |title=Biography of William J. Clinton |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/billclinton |title=Bill Clinton – Democratic Party – 42nd President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=41 |title=Bill Clinton (August&nbsp;19, 1946&nbsp;– ) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | जानेवारी 20, 1993 | rowspan="2" | जानेवारी 20, 2001 | rowspan="2" | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | ५२ <small>(१९९२) | rowspan="2" style="background: #3333FF;" | | rowspan="2" | [[ॲल गोर]] |- | ५३ <small>(१९९६) |- ! rowspan="2" style="background: #FF3333; color: white;"| ४३ | rowspan="2" | [[File:George-W-Bush.jpeg|100px]] | rowspan="2" | '''[[जॉर्ज डब्ल्यू. बुश]]'''<br><small>(1946– )<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/georgewbush/ |title=Biography of President George W. Bush |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=February 25, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/georgewbush |title=George W. Bush – Republican Party – 43rd President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=42 |title=George W. Bush (July&nbsp;6, 1946&nbsp;– ) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | जानेवारी 20, 2001 | rowspan="2" | जानेवारी 20, 2009 | rowspan="2" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | ५४ <small>(२०००) | rowspan="2" style="background: #FF3333;" | | rowspan="2" | [[डिक चेनी]] |- | ५५ <small>(२००४) |- ! rowspan="2" style="background: #3333FF; color: white"| ४४ | rowspan="2" | [[File:Official portrait of Barack Obama.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[बराक ओबामा]]'''<br><small>(1961– )<br><ref name="whouseobama">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.whitehouse.gov/administration/president_obama/|title=President Barack Obama|ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 20, 2009|संपादक=Whitehouse.gov|date=जानेवारी 20, 2009}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/obama |title=Barack Obama – Democratic Party – 44th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=43 |title=Barack Obama (August&nbsp;4, 1961&nbsp;– ) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | जानेवारी २०, २००९ | rowspan="2" | जानेवारी २०, २०१७ | rowspan="2" | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | ५६ <small>(२००८) | rowspan="2" style="background: #3333FF;" | | rowspan="2" | [[ज्यो बायडेन]] |- | ५६ <small>(२०१६) |- ! style="background: #FF3333; color: white"| ४५ | [[File:Donald_Trump_August_19,_2015_(cropped).jpg|100px]] | '''[[डॉनल्ड ट्रम्प]]'''<br> | जानेवारी २०, २०१७ | विद्यमान | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | ५८ <small>([[२०१६ अमेरिकन अध्यक्षीय निवडणूक|२०१६]]) | style="background: #FF3333;" | | [[माइक पेन्स]] |- | ५७ <small>(२०२०) |- ! style="background: #FF3333; color: white"| ४५ | [[File:Joe Biden presidential portrait.jpg|100px]] | '''[[ज्यो बायडेन]]'''<br> | जानेवारी २०, २०२१ | विद्यमान | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | ५८ <small>([[२०२० अमेरिकन अध्यक्षीय निवडणूक|२०२०]]) | style="background: #FF3333;" | | [[कमला हॅरिस]] |} ==हे सुद्धा पहा== *[[जगातील देशांच्या राष्ट्रप्रमुख व सरकारप्रमुखांची यादी]] ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} <references group="n"/> {{अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष}} [[वर्ग:अमेरिकेमधील राजकारण]] 1n1ike2xuidm1dv1k3m2jjw39hh320p 2139163 2139162 2022-07-21T06:15:43Z 2409:4042:2212:DA08:F445:ECF5:A8EA:BE26 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Seal Of The President Of The United States Of America.svg|right|thumb|200 px|अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्षाचे अधिकृत चिन्ह]] '''अमेरिकेचा राष्ट्राध्यक्ष''' ({{lang-en|The President of the United States of America}}) हा [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिका]] देशाचा [[राष्ट्रप्रमुख]] व [[सरकारप्रमुख]] आहे. राष्ट्राध्यक्ष [[अमेरिकेचे सरकार|अमेरिकेच्या सरकारचा]] विशेष पदाधिकारी व सैन्यप्रमुख आहे. [[अमेरिकेचे संविधान|अमेरिकन संविधानाच्या]] दुसऱ्या कलमाने राष्ट्राध्यक्षाला अनेक महत्त्वपूर्ण अधिकार दिले आहेत. संघीय सरकारामधील अनेक उच्च पदांची नियुक्ती ([[अमेरिकेची सेनेट|सेनेटच्या]] संमतीनंतर), [[अमेरिकन कॉंग्रेस|कॉंग्रेसने]] मान्य केलेले निर्णय व कायदे न पटल्यास [[नकाराधिकार]], गुन्हेगारांना माफी इत्यादी काही अधिकार राष्ट्राध्यक्ष वापरतो. तसेच देशाची परराष्ट्रधोरणे ठरवणे ही राष्ट्राध्यक्षाची जबाबदारी आहे. सर्वमान्यपणे अमेरिकेचा राष्ट्राध्यक्ष [[जग]]ामधील सर्वात बलाढ्य व महत्त्वपूर्ण व्यक्ती मानला जातो. [[वॉशिंग्टन, डी.सी.]] ह्या अमेरिकेच्या राजधानीमधील [[व्हाइट हाउस]] हे राष्ट्राध्यक्षाचे अधिकृत कार्यालय व निवासस्थान आहे. राष्ट्राध्यक्ष दर चार वर्षांनी होणाऱ्या सार्वत्रिक निवडणुकीमधून निवडला जातो. एक व्यक्ती कमाल दोन वेळा (कमाल ८ वर्षे कार्यकाळ) राष्ट्राध्यक्षपदी राहू शकते. जानेवारी २०२१ मध्ये सत्तेवर आलेले [[जो बाईडन]] हे [[विद्यमान]] राष्ट्राध्यक्ष आहेत. ==यादी== ; पक्ष {{legend|#EEEEEE|अपक्ष|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend|#EA9978|संघीय|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend|#008000|डेमोक्रॅटिक-रिपब्लिकन|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend|#3333FF|[[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]]|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend|#E3FF2A|व्हिग|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend|#FF3333|[[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]]|border=1px solid #AAAAAA}} {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- ! क्रम<br /> ! colspan="2" | राष्ट्राध्यक्ष ! पदग्रहण ! पद सोडले ! पक्ष ! काळ<br /> ! colspan="2" | उप-राष्ट्राध्यक्ष |- ! rowspan="2" | १ | rowspan="2" | [[File:Gilbert Stuart, George Washington (Lansdowne portrait, 1796).jpg|100px]] | rowspan="2" style="width:16%;"| '''[[जॉर्ज वॉशिंग्टन]]'''<br><small>(1732–1799)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/georgewashington/ |title=Biography of George Washington |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov|author=The [[White House]] }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/washington |title=George Washington – no Political Party – 1st President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/gwashington.asp |title=George Washington (February&nbsp;22, 1732 – December&nbsp;14,&nbsp;1799) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=[[American Presidents: Life Portraits]] |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | एप्रिल ३०, 1789 | rowspan="2" | मार्च ४, 1797 | rowspan="2" | अपक्ष | १ <small>(१७८९) | style="background: no party;" rowspan="2" | &nbsp; | rowspan="2" | [[जॉन अ‍ॅडम्स]] |- | २ <small>(१७९२) |- ! style="background: #EA9978;" | २ | [[Image:Adamstrumbull.jpg|100px]] | '''[[जॉन अ‍ॅडम्स]]'''<br><small>(1735–1826)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/johnadams/ |title=Biography of John Adams |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/adams |title=John Adams – Federalist Party – 2nd President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=2 |title=John Adams (October&nbsp;30, 1735 – July&nbsp;4,&nbsp;1826) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1797 | मार्च 4, 1801 | संघीय | ३ <small>(१७९६) | style="background: #008000;" | | [[थॉमस जेफरसन]] |- ! rowspan="2" style="background: #008000; color: white" | ३ | rowspan="2" | [[File:Thomas Jefferson by Rembrandt Peale, 1800.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[थॉमस जेफरसन]]'''<br><small>(1743–1826)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/thomasjefferson/ |title=Biography of Thomas Jefferson |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/jefferson |title=Thomas Jefferson – Democratic-Republican Party – 3rd President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=3 |title=Thomas Jefferson (April&nbsp;13, 1743 – July&nbsp;4,&nbsp;1826) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | मार्च 4, 1801 | rowspan="2" | मार्च 4, 1809 | rowspan="2" | डेमोक्रॅटिक-रिपब्लिकन | ४ <small>(१८००) | style="background: #008000;" | | [[एरन बर]] |- | ५ <small>(१८०४) | style="background: #008000;" | | जॉर्ज क्लिंटन |- ! rowspan="4" style="background: #008000; color: white" | ४ | rowspan="4" | [[File:James Madison.jpg|100px]] | rowspan="4" | '''[[जेम्स मॅडिसन]]'''<br><small>(1751–1836)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jamesmadison/ |title=Biography of James Madison |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/madison |title=James Madison – Democratic-Republican Party – 4th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=4 |title=James Madison (March&nbsp;16, 1751 – June&nbsp;28,&nbsp;1836) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="4" | मार्च 4, 1809 | rowspan="4" | मार्च 4, 1817 | rowspan="4" | डेमोक्रॅटिक-रिपब्लिकन | rowspan="2" | ६ <small>(१८०८) | style="background: #008000;" | | जॉर्ज क्लिंटन<br /><small>मार्च 4, 1809 – April 20, 1812</small> |- | colspan="2" | ''पद रिकामे''<br /><small>April 20, 1812 – मार्च 4, 1813</small> |- | rowspan="2" | ७ <small>(१८१२) | style="background: #008000;" | |एल्ब्रिज जेरी<br /><small>मार्च 4, 1813 – November 23, 1814</small> |- | colspan="2" |''पद रिकामे''<br /><small>November 23, 1814 – मार्च 4, 1817</small> |- ! rowspan="2" style="background: #008000; color: white" | ५ | rowspan="2" | [[File:jm5.gif|100px]] | rowspan="2" | '''[[जेम्स मनरो]]'''<br><small>(1758–1831)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jamesmonroe/ |title=Biography of James Madison |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/monroe |title=James Monroe – Democratic-Republican Party – 5th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=5 |title=James Monroe (April&nbsp;28, 1758 – July&nbsp;4,&nbsp;1831) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | मार्च 4, 1817 | rowspan="2" | मार्च 4, 1825 | rowspan="2" | डेमोक्रॅटिक-रिपब्लिकन | ८ <small>(१८१६) | rowspan="2" style="background: #008000;" | | rowspan="2" | [[डॅनियेल टॉम्पकिन्स]] |- | ९ <small>(१८२०) |- ! style="background: #008000; color: white" | ६ | [[File:John Quincy Adams by GPA Healy, 1858.jpg|100px]] | '''[[जॉन क्विन्सी अ‍ॅडम्स]]'''<br><small>(1767–1848)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/johnquincyadams/|title=Biography of John Quincy Adams |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/johnqadams |title=John Quincy Adams – Federalist, Democratic-Republican, National Republican, WHIG Party – 6th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=6 |title=John Quincy Adams (July&nbsp;11, 1767 – February&nbsp;23,&nbsp;1848) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1825 | मार्च 4, 1829 | डेमोक्रॅटिक-रिपब्लिकन | १० <small>(१८२४) | style="background: #008000;" | | [[जॉन सी. कॅलहॉन]] |- ! rowspan="3" style="background: #3333FF; color: white" | ७ | rowspan="3" | [[File:Andrew jackson head.jpg|100px]] | rowspan="3" | '''[[ॲंड्र्यू जॅक्सन]]'''<br><small>(1767–1845)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/andrewjackson/|title=Biography of Andrew Jackson |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/jackson |title=Andrew Jackson – Democratic-Republican Party – 7th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=7 |title=Andrew Jackson (March&nbsp;15, 1767 – June&nbsp;8,&nbsp;1845) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="3" | मार्च 4, 1829 | rowspan="3" | मार्च 4, 1837 | rowspan="3" | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | rowspan="2" | ११ <small>(१८२८) | style="background: #3333FF;" | |[[जॉन सी. कॅलहॉन]]<br /><small>मार्च 4, 1829 – December 28, 1832</small> |- | colspan="2" | ''पद रिकामे''<br /><small> December 28, 1832 – मार्च 4, 1833</small> |- | १२ <small>(१८३२) | style="background: #3333FF;" | | मार्टिन व्हॅन ब्युरेन |- ! style="background: #3333FF; color: white" | ८ | [[File:mb8.gif|100px]] | '''[[मार्टिन व्हॅन ब्युरेन]]'''<br><small>(1782–1862)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/martinvanburen/|title=Biography of Martin Van Buren |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/vanburen |title=Martin Van Buren – Democratic-Republican, Democratic, and Free Soil Party – 8th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=8 |title=Martin Van Buren (December&nbsp;5, 1782 – July&nbsp;24,&nbsp;1862) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1837 | मार्च 4, 1841 | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | १३ <small>(१८३६) | style="background: #3333FF;" | | रिचर्ड मेन्टर जॉन्सन |- ! style="background: #E3FF2A;" | ९ | [[File:William Henry Harrison by James Reid Lambdin, 1835.jpg|100px]] | '''[[विल्यम हेन्री हॅरिसन]]'''<br><small>(1773–1841)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/williamhenryharrison/|title=Biography of William Henry Harrison |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/williamhenryharrison |title=William Henry Harrison – WHIG Party – 9th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=9 |title=William Henry Harrison (February&nbsp;9, 1773 – April&nbsp;4,&nbsp;1841) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1841 | एप्रिल 4, 1841<br /> | व्हिग | rowspan="3" | १४ <small>(१८४०) | style="background: #E3FF2A;" | | [[जॉन टायलर]] |- ! rowspan="2" style="background: #E3FF2A;" | १० | rowspan="2" |[[File:WHOportTyler.jpg|100px]] | rowspan="2" |'''[[जॉन टायलर]]'''<br><small>(1790–1862)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/johntyler/|title=Biography of John Tyler |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/tyler |title=John Tyler – No Party – 10th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=10 |title=John Tyler (March&nbsp;29, 1790 – जानेवारी&nbsp;18,&nbsp;1862) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | एप्रिल 4, 1841 | rowspan="2" | मार्च 4, 1845 | व्हिग<br /><small>April 4, 1841 – September&nbsp;13,&nbsp;1841</small> | rowspan="2" colspan="2" |''पद रिकामे'' |- | अपक्ष<br /><small>सप्तेंबर&nbsp;13,&nbsp;1841 – मार्च 4, 1845</small> |- ! style="background: #3333FF; color: white" | ११ | [[File:James Knox Polk by GPA Healy, 1858.jpg|100px]] | '''[[जेम्स पोक]]'''<br><small>(1795–1849)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jamespolk/ |title=Biography of James Polk |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/polk |title=James Polk – Democratic Party – 11th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=11 |title=James K. Polk (November&nbsp;2, 1795 – June&nbsp;15,&nbsp;1849) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1845 | मार्च 4, 1849 | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | १५ <small>(१८४४) | style="background: #3333FF;" | | जॉर्ज एम. डॅलस |- ! style="background: #E3FF2A;" | १२ | [[File:Zachary Taylor by Joseph Henry Bush, c1848.jpg|100px]] | '''[[झकॅरी टेलर]]'''<br><small>(1784–1850)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/zacharytaylor/ |title=Biography of Zachary Tyler |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/taylor |title=Zachary Taylor – WHIG Party – 12th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=12 |title=Zachary Taylor (November&nbsp;24, 1784 – July&nbsp;9,&nbsp;1850) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1849 | जुलै 9, 1850<br /> | व्हिग | rowspan="2" | १६ <small>(१८४८) | style="background: #E3FF2A;" | | [[मिलार्ड फिलमोर]] |- ! style="background: #E3FF2A;" | १३ | [[File:Millard Fillmore by George PA Healy, 1857.jpg|100px]] | '''[[मिलार्ड फिलमोर]]'''<br><small>(1800–1874)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/millardfillmore/|title=Biography of Millard Fillmore |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/fillmore |title=Millard Filmore – WHIG Party – 13th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=13 |title=Millard Fillmore (जानेवारी&nbsp;7, 1800 – March&nbsp;8,&nbsp;1874) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | जुलै 9, 1850 | मार्च 4, 1853 | व्हिग | colspan="2" | ''पद रिकामे'' |- ! rowspan="2" style="background: #3333FF; color: white" | १४ | rowspan="2" | [[File:Franklin Pierce by GPA Healy, 1858.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[फ्रॅंकलिन पियर्स]]'''<br><small>(1804–1869)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/franklinpierce/ |title=Biography of Franklin Pierce |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/pierce |title=Franklin Pierce – Democratic Party – 14th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=14 |title=Franklin Pierce (November&nbsp;23, 1804 – October&nbsp;8,&nbsp;1869) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | मार्च 4, 1853 | rowspan="2" | मार्च 4, 1857 | rowspan="2" | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | rowspan="2" | १७ <small>(१८५२) | style="background: #3333FF;" | | विल्यम आर. किंग<br /><small>मार्च 4, 1853 – एप्रिल 18, 1853</small> |- | colspan="2" | ''पद रिकामे''<br /><small>एप्रिल 18, 1853 – मार्च 4, 1857</small> |- ! style="background: #3333FF; color: white" | १५ | [[File:JamesBuchanan_crop.jpg|100px]] | '''[[जेम्स ब्यूकॅनन]]'''<br><small>(1791–1868)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jamesbuchanan/ |title=Biography of James Buchanan |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/buchanan |title=James Buchanan – Democratic Party – 15th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=15 |title=James Buchanan (April&nbsp;23, 1791 – June&nbsp;1,&nbsp;1868) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1857 | मार्च 4, 1861 | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | १८ <small>(१८५६) | style="background: #3333FF;" | | जॉन सी. ब्रेकिनरिज |- ! rowspan="2" style="background: #FF3333; color: white" | १६ | rowspan="2" | [[File:Abraham Lincoln by George Peter Alexander Healy.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[अब्राहम लिंकन]]'''<br><small>(1809–1865)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/abrahamlincoln/ |title=Biography of Abraham Lincoln |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/lincoln |title=Abraham Lincoln – Republic, National Union Party – 16th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=16 |title=Abraham Lincoln (February&nbsp;12, 1809 – April&nbsp;15,&nbsp;1865) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | मार्च 4, 1861 | rowspan="2" | एप्रिल 15, 1865<br /> | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | १९ <small>(१८६०) | style="background: #FF3333;" | | हॅनिबल हॅम्लिन |- | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]]<br /><small>राष्ट्रीय युनियन पक्ष</small> | rowspan="2" | २० <small>(१८६४) | style="background: #3333FF;" | | [[ॲन्ड्‌ऱ्यू जॉन्सन|ॲंड्र्यू जॉन्सन]] |- ! style="background: #3333FF; color: white" | १७ | [[File:aj17.gif|100px]] | '''[[ॲन्ड्‌ऱ्यू जॉन्सन|ॲंड्र्यू जॉन्सन]]'''<br><small>(1808–1875)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/andrewjohnson/ |title=Biography of Andrew Johnson |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/andrewjohnson |title=Andrew Johnson – National Union Party – 17th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=17 |title=Andrew Johnson (December&nbsp;29, 1808 – July&nbsp;31,&nbsp;1875) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | एप्रिल 15, 1865 | मार्च 4, 1869 | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]]<br /><small>राष्ट्रीय युनियन पक्ष</small>;<br>अपक्ष | colspan="2" |''पद रिकामे'' |- ! rowspan="3" style="background: #FF3333; color: white" | १८ | rowspan="3" | [[File:Ulysses_S._Grant.jpg|100px]] | rowspan="3" | '''[[युलिसिस एस. ग्रॅंट]]'''<br><small>(1822–1885)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/ulyssessgrant/ |title=Biography of Ulysses S. Grant |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/grant |title=Ulysses S. Grant – National Union Party – 18th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=18 |title=Ulysses S. Grant (April&nbsp;27, 1822 – July&nbsp;23,&nbsp;1885) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="3" | मार्च 4, 1869 | rowspan="3" | मार्च 4, 1877 | rowspan="3" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | २१ <small>(१८६८) | style="background: #FF3333;" | | शुयलर कोलफॅक्स |- | rowspan="2" | २२ <small>(१८७२) | style="background: #FF3333;" | | हेन्री विल्सन<br /><small>मार्च 4, 1873 –नोव्हेंबर 22, 1875</small> |- | colspan="2" | ''पद रिकामे''<br /><small>November 22, 1875 – मार्च 4, 1877</small> |- ! style="background: #FF3333; color: white" | १९ | [[File:Rhayes.png|100px]] | '''[[रदरफोर्ड बी. हेस]]'''<br><small>(1822–1893)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/rutherfordbhayes/ |title=Biography of Rutherford B. Hayes |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/hayes |title=Rutherford B. Hayes – Republican Party – 19th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=19 |title=Rutherford B. Hayes (October&nbsp;4, 1822 – जानेवारी&nbsp;17,&nbsp;1893) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1877 | मार्च 4, 1881 | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | २३ <small>(१८७६) | style="background: #FF3333;" | | विल्यम ए. व्हीलर |- ! style="background: #FF3333; color: white" | २० | [[File:James Garfield portrait.jpg|100px]] | '''[[जेम्स गारफील्ड]]'''<br><small>(1831–1881)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jamesgarfield/ |title=Biography of James Garfield |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/garfield |title=James Garfield – Republican Party – 20th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=20 |title=James A. Garfield (November&nbsp;19, 1831 – September&nbsp;19,&nbsp;1881) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1881 | सप्टेंबर 19, 1881 | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | rowspan="2" | २४ <small>(१८८०) | style="background: #FF3333;" | | [[चेस्टर ए. आर्थर]] |- ! style="background: #FF3333; color: white" | २१ | [[File:Chester A Arthur by Daniel Huntington crop.jpeg|100px]] | '''[[चेस्टर ए. आर्थर]]'''<br><small>(1829–1886)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/chesterarthur/ |title=Biography of Chester Arthur |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/arthur |title=Chester A. Arthur – Republican Party – 21st President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=21 |title=Chester A. Arthur (October&nbsp;5, 1829 – November&nbsp;18,&nbsp;1886) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | सप्टेंबर 19, 1881 | मार्च 4, 1885 | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | colspan="2" | ''पद रिकामे'' |- ! rowspan="2" style="background: #3333FF; color: white" | २२ | rowspan="2" | [[File:Grover Cleveland portrait2.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[ग्रोव्हर क्लीव्हलॅंड]]'''<br><small>(1837–1908)<br><ref name="HIS-grover">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/cleveland |title=Grover Cleveland – Democratic Party – 22nd and 24th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref name="AP=grover">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=22 |title=Grover Cleveland (March&nbsp;18, 1837 – June&nbsp;24,&nbsp;1908) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | मार्च 4, 1885 | rowspan="2" | मार्च 4, 1889 | rowspan="2" | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | rowspan="2" | २५ <small>(१८८४) | style="background: #3333FF;" | | थॉमस ए. हेंड्रिक्स<br /><small>मार्च 4, 1885 – November 25, 1885</small> |- | colspan="2" | ''पद रिकामे''<br /><small>November 25, 1885 – मार्च 4, 1889</small> |- ! style="background: #FF3333; color: white" | २३ | [[File:Benjamin Harrison by Eastman Johnson (1895).jpg|100px]] | '''[[बेंजामिन हॅरिसन]]'''<br><small>(1833–1901)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/benjaminharrison/ |title=Biography of Benjamin Harrison |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/benjaminharrison |title=William Henry Harrison – Whig Party – 23rd President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=23 |title=Benjamin Harrison (August&nbsp;20, 1833 – March&nbsp;13,&nbsp;1901) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1889 | मार्च 4, 1893 | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | २६ <small>(१८८८) | style="background: #FF3333;" | | लिव्हाय पी. मॉर्टन |- ! style="background: #3333FF; color: white" | २४ | [[File:Grover Cleveland portrait2.jpg|100px]] | '''[[ग्रोव्हर क्लीव्हलॅंड]]'''<br><small>(1837–1908)<br><ref name="HIS-grover" /><ref name="AP=grover" /> | मार्च 4, 1893 | मार्च 4, 1897 | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | २७ <small>(१८९२) | style="background: #3333FF;" | | अडलाई स्टीव्हनसन, पहिला |- ! rowspan="3" style="background: #FF3333; color: white" | २५ | rowspan="3" | [[File:Official White House portrait of William McKinley.jpg|100px]] | rowspan="3" | '''[[विल्यम मॅककिन्ली]]'''<br><small>(1843–1901)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/williammckinley/|title=Biography of William McKinley |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/mckinley |title=William McKinley – Republican Party – 25th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=24 |title=William McKinley (जानेवारी&nbsp;29, 1843 – September&nbsp;14,&nbsp;1901) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="3" | मार्च 4, 1897 | rowspan="3" | सप्टेंबर 14, 1901<br /> | rowspan="3" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | rowspan="2" | २८ <small>(१८९६) | style="background: #FF3333;" | | [[गॅरेट हॉबार्ट]]<br /><small>मार्च 4, 1897 – November 21, 1899</small> |- | colspan="2" | ''पद रिकामे''<br /><small>November 21, 1899 – मार्च 4, 1901</small> |- | rowspan="2" | २९ <small>(१९००) | style="background: #FF3333;" | | [[थियोडोर रूझवेल्ट]] |- ! rowspan="2" style="background: #FF3333; color: white" | २६ | rowspan="2" | [[File:TRSargent.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[थियोडोर रूझवेल्ट]]'''<br><small>(1858–1919)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/theodoreroosevelt/ |title=Biography of Theodore Roosevelt |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/teddyroosevelt |title=Theodore Roosevelt – Republican, Bull Moose Party – 26th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=25 |title=Theodore Roosevelt (October&nbsp;27, 1858 – जानेवारी&nbsp;6,&nbsp;1919) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | सप्टेंबर 14, 1901 | rowspan="2" | मार्च 4, 1909 | rowspan="2" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | colspan="2" | ''पद रिकामे'' |- | ३० <small>(१९०४) | style="background: #FF3333;" | | चार्ल्स डब्ल्यू. फेरबँक्स |- ! rowspan="2" style="background: #FF3333; color: white" | २७ | rowspan="2" | [[File:Anders Zorn - Portrait of William Howard Taft (1911).jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[विल्यम हॉवर्ड टाफ्ट]]'''<br><small>(1857–1930)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/williamhowardtaft/ |title=Biography of William Howard Taft |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 13, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/taft |title=William Howard Taft – Republican Party – 27th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=26 |title=William Howard Taft (September&nbsp;15, 1857 – March&nbsp;8,&nbsp;1930) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | मार्च 4, 1909 | rowspan="2" | मार्च 4, 1913 | rowspan="2" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | rowspan="2" | ३१ <small>(१९०८) | style="background: #FF3333;" | | [[जेम्स एस. शेर्मान]]<br /><small>मार्च 4, 1909 – ऑक्टोबर 30, 1912</small> |- | colspan="2" | ''पद रिकामे''<br /><small>ऑक्टोबर 30, 1912 – मार्च 4, 1913</small> |- ! rowspan="2" style="background: #3333FF; color: white" | २८ | rowspan="2" | [[File:Ww28.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[वूड्रो विल्सन]]'''<br><small>(1856–1924)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/woodrowwilson/ |title=Biography of Woodrow Wilson |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 13, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/wilson |title=Woodrow Wilson – Democratic Party – 28th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=27 |title=Woodrow Wilson (December&nbsp;28, 1856 – February&nbsp;3,&nbsp;1924) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | मार्च 4, 1913 | rowspan="2" | मार्च 4, 1921 | rowspan="2" | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | ३२ <small>(१९१२) | rowspan="2" style="background: #3333FF;" | | rowspan="2" | थॉमस आर. मार्शल |- | ३३ <small>(१९१६) |- ! style="background: #FF3333; color: white" | २९ | [[File:wh29.gif|100px]] | '''[[वॉरेन हार्डिंग]]'''<br><small>(1865–1923)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/warrenharding/ |title=Biography of Warren G. Harding |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/wilson |title=Warren Harding – Republican Party – 29th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=28 |title=Warren G. Harding (November&nbsp;2, 1865 – August&nbsp;2,&nbsp;1923) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1921 | ऑगस्ट 2, 1923<br /> | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | rowspan="2" | ३४ <small>(१९२०) | style="background: #FF3333;" | | [[कॅल्विन कूलिज]] |- ! rowspan="2" style="background: #FF3333; color: white" | ३० | rowspan="2" | [[File:Calvin Coolidge.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[कॅल्विन कूलिज]]'''<br><small>(1872–1933)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/calvincoolidge/ |title=Biography of Calvin Coolidge |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 13, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/wilson |title=Calvin Coolidge – Republican Party – 30th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=29 |title=Calvin Coolidge (July&nbsp;4, 1872 – जानेवारी&nbsp;5,&nbsp;1933) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | ऑगस्ट 2, 1923 | rowspan="2" | मार्च 4, 1929 | rowspan="2" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | colspan="2" | ''पद रिकामे'' |- | ३५ <small>(१९२४) | style="background: #FF3333;" | | चार्ल्स जी. डॉज |- ! style="background: #FF3333; color: white" | ३१ | [[File:Herbert Clark Hoover by Greene, 1956.jpg|100px]] | '''[[हर्बर्ट हूवर]]'''<br><small>(1874–1964)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/herberthoover/ |title=Biography of Herbert Hoover |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 13, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/wilson |title=Herbert Hoover – Republican Party – 31st President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=30 |title=Herbert Hoover (August&nbsp;10, 1874 – October&nbsp;20,&nbsp;1964) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1929 | मार्च 4, 1933 | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | ३६ <small>(१९२८) | style="background: #FF3333;" | | चार्ल्स कर्टिस |- class="vevent" ! rowspan="4" style="background: #3333FF; color: white" | ३२ | rowspan="4" | [[File:Franklin Roosevelt - Presidential portrait.jpg|100px]] | rowspan="4" | '''[[फ्रॅंकलिन डिलानो रूझवेल्ट]]'''<br><small>(1882–1945)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/franklindroosevelt/ |title=Biography of Franklin D. Roosevelt |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 20, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/fdr |title=Franklin D. Roosevelt – Democratic Party – 32nd President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=31 |title=Franklin D. Roosevelt (जानेवारी&nbsp;30, 1882 – April&nbsp;12,&nbsp;1945) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="4" | मार्च 3, 1933 | rowspan="4" | एप्रिल 12, 1945<br /> | rowspan="4" class="category" | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | ३७ <small>(१९३२)</small> | rowspan="2" style="background: #3333FF;" | | rowspan="2" | जॉन नॅन्स गार्नर |- | ३८ <small>(१९३६) |- | ३९ <small>(१९४०) | style="background: #3333FF;" | | [[हेन्री ए. वॉलेस]] |- | rowspan="2" | ४० <small>(१९४४) | style="background: #3333FF;" | | [[हॅरी ट्रुमन]] |- ! rowspan="2" style="background: #3333FF; color: white" | ३३ | rowspan="2" | [[File:HarryTruman.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[हॅरी ट्रुमन]]'''<br><small>(1884–1972)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/harrystruman/ |title=Biography of Harry S Truman |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/fdr |title=Harry S Truman – Democratic Party – 33rd President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=32 |title=Harry S Truman (May&nbsp;8, 1884 – December&nbsp;26,&nbsp;1972) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | एप्रिल 12, 1945 | rowspan="2" | जानेवारी 20, 1953 | rowspan="2" | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | colspan="2" | ''पद रिकामे'' |- | ४१ <small>(१९४८) | style="background: #3333FF;" | | [[आल्बेन बार्कली]] |- ! rowspan="2" style="background: #FF3333; color: white" | ३४ | rowspan="2" | [[File:Dwight D. Eisenhower, official Presidential portrait.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[ड्वाइट डी. आयझेनहॉवर]]'''<br><small>(1890–1969)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/dwightdeisenhower/ |title=Biography of Dwight D. Eisenhower |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/eisenhower |title=Dwight D. Eisenhower – Democratic Party – 34th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=33 |title=Dwight D. Eisenhower (October&nbsp;14, 1890 – March&nbsp;28,&nbsp;1969) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | जानेवारी 20, 1953 | rowspan="2" | जानेवारी 20, 1961 | rowspan="2" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | ४२ <small>(१९५२) | rowspan="2" style="background: #FF3333;" | | rowspan="2" | [[रिचर्ड निक्सन]] |- | ४३ <small>(१९५६) |- ! style="background: #3333FF; color: white" | ३५ | [[File:John F Kennedy Official Portrait.jpg|100px]] | '''[[जॉन एफ. केनेडी]]'''<br><small>(1917–1963)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/johnfkennedy/ |title=Biography of John F. Kennedy |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/kennedy |title=John F. Kennedy – Democratic Party – 35th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=34 |title=John F. Kennedy (May&nbsp;29, 1917 – November&nbsp;22,&nbsp;1963) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | जानेवारी 20, 1961 | नोव्हेंबर 22, 1963 | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | rowspan="2" | ४४ <small>(१९६०) | style="background: #3333FF;" | | [[लिंडन बी. जॉन्सन]] |- ! rowspan="2" style="background: #3333FF; color: white" | ३६ | rowspan="2" | [[File:37_Lyndon_Johnson_3x4.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[लिंडन बी. जॉन्सन]]'''<br><small>(1908–1973)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/kennedy |title=Lyndon B. Johnson – Democratic Party – 36th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=35 |title=Lyndon B. Johnson (August&nbsp;27, 1908 – जानेवारी&nbsp;22,&nbsp;1973) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | नोव्हेंबर 22, 1963 | rowspan="2" | जानेवारी 20, 1969 | rowspan="2" | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | colspan="2" | ''पद रिकामे'' |- | ४५ <small>(१९६४) | style="background: #3333FF;" | | [[ह्युबर्ट एच. हम्फ्री]] |- ! rowspan="4" style="background: #FF3333; color: white" | ३७ | rowspan="4" | [[File:Richard Nixon - Presidential portrait.jpg|100px]] | rowspan="4" | '''[[रिचर्ड निक्सन]]'''<br><small>(1913–1994)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/richardnixon/ |title=Richard M. Nixon |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/nixon |title=Richard Nixon – Republican Party – 37th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=36 |title=Richard M. Nixon (जानेवारी&nbsp;9, 1913 – April&nbsp;22,&nbsp;1994) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="4" | जानेवारी 20, 1969 | rowspan="4" | ऑगस्ट 9, 1974 | rowspan="4" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | ४६ <small>(१९६८) | rowspan="2" style="background: #FF3333;" | | rowspan="2" |[[स्पिरो ॲग्न्यू]]<br /><small>जानेवारी 20, 1969 – ऑक्टोबर 10, 1973</small> |- | rowspan="5" | ४७ <small>(१९७२) |- | colspan="2" | ''पद रिकामे''<br /><small>ऑक्टोबर 10, 1973 – डिसेंबर 6, 1973</small> |- | style="background: #FF3333;" | | [[जेराल्ड फोर्ड]]<br /><small>डिसेंबर 6, 1973 – ऑगस्ट 9, 1974</small> |- ! rowspan="2" style="background: #FF3333; color: white;" | ३८ | rowspan="2" | [[File:Gerald_Ford.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[जेराल्ड फोर्ड]]'''<br><small>(1913–2006)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/geraldford/ |title=Biography of Gerald R. Ford |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/ford|title=Gerald Ford – Republican Party – 38th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=37 |title=Gerald R. Ford (July&nbsp;14, 1913 – December&nbsp;26,&nbsp;2006) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | ऑगस्ट 9, 1974 | rowspan="2" | जानेवारी 20, 1977 | rowspan="2" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | colspan="2" | ''पद रिकामे''<br /><small>ऑगस्ट 9, 1974 – डिसेंबर 19, 1974 </small> |- | style="background: #FF3333;" | | [[नेल्सन रॉकेफेलर]]<br /><small>डिसेंबर 19, 1974 – जानेवारी 20, 1977</small> |- ! style="background: #3333FF; color: white;" | ३९ | [[File:James E. Carter - portrait.gif|99px]] | '''[[जिमी कार्टर]]'''<br><small>(1924– )<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jimmycarter|title=Biography of Jimmy Carter |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/ford|title=Jimmy Carter – Democratic Party – 39th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=38 |title=Jimmy Carter (October&nbsp;1, 1924&nbsp;– ) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | जानेवारी 20, 1977 | जानेवारी 20, 1981 | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | ४८ <small>(१९७६) | style="background: #3333FF;" | | [[वॉल्टर मॉन्डेल]] |- ! rowspan="2" style="background: #FF3333; color: white;" | ४० | rowspan="2" | [[File:Official_Portrait_of_President_Reagan_1981.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[रॉनल्ड रेगन]]'''<br><small>(1911–2004)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/ronaldreagan/|title=Biography of Ronald Reagan |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=June 25, 2008 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/ford|title=Ronald Reagan – Republican Party – 40th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=39 |title=Ronald Reagan (February&nbsp;6, 1911 – June&nbsp;5,&nbsp;2004) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | जानेवारी 20, 1981 | rowspan="2" | जानेवारी 20, 1989 | rowspan="2" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | ४९ <small>(१९८०) | rowspan="2" style="background: #FF3333;" | | rowspan="2" | [[जॉर्ज एच.डब्ल्यू. बुश]] |- | ५० <small>(१९८४) |- ! style="background: #FF3333; color: white;" | ४१ | [[File:George H. W. Bush, President of the United States, 1989 official portrait (cropped).jpg|100px]] | '''[[जॉर्ज एच.डब्ल्यू. बुश]]'''<br><small>(1924– )<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/georgehwbush/ |title=Biography of George Herbert Walker Bush |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/georgebush |title=George H. W. Bush – Republican Party – 41st President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=40 |title=George Bush (June&nbsp;12, 1924&nbsp;– ) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | जानेवारी 20, 1989 | जानेवारी 20, 1993 | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | ५१ <small>(१९८८) | style="background: #FF3333;" | | [[डॅन क्वेल]] |- ! rowspan="2" style="background: #3333FF; color: white;" | ४२ | rowspan="2" | [[File:Bill_Clinton.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[बिल क्लिंटन]]'''<br><small>(1946– )<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/williamjclinton/ |title=Biography of William J. Clinton |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/billclinton |title=Bill Clinton – Democratic Party – 42nd President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=41 |title=Bill Clinton (August&nbsp;19, 1946&nbsp;– ) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | जानेवारी 20, 1993 | rowspan="2" | जानेवारी 20, 2001 | rowspan="2" | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | ५२ <small>(१९९२) | rowspan="2" style="background: #3333FF;" | | rowspan="2" | [[ॲल गोर]] |- | ५३ <small>(१९९६) |- ! rowspan="2" style="background: #FF3333; color: white;"| ४३ | rowspan="2" | [[File:George-W-Bush.jpeg|100px]] | rowspan="2" | '''[[जॉर्ज डब्ल्यू. बुश]]'''<br><small>(1946– )<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/georgewbush/ |title=Biography of President George W. Bush |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=February 25, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/georgewbush |title=George W. Bush – Republican Party – 43rd President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=42 |title=George W. Bush (July&nbsp;6, 1946&nbsp;– ) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | जानेवारी 20, 2001 | rowspan="2" | जानेवारी 20, 2009 | rowspan="2" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | ५४ <small>(२०००) | rowspan="2" style="background: #FF3333;" | | rowspan="2" | [[डिक चेनी]] |- | ५५ <small>(२००४) |- ! rowspan="2" style="background: #3333FF; color: white"| ४४ | rowspan="2" | [[File:Official portrait of Barack Obama.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[बराक ओबामा]]'''<br><small>(1961– )<br><ref name="whouseobama">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.whitehouse.gov/administration/president_obama/|title=President Barack Obama|ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 20, 2009|संपादक=Whitehouse.gov|date=जानेवारी 20, 2009}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/obama |title=Barack Obama – Democratic Party – 44th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=43 |title=Barack Obama (August&nbsp;4, 1961&nbsp;– ) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | जानेवारी २०, २००९ | rowspan="2" | जानेवारी २०, २०१७ | rowspan="2" | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | ५६ <small>(२००८) | rowspan="2" style="background: #3333FF;" | | rowspan="2" | [[ज्यो बायडेन]] |- | ५६ <small>(२०१६) |- ! style="background: #FF3333; color: white"| ४५ | [[File:Donald_Trump_August_19,_2015_(cropped).jpg|100px]] | '''[[डॉनल्ड ट्रम्प]]'''<br> | जानेवारी २०, २०१७ | विद्यमान | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | ५८ <small>([[२०१६ अमेरिकन अध्यक्षीय निवडणूक|२०१६]]) | style="background: #FF3333;" | | [[माइक पेन्स]] |- | ५७ <small>(२०२०) |- ! style="background: #FF3333; color: white"| ४५ | [[File:Joe Biden presidential portrait.jpg|100px]] | '''[[ज्यो बायडेन]]'''<br> | जानेवारी २०, २०२१ | विद्यमान | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | ५८ <small>([[२०२० अमेरिकन अध्यक्षीय निवडणूक|२०२०]]) | style="background: #FF3333;" | | [[कमला हॅरिस]] |} ==हे सुद्धा पहा== *[[जगातील देशांच्या राष्ट्रप्रमुख व सरकारप्रमुखांची यादी]] ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} <references group="n"/> {{अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष}} [[वर्ग:अमेरिकेमधील राजकारण]] dsmu91bhwjrmndl6ikwxymtg9ho3mvf 2139164 2139163 2022-07-21T06:17:21Z 2409:4042:2212:DA08:F445:ECF5:A8EA:BE26 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Seal Of The President Of The United States Of America.svg|right|thumb|200 px|अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्षाचे अधिकृत चिन्ह]] '''अमेरिकेचा राष्ट्राध्यक्ष''' ({{lang-en|The President of the United States of America}}) हा [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिका]] देशाचा [[राष्ट्रप्रमुख]] व [[सरकारप्रमुख]] आहे. राष्ट्राध्यक्ष [[अमेरिकेचे सरकार|अमेरिकेच्या सरकारचा]] विशेष पदाधिकारी व सैन्यप्रमुख आहे. [[अमेरिकेचे संविधान|अमेरिकन संविधानाच्या]] दुसऱ्या कलमाने राष्ट्राध्यक्षाला अनेक महत्त्वपूर्ण अधिकार दिले आहेत. संघीय सरकारामधील अनेक उच्च पदांची नियुक्ती ([[अमेरिकेची सेनेट|सेनेटच्या]] संमतीनंतर), [[अमेरिकन कॉंग्रेस|कॉंग्रेसने]] मान्य केलेले निर्णय व कायदे न पटल्यास [[नकाराधिकार]], गुन्हेगारांना माफी इत्यादी काही अधिकार राष्ट्राध्यक्ष वापरतो. तसेच देशाची परराष्ट्रधोरणे ठरवणे ही राष्ट्राध्यक्षाची जबाबदारी आहे. सर्वमान्यपणे अमेरिकेचा राष्ट्राध्यक्ष [[जग]]ामधील सर्वात बलाढ्य व महत्त्वपूर्ण व्यक्ती मानला जातो. [[वॉशिंग्टन, डी.सी.]] ह्या अमेरिकेच्या राजधानीमधील [[व्हाइट हाउस]] हे राष्ट्राध्यक्षाचे अधिकृत कार्यालय व निवासस्थान आहे. राष्ट्राध्यक्ष दर चार वर्षांनी होणाऱ्या सार्वत्रिक निवडणुकीमधून निवडला जातो. एक व्यक्ती कमाल दोन वेळा (कमाल ८ वर्षे कार्यकाळ) राष्ट्राध्यक्षपदी राहू शकते. जानेवारी २०२१ मध्ये सत्तेवर आलेले [[जो बायडन]] हे [[विद्यमान]] राष्ट्राध्यक्ष आहेत. ==यादी== ; पक्ष {{legend|#EEEEEE|अपक्ष|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend|#EA9978|संघीय|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend|#008000|डेमोक्रॅटिक-रिपब्लिकन|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend|#3333FF|[[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]]|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend|#E3FF2A|व्हिग|border=1px solid #AAAAAA}} {{legend|#FF3333|[[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]]|border=1px solid #AAAAAA}} {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- ! क्रम<br /> ! colspan="2" | राष्ट्राध्यक्ष ! पदग्रहण ! पद सोडले ! पक्ष ! काळ<br /> ! colspan="2" | उप-राष्ट्राध्यक्ष |- ! rowspan="2" | १ | rowspan="2" | [[File:Gilbert Stuart, George Washington (Lansdowne portrait, 1796).jpg|100px]] | rowspan="2" style="width:16%;"| '''[[जॉर्ज वॉशिंग्टन]]'''<br><small>(1732–1799)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/georgewashington/ |title=Biography of George Washington |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov|author=The [[White House]] }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/washington |title=George Washington – no Political Party – 1st President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/gwashington.asp |title=George Washington (February&nbsp;22, 1732 – December&nbsp;14,&nbsp;1799) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=[[American Presidents: Life Portraits]] |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | एप्रिल ३०, 1789 | rowspan="2" | मार्च ४, 1797 | rowspan="2" | अपक्ष | १ <small>(१७८९) | style="background: no party;" rowspan="2" | &nbsp; | rowspan="2" | [[जॉन अ‍ॅडम्स]] |- | २ <small>(१७९२) |- ! style="background: #EA9978;" | २ | [[Image:Adamstrumbull.jpg|100px]] | '''[[जॉन अ‍ॅडम्स]]'''<br><small>(1735–1826)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/johnadams/ |title=Biography of John Adams |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/adams |title=John Adams – Federalist Party – 2nd President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=2 |title=John Adams (October&nbsp;30, 1735 – July&nbsp;4,&nbsp;1826) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1797 | मार्च 4, 1801 | संघीय | ३ <small>(१७९६) | style="background: #008000;" | | [[थॉमस जेफरसन]] |- ! rowspan="2" style="background: #008000; color: white" | ३ | rowspan="2" | [[File:Thomas Jefferson by Rembrandt Peale, 1800.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[थॉमस जेफरसन]]'''<br><small>(1743–1826)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/thomasjefferson/ |title=Biography of Thomas Jefferson |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/jefferson |title=Thomas Jefferson – Democratic-Republican Party – 3rd President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=3 |title=Thomas Jefferson (April&nbsp;13, 1743 – July&nbsp;4,&nbsp;1826) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | मार्च 4, 1801 | rowspan="2" | मार्च 4, 1809 | rowspan="2" | डेमोक्रॅटिक-रिपब्लिकन | ४ <small>(१८००) | style="background: #008000;" | | [[एरन बर]] |- | ५ <small>(१८०४) | style="background: #008000;" | | जॉर्ज क्लिंटन |- ! rowspan="4" style="background: #008000; color: white" | ४ | rowspan="4" | [[File:James Madison.jpg|100px]] | rowspan="4" | '''[[जेम्स मॅडिसन]]'''<br><small>(1751–1836)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jamesmadison/ |title=Biography of James Madison |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/madison |title=James Madison – Democratic-Republican Party – 4th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=4 |title=James Madison (March&nbsp;16, 1751 – June&nbsp;28,&nbsp;1836) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="4" | मार्च 4, 1809 | rowspan="4" | मार्च 4, 1817 | rowspan="4" | डेमोक्रॅटिक-रिपब्लिकन | rowspan="2" | ६ <small>(१८०८) | style="background: #008000;" | | जॉर्ज क्लिंटन<br /><small>मार्च 4, 1809 – April 20, 1812</small> |- | colspan="2" | ''पद रिकामे''<br /><small>April 20, 1812 – मार्च 4, 1813</small> |- | rowspan="2" | ७ <small>(१८१२) | style="background: #008000;" | |एल्ब्रिज जेरी<br /><small>मार्च 4, 1813 – November 23, 1814</small> |- | colspan="2" |''पद रिकामे''<br /><small>November 23, 1814 – मार्च 4, 1817</small> |- ! rowspan="2" style="background: #008000; color: white" | ५ | rowspan="2" | [[File:jm5.gif|100px]] | rowspan="2" | '''[[जेम्स मनरो]]'''<br><small>(1758–1831)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jamesmonroe/ |title=Biography of James Madison |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/monroe |title=James Monroe – Democratic-Republican Party – 5th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=5 |title=James Monroe (April&nbsp;28, 1758 – July&nbsp;4,&nbsp;1831) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | मार्च 4, 1817 | rowspan="2" | मार्च 4, 1825 | rowspan="2" | डेमोक्रॅटिक-रिपब्लिकन | ८ <small>(१८१६) | rowspan="2" style="background: #008000;" | | rowspan="2" | [[डॅनियेल टॉम्पकिन्स]] |- | ९ <small>(१८२०) |- ! style="background: #008000; color: white" | ६ | [[File:John Quincy Adams by GPA Healy, 1858.jpg|100px]] | '''[[जॉन क्विन्सी अ‍ॅडम्स]]'''<br><small>(1767–1848)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/johnquincyadams/|title=Biography of John Quincy Adams |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/johnqadams |title=John Quincy Adams – Federalist, Democratic-Republican, National Republican, WHIG Party – 6th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=6 |title=John Quincy Adams (July&nbsp;11, 1767 – February&nbsp;23,&nbsp;1848) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1825 | मार्च 4, 1829 | डेमोक्रॅटिक-रिपब्लिकन | १० <small>(१८२४) | style="background: #008000;" | | [[जॉन सी. कॅलहॉन]] |- ! rowspan="3" style="background: #3333FF; color: white" | ७ | rowspan="3" | [[File:Andrew jackson head.jpg|100px]] | rowspan="3" | '''[[ॲंड्र्यू जॅक्सन]]'''<br><small>(1767–1845)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/andrewjackson/|title=Biography of Andrew Jackson |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/jackson |title=Andrew Jackson – Democratic-Republican Party – 7th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=7 |title=Andrew Jackson (March&nbsp;15, 1767 – June&nbsp;8,&nbsp;1845) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="3" | मार्च 4, 1829 | rowspan="3" | मार्च 4, 1837 | rowspan="3" | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | rowspan="2" | ११ <small>(१८२८) | style="background: #3333FF;" | |[[जॉन सी. कॅलहॉन]]<br /><small>मार्च 4, 1829 – December 28, 1832</small> |- | colspan="2" | ''पद रिकामे''<br /><small> December 28, 1832 – मार्च 4, 1833</small> |- | १२ <small>(१८३२) | style="background: #3333FF;" | | मार्टिन व्हॅन ब्युरेन |- ! style="background: #3333FF; color: white" | ८ | [[File:mb8.gif|100px]] | '''[[मार्टिन व्हॅन ब्युरेन]]'''<br><small>(1782–1862)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/martinvanburen/|title=Biography of Martin Van Buren |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/vanburen |title=Martin Van Buren – Democratic-Republican, Democratic, and Free Soil Party – 8th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=8 |title=Martin Van Buren (December&nbsp;5, 1782 – July&nbsp;24,&nbsp;1862) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1837 | मार्च 4, 1841 | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | १३ <small>(१८३६) | style="background: #3333FF;" | | रिचर्ड मेन्टर जॉन्सन |- ! style="background: #E3FF2A;" | ९ | [[File:William Henry Harrison by James Reid Lambdin, 1835.jpg|100px]] | '''[[विल्यम हेन्री हॅरिसन]]'''<br><small>(1773–1841)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/williamhenryharrison/|title=Biography of William Henry Harrison |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/williamhenryharrison |title=William Henry Harrison – WHIG Party – 9th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=9 |title=William Henry Harrison (February&nbsp;9, 1773 – April&nbsp;4,&nbsp;1841) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1841 | एप्रिल 4, 1841<br /> | व्हिग | rowspan="3" | १४ <small>(१८४०) | style="background: #E3FF2A;" | | [[जॉन टायलर]] |- ! rowspan="2" style="background: #E3FF2A;" | १० | rowspan="2" |[[File:WHOportTyler.jpg|100px]] | rowspan="2" |'''[[जॉन टायलर]]'''<br><small>(1790–1862)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/johntyler/|title=Biography of John Tyler |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/tyler |title=John Tyler – No Party – 10th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=10 |title=John Tyler (March&nbsp;29, 1790 – जानेवारी&nbsp;18,&nbsp;1862) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | एप्रिल 4, 1841 | rowspan="2" | मार्च 4, 1845 | व्हिग<br /><small>April 4, 1841 – September&nbsp;13,&nbsp;1841</small> | rowspan="2" colspan="2" |''पद रिकामे'' |- | अपक्ष<br /><small>सप्तेंबर&nbsp;13,&nbsp;1841 – मार्च 4, 1845</small> |- ! style="background: #3333FF; color: white" | ११ | [[File:James Knox Polk by GPA Healy, 1858.jpg|100px]] | '''[[जेम्स पोक]]'''<br><small>(1795–1849)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jamespolk/ |title=Biography of James Polk |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/polk |title=James Polk – Democratic Party – 11th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=11 |title=James K. Polk (November&nbsp;2, 1795 – June&nbsp;15,&nbsp;1849) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1845 | मार्च 4, 1849 | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | १५ <small>(१८४४) | style="background: #3333FF;" | | जॉर्ज एम. डॅलस |- ! style="background: #E3FF2A;" | १२ | [[File:Zachary Taylor by Joseph Henry Bush, c1848.jpg|100px]] | '''[[झकॅरी टेलर]]'''<br><small>(1784–1850)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/zacharytaylor/ |title=Biography of Zachary Tyler |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/taylor |title=Zachary Taylor – WHIG Party – 12th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=12 |title=Zachary Taylor (November&nbsp;24, 1784 – July&nbsp;9,&nbsp;1850) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1849 | जुलै 9, 1850<br /> | व्हिग | rowspan="2" | १६ <small>(१८४८) | style="background: #E3FF2A;" | | [[मिलार्ड फिलमोर]] |- ! style="background: #E3FF2A;" | १३ | [[File:Millard Fillmore by George PA Healy, 1857.jpg|100px]] | '''[[मिलार्ड फिलमोर]]'''<br><small>(1800–1874)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/millardfillmore/|title=Biography of Millard Fillmore |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/fillmore |title=Millard Filmore – WHIG Party – 13th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=13 |title=Millard Fillmore (जानेवारी&nbsp;7, 1800 – March&nbsp;8,&nbsp;1874) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | जुलै 9, 1850 | मार्च 4, 1853 | व्हिग | colspan="2" | ''पद रिकामे'' |- ! rowspan="2" style="background: #3333FF; color: white" | १४ | rowspan="2" | [[File:Franklin Pierce by GPA Healy, 1858.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[फ्रॅंकलिन पियर्स]]'''<br><small>(1804–1869)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/franklinpierce/ |title=Biography of Franklin Pierce |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/pierce |title=Franklin Pierce – Democratic Party – 14th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=14 |title=Franklin Pierce (November&nbsp;23, 1804 – October&nbsp;8,&nbsp;1869) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | मार्च 4, 1853 | rowspan="2" | मार्च 4, 1857 | rowspan="2" | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | rowspan="2" | १७ <small>(१८५२) | style="background: #3333FF;" | | विल्यम आर. किंग<br /><small>मार्च 4, 1853 – एप्रिल 18, 1853</small> |- | colspan="2" | ''पद रिकामे''<br /><small>एप्रिल 18, 1853 – मार्च 4, 1857</small> |- ! style="background: #3333FF; color: white" | १५ | [[File:JamesBuchanan_crop.jpg|100px]] | '''[[जेम्स ब्यूकॅनन]]'''<br><small>(1791–1868)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jamesbuchanan/ |title=Biography of James Buchanan |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/buchanan |title=James Buchanan – Democratic Party – 15th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=15 |title=James Buchanan (April&nbsp;23, 1791 – June&nbsp;1,&nbsp;1868) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1857 | मार्च 4, 1861 | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | १८ <small>(१८५६) | style="background: #3333FF;" | | जॉन सी. ब्रेकिनरिज |- ! rowspan="2" style="background: #FF3333; color: white" | १६ | rowspan="2" | [[File:Abraham Lincoln by George Peter Alexander Healy.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[अब्राहम लिंकन]]'''<br><small>(1809–1865)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/abrahamlincoln/ |title=Biography of Abraham Lincoln |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/lincoln |title=Abraham Lincoln – Republic, National Union Party – 16th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=16 |title=Abraham Lincoln (February&nbsp;12, 1809 – April&nbsp;15,&nbsp;1865) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | मार्च 4, 1861 | rowspan="2" | एप्रिल 15, 1865<br /> | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | १९ <small>(१८६०) | style="background: #FF3333;" | | हॅनिबल हॅम्लिन |- | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]]<br /><small>राष्ट्रीय युनियन पक्ष</small> | rowspan="2" | २० <small>(१८६४) | style="background: #3333FF;" | | [[ॲन्ड्‌ऱ्यू जॉन्सन|ॲंड्र्यू जॉन्सन]] |- ! style="background: #3333FF; color: white" | १७ | [[File:aj17.gif|100px]] | '''[[ॲन्ड्‌ऱ्यू जॉन्सन|ॲंड्र्यू जॉन्सन]]'''<br><small>(1808–1875)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/andrewjohnson/ |title=Biography of Andrew Johnson |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/andrewjohnson |title=Andrew Johnson – National Union Party – 17th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=17 |title=Andrew Johnson (December&nbsp;29, 1808 – July&nbsp;31,&nbsp;1875) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | एप्रिल 15, 1865 | मार्च 4, 1869 | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]]<br /><small>राष्ट्रीय युनियन पक्ष</small>;<br>अपक्ष | colspan="2" |''पद रिकामे'' |- ! rowspan="3" style="background: #FF3333; color: white" | १८ | rowspan="3" | [[File:Ulysses_S._Grant.jpg|100px]] | rowspan="3" | '''[[युलिसिस एस. ग्रॅंट]]'''<br><small>(1822–1885)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/ulyssessgrant/ |title=Biography of Ulysses S. Grant |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/grant |title=Ulysses S. Grant – National Union Party – 18th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=18 |title=Ulysses S. Grant (April&nbsp;27, 1822 – July&nbsp;23,&nbsp;1885) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="3" | मार्च 4, 1869 | rowspan="3" | मार्च 4, 1877 | rowspan="3" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | २१ <small>(१८६८) | style="background: #FF3333;" | | शुयलर कोलफॅक्स |- | rowspan="2" | २२ <small>(१८७२) | style="background: #FF3333;" | | हेन्री विल्सन<br /><small>मार्च 4, 1873 –नोव्हेंबर 22, 1875</small> |- | colspan="2" | ''पद रिकामे''<br /><small>November 22, 1875 – मार्च 4, 1877</small> |- ! style="background: #FF3333; color: white" | १९ | [[File:Rhayes.png|100px]] | '''[[रदरफोर्ड बी. हेस]]'''<br><small>(1822–1893)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/rutherfordbhayes/ |title=Biography of Rutherford B. Hayes |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/hayes |title=Rutherford B. Hayes – Republican Party – 19th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=19 |title=Rutherford B. Hayes (October&nbsp;4, 1822 – जानेवारी&nbsp;17,&nbsp;1893) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1877 | मार्च 4, 1881 | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | २३ <small>(१८७६) | style="background: #FF3333;" | | विल्यम ए. व्हीलर |- ! style="background: #FF3333; color: white" | २० | [[File:James Garfield portrait.jpg|100px]] | '''[[जेम्स गारफील्ड]]'''<br><small>(1831–1881)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jamesgarfield/ |title=Biography of James Garfield |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/garfield |title=James Garfield – Republican Party – 20th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=20 |title=James A. Garfield (November&nbsp;19, 1831 – September&nbsp;19,&nbsp;1881) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1881 | सप्टेंबर 19, 1881 | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | rowspan="2" | २४ <small>(१८८०) | style="background: #FF3333;" | | [[चेस्टर ए. आर्थर]] |- ! style="background: #FF3333; color: white" | २१ | [[File:Chester A Arthur by Daniel Huntington crop.jpeg|100px]] | '''[[चेस्टर ए. आर्थर]]'''<br><small>(1829–1886)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/chesterarthur/ |title=Biography of Chester Arthur |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/arthur |title=Chester A. Arthur – Republican Party – 21st President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=21 |title=Chester A. Arthur (October&nbsp;5, 1829 – November&nbsp;18,&nbsp;1886) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | सप्टेंबर 19, 1881 | मार्च 4, 1885 | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | colspan="2" | ''पद रिकामे'' |- ! rowspan="2" style="background: #3333FF; color: white" | २२ | rowspan="2" | [[File:Grover Cleveland portrait2.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[ग्रोव्हर क्लीव्हलॅंड]]'''<br><small>(1837–1908)<br><ref name="HIS-grover">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/cleveland |title=Grover Cleveland – Democratic Party – 22nd and 24th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref name="AP=grover">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=22 |title=Grover Cleveland (March&nbsp;18, 1837 – June&nbsp;24,&nbsp;1908) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | मार्च 4, 1885 | rowspan="2" | मार्च 4, 1889 | rowspan="2" | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | rowspan="2" | २५ <small>(१८८४) | style="background: #3333FF;" | | थॉमस ए. हेंड्रिक्स<br /><small>मार्च 4, 1885 – November 25, 1885</small> |- | colspan="2" | ''पद रिकामे''<br /><small>November 25, 1885 – मार्च 4, 1889</small> |- ! style="background: #FF3333; color: white" | २३ | [[File:Benjamin Harrison by Eastman Johnson (1895).jpg|100px]] | '''[[बेंजामिन हॅरिसन]]'''<br><small>(1833–1901)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/benjaminharrison/ |title=Biography of Benjamin Harrison |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/benjaminharrison |title=William Henry Harrison – Whig Party – 23rd President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=23 |title=Benjamin Harrison (August&nbsp;20, 1833 – March&nbsp;13,&nbsp;1901) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1889 | मार्च 4, 1893 | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | २६ <small>(१८८८) | style="background: #FF3333;" | | लिव्हाय पी. मॉर्टन |- ! style="background: #3333FF; color: white" | २४ | [[File:Grover Cleveland portrait2.jpg|100px]] | '''[[ग्रोव्हर क्लीव्हलॅंड]]'''<br><small>(1837–1908)<br><ref name="HIS-grover" /><ref name="AP=grover" /> | मार्च 4, 1893 | मार्च 4, 1897 | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | २७ <small>(१८९२) | style="background: #3333FF;" | | अडलाई स्टीव्हनसन, पहिला |- ! rowspan="3" style="background: #FF3333; color: white" | २५ | rowspan="3" | [[File:Official White House portrait of William McKinley.jpg|100px]] | rowspan="3" | '''[[विल्यम मॅककिन्ली]]'''<br><small>(1843–1901)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/williammckinley/|title=Biography of William McKinley |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/mckinley |title=William McKinley – Republican Party – 25th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=24 |title=William McKinley (जानेवारी&nbsp;29, 1843 – September&nbsp;14,&nbsp;1901) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="3" | मार्च 4, 1897 | rowspan="3" | सप्टेंबर 14, 1901<br /> | rowspan="3" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | rowspan="2" | २८ <small>(१८९६) | style="background: #FF3333;" | | [[गॅरेट हॉबार्ट]]<br /><small>मार्च 4, 1897 – November 21, 1899</small> |- | colspan="2" | ''पद रिकामे''<br /><small>November 21, 1899 – मार्च 4, 1901</small> |- | rowspan="2" | २९ <small>(१९००) | style="background: #FF3333;" | | [[थियोडोर रूझवेल्ट]] |- ! rowspan="2" style="background: #FF3333; color: white" | २६ | rowspan="2" | [[File:TRSargent.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[थियोडोर रूझवेल्ट]]'''<br><small>(1858–1919)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/theodoreroosevelt/ |title=Biography of Theodore Roosevelt |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/teddyroosevelt |title=Theodore Roosevelt – Republican, Bull Moose Party – 26th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=25 |title=Theodore Roosevelt (October&nbsp;27, 1858 – जानेवारी&nbsp;6,&nbsp;1919) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | सप्टेंबर 14, 1901 | rowspan="2" | मार्च 4, 1909 | rowspan="2" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | colspan="2" | ''पद रिकामे'' |- | ३० <small>(१९०४) | style="background: #FF3333;" | | चार्ल्स डब्ल्यू. फेरबँक्स |- ! rowspan="2" style="background: #FF3333; color: white" | २७ | rowspan="2" | [[File:Anders Zorn - Portrait of William Howard Taft (1911).jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[विल्यम हॉवर्ड टाफ्ट]]'''<br><small>(1857–1930)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/williamhowardtaft/ |title=Biography of William Howard Taft |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 13, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/taft |title=William Howard Taft – Republican Party – 27th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=26 |title=William Howard Taft (September&nbsp;15, 1857 – March&nbsp;8,&nbsp;1930) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | मार्च 4, 1909 | rowspan="2" | मार्च 4, 1913 | rowspan="2" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | rowspan="2" | ३१ <small>(१९०८) | style="background: #FF3333;" | | [[जेम्स एस. शेर्मान]]<br /><small>मार्च 4, 1909 – ऑक्टोबर 30, 1912</small> |- | colspan="2" | ''पद रिकामे''<br /><small>ऑक्टोबर 30, 1912 – मार्च 4, 1913</small> |- ! rowspan="2" style="background: #3333FF; color: white" | २८ | rowspan="2" | [[File:Ww28.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[वूड्रो विल्सन]]'''<br><small>(1856–1924)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/woodrowwilson/ |title=Biography of Woodrow Wilson |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 13, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/wilson |title=Woodrow Wilson – Democratic Party – 28th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=27 |title=Woodrow Wilson (December&nbsp;28, 1856 – February&nbsp;3,&nbsp;1924) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | मार्च 4, 1913 | rowspan="2" | मार्च 4, 1921 | rowspan="2" | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | ३२ <small>(१९१२) | rowspan="2" style="background: #3333FF;" | | rowspan="2" | थॉमस आर. मार्शल |- | ३३ <small>(१९१६) |- ! style="background: #FF3333; color: white" | २९ | [[File:wh29.gif|100px]] | '''[[वॉरेन हार्डिंग]]'''<br><small>(1865–1923)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/warrenharding/ |title=Biography of Warren G. Harding |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/wilson |title=Warren Harding – Republican Party – 29th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=28 |title=Warren G. Harding (November&nbsp;2, 1865 – August&nbsp;2,&nbsp;1923) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1921 | ऑगस्ट 2, 1923<br /> | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | rowspan="2" | ३४ <small>(१९२०) | style="background: #FF3333;" | | [[कॅल्विन कूलिज]] |- ! rowspan="2" style="background: #FF3333; color: white" | ३० | rowspan="2" | [[File:Calvin Coolidge.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[कॅल्विन कूलिज]]'''<br><small>(1872–1933)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/calvincoolidge/ |title=Biography of Calvin Coolidge |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 13, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/wilson |title=Calvin Coolidge – Republican Party – 30th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=29 |title=Calvin Coolidge (July&nbsp;4, 1872 – जानेवारी&nbsp;5,&nbsp;1933) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | ऑगस्ट 2, 1923 | rowspan="2" | मार्च 4, 1929 | rowspan="2" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | colspan="2" | ''पद रिकामे'' |- | ३५ <small>(१९२४) | style="background: #FF3333;" | | चार्ल्स जी. डॉज |- ! style="background: #FF3333; color: white" | ३१ | [[File:Herbert Clark Hoover by Greene, 1956.jpg|100px]] | '''[[हर्बर्ट हूवर]]'''<br><small>(1874–1964)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/herberthoover/ |title=Biography of Herbert Hoover |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 13, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/wilson |title=Herbert Hoover – Republican Party – 31st President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=30 |title=Herbert Hoover (August&nbsp;10, 1874 – October&nbsp;20,&nbsp;1964) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | मार्च 4, 1929 | मार्च 4, 1933 | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | ३६ <small>(१९२८) | style="background: #FF3333;" | | चार्ल्स कर्टिस |- class="vevent" ! rowspan="4" style="background: #3333FF; color: white" | ३२ | rowspan="4" | [[File:Franklin Roosevelt - Presidential portrait.jpg|100px]] | rowspan="4" | '''[[फ्रॅंकलिन डिलानो रूझवेल्ट]]'''<br><small>(1882–1945)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/franklindroosevelt/ |title=Biography of Franklin D. Roosevelt |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 20, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/fdr |title=Franklin D. Roosevelt – Democratic Party – 32nd President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=31 |title=Franklin D. Roosevelt (जानेवारी&nbsp;30, 1882 – April&nbsp;12,&nbsp;1945) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="4" | मार्च 3, 1933 | rowspan="4" | एप्रिल 12, 1945<br /> | rowspan="4" class="category" | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | ३७ <small>(१९३२)</small> | rowspan="2" style="background: #3333FF;" | | rowspan="2" | जॉन नॅन्स गार्नर |- | ३८ <small>(१९३६) |- | ३९ <small>(१९४०) | style="background: #3333FF;" | | [[हेन्री ए. वॉलेस]] |- | rowspan="2" | ४० <small>(१९४४) | style="background: #3333FF;" | | [[हॅरी ट्रुमन]] |- ! rowspan="2" style="background: #3333FF; color: white" | ३३ | rowspan="2" | [[File:HarryTruman.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[हॅरी ट्रुमन]]'''<br><small>(1884–1972)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/harrystruman/ |title=Biography of Harry S Truman |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/fdr |title=Harry S Truman – Democratic Party – 33rd President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=32 |title=Harry S Truman (May&nbsp;8, 1884 – December&nbsp;26,&nbsp;1972) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | एप्रिल 12, 1945 | rowspan="2" | जानेवारी 20, 1953 | rowspan="2" | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | colspan="2" | ''पद रिकामे'' |- | ४१ <small>(१९४८) | style="background: #3333FF;" | | [[आल्बेन बार्कली]] |- ! rowspan="2" style="background: #FF3333; color: white" | ३४ | rowspan="2" | [[File:Dwight D. Eisenhower, official Presidential portrait.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[ड्वाइट डी. आयझेनहॉवर]]'''<br><small>(1890–1969)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/dwightdeisenhower/ |title=Biography of Dwight D. Eisenhower |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/eisenhower |title=Dwight D. Eisenhower – Democratic Party – 34th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=33 |title=Dwight D. Eisenhower (October&nbsp;14, 1890 – March&nbsp;28,&nbsp;1969) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | जानेवारी 20, 1953 | rowspan="2" | जानेवारी 20, 1961 | rowspan="2" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | ४२ <small>(१९५२) | rowspan="2" style="background: #FF3333;" | | rowspan="2" | [[रिचर्ड निक्सन]] |- | ४३ <small>(१९५६) |- ! style="background: #3333FF; color: white" | ३५ | [[File:John F Kennedy Official Portrait.jpg|100px]] | '''[[जॉन एफ. केनेडी]]'''<br><small>(1917–1963)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/johnfkennedy/ |title=Biography of John F. Kennedy |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/kennedy |title=John F. Kennedy – Democratic Party – 35th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=34 |title=John F. Kennedy (May&nbsp;29, 1917 – November&nbsp;22,&nbsp;1963) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | जानेवारी 20, 1961 | नोव्हेंबर 22, 1963 | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | rowspan="2" | ४४ <small>(१९६०) | style="background: #3333FF;" | | [[लिंडन बी. जॉन्सन]] |- ! rowspan="2" style="background: #3333FF; color: white" | ३६ | rowspan="2" | [[File:37_Lyndon_Johnson_3x4.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[लिंडन बी. जॉन्सन]]'''<br><small>(1908–1973)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/kennedy |title=Lyndon B. Johnson – Democratic Party – 36th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=35 |title=Lyndon B. Johnson (August&nbsp;27, 1908 – जानेवारी&nbsp;22,&nbsp;1973) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | नोव्हेंबर 22, 1963 | rowspan="2" | जानेवारी 20, 1969 | rowspan="2" | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | colspan="2" | ''पद रिकामे'' |- | ४५ <small>(१९६४) | style="background: #3333FF;" | | [[ह्युबर्ट एच. हम्फ्री]] |- ! rowspan="4" style="background: #FF3333; color: white" | ३७ | rowspan="4" | [[File:Richard Nixon - Presidential portrait.jpg|100px]] | rowspan="4" | '''[[रिचर्ड निक्सन]]'''<br><small>(1913–1994)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/richardnixon/ |title=Richard M. Nixon |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/nixon |title=Richard Nixon – Republican Party – 37th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=36 |title=Richard M. Nixon (जानेवारी&nbsp;9, 1913 – April&nbsp;22,&nbsp;1994) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="4" | जानेवारी 20, 1969 | rowspan="4" | ऑगस्ट 9, 1974 | rowspan="4" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | ४६ <small>(१९६८) | rowspan="2" style="background: #FF3333;" | | rowspan="2" |[[स्पिरो ॲग्न्यू]]<br /><small>जानेवारी 20, 1969 – ऑक्टोबर 10, 1973</small> |- | rowspan="5" | ४७ <small>(१९७२) |- | colspan="2" | ''पद रिकामे''<br /><small>ऑक्टोबर 10, 1973 – डिसेंबर 6, 1973</small> |- | style="background: #FF3333;" | | [[जेराल्ड फोर्ड]]<br /><small>डिसेंबर 6, 1973 – ऑगस्ट 9, 1974</small> |- ! rowspan="2" style="background: #FF3333; color: white;" | ३८ | rowspan="2" | [[File:Gerald_Ford.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[जेराल्ड फोर्ड]]'''<br><small>(1913–2006)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/geraldford/ |title=Biography of Gerald R. Ford |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/ford|title=Gerald Ford – Republican Party – 38th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=37 |title=Gerald R. Ford (July&nbsp;14, 1913 – December&nbsp;26,&nbsp;2006) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | ऑगस्ट 9, 1974 | rowspan="2" | जानेवारी 20, 1977 | rowspan="2" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | colspan="2" | ''पद रिकामे''<br /><small>ऑगस्ट 9, 1974 – डिसेंबर 19, 1974 </small> |- | style="background: #FF3333;" | | [[नेल्सन रॉकेफेलर]]<br /><small>डिसेंबर 19, 1974 – जानेवारी 20, 1977</small> |- ! style="background: #3333FF; color: white;" | ३९ | [[File:James E. Carter - portrait.gif|99px]] | '''[[जिमी कार्टर]]'''<br><small>(1924– )<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jimmycarter|title=Biography of Jimmy Carter |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/ford|title=Jimmy Carter – Democratic Party – 39th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=38 |title=Jimmy Carter (October&nbsp;1, 1924&nbsp;– ) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | जानेवारी 20, 1977 | जानेवारी 20, 1981 | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | ४८ <small>(१९७६) | style="background: #3333FF;" | | [[वॉल्टर मॉन्डेल]] |- ! rowspan="2" style="background: #FF3333; color: white;" | ४० | rowspan="2" | [[File:Official_Portrait_of_President_Reagan_1981.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[रॉनल्ड रेगन]]'''<br><small>(1911–2004)<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/ronaldreagan/|title=Biography of Ronald Reagan |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=June 25, 2008 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/ford|title=Ronald Reagan – Republican Party – 40th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=39 |title=Ronald Reagan (February&nbsp;6, 1911 – June&nbsp;5,&nbsp;2004) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | जानेवारी 20, 1981 | rowspan="2" | जानेवारी 20, 1989 | rowspan="2" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | ४९ <small>(१९८०) | rowspan="2" style="background: #FF3333;" | | rowspan="2" | [[जॉर्ज एच.डब्ल्यू. बुश]] |- | ५० <small>(१९८४) |- ! style="background: #FF3333; color: white;" | ४१ | [[File:George H. W. Bush, President of the United States, 1989 official portrait (cropped).jpg|100px]] | '''[[जॉर्ज एच.डब्ल्यू. बुश]]'''<br><small>(1924– )<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/georgehwbush/ |title=Biography of George Herbert Walker Bush |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/georgebush |title=George H. W. Bush – Republican Party – 41st President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=40 |title=George Bush (June&nbsp;12, 1924&nbsp;– ) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | जानेवारी 20, 1989 | जानेवारी 20, 1993 | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | ५१ <small>(१९८८) | style="background: #FF3333;" | | [[डॅन क्वेल]] |- ! rowspan="2" style="background: #3333FF; color: white;" | ४२ | rowspan="2" | [[File:Bill_Clinton.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[बिल क्लिंटन]]'''<br><small>(1946– )<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/williamjclinton/ |title=Biography of William J. Clinton |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=मार्च 12, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/billclinton |title=Bill Clinton – Democratic Party – 42nd President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=41 |title=Bill Clinton (August&nbsp;19, 1946&nbsp;– ) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | जानेवारी 20, 1993 | rowspan="2" | जानेवारी 20, 2001 | rowspan="2" | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | ५२ <small>(१९९२) | rowspan="2" style="background: #3333FF;" | | rowspan="2" | [[ॲल गोर]] |- | ५३ <small>(१९९६) |- ! rowspan="2" style="background: #FF3333; color: white;"| ४३ | rowspan="2" | [[File:George-W-Bush.jpeg|100px]] | rowspan="2" | '''[[जॉर्ज डब्ल्यू. बुश]]'''<br><small>(1946– )<br><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/georgewbush/ |title=Biography of President George W. Bush |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |date=February 25, 2007 |संपादक=Whitehouse.gov}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/georgewbush |title=George W. Bush – Republican Party – 43rd President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=42 |title=George W. Bush (July&nbsp;6, 1946&nbsp;– ) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | जानेवारी 20, 2001 | rowspan="2" | जानेवारी 20, 2009 | rowspan="2" | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | ५४ <small>(२०००) | rowspan="2" style="background: #FF3333;" | | rowspan="2" | [[डिक चेनी]] |- | ५५ <small>(२००४) |- ! rowspan="2" style="background: #3333FF; color: white"| ४४ | rowspan="2" | [[File:Official portrait of Barack Obama.jpg|100px]] | rowspan="2" | '''[[बराक ओबामा]]'''<br><small>(1961– )<br><ref name="whouseobama">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.whitehouse.gov/administration/president_obama/|title=President Barack Obama|ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 20, 2009|संपादक=Whitehouse.gov|date=जानेवारी 20, 2009}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.history.com/presidents/obama |title=Barack Obama – Democratic Party – 44th President – American Presidents |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |संपादक=हिस्टरी चॅनल }}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=43 |title=Barack Obama (August&nbsp;4, 1961&nbsp;– ) |ॲक्सेसदिनांक=जानेवारी 12, 2009 |work=American Presidents: Life Portrait |संपादक=सी-स्पॅन }}</ref> | rowspan="2" | जानेवारी २०, २००९ | rowspan="2" | जानेवारी २०, २०१७ | rowspan="2" | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | ५६ <small>(२००८) | rowspan="2" style="background: #3333FF;" | | rowspan="2" | [[ज्यो बायडेन]] |- | ५६ <small>(२०१६) |- ! style="background: #FF3333; color: white"| ४५ | [[File:Donald_Trump_August_19,_2015_(cropped).jpg|100px]] | '''[[डॉनल्ड ट्रम्प]]'''<br> | जानेवारी २०, २०१७ | विद्यमान | [[रिपब्लिकन पक्ष (अमेरिका)|रिपब्लिकन]] | ५८ <small>([[२०१६ अमेरिकन अध्यक्षीय निवडणूक|२०१६]]) | style="background: #FF3333;" | | [[माइक पेन्स]] |- | ५७ <small>(२०२०) |- ! style="background: #FF3333; color: white"| ४५ | [[File:Joe Biden presidential portrait.jpg|100px]] | '''[[ज्यो बायडेन]]'''<br> | जानेवारी २०, २०२१ | विद्यमान | [[डेमोक्रॅटिक पक्ष (अमेरिका)|डेमोक्रॅटिक]] | ५८ <small>([[२०२० अमेरिकन अध्यक्षीय निवडणूक|२०२०]]) | style="background: #FF3333;" | | [[कमला हॅरिस]] |} ==हे सुद्धा पहा== *[[जगातील देशांच्या राष्ट्रप्रमुख व सरकारप्रमुखांची यादी]] ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} <references group="n"/> {{अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष}} [[वर्ग:अमेरिकेमधील राजकारण]] kojahwmyhg5ycbnwlusw6fbqs8iweyf 0 129783 2139043 2130085 2022-07-20T14:03:39Z 2409:4042:914:3E74:6929:E78E:6BE8:B1C9 Union territory is 8. wikitext text/x-wiki भारतात २८ घटक राज्ये आणि 8 केंद्रशासित प्रदेश आहेत. भारतीय राज्यघटनेने प्रत्येक घटक राज्यात कायदेमंडळाची निर्मिती केलेली आहे. राज्यघटनेच्या १६८व्या कलमात असे स्पष्ट होते की, प्रत्येक घटक राज्याच्या विधिमंडळात राज्यपाल आणि एक किंवा दोन सभागृहाचा समावेश केला जाईल एकगृह कायदेमंडळ आणि द्विगृहात्मक कायदेमंडळ पद्धती अशा दोन्हीही पद्धती भारतात आढळून येतात. घटक राज्यातील कनिष्ठ गृहाला '[[विधानसभा]]'आणि वरिष्ठ गृहाला '[[विधान परिषद]]' असे म्हणतात. आंध्रप्रदेश, महाराष्ट्र, कर्नाटक, बिहार, उत्तरप्रदेश आणि तेलंगणा या सहा घटक राज्यांत द्विगृहात्मक कायदेमंडळ पद्धती अस्तित्वात आहे. बाकी सर्व घटकराज्यात एकगृही कायदेमंडळ आहे. == हे सुद्धा पहा == * [[विधानसभा]] * [[विधान परिषद]] [[वर्ग:नागरिकशास्त्र]] 12p8myt2hj7gm3o4r67y4bdvncx5ifa 0 130290 2139087 1376515 2022-07-20T21:16:42Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[फ्रांस्वा ओलांद]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[फ्रांस्वा ओलांद]] jvzxvsl2eo7legw7jppzqlvg83lmyll 0 135830 2139123 2105527 2022-07-21T03:44:29Z Katyare 1186 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट कंपनी | नाव = महाराष्ट्र राज्य माहिती आयोग | लोगो = [[चित्र:महाराष्ट्र राज्य माहिती आयोग.jpg|अल्ट=महाराष्ट्र राज्य माहिती आयोग|इवलेसे|महाराष्ट्र राज्य माहिती आयोग]] | लोगो रुंदी = | लोगो शीर्षक = | प्रकार = माहिती प्रसारण | स्थापना = २००५ | संस्थापक = | मुख्यालय शहर = [[मंत्रालय]], [[मुंबई]] | मुख्यालय देश = [[भारत]] | मुख्यालय स्थान = | स्थानिक कार्यालय संख्या = | महत्त्वाच्या व्यक्ती = सुमित मल्लिक, मुख्य माहिती आयुक्त | सेवांतर्गत प्रदेश = [[महाराष्ट्र]] | उद्योगक्षेत्र = | मालक = [[महाराष्ट्र शासन]] | ब्रीदवाक्य = | संकेतस्थळ =[http://sic.maharashtra.gov.in/Site/Home/Index.aspx] | विसर्जन = | तळटिपा = | आंतरराष्ट्रीय = }} '''महाराष्ट्र राज्य माहिती आयोग''' ({{lang-en|Maharashtra State Information Commission}}) ही [[महाराष्ट्र]] राज्यातील एक सरकारी संस्था आहे. ह्या आयोगाची स्थापना २००५ सालच्या [[माहितीचा अधिकार]] अधिनियमाच्या १५व्या कलमाच्या पहिल्या पोटकलमानुसार करण्यात आली. महाराष्ट्रामधील सामान्य नागरिकांपर्यंत सर्व सरकारी माहिती सुलभपणे पोचवणे हे माहिती आयोगाचे कर्तव्य आहे. ==बाह्य दुवे== * [http://sic.maharashtra.gov.in/Site/Home/Index.aspx अधिकृत संकेतस्थळ] {{महाराष्ट्र संस्था}} [[वर्ग:महाराष्ट्रातील महामंडळे]] gxm5tjakzqizdrrdngsdk5yqjjk4q7o 2139124 2139123 2022-07-21T03:51:13Z Katyare 1186 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट कंपनी | नाव = महाराष्ट्र राज्य माहिती आयोग | लोगो = [[चित्र:महाराष्ट्र राज्य माहिती आयोग.jpg|अल्ट=महाराष्ट्र राज्य माहिती आयोग|इवलेसे|महाराष्ट्र राज्य माहिती आयोग]] | लोगो रुंदी = | लोगो शीर्षक = | प्रकार = माहिती प्रसारण | स्थापना = २००५ | संस्थापक = | मुख्यालय शहर = [[मंत्रालय]], [[मुंबई]] | मुख्यालय देश = [[भारत]] | मुख्यालय स्थान = | स्थानिक कार्यालय संख्या = | महत्त्वाच्या व्यक्ती = सुमित मल्लिक, मुख्य माहिती आयुक्त | सेवांतर्गत प्रदेश = [[महाराष्ट्र]] | उद्योगक्षेत्र = | मालक = [[महाराष्ट्र शासन]] | ब्रीदवाक्य = | संकेतस्थळ =[http://sic.maharashtra.gov.in/Site/Home/Index.aspx] | विसर्जन = | तळटिपा = | आंतरराष्ट्रीय = }} '''महाराष्ट्र राज्य माहिती आयोग''' ({{lang-en|Maharashtra State Information Commission}}) ही [[महाराष्ट्र]] राज्यातील एक सरकारी संस्था आहे. ह्या आयोगाची स्थापना २००५ सालच्या [[माहितीचा अधिकार]] अधिनियमाच्या १५व्या कलमाच्या पहिल्या पोटकलमानुसार करण्यात आली. महाराष्ट्रामधील सामान्य नागरिकांपर्यंत सर्व सरकारी माहिती सुलभपणे पोचवणे हे माहिती आयोगाचे कर्तव्य आहे.कायद्यातील तरतुदींच्या अधीन राहून, कोणत्याही व्यक्तीकडून तक्रार प्राप्त करणे आणि त्याची चौकशी करणे, हे [[केंद्रीय माहिती आयोग]] किंवा [[राज्य माहिती आयोग|राज्य माहिती आयोगाचे]] [[कर्तव्य]] असते. संसदेच्या किंवा राज्य विधानमंडळाच्या इतर कोणत्याही कायद्यात काहीही विसंगत असले तरी, यथास्थिती, केंद्रीय माहिती आयोग किंवा राज्य माहिती आयोग, या कायद्याखालील कोणत्याही तक्रारीच्या [[चौकशी]]दरम्यान, कोणत्याही प्रकरणाची [[तपासणी]] करू शकतात. ज्या रेकॉर्डवर हा [[कायदा]] लागू होतो तो सार्वजनिक प्राधिकरणाच्या नियंत्रणाखाली आहे आणि अशी कोणतीही नोंद कोणत्याही कारणास्तव त्यापासून रोखली जाऊ शकत नाही.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://sic.maharashtra.gov.in/Site/Common/whatWeDo.aspx|title=What We Do: State Information Commission|website=sic.maharashtra.gov.in|access-date=2022-07-21}}</ref> ==बाह्य दुवे== * [http://sic.maharashtra.gov.in/Site/Home/Index.aspx अधिकृत संकेतस्थळ] {{महाराष्ट्र संस्था}} [[वर्ग:महाराष्ट्रातील महामंडळे]] c8748k9hgny4cgnahg8nctbmoh01crx 0 145561 2139115 2122134 2022-07-21T02:54:13Z अमर राऊत 140696 Created by translating the section "वारसा" from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1096319182|Annabhau Sathe]]" wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = तुकाराम भाऊराव साठे | चित्र = Annabhau Sathe 2002 stamp of India.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_title = | पूर्ण_नाव = तुकाराम भाऊराव साठे | टोपण_नाव = अण्णा भाऊ साठे | जन्म_दिनांक = [[ऑगस्ट १]], [[इ.स. १९२०]] | जन्म_स्थान = वाटेगाव, तालुका [[वाळवा]], [[सांगली जिल्हा]] | मृत्यू_दिनांक = [[जुलै १८]], [[इ.स. १९६९]] | मृत्यू_स्थान = | शिक्षण = अशिक्षित | कार्यक्षेत्र = लेखक, साहित्यिक | राष्ट्रीयत्व = [[भारतीय लोक|भारतीय]] [[चित्र:Flag of India.svg|18px]] | धर्म =हिंदू | भाषा = मराठी | कार्यकाळ = | साहित्य_प्रकार = शाहिर, कथा, कादंबरीकार | विषय = | चळवळ = [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]] | संघटना = | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = [[फकिरा]] | प्रभाव = [[बाबासाहेब आंबेडकर]], [[श्रीपाद अमृत डांगे]], [[कार्ल मार्क्स]] | प्रभावित = | पुरस्कार = | वडील_नाव = भाऊराव साठे | आई_नाव = वालबाई साठे | पती_नाव = | पत्नी_नाव = कोंडाबाई साठे<br> जयवंता साठे | अपत्ये = मधुकर, शांता आणि शकुंतला | स्वाक्षरी_चित्र = | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''तुकाराम भाऊराव साठे''' (१ ऑगस्ट १९२० — १८ जुलै १९६९) हे '''अण्णा भाऊ साठे'''{{efn|साठेंचे नाव "तुकाराम" उर्फ "अण्णा" होते; तर त्यांच्या वडीलांचे नाव "भाऊ" होते. "अण्णा" व "भाऊ" या दोन नावांना एकत्रित "अण्णाभाऊ" असे लिहिणे चूकीचे आहे.}} म्हणून ओळखले जाणारे एक मराठी [[समाजसुधारक]], [[कवी|लोककवी]] आणि [[लेखक]] होते.<ref name="Jamdhade">{{जर्नल स्रोत |दुवा =http://www.the-criterion.com/V5/n3/Dipak.pdf |title =The Subaltern Writings in India: An Overview of Dalit Literature |last =Jamdhade |first =Dipak Shivaji |volume=5 |issue=3 |date =June 2014 |journal =The Criterion |access-date =2015-04-05 }}</ref> साठे एका [[मांग]] ([[दलित]]) समाजामध्ये जन्मलेले व्यक्ती होते. त्यांचे लेखन सामाजिक आणि राजकीयदृष्ट्या कृतिशीलतेवर आधारलेले होते.<ref name="Prasad2007">{{स्रोत पुस्तक|first=S. K. |last=Paul |chapter=Dalitism: Its Growth and Evaluation|title=Dalit Literature: A Critical Exploration|दुवा=https://books.google.com/books?id=Bg0rOOqvBMkC|year=2007|publisher=Sarup & Sons|isbn=978-81-7625-817-3 |page=36 |editor1-first=Amar Nath |editor1-last=Prasad |editor2-first=M. B. |editor2-last=Gaijan}}</ref> साठे हे मार्क्सवादी-आंबेडकरवादी प्रवृत्तीचे होते, सुरुवातीला त्यांच्यावर साम्यवादाचा प्रभाव होता पण नंतर ते [[आंबेडकरवाद|आंबेडकरवादी]] झाले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.forwardpress.in/2019/04/the-history-of-marathi-ambedkarite-literature/|title=The history of Marathi Ambedkarite Literature|first= जे वी|last=पवार|date=13 April 2019|website=Forward Press}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://books.google.com/books/about/The_Life_and_Work_of_Annabhau_Sathe.html?id=d3qcYgEACAAJ|title=The Life and Work of Annabhau Sathe: A Marxist-Ambedkarite Mosaic|first=Milind|last=Awad|date=1 August 2010|publisher=Gaur Publishers & Distributors|via=Google Books}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://books.google.co.in/books?id=vjsHCwAAQBAJ&pg=PT319&lpg=PT319&dq=annabhau+sathe+ambedkarite&source=bl&ots=PQEx6qfPy1&sig=ACfU3U1Y2e5cmxaImHOClRm1TIPOWpW7ew&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwih2cOguL_jAhUIWysKHbmzAYg4KBDoATACegQICBAB|title=Today's Pasts: A Memoir|first=Bhisham|last=Sahni|date=10 November 2015|publisher=Penguin UK|via=Google Books}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/vishesh-news/feature-article-on-folk-singer-anna-bhau-sathe-on-occasion-of-113-jubilee-162493/|title=आजही अण्णा भाऊ..|date=1 August 2013}}</ref> अण्णा भाऊ साठे यांचे साहित्य हे परिवर्तनाला दिशा व चालना देणारे ठरले आहे. महाराष्ट्राच्या एकूणच जडणघडणीत आणि परिवर्तनात या साहित्याचे योगदान हे महत्त्वपूर्ण ठरलेला आहे. अजरामर अशा या साहित्याने उपेक्षितांच्या अंतरंगाचा वेध घेण्याचा प्रयत्न केला. उपजत बुद्धिवादी म्हणून त्यांच्या साहित्याचा धांडोळा घेता येतो. आजही मोठ्या संख्येने विद्यार्थी व अभ्यासक त्यांच्या या साहित्याचा संशोधनात्मक अभ्यास करताना दिसतात. संयुक्त महाराष्ट्राची चळवळ लोकमानसात रुजविण्याचे महत्त्वपूर्ण काम शाहीर अण्णा भाऊ साठे, शाहीर अमर शेख आणि शाहीर द.न. गव्हाणकर यांनी केले. मुंबई, मराठवाडा, विदर्भ, कोकण, पश्चिम महाराष्ट्र यांच्यासह सीमा प्रदेशातील विविध भागांतील हजारो ठिकाणी शाहिरांनी आपल्या लालबावटा कलापथकाचे कार्यक्रम सादर केले. त्याच्यामुळे लोक प्रेरित झाले. == वैयक्तिक जीवन == अण्णा भाऊ साठेंचा जन्म १ ऑगस्ट १९२० रोजी [[सांगली जिल्हा|सांगली]] जिल्ह्यातील वाळवा तालुक्यातील वाटेगाव या गावी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव भाऊराव साठे व आईचे नाव वालुबाई साठे होते. साठे हे शाळेत शिकलेले नाही, केवळ दीड दिवस ते शाळेत गेले नंतर तेथील सवर्णांद्वारे होणाऱ्या भेदभावामुळे त्यांनी शाळा सोडून दिली. त्यांनी दोन लग्न केलीत, त्यांची पहिली पत्नी कोंडाबाई साठे तर दुसरी जयवंता साठे ह्या होत. त्यांना एकूण तीन अपत्ये होती - मधुकर, शांता आणि शकुंतला. ==राजकारण== साठे पहिल्यांदा [[श्रीपाद अमृत डांगे|कॉ. श्रीपाद अमृत डांगे]] यांच्या कम्युनिस्ट विचारसरणीने प्रभावित झाले.<ref name="Gaikwad"/> १९४४ मध्ये [[दत्ता गवाणकर]] आणि [[अमर शेख]] या शाहिरांच्या सोबत त्यांनी लालबावटा कला पथक स्थापन केले. याद्वारे त्यांनी अनेक सरकारी निर्णयांना आव्हान दिले होते. ते १९४० च्या दशकामध्ये कार्यरत राहिले आणि तेविया अब्राम्स यांच्यानुसार, भारतातील [[साम्यवादा]]च्या आधी स्वातंत्र्याच्या नंतरची "१९५० च्या दशकातील सर्वात रोमांचक नाटकीय घटना" होती.<ref>{{स्रोत पुस्तक |first=Tevia |last=Abrams |chapter=Tamasha |pages=282, 288 |title=Indian Theatre: Traditions of Performance |editor1-first=Farley P. |editor1-last=Richmond |editor2-first=Darius L. |editor2-last=Swann |editor3-first=Phillip B. |editor3-last=Zarrilli |publisher=Motilal Banarsidass |year=1993 |isbn=978-8-12080-981-9 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=OroCOEqkVg4C&pg=PA282}}</ref> भारतीय स्वातंत्र्य्यानंतर उच्चवर्णीयांचे भारतावरील शासन त्यांना मान्य नव्हते म्हणून त्यांनी १६ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[मुंबई]] येथे वीस हजार लोकांचा मोर्चा काढला आणि त्या मोर्च्यातील घोषणा होती, "ये आझादी झूठी है, देश कि जनता भूखी है!" इंडियन पीपल्स थिएटर असोसिएशनमध्येही ते एक महत्त्वपूर्ण व्यक्तिमत्त्व होते, जी [[भारतीय कम्युनिस्ट पक्ष]]ाची एक सांस्कृतिक शाखा होती<ref>{{स्रोत पुस्तक |first=Binayak |last=Bhattacharya |chapter=The Left Encounter: Progressive Voices of Nationalism and Indian Cinema to the 1950s |pages=26, 38 |title=Salaam Bollywood: Representations and Interpretations |editor1-first=Vikrant |editor1-last=Kishore |editor2-first=Amit |editor2-last=Sarwal |editor3-first=Parichay |editor3-last=Patra |publisher=Routledge |year=2016 |isbn=978-1-31723-286-5 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=wQLeCwAAQBAJ&pg=PA38}}</ref> आणि [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]]ीमध्ये, ज्याने भाषिक विभागातून वेगळे मराठीभाषी राज्य (बॉम्बे राज्य) निर्माण करण्याची मागणी केली होती.<ref name="wani"/> साठे नंतर [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]]ांच्या शिकवणुकींना अनुसरत दलित कार्याकडे वळले आणि दलित व कामगारांच्या जीवनातील अनुभवांना प्रकट करण्यासाठी त्यांच्या कथांचा वापर केला. [[इ.स. १९५८]] मध्ये, बॉम्बेमध्ये स्थापन केलेल्या पहिल्या [[दलित साहित्य संमेलन]]ात आपल्या उद्घाटन भाषणात त्यांनी म्हटले की, "पृथ्वी ही शेषनागाच्या मस्तकावर तरलेली नसून दलित व कामगार लोकांच्या तळहातावर तरलेली आहे"<ref name="Gaikwad"/> यातून त्यांनी जागतिक संरचनांमध्ये दलित आणि कामगार वर्गांचे महत्त्व स्पष्ट केले. या काळातील बहुतांश दलित लेखकांच्या विपरित, साठेंचे कार्य [[बौद्ध धर्म]]ाऐवजी [[मार्क्सवाद]]ाच्या प्रभावाखाली होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक |title=Language and Civilization Change in South Asia |editor-first=Clarence |editor-last=Maloney |publisher=BRILL |year=1978 |isbn=978-9-00405-741-8 |first=Eleanor |last=Zelliot |authorlink=Eleanor Zelliot |chapter=Dalit: New Cultural Context for an Old Marathi Word |pages=78, 82 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=M_oUAAAAIAAJ&pg=PA78}}</ref> त्यांनी म्हटले आहे की, "दलित लेखकांना सध्याच्या सांसारिक व [[हिंदू]] अत्याचारांपासून दलितांना मुक्त करणे आणि त्यांचे संरक्षण करण्याची जबाबदारी देण्यात आली आहे. कारण दीर्घकालीन पारंपरिक श्रद्धांना त्वरित नष्ट केले जाऊ शकत नाही.<ref name="Gaikwad"/> [[File:Annabhau_Sathe_2019_stamp_of_India_2.jpg|इवलेसे|अण्णा भाऊ साठे 2019 चा भारताचा शिक्का]] [[File:Anna_bhau_sathe.jpg|इवलेसे|महाराष्ट्रात अण्णाभाऊ साठे पुतळा]] साठे हे [[दलित|दलितांचे]] आणि विशेषतः [[मांग|मांग जातीचे]] प्रतीक बनले आहेत. लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे डेव्हलपमेंट कॉर्पोरेशनची स्थापना १९८५ मध्ये मांग समाजातीललोकांसाठी करण्यात आली. तसेच मानव हक्क अभियान (मानवी हक्क अभियान, एक मांग-आंबेडकरी संस्था) च्या स्थानिक शाखांमध्ये महिला <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=From the Margins to the Mainstream: Institutionalising Minorities in South Asia|last=Waghmore|first=Suryakant|publisher=SAGE Publications|year=2016|isbn=978-9-35150-622-5|editor-last=Gorringe|editor-first=Hugo|page=151|chapter=Challenging Normalised Exclusion: Humour and Hopeful Rationality in Dalit Politics|editor-last2=Jeffery|editor-first2=Roger|editor-last3=Waghmore|editor-first3=Suryakant|chapter-url=https://books.google.com/books?id=N18lDAAAQBAJ&pg=PT151}}</ref> जयंती (मिरवणूक) आयोजित करतात. [[बाबासाहेब आंबेडकर]] आणि [[सावित्रीबाई फुले]] यांचे नाव. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=PPenAwAAQBAJ&pg=PA34|title=Civility against Caste: Dalit Politics and Citizenship in Western India|last=Waghmore|first=Suryakant|publisher=SAGE Publications|year=2013|isbn=978-8-13211-886-2|pages=34, 57, 71–72}}</ref> [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]] आणि [[भारतीय जनता पक्ष]] - [[शिवसेना]] युती सारख्या राजकीय पक्षांनी मंगांकडून निवडणूक समर्थन मिळविण्याचे साधन म्हणून त्यांची प्रतिमा योग्य करण्याचा प्रयत्न केला आहे. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=PPenAwAAQBAJ&pg=PA152|title=Civility against Caste: Dalit Politics and Citizenship in Western India|last=Waghmore|first=Suryakant|publisher=SAGE Publications|year=2013|isbn=978-8-13211-886-2|page=152}}</ref> साठे यांचे स्मरण १ ऑगस्ट २००२ रोजी [[भारतीय टपाल सेवा|इंडिया पोस्टने]] {{INR|4}} चे विशेष टपाल तिकीट देऊन केले होते. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://postagestamps.gov.in/Stamps2002.aspx|title=Stamps 2002|publisher=Department of Posts, Government of India|access-date=31 July 2017}}</ref> [[पुणे|पुण्यातील]] लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे स्मारक <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://pmc.gov.in/en/lokshahir-annabhau-sathe-smarak|title=Lokshahir Annabhay Sathe Smarak|publisher=Pune Metropolitan Corporation|access-date=31 July 2017}}</ref> आणि [[कुर्ला|कुर्ल्यातील]] [[उड्डाणपूल|उड्डाणपुलासह]] इमारतींनाही त्यांचे नाव देण्यात आले आहे. <ref>{{स्रोत बातमी|last=Devnath|first=Shiva|url=http://www.mid-day.com/articles/mumbai-24-year-old-woman-stabbed-to-death-in-broad-daylight/17269152|title=Mumbai: 24-year-old woman stabbed to death in broad daylight|date=25 May 2016|work=Mid-day|access-date=31 July 2017}}</ref> == लेखन साहित्य == साठे यांनी मराठी भाषेत ३५ कादंबऱ्या लिहिल्या. त्यामध्ये ''[[फकिरा]]'' (१९५९) समाविष्ट आहे, जिला इ.स. १९६१ मध्ये [[महाराष्ट्र शासन|राज्य सरकारच्या]] उत्कृष्ट कादंबरीचा पुरस्कार मिळाला आहे. साठेंच्या लघु कथांचा संग्रह १५ आहे, ज्यामध्ये मोठ्या संख्येने बऱ्याच भारतीय भाषांमध्ये आणि २७ अ-भारतीय भाषांमध्ये भाषांतरित केल्या गेल्या आहेत. कादंबरी आणि लघुकथा यांच्याव्यतिरिक्त साठे यांनी नाटक, रशियातील भ्रमंती, १२ पटकथा आणि मराठी पोवाडा शैलीतील १० गाणी लिहिली.<ref name="Jamdhade"/> साठेंच्या [[पोवाडा]] आणि [[लावणी]] यांसारख्या लोककथात्मक कथा शैलींच्या वापराने लोकांमध्ये ते लोकप्रिय बनले व त्यांचे कार्य अनेक समुदायांपर्यंत पोहोचण्यास मदत झाली. [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]]ांच्या झुंजार लेखणीला अर्पण केलेल्या ‘फकिरामध्ये, साठेंनी आपल्या समुदायाला पूर्ण भुखमरीपासून वाचवण्यासाठी ग्रामीण रूढिवादी प्रणाली आणि ब्रिटिश शासनाच्या विरुद्ध विद्रोह करणाऱ्या नायक फकिराला चित्रित केले.<ref name="Jamdhade"/><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/mumbai-news/anna-bhau-sathe-birth-anniversary-1128319/|title=साहित्यसम्राट लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे यांची जयंती|date=1 August 2016}}</ref> नायक आणि त्याच्या समुदायाला नंतर ब्रिटिश अधिकारी द्वारे अटक आणि छळ दिला जातो, आणि अखेरीस फकिराला फाशी देऊन ठार मारले जाते.<ref name="Gaikwad">{{जर्नल स्रोत | दुवा= http://www.the-criterion.com/V4/n1/Baliram.pdf | title =Manifestation of Caste and Class in Anna Bhau Sathe’s Fakira and Baburao Bagul’s Jenvha Mi Jaat Chorli Hoti | last =Gaikwad | first =B. N. | date =February 2013 |volume=4 | issue=1 | journal =The Criterion | access-date=2015-04-05 }}</ref> मुंबई मधील शहरी पर्यावरणाने त्यांच्या लिखाणावर लक्षणीय प्रभाव टाकला. त्यांनी तो डायस्टोपियन परिवाराच्या रूपात दाखवला.. त्यांनी त्यांच्या "मुंबईची लावणी" आणि "मुंबईचा गिरणीकामगार" या दोन गाण्यांतून मुंबईला 'दुर्व्यवहारी, शोषणकारी, असमान और अन्यायपूर्ण' असे म्हटले आहे..<ref name="wani">{{स्रोत पुस्तक |title=Fantasy of Modernity |first=Aarti |last=Wani |publisher=Cambridge University Press |year=2016 |pages=27-28 |isbn=978-1-10711-721-1 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=A6kwCwAAQBAJ&pg=PA27}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://marathivishwakosh.org/18482/|title=अण्णा भाऊ साठे (Annabhau Sathe)|last=ओव्हाळ|पहिले नाव=प्रभाकर|दिनांक=३१ जुलै २०१९|संकेतस्थळ=marathivishwakosh.org|ॲक्सेसदिनांक=१ ऑगस्ट २०१९}}</ref> ==साठेंनी लिहिलेली पुस्तके== # अकलेची गोष्ट (लोकनाट्य, १९४५) # अण्णा भाऊ साठे : प्रातिनिधिक कथा (संपादक - डाॅ. एस.एम. भोसले) # अमृत # आघात # आबी (कथासंग्रह) # आवडी (कादंबरी) # इनामदार (नाटक, १९५८) # कापऱ्या चोर (लोकनाट्य) # कृष्णाकाठच्या कथा (कथासंग्रह) # खुळंवाडा (कथासंग्रह) # गजाआड (कथासंग्रह) # गुऱ्हाळ # गुलाम (कादंबरी) # चंदन (कादंबरी) # चिखलातील कमळ (कादंबरी) # चित्रा (कादंबरी, १९४५) # चिरानगरची भुतं (कथासंग्रह), १९७८) # नवती (कथासंग्रह) # निखारा (कथासंग्रह) # जिवंत काडतूस (कथासंग्रह) # तारा # देशभक्त घोटाळे (लोकनाट्य, १९४६) # पाझर (कादंबरी) # पिसाळलेला माणूस (कथासंग्रह) # पुढारी मिळाला (लोकनाट्य, १९५२) # पेंग्याचं लगीन (नाटक) # फकिरा (कादंबरी, १९५९) # फरारी (कथासंग्रह) # मथुरा (कादंबरी) # माकडीचा माळ (कादंबरी, १९६३) # रत्ना (कादंबरी) # रानगंगा (कादंबरी) # रूपा (कादंबरी) # बरबाद्या कंजारी (कथासंग्रह, १९६०) # बेकायदेशीर (लोकनाट्य, १९४७) # माझी मुंबई (लोकनाट्य) # मूक मिरवणूक(लोकनाट्य) # रानबोका # लोकमंत्र्यांचा दौरा (लोकनाट्य, १९५२) # वारणेचा वाघ (कादंबरी, १९६८) # वैजयंता (कादंबरी) # वैर (कादंबरी) # शेटजींचे इलेक्शन (लोकनाट्य, १९४६) * संघर्ष # सुगंधा # सुलतान (नाटक) === प्रवासवर्णन === # कविता आणि माझा रशियाचा प्रवास ===काव्ये=== * अण्णा भाऊ साठे यांचे पोवाडे व लावण्या ==साठेंच्या लेखनावर आधारित चित्रपट== # वैजयंता (१९६१, कादंबरी – वैजयंता) # टिळा लावते मी रक्ताचा (१९६९, कादंबरी – आवडी) # डोंगरची मैना (१९६९, कादंबरी – माकडीचा माळ) # मुरली मल्हारीरायाची (१९६९, कादंबरी – चिखलातील कमळ) # वारणेचा वाघ (१९७०, कादंबरी – वारणेचा वाघ) # अशी ही साताऱ्याची तऱ्हा (१९७४, कादंबरी – अलगूज) # फकिरा (कादंबरी – फकिरा)  == साठेंवरील पुस्तके == * अण्णाभाऊंचा संदेश (विनिमय पब्लिकेशन्स) * अण्णा भाऊ सांगून गेले (विलास रणसुभे) * अण्णा भाऊ साठे (मराठी कवी) – लेखक: बजरंग कोरडे, अनुवाद : विलास गिते, प्रकाशन : साहित्य अकादमी * अण्णा भाऊ साठे (बालवाङ्मय, लेखक - बाबुराव गुरव) * अण्णा भाऊ साठे (हिंदी, प्रा. रतनलाल सोनग्रा) * अण्णा भाऊ साठे (डाॅ. संजीवनी सुनील पाटील) * अण्णा भाऊ साठे : चरित्र आणि कार्य – विजयकुमार जोखे, नालंदा प्रकाशन<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.bookganga.com/eBooks/Books/Details/4698727319491679503|title=अण्णा भाऊ साठे चरित्र आणि कार्य-Anna Bhau Sathe Charitra Ani Karya by Vijaykumar Jokhe - Nag - Nalanda Prakashan - BookGanga.com|website=www.bookganga.com}}</ref> * अण्णा भाऊ साठे विचारधन (विठ्ठल साठे) * अण्णाभाऊ साठे व्यक्ती आणि वाङ्मय ( प्रा.डाॅ. अंबादास सगट) * अण्णा भाऊ साठेलिखित 'फकीरा'ची समीक्षा (डाॅ. [[श्रीपाल सबनीस]]) * क्रांतिकारी अण्णाभाऊ साठे (प्रा. गौतम निकम) * समाज सुधारक लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे (संपादित, संपादक - ॲड. महेंद्र साठे) ==हे सुद्धा पहा== * [[लहुजी राघोजी साळवे]] ==संदर्भ व टीप== {{Notelist}} {{संदर्भयादी}} ==बाह्य दुवे== * [https://mr.vikaspedia.in/education/apala-maharashtra/92e93993e93093e93794d91f94d930-92a94d93093893f92794d926-93594d92f91594d924940/90592394d92393e92d93e90a-93893e920947 अण्णा भाऊ साठे (विकासपीडिया)] * [https://www.bbc.com/marathi/india-45023973 अण्णा भाऊ साठे : 'मी फकिराच्या लुटीच्या पैशातून घुटी पिलेला कलावंत'] * [http://www.bookganga.com/eBooks/Books?AID=5241365494351078754 अण्णा भाऊ साठेंनी लिहिलेली पुस्तके] * [http://prahaar.in/annabhau-sathe/ अण्णा भाऊ साठे – एक जबरदस्त साहित्यिक] {{कॉमन्स वर्ग|Annabhau Sathe|अण्णा भाऊ साठे}} {{मराठी साहित्यिक}} {{मराठी कवी}} {{DEFAULTSORT:साठे, अण्णा भाऊ}} [[वर्ग:अण्णा भाऊ साठे| ]] [[वर्ग:मराठी लेखक]] [[वर्ग:मराठी कवी]] [[वर्ग:शाहीर]] [[वर्ग:संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]] [[वर्ग:इ.स. १९२० मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९६९ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:दलित व्यक्ती]] [[वर्ग:कादंबरीकार]] [[वर्ग:आंबेडकरवादी]] [[वर्ग:मार्क्सवादी]] ijcvct41g89fm47lm0nwmu85nap6r16 2139116 2139115 2022-07-21T02:57:26Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = तुकाराम भाऊराव साठे | चित्र = Annabhau Sathe 2002 stamp of India.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_title = | पूर्ण_नाव = तुकाराम भाऊराव साठे | टोपण_नाव = अण्णा भाऊ साठे | जन्म_दिनांक = [[ऑगस्ट १]], [[इ.स. १९२०]] | जन्म_स्थान = वाटेगाव, तालुका [[वाळवा]], [[सांगली जिल्हा]] | मृत्यू_दिनांक = [[जुलै १८]], [[इ.स. १९६९]] | मृत्यू_स्थान = | शिक्षण = अशिक्षित | कार्यक्षेत्र = लेखक, साहित्यिक | राष्ट्रीयत्व = [[भारतीय लोक|भारतीय]] [[चित्र:Flag of India.svg|18px]] | धर्म =हिंदू | भाषा = मराठी | कार्यकाळ = | साहित्य_प्रकार = शाहिर, कथा, कादंबरीकार | विषय = | चळवळ = [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]] | संघटना = | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = [[फकिरा]] | प्रभाव = [[बाबासाहेब आंबेडकर]], [[श्रीपाद अमृत डांगे]], [[कार्ल मार्क्स]] | प्रभावित = | पुरस्कार = | वडील_नाव = भाऊराव साठे | आई_नाव = वालबाई साठे | पती_नाव = | पत्नी_नाव = कोंडाबाई साठे<br> जयवंता साठे | अपत्ये = मधुकर, शांता आणि शकुंतला | स्वाक्षरी_चित्र = | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''तुकाराम भाऊराव साठे''' (१ ऑगस्ट १९२० — १८ जुलै १९६९) हे '''अण्णा भाऊ साठे'''{{efn|साठेंचे नाव "तुकाराम" उर्फ "अण्णा" होते; तर त्यांच्या वडीलांचे नाव "भाऊ" होते. "अण्णा" व "भाऊ" या दोन नावांना एकत्रित "अण्णाभाऊ" असे लिहिणे चूकीचे आहे.}} म्हणून ओळखले जाणारे एक मराठी [[समाजसुधारक]], [[कवी|लोककवी]] आणि [[लेखक]] होते.<ref name="Jamdhade">{{जर्नल स्रोत |दुवा =http://www.the-criterion.com/V5/n3/Dipak.pdf |title =The Subaltern Writings in India: An Overview of Dalit Literature |last =Jamdhade |first =Dipak Shivaji |volume=5 |issue=3 |date =June 2014 |journal =The Criterion |access-date =2015-04-05 }}</ref> साठे एका [[मांग]] ([[दलित]]) समाजामध्ये जन्मलेले व्यक्ती होते. त्यांचे लेखन सामाजिक आणि राजकीयदृष्ट्या कृतिशीलतेवर आधारलेले होते.<ref name="Prasad2007">{{स्रोत पुस्तक|first=S. K. |last=Paul |chapter=Dalitism: Its Growth and Evaluation|title=Dalit Literature: A Critical Exploration|दुवा=https://books.google.com/books?id=Bg0rOOqvBMkC|year=2007|publisher=Sarup & Sons|isbn=978-81-7625-817-3 |page=36 |editor1-first=Amar Nath |editor1-last=Prasad |editor2-first=M. B. |editor2-last=Gaijan}}</ref> साठे हे मार्क्सवादी-आंबेडकरवादी प्रवृत्तीचे होते, सुरुवातीला त्यांच्यावर साम्यवादाचा प्रभाव होता पण नंतर ते [[आंबेडकरवाद|आंबेडकरवादी]] झाले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.forwardpress.in/2019/04/the-history-of-marathi-ambedkarite-literature/|title=The history of Marathi Ambedkarite Literature|first= जे वी|last=पवार|date=13 April 2019|website=Forward Press}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://books.google.com/books/about/The_Life_and_Work_of_Annabhau_Sathe.html?id=d3qcYgEACAAJ|title=The Life and Work of Annabhau Sathe: A Marxist-Ambedkarite Mosaic|first=Milind|last=Awad|date=1 August 2010|publisher=Gaur Publishers & Distributors|via=Google Books}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://books.google.co.in/books?id=vjsHCwAAQBAJ&pg=PT319&lpg=PT319&dq=annabhau+sathe+ambedkarite&source=bl&ots=PQEx6qfPy1&sig=ACfU3U1Y2e5cmxaImHOClRm1TIPOWpW7ew&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwih2cOguL_jAhUIWysKHbmzAYg4KBDoATACegQICBAB|title=Today's Pasts: A Memoir|first=Bhisham|last=Sahni|date=10 November 2015|publisher=Penguin UK|via=Google Books}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/vishesh-news/feature-article-on-folk-singer-anna-bhau-sathe-on-occasion-of-113-jubilee-162493/|title=आजही अण्णा भाऊ..|date=1 August 2013}}</ref> अण्णा भाऊ साठे यांचे साहित्य हे परिवर्तनाला दिशा व चालना देणारे ठरले आहे. महाराष्ट्राच्या एकूणच जडणघडणीत आणि परिवर्तनात या साहित्याचे योगदान हे महत्त्वपूर्ण ठरलेला आहे. अजरामर अशा या साहित्याने उपेक्षितांच्या अंतरंगाचा वेध घेण्याचा प्रयत्न केला. उपजत बुद्धिवादी म्हणून त्यांच्या साहित्याचा धांडोळा घेता येतो. आजही मोठ्या संख्येने विद्यार्थी व अभ्यासक त्यांच्या या साहित्याचा संशोधनात्मक अभ्यास करताना दिसतात. संयुक्त महाराष्ट्राची चळवळ लोकमानसात रुजविण्याचे महत्त्वपूर्ण काम शाहीर अण्णा भाऊ साठे, शाहीर अमर शेख आणि शाहीर द.न. गव्हाणकर यांनी केले. मुंबई, मराठवाडा, विदर्भ, कोकण, पश्चिम महाराष्ट्र यांच्यासह सीमा प्रदेशातील विविध भागांतील हजारो ठिकाणी शाहिरांनी आपल्या लालबावटा कलापथकाचे कार्यक्रम सादर केले. त्याच्यामुळे लोक प्रेरित झाले. == वैयक्तिक जीवन == अण्णा भाऊ साठेंचा जन्म १ ऑगस्ट १९२० रोजी [[सांगली जिल्हा|सांगली]] जिल्ह्यातील वाळवा तालुक्यातील वाटेगाव या गावी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव भाऊराव साठे व आईचे नाव वालुबाई साठे होते. साठे हे शाळेत शिकलेले नाही, केवळ दीड दिवस ते शाळेत गेले नंतर तेथील सवर्णांद्वारे होणाऱ्या भेदभावामुळे त्यांनी शाळा सोडून दिली. त्यांनी दोन लग्न केलीत, त्यांची पहिली पत्नी कोंडाबाई साठे तर दुसरी जयवंता साठे ह्या होत. त्यांना एकूण तीन अपत्ये होती - मधुकर, शांता आणि शकुंतला. ==राजकारण== साठे पहिल्यांदा [[श्रीपाद अमृत डांगे|कॉ. श्रीपाद अमृत डांगे]] यांच्या कम्युनिस्ट विचारसरणीने प्रभावित झाले.<ref name="Gaikwad"/> १९४४ मध्ये [[दत्ता गवाणकर]] आणि [[अमर शेख]] या शाहिरांच्या सोबत त्यांनी लालबावटा कला पथक स्थापन केले. याद्वारे त्यांनी अनेक सरकारी निर्णयांना आव्हान दिले होते. ते १९४० च्या दशकामध्ये कार्यरत राहिले आणि तेविया अब्राम्स यांच्यानुसार, भारतातील [[साम्यवादा]]च्या आधी स्वातंत्र्याच्या नंतरची "१९५० च्या दशकातील सर्वात रोमांचक नाटकीय घटना" होती.<ref>{{स्रोत पुस्तक |first=Tevia |last=Abrams |chapter=Tamasha |pages=282, 288 |title=Indian Theatre: Traditions of Performance |editor1-first=Farley P. |editor1-last=Richmond |editor2-first=Darius L. |editor2-last=Swann |editor3-first=Phillip B. |editor3-last=Zarrilli |publisher=Motilal Banarsidass |year=1993 |isbn=978-8-12080-981-9 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=OroCOEqkVg4C&pg=PA282}}</ref> भारतीय स्वातंत्र्य्यानंतर उच्चवर्णीयांचे भारतावरील शासन त्यांना मान्य नव्हते म्हणून त्यांनी १६ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[मुंबई]] येथे वीस हजार लोकांचा मोर्चा काढला आणि त्या मोर्च्यातील घोषणा होती, "ये आझादी झूठी है, देश कि जनता भूखी है!" इंडियन पीपल्स थिएटर असोसिएशनमध्येही ते एक महत्त्वपूर्ण व्यक्तिमत्त्व होते, जी [[भारतीय कम्युनिस्ट पक्ष]]ाची एक सांस्कृतिक शाखा होती<ref>{{स्रोत पुस्तक |first=Binayak |last=Bhattacharya |chapter=The Left Encounter: Progressive Voices of Nationalism and Indian Cinema to the 1950s |pages=26, 38 |title=Salaam Bollywood: Representations and Interpretations |editor1-first=Vikrant |editor1-last=Kishore |editor2-first=Amit |editor2-last=Sarwal |editor3-first=Parichay |editor3-last=Patra |publisher=Routledge |year=2016 |isbn=978-1-31723-286-5 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=wQLeCwAAQBAJ&pg=PA38}}</ref> आणि [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]]ीमध्ये, ज्याने भाषिक विभागातून वेगळे मराठीभाषी राज्य (बॉम्बे राज्य) निर्माण करण्याची मागणी केली होती.<ref name="wani"/> साठे नंतर [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]]ांच्या शिकवणुकींना अनुसरत दलित कार्याकडे वळले आणि दलित व कामगारांच्या जीवनातील अनुभवांना प्रकट करण्यासाठी त्यांच्या कथांचा वापर केला. [[इ.स. १९५८]] मध्ये, बॉम्बेमध्ये स्थापन केलेल्या पहिल्या [[दलित साहित्य संमेलन]]ात आपल्या उद्घाटन भाषणात त्यांनी म्हटले की, "पृथ्वी ही शेषनागाच्या मस्तकावर तरलेली नसून दलित व कामगार लोकांच्या तळहातावर तरलेली आहे"<ref name="Gaikwad"/> यातून त्यांनी जागतिक संरचनांमध्ये दलित आणि कामगार वर्गांचे महत्त्व स्पष्ट केले. या काळातील बहुतांश दलित लेखकांच्या विपरित, साठेंचे कार्य [[बौद्ध धर्म]]ाऐवजी [[मार्क्सवाद]]ाच्या प्रभावाखाली होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक |title=Language and Civilization Change in South Asia |editor-first=Clarence |editor-last=Maloney |publisher=BRILL |year=1978 |isbn=978-9-00405-741-8 |first=Eleanor |last=Zelliot |authorlink=Eleanor Zelliot |chapter=Dalit: New Cultural Context for an Old Marathi Word |pages=78, 82 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=M_oUAAAAIAAJ&pg=PA78}}</ref> त्यांनी म्हटले आहे की, "दलित लेखकांना सध्याच्या सांसारिक व [[हिंदू]] अत्याचारांपासून दलितांना मुक्त करणे आणि त्यांचे संरक्षण करण्याची जबाबदारी देण्यात आली आहे. कारण दीर्घकालीन पारंपरिक श्रद्धांना त्वरित नष्ट केले जाऊ शकत नाही.<ref name="Gaikwad"/> == वारसा == [[File:Annabhau_Sathe_2019_stamp_of_India_2.jpg|इवलेसे|अण्णा भाऊ साठे 2019 चा भारताचा शिक्का]] [[File:Anna_bhau_sathe.jpg|इवलेसे|महाराष्ट्रात अण्णाभाऊ साठे पुतळा]] साठे हे [[दलित|दलितांचे]] आणि विशेषतः [[मांग|मांग जातीचे]] प्रतीक बनले आहेत. लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे डेव्हलपमेंट कॉर्पोरेशनची स्थापना १९८५ मध्ये मांग समाजातीललोकांसाठी करण्यात आली. तसेच मानव हक्क अभियान (मानवी हक्क अभियान, एक मांग-आंबेडकरी संस्था) च्या स्थानिक शाखांमध्ये महिला <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=From the Margins to the Mainstream: Institutionalising Minorities in South Asia|last=Waghmore|first=Suryakant|publisher=SAGE Publications|year=2016|isbn=978-9-35150-622-5|editor-last=Gorringe|editor-first=Hugo|page=151|chapter=Challenging Normalised Exclusion: Humour and Hopeful Rationality in Dalit Politics|editor-last2=Jeffery|editor-first2=Roger|editor-last3=Waghmore|editor-first3=Suryakant|chapter-url=https://books.google.com/books?id=N18lDAAAQBAJ&pg=PT151}}</ref> जयंती (मिरवणूक) आयोजित करतात. [[बाबासाहेब आंबेडकर]] आणि [[सावित्रीबाई फुले]] यांचे नाव. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=PPenAwAAQBAJ&pg=PA34|title=Civility against Caste: Dalit Politics and Citizenship in Western India|last=Waghmore|first=Suryakant|publisher=SAGE Publications|year=2013|isbn=978-8-13211-886-2|pages=34, 57, 71–72}}</ref> [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]] आणि [[भारतीय जनता पक्ष]] - [[शिवसेना]] युती सारख्या राजकीय पक्षांनी मंगांकडून निवडणूक समर्थन मिळविण्याचे साधन म्हणून त्यांची प्रतिमा योग्य करण्याचा प्रयत्न केला आहे. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=PPenAwAAQBAJ&pg=PA152|title=Civility against Caste: Dalit Politics and Citizenship in Western India|last=Waghmore|first=Suryakant|publisher=SAGE Publications|year=2013|isbn=978-8-13211-886-2|page=152}}</ref> साठे यांचे स्मरण १ ऑगस्ट २००२ रोजी [[भारतीय टपाल सेवा|इंडिया पोस्टने]] चे विशेष टपाल तिकीट देऊन केले होते. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://postagestamps.gov.in/Stamps2002.aspx|title=Stamps 2002|publisher=Department of Posts, Government of India|access-date=31 July 2017}}</ref> [[पुणे|पुण्यातील]] लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे स्मारक <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://pmc.gov.in/en/lokshahir-annabhau-sathe-smarak|title=Lokshahir Annabhay Sathe Smarak|publisher=Pune Metropolitan Corporation|access-date=31 July 2017}}</ref> आणि [[कुर्ला|कुर्ल्यातील]] [[उड्डाणपूल|उड्डाणपुलासह]] इमारतींनाही त्यांचे नाव देण्यात आले आहे. <ref>{{स्रोत बातमी|last=Devnath|first=Shiva|url=http://www.mid-day.com/articles/mumbai-24-year-old-woman-stabbed-to-death-in-broad-daylight/17269152|title=Mumbai: 24-year-old woman stabbed to death in broad daylight|date=25 May 2016|work=Mid-day|access-date=31 July 2017}}</ref> == लेखन साहित्य == साठे यांनी मराठी भाषेत ३५ कादंबऱ्या लिहिल्या. त्यामध्ये ''[[फकिरा]]'' (१९५९) समाविष्ट आहे, जिला इ.स. १९६१ मध्ये [[महाराष्ट्र शासन|राज्य सरकारच्या]] उत्कृष्ट कादंबरीचा पुरस्कार मिळाला आहे. साठेंच्या लघु कथांचा संग्रह १५ आहे, ज्यामध्ये मोठ्या संख्येने बऱ्याच भारतीय भाषांमध्ये आणि २७ अ-भारतीय भाषांमध्ये भाषांतरित केल्या गेल्या आहेत. कादंबरी आणि लघुकथा यांच्याव्यतिरिक्त साठे यांनी नाटक, रशियातील भ्रमंती, १२ पटकथा आणि मराठी पोवाडा शैलीतील १० गाणी लिहिली.<ref name="Jamdhade"/> साठेंच्या [[पोवाडा]] आणि [[लावणी]] यांसारख्या लोककथात्मक कथा शैलींच्या वापराने लोकांमध्ये ते लोकप्रिय बनले व त्यांचे कार्य अनेक समुदायांपर्यंत पोहोचण्यास मदत झाली. [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]]ांच्या झुंजार लेखणीला अर्पण केलेल्या ‘फकिरामध्ये, साठेंनी आपल्या समुदायाला पूर्ण भुखमरीपासून वाचवण्यासाठी ग्रामीण रूढिवादी प्रणाली आणि ब्रिटिश शासनाच्या विरुद्ध विद्रोह करणाऱ्या नायक फकिराला चित्रित केले.<ref name="Jamdhade"/><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/mumbai-news/anna-bhau-sathe-birth-anniversary-1128319/|title=साहित्यसम्राट लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे यांची जयंती|date=1 August 2016}}</ref> नायक आणि त्याच्या समुदायाला नंतर ब्रिटिश अधिकारी द्वारे अटक आणि छळ दिला जातो, आणि अखेरीस फकिराला फाशी देऊन ठार मारले जाते.<ref name="Gaikwad">{{जर्नल स्रोत | दुवा= http://www.the-criterion.com/V4/n1/Baliram.pdf | title =Manifestation of Caste and Class in Anna Bhau Sathe’s Fakira and Baburao Bagul’s Jenvha Mi Jaat Chorli Hoti | last =Gaikwad | first =B. N. | date =February 2013 |volume=4 | issue=1 | journal =The Criterion | access-date=2015-04-05 }}</ref> मुंबई मधील शहरी पर्यावरणाने त्यांच्या लिखाणावर लक्षणीय प्रभाव टाकला. त्यांनी तो डायस्टोपियन परिवाराच्या रूपात दाखवला.. त्यांनी त्यांच्या "मुंबईची लावणी" आणि "मुंबईचा गिरणीकामगार" या दोन गाण्यांतून मुंबईला 'दुर्व्यवहारी, शोषणकारी, असमान और अन्यायपूर्ण' असे म्हटले आहे..<ref name="wani">{{स्रोत पुस्तक |title=Fantasy of Modernity |first=Aarti |last=Wani |publisher=Cambridge University Press |year=2016 |pages=27-28 |isbn=978-1-10711-721-1 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=A6kwCwAAQBAJ&pg=PA27}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://marathivishwakosh.org/18482/|title=अण्णा भाऊ साठे (Annabhau Sathe)|last=ओव्हाळ|पहिले नाव=प्रभाकर|दिनांक=३१ जुलै २०१९|संकेतस्थळ=marathivishwakosh.org|ॲक्सेसदिनांक=१ ऑगस्ट २०१९}}</ref> ==साठेंनी लिहिलेली पुस्तके== # अकलेची गोष्ट (लोकनाट्य, १९४५) # अण्णा भाऊ साठे : प्रातिनिधिक कथा (संपादक - डाॅ. एस.एम. भोसले) # अमृत # आघात # आबी (कथासंग्रह) # आवडी (कादंबरी) # इनामदार (नाटक, १९५८) # कापऱ्या चोर (लोकनाट्य) # कृष्णाकाठच्या कथा (कथासंग्रह) # खुळंवाडा (कथासंग्रह) # गजाआड (कथासंग्रह) # गुऱ्हाळ # गुलाम (कादंबरी) # चंदन (कादंबरी) # चिखलातील कमळ (कादंबरी) # चित्रा (कादंबरी, १९४५) # चिरानगरची भुतं (कथासंग्रह), १९७८) # नवती (कथासंग्रह) # निखारा (कथासंग्रह) # जिवंत काडतूस (कथासंग्रह) # तारा # देशभक्त घोटाळे (लोकनाट्य, १९४६) # पाझर (कादंबरी) # पिसाळलेला माणूस (कथासंग्रह) # पुढारी मिळाला (लोकनाट्य, १९५२) # पेंग्याचं लगीन (नाटक) # फकिरा (कादंबरी, १९५९) # फरारी (कथासंग्रह) # मथुरा (कादंबरी) # माकडीचा माळ (कादंबरी, १९६३) # रत्ना (कादंबरी) # रानगंगा (कादंबरी) # रूपा (कादंबरी) # बरबाद्या कंजारी (कथासंग्रह, १९६०) # बेकायदेशीर (लोकनाट्य, १९४७) # माझी मुंबई (लोकनाट्य) # मूक मिरवणूक(लोकनाट्य) # रानबोका # लोकमंत्र्यांचा दौरा (लोकनाट्य, १९५२) # वारणेचा वाघ (कादंबरी, १९६८) # वैजयंता (कादंबरी) # वैर (कादंबरी) # शेटजींचे इलेक्शन (लोकनाट्य, १९४६) * संघर्ष # सुगंधा # सुलतान (नाटक) === प्रवासवर्णन === # कविता आणि माझा रशियाचा प्रवास ===काव्ये=== * अण्णा भाऊ साठे यांचे पोवाडे व लावण्या ==साठेंच्या लेखनावर आधारित चित्रपट== # वैजयंता (१९६१, कादंबरी – वैजयंता) # टिळा लावते मी रक्ताचा (१९६९, कादंबरी – आवडी) # डोंगरची मैना (१९६९, कादंबरी – माकडीचा माळ) # मुरली मल्हारीरायाची (१९६९, कादंबरी – चिखलातील कमळ) # वारणेचा वाघ (१९७०, कादंबरी – वारणेचा वाघ) # अशी ही साताऱ्याची तऱ्हा (१९७४, कादंबरी – अलगूज) # फकिरा (कादंबरी – फकिरा)  == साठेंवरील पुस्तके == * अण्णाभाऊंचा संदेश (विनिमय पब्लिकेशन्स) * अण्णा भाऊ सांगून गेले (विलास रणसुभे) * अण्णा भाऊ साठे (मराठी कवी) – लेखक: बजरंग कोरडे, अनुवाद : विलास गिते, प्रकाशन : साहित्य अकादमी * अण्णा भाऊ साठे (बालवाङ्मय, लेखक - बाबुराव गुरव) * अण्णा भाऊ साठे (हिंदी, प्रा. रतनलाल सोनग्रा) * अण्णा भाऊ साठे (डाॅ. संजीवनी सुनील पाटील) * अण्णा भाऊ साठे : चरित्र आणि कार्य – विजयकुमार जोखे, नालंदा प्रकाशन<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.bookganga.com/eBooks/Books/Details/4698727319491679503|title=अण्णा भाऊ साठे चरित्र आणि कार्य-Anna Bhau Sathe Charitra Ani Karya by Vijaykumar Jokhe - Nag - Nalanda Prakashan - BookGanga.com|website=www.bookganga.com}}</ref> * अण्णा भाऊ साठे विचारधन (विठ्ठल साठे) * अण्णाभाऊ साठे व्यक्ती आणि वाङ्मय ( प्रा.डाॅ. अंबादास सगट) * अण्णा भाऊ साठेलिखित 'फकीरा'ची समीक्षा (डाॅ. [[श्रीपाल सबनीस]]) * क्रांतिकारी अण्णाभाऊ साठे (प्रा. गौतम निकम) * समाज सुधारक लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे (संपादित, संपादक - ॲड. महेंद्र साठे) ==हे सुद्धा पहा== * [[लहुजी राघोजी साळवे]] ==संदर्भ व टीप== {{Notelist}} {{संदर्भयादी}} ==बाह्य दुवे== * [https://mr.vikaspedia.in/education/apala-maharashtra/92e93993e93093e93794d91f94d930-92a94d93093893f92794d926-93594d92f91594d924940/90592394d92393e92d93e90a-93893e920947 अण्णा भाऊ साठे (विकासपीडिया)] * [https://www.bbc.com/marathi/india-45023973 अण्णा भाऊ साठे : 'मी फकिराच्या लुटीच्या पैशातून घुटी पिलेला कलावंत'] * [http://www.bookganga.com/eBooks/Books?AID=5241365494351078754 अण्णा भाऊ साठेंनी लिहिलेली पुस्तके] * [http://prahaar.in/annabhau-sathe/ अण्णा भाऊ साठे – एक जबरदस्त साहित्यिक] {{कॉमन्स वर्ग|Annabhau Sathe|अण्णा भाऊ साठे}} {{मराठी साहित्यिक}} {{मराठी कवी}} {{DEFAULTSORT:साठे, अण्णा भाऊ}} [[वर्ग:अण्णा भाऊ साठे| ]] [[वर्ग:मराठी लेखक]] [[वर्ग:मराठी कवी]] [[वर्ग:शाहीर]] [[वर्ग:संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]] [[वर्ग:इ.स. १९२० मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९६९ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:दलित व्यक्ती]] [[वर्ग:कादंबरीकार]] [[वर्ग:आंबेडकरवादी]] [[वर्ग:मार्क्सवादी]] 61niklacnah7naui9hucnsifjri1it4 2139117 2139116 2022-07-21T02:59:31Z अमर राऊत 140696 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = तुकाराम भाऊराव साठे | चित्र = Annabhau Sathe 2002 stamp of India.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_title = | पूर्ण_नाव = तुकाराम भाऊराव साठे | टोपण_नाव = अण्णा भाऊ साठे | जन्म_दिनांक = [[ऑगस्ट १]], [[इ.स. १९२०]] | जन्म_स्थान = वाटेगाव, तालुका [[वाळवा]], [[सांगली जिल्हा]] | मृत्यू_दिनांक = [[जुलै १८]], [[इ.स. १९६९]] | मृत्यू_स्थान = | शिक्षण = अशिक्षित | कार्यक्षेत्र = लेखक, साहित्यिक | राष्ट्रीयत्व = [[भारतीय लोक|भारतीय]] [[चित्र:Flag of India.svg|18px]] | धर्म =हिंदू | भाषा = मराठी | कार्यकाळ = | साहित्य_प्रकार = शाहिर, कथा, कादंबरीकार | विषय = | चळवळ = [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]] | संघटना = | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = [[फकिरा]] | प्रभाव = [[बाबासाहेब आंबेडकर]], [[श्रीपाद अमृत डांगे]], [[कार्ल मार्क्स]] | प्रभावित = | पुरस्कार = | वडील_नाव = भाऊराव साठे | आई_नाव = वालबाई साठे | पती_नाव = | पत्नी_नाव = कोंडाबाई साठे<br> जयवंता साठे | अपत्ये = मधुकर, शांता आणि शकुंतला | स्वाक्षरी_चित्र = | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''तुकाराम भाऊराव साठे''' (१ ऑगस्ट १९२० — १८ जुलै १९६९) हे '''अण्णा भाऊ साठे'''{{efn|साठेंचे नाव "तुकाराम" उर्फ "अण्णा" होते; तर त्यांच्या वडीलांचे नाव "भाऊ" होते. "अण्णा" व "भाऊ" या दोन नावांना एकत्रित "अण्णाभाऊ" असे लिहिणे चूकीचे आहे.}} म्हणून ओळखले जाणारे एक मराठी [[समाजसुधारक]], [[कवी|लोककवी]] आणि [[लेखक]] होते.<ref name="Jamdhade">{{जर्नल स्रोत |दुवा =http://www.the-criterion.com/V5/n3/Dipak.pdf |title =The Subaltern Writings in India: An Overview of Dalit Literature |last =Jamdhade |first =Dipak Shivaji |volume=5 |issue=3 |date =June 2014 |journal =The Criterion |access-date =2015-04-05 }}</ref> साठे एका [[मांग]] ([[दलित]]) समाजामध्ये जन्मलेले व्यक्ती होते. त्यांचे लेखन सामाजिक आणि राजकीयदृष्ट्या कृतिशीलतेवर आधारलेले होते.<ref name="Prasad2007">{{स्रोत पुस्तक|first=S. K. |last=Paul |chapter=Dalitism: Its Growth and Evaluation|title=Dalit Literature: A Critical Exploration|दुवा=https://books.google.com/books?id=Bg0rOOqvBMkC|year=2007|publisher=Sarup & Sons|isbn=978-81-7625-817-3 |page=36 |editor1-first=Amar Nath |editor1-last=Prasad |editor2-first=M. B. |editor2-last=Gaijan}}</ref> साठे हे मार्क्सवादी-आंबेडकरवादी प्रवृत्तीचे होते, सुरुवातीला त्यांच्यावर साम्यवादाचा प्रभाव होता पण नंतर ते [[आंबेडकरवाद|आंबेडकरवादी]] झाले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.forwardpress.in/2019/04/the-history-of-marathi-ambedkarite-literature/|title=The history of Marathi Ambedkarite Literature|first= जे वी|last=पवार|date=13 April 2019|website=Forward Press}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://books.google.com/books/about/The_Life_and_Work_of_Annabhau_Sathe.html?id=d3qcYgEACAAJ|title=The Life and Work of Annabhau Sathe: A Marxist-Ambedkarite Mosaic|first=Milind|last=Awad|date=1 August 2010|publisher=Gaur Publishers & Distributors|via=Google Books}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://books.google.co.in/books?id=vjsHCwAAQBAJ&pg=PT319&lpg=PT319&dq=annabhau+sathe+ambedkarite&source=bl&ots=PQEx6qfPy1&sig=ACfU3U1Y2e5cmxaImHOClRm1TIPOWpW7ew&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwih2cOguL_jAhUIWysKHbmzAYg4KBDoATACegQICBAB|title=Today's Pasts: A Memoir|first=Bhisham|last=Sahni|date=10 November 2015|publisher=Penguin UK|via=Google Books}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/vishesh-news/feature-article-on-folk-singer-anna-bhau-sathe-on-occasion-of-113-jubilee-162493/|title=आजही अण्णा भाऊ..|date=1 August 2013}}</ref> अण्णा भाऊ साठे यांचे साहित्य हे परिवर्तनाला दिशा व चालना देणारे ठरले आहे. महाराष्ट्राच्या एकूणच जडणघडणीत आणि परिवर्तनात या साहित्याचे योगदान हे महत्त्वपूर्ण ठरलेला आहे. अजरामर अशा या साहित्याने उपेक्षितांच्या अंतरंगाचा वेध घेण्याचा प्रयत्न केला. उपजत बुद्धिवादी म्हणून त्यांच्या साहित्याचा धांडोळा घेता येतो. आजही मोठ्या संख्येने विद्यार्थी व अभ्यासक त्यांच्या या साहित्याचा संशोधनात्मक अभ्यास करताना दिसतात. संयुक्त महाराष्ट्राची चळवळ लोकमानसात रुजविण्याचे महत्त्वपूर्ण काम शाहीर अण्णा भाऊ साठे, शाहीर अमर शेख आणि शाहीर द.न. गव्हाणकर यांनी केले. मुंबई, मराठवाडा, विदर्भ, कोकण, पश्चिम महाराष्ट्र यांच्यासह सीमा प्रदेशातील विविध भागांतील हजारो ठिकाणी शाहिरांनी आपल्या लालबावटा कलापथकाचे कार्यक्रम सादर केले. त्याच्यामुळे लोक प्रेरित झाले. == वैयक्तिक जीवन == अण्णा भाऊ साठेंचा जन्म १ ऑगस्ट १९२० रोजी [[सांगली जिल्हा|सांगली]] जिल्ह्यातील वाळवा तालुक्यातील वाटेगाव या गावी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव भाऊराव साठे व आईचे नाव वालुबाई साठे होते. साठे हे शाळेत शिकलेले नाही, केवळ दीड दिवस ते शाळेत गेले नंतर तेथील सवर्णांद्वारे होणाऱ्या भेदभावामुळे त्यांनी शाळा सोडून दिली. त्यांनी दोन लग्न केलीत, त्यांची पहिली पत्नी कोंडाबाई साठे तर दुसरी जयवंता साठे ह्या होत. त्यांना एकूण तीन अपत्ये होती - मधुकर, शांता आणि शकुंतला. ==राजकारण== साठे पहिल्यांदा [[श्रीपाद अमृत डांगे|कॉ. श्रीपाद अमृत डांगे]] यांच्या कम्युनिस्ट विचारसरणीने प्रभावित झाले.<ref name="Gaikwad"/> १९४४ मध्ये [[दत्ता गवाणकर]] आणि [[अमर शेख]] या शाहिरांच्या सोबत त्यांनी लालबावटा कला पथक स्थापन केले. याद्वारे त्यांनी अनेक सरकारी निर्णयांना आव्हान दिले होते. ते १९४० च्या दशकामध्ये कार्यरत राहिले आणि तेविया अब्राम्स यांच्यानुसार, भारतातील [[साम्यवादा]]च्या आधी स्वातंत्र्याच्या नंतरची "१९५० च्या दशकातील सर्वात रोमांचक नाटकीय घटना" होती.<ref>{{स्रोत पुस्तक |first=Tevia |last=Abrams |chapter=Tamasha |pages=282, 288 |title=Indian Theatre: Traditions of Performance |editor1-first=Farley P. |editor1-last=Richmond |editor2-first=Darius L. |editor2-last=Swann |editor3-first=Phillip B. |editor3-last=Zarrilli |publisher=Motilal Banarsidass |year=1993 |isbn=978-8-12080-981-9 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=OroCOEqkVg4C&pg=PA282}}</ref> भारतीय स्वातंत्र्य्यानंतर उच्चवर्णीयांचे भारतावरील शासन त्यांना मान्य नव्हते म्हणून त्यांनी १६ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[मुंबई]] येथे वीस हजार लोकांचा मोर्चा काढला आणि त्या मोर्च्यातील घोषणा होती, "ये आझादी झूठी है, देश कि जनता भूखी है!" इंडियन पीपल्स थिएटर असोसिएशनमध्येही ते एक महत्त्वपूर्ण व्यक्तिमत्त्व होते, जी [[भारतीय कम्युनिस्ट पक्ष]]ाची एक सांस्कृतिक शाखा होती<ref>{{स्रोत पुस्तक |first=Binayak |last=Bhattacharya |chapter=The Left Encounter: Progressive Voices of Nationalism and Indian Cinema to the 1950s |pages=26, 38 |title=Salaam Bollywood: Representations and Interpretations |editor1-first=Vikrant |editor1-last=Kishore |editor2-first=Amit |editor2-last=Sarwal |editor3-first=Parichay |editor3-last=Patra |publisher=Routledge |year=2016 |isbn=978-1-31723-286-5 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=wQLeCwAAQBAJ&pg=PA38}}</ref> आणि [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]]ीमध्ये, ज्याने भाषिक विभागातून वेगळे मराठीभाषी राज्य (बॉम्बे राज्य) निर्माण करण्याची मागणी केली होती.<ref name="wani"/> साठे नंतर [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]]ांच्या शिकवणुकींना अनुसरत दलित कार्याकडे वळले आणि दलित व कामगारांच्या जीवनातील अनुभवांना प्रकट करण्यासाठी त्यांच्या कथांचा वापर केला. [[इ.स. १९५८]] मध्ये, बॉम्बेमध्ये स्थापन केलेल्या पहिल्या [[दलित साहित्य संमेलन]]ात आपल्या उद्घाटन भाषणात त्यांनी म्हटले की, "पृथ्वी ही शेषनागाच्या मस्तकावर तरलेली नसून दलित व कामगार लोकांच्या तळहातावर तरलेली आहे"<ref name="Gaikwad"/> यातून त्यांनी जागतिक संरचनांमध्ये दलित आणि कामगार वर्गांचे महत्त्व स्पष्ट केले. या काळातील बहुतांश दलित लेखकांच्या विपरित, साठेंचे कार्य [[बौद्ध धर्म]]ाऐवजी [[मार्क्सवाद]]ाच्या प्रभावाखाली होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक |title=Language and Civilization Change in South Asia |editor-first=Clarence |editor-last=Maloney |publisher=BRILL |year=1978 |isbn=978-9-00405-741-8 |first=Eleanor |last=Zelliot |authorlink=Eleanor Zelliot |chapter=Dalit: New Cultural Context for an Old Marathi Word |pages=78, 82 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=M_oUAAAAIAAJ&pg=PA78}}</ref> त्यांनी म्हटले आहे की, "दलित लेखकांना सध्याच्या सांसारिक व [[हिंदू]] अत्याचारांपासून दलितांना मुक्त करणे आणि त्यांचे संरक्षण करण्याची जबाबदारी देण्यात आली आहे. कारण दीर्घकालीन पारंपरिक श्रद्धांना त्वरित नष्ट केले जाऊ शकत नाही.<ref name="Gaikwad"/> == लेखन साहित्य == साठे यांनी मराठी भाषेत ३५ कादंबऱ्या लिहिल्या. त्यामध्ये ''[[फकिरा]]'' (१९५९) समाविष्ट आहे, जिला इ.स. १९६१ मध्ये [[महाराष्ट्र शासन|राज्य सरकारच्या]] उत्कृष्ट कादंबरीचा पुरस्कार मिळाला आहे. साठेंच्या लघु कथांचा संग्रह १५ आहे, ज्यामध्ये मोठ्या संख्येने बऱ्याच भारतीय भाषांमध्ये आणि २७ अ-भारतीय भाषांमध्ये भाषांतरित केल्या गेल्या आहेत. कादंबरी आणि लघुकथा यांच्याव्यतिरिक्त साठे यांनी नाटक, रशियातील भ्रमंती, १२ पटकथा आणि मराठी पोवाडा शैलीतील १० गाणी लिहिली.<ref name="Jamdhade"/> साठेंच्या [[पोवाडा]] आणि [[लावणी]] यांसारख्या लोककथात्मक कथा शैलींच्या वापराने लोकांमध्ये ते लोकप्रिय बनले व त्यांचे कार्य अनेक समुदायांपर्यंत पोहोचण्यास मदत झाली. [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]]ांच्या झुंजार लेखणीला अर्पण केलेल्या ‘फकिरामध्ये, साठेंनी आपल्या समुदायाला पूर्ण भुखमरीपासून वाचवण्यासाठी ग्रामीण रूढिवादी प्रणाली आणि ब्रिटिश शासनाच्या विरुद्ध विद्रोह करणाऱ्या नायक फकिराला चित्रित केले.<ref name="Jamdhade"/><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/mumbai-news/anna-bhau-sathe-birth-anniversary-1128319/|title=साहित्यसम्राट लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे यांची जयंती|date=1 August 2016}}</ref> नायक आणि त्याच्या समुदायाला नंतर ब्रिटिश अधिकारी द्वारे अटक आणि छळ दिला जातो, आणि अखेरीस फकिराला फाशी देऊन ठार मारले जाते.<ref name="Gaikwad">{{जर्नल स्रोत | दुवा= http://www.the-criterion.com/V4/n1/Baliram.pdf | title =Manifestation of Caste and Class in Anna Bhau Sathe’s Fakira and Baburao Bagul’s Jenvha Mi Jaat Chorli Hoti | last =Gaikwad | first =B. N. | date =February 2013 |volume=4 | issue=1 | journal =The Criterion | access-date=2015-04-05 }}</ref> मुंबई मधील शहरी पर्यावरणाने त्यांच्या लिखाणावर लक्षणीय प्रभाव टाकला. त्यांनी तो डायस्टोपियन परिवाराच्या रूपात दाखवला.. त्यांनी त्यांच्या "मुंबईची लावणी" आणि "मुंबईचा गिरणीकामगार" या दोन गाण्यांतून मुंबईला 'दुर्व्यवहारी, शोषणकारी, असमान और अन्यायपूर्ण' असे म्हटले आहे..<ref name="wani">{{स्रोत पुस्तक |title=Fantasy of Modernity |first=Aarti |last=Wani |publisher=Cambridge University Press |year=2016 |pages=27-28 |isbn=978-1-10711-721-1 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=A6kwCwAAQBAJ&pg=PA27}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://marathivishwakosh.org/18482/|title=अण्णा भाऊ साठे (Annabhau Sathe)|last=ओव्हाळ|पहिले नाव=प्रभाकर|दिनांक=३१ जुलै २०१९|संकेतस्थळ=marathivishwakosh.org|ॲक्सेसदिनांक=१ ऑगस्ट २०१९}}</ref> ==साठेंनी लिहिलेली पुस्तके== # अकलेची गोष्ट (लोकनाट्य, १९४५) # अण्णा भाऊ साठे : प्रातिनिधिक कथा (संपादक - डाॅ. एस.एम. भोसले) # अमृत # आघात # आबी (कथासंग्रह) # आवडी (कादंबरी) # इनामदार (नाटक, १९५८) # कापऱ्या चोर (लोकनाट्य) # कृष्णाकाठच्या कथा (कथासंग्रह) # खुळंवाडा (कथासंग्रह) # गजाआड (कथासंग्रह) # गुऱ्हाळ # गुलाम (कादंबरी) # चंदन (कादंबरी) # चिखलातील कमळ (कादंबरी) # चित्रा (कादंबरी, १९४५) # चिरानगरची भुतं (कथासंग्रह), १९७८) # नवती (कथासंग्रह) # निखारा (कथासंग्रह) # जिवंत काडतूस (कथासंग्रह) # तारा # देशभक्त घोटाळे (लोकनाट्य, १९४६) # पाझर (कादंबरी) # पिसाळलेला माणूस (कथासंग्रह) # पुढारी मिळाला (लोकनाट्य, १९५२) # पेंग्याचं लगीन (नाटक) # फकिरा (कादंबरी, १९५९) # फरारी (कथासंग्रह) # मथुरा (कादंबरी) # माकडीचा माळ (कादंबरी, १९६३) # रत्ना (कादंबरी) # रानगंगा (कादंबरी) # रूपा (कादंबरी) # बरबाद्या कंजारी (कथासंग्रह, १९६०) # बेकायदेशीर (लोकनाट्य, १९४७) # माझी मुंबई (लोकनाट्य) # मूक मिरवणूक(लोकनाट्य) # रानबोका # लोकमंत्र्यांचा दौरा (लोकनाट्य, १९५२) # वारणेचा वाघ (कादंबरी, १९६८) # वैजयंता (कादंबरी) # वैर (कादंबरी) # शेटजींचे इलेक्शन (लोकनाट्य, १९४६) * संघर्ष # सुगंधा # सुलतान (नाटक) === प्रवासवर्णन === # कविता आणि माझा रशियाचा प्रवास ===काव्ये=== * अण्णा भाऊ साठे यांचे पोवाडे व लावण्या ==साठेंच्या लेखनावर आधारित चित्रपट== # वैजयंता (१९६१, कादंबरी – वैजयंता) # टिळा लावते मी रक्ताचा (१९६९, कादंबरी – आवडी) # डोंगरची मैना (१९६९, कादंबरी – माकडीचा माळ) # मुरली मल्हारीरायाची (१९६९, कादंबरी – चिखलातील कमळ) # वारणेचा वाघ (१९७०, कादंबरी – वारणेचा वाघ) # अशी ही साताऱ्याची तऱ्हा (१९७४, कादंबरी – अलगूज) # फकिरा (कादंबरी – फकिरा)  == साठेंवरील पुस्तके == * अण्णाभाऊंचा संदेश (विनिमय पब्लिकेशन्स) * अण्णा भाऊ सांगून गेले (विलास रणसुभे) * अण्णा भाऊ साठे (मराठी कवी) – लेखक: बजरंग कोरडे, अनुवाद : विलास गिते, प्रकाशन : साहित्य अकादमी * अण्णा भाऊ साठे (बालवाङ्मय, लेखक - बाबुराव गुरव) * अण्णा भाऊ साठे (हिंदी, प्रा. रतनलाल सोनग्रा) * अण्णा भाऊ साठे (डाॅ. संजीवनी सुनील पाटील) * अण्णा भाऊ साठे : चरित्र आणि कार्य – विजयकुमार जोखे, नालंदा प्रकाशन<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.bookganga.com/eBooks/Books/Details/4698727319491679503|title=अण्णा भाऊ साठे चरित्र आणि कार्य-Anna Bhau Sathe Charitra Ani Karya by Vijaykumar Jokhe - Nag - Nalanda Prakashan - BookGanga.com|website=www.bookganga.com}}</ref> * अण्णा भाऊ साठे विचारधन (विठ्ठल साठे) * अण्णाभाऊ साठे व्यक्ती आणि वाङ्मय ( प्रा.डाॅ. अंबादास सगट) * अण्णा भाऊ साठेलिखित 'फकीरा'ची समीक्षा (डाॅ. [[श्रीपाल सबनीस]]) * क्रांतिकारी अण्णाभाऊ साठे (प्रा. गौतम निकम) * समाज सुधारक लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे (संपादित, संपादक - ॲड. महेंद्र साठे) ==हे सुद्धा पहा== * [[लहुजी राघोजी साळवे]] ==संदर्भ व टीप== {{Notelist}} {{संदर्भयादी}} ==बाह्य दुवे== * [https://mr.vikaspedia.in/education/apala-maharashtra/92e93993e93093e93794d91f94d930-92a94d93093893f92794d926-93594d92f91594d924940/90592394d92393e92d93e90a-93893e920947 अण्णा भाऊ साठे (विकासपीडिया)] * [https://www.bbc.com/marathi/india-45023973 अण्णा भाऊ साठे : 'मी फकिराच्या लुटीच्या पैशातून घुटी पिलेला कलावंत'] * [http://www.bookganga.com/eBooks/Books?AID=5241365494351078754 अण्णा भाऊ साठेंनी लिहिलेली पुस्तके] * [http://prahaar.in/annabhau-sathe/ अण्णा भाऊ साठे – एक जबरदस्त साहित्यिक] {{कॉमन्स वर्ग|Annabhau Sathe|अण्णा भाऊ साठे}} {{मराठी साहित्यिक}} {{मराठी कवी}} {{DEFAULTSORT:साठे, अण्णा भाऊ}} [[वर्ग:अण्णा भाऊ साठे| ]] [[वर्ग:मराठी लेखक]] [[वर्ग:मराठी कवी]] [[वर्ग:शाहीर]] [[वर्ग:संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]] [[वर्ग:इ.स. १९२० मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९६९ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:दलित व्यक्ती]] [[वर्ग:कादंबरीकार]] [[वर्ग:आंबेडकरवादी]] [[वर्ग:मार्क्सवादी]] 6h7o6kxekkgb1cwt65rl00mkr4i6w3y 2139118 2139117 2022-07-21T03:04:39Z अमर राऊत 140696 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = तुकाराम भाऊराव साठे | चित्र = Annabhau Sathe 2002 stamp of India.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_title = | पूर्ण_नाव = तुकाराम भाऊराव साठे | टोपण_नाव = अण्णा भाऊ साठे | जन्म_दिनांक = [[ऑगस्ट १]], [[इ.स. १९२०]] | जन्म_स्थान = वाटेगाव, तालुका [[वाळवा]], [[सांगली जिल्हा]] | मृत्यू_दिनांक = [[जुलै १८]], [[इ.स. १९६९]] | मृत्यू_स्थान = | शिक्षण = अशिक्षित | कार्यक्षेत्र = लेखक, साहित्यिक | राष्ट्रीयत्व = [[भारतीय लोक|भारतीय]] [[चित्र:Flag of India.svg|18px]] | धर्म =हिंदू | भाषा = मराठी | कार्यकाळ = | साहित्य_प्रकार = शाहिर, कथा, कादंबरीकार | विषय = | चळवळ = [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]] | संघटना = | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = [[फकिरा]] | प्रभाव = [[बाबासाहेब आंबेडकर]], [[श्रीपाद अमृत डांगे]], [[कार्ल मार्क्स]] | प्रभावित = | पुरस्कार = | वडील_नाव = भाऊराव साठे | आई_नाव = वालबाई साठे | पती_नाव = | पत्नी_नाव = कोंडाबाई साठे<br> जयवंता साठे | अपत्ये = मधुकर, शांता आणि शकुंतला | स्वाक्षरी_चित्र = | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''तुकाराम भाऊराव साठे''' (१ ऑगस्ट १९२० — १८ जुलै १९६९) हे '''अण्णा भाऊ साठे'''{{efn|साठेंचे नाव "तुकाराम" उर्फ "अण्णा" होते; तर त्यांच्या वडीलांचे नाव "भाऊ" होते. "अण्णा" व "भाऊ" या दोन नावांना एकत्रित "अण्णाभाऊ" असे लिहिणे चूकीचे आहे.}} म्हणून ओळखले जाणारे एक मराठी [[समाजसुधारक]], [[कवी|लोककवी]] आणि [[लेखक]] होते.<ref name="Jamdhade">{{जर्नल स्रोत |दुवा =http://www.the-criterion.com/V5/n3/Dipak.pdf |title =The Subaltern Writings in India: An Overview of Dalit Literature |last =Jamdhade |first =Dipak Shivaji |volume=5 |issue=3 |date =June 2014 |journal =The Criterion |access-date =2015-04-05 }}</ref> साठे एका [[मांग]] ([[दलित]]) समाजामध्ये जन्मलेले व्यक्ती होते. त्यांचे लेखन सामाजिक आणि राजकीयदृष्ट्या कृतिशीलतेवर आधारलेले होते.<ref name="Prasad2007">{{स्रोत पुस्तक|first=S. K. |last=Paul |chapter=Dalitism: Its Growth and Evaluation|title=Dalit Literature: A Critical Exploration|दुवा=https://books.google.com/books?id=Bg0rOOqvBMkC|year=2007|publisher=Sarup & Sons|isbn=978-81-7625-817-3 |page=36 |editor1-first=Amar Nath |editor1-last=Prasad |editor2-first=M. B. |editor2-last=Gaijan}}</ref> साठे हे मार्क्सवादी-आंबेडकरवादी प्रवृत्तीचे होते, सुरुवातीला त्यांच्यावर साम्यवादाचा प्रभाव होता पण नंतर ते [[आंबेडकरवाद|आंबेडकरवादी]] झाले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.forwardpress.in/2019/04/the-history-of-marathi-ambedkarite-literature/|title=The history of Marathi Ambedkarite Literature|first= जे वी|last=पवार|date=13 April 2019|website=Forward Press}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://books.google.com/books/about/The_Life_and_Work_of_Annabhau_Sathe.html?id=d3qcYgEACAAJ|title=The Life and Work of Annabhau Sathe: A Marxist-Ambedkarite Mosaic|first=Milind|last=Awad|date=1 August 2010|publisher=Gaur Publishers & Distributors|via=Google Books}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://books.google.co.in/books?id=vjsHCwAAQBAJ&pg=PT319&lpg=PT319&dq=annabhau+sathe+ambedkarite&source=bl&ots=PQEx6qfPy1&sig=ACfU3U1Y2e5cmxaImHOClRm1TIPOWpW7ew&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwih2cOguL_jAhUIWysKHbmzAYg4KBDoATACegQICBAB|title=Today's Pasts: A Memoir|first=Bhisham|last=Sahni|date=10 November 2015|publisher=Penguin UK|via=Google Books}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/vishesh-news/feature-article-on-folk-singer-anna-bhau-sathe-on-occasion-of-113-jubilee-162493/|title=आजही अण्णा भाऊ..|date=1 August 2013}}</ref> अण्णा भाऊ साठे यांचे साहित्य हे परिवर्तनाला दिशा व चालना देणारे ठरले आहे. महाराष्ट्राच्या एकूणच जडणघडणीत आणि परिवर्तनात या साहित्याचे योगदान हे महत्त्वपूर्ण ठरलेला आहे. अजरामर अशा या साहित्याने उपेक्षितांच्या अंतरंगाचा वेध घेण्याचा प्रयत्न केला. उपजत बुद्धिवादी म्हणून त्यांच्या साहित्याचा धांडोळा घेता येतो. आजही मोठ्या संख्येने विद्यार्थी व अभ्यासक त्यांच्या या साहित्याचा संशोधनात्मक अभ्यास करताना दिसतात. संयुक्त महाराष्ट्राची चळवळ लोकमानसात रुजविण्याचे महत्त्वपूर्ण काम शाहीर अण्णा भाऊ साठे, शाहीर अमर शेख आणि शाहीर द.न. गव्हाणकर यांनी केले. मुंबई, मराठवाडा, विदर्भ, कोकण, पश्चिम महाराष्ट्र यांच्यासह सीमा प्रदेशातील विविध भागांतील हजारो ठिकाणी शाहिरांनी आपल्या लालबावटा कलापथकाचे कार्यक्रम सादर केले. त्याच्यामुळे लोक प्रेरित झाले. == वैयक्तिक जीवन == अण्णा भाऊ साठेंचा जन्म १ ऑगस्ट १९२० रोजी [[सांगली जिल्हा|सांगली]] जिल्ह्यातील वाळवा तालुक्यातील वाटेगाव या गावी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव भाऊराव साठे व आईचे नाव वालुबाई साठे होते. साठे हे शाळेत शिकलेले नाही, केवळ दीड दिवस ते शाळेत गेले नंतर तेथील सवर्णांद्वारे होणाऱ्या भेदभावामुळे त्यांनी शाळा सोडून दिली. त्यांनी दोन लग्न केलीत, त्यांची पहिली पत्नी कोंडाबाई साठे तर दुसरी जयवंता साठे ह्या होत. त्यांना एकूण तीन अपत्ये होती - मधुकर, शांता आणि शकुंतला. ==राजकारण== साठे पहिल्यांदा [[श्रीपाद अमृत डांगे|कॉ. श्रीपाद अमृत डांगे]] यांच्या कम्युनिस्ट विचारसरणीने प्रभावित झाले.<ref name="Gaikwad"/> १९४४ मध्ये [[दत्ता गवाणकर]] आणि [[अमर शेख]] या शाहिरांच्या सोबत त्यांनी लालबावटा कला पथक स्थापन केले. याद्वारे त्यांनी अनेक सरकारी निर्णयांना आव्हान दिले होते. ते १९४० च्या दशकामध्ये कार्यरत राहिले आणि तेविया अब्राम्स यांच्यानुसार, भारतातील [[साम्यवादा]]च्या आधी स्वातंत्र्याच्या नंतरची "१९५० च्या दशकातील सर्वात रोमांचक नाटकीय घटना" होती.<ref>{{स्रोत पुस्तक |first=Tevia |last=Abrams |chapter=Tamasha |pages=282, 288 |title=Indian Theatre: Traditions of Performance |editor1-first=Farley P. |editor1-last=Richmond |editor2-first=Darius L. |editor2-last=Swann |editor3-first=Phillip B. |editor3-last=Zarrilli |publisher=Motilal Banarsidass |year=1993 |isbn=978-8-12080-981-9 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=OroCOEqkVg4C&pg=PA282}}</ref> भारतीय स्वातंत्र्य्यानंतर उच्चवर्णीयांचे भारतावरील शासन त्यांना मान्य नव्हते म्हणून त्यांनी १६ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[मुंबई]] येथे वीस हजार लोकांचा मोर्चा काढला आणि त्या मोर्च्यातील घोषणा होती, "ये आझादी झूठी है, देश कि जनता भूखी है!" इंडियन पीपल्स थिएटर असोसिएशनमध्येही ते एक महत्त्वपूर्ण व्यक्तिमत्त्व होते, जी [[भारतीय कम्युनिस्ट पक्ष]]ाची एक सांस्कृतिक शाखा होती<ref>{{स्रोत पुस्तक |first=Binayak |last=Bhattacharya |chapter=The Left Encounter: Progressive Voices of Nationalism and Indian Cinema to the 1950s |pages=26, 38 |title=Salaam Bollywood: Representations and Interpretations |editor1-first=Vikrant |editor1-last=Kishore |editor2-first=Amit |editor2-last=Sarwal |editor3-first=Parichay |editor3-last=Patra |publisher=Routledge |year=2016 |isbn=978-1-31723-286-5 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=wQLeCwAAQBAJ&pg=PA38}}</ref> आणि [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]]ीमध्ये, ज्याने भाषिक विभागातून वेगळे मराठीभाषी राज्य (बॉम्बे राज्य) निर्माण करण्याची मागणी केली होती.<ref name="wani"/> साठे नंतर [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]]ांच्या शिकवणुकींना अनुसरत दलित कार्याकडे वळले आणि दलित व कामगारांच्या जीवनातील अनुभवांना प्रकट करण्यासाठी त्यांच्या कथांचा वापर केला. [[इ.स. १९५८]] मध्ये, बॉम्बेमध्ये स्थापन केलेल्या पहिल्या [[दलित साहित्य संमेलन]]ात आपल्या उद्घाटन भाषणात त्यांनी म्हटले की, "पृथ्वी ही शेषनागाच्या मस्तकावर तरलेली नसून दलित व कामगार लोकांच्या तळहातावर तरलेली आहे"<ref name="Gaikwad"/> यातून त्यांनी जागतिक संरचनांमध्ये दलित आणि कामगार वर्गांचे महत्त्व स्पष्ट केले. या काळातील बहुतांश दलित लेखकांच्या विपरित, साठेंचे कार्य [[बौद्ध धर्म]]ाऐवजी [[मार्क्सवाद]]ाच्या प्रभावाखाली होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक |title=Language and Civilization Change in South Asia |editor-first=Clarence |editor-last=Maloney |publisher=BRILL |year=1978 |isbn=978-9-00405-741-8 |first=Eleanor |last=Zelliot |authorlink=Eleanor Zelliot |chapter=Dalit: New Cultural Context for an Old Marathi Word |pages=78, 82 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=M_oUAAAAIAAJ&pg=PA78}}</ref> त्यांनी म्हटले आहे की, "दलित लेखकांना सध्याच्या सांसारिक व [[हिंदू]] अत्याचारांपासून दलितांना मुक्त करणे आणि त्यांचे संरक्षण करण्याची जबाबदारी देण्यात आली आहे. कारण दीर्घकालीन पारंपरिक श्रद्धांना त्वरित नष्ट केले जाऊ शकत नाही.<ref name="Gaikwad"/> == लेखन साहित्य == साठे यांनी मराठी भाषेत ३५ कादंबऱ्या लिहिल्या. त्यामध्ये ''[[फकिरा]]'' (१९५९) समाविष्ट आहे, जिला इ.स. १९६१ मध्ये [[महाराष्ट्र शासन|राज्य सरकारच्या]] उत्कृष्ट कादंबरीचा पुरस्कार मिळाला आहे. साठेंच्या लघु कथांचा संग्रह १५ आहे, ज्यामध्ये मोठ्या संख्येने बऱ्याच भारतीय भाषांमध्ये आणि २७ अ-भारतीय भाषांमध्ये भाषांतरित केल्या गेल्या आहेत. कादंबरी आणि लघुकथा यांच्याव्यतिरिक्त साठे यांनी नाटक, रशियातील भ्रमंती, १२ पटकथा आणि मराठी पोवाडा शैलीतील १० गाणी लिहिली.<ref name="Jamdhade"/> साठेंच्या [[पोवाडा]] आणि [[लावणी]] यांसारख्या लोककथात्मक कथा शैलींच्या वापराने लोकांमध्ये ते लोकप्रिय बनले व त्यांचे कार्य अनेक समुदायांपर्यंत पोहोचण्यास मदत झाली. [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]]ांच्या झुंजार लेखणीला अर्पण केलेल्या ‘फकिरामध्ये, साठेंनी आपल्या समुदायाला पूर्ण भुखमरीपासून वाचवण्यासाठी ग्रामीण रूढिवादी प्रणाली आणि ब्रिटिश शासनाच्या विरुद्ध विद्रोह करणाऱ्या नायक फकिराला चित्रित केले.<ref name="Jamdhade"/><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/mumbai-news/anna-bhau-sathe-birth-anniversary-1128319/|title=साहित्यसम्राट लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे यांची जयंती|date=1 August 2016}}</ref> नायक आणि त्याच्या समुदायाला नंतर ब्रिटिश अधिकारी द्वारे अटक आणि छळ दिला जातो, आणि अखेरीस फकिराला फाशी देऊन ठार मारले जाते.<ref name="Gaikwad">{{जर्नल स्रोत | दुवा= http://www.the-criterion.com/V4/n1/Baliram.pdf | title =Manifestation of Caste and Class in Anna Bhau Sathe’s Fakira and Baburao Bagul’s Jenvha Mi Jaat Chorli Hoti | last =Gaikwad | first =B. N. | date =February 2013 |volume=4 | issue=1 | journal =The Criterion | access-date=2015-04-05 }}</ref> मुंबई मधील शहरी पर्यावरणाने त्यांच्या लिखाणावर लक्षणीय प्रभाव टाकला. त्यांनी तो डायस्टोपियन परिवाराच्या रूपात दाखवला.. त्यांनी त्यांच्या "मुंबईची लावणी" आणि "मुंबईचा गिरणीकामगार" या दोन गाण्यांतून मुंबईला 'दुर्व्यवहारी, शोषणकारी, असमान और अन्यायपूर्ण' असे म्हटले आहे..<ref name="wani">{{स्रोत पुस्तक |title=Fantasy of Modernity |first=Aarti |last=Wani |publisher=Cambridge University Press |year=2016 |pages=27-28 |isbn=978-1-10711-721-1 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=A6kwCwAAQBAJ&pg=PA27}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://marathivishwakosh.org/18482/|title=अण्णा भाऊ साठे (Annabhau Sathe)|last=ओव्हाळ|पहिले नाव=प्रभाकर|दिनांक=३१ जुलै २०१९|संकेतस्थळ=marathivishwakosh.org|ॲक्सेसदिनांक=१ ऑगस्ट २०१९}}</ref> ==साठेंनी लिहिलेली पुस्तके== # अकलेची गोष्ट (लोकनाट्य, १९४५) # अण्णा भाऊ साठे : प्रातिनिधिक कथा (संपादक - डाॅ. एस.एम. भोसले) # अमृत # आघात # आबी (कथासंग्रह) # आवडी (कादंबरी) # इनामदार (नाटक, १९५८) # कापऱ्या चोर (लोकनाट्य) # कृष्णाकाठच्या कथा (कथासंग्रह) # खुळंवाडा (कथासंग्रह) # गजाआड (कथासंग्रह) # गुऱ्हाळ # गुलाम (कादंबरी) # चंदन (कादंबरी) # चिखलातील कमळ (कादंबरी) # चित्रा (कादंबरी, १९४५) # चिरानगरची भुतं (कथासंग्रह), १९७८) # नवती (कथासंग्रह) # निखारा (कथासंग्रह) # जिवंत काडतूस (कथासंग्रह) # तारा # देशभक्त घोटाळे (लोकनाट्य, १९४६) # पाझर (कादंबरी) # पिसाळलेला माणूस (कथासंग्रह) # पुढारी मिळाला (लोकनाट्य, १९५२) # पेंग्याचं लगीन (नाटक) # फकिरा (कादंबरी, १९५९) # फरारी (कथासंग्रह) # मथुरा (कादंबरी) # माकडीचा माळ (कादंबरी, १९६३) # रत्ना (कादंबरी) # रानगंगा (कादंबरी) # रूपा (कादंबरी) # बरबाद्या कंजारी (कथासंग्रह, १९६०) # बेकायदेशीर (लोकनाट्य, १९४७) # माझी मुंबई (लोकनाट्य) # मूक मिरवणूक(लोकनाट्य) # रानबोका # लोकमंत्र्यांचा दौरा (लोकनाट्य, १९५२) # वारणेचा वाघ (कादंबरी, १९६८) # वैजयंता (कादंबरी) # वैर (कादंबरी) # शेटजींचे इलेक्शन (लोकनाट्य, १९४६) * संघर्ष # सुगंधा # सुलतान (नाटक) === प्रवासवर्णन === # कविता आणि माझा रशियाचा प्रवास ===काव्ये=== * अण्णा भाऊ साठे यांचे पोवाडे व लावण्या ==साठेंच्या लेखनावर आधारित चित्रपट== # वैजयंता (१९६१, कादंबरी – वैजयंता) # टिळा लावते मी रक्ताचा (१९६९, कादंबरी – आवडी) # डोंगरची मैना (१९६९, कादंबरी – माकडीचा माळ) # मुरली मल्हारीरायाची (१९६९, कादंबरी – चिखलातील कमळ) # वारणेचा वाघ (१९७०, कादंबरी – वारणेचा वाघ) # अशी ही साताऱ्याची तऱ्हा (१९७४, कादंबरी – अलगूज) # फकिरा (कादंबरी – फकिरा)  == साठेंवरील पुस्तके == * अण्णाभाऊंचा संदेश (विनिमय पब्लिकेशन्स) * अण्णा भाऊ सांगून गेले (विलास रणसुभे) * अण्णा भाऊ साठे (मराठी कवी) – लेखक: बजरंग कोरडे, अनुवाद : विलास गिते, प्रकाशन : साहित्य अकादमी * अण्णा भाऊ साठे (बालवाङ्मय, लेखक - बाबुराव गुरव) * अण्णा भाऊ साठे (हिंदी, प्रा. रतनलाल सोनग्रा) * अण्णा भाऊ साठे (डाॅ. संजीवनी सुनील पाटील) * अण्णा भाऊ साठे : चरित्र आणि कार्य – विजयकुमार जोखे, नालंदा प्रकाशन<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.bookganga.com/eBooks/Books/Details/4698727319491679503|title=अण्णा भाऊ साठे चरित्र आणि कार्य-Anna Bhau Sathe Charitra Ani Karya by Vijaykumar Jokhe - Nag - Nalanda Prakashan - BookGanga.com|website=www.bookganga.com}}</ref> * अण्णा भाऊ साठे विचारधन (विठ्ठल साठे) * अण्णाभाऊ साठे व्यक्ती आणि वाङ्मय ( प्रा.डाॅ. अंबादास सगट) * अण्णा भाऊ साठेलिखित 'फकीरा'ची समीक्षा (डाॅ. [[श्रीपाल सबनीस]]) * क्रांतिकारी अण्णाभाऊ साठे (प्रा. गौतम निकम) * समाज सुधारक लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे (संपादित, संपादक - ॲड. महेंद्र साठे) == वारसा == [[चित्र:Annabhau_Sathe_2019_stamp_of_India_2.jpg|इवलेसे|अण्णा भाऊ साठे 2019 चा भारताचा शिक्का]] [[चित्र:Anna_bhau_sathe.jpg|इवलेसे|महाराष्ट्रात अण्णाभाऊ साठे पुतळा]] साठे हे [[दलित|दलितांचे]] आणि विशेषतः [[मांग|मांग जातीचे]] प्रतीक बनले आहेत. लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे डेव्हलपमेंट कॉर्पोरेशनची स्थापना १९८५ मध्ये मांग समाजातीललोकांसाठी करण्यात आली. तसेच मानव हक्क अभियान (मानवी हक्क अभियान, एक मांग-आंबेडकरी संस्था) च्या स्थानिक शाखांमध्ये महिला <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=From the Margins to the Mainstream: Institutionalising Minorities in South Asia|last=Waghmore|first=Suryakant|publisher=SAGE Publications|year=2016|isbn=978-9-35150-622-5|editor-last=Gorringe|editor-first=Hugo|page=151|chapter=Challenging Normalised Exclusion: Humour and Hopeful Rationality in Dalit Politics|editor-last2=Jeffery|editor-first2=Roger|editor-last3=Waghmore|editor-first3=Suryakant|chapter-url=https://books.google.com/books?id=N18lDAAAQBAJ&pg=PT151}}</ref> जयंती (मिरवणूक) आयोजित करतात. [[बाबासाहेब आंबेडकर]] आणि [[सावित्रीबाई फुले]] यांचे नाव. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=PPenAwAAQBAJ&pg=PA34|title=Civility against Caste: Dalit Politics and Citizenship in Western India|last=Waghmore|first=Suryakant|publisher=SAGE Publications|year=2013|isbn=978-8-13211-886-2|pages=34, 57, 71–72}}</ref> [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]] आणि [[भारतीय जनता पक्ष]] - [[शिवसेना]] युती सारख्या राजकीय पक्षांनी मंगांकडून निवडणूक समर्थन मिळविण्याचे साधन म्हणून त्यांची प्रतिमा योग्य करण्याचा प्रयत्न केला आहे. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=PPenAwAAQBAJ&pg=PA152|title=Civility against Caste: Dalit Politics and Citizenship in Western India|last=Waghmore|first=Suryakant|publisher=SAGE Publications|year=2013|isbn=978-8-13211-886-2|page=152}}</ref> <ref>{{स्रोत बातमी|last=Devnath|first=Shiva|url=http://www.mid-day.com/articles/mumbai-24-year-old-woman-stabbed-to-death-in-broad-daylight/17269152|title=Mumbai: 24-year-old woman stabbed to death in broad daylight|date=25 May 2016|work=Mid-day|access-date=31 July 2017}}</ref> {{quote box | border = 2px | align = right | bgcolor = Cornsilk | title = | halign = center | quote = <poem> “अण्णा भाऊंच्या गोष्टींत अथवा लिखाणात विनोद नसतो, असं नाही; पण त्यांचा प्रकृतीधर्म आहे गंभीर लेखकाचा. ज्यांन फार भोगलं आहे, सात पडद्यांतून नव्हे, तर समोरासमोर जीवनातल्या क्रूर सत्याचं ज्याला दर्शन घडलं आहे. अशा पोटतिडकीने लिहणाऱ्या साहित्यिकाचा आत्मा त्यांना लाभला आहे. म्हणून साहजिकच त्यांच्या गोष्टी मोठ्या वैशिट्यपूर्ण असतात. म्हणून तत्कालीन सर्व बड्या कथाकारांपेक्षा ते निराळे आहेत. या लेखकाला प्रतिभेचे देणं लाभलं आहे. जीवनात आग ओकणाऱ्या हरतर्हेच्या गोष्टींच्या अनुभव त्यांच्या गाठी आहे. त्यांच्या मनात एकप्रकारचा पीळ आहे. ते अन्यायाविरुद्ध बंड उभारणाऱ्या वृत्तीचा पूजक आहे.” </poem> | salign = right | author = '''[[वि.स. खांडेकर]]''' <br /> साहित्यिक | source = <ref>{{Cite web|url=http://www.krushirang.com/maharashtra/2020/07/18/15889/|title=लोकशाहीर अण्णाभाऊ म्हणजे अन्यायाविरुद्ध बंड पुकारणारे अनुभवसिद्ध लेखक..!|first=Team|last=Krushirang}}</ref> }} * १ ऑगस्ट २००१ रोजी भारतीय पोस्टाने ४₹च्या खास टपाल तिकिटावर साठेंचे चित्र ठेवले होते. साठेंच्या जन्मशताब्दी वर्षाच्या निमित्ताने १ ऑगस्ट २०१९ रोजी हे टपाल तिकीट वितरित करण्यात आले.<ref>{{Cite web|url=https://www.esakal.com/maharashtra/cm-devendra-fadnavis-speech-annabhau-sathe-birth-anniversary-programme-203867|title=अण्णाभाऊ खऱ्या अर्थाने वंचितांचा आवाज होते: मुख्यमंत्री &#124; eSakal|website=www.esakal.com}}</ref> * [[पुणे|पुण्यातील]] लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे स्मारक आणि [[कुर्ला]] मधील एक उड्डाणपूल यासह अनेक इमारतींना त्यांचे नाव देण्यात आले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title=Lokshahir Annabhay Sathe Smarak|publisher=Pune Metropolitan Corporation|accessdate=2017-07-31|दुवा=https://pmc.gov.in/en/lokshahir-annabhau-sathe-smarak}}</ref><ref>{{स्रोत बातमी|last=Devnath|first=Shiva|title=Mumbai: 24-year-old woman stabbed to death in broad daylight|date=25 May 2016|work=Mid-day|accessdate=2017-07-31|दुवा=http://www.mid-day.com/articles/mumbai-24-year-old-woman-stabbed-to-death-in-broad-daylight/17269152}}</ref> ==हे सुद्धा पहा== * [[लहुजी राघोजी साळवे]] ==संदर्भ व टीप== {{Notelist}} {{संदर्भयादी}} ==बाह्य दुवे== * [https://mr.vikaspedia.in/education/apala-maharashtra/92e93993e93093e93794d91f94d930-92a94d93093893f92794d926-93594d92f91594d924940/90592394d92393e92d93e90a-93893e920947 अण्णा भाऊ साठे (विकासपीडिया)] * [https://www.bbc.com/marathi/india-45023973 अण्णा भाऊ साठे : 'मी फकिराच्या लुटीच्या पैशातून घुटी पिलेला कलावंत'] * [http://www.bookganga.com/eBooks/Books?AID=5241365494351078754 अण्णा भाऊ साठेंनी लिहिलेली पुस्तके] * [http://prahaar.in/annabhau-sathe/ अण्णा भाऊ साठे – एक जबरदस्त साहित्यिक] {{कॉमन्स वर्ग|Annabhau Sathe|अण्णा भाऊ साठे}} {{मराठी साहित्यिक}} {{मराठी कवी}} {{DEFAULTSORT:साठे, अण्णा भाऊ}} [[वर्ग:अण्णा भाऊ साठे| ]] [[वर्ग:मराठी लेखक]] [[वर्ग:मराठी कवी]] [[वर्ग:शाहीर]] [[वर्ग:संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]] [[वर्ग:इ.स. १९२० मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९६९ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:दलित व्यक्ती]] [[वर्ग:कादंबरीकार]] [[वर्ग:आंबेडकरवादी]] [[वर्ग:मार्क्सवादी]] hf2wssm6r66j4ld3xqusuonq99z3z7b 2139142 2139118 2022-07-21T05:17:17Z अमर राऊत 140696 नवीन भर घातली wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = तुकाराम भाऊराव साठे | चित्र = Annabhau Sathe 2002 stamp of India.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_title = | पूर्ण_नाव = तुकाराम भाऊराव साठे | टोपण_नाव = अण्णा भाऊ साठे | जन्म_दिनांक = [[ऑगस्ट १]], [[इ.स. १९२०]] | जन्म_स्थान = वाटेगाव, तालुका [[वाळवा]], [[सांगली जिल्हा]] | मृत्यू_दिनांक = [[जुलै १८]], [[इ.स. १९६९]] | मृत्यू_स्थान = | शिक्षण = अशिक्षित | कार्यक्षेत्र = लेखक, साहित्यिक | राष्ट्रीयत्व = [[भारतीय लोक|भारतीय]] [[चित्र:Flag of India.svg|18px]] | धर्म =हिंदू | भाषा = मराठी | कार्यकाळ = | साहित्य_प्रकार = शाहिर, कथा, कादंबरीकार | विषय = | चळवळ = [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]] | संघटना = | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = [[फकिरा]] | प्रभाव = [[बाबासाहेब आंबेडकर]], [[श्रीपाद अमृत डांगे]], [[कार्ल मार्क्स]] | प्रभावित = | पुरस्कार = | वडील_नाव = भाऊराव साठे | आई_नाव = वालबाई साठे | पती_नाव = | पत्नी_नाव = कोंडाबाई साठे<br> जयवंता साठे | अपत्ये = मधुकर, शांता आणि शकुंतला | स्वाक्षरी_चित्र = | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''तुकाराम भाऊराव साठे''' (१ ऑगस्ट १९२० — १८ जुलै १९६९) हे '''अण्णा भाऊ साठे'''{{efn|साठेंचे नाव "तुकाराम" उर्फ "अण्णा" होते; तर त्यांच्या वडीलांचे नाव "भाऊ" होते. "अण्णा" व "भाऊ" या दोन नावांना एकत्रित "अण्णाभाऊ" असे लिहिणे चूकीचे आहे.}} म्हणून ओळखले जाणारे एक मराठी [[समाजसुधारक]], [[कवी|लोककवी]] आणि [[लेखक]] होते.<ref name="Jamdhade">{{जर्नल स्रोत |दुवा =http://www.the-criterion.com/V5/n3/Dipak.pdf |title =The Subaltern Writings in India: An Overview of Dalit Literature |last =Jamdhade |first =Dipak Shivaji |volume=5 |issue=3 |date =June 2014 |journal =The Criterion |access-date =2015-04-05 }}</ref> साठे एका [[मांग]] ([[दलित]]) समाजामध्ये जन्मलेले व्यक्ती होते. त्यांचे लेखन सामाजिक आणि राजकीयदृष्ट्या कृतिशीलतेवर आधारलेले होते.<ref name="Prasad2007">{{स्रोत पुस्तक|first=S. K. |last=Paul |chapter=Dalitism: Its Growth and Evaluation|title=Dalit Literature: A Critical Exploration|दुवा=https://books.google.com/books?id=Bg0rOOqvBMkC|year=2007|publisher=Sarup & Sons|isbn=978-81-7625-817-3 |page=36 |editor1-first=Amar Nath |editor1-last=Prasad |editor2-first=M. B. |editor2-last=Gaijan}}</ref> साठे हे मार्क्सवादी-आंबेडकरवादी प्रवृत्तीचे होते, सुरुवातीला त्यांच्यावर साम्यवादाचा प्रभाव होता पण नंतर ते [[आंबेडकरवाद|आंबेडकरवादी]] झाले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.forwardpress.in/2019/04/the-history-of-marathi-ambedkarite-literature/|title=The history of Marathi Ambedkarite Literature|first= जे वी|last=पवार|date=13 April 2019|website=Forward Press}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://books.google.com/books/about/The_Life_and_Work_of_Annabhau_Sathe.html?id=d3qcYgEACAAJ|title=The Life and Work of Annabhau Sathe: A Marxist-Ambedkarite Mosaic|first=Milind|last=Awad|date=1 August 2010|publisher=Gaur Publishers & Distributors|via=Google Books}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://books.google.co.in/books?id=vjsHCwAAQBAJ&pg=PT319&lpg=PT319&dq=annabhau+sathe+ambedkarite&source=bl&ots=PQEx6qfPy1&sig=ACfU3U1Y2e5cmxaImHOClRm1TIPOWpW7ew&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwih2cOguL_jAhUIWysKHbmzAYg4KBDoATACegQICBAB|title=Today's Pasts: A Memoir|first=Bhisham|last=Sahni|date=10 November 2015|publisher=Penguin UK|via=Google Books}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/vishesh-news/feature-article-on-folk-singer-anna-bhau-sathe-on-occasion-of-113-jubilee-162493/|title=आजही अण्णा भाऊ..|date=1 August 2013}}</ref> त्यांना [[दलित साहित्य|दलित साहित्याचे]] संस्थापक म्हणून श्रेय दिले जाते. तसेच त्यांनी [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ|संयुक्त महाराष्ट्र चळवळी]]<nowiki/>त महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. अण्णा भाऊ साठे यांचे साहित्य हे परिवर्तनाला दिशा व चालना देणारे ठरले आहे. महाराष्ट्राच्या एकूणच जडणघडणीत आणि परिवर्तनात या साहित्याचे योगदान हे महत्त्वपूर्ण ठरलेला आहे. अजरामर अशा या साहित्याने उपेक्षितांच्या अंतरंगाचा वेध घेण्याचा प्रयत्न केला. उपजत बुद्धिवादी म्हणून त्यांच्या साहित्याचा धांडोळा घेता येतो. आजही मोठ्या संख्येने विद्यार्थी व अभ्यासक त्यांच्या या साहित्याचा संशोधनात्मक अभ्यास करताना दिसतात. संयुक्त महाराष्ट्राची चळवळ लोकमानसात रुजविण्याचे महत्त्वपूर्ण काम शाहीर अण्णा भाऊ साठे, शाहीर अमर शेख आणि शाहीर द.न. गव्हाणकर यांनी केले. मुंबई, मराठवाडा, विदर्भ, कोकण, पश्चिम महाराष्ट्र यांच्यासह सीमा प्रदेशातील विविध भागांतील हजारो ठिकाणी शाहिरांनी आपल्या लालबावटा कलापथकाचे कार्यक्रम सादर केले. त्याच्यामुळे लोक प्रेरित झाले. == वैयक्तिक जीवन == अण्णा भाऊ साठेंचा जन्म १ ऑगस्ट १९२० रोजी [[सांगली जिल्हा|सांगली]] जिल्ह्यातील वाळवा तालुक्यातील वाटेगाव या गावी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव भाऊराव साठे व आईचे नाव वालुबाई साठे होते. साठे हे शाळेत शिकलेले नाही, केवळ दीड दिवस ते शाळेत गेले नंतर तेथील सवर्णांद्वारे होणाऱ्या भेदभावामुळे त्यांनी शाळा सोडून दिली. त्यांनी दोन लग्न केलीत, त्यांची पहिली पत्नी कोंडाबाई साठे तर दुसरी जयवंता साठे ह्या होत. त्यांना एकूण तीन अपत्ये होती - मधुकर, शांता आणि शकुंतला. ==राजकारण== साठे पहिल्यांदा [[श्रीपाद अमृत डांगे|कॉ. श्रीपाद अमृत डांगे]] यांच्या कम्युनिस्ट विचारसरणीने प्रभावित झाले.<ref name="Gaikwad"/> १९४४ मध्ये [[दत्ता गवाणकर]] आणि [[अमर शेख]] या शाहिरांच्या सोबत त्यांनी लालबावटा कला पथक स्थापन केले. याद्वारे त्यांनी अनेक सरकारी निर्णयांना आव्हान दिले होते. ते १९४० च्या दशकामध्ये कार्यरत राहिले आणि तेविया अब्राम्स यांच्यानुसार, भारतातील [[साम्यवादा]]च्या आधी स्वातंत्र्याच्या नंतरची "१९५० च्या दशकातील सर्वात रोमांचक नाटकीय घटना" होती.<ref>{{स्रोत पुस्तक |first=Tevia |last=Abrams |chapter=Tamasha |pages=282, 288 |title=Indian Theatre: Traditions of Performance |editor1-first=Farley P. |editor1-last=Richmond |editor2-first=Darius L. |editor2-last=Swann |editor3-first=Phillip B. |editor3-last=Zarrilli |publisher=Motilal Banarsidass |year=1993 |isbn=978-8-12080-981-9 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=OroCOEqkVg4C&pg=PA282}}</ref> भारतीय स्वातंत्र्य्यानंतर उच्चवर्णीयांचे भारतावरील शासन त्यांना मान्य नव्हते म्हणून त्यांनी १६ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[मुंबई]] येथे वीस हजार लोकांचा मोर्चा काढला आणि त्या मोर्च्यातील घोषणा होती, "ये आझादी झूठी है, देश कि जनता भूखी है!" इंडियन पीपल्स थिएटर असोसिएशनमध्येही ते एक महत्त्वपूर्ण व्यक्तिमत्त्व होते, जी [[भारतीय कम्युनिस्ट पक्ष]]ाची एक सांस्कृतिक शाखा होती<ref>{{स्रोत पुस्तक |first=Binayak |last=Bhattacharya |chapter=The Left Encounter: Progressive Voices of Nationalism and Indian Cinema to the 1950s |pages=26, 38 |title=Salaam Bollywood: Representations and Interpretations |editor1-first=Vikrant |editor1-last=Kishore |editor2-first=Amit |editor2-last=Sarwal |editor3-first=Parichay |editor3-last=Patra |publisher=Routledge |year=2016 |isbn=978-1-31723-286-5 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=wQLeCwAAQBAJ&pg=PA38}}</ref> आणि [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]]ीमध्ये, ज्याने भाषिक विभागातून वेगळे मराठीभाषी राज्य (बॉम्बे राज्य) निर्माण करण्याची मागणी केली होती.<ref name="wani"/> साठे नंतर [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]]ांच्या शिकवणुकींना अनुसरत दलित कार्याकडे वळले आणि दलित व कामगारांच्या जीवनातील अनुभवांना प्रकट करण्यासाठी त्यांच्या कथांचा वापर केला. [[इ.स. १९५८]] मध्ये, बॉम्बेमध्ये स्थापन केलेल्या पहिल्या [[दलित साहित्य संमेलन]]ात आपल्या उद्घाटन भाषणात त्यांनी म्हटले की, "पृथ्वी ही शेषनागाच्या मस्तकावर तरलेली नसून दलित व कामगार लोकांच्या तळहातावर तरलेली आहे"<ref name="Gaikwad"/> यातून त्यांनी जागतिक संरचनांमध्ये दलित आणि कामगार वर्गांचे महत्त्व स्पष्ट केले. या काळातील बहुतांश दलित लेखकांच्या विपरित, साठेंचे कार्य [[बौद्ध धर्म]]ाऐवजी [[मार्क्सवाद]]ाच्या प्रभावाखाली होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक |title=Language and Civilization Change in South Asia |editor-first=Clarence |editor-last=Maloney |publisher=BRILL |year=1978 |isbn=978-9-00405-741-8 |first=Eleanor |last=Zelliot |authorlink=Eleanor Zelliot |chapter=Dalit: New Cultural Context for an Old Marathi Word |pages=78, 82 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=M_oUAAAAIAAJ&pg=PA78}}</ref> त्यांनी म्हटले आहे की, "दलित लेखकांना सध्याच्या सांसारिक व [[हिंदू]] अत्याचारांपासून दलितांना मुक्त करणे आणि त्यांचे संरक्षण करण्याची जबाबदारी देण्यात आली आहे. कारण दीर्घकालीन पारंपरिक श्रद्धांना त्वरित नष्ट केले जाऊ शकत नाही.<ref name="Gaikwad"/> == लेखन साहित्य == साठे यांनी मराठी भाषेत ३५ कादंबऱ्या लिहिल्या. त्यामध्ये ''[[फकिरा]]'' (१९५९) समाविष्ट आहे, जिला इ.स. १९६१ मध्ये [[महाराष्ट्र शासन|राज्य सरकारच्या]] उत्कृष्ट कादंबरीचा पुरस्कार मिळाला आहे. साठेंच्या लघु कथांचा संग्रह १५ आहे, ज्यामध्ये मोठ्या संख्येने बऱ्याच भारतीय भाषांमध्ये आणि २७ अ-भारतीय भाषांमध्ये भाषांतरित केल्या गेल्या आहेत. कादंबरी आणि लघुकथा यांच्याव्यतिरिक्त साठे यांनी नाटक, रशियातील भ्रमंती, १२ पटकथा आणि मराठी पोवाडा शैलीतील १० गाणी लिहिली.<ref name="Jamdhade"/> साठेंच्या [[पोवाडा]] आणि [[लावणी]] यांसारख्या लोककथात्मक कथा शैलींच्या वापराने लोकांमध्ये ते लोकप्रिय बनले व त्यांचे कार्य अनेक समुदायांपर्यंत पोहोचण्यास मदत झाली. [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]]ांच्या झुंजार लेखणीला अर्पण केलेल्या ‘फकिरामध्ये, साठेंनी आपल्या समुदायाला पूर्ण भुखमरीपासून वाचवण्यासाठी ग्रामीण रूढिवादी प्रणाली आणि ब्रिटिश शासनाच्या विरुद्ध विद्रोह करणाऱ्या नायक फकिराला चित्रित केले.<ref name="Jamdhade"/><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/mumbai-news/anna-bhau-sathe-birth-anniversary-1128319/|title=साहित्यसम्राट लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे यांची जयंती|date=1 August 2016}}</ref> नायक आणि त्याच्या समुदायाला नंतर ब्रिटिश अधिकारी द्वारे अटक आणि छळ दिला जातो, आणि अखेरीस फकिराला फाशी देऊन ठार मारले जाते.<ref name="Gaikwad">{{जर्नल स्रोत | दुवा= http://www.the-criterion.com/V4/n1/Baliram.pdf | title =Manifestation of Caste and Class in Anna Bhau Sathe’s Fakira and Baburao Bagul’s Jenvha Mi Jaat Chorli Hoti | last =Gaikwad | first =B. N. | date =February 2013 |volume=4 | issue=1 | journal =The Criterion | access-date=2015-04-05 }}</ref> मुंबई मधील शहरी पर्यावरणाने त्यांच्या लिखाणावर लक्षणीय प्रभाव टाकला. त्यांनी तो डायस्टोपियन परिवाराच्या रूपात दाखवला.. त्यांनी त्यांच्या "मुंबईची लावणी" आणि "मुंबईचा गिरणीकामगार" या दोन गाण्यांतून मुंबईला 'दुर्व्यवहारी, शोषणकारी, असमान और अन्यायपूर्ण' असे म्हटले आहे..<ref name="wani">{{स्रोत पुस्तक |title=Fantasy of Modernity |first=Aarti |last=Wani |publisher=Cambridge University Press |year=2016 |pages=27-28 |isbn=978-1-10711-721-1 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=A6kwCwAAQBAJ&pg=PA27}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://marathivishwakosh.org/18482/|title=अण्णा भाऊ साठे (Annabhau Sathe)|last=ओव्हाळ|पहिले नाव=प्रभाकर|दिनांक=३१ जुलै २०१९|संकेतस्थळ=marathivishwakosh.org|ॲक्सेसदिनांक=१ ऑगस्ट २०१९}}</ref> ==साठेंनी लिहिलेली पुस्तके== # अकलेची गोष्ट (लोकनाट्य, १९४५) # अण्णा भाऊ साठे : प्रातिनिधिक कथा (संपादक - डाॅ. एस.एम. भोसले) # अमृत # आघात # आबी (कथासंग्रह) # आवडी (कादंबरी) # इनामदार (नाटक, १९५८) # कापऱ्या चोर (लोकनाट्य) # कृष्णाकाठच्या कथा (कथासंग्रह) # खुळंवाडा (कथासंग्रह) # गजाआड (कथासंग्रह) # गुऱ्हाळ # गुलाम (कादंबरी) # चंदन (कादंबरी) # चिखलातील कमळ (कादंबरी) # चित्रा (कादंबरी, १९४५) # चिरानगरची भुतं (कथासंग्रह), १९७८) # नवती (कथासंग्रह) # निखारा (कथासंग्रह) # जिवंत काडतूस (कथासंग्रह) # तारा # देशभक्त घोटाळे (लोकनाट्य, १९४६) # पाझर (कादंबरी) # पिसाळलेला माणूस (कथासंग्रह) # पुढारी मिळाला (लोकनाट्य, १९५२) # पेंग्याचं लगीन (नाटक) # फकिरा (कादंबरी, १९५९) # फरारी (कथासंग्रह) # मथुरा (कादंबरी) # माकडीचा माळ (कादंबरी, १९६३) # रत्ना (कादंबरी) # रानगंगा (कादंबरी) # रूपा (कादंबरी) # बरबाद्या कंजारी (कथासंग्रह, १९६०) # बेकायदेशीर (लोकनाट्य, १९४७) # माझी मुंबई (लोकनाट्य) # मूक मिरवणूक(लोकनाट्य) # रानबोका # लोकमंत्र्यांचा दौरा (लोकनाट्य, १९५२) # वारणेचा वाघ (कादंबरी, १९६८) # वैजयंता (कादंबरी) # वैर (कादंबरी) # शेटजींचे इलेक्शन (लोकनाट्य, १९४६) * संघर्ष # सुगंधा # सुलतान (नाटक) === प्रवासवर्णन === # कविता आणि माझा रशियाचा प्रवास ===काव्ये=== * अण्णा भाऊ साठे यांचे पोवाडे व लावण्या ==साठेंच्या लेखनावर आधारित चित्रपट== # वैजयंता (१९६१, कादंबरी – वैजयंता) # टिळा लावते मी रक्ताचा (१९६९, कादंबरी – आवडी) # डोंगरची मैना (१९६९, कादंबरी – माकडीचा माळ) # मुरली मल्हारीरायाची (१९६९, कादंबरी – चिखलातील कमळ) # वारणेचा वाघ (१९७०, कादंबरी – वारणेचा वाघ) # अशी ही साताऱ्याची तऱ्हा (१९७४, कादंबरी – अलगूज) # फकिरा (कादंबरी – फकिरा)  == साठेंवरील पुस्तके == * अण्णाभाऊंचा संदेश (विनिमय पब्लिकेशन्स) * अण्णा भाऊ सांगून गेले (विलास रणसुभे) * अण्णा भाऊ साठे (मराठी कवी) – लेखक: बजरंग कोरडे, अनुवाद : विलास गिते, प्रकाशन : साहित्य अकादमी * अण्णा भाऊ साठे (बालवाङ्मय, लेखक - बाबुराव गुरव) * अण्णा भाऊ साठे (हिंदी, प्रा. रतनलाल सोनग्रा) * अण्णा भाऊ साठे (डाॅ. संजीवनी सुनील पाटील) * अण्णा भाऊ साठे : चरित्र आणि कार्य – विजयकुमार जोखे, नालंदा प्रकाशन<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.bookganga.com/eBooks/Books/Details/4698727319491679503|title=अण्णा भाऊ साठे चरित्र आणि कार्य-Anna Bhau Sathe Charitra Ani Karya by Vijaykumar Jokhe - Nag - Nalanda Prakashan - BookGanga.com|website=www.bookganga.com}}</ref> * अण्णा भाऊ साठे विचारधन (विठ्ठल साठे) * अण्णाभाऊ साठे व्यक्ती आणि वाङ्मय ( प्रा.डाॅ. अंबादास सगट) * अण्णा भाऊ साठेलिखित 'फकीरा'ची समीक्षा (डाॅ. [[श्रीपाल सबनीस]]) * क्रांतिकारी अण्णाभाऊ साठे (प्रा. गौतम निकम) * समाज सुधारक लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे (संपादित, संपादक - ॲड. महेंद्र साठे) == वारसा == [[चित्र:Annabhau_Sathe_2019_stamp_of_India_2.jpg|इवलेसे|अण्णा भाऊ साठे 2019 चा भारताचा शिक्का]] [[चित्र:Anna_bhau_sathe.jpg|इवलेसे|महाराष्ट्रात अण्णाभाऊ साठे पुतळा]] साठे हे [[दलित|दलितांचे]] आणि विशेषतः [[मांग|मांग जातीचे]] प्रतीक बनले आहेत. लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे डेव्हलपमेंट कॉर्पोरेशनची स्थापना १९८५ मध्ये मांग समाजातीललोकांसाठी करण्यात आली. तसेच मानव हक्क अभियान (मानवी हक्क अभियान, एक मांग-आंबेडकरी संस्था) च्या स्थानिक शाखांमध्ये महिला <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=From the Margins to the Mainstream: Institutionalising Minorities in South Asia|last=Waghmore|first=Suryakant|publisher=SAGE Publications|year=2016|isbn=978-9-35150-622-5|editor-last=Gorringe|editor-first=Hugo|page=151|chapter=Challenging Normalised Exclusion: Humour and Hopeful Rationality in Dalit Politics|editor-last2=Jeffery|editor-first2=Roger|editor-last3=Waghmore|editor-first3=Suryakant|chapter-url=https://books.google.com/books?id=N18lDAAAQBAJ&pg=PT151}}</ref> जयंती (मिरवणूक) आयोजित करतात. [[बाबासाहेब आंबेडकर]] आणि [[सावित्रीबाई फुले]] यांचे नाव. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=PPenAwAAQBAJ&pg=PA34|title=Civility against Caste: Dalit Politics and Citizenship in Western India|last=Waghmore|first=Suryakant|publisher=SAGE Publications|year=2013|isbn=978-8-13211-886-2|pages=34, 57, 71–72}}</ref> [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]] आणि [[भारतीय जनता पक्ष]] - [[शिवसेना]] युती सारख्या राजकीय पक्षांनी मंगांकडून निवडणूक समर्थन मिळविण्याचे साधन म्हणून त्यांची प्रतिमा योग्य करण्याचा प्रयत्न केला आहे. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=PPenAwAAQBAJ&pg=PA152|title=Civility against Caste: Dalit Politics and Citizenship in Western India|last=Waghmore|first=Suryakant|publisher=SAGE Publications|year=2013|isbn=978-8-13211-886-2|page=152}}</ref> <ref>{{स्रोत बातमी|last=Devnath|first=Shiva|url=http://www.mid-day.com/articles/mumbai-24-year-old-woman-stabbed-to-death-in-broad-daylight/17269152|title=Mumbai: 24-year-old woman stabbed to death in broad daylight|date=25 May 2016|work=Mid-day|access-date=31 July 2017}}</ref> {{quote box | border = 2px | align = right | bgcolor = Cornsilk | title = | halign = center | quote = <poem> “अण्णा भाऊंच्या गोष्टींत अथवा लिखाणात विनोद नसतो, असं नाही; पण त्यांचा प्रकृतीधर्म आहे गंभीर लेखकाचा. ज्यांन फार भोगलं आहे, सात पडद्यांतून नव्हे, तर समोरासमोर जीवनातल्या क्रूर सत्याचं ज्याला दर्शन घडलं आहे. अशा पोटतिडकीने लिहणाऱ्या साहित्यिकाचा आत्मा त्यांना लाभला आहे. म्हणून साहजिकच त्यांच्या गोष्टी मोठ्या वैशिट्यपूर्ण असतात. म्हणून तत्कालीन सर्व बड्या कथाकारांपेक्षा ते निराळे आहेत. या लेखकाला प्रतिभेचे देणं लाभलं आहे. जीवनात आग ओकणाऱ्या हरतर्हेच्या गोष्टींच्या अनुभव त्यांच्या गाठी आहे. त्यांच्या मनात एकप्रकारचा पीळ आहे. ते अन्यायाविरुद्ध बंड उभारणाऱ्या वृत्तीचा पूजक आहे.” </poem> | salign = right | author = '''[[वि.स. खांडेकर]]''' <br /> साहित्यिक | source = <ref>{{Cite web|url=http://www.krushirang.com/maharashtra/2020/07/18/15889/|title=लोकशाहीर अण्णाभाऊ म्हणजे अन्यायाविरुद्ध बंड पुकारणारे अनुभवसिद्ध लेखक..!|first=Team|last=Krushirang}}</ref> }} * १ ऑगस्ट २००१ रोजी भारतीय पोस्टाने ४₹च्या खास टपाल तिकिटावर साठेंचे चित्र ठेवले होते. साठेंच्या जन्मशताब्दी वर्षाच्या निमित्ताने १ ऑगस्ट २०१९ रोजी हे टपाल तिकीट वितरित करण्यात आले.<ref>{{Cite web|url=https://www.esakal.com/maharashtra/cm-devendra-fadnavis-speech-annabhau-sathe-birth-anniversary-programme-203867|title=अण्णाभाऊ खऱ्या अर्थाने वंचितांचा आवाज होते: मुख्यमंत्री &#124; eSakal|website=www.esakal.com}}</ref> * [[पुणे|पुण्यातील]] लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे स्मारक आणि [[कुर्ला]] मधील एक उड्डाणपूल यासह अनेक इमारतींना त्यांचे नाव देण्यात आले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title=Lokshahir Annabhay Sathe Smarak|publisher=Pune Metropolitan Corporation|accessdate=2017-07-31|दुवा=https://pmc.gov.in/en/lokshahir-annabhau-sathe-smarak}}</ref><ref>{{स्रोत बातमी|last=Devnath|first=Shiva|title=Mumbai: 24-year-old woman stabbed to death in broad daylight|date=25 May 2016|work=Mid-day|accessdate=2017-07-31|दुवा=http://www.mid-day.com/articles/mumbai-24-year-old-woman-stabbed-to-death-in-broad-daylight/17269152}}</ref> ==हे सुद्धा पहा== * [[लहुजी राघोजी साळवे]] ==संदर्भ व टीप== {{Notelist}} {{संदर्भयादी}} ==बाह्य दुवे== * [https://mr.vikaspedia.in/education/apala-maharashtra/92e93993e93093e93794d91f94d930-92a94d93093893f92794d926-93594d92f91594d924940/90592394d92393e92d93e90a-93893e920947 अण्णा भाऊ साठे (विकासपीडिया)] * [https://www.bbc.com/marathi/india-45023973 अण्णा भाऊ साठे : 'मी फकिराच्या लुटीच्या पैशातून घुटी पिलेला कलावंत'] * [http://www.bookganga.com/eBooks/Books?AID=5241365494351078754 अण्णा भाऊ साठेंनी लिहिलेली पुस्तके] * [http://prahaar.in/annabhau-sathe/ अण्णा भाऊ साठे – एक जबरदस्त साहित्यिक] {{कॉमन्स वर्ग|Annabhau Sathe|अण्णा भाऊ साठे}} {{मराठी साहित्यिक}} {{मराठी कवी}} {{DEFAULTSORT:साठे, अण्णा भाऊ}} [[वर्ग:अण्णा भाऊ साठे| ]] [[वर्ग:मराठी लेखक]] [[वर्ग:मराठी कवी]] [[वर्ग:शाहीर]] [[वर्ग:संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]] [[वर्ग:इ.स. १९२० मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९६९ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:दलित व्यक्ती]] [[वर्ग:कादंबरीकार]] [[वर्ग:आंबेडकरवादी]] [[वर्ग:मार्क्सवादी]] 800plpnsolgmtlw3vbtxibcjar3k5cj 2139143 2139142 2022-07-21T05:20:30Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = तुकाराम भाऊराव साठे | चित्र = Annabhau Sathe 2002 stamp of India.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_title = | पूर्ण_नाव = तुकाराम भाऊराव साठे | टोपण_नाव = अण्णा भाऊ साठे | जन्म_दिनांक = [[ऑगस्ट १]], [[इ.स. १९२०]] | जन्म_स्थान = वाटेगाव, तालुका [[वाळवा]], [[सांगली जिल्हा]] | मृत्यू_दिनांक = [[जुलै १८]], [[इ.स. १९६९]] | मृत्यू_स्थान = | शिक्षण = अशिक्षित | कार्यक्षेत्र = लेखक, साहित्यिक | राष्ट्रीयत्व = [[भारतीय लोक|भारतीय]] [[चित्र:Flag of India.svg|18px]] | धर्म =हिंदू | भाषा = मराठी | कार्यकाळ = | साहित्य_प्रकार = शाहिर, कथा, कादंबरीकार | विषय = | चळवळ = [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]] | संघटना = | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = [[फकिरा]] | प्रभाव = [[बाबासाहेब आंबेडकर]], [[श्रीपाद अमृत डांगे]], [[कार्ल मार्क्स]] | प्रभावित = | पुरस्कार = | वडील_नाव = भाऊराव साठे | आई_नाव = वालबाई साठे | पती_नाव = | पत्नी_नाव = कोंडाबाई साठे<br> जयवंता साठे | अपत्ये = मधुकर, शांता आणि शकुंतला | स्वाक्षरी_चित्र = | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''तुकाराम भाऊराव साठे''' (१ ऑगस्ट १९२० — १८ जुलै १९६९) हे '''अण्णा भाऊ साठे'''{{efn|साठेंचे नाव "तुकाराम" उर्फ "अण्णा" होते; तर त्यांच्या वडीलांचे नाव "भाऊ" होते. "अण्णा" व "भाऊ" या दोन नावांना एकत्रित "अण्णाभाऊ" असे लिहिणे चूकीचे आहे.}} म्हणून ओळखले जाणारे एक मराठी [[समाजसुधारक]], [[कवी|लोककवी]] आणि [[लेखक]] होते.<ref name="Jamdhade">{{जर्नल स्रोत |दुवा =http://www.the-criterion.com/V5/n3/Dipak.pdf |title =The Subaltern Writings in India: An Overview of Dalit Literature |last =Jamdhade |first =Dipak Shivaji |volume=5 |issue=3 |date =June 2014 |journal =The Criterion |access-date =2015-04-05 }}</ref> साठे एका [[मांग]] ([[दलित]]) समाजामध्ये जन्मलेले व्यक्ती होते. त्यांचे लेखन सामाजिक आणि राजकीयदृष्ट्या कृतिशीलतेवर आधारलेले होते.<ref name="Prasad2007">{{स्रोत पुस्तक|first=S. K. |last=Paul |chapter=Dalitism: Its Growth and Evaluation|title=Dalit Literature: A Critical Exploration|दुवा=https://books.google.com/books?id=Bg0rOOqvBMkC|year=2007|publisher=Sarup & Sons|isbn=978-81-7625-817-3 |page=36 |editor1-first=Amar Nath |editor1-last=Prasad |editor2-first=M. B. |editor2-last=Gaijan}}</ref> साठे हे मार्क्सवादी-आंबेडकरवादी प्रवृत्तीचे होते, सुरुवातीला त्यांच्यावर साम्यवादाचा प्रभाव होता पण नंतर ते [[आंबेडकरवाद|आंबेडकरवादी]] झाले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.forwardpress.in/2019/04/the-history-of-marathi-ambedkarite-literature/|title=The history of Marathi Ambedkarite Literature|first= जे वी|last=पवार|date=13 April 2019|website=Forward Press}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://books.google.com/books/about/The_Life_and_Work_of_Annabhau_Sathe.html?id=d3qcYgEACAAJ|title=The Life and Work of Annabhau Sathe: A Marxist-Ambedkarite Mosaic|first=Milind|last=Awad|date=1 August 2010|publisher=Gaur Publishers & Distributors|via=Google Books}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://books.google.co.in/books?id=vjsHCwAAQBAJ&pg=PT319&lpg=PT319&dq=annabhau+sathe+ambedkarite&source=bl&ots=PQEx6qfPy1&sig=ACfU3U1Y2e5cmxaImHOClRm1TIPOWpW7ew&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwih2cOguL_jAhUIWysKHbmzAYg4KBDoATACegQICBAB|title=Today's Pasts: A Memoir|first=Bhisham|last=Sahni|date=10 November 2015|publisher=Penguin UK|via=Google Books}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/vishesh-news/feature-article-on-folk-singer-anna-bhau-sathe-on-occasion-of-113-jubilee-162493/|title=आजही अण्णा भाऊ..|date=1 August 2013}}</ref> त्यांना [[दलित साहित्य|दलित साहित्याचे]] संस्थापक म्हणून श्रेय दिले जाते. तसेच त्यांनी [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ|संयुक्त महाराष्ट्र चळवळी]]<nowiki/>त महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली होती. अण्णाभाऊ साठे यांचे साहित्य हे परिवर्तनाला दिशा व चालना देणारे ठरले आहे. महाराष्ट्राच्या एकूणच जडणघडणीत आणि परिवर्तनात या साहित्याचे योगदान हे महत्त्वपूर्ण मानले जाते. आजही मोठ्या संख्येने विद्यार्थी व अभ्यासक हे त्यांच्या या साहित्याचा संशोधनात्मक अभ्यास करताना दिसतात. [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]] लोकमानसात रुजविण्याचे काम शाहीर अण्णा भाऊ साठे, शाहीर अमर शेख आणि शाहीर द.न. गव्हाणकर यांनी केले. [[मुंबई]], [[मराठवाडा]], [[विदर्भ]], [[कोकण]], [[पश्चिम महाराष्ट्र]] तसेच सीमाभागातील अनेक ठिकाणी शाहिरांनी आपल्या लालबावटा कलापथकाचे कार्यक्रम सादर केले. == वैयक्तिक जीवन == अण्णा भाऊ साठेंचा जन्म १ ऑगस्ट १९२० रोजी [[सांगली जिल्हा|सांगली]] जिल्ह्यातील वाळवा तालुक्यातील वाटेगाव या गावी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव भाऊराव साठे व आईचे नाव वालुबाई साठे होते. साठे हे शाळेत शिकलेले नाही, केवळ दीड दिवस ते शाळेत गेले नंतर तेथील सवर्णांद्वारे होणाऱ्या भेदभावामुळे त्यांनी शाळा सोडून दिली. त्यांनी दोन लग्न केलीत, त्यांची पहिली पत्नी कोंडाबाई साठे तर दुसरी जयवंता साठे ह्या होत. त्यांना एकूण तीन अपत्ये होती - मधुकर, शांता आणि शकुंतला. ==राजकारण== साठे पहिल्यांदा [[श्रीपाद अमृत डांगे|कॉ. श्रीपाद अमृत डांगे]] यांच्या कम्युनिस्ट विचारसरणीने प्रभावित झाले.<ref name="Gaikwad"/> १९४४ मध्ये [[दत्ता गवाणकर]] आणि [[अमर शेख]] या शाहिरांच्या सोबत त्यांनी लालबावटा कला पथक स्थापन केले. याद्वारे त्यांनी अनेक सरकारी निर्णयांना आव्हान दिले होते. ते १९४० च्या दशकामध्ये कार्यरत राहिले आणि तेविया अब्राम्स यांच्यानुसार, भारतातील [[साम्यवादा]]च्या आधी स्वातंत्र्याच्या नंतरची "१९५० च्या दशकातील सर्वात रोमांचक नाटकीय घटना" होती.<ref>{{स्रोत पुस्तक |first=Tevia |last=Abrams |chapter=Tamasha |pages=282, 288 |title=Indian Theatre: Traditions of Performance |editor1-first=Farley P. |editor1-last=Richmond |editor2-first=Darius L. |editor2-last=Swann |editor3-first=Phillip B. |editor3-last=Zarrilli |publisher=Motilal Banarsidass |year=1993 |isbn=978-8-12080-981-9 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=OroCOEqkVg4C&pg=PA282}}</ref> भारतीय स्वातंत्र्य्यानंतर उच्चवर्णीयांचे भारतावरील शासन त्यांना मान्य नव्हते म्हणून त्यांनी १६ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[मुंबई]] येथे वीस हजार लोकांचा मोर्चा काढला आणि त्या मोर्च्यातील घोषणा होती, "ये आझादी झूठी है, देश कि जनता भूखी है!" इंडियन पीपल्स थिएटर असोसिएशनमध्येही ते एक महत्त्वपूर्ण व्यक्तिमत्त्व होते, जी [[भारतीय कम्युनिस्ट पक्ष]]ाची एक सांस्कृतिक शाखा होती<ref>{{स्रोत पुस्तक |first=Binayak |last=Bhattacharya |chapter=The Left Encounter: Progressive Voices of Nationalism and Indian Cinema to the 1950s |pages=26, 38 |title=Salaam Bollywood: Representations and Interpretations |editor1-first=Vikrant |editor1-last=Kishore |editor2-first=Amit |editor2-last=Sarwal |editor3-first=Parichay |editor3-last=Patra |publisher=Routledge |year=2016 |isbn=978-1-31723-286-5 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=wQLeCwAAQBAJ&pg=PA38}}</ref> आणि [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]]ीमध्ये, ज्याने भाषिक विभागातून वेगळे मराठीभाषी राज्य (बॉम्बे राज्य) निर्माण करण्याची मागणी केली होती.<ref name="wani"/> साठे नंतर [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]]ांच्या शिकवणुकींना अनुसरत दलित कार्याकडे वळले आणि दलित व कामगारांच्या जीवनातील अनुभवांना प्रकट करण्यासाठी त्यांच्या कथांचा वापर केला. [[इ.स. १९५८]] मध्ये, बॉम्बेमध्ये स्थापन केलेल्या पहिल्या [[दलित साहित्य संमेलन]]ात आपल्या उद्घाटन भाषणात त्यांनी म्हटले की, "पृथ्वी ही शेषनागाच्या मस्तकावर तरलेली नसून दलित व कामगार लोकांच्या तळहातावर तरलेली आहे"<ref name="Gaikwad"/> यातून त्यांनी जागतिक संरचनांमध्ये दलित आणि कामगार वर्गांचे महत्त्व स्पष्ट केले. या काळातील बहुतांश दलित लेखकांच्या विपरित, साठेंचे कार्य [[बौद्ध धर्म]]ाऐवजी [[मार्क्सवाद]]ाच्या प्रभावाखाली होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक |title=Language and Civilization Change in South Asia |editor-first=Clarence |editor-last=Maloney |publisher=BRILL |year=1978 |isbn=978-9-00405-741-8 |first=Eleanor |last=Zelliot |authorlink=Eleanor Zelliot |chapter=Dalit: New Cultural Context for an Old Marathi Word |pages=78, 82 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=M_oUAAAAIAAJ&pg=PA78}}</ref> त्यांनी म्हटले आहे की, "दलित लेखकांना सध्याच्या सांसारिक व [[हिंदू]] अत्याचारांपासून दलितांना मुक्त करणे आणि त्यांचे संरक्षण करण्याची जबाबदारी देण्यात आली आहे. कारण दीर्घकालीन पारंपरिक श्रद्धांना त्वरित नष्ट केले जाऊ शकत नाही.<ref name="Gaikwad"/> == लेखन साहित्य == साठे यांनी मराठी भाषेत ३५ कादंबऱ्या लिहिल्या. त्यामध्ये ''[[फकिरा]]'' (१९५९) समाविष्ट आहे, जिला इ.स. १९६१ मध्ये [[महाराष्ट्र शासन|राज्य सरकारच्या]] उत्कृष्ट कादंबरीचा पुरस्कार मिळाला आहे. साठेंच्या लघु कथांचा संग्रह १५ आहे, ज्यामध्ये मोठ्या संख्येने बऱ्याच भारतीय भाषांमध्ये आणि २७ अ-भारतीय भाषांमध्ये भाषांतरित केल्या गेल्या आहेत. कादंबरी आणि लघुकथा यांच्याव्यतिरिक्त साठे यांनी नाटक, रशियातील भ्रमंती, १२ पटकथा आणि मराठी पोवाडा शैलीतील १० गाणी लिहिली.<ref name="Jamdhade"/> साठेंच्या [[पोवाडा]] आणि [[लावणी]] यांसारख्या लोककथात्मक कथा शैलींच्या वापराने लोकांमध्ये ते लोकप्रिय बनले व त्यांचे कार्य अनेक समुदायांपर्यंत पोहोचण्यास मदत झाली. [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]]ांच्या झुंजार लेखणीला अर्पण केलेल्या ‘फकिरामध्ये, साठेंनी आपल्या समुदायाला पूर्ण भुखमरीपासून वाचवण्यासाठी ग्रामीण रूढिवादी प्रणाली आणि ब्रिटिश शासनाच्या विरुद्ध विद्रोह करणाऱ्या नायक फकिराला चित्रित केले.<ref name="Jamdhade"/><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/mumbai-news/anna-bhau-sathe-birth-anniversary-1128319/|title=साहित्यसम्राट लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे यांची जयंती|date=1 August 2016}}</ref> नायक आणि त्याच्या समुदायाला नंतर ब्रिटिश अधिकारी द्वारे अटक आणि छळ दिला जातो, आणि अखेरीस फकिराला फाशी देऊन ठार मारले जाते.<ref name="Gaikwad">{{जर्नल स्रोत | दुवा= http://www.the-criterion.com/V4/n1/Baliram.pdf | title =Manifestation of Caste and Class in Anna Bhau Sathe’s Fakira and Baburao Bagul’s Jenvha Mi Jaat Chorli Hoti | last =Gaikwad | first =B. N. | date =February 2013 |volume=4 | issue=1 | journal =The Criterion | access-date=2015-04-05 }}</ref> मुंबई मधील शहरी पर्यावरणाने त्यांच्या लिखाणावर लक्षणीय प्रभाव टाकला. त्यांनी तो डायस्टोपियन परिवाराच्या रूपात दाखवला.. त्यांनी त्यांच्या "मुंबईची लावणी" आणि "मुंबईचा गिरणीकामगार" या दोन गाण्यांतून मुंबईला 'दुर्व्यवहारी, शोषणकारी, असमान और अन्यायपूर्ण' असे म्हटले आहे..<ref name="wani">{{स्रोत पुस्तक |title=Fantasy of Modernity |first=Aarti |last=Wani |publisher=Cambridge University Press |year=2016 |pages=27-28 |isbn=978-1-10711-721-1 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=A6kwCwAAQBAJ&pg=PA27}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://marathivishwakosh.org/18482/|title=अण्णा भाऊ साठे (Annabhau Sathe)|last=ओव्हाळ|पहिले नाव=प्रभाकर|दिनांक=३१ जुलै २०१९|संकेतस्थळ=marathivishwakosh.org|ॲक्सेसदिनांक=१ ऑगस्ट २०१९}}</ref> ==साठेंनी लिहिलेली पुस्तके== # अकलेची गोष्ट (लोकनाट्य, १९४५) # अण्णा भाऊ साठे : प्रातिनिधिक कथा (संपादक - डाॅ. एस.एम. भोसले) # अमृत # आघात # आबी (कथासंग्रह) # आवडी (कादंबरी) # इनामदार (नाटक, १९५८) # कापऱ्या चोर (लोकनाट्य) # कृष्णाकाठच्या कथा (कथासंग्रह) # खुळंवाडा (कथासंग्रह) # गजाआड (कथासंग्रह) # गुऱ्हाळ # गुलाम (कादंबरी) # चंदन (कादंबरी) # चिखलातील कमळ (कादंबरी) # चित्रा (कादंबरी, १९४५) # चिरानगरची भुतं (कथासंग्रह), १९७८) # नवती (कथासंग्रह) # निखारा (कथासंग्रह) # जिवंत काडतूस (कथासंग्रह) # तारा # देशभक्त घोटाळे (लोकनाट्य, १९४६) # पाझर (कादंबरी) # पिसाळलेला माणूस (कथासंग्रह) # पुढारी मिळाला (लोकनाट्य, १९५२) # पेंग्याचं लगीन (नाटक) # फकिरा (कादंबरी, १९५९) # फरारी (कथासंग्रह) # मथुरा (कादंबरी) # माकडीचा माळ (कादंबरी, १९६३) # रत्ना (कादंबरी) # रानगंगा (कादंबरी) # रूपा (कादंबरी) # बरबाद्या कंजारी (कथासंग्रह, १९६०) # बेकायदेशीर (लोकनाट्य, १९४७) # माझी मुंबई (लोकनाट्य) # मूक मिरवणूक(लोकनाट्य) # रानबोका # लोकमंत्र्यांचा दौरा (लोकनाट्य, १९५२) # वारणेचा वाघ (कादंबरी, १९६८) # वैजयंता (कादंबरी) # वैर (कादंबरी) # शेटजींचे इलेक्शन (लोकनाट्य, १९४६) * संघर्ष # सुगंधा # सुलतान (नाटक) === प्रवासवर्णन === # कविता आणि माझा रशियाचा प्रवास ===काव्ये=== * अण्णा भाऊ साठे यांचे पोवाडे व लावण्या ==साठेंच्या लेखनावर आधारित चित्रपट== # वैजयंता (१९६१, कादंबरी – वैजयंता) # टिळा लावते मी रक्ताचा (१९६९, कादंबरी – आवडी) # डोंगरची मैना (१९६९, कादंबरी – माकडीचा माळ) # मुरली मल्हारीरायाची (१९६९, कादंबरी – चिखलातील कमळ) # वारणेचा वाघ (१९७०, कादंबरी – वारणेचा वाघ) # अशी ही साताऱ्याची तऱ्हा (१९७४, कादंबरी – अलगूज) # फकिरा (कादंबरी – फकिरा)  == साठेंवरील पुस्तके == * अण्णाभाऊंचा संदेश (विनिमय पब्लिकेशन्स) * अण्णा भाऊ सांगून गेले (विलास रणसुभे) * अण्णा भाऊ साठे (मराठी कवी) – लेखक: बजरंग कोरडे, अनुवाद : विलास गिते, प्रकाशन : साहित्य अकादमी * अण्णा भाऊ साठे (बालवाङ्मय, लेखक - बाबुराव गुरव) * अण्णा भाऊ साठे (हिंदी, प्रा. रतनलाल सोनग्रा) * अण्णा भाऊ साठे (डाॅ. संजीवनी सुनील पाटील) * अण्णा भाऊ साठे : चरित्र आणि कार्य – विजयकुमार जोखे, नालंदा प्रकाशन<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.bookganga.com/eBooks/Books/Details/4698727319491679503|title=अण्णा भाऊ साठे चरित्र आणि कार्य-Anna Bhau Sathe Charitra Ani Karya by Vijaykumar Jokhe - Nag - Nalanda Prakashan - BookGanga.com|website=www.bookganga.com}}</ref> * अण्णा भाऊ साठे विचारधन (विठ्ठल साठे) * अण्णाभाऊ साठे व्यक्ती आणि वाङ्मय ( प्रा.डाॅ. अंबादास सगट) * अण्णा भाऊ साठेलिखित 'फकीरा'ची समीक्षा (डाॅ. [[श्रीपाल सबनीस]]) * क्रांतिकारी अण्णाभाऊ साठे (प्रा. गौतम निकम) * समाज सुधारक लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे (संपादित, संपादक - ॲड. महेंद्र साठे) == वारसा == [[चित्र:Annabhau_Sathe_2019_stamp_of_India_2.jpg|इवलेसे|अण्णा भाऊ साठे 2019 चा भारताचा शिक्का]] [[चित्र:Anna_bhau_sathe.jpg|इवलेसे|महाराष्ट्रात अण्णाभाऊ साठे पुतळा]] साठे हे [[दलित|दलितांचे]] आणि विशेषतः [[मांग|मांग जातीचे]] प्रतीक बनले आहेत. लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे डेव्हलपमेंट कॉर्पोरेशनची स्थापना १९८५ मध्ये मांग समाजातीललोकांसाठी करण्यात आली. तसेच मानव हक्क अभियान (मानवी हक्क अभियान, एक मांग-आंबेडकरी संस्था) च्या स्थानिक शाखांमध्ये महिला <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=From the Margins to the Mainstream: Institutionalising Minorities in South Asia|last=Waghmore|first=Suryakant|publisher=SAGE Publications|year=2016|isbn=978-9-35150-622-5|editor-last=Gorringe|editor-first=Hugo|page=151|chapter=Challenging Normalised Exclusion: Humour and Hopeful Rationality in Dalit Politics|editor-last2=Jeffery|editor-first2=Roger|editor-last3=Waghmore|editor-first3=Suryakant|chapter-url=https://books.google.com/books?id=N18lDAAAQBAJ&pg=PT151}}</ref> जयंती (मिरवणूक) आयोजित करतात. [[बाबासाहेब आंबेडकर]] आणि [[सावित्रीबाई फुले]] यांचे नाव. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=PPenAwAAQBAJ&pg=PA34|title=Civility against Caste: Dalit Politics and Citizenship in Western India|last=Waghmore|first=Suryakant|publisher=SAGE Publications|year=2013|isbn=978-8-13211-886-2|pages=34, 57, 71–72}}</ref> [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]] आणि [[भारतीय जनता पक्ष]] - [[शिवसेना]] युती सारख्या राजकीय पक्षांनी मंगांकडून निवडणूक समर्थन मिळविण्याचे साधन म्हणून त्यांची प्रतिमा योग्य करण्याचा प्रयत्न केला आहे. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=PPenAwAAQBAJ&pg=PA152|title=Civility against Caste: Dalit Politics and Citizenship in Western India|last=Waghmore|first=Suryakant|publisher=SAGE Publications|year=2013|isbn=978-8-13211-886-2|page=152}}</ref> <ref>{{स्रोत बातमी|last=Devnath|first=Shiva|url=http://www.mid-day.com/articles/mumbai-24-year-old-woman-stabbed-to-death-in-broad-daylight/17269152|title=Mumbai: 24-year-old woman stabbed to death in broad daylight|date=25 May 2016|work=Mid-day|access-date=31 July 2017}}</ref> {{quote box | border = 2px | align = right | bgcolor = Cornsilk | title = | halign = center | quote = <poem> “अण्णा भाऊंच्या गोष्टींत अथवा लिखाणात विनोद नसतो, असं नाही; पण त्यांचा प्रकृतीधर्म आहे गंभीर लेखकाचा. ज्यांन फार भोगलं आहे, सात पडद्यांतून नव्हे, तर समोरासमोर जीवनातल्या क्रूर सत्याचं ज्याला दर्शन घडलं आहे. अशा पोटतिडकीने लिहणाऱ्या साहित्यिकाचा आत्मा त्यांना लाभला आहे. म्हणून साहजिकच त्यांच्या गोष्टी मोठ्या वैशिट्यपूर्ण असतात. म्हणून तत्कालीन सर्व बड्या कथाकारांपेक्षा ते निराळे आहेत. या लेखकाला प्रतिभेचे देणं लाभलं आहे. जीवनात आग ओकणाऱ्या हरतर्हेच्या गोष्टींच्या अनुभव त्यांच्या गाठी आहे. त्यांच्या मनात एकप्रकारचा पीळ आहे. ते अन्यायाविरुद्ध बंड उभारणाऱ्या वृत्तीचा पूजक आहे.” </poem> | salign = right | author = '''[[वि.स. खांडेकर]]''' <br /> साहित्यिक | source = <ref>{{Cite web|url=http://www.krushirang.com/maharashtra/2020/07/18/15889/|title=लोकशाहीर अण्णाभाऊ म्हणजे अन्यायाविरुद्ध बंड पुकारणारे अनुभवसिद्ध लेखक..!|first=Team|last=Krushirang}}</ref> }} * १ ऑगस्ट २००१ रोजी भारतीय पोस्टाने ४₹च्या खास टपाल तिकिटावर साठेंचे चित्र ठेवले होते. साठेंच्या जन्मशताब्दी वर्षाच्या निमित्ताने १ ऑगस्ट २०१९ रोजी हे टपाल तिकीट वितरित करण्यात आले.<ref>{{Cite web|url=https://www.esakal.com/maharashtra/cm-devendra-fadnavis-speech-annabhau-sathe-birth-anniversary-programme-203867|title=अण्णाभाऊ खऱ्या अर्थाने वंचितांचा आवाज होते: मुख्यमंत्री &#124; eSakal|website=www.esakal.com}}</ref> * [[पुणे|पुण्यातील]] लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे स्मारक आणि [[कुर्ला]] मधील एक उड्डाणपूल यासह अनेक इमारतींना त्यांचे नाव देण्यात आले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title=Lokshahir Annabhay Sathe Smarak|publisher=Pune Metropolitan Corporation|accessdate=2017-07-31|दुवा=https://pmc.gov.in/en/lokshahir-annabhau-sathe-smarak}}</ref><ref>{{स्रोत बातमी|last=Devnath|first=Shiva|title=Mumbai: 24-year-old woman stabbed to death in broad daylight|date=25 May 2016|work=Mid-day|accessdate=2017-07-31|दुवा=http://www.mid-day.com/articles/mumbai-24-year-old-woman-stabbed-to-death-in-broad-daylight/17269152}}</ref> ==हे सुद्धा पहा== * [[लहुजी राघोजी साळवे]] ==संदर्भ व टीप== {{Notelist}} {{संदर्भयादी}} ==बाह्य दुवे== * [https://mr.vikaspedia.in/education/apala-maharashtra/92e93993e93093e93794d91f94d930-92a94d93093893f92794d926-93594d92f91594d924940/90592394d92393e92d93e90a-93893e920947 अण्णा भाऊ साठे (विकासपीडिया)] * [https://www.bbc.com/marathi/india-45023973 अण्णा भाऊ साठे : 'मी फकिराच्या लुटीच्या पैशातून घुटी पिलेला कलावंत'] * [http://www.bookganga.com/eBooks/Books?AID=5241365494351078754 अण्णा भाऊ साठेंनी लिहिलेली पुस्तके] * [http://prahaar.in/annabhau-sathe/ अण्णा भाऊ साठे – एक जबरदस्त साहित्यिक] {{कॉमन्स वर्ग|Annabhau Sathe|अण्णा भाऊ साठे}} {{मराठी साहित्यिक}} {{मराठी कवी}} {{DEFAULTSORT:साठे, अण्णा भाऊ}} [[वर्ग:अण्णा भाऊ साठे| ]] [[वर्ग:मराठी लेखक]] [[वर्ग:मराठी कवी]] [[वर्ग:शाहीर]] [[वर्ग:संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]] [[वर्ग:इ.स. १९२० मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९६९ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:दलित व्यक्ती]] [[वर्ग:कादंबरीकार]] [[वर्ग:आंबेडकरवादी]] [[वर्ग:मार्क्सवादी]] f3p6e362ikw8ngrptand6646n9kc0in 2139144 2139143 2022-07-21T05:22:05Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = तुकाराम भाऊराव साठे | चित्र = Annabhau Sathe 2002 stamp of India.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_title = | पूर्ण_नाव = तुकाराम भाऊराव साठे | टोपण_नाव = अण्णा भाऊ साठे | जन्म_दिनांक = [[ऑगस्ट १]], [[इ.स. १९२०]] | जन्म_स्थान = वाटेगाव, तालुका [[वाळवा]], [[सांगली जिल्हा]] | मृत्यू_दिनांक = [[जुलै १८]], [[इ.स. १९६९]] | मृत्यू_स्थान = | शिक्षण = अशिक्षित | कार्यक्षेत्र = लेखक, साहित्यिक | राष्ट्रीयत्व = [[भारतीय लोक|भारतीय]] [[चित्र:Flag of India.svg|18px]] | धर्म =हिंदू | भाषा = मराठी | कार्यकाळ = | साहित्य_प्रकार = शाहिर, कथा, कादंबरीकार | विषय = | चळवळ = [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]] | संघटना = | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = [[फकिरा]] | प्रभाव = [[बाबासाहेब आंबेडकर]], [[श्रीपाद अमृत डांगे]], [[कार्ल मार्क्स]] | प्रभावित = | पुरस्कार = | वडील_नाव = भाऊराव साठे | आई_नाव = वालबाई साठे | पती_नाव = | पत्नी_नाव = कोंडाबाई साठे<br> जयवंता साठे | अपत्ये = मधुकर, शांता आणि शकुंतला | स्वाक्षरी_चित्र = | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''तुकाराम भाऊराव साठे''' (१ ऑगस्ट १९२० — १८ जुलै १९६९) हे '''अण्णा भाऊ साठे'''{{efn|साठेंचे नाव "तुकाराम" उर्फ "अण्णा" होते; तर त्यांच्या वडीलांचे नाव "भाऊ" होते. "अण्णा" व "भाऊ" या दोन नावांना एकत्रित "अण्णाभाऊ" असे लिहिणे चूकीचे आहे.}} म्हणून ओळखले जाणारे एक मराठी [[समाजसुधारक]], [[कवी|लोककवी]] आणि [[लेखक]] होते.<ref name="Jamdhade">{{जर्नल स्रोत |दुवा =http://www.the-criterion.com/V5/n3/Dipak.pdf |title =The Subaltern Writings in India: An Overview of Dalit Literature |last =Jamdhade |first =Dipak Shivaji |volume=5 |issue=3 |date =June 2014 |journal =The Criterion |access-date =2015-04-05 }}</ref> साठे हे [[मांग]] ([[दलित]]) समाजामध्ये जन्मलेले होते. त्यांचे लेखन सामाजिक आणि राजकीयदृष्ट्या कृतिशीलतेवर आधारलेले होते.<ref name="Prasad2007">{{स्रोत पुस्तक|first=S. K. |last=Paul |chapter=Dalitism: Its Growth and Evaluation|title=Dalit Literature: A Critical Exploration|दुवा=https://books.google.com/books?id=Bg0rOOqvBMkC|year=2007|publisher=Sarup & Sons|isbn=978-81-7625-817-3 |page=36 |editor1-first=Amar Nath |editor1-last=Prasad |editor2-first=M. B. |editor2-last=Gaijan}}</ref> साठे हे मार्क्सवादी-आंबेडकरवादी प्रवृत्तीचे होते, सुरुवातीला त्यांच्यावर साम्यवादाचा प्रभाव होता पण नंतर ते [[आंबेडकरवाद|आंबेडकरवादी]] झाले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.forwardpress.in/2019/04/the-history-of-marathi-ambedkarite-literature/|title=The history of Marathi Ambedkarite Literature|first= जे वी|last=पवार|date=13 April 2019|website=Forward Press}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://books.google.com/books/about/The_Life_and_Work_of_Annabhau_Sathe.html?id=d3qcYgEACAAJ|title=The Life and Work of Annabhau Sathe: A Marxist-Ambedkarite Mosaic|first=Milind|last=Awad|date=1 August 2010|publisher=Gaur Publishers & Distributors|via=Google Books}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://books.google.co.in/books?id=vjsHCwAAQBAJ&pg=PT319&lpg=PT319&dq=annabhau+sathe+ambedkarite&source=bl&ots=PQEx6qfPy1&sig=ACfU3U1Y2e5cmxaImHOClRm1TIPOWpW7ew&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwih2cOguL_jAhUIWysKHbmzAYg4KBDoATACegQICBAB|title=Today's Pasts: A Memoir|first=Bhisham|last=Sahni|date=10 November 2015|publisher=Penguin UK|via=Google Books}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/vishesh-news/feature-article-on-folk-singer-anna-bhau-sathe-on-occasion-of-113-jubilee-162493/|title=आजही अण्णा भाऊ..|date=1 August 2013}}</ref> [[दलित साहित्य|दलित साहित्याचे]] संस्थापक म्हणून त्यांना श्रेय दिले जाते. [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ|संयुक्त महाराष्ट्र चळवळी]]<nowiki/>त देखील त्यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली होती. अण्णाभाऊ साठे यांचे साहित्य हे परिवर्तनाला दिशा व चालना देणारे ठरले आहे. महाराष्ट्राच्या एकूणच जडणघडणीत आणि परिवर्तनात या साहित्याचे योगदान हे महत्त्वपूर्ण मानले जाते. आजही मोठ्या संख्येने विद्यार्थी व अभ्यासक हे त्यांच्या या साहित्याचा संशोधनात्मक अभ्यास करताना दिसतात. [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]] लोकमानसात रुजविण्याचे काम शाहीर अण्णा भाऊ साठे, शाहीर अमर शेख आणि शाहीर द.न. गव्हाणकर यांनी केले. [[मुंबई]], [[मराठवाडा]], [[विदर्भ]], [[कोकण]], [[पश्चिम महाराष्ट्र]] तसेच सीमाभागातील अनेक ठिकाणी शाहिरांनी आपल्या लालबावटा कलापथकाचे कार्यक्रम सादर केले. == वैयक्तिक जीवन == अण्णा भाऊ साठेंचा जन्म १ ऑगस्ट १९२० रोजी [[सांगली जिल्हा|सांगली]] जिल्ह्यातील वाळवा तालुक्यातील वाटेगाव या गावी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव भाऊराव साठे व आईचे नाव वालुबाई साठे होते. साठे हे शाळेत शिकलेले नाही, केवळ दीड दिवस ते शाळेत गेले नंतर तेथील सवर्णांद्वारे होणाऱ्या भेदभावामुळे त्यांनी शाळा सोडून दिली. त्यांनी दोन लग्न केलीत, त्यांची पहिली पत्नी कोंडाबाई साठे तर दुसरी जयवंता साठे ह्या होत. त्यांना एकूण तीन अपत्ये होती - मधुकर, शांता आणि शकुंतला. ==राजकारण== साठे पहिल्यांदा [[श्रीपाद अमृत डांगे|कॉ. श्रीपाद अमृत डांगे]] यांच्या कम्युनिस्ट विचारसरणीने प्रभावित झाले.<ref name="Gaikwad"/> १९४४ मध्ये [[दत्ता गवाणकर]] आणि [[अमर शेख]] या शाहिरांच्या सोबत त्यांनी लालबावटा कला पथक स्थापन केले. याद्वारे त्यांनी अनेक सरकारी निर्णयांना आव्हान दिले होते. ते १९४० च्या दशकामध्ये कार्यरत राहिले आणि तेविया अब्राम्स यांच्यानुसार, भारतातील [[साम्यवादा]]च्या आधी स्वातंत्र्याच्या नंतरची "१९५० च्या दशकातील सर्वात रोमांचक नाटकीय घटना" होती.<ref>{{स्रोत पुस्तक |first=Tevia |last=Abrams |chapter=Tamasha |pages=282, 288 |title=Indian Theatre: Traditions of Performance |editor1-first=Farley P. |editor1-last=Richmond |editor2-first=Darius L. |editor2-last=Swann |editor3-first=Phillip B. |editor3-last=Zarrilli |publisher=Motilal Banarsidass |year=1993 |isbn=978-8-12080-981-9 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=OroCOEqkVg4C&pg=PA282}}</ref> भारतीय स्वातंत्र्य्यानंतर उच्चवर्णीयांचे भारतावरील शासन त्यांना मान्य नव्हते म्हणून त्यांनी १६ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[मुंबई]] येथे वीस हजार लोकांचा मोर्चा काढला आणि त्या मोर्च्यातील घोषणा होती, "ये आझादी झूठी है, देश कि जनता भूखी है!" इंडियन पीपल्स थिएटर असोसिएशनमध्येही ते एक महत्त्वपूर्ण व्यक्तिमत्त्व होते, जी [[भारतीय कम्युनिस्ट पक्ष]]ाची एक सांस्कृतिक शाखा होती<ref>{{स्रोत पुस्तक |first=Binayak |last=Bhattacharya |chapter=The Left Encounter: Progressive Voices of Nationalism and Indian Cinema to the 1950s |pages=26, 38 |title=Salaam Bollywood: Representations and Interpretations |editor1-first=Vikrant |editor1-last=Kishore |editor2-first=Amit |editor2-last=Sarwal |editor3-first=Parichay |editor3-last=Patra |publisher=Routledge |year=2016 |isbn=978-1-31723-286-5 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=wQLeCwAAQBAJ&pg=PA38}}</ref> आणि [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]]ीमध्ये, ज्याने भाषिक विभागातून वेगळे मराठीभाषी राज्य (बॉम्बे राज्य) निर्माण करण्याची मागणी केली होती.<ref name="wani"/> साठे नंतर [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]]ांच्या शिकवणुकींना अनुसरत दलित कार्याकडे वळले आणि दलित व कामगारांच्या जीवनातील अनुभवांना प्रकट करण्यासाठी त्यांच्या कथांचा वापर केला. [[इ.स. १९५८]] मध्ये, बॉम्बेमध्ये स्थापन केलेल्या पहिल्या [[दलित साहित्य संमेलन]]ात आपल्या उद्घाटन भाषणात त्यांनी म्हटले की, "पृथ्वी ही शेषनागाच्या मस्तकावर तरलेली नसून दलित व कामगार लोकांच्या तळहातावर तरलेली आहे"<ref name="Gaikwad"/> यातून त्यांनी जागतिक संरचनांमध्ये दलित आणि कामगार वर्गांचे महत्त्व स्पष्ट केले. या काळातील बहुतांश दलित लेखकांच्या विपरित, साठेंचे कार्य [[बौद्ध धर्म]]ाऐवजी [[मार्क्सवाद]]ाच्या प्रभावाखाली होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक |title=Language and Civilization Change in South Asia |editor-first=Clarence |editor-last=Maloney |publisher=BRILL |year=1978 |isbn=978-9-00405-741-8 |first=Eleanor |last=Zelliot |authorlink=Eleanor Zelliot |chapter=Dalit: New Cultural Context for an Old Marathi Word |pages=78, 82 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=M_oUAAAAIAAJ&pg=PA78}}</ref> त्यांनी म्हटले आहे की, "दलित लेखकांना सध्याच्या सांसारिक व [[हिंदू]] अत्याचारांपासून दलितांना मुक्त करणे आणि त्यांचे संरक्षण करण्याची जबाबदारी देण्यात आली आहे. कारण दीर्घकालीन पारंपरिक श्रद्धांना त्वरित नष्ट केले जाऊ शकत नाही.<ref name="Gaikwad"/> == लेखन साहित्य == साठे यांनी मराठी भाषेत ३५ कादंबऱ्या लिहिल्या. त्यामध्ये ''[[फकिरा]]'' (१९५९) समाविष्ट आहे, जिला इ.स. १९६१ मध्ये [[महाराष्ट्र शासन|राज्य सरकारच्या]] उत्कृष्ट कादंबरीचा पुरस्कार मिळाला आहे. साठेंच्या लघु कथांचा संग्रह १५ आहे, ज्यामध्ये मोठ्या संख्येने बऱ्याच भारतीय भाषांमध्ये आणि २७ अ-भारतीय भाषांमध्ये भाषांतरित केल्या गेल्या आहेत. कादंबरी आणि लघुकथा यांच्याव्यतिरिक्त साठे यांनी नाटक, रशियातील भ्रमंती, १२ पटकथा आणि मराठी पोवाडा शैलीतील १० गाणी लिहिली.<ref name="Jamdhade"/> साठेंच्या [[पोवाडा]] आणि [[लावणी]] यांसारख्या लोककथात्मक कथा शैलींच्या वापराने लोकांमध्ये ते लोकप्रिय बनले व त्यांचे कार्य अनेक समुदायांपर्यंत पोहोचण्यास मदत झाली. [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]]ांच्या झुंजार लेखणीला अर्पण केलेल्या ‘फकिरामध्ये, साठेंनी आपल्या समुदायाला पूर्ण भुखमरीपासून वाचवण्यासाठी ग्रामीण रूढिवादी प्रणाली आणि ब्रिटिश शासनाच्या विरुद्ध विद्रोह करणाऱ्या नायक फकिराला चित्रित केले.<ref name="Jamdhade"/><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/mumbai-news/anna-bhau-sathe-birth-anniversary-1128319/|title=साहित्यसम्राट लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे यांची जयंती|date=1 August 2016}}</ref> नायक आणि त्याच्या समुदायाला नंतर ब्रिटिश अधिकारी द्वारे अटक आणि छळ दिला जातो, आणि अखेरीस फकिराला फाशी देऊन ठार मारले जाते.<ref name="Gaikwad">{{जर्नल स्रोत | दुवा= http://www.the-criterion.com/V4/n1/Baliram.pdf | title =Manifestation of Caste and Class in Anna Bhau Sathe’s Fakira and Baburao Bagul’s Jenvha Mi Jaat Chorli Hoti | last =Gaikwad | first =B. N. | date =February 2013 |volume=4 | issue=1 | journal =The Criterion | access-date=2015-04-05 }}</ref> मुंबई मधील शहरी पर्यावरणाने त्यांच्या लिखाणावर लक्षणीय प्रभाव टाकला. त्यांनी तो डायस्टोपियन परिवाराच्या रूपात दाखवला.. त्यांनी त्यांच्या "मुंबईची लावणी" आणि "मुंबईचा गिरणीकामगार" या दोन गाण्यांतून मुंबईला 'दुर्व्यवहारी, शोषणकारी, असमान और अन्यायपूर्ण' असे म्हटले आहे..<ref name="wani">{{स्रोत पुस्तक |title=Fantasy of Modernity |first=Aarti |last=Wani |publisher=Cambridge University Press |year=2016 |pages=27-28 |isbn=978-1-10711-721-1 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=A6kwCwAAQBAJ&pg=PA27}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://marathivishwakosh.org/18482/|title=अण्णा भाऊ साठे (Annabhau Sathe)|last=ओव्हाळ|पहिले नाव=प्रभाकर|दिनांक=३१ जुलै २०१९|संकेतस्थळ=marathivishwakosh.org|ॲक्सेसदिनांक=१ ऑगस्ट २०१९}}</ref> ==साठेंनी लिहिलेली पुस्तके== # अकलेची गोष्ट (लोकनाट्य, १९४५) # अण्णा भाऊ साठे : प्रातिनिधिक कथा (संपादक - डाॅ. एस.एम. भोसले) # अमृत # आघात # आबी (कथासंग्रह) # आवडी (कादंबरी) # इनामदार (नाटक, १९५८) # कापऱ्या चोर (लोकनाट्य) # कृष्णाकाठच्या कथा (कथासंग्रह) # खुळंवाडा (कथासंग्रह) # गजाआड (कथासंग्रह) # गुऱ्हाळ # गुलाम (कादंबरी) # चंदन (कादंबरी) # चिखलातील कमळ (कादंबरी) # चित्रा (कादंबरी, १९४५) # चिरानगरची भुतं (कथासंग्रह), १९७८) # नवती (कथासंग्रह) # निखारा (कथासंग्रह) # जिवंत काडतूस (कथासंग्रह) # तारा # देशभक्त घोटाळे (लोकनाट्य, १९४६) # पाझर (कादंबरी) # पिसाळलेला माणूस (कथासंग्रह) # पुढारी मिळाला (लोकनाट्य, १९५२) # पेंग्याचं लगीन (नाटक) # फकिरा (कादंबरी, १९५९) # फरारी (कथासंग्रह) # मथुरा (कादंबरी) # माकडीचा माळ (कादंबरी, १९६३) # रत्ना (कादंबरी) # रानगंगा (कादंबरी) # रूपा (कादंबरी) # बरबाद्या कंजारी (कथासंग्रह, १९६०) # बेकायदेशीर (लोकनाट्य, १९४७) # माझी मुंबई (लोकनाट्य) # मूक मिरवणूक(लोकनाट्य) # रानबोका # लोकमंत्र्यांचा दौरा (लोकनाट्य, १९५२) # वारणेचा वाघ (कादंबरी, १९६८) # वैजयंता (कादंबरी) # वैर (कादंबरी) # शेटजींचे इलेक्शन (लोकनाट्य, १९४६) * संघर्ष # सुगंधा # सुलतान (नाटक) === प्रवासवर्णन === # कविता आणि माझा रशियाचा प्रवास ===काव्ये=== * अण्णा भाऊ साठे यांचे पोवाडे व लावण्या ==साठेंच्या लेखनावर आधारित चित्रपट== # वैजयंता (१९६१, कादंबरी – वैजयंता) # टिळा लावते मी रक्ताचा (१९६९, कादंबरी – आवडी) # डोंगरची मैना (१९६९, कादंबरी – माकडीचा माळ) # मुरली मल्हारीरायाची (१९६९, कादंबरी – चिखलातील कमळ) # वारणेचा वाघ (१९७०, कादंबरी – वारणेचा वाघ) # अशी ही साताऱ्याची तऱ्हा (१९७४, कादंबरी – अलगूज) # फकिरा (कादंबरी – फकिरा)  == साठेंवरील पुस्तके == * अण्णाभाऊंचा संदेश (विनिमय पब्लिकेशन्स) * अण्णा भाऊ सांगून गेले (विलास रणसुभे) * अण्णा भाऊ साठे (मराठी कवी) – लेखक: बजरंग कोरडे, अनुवाद : विलास गिते, प्रकाशन : साहित्य अकादमी * अण्णा भाऊ साठे (बालवाङ्मय, लेखक - बाबुराव गुरव) * अण्णा भाऊ साठे (हिंदी, प्रा. रतनलाल सोनग्रा) * अण्णा भाऊ साठे (डाॅ. संजीवनी सुनील पाटील) * अण्णा भाऊ साठे : चरित्र आणि कार्य – विजयकुमार जोखे, नालंदा प्रकाशन<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.bookganga.com/eBooks/Books/Details/4698727319491679503|title=अण्णा भाऊ साठे चरित्र आणि कार्य-Anna Bhau Sathe Charitra Ani Karya by Vijaykumar Jokhe - Nag - Nalanda Prakashan - BookGanga.com|website=www.bookganga.com}}</ref> * अण्णा भाऊ साठे विचारधन (विठ्ठल साठे) * अण्णाभाऊ साठे व्यक्ती आणि वाङ्मय ( प्रा.डाॅ. अंबादास सगट) * अण्णा भाऊ साठेलिखित 'फकीरा'ची समीक्षा (डाॅ. [[श्रीपाल सबनीस]]) * क्रांतिकारी अण्णाभाऊ साठे (प्रा. गौतम निकम) * समाज सुधारक लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे (संपादित, संपादक - ॲड. महेंद्र साठे) == वारसा == [[चित्र:Annabhau_Sathe_2019_stamp_of_India_2.jpg|इवलेसे|अण्णा भाऊ साठे 2019 चा भारताचा शिक्का]] [[चित्र:Anna_bhau_sathe.jpg|इवलेसे|महाराष्ट्रात अण्णाभाऊ साठे पुतळा]] साठे हे [[दलित|दलितांचे]] आणि विशेषतः [[मांग|मांग जातीचे]] प्रतीक बनले आहेत. लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे डेव्हलपमेंट कॉर्पोरेशनची स्थापना १९८५ मध्ये मांग समाजातीललोकांसाठी करण्यात आली. तसेच मानव हक्क अभियान (मानवी हक्क अभियान, एक मांग-आंबेडकरी संस्था) च्या स्थानिक शाखांमध्ये महिला <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=From the Margins to the Mainstream: Institutionalising Minorities in South Asia|last=Waghmore|first=Suryakant|publisher=SAGE Publications|year=2016|isbn=978-9-35150-622-5|editor-last=Gorringe|editor-first=Hugo|page=151|chapter=Challenging Normalised Exclusion: Humour and Hopeful Rationality in Dalit Politics|editor-last2=Jeffery|editor-first2=Roger|editor-last3=Waghmore|editor-first3=Suryakant|chapter-url=https://books.google.com/books?id=N18lDAAAQBAJ&pg=PT151}}</ref> जयंती (मिरवणूक) आयोजित करतात. [[बाबासाहेब आंबेडकर]] आणि [[सावित्रीबाई फुले]] यांचे नाव. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=PPenAwAAQBAJ&pg=PA34|title=Civility against Caste: Dalit Politics and Citizenship in Western India|last=Waghmore|first=Suryakant|publisher=SAGE Publications|year=2013|isbn=978-8-13211-886-2|pages=34, 57, 71–72}}</ref> [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]] आणि [[भारतीय जनता पक्ष]] - [[शिवसेना]] युती सारख्या राजकीय पक्षांनी मंगांकडून निवडणूक समर्थन मिळविण्याचे साधन म्हणून त्यांची प्रतिमा योग्य करण्याचा प्रयत्न केला आहे. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=PPenAwAAQBAJ&pg=PA152|title=Civility against Caste: Dalit Politics and Citizenship in Western India|last=Waghmore|first=Suryakant|publisher=SAGE Publications|year=2013|isbn=978-8-13211-886-2|page=152}}</ref> <ref>{{स्रोत बातमी|last=Devnath|first=Shiva|url=http://www.mid-day.com/articles/mumbai-24-year-old-woman-stabbed-to-death-in-broad-daylight/17269152|title=Mumbai: 24-year-old woman stabbed to death in broad daylight|date=25 May 2016|work=Mid-day|access-date=31 July 2017}}</ref> {{quote box | border = 2px | align = right | bgcolor = Cornsilk | title = | halign = center | quote = <poem> “अण्णा भाऊंच्या गोष्टींत अथवा लिखाणात विनोद नसतो, असं नाही; पण त्यांचा प्रकृतीधर्म आहे गंभीर लेखकाचा. ज्यांन फार भोगलं आहे, सात पडद्यांतून नव्हे, तर समोरासमोर जीवनातल्या क्रूर सत्याचं ज्याला दर्शन घडलं आहे. अशा पोटतिडकीने लिहणाऱ्या साहित्यिकाचा आत्मा त्यांना लाभला आहे. म्हणून साहजिकच त्यांच्या गोष्टी मोठ्या वैशिट्यपूर्ण असतात. म्हणून तत्कालीन सर्व बड्या कथाकारांपेक्षा ते निराळे आहेत. या लेखकाला प्रतिभेचे देणं लाभलं आहे. जीवनात आग ओकणाऱ्या हरतर्हेच्या गोष्टींच्या अनुभव त्यांच्या गाठी आहे. त्यांच्या मनात एकप्रकारचा पीळ आहे. ते अन्यायाविरुद्ध बंड उभारणाऱ्या वृत्तीचा पूजक आहे.” </poem> | salign = right | author = '''[[वि.स. खांडेकर]]''' <br /> साहित्यिक | source = <ref>{{Cite web|url=http://www.krushirang.com/maharashtra/2020/07/18/15889/|title=लोकशाहीर अण्णाभाऊ म्हणजे अन्यायाविरुद्ध बंड पुकारणारे अनुभवसिद्ध लेखक..!|first=Team|last=Krushirang}}</ref> }} * १ ऑगस्ट २००१ रोजी भारतीय पोस्टाने ४₹च्या खास टपाल तिकिटावर साठेंचे चित्र ठेवले होते. साठेंच्या जन्मशताब्दी वर्षाच्या निमित्ताने १ ऑगस्ट २०१९ रोजी हे टपाल तिकीट वितरित करण्यात आले.<ref>{{Cite web|url=https://www.esakal.com/maharashtra/cm-devendra-fadnavis-speech-annabhau-sathe-birth-anniversary-programme-203867|title=अण्णाभाऊ खऱ्या अर्थाने वंचितांचा आवाज होते: मुख्यमंत्री &#124; eSakal|website=www.esakal.com}}</ref> * [[पुणे|पुण्यातील]] लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे स्मारक आणि [[कुर्ला]] मधील एक उड्डाणपूल यासह अनेक इमारतींना त्यांचे नाव देण्यात आले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title=Lokshahir Annabhay Sathe Smarak|publisher=Pune Metropolitan Corporation|accessdate=2017-07-31|दुवा=https://pmc.gov.in/en/lokshahir-annabhau-sathe-smarak}}</ref><ref>{{स्रोत बातमी|last=Devnath|first=Shiva|title=Mumbai: 24-year-old woman stabbed to death in broad daylight|date=25 May 2016|work=Mid-day|accessdate=2017-07-31|दुवा=http://www.mid-day.com/articles/mumbai-24-year-old-woman-stabbed-to-death-in-broad-daylight/17269152}}</ref> ==हे सुद्धा पहा== * [[लहुजी राघोजी साळवे]] ==संदर्भ व टीप== {{Notelist}} {{संदर्भयादी}} ==बाह्य दुवे== * [https://mr.vikaspedia.in/education/apala-maharashtra/92e93993e93093e93794d91f94d930-92a94d93093893f92794d926-93594d92f91594d924940/90592394d92393e92d93e90a-93893e920947 अण्णा भाऊ साठे (विकासपीडिया)] * [https://www.bbc.com/marathi/india-45023973 अण्णा भाऊ साठे : 'मी फकिराच्या लुटीच्या पैशातून घुटी पिलेला कलावंत'] * [http://www.bookganga.com/eBooks/Books?AID=5241365494351078754 अण्णा भाऊ साठेंनी लिहिलेली पुस्तके] * [http://prahaar.in/annabhau-sathe/ अण्णा भाऊ साठे – एक जबरदस्त साहित्यिक] {{कॉमन्स वर्ग|Annabhau Sathe|अण्णा भाऊ साठे}} {{मराठी साहित्यिक}} {{मराठी कवी}} {{DEFAULTSORT:साठे, अण्णा भाऊ}} [[वर्ग:अण्णा भाऊ साठे| ]] [[वर्ग:मराठी लेखक]] [[वर्ग:मराठी कवी]] [[वर्ग:शाहीर]] [[वर्ग:संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]] [[वर्ग:इ.स. १९२० मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९६९ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:दलित व्यक्ती]] [[वर्ग:कादंबरीकार]] [[वर्ग:आंबेडकरवादी]] [[वर्ग:मार्क्सवादी]] jtsgpkqhavugygj3f0gxak2oyf4y91d 2139145 2139144 2022-07-21T05:28:22Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = तुकाराम भाऊराव साठे | चित्र = Annabhau Sathe 2002 stamp of India.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_title = | पूर्ण_नाव = तुकाराम भाऊराव साठे | टोपण_नाव = अण्णा भाऊ साठे | जन्म_दिनांक = [[ऑगस्ट १]], [[इ.स. १९२०]] | जन्म_स्थान = वाटेगाव, तालुका [[वाळवा]], [[सांगली जिल्हा]] | मृत्यू_दिनांक = [[जुलै १८]], [[इ.स. १९६९]] | मृत्यू_स्थान = | शिक्षण = अशिक्षित | कार्यक्षेत्र = लेखक, साहित्यिक | राष्ट्रीयत्व = [[भारतीय लोक|भारतीय]] [[चित्र:Flag of India.svg|18px]] | धर्म =हिंदू | भाषा = मराठी | कार्यकाळ = | साहित्य_प्रकार = शाहिर, कथा, कादंबरीकार | विषय = | चळवळ = [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]] | संघटना = | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = [[फकिरा]] | प्रभाव = [[बाबासाहेब आंबेडकर]], [[श्रीपाद अमृत डांगे]], [[कार्ल मार्क्स]] | प्रभावित = | पुरस्कार = | वडील_नाव = भाऊराव साठे | आई_नाव = वालबाई साठे | पती_नाव = | पत्नी_नाव = कोंडाबाई साठे<br> जयवंता साठे | अपत्ये = मधुकर, शांता आणि शकुंतला | स्वाक्षरी_चित्र = | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''तुकाराम भाऊराव साठे''' (१ ऑगस्ट १९२० — १८ जुलै १९६९) हे '''अण्णा भाऊ साठे'''{{efn|साठेंचे नाव "तुकाराम" उर्फ "अण्णा" होते; तर त्यांच्या वडीलांचे नाव "भाऊ" होते. "अण्णा" व "भाऊ" या दोन नावांना एकत्रित "अण्णाभाऊ" असे लिहिणे चूकीचे आहे.}} म्हणून ओळखले जाणारे एक मराठी [[समाजसुधारक]], [[कवी|लोककवी]] आणि [[लेखक]] होते.<ref name="Jamdhade">{{जर्नल स्रोत |दुवा =http://www.the-criterion.com/V5/n3/Dipak.pdf |title =The Subaltern Writings in India: An Overview of Dalit Literature |last =Jamdhade |first =Dipak Shivaji |volume=5 |issue=3 |date =June 2014 |journal =The Criterion |access-date =2015-04-05 }}</ref> साठे हे [[मांग]] ([[दलित]]) समाजामध्ये जन्मलेले होते. त्यांचे लेखन सामाजिक आणि राजकीयदृष्ट्या कृतिशीलतेवर आधारलेले होते.<ref name="Prasad2007">{{स्रोत पुस्तक|first=S. K. |last=Paul |chapter=Dalitism: Its Growth and Evaluation|title=Dalit Literature: A Critical Exploration|दुवा=https://books.google.com/books?id=Bg0rOOqvBMkC|year=2007|publisher=Sarup & Sons|isbn=978-81-7625-817-3 |page=36 |editor1-first=Amar Nath |editor1-last=Prasad |editor2-first=M. B. |editor2-last=Gaijan}}</ref> साठे हे मार्क्सवादी-आंबेडकरवादी प्रवृत्तीचे होते, सुरुवातीला त्यांच्यावर साम्यवादाचा प्रभाव होता पण नंतर ते [[आंबेडकरवाद|आंबेडकरवादी]] झाले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.forwardpress.in/2019/04/the-history-of-marathi-ambedkarite-literature/|title=The history of Marathi Ambedkarite Literature|first= जे वी|last=पवार|date=13 April 2019|website=Forward Press}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://books.google.com/books/about/The_Life_and_Work_of_Annabhau_Sathe.html?id=d3qcYgEACAAJ|title=The Life and Work of Annabhau Sathe: A Marxist-Ambedkarite Mosaic|first=Milind|last=Awad|date=1 August 2010|publisher=Gaur Publishers & Distributors|via=Google Books}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://books.google.co.in/books?id=vjsHCwAAQBAJ&pg=PT319&lpg=PT319&dq=annabhau+sathe+ambedkarite&source=bl&ots=PQEx6qfPy1&sig=ACfU3U1Y2e5cmxaImHOClRm1TIPOWpW7ew&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwih2cOguL_jAhUIWysKHbmzAYg4KBDoATACegQICBAB|title=Today's Pasts: A Memoir|first=Bhisham|last=Sahni|date=10 November 2015|publisher=Penguin UK|via=Google Books}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/vishesh-news/feature-article-on-folk-singer-anna-bhau-sathe-on-occasion-of-113-jubilee-162493/|title=आजही अण्णा भाऊ..|date=1 August 2013}}</ref> [[दलित साहित्य|दलित साहित्याचे]] संस्थापक म्हणून त्यांना श्रेय दिले जाते. [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ|संयुक्त महाराष्ट्र चळवळी]]<nowiki/>त देखील त्यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली होती. अण्णाभाऊ साठे यांचे साहित्य हे परिवर्तनाला दिशा व चालना देणारे ठरले आहे. महाराष्ट्राच्या एकूणच जडणघडणीत आणि परिवर्तनात या साहित्याचे योगदान हे महत्त्वपूर्ण मानले जाते. आजही मोठ्या संख्येने विद्यार्थी व अभ्यासक हे त्यांच्या या साहित्याचा संशोधनात्मक अभ्यास करताना दिसतात. [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]] लोकमानसात रुजविण्याचे काम शाहीर अण्णा भाऊ साठे, शाहीर अमर शेख आणि शाहीर द.न. गव्हाणकर यांनी केले. [[मुंबई]], [[मराठवाडा]], [[विदर्भ]], [[कोकण]], [[पश्चिम महाराष्ट्र]] तसेच सीमाभागातील अनेक ठिकाणी शाहिरांनी आपल्या लालबावटा कलापथकाचे कार्यक्रम सादर केले. == वैयक्तिक जीवन == अण्णा भाऊ साठेंचा जन्म १ ऑगस्ट १९२० रोजी [[सांगली जिल्हा|सांगली]] जिल्ह्यातील वाळवा तालुक्यातील वाटेगाव या गावी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव भाऊराव साठे व आईचे नाव वालुबाई साठे होते. साठे हे शाळेत शिकलेले नाही, केवळ दीड दिवस ते शाळेत गेले नंतर तेथील सवर्णांद्वारे होणाऱ्या भेदभावामुळे त्यांनी शाळा सोडून दिली. त्यांनी दोन लग्न केलीत, त्यांची पहिली पत्नी कोंडाबाई साठे तर दुसरी जयवंता साठे ह्या होत. त्यांना एकूण तीन अपत्ये होती - मधुकर, शांता आणि शकुंतला. ==राजकारण== साठे पहिल्यांदा [[श्रीपाद अमृत डांगे|कॉ. श्रीपाद अमृत डांगे]] यांच्या कम्युनिस्ट विचारसरणीने प्रभावित झाले.<ref name="Gaikwad"/> १९४४ मध्ये [[दत्ता गवाणकर]] आणि [[अमर शेख]] या शाहिरांच्या सोबत त्यांनी लालबावटा कला पथक स्थापन केले. याद्वारे त्यांनी अनेक सरकारी निर्णयांना आव्हान दिले होते. ते १९४० च्या दशकामध्ये कार्यरत राहिले आणि तेविया अब्राम्स यांच्यानुसार, भारतातील [[साम्यवादा]]च्या आधी स्वातंत्र्याच्या नंतरची "१९५० च्या दशकातील सर्वात रोमांचक नाटकीय घटना" होती.<ref>{{स्रोत पुस्तक |first=Tevia |last=Abrams |chapter=Tamasha |pages=282, 288 |title=Indian Theatre: Traditions of Performance |editor1-first=Farley P. |editor1-last=Richmond |editor2-first=Darius L. |editor2-last=Swann |editor3-first=Phillip B. |editor3-last=Zarrilli |publisher=Motilal Banarsidass |year=1993 |isbn=978-8-12080-981-9 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=OroCOEqkVg4C&pg=PA282}}</ref> भारतीय स्वातंत्र्य्यानंतर उच्चवर्णीयांचे भारतावरील शासन त्यांना मान्य नव्हते म्हणून त्यांनी १६ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[मुंबई]] येथे वीस हजार लोकांचा मोर्चा काढला आणि त्या मोर्च्यातील घोषणा होती, "ये आझादी झूठी है, देश कि जनता भूखी है!" इंडियन पीपल्स थिएटर असोसिएशनमध्येही ते एक महत्त्वपूर्ण व्यक्तिमत्त्व होते, जी [[भारतीय कम्युनिस्ट पक्ष]]ाची एक सांस्कृतिक शाखा होती<ref>{{स्रोत पुस्तक |first=Binayak |last=Bhattacharya |chapter=The Left Encounter: Progressive Voices of Nationalism and Indian Cinema to the 1950s |pages=26, 38 |title=Salaam Bollywood: Representations and Interpretations |editor1-first=Vikrant |editor1-last=Kishore |editor2-first=Amit |editor2-last=Sarwal |editor3-first=Parichay |editor3-last=Patra |publisher=Routledge |year=2016 |isbn=978-1-31723-286-5 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=wQLeCwAAQBAJ&pg=PA38}}</ref> आणि [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]]ीमध्ये, ज्याने भाषिक विभागातून वेगळे मराठीभाषी राज्य (बॉम्बे राज्य) निर्माण करण्याची मागणी केली होती.<ref name="wani"/> साठे नंतर [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]]ांच्या शिकवणुकींना अनुसरत दलित कार्याकडे वळले आणि दलित व कामगारांच्या जीवनातील अनुभवांना प्रकट करण्यासाठी त्यांच्या कथांचा वापर केला. [[इ.स. १९५८]] मध्ये, बॉम्बेमध्ये स्थापन केलेल्या पहिल्या [[दलित साहित्य संमेलन]]ात आपल्या उद्घाटन भाषणात त्यांनी म्हटले की, "पृथ्वी ही शेषनागाच्या मस्तकावर तरलेली नसून दलित व कामगार लोकांच्या तळहातावर तरलेली आहे"<ref name="Gaikwad"/> यातून त्यांनी जागतिक संरचनांमध्ये दलित आणि कामगार वर्गांचे महत्त्व स्पष्ट केले. या काळातील बहुतांश दलित लेखकांच्या विपरित, साठेंचे कार्य [[बौद्ध धर्म]]ाऐवजी [[मार्क्सवाद]]ाच्या प्रभावाखाली होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक |title=Language and Civilization Change in South Asia |editor-first=Clarence |editor-last=Maloney |publisher=BRILL |year=1978 |isbn=978-9-00405-741-8 |first=Eleanor |last=Zelliot |authorlink=Eleanor Zelliot |chapter=Dalit: New Cultural Context for an Old Marathi Word |pages=78, 82 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=M_oUAAAAIAAJ&pg=PA78}}</ref> त्यांनी म्हटले आहे की, "दलित लेखकांना सध्याच्या सांसारिक व [[हिंदू]] अत्याचारांपासून दलितांना मुक्त करणे आणि त्यांचे संरक्षण करण्याची जबाबदारी देण्यात आली आहे. कारण दीर्घकालीन पारंपरिक श्रद्धांना त्वरित नष्ट केले जाऊ शकत नाही.<ref name="Gaikwad"/> == लेखन साहित्य == साठे यांनी मराठी भाषेत ३५ कादंबऱ्या लिहिल्या. त्यामध्ये ''[[फकिरा]]'' (१९५९) समाविष्ट आहे, जिला इ.स. १९६१ मध्ये [[महाराष्ट्र शासन|राज्य सरकारच्या]] उत्कृष्ट कादंबरीचा पुरस्कार मिळाला आहे. साठेंच्या लघु कथांचा संग्रह १५ आहे, ज्यामध्ये मोठ्या संख्येने बऱ्याच भारतीय भाषांमध्ये आणि २७ अ-भारतीय भाषांमध्ये भाषांतरित केल्या गेल्या आहेत. कादंबरी आणि लघुकथा यांच्याव्यतिरिक्त साठे यांनी नाटक, रशियातील भ्रमंती, १२ पटकथा आणि मराठी पोवाडा शैलीतील १० गाणी लिहिली.<ref name="Jamdhade"/> साठेंच्या [[पोवाडा]] आणि [[लावणी]] यांसारख्या लोककथात्मक कथा शैलींच्या वापराने लोकांमध्ये ते लोकप्रिय बनले व त्यांचे कार्य अनेक समुदायांपर्यंत पोहोचण्यास मदत झाली. [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]]ांच्या झुंजार लेखणीला अर्पण केलेल्या ‘फकिरामध्ये, साठेंनी आपल्या समुदायाला पूर्ण भुखमरीपासून वाचवण्यासाठी ग्रामीण रूढिवादी प्रणाली आणि ब्रिटिश शासनाच्या विरुद्ध विद्रोह करणाऱ्या नायक फकिराला चित्रित केले.<ref name="Jamdhade"/><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/mumbai-news/anna-bhau-sathe-birth-anniversary-1128319/|title=साहित्यसम्राट लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे यांची जयंती|date=1 August 2016}}</ref> नायक आणि त्याच्या समुदायाला नंतर ब्रिटिश अधिकारी द्वारे अटक आणि छळ दिला जातो, आणि अखेरीस फकिराला फाशी देऊन ठार मारले जाते.<ref name="Gaikwad">{{जर्नल स्रोत | दुवा= http://www.the-criterion.com/V4/n1/Baliram.pdf | title =Manifestation of Caste and Class in Anna Bhau Sathe’s Fakira and Baburao Bagul’s Jenvha Mi Jaat Chorli Hoti | last =Gaikwad | first =B. N. | date =February 2013 |volume=4 | issue=1 | journal =The Criterion | access-date=2015-04-05 }}</ref> मुंबई मधील शहरी पर्यावरणाने त्यांच्या लिखाणावर लक्षणीय प्रभाव टाकला. त्यांनी तो डायस्टोपियन परिवाराच्या रूपात दाखवला.. त्यांनी त्यांच्या "मुंबईची लावणी" आणि "मुंबईचा गिरणीकामगार" या दोन गाण्यांतून मुंबईला 'दुर्व्यवहारी, शोषणकारी, असमान और अन्यायपूर्ण' असे म्हटले आहे..<ref name="wani">{{स्रोत पुस्तक |title=Fantasy of Modernity |first=Aarti |last=Wani |publisher=Cambridge University Press |year=2016 |pages=27-28 |isbn=978-1-10711-721-1 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=A6kwCwAAQBAJ&pg=PA27}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://marathivishwakosh.org/18482/|title=अण्णा भाऊ साठे (Annabhau Sathe)|last=ओव्हाळ|पहिले नाव=प्रभाकर|दिनांक=३१ जुलै २०१९|संकेतस्थळ=marathivishwakosh.org|ॲक्सेसदिनांक=१ ऑगस्ट २०१९}}</ref> ==साठेंनी लिहिलेली पुस्तके== # अकलेची गोष्ट (लोकनाट्य, १९४५) # अण्णा भाऊ साठे : प्रातिनिधिक कथा (संपादक - डाॅ. एस.एम. भोसले) # अमृत # आघात # आबी (कथासंग्रह) # आवडी (कादंबरी) # इनामदार (नाटक, १९५८) # कापऱ्या चोर (लोकनाट्य) # कृष्णाकाठच्या कथा (कथासंग्रह) # खुळंवाडा (कथासंग्रह) # गजाआड (कथासंग्रह) # गुऱ्हाळ # गुलाम (कादंबरी) # चंदन (कादंबरी) # चिखलातील कमळ (कादंबरी) # चित्रा (कादंबरी, १९४५) # चिरानगरची भुतं (कथासंग्रह), १९७८) # नवती (कथासंग्रह) # निखारा (कथासंग्रह) # जिवंत काडतूस (कथासंग्रह) # तारा # देशभक्त घोटाळे (लोकनाट्य, १९४६) # पाझर (कादंबरी) # पिसाळलेला माणूस (कथासंग्रह) # पुढारी मिळाला (लोकनाट्य, १९५२) # पेंग्याचं लगीन (नाटक) # फकिरा (कादंबरी, १९५९) # फरारी (कथासंग्रह) # मथुरा (कादंबरी) # माकडीचा माळ (कादंबरी, १९६३) # रत्ना (कादंबरी) # रानगंगा (कादंबरी) # रूपा (कादंबरी) # बरबाद्या कंजारी (कथासंग्रह, १९६०) # बेकायदेशीर (लोकनाट्य, १९४७) # माझी मुंबई (लोकनाट्य) # मूक मिरवणूक(लोकनाट्य) # रानबोका # लोकमंत्र्यांचा दौरा (लोकनाट्य, १९५२) # वारणेचा वाघ (कादंबरी, १९६८) # वैजयंता (कादंबरी) # वैर (कादंबरी) # शेटजींचे इलेक्शन (लोकनाट्य, १९४६) * संघर्ष # सुगंधा # सुलतान (नाटक) === प्रवासवर्णन === # कविता आणि माझा रशियाचा प्रवास ===काव्ये=== * अण्णा भाऊ साठे यांचे पोवाडे व लावण्या ==साठेंच्या लेखनावर आधारित चित्रपट== # वैजयंता (१९६१, कादंबरी – वैजयंता) # टिळा लावते मी रक्ताचा (१९६९, कादंबरी – आवडी) # डोंगरची मैना (१९६९, कादंबरी – माकडीचा माळ) # मुरली मल्हारीरायाची (१९६९, कादंबरी – चिखलातील कमळ) # वारणेचा वाघ (१९७०, कादंबरी – वारणेचा वाघ) # अशी ही साताऱ्याची तऱ्हा (१९७४, कादंबरी – अलगूज) # फकिरा (कादंबरी – फकिरा)  == साठेंवरील पुस्तके == * अण्णाभाऊंचा संदेश (विनिमय पब्लिकेशन्स) * अण्णा भाऊ सांगून गेले (विलास रणसुभे) * अण्णा भाऊ साठे (मराठी कवी) – लेखक: बजरंग कोरडे, अनुवाद : विलास गिते, प्रकाशन : साहित्य अकादमी * अण्णा भाऊ साठे (बालवाङ्मय, लेखक - बाबुराव गुरव) * अण्णा भाऊ साठे (हिंदी, प्रा. रतनलाल सोनग्रा) * अण्णा भाऊ साठे (डाॅ. संजीवनी सुनील पाटील) * अण्णा भाऊ साठे : चरित्र आणि कार्य – विजयकुमार जोखे, नालंदा प्रकाशन<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.bookganga.com/eBooks/Books/Details/4698727319491679503|title=अण्णा भाऊ साठे चरित्र आणि कार्य-Anna Bhau Sathe Charitra Ani Karya by Vijaykumar Jokhe - Nag - Nalanda Prakashan - BookGanga.com|website=www.bookganga.com}}</ref> * अण्णा भाऊ साठे विचारधन (विठ्ठल साठे) * अण्णाभाऊ साठे व्यक्ती आणि वाङ्मय ( प्रा.डाॅ. अंबादास सगट) * अण्णा भाऊ साठेलिखित 'फकीरा'ची समीक्षा (डाॅ. [[श्रीपाल सबनीस]]) * क्रांतिकारी अण्णाभाऊ साठे (प्रा. गौतम निकम) * समाज सुधारक लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे (संपादित, संपादक - ॲड. महेंद्र साठे) == वारसा == [[चित्र:Annabhau_Sathe_2019_stamp_of_India_2.jpg|इवलेसे|२०१९ च्या टपाल तिकिटावर अण्णाभाऊ साठे ]] [[चित्र:Anna_bhau_sathe.jpg|इवलेसे|अण्णाभाऊ साठेंचा पुतळा]] साठे हे [[दलित|दलितांचे]] आणि विशेषतः [[मांग|मांग जातीचे]] प्रतीक बनले आहेत. लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे डेव्हलपमेंट कॉर्पोरेशनची स्थापना १९८५ मध्ये मांग समाजातीललोकांसाठी करण्यात आली. तसेच मानव हक्क अभियानाच्या (एक मांग-आंबेडकरी संस्था) स्थानिक शाखांमध्ये महिला <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=From the Margins to the Mainstream: Institutionalising Minorities in South Asia|last=Waghmore|first=Suryakant|publisher=SAGE Publications|year=2016|isbn=978-9-35150-622-5|editor-last=Gorringe|editor-first=Hugo|page=151|chapter=Challenging Normalised Exclusion: Humour and Hopeful Rationality in Dalit Politics|editor-last2=Jeffery|editor-first2=Roger|editor-last3=Waghmore|editor-first3=Suryakant|chapter-url=https://books.google.com/books?id=N18lDAAAQBAJ&pg=PT151}}</ref> साठेंची तसेच [[बाबासाहेब आंबेडकर]] आणि [[सावित्रीबाई फुले]] यांची जयंती (मिरवणूक) आयोजित करतात. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=PPenAwAAQBAJ&pg=PA34|title=Civility against Caste: Dalit Politics and Citizenship in Western India|last=Waghmore|first=Suryakant|publisher=SAGE Publications|year=2013|isbn=978-8-13211-886-2|pages=34, 57, 71–72}}</ref> [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]] आणि [[भारतीय जनता पक्ष]] - [[शिवसेना]] युती सारख्या राजकीय पक्षांनी मांगांकडून निवडणुकांमध्ये समर्थन मिळविण्यासाठी त्यांच्या प्रतिमेचा वापर केला आहे. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=PPenAwAAQBAJ&pg=PA152|title=Civility against Caste: Dalit Politics and Citizenship in Western India|last=Waghmore|first=Suryakant|publisher=SAGE Publications|year=2013|isbn=978-8-13211-886-2|page=152}}</ref> <ref>{{स्रोत बातमी|last=Devnath|first=Shiva|url=http://www.mid-day.com/articles/mumbai-24-year-old-woman-stabbed-to-death-in-broad-daylight/17269152|title=Mumbai: 24-year-old woman stabbed to death in broad daylight|date=25 May 2016|work=Mid-day|access-date=31 July 2017}}</ref> {{quote box | border = 2px | align = right | bgcolor = Cornsilk | title = | halign = center | quote = <poem> “अण्णा भाऊंच्या गोष्टींत अथवा लिखाणात विनोद नसतो, असं नाही; पण त्यांचा प्रकृतीधर्म आहे गंभीर लेखकाचा. ज्यांन फार भोगलं आहे, सात पडद्यांतून नव्हे, तर समोरासमोर जीवनातल्या क्रूर सत्याचं ज्याला दर्शन घडलं आहे. अशा पोटतिडकीने लिहणाऱ्या साहित्यिकाचा आत्मा त्यांना लाभला आहे. म्हणून साहजिकच त्यांच्या गोष्टी मोठ्या वैशिट्यपूर्ण असतात. म्हणून तत्कालीन सर्व बड्या कथाकारांपेक्षा ते निराळे आहेत. या लेखकाला प्रतिभेचे देणं लाभलं आहे. जीवनात आग ओकणाऱ्या हरतर्हेच्या गोष्टींच्या अनुभव त्यांच्या गाठी आहे. त्यांच्या मनात एकप्रकारचा पीळ आहे. ते अन्यायाविरुद्ध बंड उभारणाऱ्या वृत्तीचा पूजक आहे.” </poem> | salign = right | author = '''[[वि.स. खांडेकर]]''' <br /> साहित्यिक | source = <ref>{{Cite web|url=http://www.krushirang.com/maharashtra/2020/07/18/15889/|title=लोकशाहीर अण्णाभाऊ म्हणजे अन्यायाविरुद्ध बंड पुकारणारे अनुभवसिद्ध लेखक..!|first=Team|last=Krushirang}}</ref> }} * १ ऑगस्ट २००१ रोजी भारतीय पोस्टाने ₹४च्या टपाल तिकिटावर साठेंचे चित्र ठेवले होते. साठेंच्या जन्मशताब्दी वर्षाच्या निमित्ताने १ ऑगस्ट २०१९ रोजी हे टपाल तिकीट वितरित करण्यात आले.<ref>{{Cite web|url=https://www.esakal.com/maharashtra/cm-devendra-fadnavis-speech-annabhau-sathe-birth-anniversary-programme-203867|title=अण्णाभाऊ खऱ्या अर्थाने वंचितांचा आवाज होते: मुख्यमंत्री &#124; eSakal|website=www.esakal.com}}</ref> * [[पुणे|पुण्यातील]] लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे स्मारक आणि [[मुंबई]]<nowiki/>च्या [[कुर्ला]]<nowiki/>मधील एका उड्डाणपुलासह अनेक इमारतींना त्यांचे नाव देण्यात आले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title=Lokshahir Annabhay Sathe Smarak|publisher=Pune Metropolitan Corporation|accessdate=2017-07-31|दुवा=https://pmc.gov.in/en/lokshahir-annabhau-sathe-smarak}}</ref><ref>{{स्रोत बातमी|last=Devnath|first=Shiva|title=Mumbai: 24-year-old woman stabbed to death in broad daylight|date=25 May 2016|work=Mid-day|accessdate=2017-07-31|दुवा=http://www.mid-day.com/articles/mumbai-24-year-old-woman-stabbed-to-death-in-broad-daylight/17269152}}</ref> ==हे सुद्धा पहा== * [[लहुजी राघोजी साळवे]] ==संदर्भ व टीप== {{Notelist}} {{संदर्भयादी}} ==बाह्य दुवे== * [https://mr.vikaspedia.in/education/apala-maharashtra/92e93993e93093e93794d91f94d930-92a94d93093893f92794d926-93594d92f91594d924940/90592394d92393e92d93e90a-93893e920947 अण्णा भाऊ साठे (विकासपीडिया)] * [https://www.bbc.com/marathi/india-45023973 अण्णा भाऊ साठे : 'मी फकिराच्या लुटीच्या पैशातून घुटी पिलेला कलावंत'] * [http://www.bookganga.com/eBooks/Books?AID=5241365494351078754 अण्णा भाऊ साठेंनी लिहिलेली पुस्तके] * [http://prahaar.in/annabhau-sathe/ अण्णा भाऊ साठे – एक जबरदस्त साहित्यिक] {{कॉमन्स वर्ग|Annabhau Sathe|अण्णा भाऊ साठे}} {{मराठी साहित्यिक}} {{मराठी कवी}} {{DEFAULTSORT:साठे, अण्णा भाऊ}} [[वर्ग:अण्णा भाऊ साठे| ]] [[वर्ग:मराठी लेखक]] [[वर्ग:मराठी कवी]] [[वर्ग:शाहीर]] [[वर्ग:संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]] [[वर्ग:इ.स. १९२० मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९६९ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:दलित व्यक्ती]] [[वर्ग:कादंबरीकार]] [[वर्ग:आंबेडकरवादी]] [[वर्ग:मार्क्सवादी]] h5cnscygshwx1klnqgmtalqm2xn4n5c 2139187 2139145 2022-07-21T09:00:39Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन — अंक व शब्दामधील जागा काढली ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#अंक व शब्दामधील जागा|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = तुकाराम भाऊराव साठे | चित्र = Annabhau Sathe 2002 stamp of India.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_title = | पूर्ण_नाव = तुकाराम भाऊराव साठे | टोपण_नाव = अण्णा भाऊ साठे | जन्म_दिनांक = [[ऑगस्ट १]], [[इ.स. १९२०]] | जन्म_स्थान = वाटेगाव, तालुका [[वाळवा]], [[सांगली जिल्हा]] | मृत्यू_दिनांक = [[जुलै १८]], [[इ.स. १९६९]] | मृत्यू_स्थान = | शिक्षण = अशिक्षित | कार्यक्षेत्र = लेखक, साहित्यिक | राष्ट्रीयत्व = [[भारतीय लोक|भारतीय]] [[चित्र:Flag of India.svg|18px]] | धर्म =हिंदू | भाषा = मराठी | कार्यकाळ = | साहित्य_प्रकार = शाहिर, कथा, कादंबरीकार | विषय = | चळवळ = [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]] | संघटना = | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = [[फकिरा]] | प्रभाव = [[बाबासाहेब आंबेडकर]], [[श्रीपाद अमृत डांगे]], [[कार्ल मार्क्स]] | प्रभावित = | पुरस्कार = | वडील_नाव = भाऊराव साठे | आई_नाव = वालबाई साठे | पती_नाव = | पत्नी_नाव = कोंडाबाई साठे<br> जयवंता साठे | अपत्ये = मधुकर, शांता आणि शकुंतला | स्वाक्षरी_चित्र = | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''तुकाराम भाऊराव साठे''' (१ ऑगस्ट १९२० — १८ जुलै १९६९) हे '''अण्णा भाऊ साठे'''{{efn|साठेंचे नाव "तुकाराम" उर्फ "अण्णा" होते; तर त्यांच्या वडीलांचे नाव "भाऊ" होते. "अण्णा" व "भाऊ" या दोन नावांना एकत्रित "अण्णाभाऊ" असे लिहिणे चूकीचे आहे.}} म्हणून ओळखले जाणारे एक मराठी [[समाजसुधारक]], [[कवी|लोककवी]] आणि [[लेखक]] होते.<ref name="Jamdhade">{{जर्नल स्रोत |दुवा =http://www.the-criterion.com/V5/n3/Dipak.pdf |title =The Subaltern Writings in India: An Overview of Dalit Literature |last =Jamdhade |first =Dipak Shivaji |volume=5 |issue=3 |date =June 2014 |journal =The Criterion |access-date =2015-04-05 }}</ref> साठे हे [[मांग]] ([[दलित]]) समाजामध्ये जन्मलेले होते. त्यांचे लेखन सामाजिक आणि राजकीयदृष्ट्या कृतिशीलतेवर आधारलेले होते.<ref name="Prasad2007">{{स्रोत पुस्तक|first=S. K. |last=Paul |chapter=Dalitism: Its Growth and Evaluation|title=Dalit Literature: A Critical Exploration|दुवा=https://books.google.com/books?id=Bg0rOOqvBMkC|year=2007|publisher=Sarup & Sons|isbn=978-81-7625-817-3 |page=36 |editor1-first=Amar Nath |editor1-last=Prasad |editor2-first=M. B. |editor2-last=Gaijan}}</ref> साठे हे मार्क्सवादी-आंबेडकरवादी प्रवृत्तीचे होते, सुरुवातीला त्यांच्यावर साम्यवादाचा प्रभाव होता पण नंतर ते [[आंबेडकरवाद|आंबेडकरवादी]] झाले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.forwardpress.in/2019/04/the-history-of-marathi-ambedkarite-literature/|title=The history of Marathi Ambedkarite Literature|first= जे वी|last=पवार|date=13 April 2019|website=Forward Press}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://books.google.com/books/about/The_Life_and_Work_of_Annabhau_Sathe.html?id=d3qcYgEACAAJ|title=The Life and Work of Annabhau Sathe: A Marxist-Ambedkarite Mosaic|first=Milind|last=Awad|date=1 August 2010|publisher=Gaur Publishers & Distributors|via=Google Books}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://books.google.co.in/books?id=vjsHCwAAQBAJ&pg=PT319&lpg=PT319&dq=annabhau+sathe+ambedkarite&source=bl&ots=PQEx6qfPy1&sig=ACfU3U1Y2e5cmxaImHOClRm1TIPOWpW7ew&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwih2cOguL_jAhUIWysKHbmzAYg4KBDoATACegQICBAB|title=Today's Pasts: A Memoir|first=Bhisham|last=Sahni|date=10 November 2015|publisher=Penguin UK|via=Google Books}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/vishesh-news/feature-article-on-folk-singer-anna-bhau-sathe-on-occasion-of-113-jubilee-162493/|title=आजही अण्णा भाऊ..|date=1 August 2013}}</ref> [[दलित साहित्य|दलित साहित्याचे]] संस्थापक म्हणून त्यांना श्रेय दिले जाते. [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ|संयुक्त महाराष्ट्र चळवळी]]<nowiki/>त देखील त्यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली होती. अण्णाभाऊ साठे यांचे साहित्य हे परिवर्तनाला दिशा व चालना देणारे ठरले आहे. महाराष्ट्राच्या एकूणच जडणघडणीत आणि परिवर्तनात या साहित्याचे योगदान हे महत्त्वपूर्ण मानले जाते. आजही मोठ्या संख्येने विद्यार्थी व अभ्यासक हे त्यांच्या या साहित्याचा संशोधनात्मक अभ्यास करताना दिसतात. [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]] लोकमानसात रुजविण्याचे काम शाहीर अण्णा भाऊ साठे, शाहीर अमर शेख आणि शाहीर द.न. गव्हाणकर यांनी केले. [[मुंबई]], [[मराठवाडा]], [[विदर्भ]], [[कोकण]], [[पश्चिम महाराष्ट्र]] तसेच सीमाभागातील अनेक ठिकाणी शाहिरांनी आपल्या लालबावटा कलापथकाचे कार्यक्रम सादर केले. == वैयक्तिक जीवन == अण्णा भाऊ साठेंचा जन्म १ ऑगस्ट १९२० रोजी [[सांगली जिल्हा|सांगली]] जिल्ह्यातील वाळवा तालुक्यातील वाटेगाव या गावी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव भाऊराव साठे व आईचे नाव वालुबाई साठे होते. साठे हे शाळेत शिकलेले नाही, केवळ दीड दिवस ते शाळेत गेले नंतर तेथील सवर्णांद्वारे होणाऱ्या भेदभावामुळे त्यांनी शाळा सोडून दिली. त्यांनी दोन लग्न केलीत, त्यांची पहिली पत्नी कोंडाबाई साठे तर दुसरी जयवंता साठे ह्या होत. त्यांना एकूण तीन अपत्ये होती - मधुकर, शांता आणि शकुंतला. ==राजकारण== साठे पहिल्यांदा [[श्रीपाद अमृत डांगे|कॉ. श्रीपाद अमृत डांगे]] यांच्या कम्युनिस्ट विचारसरणीने प्रभावित झाले.<ref name="Gaikwad"/> १९४४ मध्ये [[दत्ता गवाणकर]] आणि [[अमर शेख]] या शाहिरांच्या सोबत त्यांनी लालबावटा कला पथक स्थापन केले. याद्वारे त्यांनी अनेक सरकारी निर्णयांना आव्हान दिले होते. ते १९४० च्या दशकामध्ये कार्यरत राहिले आणि तेविया अब्राम्स यांच्यानुसार, भारतातील [[साम्यवादा]]च्या आधी स्वातंत्र्याच्या नंतरची "१९५० च्या दशकातील सर्वात रोमांचक नाटकीय घटना" होती.<ref>{{स्रोत पुस्तक |first=Tevia |last=Abrams |chapter=Tamasha |pages=282, 288 |title=Indian Theatre: Traditions of Performance |editor1-first=Farley P. |editor1-last=Richmond |editor2-first=Darius L. |editor2-last=Swann |editor3-first=Phillip B. |editor3-last=Zarrilli |publisher=Motilal Banarsidass |year=1993 |isbn=978-8-12080-981-9 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=OroCOEqkVg4C&pg=PA282}}</ref> भारतीय स्वातंत्र्य्यानंतर उच्चवर्णीयांचे भारतावरील शासन त्यांना मान्य नव्हते म्हणून त्यांनी १६ ऑगस्ट १९४७ रोजी [[मुंबई]] येथे वीस हजार लोकांचा मोर्चा काढला आणि त्या मोर्च्यातील घोषणा होती, "ये आझादी झूठी है, देश कि जनता भूखी है!" इंडियन पीपल्स थिएटर असोसिएशनमध्येही ते एक महत्त्वपूर्ण व्यक्तिमत्त्व होते, जी [[भारतीय कम्युनिस्ट पक्ष]]ाची एक सांस्कृतिक शाखा होती<ref>{{स्रोत पुस्तक |first=Binayak |last=Bhattacharya |chapter=The Left Encounter: Progressive Voices of Nationalism and Indian Cinema to the 1950s |pages=26, 38 |title=Salaam Bollywood: Representations and Interpretations |editor1-first=Vikrant |editor1-last=Kishore |editor2-first=Amit |editor2-last=Sarwal |editor3-first=Parichay |editor3-last=Patra |publisher=Routledge |year=2016 |isbn=978-1-31723-286-5 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=wQLeCwAAQBAJ&pg=PA38}}</ref> आणि [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]]ीमध्ये, ज्याने भाषिक विभागातून वेगळे मराठीभाषी राज्य (बॉम्बे राज्य) निर्माण करण्याची मागणी केली होती.<ref name="wani"/> साठे नंतर [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]]ांच्या शिकवणुकींना अनुसरत दलित कार्याकडे वळले आणि दलित व कामगारांच्या जीवनातील अनुभवांना प्रकट करण्यासाठी त्यांच्या कथांचा वापर केला. [[इ.स. १९५८]] मध्ये, बॉम्बेमध्ये स्थापन केलेल्या पहिल्या [[दलित साहित्य संमेलन]]ात आपल्या उद्घाटन भाषणात त्यांनी म्हटले की, "पृथ्वी ही शेषनागाच्या मस्तकावर तरलेली नसून दलित व कामगार लोकांच्या तळहातावर तरलेली आहे"<ref name="Gaikwad"/> यातून त्यांनी जागतिक संरचनांमध्ये दलित आणि कामगार वर्गांचे महत्त्व स्पष्ट केले. या काळातील बहुतांश दलित लेखकांच्या विपरित, साठेंचे कार्य [[बौद्ध धर्म]]ाऐवजी [[मार्क्सवाद]]ाच्या प्रभावाखाली होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक |title=Language and Civilization Change in South Asia |editor-first=Clarence |editor-last=Maloney |publisher=BRILL |year=1978 |isbn=978-9-00405-741-8 |first=Eleanor |last=Zelliot |authorlink=Eleanor Zelliot |chapter=Dalit: New Cultural Context for an Old Marathi Word |pages=78, 82 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=M_oUAAAAIAAJ&pg=PA78}}</ref> त्यांनी म्हटले आहे की, "दलित लेखकांना सध्याच्या सांसारिक व [[हिंदू]] अत्याचारांपासून दलितांना मुक्त करणे आणि त्यांचे संरक्षण करण्याची जबाबदारी देण्यात आली आहे. कारण दीर्घकालीन पारंपरिक श्रद्धांना त्वरित नष्ट केले जाऊ शकत नाही.<ref name="Gaikwad"/> == लेखन साहित्य == साठे यांनी मराठी भाषेत ३५ कादंबऱ्या लिहिल्या. त्यामध्ये ''[[फकिरा]]'' (१९५९) समाविष्ट आहे, जिला इ.स. १९६१ मध्ये [[महाराष्ट्र शासन|राज्य सरकारच्या]] उत्कृष्ट कादंबरीचा पुरस्कार मिळाला आहे. साठेंच्या लघु कथांचा संग्रह १५ आहे, ज्यामध्ये मोठ्या संख्येने बऱ्याच भारतीय भाषांमध्ये आणि २७ अ-भारतीय भाषांमध्ये भाषांतरित केल्या गेल्या आहेत. कादंबरी आणि लघुकथा यांच्याव्यतिरिक्त साठे यांनी नाटक, रशियातील भ्रमंती, १२ पटकथा आणि मराठी पोवाडा शैलीतील १० गाणी लिहिली.<ref name="Jamdhade"/> साठेंच्या [[पोवाडा]] आणि [[लावणी]] यांसारख्या लोककथात्मक कथा शैलींच्या वापराने लोकांमध्ये ते लोकप्रिय बनले व त्यांचे कार्य अनेक समुदायांपर्यंत पोहोचण्यास मदत झाली. [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]]ांच्या झुंजार लेखणीला अर्पण केलेल्या ‘फकिरामध्ये, साठेंनी आपल्या समुदायाला पूर्ण भुखमरीपासून वाचवण्यासाठी ग्रामीण रूढिवादी प्रणाली आणि ब्रिटिश शासनाच्या विरुद्ध विद्रोह करणाऱ्या नायक फकिराला चित्रित केले.<ref name="Jamdhade"/><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/mumbai-news/anna-bhau-sathe-birth-anniversary-1128319/|title=साहित्यसम्राट लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे यांची जयंती|date=1 August 2016}}</ref> नायक आणि त्याच्या समुदायाला नंतर ब्रिटिश अधिकारी द्वारे अटक आणि छळ दिला जातो, आणि अखेरीस फकिराला फाशी देऊन ठार मारले जाते.<ref name="Gaikwad">{{जर्नल स्रोत | दुवा= http://www.the-criterion.com/V4/n1/Baliram.pdf | title =Manifestation of Caste and Class in Anna Bhau Sathe’s Fakira and Baburao Bagul’s Jenvha Mi Jaat Chorli Hoti | last =Gaikwad | first =B. N. | date =February 2013 |volume=4 | issue=1 | journal =The Criterion | access-date=2015-04-05 }}</ref> मुंबई मधील शहरी पर्यावरणाने त्यांच्या लिखाणावर लक्षणीय प्रभाव टाकला. त्यांनी तो डायस्टोपियन परिवाराच्या रूपात दाखवला.. त्यांनी त्यांच्या "मुंबईची लावणी" आणि "मुंबईचा गिरणीकामगार" या दोन गाण्यांतून मुंबईला 'दुर्व्यवहारी, शोषणकारी, असमान और अन्यायपूर्ण' असे म्हटले आहे..<ref name="wani">{{स्रोत पुस्तक |title=Fantasy of Modernity |first=Aarti |last=Wani |publisher=Cambridge University Press |year=2016 |pages=27-28 |isbn=978-1-10711-721-1 |दुवा=https://books.google.co.uk/books?id=A6kwCwAAQBAJ&pg=PA27}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://marathivishwakosh.org/18482/|title=अण्णा भाऊ साठे (Annabhau Sathe)|last=ओव्हाळ|पहिले नाव=प्रभाकर|दिनांक=३१ जुलै २०१९|संकेतस्थळ=marathivishwakosh.org|ॲक्सेसदिनांक=१ ऑगस्ट २०१९}}</ref> ==साठेंनी लिहिलेली पुस्तके== # अकलेची गोष्ट (लोकनाट्य, १९४५) # अण्णा भाऊ साठे : प्रातिनिधिक कथा (संपादक - डाॅ. एस.एम. भोसले) # अमृत # आघात # आबी (कथासंग्रह) # आवडी (कादंबरी) # इनामदार (नाटक, १९५८) # कापऱ्या चोर (लोकनाट्य) # कृष्णाकाठच्या कथा (कथासंग्रह) # खुळंवाडा (कथासंग्रह) # गजाआड (कथासंग्रह) # गुऱ्हाळ # गुलाम (कादंबरी) # चंदन (कादंबरी) # चिखलातील कमळ (कादंबरी) # चित्रा (कादंबरी, १९४५) # चिरानगरची भुतं (कथासंग्रह), १९७८) # नवती (कथासंग्रह) # निखारा (कथासंग्रह) # जिवंत काडतूस (कथासंग्रह) # तारा # देशभक्त घोटाळे (लोकनाट्य, १९४६) # पाझर (कादंबरी) # पिसाळलेला माणूस (कथासंग्रह) # पुढारी मिळाला (लोकनाट्य, १९५२) # पेंग्याचं लगीन (नाटक) # फकिरा (कादंबरी, १९५९) # फरारी (कथासंग्रह) # मथुरा (कादंबरी) # माकडीचा माळ (कादंबरी, १९६३) # रत्ना (कादंबरी) # रानगंगा (कादंबरी) # रूपा (कादंबरी) # बरबाद्या कंजारी (कथासंग्रह, १९६०) # बेकायदेशीर (लोकनाट्य, १९४७) # माझी मुंबई (लोकनाट्य) # मूक मिरवणूक(लोकनाट्य) # रानबोका # लोकमंत्र्यांचा दौरा (लोकनाट्य, १९५२) # वारणेचा वाघ (कादंबरी, १९६८) # वैजयंता (कादंबरी) # वैर (कादंबरी) # शेटजींचे इलेक्शन (लोकनाट्य, १९४६) * संघर्ष # सुगंधा # सुलतान (नाटक) === प्रवासवर्णन === # कविता आणि माझा रशियाचा प्रवास ===काव्ये=== * अण्णा भाऊ साठे यांचे पोवाडे व लावण्या ==साठेंच्या लेखनावर आधारित चित्रपट== # वैजयंता (१९६१, कादंबरी – वैजयंता) # टिळा लावते मी रक्ताचा (१९६९, कादंबरी – आवडी) # डोंगरची मैना (१९६९, कादंबरी – माकडीचा माळ) # मुरली मल्हारीरायाची (१९६९, कादंबरी – चिखलातील कमळ) # वारणेचा वाघ (१९७०, कादंबरी – वारणेचा वाघ) # अशी ही साताऱ्याची तऱ्हा (१९७४, कादंबरी – अलगूज) # फकिरा (कादंबरी – फकिरा)  == साठेंवरील पुस्तके == * अण्णाभाऊंचा संदेश (विनिमय पब्लिकेशन्स) * अण्णा भाऊ सांगून गेले (विलास रणसुभे) * अण्णा भाऊ साठे (मराठी कवी) – लेखक: बजरंग कोरडे, अनुवाद : विलास गिते, प्रकाशन : साहित्य अकादमी * अण्णा भाऊ साठे (बालवाङ्मय, लेखक - बाबुराव गुरव) * अण्णा भाऊ साठे (हिंदी, प्रा. रतनलाल सोनग्रा) * अण्णा भाऊ साठे (डाॅ. संजीवनी सुनील पाटील) * अण्णा भाऊ साठे : चरित्र आणि कार्य – विजयकुमार जोखे, नालंदा प्रकाशन<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.bookganga.com/eBooks/Books/Details/4698727319491679503|title=अण्णा भाऊ साठे चरित्र आणि कार्य-Anna Bhau Sathe Charitra Ani Karya by Vijaykumar Jokhe - Nag - Nalanda Prakashan - BookGanga.com|website=www.bookganga.com}}</ref> * अण्णा भाऊ साठे विचारधन (विठ्ठल साठे) * अण्णाभाऊ साठे व्यक्ती आणि वाङ्मय ( प्रा.डाॅ. अंबादास सगट) * अण्णा भाऊ साठेलिखित 'फकीरा'ची समीक्षा (डाॅ. [[श्रीपाल सबनीस]]) * क्रांतिकारी अण्णाभाऊ साठे (प्रा. गौतम निकम) * समाज सुधारक लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे (संपादित, संपादक - ॲड. महेंद्र साठे) == वारसा == [[चित्र:Annabhau_Sathe_2019_stamp_of_India_2.jpg|इवलेसे|२०१९ च्या टपाल तिकिटावर अण्णाभाऊ साठे ]] [[चित्र:Anna_bhau_sathe.jpg|इवलेसे|अण्णाभाऊ साठेंचा पुतळा]] साठे हे [[दलित|दलितांचे]] आणि विशेषतः [[मांग|मांग जातीचे]] प्रतीक बनले आहेत. लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे डेव्हलपमेंट कॉर्पोरेशनची स्थापना १९८५ मध्ये मांग समाजातीललोकांसाठी करण्यात आली. तसेच मानव हक्क अभियानाच्या (एक मांग-आंबेडकरी संस्था) स्थानिक शाखांमध्ये महिला <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=From the Margins to the Mainstream: Institutionalising Minorities in South Asia|last=Waghmore|first=Suryakant|publisher=SAGE Publications|year=2016|isbn=978-9-35150-622-5|editor-last=Gorringe|editor-first=Hugo|page=151|chapter=Challenging Normalised Exclusion: Humour and Hopeful Rationality in Dalit Politics|editor-last2=Jeffery|editor-first2=Roger|editor-last3=Waghmore|editor-first3=Suryakant|chapter-url=https://books.google.com/books?id=N18lDAAAQBAJ&pg=PT151}}</ref> साठेंची तसेच [[बाबासाहेब आंबेडकर]] आणि [[सावित्रीबाई फुले]] यांची जयंती (मिरवणूक) आयोजित करतात. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=PPenAwAAQBAJ&pg=PA34|title=Civility against Caste: Dalit Politics and Citizenship in Western India|last=Waghmore|first=Suryakant|publisher=SAGE Publications|year=2013|isbn=978-8-13211-886-2|pages=34, 57, 71–72}}</ref> [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]] आणि [[भारतीय जनता पक्ष]] - [[शिवसेना]] युती सारख्या राजकीय पक्षांनी मांगांकडून निवडणुकांमध्ये समर्थन मिळविण्यासाठी त्यांच्या प्रतिमेचा वापर केला आहे. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=PPenAwAAQBAJ&pg=PA152|title=Civility against Caste: Dalit Politics and Citizenship in Western India|last=Waghmore|first=Suryakant|publisher=SAGE Publications|year=2013|isbn=978-8-13211-886-2|page=152}}</ref> <ref>{{स्रोत बातमी|last=Devnath|first=Shiva|url=http://www.mid-day.com/articles/mumbai-24-year-old-woman-stabbed-to-death-in-broad-daylight/17269152|title=Mumbai: 24-year-old woman stabbed to death in broad daylight|date=25 May 2016|work=Mid-day|access-date=31 July 2017}}</ref> {{quote box | border = 2px | align = right | bgcolor = Cornsilk | title = | halign = center | quote = <poem> “अण्णा भाऊंच्या गोष्टींत अथवा लिखाणात विनोद नसतो, असं नाही; पण त्यांचा प्रकृतीधर्म आहे गंभीर लेखकाचा. ज्यांन फार भोगलं आहे, सात पडद्यांतून नव्हे, तर समोरासमोर जीवनातल्या क्रूर सत्याचं ज्याला दर्शन घडलं आहे. अशा पोटतिडकीने लिहणाऱ्या साहित्यिकाचा आत्मा त्यांना लाभला आहे. म्हणून साहजिकच त्यांच्या गोष्टी मोठ्या वैशिट्यपूर्ण असतात. म्हणून तत्कालीन सर्व बड्या कथाकारांपेक्षा ते निराळे आहेत. या लेखकाला प्रतिभेचे देणं लाभलं आहे. जीवनात आग ओकणाऱ्या हरतर्हेच्या गोष्टींच्या अनुभव त्यांच्या गाठी आहे. त्यांच्या मनात एकप्रकारचा पीळ आहे. ते अन्यायाविरुद्ध बंड उभारणाऱ्या वृत्तीचा पूजक आहे.” </poem> | salign = right | author = '''[[वि.स. खांडेकर]]''' <br /> साहित्यिक | source = <ref>{{Cite web|url=http://www.krushirang.com/maharashtra/2020/07/18/15889/|title=लोकशाहीर अण्णाभाऊ म्हणजे अन्यायाविरुद्ध बंड पुकारणारे अनुभवसिद्ध लेखक..!|first=Team|last=Krushirang}}</ref> }} * १ ऑगस्ट २००१ रोजी भारतीय पोस्टाने ₹४ च्या टपाल तिकिटावर साठेंचे चित्र ठेवले होते. साठेंच्या जन्मशताब्दी वर्षाच्या निमित्ताने १ ऑगस्ट २०१९ रोजी हे टपाल तिकीट वितरित करण्यात आले.<ref>{{Cite web|url=https://www.esakal.com/maharashtra/cm-devendra-fadnavis-speech-annabhau-sathe-birth-anniversary-programme-203867|title=अण्णाभाऊ खऱ्या अर्थाने वंचितांचा आवाज होते: मुख्यमंत्री &#124; eSakal|website=www.esakal.com}}</ref> * [[पुणे|पुण्यातील]] लोकशाहीर अण्णा भाऊ साठे स्मारक आणि [[मुंबई]]<nowiki/>च्या [[कुर्ला]]<nowiki/>मधील एका उड्डाणपुलासह अनेक इमारतींना त्यांचे नाव देण्यात आले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title=Lokshahir Annabhay Sathe Smarak|publisher=Pune Metropolitan Corporation|accessdate=2017-07-31|दुवा=https://pmc.gov.in/en/lokshahir-annabhau-sathe-smarak}}</ref><ref>{{स्रोत बातमी|last=Devnath|first=Shiva|title=Mumbai: 24-year-old woman stabbed to death in broad daylight|date=25 May 2016|work=Mid-day|accessdate=2017-07-31|दुवा=http://www.mid-day.com/articles/mumbai-24-year-old-woman-stabbed-to-death-in-broad-daylight/17269152}}</ref> ==हे सुद्धा पहा== * [[लहुजी राघोजी साळवे]] ==संदर्भ व टीप== {{Notelist}} {{संदर्भयादी}} ==बाह्य दुवे== * [https://mr.vikaspedia.in/education/apala-maharashtra/92e93993e93093e93794d91f94d930-92a94d93093893f92794d926-93594d92f91594d924940/90592394d92393e92d93e90a-93893e920947 अण्णा भाऊ साठे (विकासपीडिया)] * [https://www.bbc.com/marathi/india-45023973 अण्णा भाऊ साठे : 'मी फकिराच्या लुटीच्या पैशातून घुटी पिलेला कलावंत'] * [http://www.bookganga.com/eBooks/Books?AID=5241365494351078754 अण्णा भाऊ साठेंनी लिहिलेली पुस्तके] * [http://prahaar.in/annabhau-sathe/ अण्णा भाऊ साठे – एक जबरदस्त साहित्यिक] {{कॉमन्स वर्ग|Annabhau Sathe|अण्णा भाऊ साठे}} {{मराठी साहित्यिक}} {{मराठी कवी}} {{DEFAULTSORT:साठे, अण्णा भाऊ}} [[वर्ग:अण्णा भाऊ साठे| ]] [[वर्ग:मराठी लेखक]] [[वर्ग:मराठी कवी]] [[वर्ग:शाहीर]] [[वर्ग:संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ]] [[वर्ग:इ.स. १९२० मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९६९ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:दलित व्यक्ती]] [[वर्ग:कादंबरीकार]] [[वर्ग:आंबेडकरवादी]] [[वर्ग:मार्क्सवादी]] ksu5azu5myzj3tt2h5otegcjol0zjfj 0 149373 2139072 1216685 2022-07-20T21:14:12Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[फ्रांसिस्को सार्डिन्हा]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[फ्रांसिस्को सार्डिन्हा]] 8fbbrxorz7lndnukds4xvmmar0jyt1v 0 149374 2139084 1216690 2022-07-20T21:16:12Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[फ्रांसिस्को सार्डिन्हा]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[फ्रांसिस्को सार्डिन्हा]] 8fbbrxorz7lndnukds4xvmmar0jyt1v 0 155547 2139148 2114465 2022-07-21T05:33:20Z 122.162.149.108 /* सामाजिक माध्यामाचे व्यासपीठ */ यूजर फ्रेंडलीसाठी डिजिटल मार्केटिंगशी संबंधित काही माहिती wikitext text/x-wiki {{विकिकरण}} {{बदल}} '''सामाजिक माध्यामातील विक्रीकला'''<br /> सामाजिक माध्यमाच्या साईटसमधून लक्ष वेधून घेण्याच्या कार्यपद्धतीला सामाजिक माध्यमातील विक्रीकला असे म्हणतात. या आज्ञावलीमध्ये लक्ष वेधून घेण्यायोग्य मजकूर तयार करण्याचा प्रयत्न करणे आणि तयार झालेला मजकूर जास्तीत जास्त लोकांपर्यंत / वाचकांपर्यंत पोहोचविण्यासाठी प्रयत्न करणे हे केंद्रस्थानी आहे. एखादी घटना, वस्तू, सेवा, संस्था इ. विषयी मजकूर इंटरनेटच्या माध्यामातून उदा.[[वेबसाईटस]], सामाजिक नेटवर्क, क्षणात संदेश, बातम्या इ. द्वारे लाखेा ग्राहकांपर्यंत झटक्यात पोहोचू शकते.<ref>{{स्रोत बातमी |दुवा=http://beedie.sfu.ca/files/Research/Journal_Articles/Journal_Articles_2013/Bittersweet_Understanding_and_managing_electronic_word_of_mouth.pdf |लेखक=Kietzmann, J.H., Canhoto, A.|title=बिटरस्वीट !!अंडरस्टेनडिंग अन्ड मअनेजिंग इलेक्ट्रोनिक वऑर्ड ऑफ मौथ|भाषा=इंग्लिश}}</ref> ==सामाजिक माध्यामाचे व्यासपीठ== सामाजिक संपर्काच्या साईटमुळे प्रत्येक व्यक्तीमधील अंतर कमी झाले असून नातेसंबंध वाढत चालेलेले आहेत. त्याचप्रमाणे कंपन्यानी सामाजिक माध्यमामध्ये प्रवेश केल्यामुळे ग्राहकांशी प्रत्यक्षपणे संपर्क करणे सहज साध्य झाले आहे.पारंपारिक जाहिरातींपेक्षा सामाजिक माध्यमामार्फत केलेली जाहिरात ही अधिक प्रभावी आणि व्यापक आहे.<ref>{{स्रोत बातमी |दुवा=http://supramind.com/smo/social-media-marketing-company/|प्रकाशक=सुप्रमिंड कॉम|title=वेब रँकिंग सुधारण्यासाठी सर्वोत्कृष्ट सामाजिक मीडिया विपणन एजन्सी|भाषा=इंग्लिश}}</ref> डिजिटल मार्केटिंग म्हणजे इंटरनेटच्या माध्यमातून केले जाणारे मार्केटिंग. याला ऑनलाइन मार्केटिंग असेही म्हणता येईल. डिजिटल मार्केटिंगमध्ये सोशल मीडिया मार्केटिंग, मोबाइल मार्केटिंग, ईमेल मार्केटिंग, सर्च इंजिन ऑप्टिमायझेशन ([https://aitechtonic.com/seo-guide/ SEO]) इत्यादींचा वापर केला जातो. आता सर्व कंपन्या डिजिटल मार्केटिंगच्या मदतीने आपली उत्पादने ऑनलाइन विकत आहेत. कमी वेळेत आणि कमी खर्चात चांगला नफा मिळतो. आतापर्यंत सर्वच कंपन्या टीव्हीवर त्यांच्या उत्पादनांच्या जाहिराती दाखवतात. जेणेकरून अधिकाधिक लोक त्यांची उत्पादने ओळखू शकतील आणि खरेदी करू शकतील. == सामाजिक माध्यमाच्या वेबसाईटस == * मोबाईल फोन * करार * मोहीम * बेटटी व्हाईट * २००८ ची यू.एस राष्ट्राध्यक्षाची निवडणूक * स्थानिक व्यापार * कोनी २०१२ * क्ल्यूप्त्या * व्टिटर * फेसबुक * गूगल * लिंकेडइन * येल्प * फोरस्क्वेअर * इन्स्टाग्राम * यूटयूब * डिलिसिअस आणि डिग * ब्लॉग * विक्रीकलेचे तंत्र * कोब्रा आणि ई डब्लयू ओ एम * सामाजिक माध्यामातील विक्रीकलेची हत्यारे * पारंपारिक जाहिरातींवरील संबंध * कमी वापर * गळती * सामाजिक माध्यमातील विक्रीकलेतील दुर्घटना <br /> == डिजिटल मार्केटिंगचे पैलु == '''सोशल मीडिया मार्केटिंग''' हा डिजिटल मार्केटिंगचा अविभाज्य भाग आहे. डिजिटल मार्केटिंग मध्ये बऱ्याच गोष्टी समाविष्ट करू शकतो. त्या पैकी खाली दिलेले काही प्रमुख घटक * एस. ई. ओ.  - व्हॉइस, कीवर्ड्स सर्च् * सोशल मीडिया मार्केटिंग - प्लॅटफॉर्म्स उदा. फेसबुक, ट्विटर, इंस्टाग्राम, लिंक्डइन ई. * कन्टेन्ट मार्केटिंग - विडिओ, ऑडिओ, AR/VR ई * ऑनलाईन ऍडव्हर्टाइसिंग - पोर्टल ऍड्स, ओंलीने ऍड्स ई * इनबॉउंड मार्केटिंग - ब्लॉगिंग, की-वर्ड्स, वेबसाईट लीड्स, ई-मेल मार्केटिंग * अनालिटिकस * इन्फ्लुएन्सर मार्केटिंग * सोशल लिसनिंग * अफिलिएट मार्केटिंग == सोशल आणि डिजिटल मार्केटिंग क्षेत्रातील प्रसिद्ध मराठी व्यक्ती == * तुषार रायते - तुषार रायते हे एक डिजिटल मार्केटिंग दिग्गज, ब्रँडिंग तज्ञ, डिजिटल आणि सोशल मीडिया मार्केटिंग सल्लागार, प्रशिक्षक, लेखक, एजन्सीचे मालक, मुख्य वक्ता आणि एक उद्योजक आहेत, त्यांनी स्वतः ला एक सक्षमकर्ता म्हणून प्रतिरूपित केले आहे जे गरजू लोकांसाठी शिक्षण आणि रोजगार दोन्ही मिळवण्यात मदत करतात तसेच नेक्स्टजेनडिजिहब ग्रुपचे संस्थापक आणि संचालक आहेत <ref name="मिड-डे">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा= https://www.mid-day.com/lifestyle/infotainment/article/tushar-rayate-transforming-the-rural-atmosphere-with-nextgendigihub-23168794 |title=Tushar Rayate transforming the rural atmosphere with 'NextgenDigiHub' | संकेतस्थळ= www.mid-day.com}}</ref> * [https://aitechtonic.com/digital-marketing-company-in-mumbai/ मुंबईतील डिजिटल मार्केटिंग कंपनी] ==संदर्भ== {{संदर्भयादी|2}} [[वर्ग:व्यापार]] [[वर्ग:संदर्भांचे इंग्रजी-मराठी भाषांतर हवे]] fsu9r3w3ci6q254thvkbs079qkewmmi 2139225 2139148 2022-07-21T10:32:09Z संतोष गोरे 135680 wikitext text/x-wiki {{विकिकरण}} {{बदल}} '''सामाजिक माध्यामातील विक्रीकला'''<br /> सामाजिक माध्यमाच्या साईटसमधून लक्ष वेधून घेण्याच्या कार्यपद्धतीला सामाजिक माध्यमातील विक्रीकला असे म्हणतात. या आज्ञावलीमध्ये लक्ष वेधून घेण्यायोग्य मजकूर तयार करण्याचा प्रयत्न करणे आणि तयार झालेला मजकूर जास्तीत जास्त लोकांपर्यंत / वाचकांपर्यंत पोहोचविण्यासाठी प्रयत्न करणे हे केंद्रस्थानी आहे. एखादी घटना, वस्तू, सेवा, संस्था इ. विषयी मजकूर इंटरनेटच्या माध्यामातून उदा.[[वेबसाईटस]], सामाजिक नेटवर्क, क्षणात संदेश, बातम्या इ. द्वारे लाखेा ग्राहकांपर्यंत झटक्यात पोहोचू शकते.<ref>{{स्रोत बातमी |दुवा=http://beedie.sfu.ca/files/Research/Journal_Articles/Journal_Articles_2013/Bittersweet_Understanding_and_managing_electronic_word_of_mouth.pdf |लेखक=Kietzmann, J.H., Canhoto, A.|title=बिटरस्वीट !!अंडरस्टेनडिंग अन्ड मअनेजिंग इलेक्ट्रोनिक वऑर्ड ऑफ मौथ|भाषा=इंग्लिश}}</ref> ==सामाजिक माध्यामाचे व्यासपीठ== सामाजिक संपर्काच्या साईटमुळे प्रत्येक व्यक्तीमधील अंतर कमी झाले असून नातेसंबंध वाढत चालेलेले आहेत. त्याचप्रमाणे कंपन्यानी सामाजिक माध्यमामध्ये प्रवेश केल्यामुळे ग्राहकांशी प्रत्यक्षपणे संपर्क करणे सहज साध्य झाले आहे.पारंपारिक जाहिरातींपेक्षा सामाजिक माध्यमामार्फत केलेली जाहिरात ही अधिक प्रभावी आणि व्यापक आहे.<ref>{{स्रोत बातमी |दुवा=http://supramind.com/smo/social-media-marketing-company/|प्रकाशक=सुप्रमिंड कॉम|title=वेब रँकिंग सुधारण्यासाठी सर्वोत्कृष्ट सामाजिक मीडिया विपणन एजन्सी|भाषा=इंग्लिश}}</ref> डिजिटल मार्केटिंग म्हणजे इंटरनेटच्या माध्यमातून केले जाणारे मार्केटिंग. याला ऑनलाइन मार्केटिंग असेही म्हणता येईल. डिजिटल मार्केटिंगमध्ये सोशल मीडिया मार्केटिंग, मोबाइल मार्केटिंग, ईमेल मार्केटिंग, सर्च इंजिन ऑप्टिमायझेशन इत्यादींचा वापर केला जातो. आता सर्व कंपन्या डिजिटल मार्केटिंगच्या मदतीने आपली उत्पादने ऑनलाइन विकत आहेत. कमी वेळेत आणि कमी खर्चात चांगला नफा मिळतो. आतापर्यंत सर्वच कंपन्या टीव्हीवर त्यांच्या उत्पादनांच्या जाहिराती दाखवतात. जेणेकरून अधिकाधिक लोक त्यांची उत्पादने ओळखू शकतील आणि खरेदी करू शकतील. == सामाजिक माध्यमाच्या वेबसाईटस == * मोबाईल फोन * करार * मोहीम * बेटटी व्हाईट * २००८ ची यू.एस राष्ट्राध्यक्षाची निवडणूक * स्थानिक व्यापार * कोनी २०१२ * क्ल्यूप्त्या * व्टिटर * फेसबुक * गूगल * लिंकेडइन * येल्प * फोरस्क्वेअर * इन्स्टाग्राम * यूटयूब * डिलिसिअस आणि डिग * ब्लॉग * विक्रीकलेचे तंत्र * कोब्रा आणि ई डब्लयू ओ एम * सामाजिक माध्यामातील विक्रीकलेची हत्यारे * पारंपारिक जाहिरातींवरील संबंध * कमी वापर * गळती * सामाजिक माध्यमातील विक्रीकलेतील दुर्घटना == डिजिटल मार्केटिंगचे पैलु == '''सोशल मीडिया मार्केटिंग''' हा डिजिटल मार्केटिंगचा अविभाज्य भाग आहे. डिजिटल मार्केटिंग मध्ये बऱ्याच गोष्टी समाविष्ट करू शकतो. त्या पैकी खाली दिलेले काही प्रमुख घटक * एस. ई. ओ.  - व्हॉइस, कीवर्ड्स सर्च् * सोशल मीडिया मार्केटिंग - प्लॅटफॉर्म्स उदा. फेसबुक, ट्विटर, इंस्टाग्राम, लिंक्डइन ई. * कन्टेन्ट मार्केटिंग - विडिओ, ऑडिओ, AR/VR ई * ऑनलाईन ऍडव्हर्टाइसिंग - पोर्टल ऍड्स, ओंलीने ऍड्स ई * इनबॉउंड मार्केटिंग - ब्लॉगिंग, की-वर्ड्स, वेबसाईट लीड्स, ई-मेल मार्केटिंग * अनालिटिकस * इन्फ्लुएन्सर मार्केटिंग * सोशल लिसनिंग * अफिलिएट मार्केटिंग == सोशल आणि डिजिटल मार्केटिंग क्षेत्रातील प्रसिद्ध मराठी व्यक्ती == * तुषार रायते - तुषार रायते हे एक डिजिटल मार्केटिंग दिग्गज, ब्रँडिंग तज्ञ, डिजिटल आणि सोशल मीडिया मार्केटिंग सल्लागार, प्रशिक्षक, लेखक, एजन्सीचे मालक, मुख्य वक्ता आणि एक उद्योजक आहेत, त्यांनी स्वतः ला एक सक्षमकर्ता म्हणून प्रतिरूपित केले आहे जे गरजू लोकांसाठी शिक्षण आणि रोजगार दोन्ही मिळवण्यात मदत करतात तसेच नेक्स्टजेनडिजिहब ग्रुपचे संस्थापक आणि संचालक आहेत <ref name="मिड-डे">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा= https://www.mid-day.com/lifestyle/infotainment/article/tushar-rayate-transforming-the-rural-atmosphere-with-nextgendigihub-23168794 |title=Tushar Rayate transforming the rural atmosphere with 'NextgenDigiHub' | संकेतस्थळ= www.mid-day.com}}</ref> ==संदर्भ== {{संदर्भयादी|2}} [[वर्ग:व्यापार]] [[वर्ग:संदर्भांचे इंग्रजी-मराठी भाषांतर हवे]] qw6kstqhwydn0acz0iqpk6478izqofj 0 162038 2139096 1263694 2022-07-20T21:18:12Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[मावेलीक्कारा]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[मावेलीक्कारा]] 6y9ey9rn625s9c9lrvi8fr9wk92dazt 0 166528 2139171 2102385 2022-07-21T06:50:22Z Suyog2312 146667 wikitext text/x-wiki के.के. ऊर्फ कर्मवीर काकासाहेब वाघ (जन्म : २६ ऑक्टोबर १८९८; - नाशिक, २२ जुलै १९७३) हे एक राजकीय, शैक्षणिक आणि सामाजिक कार्यकर्ते होते. ==कर्मवीर काकासाहेब वाघ यांचे व्यक्तिमत्त्व== काकासाहेबांची देहयष्टी सहा फूट उंच होती. भरदार छाती व आवाजात जरब असल्याने त्यांचे व्यक्तिमत्त्व कमालीचे प्रभावशाली होते. आवाज पहाडी होता. बहुजन समाजावरअन्याय दूर करण्यासाठी शासनावर आणि शोषणकर्त्यांवर कर्मवीर काका आपल्या निर्भीड कर्तृत्वाची आणि पहाडी आवाजाची तोफ डागत असत. शोषितांच्या बाजूने उभे राहताना काकांनी पक्ष शिस्तीची, स्वतःच्या स्वाभिमानाची अथवा प्रतिष्ठेची कधीही पर्वा केली नाही. राजकीय पुढाऱ्यांच्या रागलोभाची त्यांनी कधीच तमा बाळगली नाही. जनतेचे प्रश्न पक्षाकडून सुटत नसतील, तुम्हाला न भिता बोलायची मुभा नसेल तर तो पक्ष काय कामाचा, असे त्यांचे रोखठोक मत होते. पक्ष हे त्यांचे साध्य नसून साधन होते. त्यामुळे काकांनी काँग्रेस, शेतकरी कामगार पक्ष, कामगार किसान पक्ष, कम्युनिस्ट पक्ष, पुन्हा काँग्रेस व भारतीय क्रांती दल असे प्रसंगानुरूप पक्षांतर केले. त्यापायी त्यांना अनेक वेळा अपयशही पत्करावे लागले, तरीसुद्धा काकांनी स्वतःच्या हिंमतीवर, कर्तबगारीने जनसेवा केलीच; सर्वसामान्य जनतेचे जीवनमान सुधारण्यासाठी राजकीय पक्ष व सत्ता गौण मानून सहकार, शिक्षण शेती व बहुजनांच्या विकासासाठी स्वतःचे सर्वस्व पणाला लावले. ==बांधकाम व्यवसाय== काकांचे कुटुंब तसे मोठे. वडिलांचे कृपाछत्र त्यांना दीर्घकाळ लाभले. काकांचा विवाह १४ व्या वर्षीच झाला. काका मॅट्रिक पास झाले. पुढील शिक्षण न घेता त्यांनी कॉन्ट्रॅक्टरचा धंदा सुरू केला त्यांच्यामध्ये धंद्यामध्ये चिकाटी असल्यामुळे त्यांनी धंद्यात जम बसविला. या कामात काकांना भरपूर पैसाही मिळाला. बांधकाम खात्याच्या नियमांचा अभ्यास करून सरकारी कामाचा दर्जा उत्तम राखून एक नवा नावलौकिक मिळवला. कामाच्या गुणवत्तेबाबत आपल्या व्यवसायात त्यांनी कधीच तडजोड केली नाही. ==एक रुपया किंमतीची नाशिक नगरपालिकेची इमारत== १९३५ साली नाशिक नगरपालिकेच्या इमारतीच्या बांधकामाचे कॉन्ट्रॅक्ट घेऊन १९३७ मध्ये त्यांनी ते पूर्ण केले. अंदाजपत्र व करारनाम्यात डी-वॉटरिंगचा स्पष्ट उल्लेख नसल्याने काकांना या कामात मोठा आर्थिक तोटा सहन करावा लागला. तशाही परिस्थीतीत त्यांनी काम पूर्ण केले. परंतु, नगरपालिकेच्या तत्कालीन अधिकाऱ्यांनी काकांच्या बिलाबद्दल दंडात्मक कारवाईचा वापर करून पूर्ण इमारतीच्या बांधकामाच्या बिलापेक्षाही ज्यादा दंडाची आकारणी केली. एकाही नगरसेवकाने काकांच्या आर्थिक नुकसानाची पर्वा केली नाही. अशा बिकट परिस्थितीत सुद्धा काकांनी स्वतःचा बाणेदारपणा सोडला नाही. भरसभेत त्यांनी एकच विनंती केली. इमारतीचा एकूण खर्च एक रुपया दाखवावा व तसा उल्लेख इमारतीवर करावा व त्यानुसार एक रुपयाच्या व्हाऊचरवर काकांनी सही करून दिली. आजही नाशिकच्या मेनरोडवरील नगरपालिकेच्या इमारतीवर काकांचे नाव व इमारतीची किंमत एक रुपया लिहिलेली आहे. ==सामाजिक चळवळी== # १९४८ मध्ये त्यावेळीच्या [[मुंबई]] सरकारने नाशिक जिल्ह्याच्या [[इगतपुरी]] भातास कमी भाव व [[गुजरात]]मधील भातास जास्त भाव, अशी भेदभावपूर्ण वागणूक शेतकऱ्यांना दिली. त्यावेळी काकासाहेबांनी भातलढ्यासाठी संग्राम, सत्याग्रह आणि असहकार पुकारला. त्यावेळचे [[मुंबई]] राज्याचे मंत्री [[मोरारजी देसाई|मुरारजीभाई देसाई]] यांना नमवून सर्वांना समान भाव देण्यास भाग पाडले. परिणामी काकासाहेबांना सहा जिल्ह्यांतून हद्दपार करण्यात आले. २. [[चांदवड]] तालुक्यातील केंद्राई धरणाचे पाणी खडकमाळे गावाला मिळवून देण्यासाठी तत्कालीन जहागिरदार व हितसंबंधी लोकाविरुद्ध जंग लढून काकांनी खडकमाळे गावास पाणी मिळवून दिले. ३. काकासाहेबांनी महाराष्ट्र शासनाकडून मोठ्या प्रयत्‍नाने व जिद्दीने उपसा जलसिंचन योजना मंजूुर करून घेतली. सोनगावच्या शेतकऱ्यांनी काकांच्या श्रमाची पावती म्हणून त्या योजनेस कर्मवीर काकासाहेब वाघ उपसा जलसिंचन योजना असे नाव दिले. ४. ऊस उत्पादक शेतकऱ्यांना योग्य न्याय मिळावा, त्यांच्या उसाची योग्य व्यवस्था लागून देशात साखर उत्पादनात वाढ व्हावी या उद्देशाने त्यांनी रानवड, नाशिक व कादवा सहकारी साखर कारखान्यास केंद्र शासनाकडून मंजुरी मिळवून दिली. ५. शेतकऱ्यांचे होणारे नुकसान टाळण्यासाठी केंद्र सरकारतर्फे स्पेशल केस म्हणून निफाड सहकारी साखर कारखान्याचा त्यांनी विस्तार करवला. ६. महाराष्ट्रातल्या लेव्ही साखरेस वाजवी भाव मिळवून दिला. काकासाहेबांनी शेतकऱ्यांच्या हिताआड येणारी कुठलीच गोष्ट खपवून घेतली नाही. ७. सहकारी साखर कारखानदारी नावारूपास आणली आणि महाराष्ट्र राज्य सहकारी साखर कारखाना संघाची भारतामध्ये शान वाढवली. साखर कारखानदारी क्षेत्रातल्या त्यांच्या विलक्षण कर्तृत्वाने, खंबीर नेतृत्वाने सहकारी साखर कारखान्यांचा मार्गदर्शक म्हणून त्यांची प्रतिमा तयार झाली. ८. [[नाशिक जिल्हा]] साखर कारखानदारीत मागे पडू नये यासाठी हा लोकद्रष्टा नेता आयुष्यभर संघर्षाचे कडू घोट पचवत जनसामान्यांचे जीवनमान उंचावण्यासाठीच जगला. ==के.के.वाघ यांच्यावरील पुस्तके== * पद्मश्री कर्मवीर काकासाहेब वाघ (चरित्र) लेखक : डॉ. राहुल पाटील (अपूर्ण) [[वर्ग:मराठी राजकारणी]] [[वर्ग:इ.स. १८९८ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९७३ मधील मृत्यू]] l6z6wn7k8az8ptnxgdqdfkg1u43cep5 1 183408 2139055 1358000 2022-07-20T17:43:41Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[चर्चा:बिल अॅथी]] वरुन [[चर्चा:बिल ॲथी]] ला हलविला wikitext text/x-wiki {{रिकामे पान}} jvciopc55qprx4fqk93u0jr6gr989gv 0 188291 2139086 1376488 2022-07-20T21:16:32Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[फ्रांस्वा ओलांद]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[फ्रांस्वा ओलांद]] jvzxvsl2eo7legw7jppzqlvg83lmyll 0 189149 2139099 1381611 2022-07-20T21:18:42Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[संगमेश्वर रोड रेल्वे स्थानक]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[संगमेश्वर रोड रेल्वे स्थानक]] 90a613u9ggq8jc8n07yy682yiryheoi 0 193636 2139080 1407570 2022-07-20T21:15:32Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[फ्रान्स राष्ट्रीय महिला फुटबॉल संघ]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[फ्रान्स राष्ट्रीय महिला फुटबॉल संघ]] 6q20krk1in3dadjb6metz966cgemhbq 0 193637 2139079 1407571 2022-07-20T21:15:22Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[फ्रान्स राष्ट्रीय महिला फुटबॉल संघ]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[फ्रान्स राष्ट्रीय महिला फुटबॉल संघ]] 6q20krk1in3dadjb6metz966cgemhbq 0 193638 2139089 1407572 2022-07-20T21:17:02Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[फ्रान्स राष्ट्रीय महिला फुटबॉल संघ]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[फ्रान्स राष्ट्रीय महिला फुटबॉल संघ]] 6q20krk1in3dadjb6metz966cgemhbq 0 196042 2139046 1754798 2022-07-20T17:06:45Z Yogeshns 146657 wikitext text/x-wiki [[File:DinshawWacha.jpg|thumb]] '''दिनशा एडलजी वाच्छा''' ([[इ.स. १८४४]] - [[इ.स. १९३६]]) हे एक [[पारशी लोक|पारशी]] भारतीय राजकारणी होते. ते [[भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेस]]चे एक संस्थापक होते व १९०१ साली अध्यक्ष होते.<ref>[http://www.kamat.com/kalranga/freedom/congress/presidents.htm Kamat's Potpourri: Presidents of Indian National Congress</ref> वाच्छा [[मुंबई]]चे रहिवाशी होते. == कार्य == वाच्छा, दिनशा, एडलजी : ( २ ऑगस्ट १८४४–१३ फेब्रुवारी १९३६). भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील एक अग्रगण्य कार्यकर्ते आणि अखिल भारतीय काँग्रेसचे संस्थापक–सदस्य–अध्यक्ष (१९०१). यांचा जन्म मध्यमवर्गीय, पारशी कुटुंबात मुंबई येथे झाला. आयर्टन स्कूल आणि एल्‌फिन्स्टन महाविद्यालयात त्यांनी शिक्षण घेतले (१८५८) आणि वयाच्या चौदाव्या वर्षी ते पदवीधर झाले. पुढे वडिलांच्या मुंबई व एडन येथील व्यवसायांत ते मदत करू लागले.   समाजसुधारणा, शिक्षण आणि राजकारण या क्षेत्रांत दादाभाई नवरोजी आणि फिरोझशाह मेहता यांच्याबरोबर वाच्छांनी कार्य केले. प्रतिष्ठित सामाजिक संस्था आणि संघटनांशी त्यांचा सदस्य–कार्यवाह–अध्यक्ष या नात्यांनी निकटचा संबंध आला. रॉबर्ट नाइट या पत्रकारामुळे त्यांचा राजकारणातील उत्साह वाढला. मुंबई नगरपालिकेमध्ये त्यांनी विशेष रस घेतला तिचे ४० वर्षे ते सक्रिय सभासद होते. अखिल भारतीय काँग्रेसचे ते संस्थापक–सदस्य असून अनेक वर्षे कार्यवाह म्हणून काम केल्यानंतर १९०१ मध्ये ते काँग्रेसच्या अध्यक्षपदी निवडले गेले. बॉम्बे प्रेसिडेन्सी असोसिएशनचेही ते तीस वर्षे (१८८५–१९१५) कार्यवाह होते व पुढे त्याचे अध्यक्ष झाले (१९१५–१८). पीपल्स फ्री रीडींग रूम ॲन्ड लायब्ररीचे ते विश्वस्त आणि अध्यक्ष तसेच इंडियन मर्चन्ट्स चेंबरचे अध्यक्ष होते. फेडरेशन ऑफ इंडियन चेंबर्स ऑफ कॉमर्स ॲन्ड इंडस्ट्रीचे संस्थापक, बॉम्बे मिलओनर्स असोसिएशनचे सभासद, बॉम्बे इंपीरिअलचे ट्रस्टचे सभासद, सेंट्रल बँक ऑफ इंडिया आणि सिंदिया स्टीम नॅव्हिगेशन कंपनीचे संचालक, इंपीअरिअल बँक ऑफ इंडियाचे गव्हर्नर अशी अनेक उच्च पदे त्यांनी भूषविली. यांशिवाय बॉम्बे लेजिस्लेटिव्ह काउन्सिल (१९१५–१६), इंपीअरिअल लेजिस्लेटिव्ह काउन्सिल (१९१६-२०), काउन्सिल ऑफ स्टेट्स (१९२०) यांवर सदस्य म्हणून त्यांची नियुक्ती करण्यात आली. त्यांच्या बहुविध कार्याचा सन्मान ‘नाइट’ ही पदवी देऊन ब्रिटीश शासनाने केला (१९१७). नंतर ते ‘सर वाच्छा’ या नावाने परिचित झाले. वाच्छांनी विपुल लेखन केले. त्यापैकी त्यांचे स्फुटलेखन तत्कालीन मान्यवर नियतकालिकांतून प्रसिद्ध झाले. याशिवाय त्यांनी भारताच्या आर्थिक प्रश्नावर, विशेषतः करविषयक धोरणावर, अत्यंत अभ्यासपूर्ण असे ग्रंथ लिहिले. त्यांच्या लेखनाचे विषय सकृत्‌दर्शनी अनेक असले, तरी देशाला भेडसावणाऱ्या आर्थिक आणि राजकीय समस्यांच्या संदर्भात प्रगल्भ लोकमत तयार करणे, हा त्यांच्या लेखनाचा मूलभूत हेतू होता. त्यांचे ''स्फुटलेखन इंडियन स्पेक्टेटर, द ॲडव्होकेट ऑफ इंडिया, द बेंगॉली, द इंडियन रिव्ह्यू, द वेन्झ्‌डे रिव्ह्यू, द ओरिएंटल रिव्ह्यू'', ''कैसर–ए–हिंद'' आणि ''बॉम्बे क्रॉनिकल'' या नियतकालिकांमधून प्रसिद्ध झाले. यांत प्रामुख्याने त्यांनी आर्थिक प्रश्नांचा ऊहापोह केला असून दादाभाई नवरोजी यांनी मांडलेल्या ‘आर्थिक शोषण’ सिद्धांताचे समर्थन केले आहे. या विषयाची सविस्तर व सोदाहरण चर्चा त्यांनी ''इंडियन रेल्वे फिनॅन्स, इंडियन मिलिटरी इक्स्‌पेंडिचर, राइझ ॲन्ड ग्रोथ ऑफ बॉम्बे म्यूनिसिपल गव्हर्न्मेन्ट, ॲग्रिकल्चरल बँक्स इन इंडिया'' या चार मान्यवर ग्रंथांत केली आहे. यांशिवाय त्यांनी ''माय रेकलेक्शन्स ऑफ बॉम्बे'' (१८६०–७५) या आत्मचरित्रपर पुस्तकात मुंबईसंबंधीच्या आपल्या काही आठवणी-अनुभव निवेदन केले असून त्यांतून चरित्रातील अनेक पैलू दृष्टोत्पत्तीस येतात. फिरोझशाह मेहतांबरोबरच मुंबई महानगरपालिकेच्या आधुनिक घडणीमध्ये वाच्छांचा महत्त्वाचा वाटा आहे. १८९७ मध्ये लंडन येथे वेल्बी  कमिशनपुढे देशाच्या आर्थिक समस्यांसंबंधी उमेशचंद्र बॅनर्जी, दादाभाई नवरोजी, फिरोझशाह मेहता, गो. कृ. गोखले वगैरे ज्येष्ठ-श्रेष्ठ नेत्यांबरोबर त्यांनी आपले विचार मांडले. गोखले आणि मेहता यांच्या निधनानंतरही मवाळांच्या उदारमतवादी पक्षाचे कार्य अखेरपर्यंत त्यानी पुढे चालू ठेवले. ते प्रखर राष्ट्रवादी, आर्थिक समस्यांविषयीचे प्रवक्ते आणि बांधिलकीचे समाजशिक्षक होते. वृत्तीने ते मवाळ असूनही त्यांनी ब्रिटिश शासनाला आर्थिक विषयांच्या बाबतीत अनेक वेळा कचाट्यात पकडले. लोकमान्य टिळकांनी ‘धीट, निर्भीड व हिशेबी कामात वाकबगार’ असा त्यांचा गौरव ''केसरी''तून केला. मुंबई येथे वृद्धापकाळाने त्यांचे निधन झाले.{{विस्तार}} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} {{DEFAULTSORT:वाचा, दिनशा, इडलजी}} [[वर्ग:इ.स. १८४४ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९३६ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:एलफिन्स्टन कॉलेज माजी विद्यार्थी]] [[वर्ग:पारशी व्यक्ती]] [[वर्ग:भारताच्या इम्पिरियल विधान परिषदेचे सदस्य]] a17z4hzbvso71f7arqtnqd3663uw0p6 2139047 2139046 2022-07-20T17:10:05Z Yogeshns 146657 wikitext text/x-wiki [[File:DinshawWacha.jpg|thumb]] '''दिनशा एडलजी वाच्छा''' ([[इ.स. १८४४]] - [[इ.स. १९३६]]) हे एक [[पारशी लोक|पारशी]] भारतीय राजकारणी होते. ते [[भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेस]]चे एक संस्थापक होते व १९०१ साली अध्यक्ष होते.<ref>[http://www.kamat.com/kalranga/freedom/congress/presidents.htm Kamat's Potpourri: Presidents of Indian National Congress</ref> वाच्छा [[मुंबई]]चे रहिवाशी होते. == कार्य == वाच्छा, दिनशा, एडलजी : ( २ ऑगस्ट १८४४–१३ फेब्रुवारी १९३६). भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील एक अग्रगण्य कार्यकर्ते आणि अखिल भारतीय काँग्रेसचे संस्थापक–सदस्य–अध्यक्ष (१९०१). यांचा जन्म मध्यमवर्गीय, पारशी कुटुंबात मुंबई येथे झाला. आयर्टन स्कूल आणि एल्‌फिन्स्टन महाविद्यालयात त्यांनी शिक्षण घेतले (१८५८) आणि वयाच्या चौदाव्या वर्षी ते पदवीधर झाले. पुढे वडिलांच्या मुंबई व एडन येथील व्यवसायांत ते मदत करू लागले.   समाजसुधारणा, शिक्षण आणि राजकारण या क्षेत्रांत दादाभाई नवरोजी आणि फिरोझशाह मेहता यांच्याबरोबर वाच्छांनी कार्य केले. प्रतिष्ठित सामाजिक संस्था आणि संघटनांशी त्यांचा सदस्य–कार्यवाह–अध्यक्ष या नात्यांनी निकटचा संबंध आला. रॉबर्ट नाइट या पत्रकारामुळे त्यांचा राजकारणातील उत्साह वाढला. मुंबई नगरपालिकेमध्ये त्यांनी विशेष रस घेतला तिचे ४० वर्षे ते सक्रिय सभासद होते. अखिल भारतीय काँग्रेसचे ते संस्थापक–सदस्य असून अनेक वर्षे कार्यवाह म्हणून काम केल्यानंतर १९०१ मध्ये ते काँग्रेसच्या अध्यक्षपदी निवडले गेले. बॉम्बे प्रेसिडेन्सी असोसिएशनचेही ते तीस वर्षे (१८८५–१९१५) कार्यवाह होते व पुढे त्याचे अध्यक्ष झाले (१९१५–१८). पीपल्स फ्री रीडींग रूम ॲन्ड लायब्ररीचे ते विश्वस्त आणि अध्यक्ष तसेच इंडियन मर्चन्ट्स चेंबरचे अध्यक्ष होते. फेडरेशन ऑफ इंडियन चेंबर्स ऑफ कॉमर्स ॲन्ड इंडस्ट्रीचे संस्थापक, बॉम्बे मिलओनर्स असोसिएशनचे सभासद, बॉम्बे इंपीरिअलचे ट्रस्टचे सभासद, सेंट्रल बँक ऑफ इंडिया आणि सिंदिया स्टीम नॅव्हिगेशन कंपनीचे संचालक, इंपीअरिअल बँक ऑफ इंडियाचे गव्हर्नर अशी अनेक उच्च पदे त्यांनी भूषविली. यांशिवाय बॉम्बे लेजिस्लेटिव्ह काउन्सिल (१९१५–१६), इंपीअरिअल लेजिस्लेटिव्ह काउन्सिल (१९१६-२०), काउन्सिल ऑफ स्टेट्स (१९२०) यांवर सदस्य म्हणून त्यांची नियुक्ती करण्यात आली. त्यांच्या बहुविध कार्याचा सन्मान ‘नाइट’ ही पदवी देऊन ब्रिटीश शासनाने केला (१९१७). नंतर ते ‘सर वाच्छा’ या नावाने परिचित झाले. वाच्छांनी विपुल लेखन केले. त्यापैकी त्यांचे स्फुटलेखन तत्कालीन मान्यवर नियतकालिकांतून प्रसिद्ध झाले. याशिवाय त्यांनी भारताच्या आर्थिक प्रश्नावर, विशेषतः करविषयक धोरणावर, अत्यंत अभ्यासपूर्ण असे ग्रंथ लिहिले. त्यांच्या लेखनाचे विषय सकृत्‌दर्शनी अनेक असले, तरी देशाला भेडसावणाऱ्या आर्थिक आणि राजकीय समस्यांच्या संदर्भात प्रगल्भ लोकमत तयार करणे, हा त्यांच्या लेखनाचा मूलभूत हेतू होता. त्यांचे ''स्फुटलेखन इंडियन स्पेक्टेटर, द ॲडव्होकेट ऑफ इंडिया, द बेंगॉली, द इंडियन रिव्ह्यू, द वेन्झ्‌डे रिव्ह्यू, द ओरिएंटल रिव्ह्यू'', ''कैसर–ए–हिंद'' आणि ''बॉम्बे क्रॉनिकल'' या नियतकालिकांमधून प्रसिद्ध झाले. यांत प्रामुख्याने त्यांनी आर्थिक प्रश्नांचा ऊहापोह केला असून दादाभाई नवरोजी यांनी मांडलेल्या ‘आर्थिक शोषण’ सिद्धांताचे समर्थन केले आहे. या विषयाची सविस्तर व सोदाहरण चर्चा त्यांनी ''इंडियन रेल्वे फिनॅन्स, इंडियन मिलिटरी इक्स्‌पेंडिचर, राइझ ॲन्ड ग्रोथ ऑफ बॉम्बे म्यूनिसिपल गव्हर्न्मेन्ट, ॲग्रिकल्चरल बँक्स इन इंडिया'' या चार मान्यवर ग्रंथांत केली आहे. यांशिवाय त्यांनी ''माय रेकलेक्शन्स ऑफ बॉम्बे'' (१८६०–७५) या आत्मचरित्रपर पुस्तकात मुंबईसंबंधीच्या आपल्या काही आठवणी-अनुभव निवेदन केले असून त्यांतून चरित्रातील अनेक पैलू दृष्टोत्पत्तीस येतात. फिरोझशाह मेहतांबरोबरच मुंबई महानगरपालिकेच्या आधुनिक घडणीमध्ये वाच्छांचा महत्त्वाचा वाटा आहे. १८९७ मध्ये लंडन येथे वेल्बी  कमिशनपुढे देशाच्या आर्थिक समस्यांसंबंधी उमेशचंद्र बॅनर्जी, दादाभाई नवरोजी, फिरोझशाह मेहता, गो. कृ. गोखले वगैरे ज्येष्ठ-श्रेष्ठ नेत्यांबरोबर त्यांनी आपले विचार मांडले. गोखले आणि मेहता यांच्या निधनानंतरही मवाळांच्या उदारमतवादी पक्षाचे कार्य अखेरपर्यंत त्यानी पुढे चालू ठेवले. ते प्रखर राष्ट्रवादी, आर्थिक समस्यांविषयीचे प्रवक्ते आणि बांधिलकीचे समाजशिक्षक होते. वृत्तीने ते मवाळ असूनही त्यांनी ब्रिटिश शासनाला आर्थिक विषयांच्या बाबतीत अनेक वेळा कचाट्यात पकडले. लोकमान्य टिळकांनी ‘धीट, निर्भीड व हिशेबी कामात वाकबगार’ असा त्यांचा गौरव ''केसरी''तून केला. मुंबई येथे वृद्धापकाळाने त्यांचे निधन झाले.{{विस्तार}} == संदर्भ == 1. Kulke, E. ''The Parsees in India'', Delhi, 1974.            2. Nanavutty, Piloo, ''The Parsis'', New Delhi, 1977.            3. Sen, S. P. Ed. ''Dictionary of Na''{{संदर्भयादी}} {{DEFAULTSORT:वाचा, दिनशा, इडलजी}} [[वर्ग:इ.स. १८४४ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९३६ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:एलफिन्स्टन कॉलेज माजी विद्यार्थी]] [[वर्ग:पारशी व्यक्ती]] [[वर्ग:भारताच्या इम्पिरियल विधान परिषदेचे सदस्य]] hafg2qwsm9h0dow02465irxe2j10q2d 2139048 2139047 2022-07-20T17:11:29Z Yogeshns 146657 wikitext text/x-wiki [[File:DinshawWacha.jpg|thumb]] '''दिनशा एडलजी वाच्छा''' ([[इ.स. १८४४]] - [[इ.स. १९३६]]) हे एक [[पारशी लोक|पारशी]] भारतीय राजकारणी होते. ते [[भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेस]]चे एक संस्थापक होते व १९०१ साली अध्यक्ष होते.<ref>[http://www.kamat.com/kalranga/freedom/congress/presidents.htm Kamat's Potpourri: Presidents of Indian National Congress</ref> वाच्छा [[मुंबई]]चे रहिवाशी होते. == कार्य == वाच्छा, दिनशा, एडलजी : ( २ ऑगस्ट १८४४–१३ फेब्रुवारी १९३६). भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील एक अग्रगण्य कार्यकर्ते आणि अखिल भारतीय काँग्रेसचे संस्थापक–सदस्य–अध्यक्ष (१९०१). यांचा जन्म मध्यमवर्गीय, पारशी कुटुंबात मुंबई येथे झाला. आयर्टन स्कूल आणि एल्‌फिन्स्टन महाविद्यालयात त्यांनी शिक्षण घेतले (१८५८) आणि वयाच्या चौदाव्या वर्षी ते पदवीधर झाले. पुढे वडिलांच्या मुंबई व एडन येथील व्यवसायांत ते मदत करू लागले.   समाजसुधारणा, शिक्षण आणि राजकारण या क्षेत्रांत दादाभाई नवरोजी आणि फिरोझशाह मेहता यांच्याबरोबर वाच्छांनी कार्य केले. प्रतिष्ठित सामाजिक संस्था आणि संघटनांशी त्यांचा सदस्य–कार्यवाह–अध्यक्ष या नात्यांनी निकटचा संबंध आला. रॉबर्ट नाइट या पत्रकारामुळे त्यांचा राजकारणातील उत्साह वाढला. मुंबई नगरपालिकेमध्ये त्यांनी विशेष रस घेतला तिचे ४० वर्षे ते सक्रिय सभासद होते. अखिल भारतीय काँग्रेसचे ते संस्थापक–सदस्य असून अनेक वर्षे कार्यवाह म्हणून काम केल्यानंतर १९०१ मध्ये ते काँग्रेसच्या अध्यक्षपदी निवडले गेले. बॉम्बे प्रेसिडेन्सी असोसिएशनचेही ते तीस वर्षे (१८८५–१९१५) कार्यवाह होते व पुढे त्याचे अध्यक्ष झाले (१९१५–१८). पीपल्स फ्री रीडींग रूम ॲन्ड लायब्ररीचे ते विश्वस्त आणि अध्यक्ष तसेच इंडियन मर्चन्ट्स चेंबरचे अध्यक्ष होते. फेडरेशन ऑफ इंडियन चेंबर्स ऑफ कॉमर्स ॲन्ड इंडस्ट्रीचे संस्थापक, बॉम्बे मिलओनर्स असोसिएशनचे सभासद, बॉम्बे इंपीरिअलचे ट्रस्टचे सभासद, सेंट्रल बँक ऑफ इंडिया आणि सिंदिया स्टीम नॅव्हिगेशन कंपनीचे संचालक, इंपीअरिअल बँक ऑफ इंडियाचे गव्हर्नर अशी अनेक उच्च पदे त्यांनी भूषविली. यांशिवाय बॉम्बे लेजिस्लेटिव्ह काउन्सिल (१९१५–१६), इंपीअरिअल लेजिस्लेटिव्ह काउन्सिल (१९१६-२०), काउन्सिल ऑफ स्टेट्स (१९२०) यांवर सदस्य म्हणून त्यांची नियुक्ती करण्यात आली. त्यांच्या बहुविध कार्याचा सन्मान ‘नाइट’ ही पदवी देऊन ब्रिटीश शासनाने केला (१९१७). नंतर ते ‘सर वाच्छा’ या नावाने परिचित झाले. वाच्छांनी विपुल लेखन केले. त्यापैकी त्यांचे स्फुटलेखन तत्कालीन मान्यवर नियतकालिकांतून प्रसिद्ध झाले. याशिवाय त्यांनी भारताच्या आर्थिक प्रश्नावर, विशेषतः करविषयक धोरणावर, अत्यंत अभ्यासपूर्ण असे ग्रंथ लिहिले. त्यांच्या लेखनाचे विषय सकृत्‌दर्शनी अनेक असले, तरी देशाला भेडसावणाऱ्या आर्थिक आणि राजकीय समस्यांच्या संदर्भात प्रगल्भ लोकमत तयार करणे, हा त्यांच्या लेखनाचा मूलभूत हेतू होता. त्यांचे ''स्फुटलेखन इंडियन स्पेक्टेटर, द ॲडव्होकेट ऑफ इंडिया, द बेंगॉली, द इंडियन रिव्ह्यू, द वेन्झ्‌डे रिव्ह्यू, द ओरिएंटल रिव्ह्यू'', ''कैसर–ए–हिंद'' आणि ''बॉम्बे क्रॉनिकल'' या नियतकालिकांमधून प्रसिद्ध झाले. यांत प्रामुख्याने त्यांनी आर्थिक प्रश्नांचा ऊहापोह केला असून दादाभाई नवरोजी यांनी मांडलेल्या ‘आर्थिक शोषण’ सिद्धांताचे समर्थन केले आहे. या विषयाची सविस्तर व सोदाहरण चर्चा त्यांनी ''इंडियन रेल्वे फिनॅन्स, इंडियन मिलिटरी इक्स्‌पेंडिचर, राइझ ॲन्ड ग्रोथ ऑफ बॉम्बे म्यूनिसिपल गव्हर्न्मेन्ट, ॲग्रिकल्चरल बँक्स इन इंडिया'' या चार मान्यवर ग्रंथांत केली आहे. यांशिवाय त्यांनी ''माय रेकलेक्शन्स ऑफ बॉम्बे'' (१८६०–७५) या आत्मचरित्रपर पुस्तकात मुंबईसंबंधीच्या आपल्या काही आठवणी-अनुभव निवेदन केले असून त्यांतून चरित्रातील अनेक पैलू दृष्टोत्पत्तीस येतात. फिरोझशाह मेहतांबरोबरच मुंबई महानगरपालिकेच्या आधुनिक घडणीमध्ये वाच्छांचा महत्त्वाचा वाटा आहे. १८९७ मध्ये लंडन येथे वेल्बी  कमिशनपुढे देशाच्या आर्थिक समस्यांसंबंधी उमेशचंद्र बॅनर्जी, दादाभाई नवरोजी, फिरोझशाह मेहता, गो. कृ. गोखले वगैरे ज्येष्ठ-श्रेष्ठ नेत्यांबरोबर त्यांनी आपले विचार मांडले. गोखले आणि मेहता यांच्या निधनानंतरही मवाळांच्या उदारमतवादी पक्षाचे कार्य अखेरपर्यंत त्यानी पुढे चालू ठेवले. ते प्रखर राष्ट्रवादी, आर्थिक समस्यांविषयीचे प्रवक्ते आणि बांधिलकीचे समाजशिक्षक होते. वृत्तीने ते मवाळ असूनही त्यांनी ब्रिटिश शासनाला आर्थिक विषयांच्या बाबतीत अनेक वेळा कचाट्यात पकडले. लोकमान्य टिळकांनी ‘धीट, निर्भीड व हिशेबी कामात वाकबगार’ असा त्यांचा गौरव ''केसरी''तून केला. मुंबई येथे वृद्धापकाळाने त्यांचे निधन झाले.{{विस्तार}} == संदर्भ == 1. Kulke, E. ''The Parsees in India'', Delhi, 1974.            2. Nanavutty, Piloo, ''The Parsis'', New Delhi, 1977.            3. Sen, S. P. Ed. ''Dictionary of National Biography, Vol. IV'', Calcutta, 1974. {{संदर्भयादी}} {{DEFAULTSORT:वाचा, दिनशा, इडलजी}} [[वर्ग:इ.स. १८४४ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९३६ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:एलफिन्स्टन कॉलेज माजी विद्यार्थी]] [[वर्ग:पारशी व्यक्ती]] [[वर्ग:भारताच्या इम्पिरियल विधान परिषदेचे सदस्य]] 5vvsxujs8cer75hh6pimoplhpuat6qj 2139106 2139048 2022-07-21T02:02:24Z संतोष गोरे 135680 wikitext text/x-wiki [[File:DinshawWacha.jpg|thumb]] '''दिनशा एडलजी वाच्छा''' ([[इ.स. १८४४]] - [[इ.स. १९३६]]) हे एक [[पारशी लोक|पारशी]] भारतीय राजकारणी होते. ते [[भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेस]]चे एक संस्थापक होते व १९०१ साली अध्यक्ष होते.<ref>[http://www.kamat.com/kalranga/freedom/congress/presidents.htm Kamat's Potpourri: Presidents of Indian National Congress</ref> वाच्छा [[मुंबई]]चे रहिवाशी होते. == कार्य == वाच्छा हे भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील एक अग्रगण्य कार्यकर्ते आणि अखिल भारतीय काँग्रेसचे संस्थापक–सदस्य–अध्यक्ष होते. यांचा जन्म मध्यमवर्गीय, पारशी कुटुंबात मुंबई येथे झाला. आयर्टन स्कूल आणि एल्‌फिन्स्टन महाविद्यालयात त्यांनी शिक्षण घेतले (१८५८) आणि वयाच्या चौदाव्या वर्षी ते पदवीधर झाले. पुढे वडिलांच्या मुंबई व एडन येथील व्यवसायांत ते मदत करू लागले.   समाजसुधारणा, शिक्षण आणि राजकारण या क्षेत्रांत दादाभाई नवरोजी आणि फिरोझशाह मेहता यांच्याबरोबर वाच्छांनी कार्य केले. प्रतिष्ठित सामाजिक संस्था आणि संघटनांशी त्यांचा सदस्य–कार्यवाह–अध्यक्ष या नात्यांनी निकटचा संबंध आला. रॉबर्ट नाइट या पत्रकारामुळे त्यांचा राजकारणातील उत्साह वाढला. मुंबई नगरपालिकेमध्ये त्यांनी विशेष रस घेतला तिचे ४० वर्षे ते सक्रिय सभासद होते. अखिल भारतीय काँग्रेसचे ते संस्थापक–सदस्य असून अनेक वर्षे कार्यवाह म्हणून काम केल्यानंतर १९०१ मध्ये ते काँग्रेसच्या अध्यक्षपदी निवडले गेले. बॉम्बे प्रेसिडेन्सी असोसिएशनचेही ते तीस वर्षे (१८८५–१९१५) कार्यवाह होते व पुढे त्याचे अध्यक्ष झाले (१९१५–१८). पीपल्स फ्री रीडींग रूम ॲन्ड लायब्ररीचे ते विश्वस्त आणि अध्यक्ष तसेच इंडियन मर्चन्ट्स चेंबरचे अध्यक्ष होते. फेडरेशन ऑफ इंडियन चेंबर्स ऑफ कॉमर्स ॲन्ड इंडस्ट्रीचे संस्थापक, बॉम्बे मिलओनर्स असोसिएशनचे सभासद, बॉम्बे इंपीरिअलचे ट्रस्टचे सभासद, सेंट्रल बँक ऑफ इंडिया आणि सिंदिया स्टीम नॅव्हिगेशन कंपनीचे संचालक, इंपीअरिअल बँक ऑफ इंडियाचे गव्हर्नर अशी अनेक उच्च पदे त्यांनी भूषविली. यांशिवाय बॉम्बे लेजिस्लेटिव्ह काउन्सिल (१९१५–१६), इंपीअरिअल लेजिस्लेटिव्ह काउन्सिल (१९१६-२०), काउन्सिल ऑफ स्टेट्स (१९२०) यांवर सदस्य म्हणून त्यांची नियुक्ती करण्यात आली. त्यांच्या बहुविध कार्याचा सन्मान ‘नाइट’ ही पदवी देऊन ब्रिटीश शासनाने केला (१९१७). नंतर ते ‘सर वाच्छा’ या नावाने परिचित झाले. वाच्छांनी विपुल लेखन केले. त्यापैकी त्यांचे स्फुटलेखन तत्कालीन मान्यवर नियतकालिकांतून प्रसिद्ध झाले. याशिवाय त्यांनी भारताच्या आर्थिक प्रश्नावर, विशेषतः करविषयक धोरणावर, अत्यंत अभ्यासपूर्ण असे ग्रंथ लिहिले. त्यांच्या लेखनाचे विषय सकृत्‌दर्शनी अनेक असले, तरी देशाला भेडसावणाऱ्या आर्थिक आणि राजकीय समस्यांच्या संदर्भात प्रगल्भ लोकमत तयार करणे, हा त्यांच्या लेखनाचा मूलभूत हेतू होता. त्यांचे ''स्फुटलेखन इंडियन स्पेक्टेटर, द ॲडव्होकेट ऑफ इंडिया, द बेंगॉली, द इंडियन रिव्ह्यू, द वेन्झ्‌डे रिव्ह्यू, द ओरिएंटल रिव्ह्यू'', ''कैसर–ए–हिंद'' आणि ''बॉम्बे क्रॉनिकल'' या नियतकालिकांमधून प्रसिद्ध झाले. यांत प्रामुख्याने त्यांनी आर्थिक प्रश्नांचा ऊहापोह केला असून दादाभाई नवरोजी यांनी मांडलेल्या ‘आर्थिक शोषण’ सिद्धांताचे समर्थन केले आहे. या विषयाची सविस्तर व सोदाहरण चर्चा त्यांनी ''इंडियन रेल्वे फिनॅन्स, इंडियन मिलिटरी इक्स्‌पेंडिचर, राइझ ॲन्ड ग्रोथ ऑफ बॉम्बे म्यूनिसिपल गव्हर्न्मेन्ट, ॲग्रिकल्चरल बँक्स इन इंडिया'' या चार मान्यवर ग्रंथांत केली आहे. यांशिवाय त्यांनी ''माय रेकलेक्शन्स ऑफ बॉम्बे'' (१८६०–७५) या आत्मचरित्रपर पुस्तकात मुंबईसंबंधीच्या आपल्या काही आठवणी-अनुभव निवेदन केले असून त्यांतून चरित्रातील अनेक पैलू दृष्टोत्पत्तीस येतात. फिरोझशाह मेहतांबरोबरच मुंबई महानगरपालिकेच्या आधुनिक घडणीमध्ये वाच्छांचा महत्त्वाचा वाटा आहे. १८९७ मध्ये लंडन येथे वेल्बी  कमिशनपुढे देशाच्या आर्थिक समस्यांसंबंधी उमेशचंद्र बॅनर्जी, दादाभाई नवरोजी, फिरोझशाह मेहता, गो. कृ. गोखले वगैरे ज्येष्ठ-श्रेष्ठ नेत्यांबरोबर त्यांनी आपले विचार मांडले. गोखले आणि मेहता यांच्या निधनानंतरही मवाळांच्या उदारमतवादी पक्षाचे कार्य अखेरपर्यंत त्यानी पुढे चालू ठेवले. ते प्रखर राष्ट्रवादी, आर्थिक समस्यांविषयीचे प्रवक्ते आणि बांधिलकीचे समाजशिक्षक होते. वृत्तीने ते मवाळ असूनही त्यांनी ब्रिटिश शासनाला आर्थिक विषयांच्या बाबतीत अनेक वेळा कचाट्यात पकडले. लोकमान्य टिळकांनी ‘धीट, निर्भीड व हिशेबी कामात वाकबगार’ असा त्यांचा गौरव ''केसरी''तून केला. मुंबई येथे वृद्धापकाळाने त्यांचे निधन झाले.<ref>https://vishwakosh.marathi.gov.in/32408/<ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} #Kulke, E. ''The Parsees in India'', Delhi, 1974. #Nanavutty, Piloo, ''The Parsis'', New Delhi, 1977. # Sen, S. P. Ed. ''Dictionary of National Biography, Vol. IV'', Calcutta, 1974. {{DEFAULTSORT:वाचा, दिनशा, इडलजी}} [[वर्ग:इ.स. १८४४ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९३६ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:एलफिन्स्टन कॉलेज माजी विद्यार्थी]] [[वर्ग:पारशी व्यक्ती]] [[वर्ग:भारताच्या इम्पिरियल विधान परिषदेचे सदस्य]] [[वर्ग:मराठी विश्वकोशातून कॉपीपेस्ट मजकूर]] q8xf8eyhvgav5t3oiycrreavo9yroyb 2139107 2139106 2022-07-21T02:03:04Z संतोष गोरे 135680 wikitext text/x-wiki [[File:DinshawWacha.jpg|thumb]] '''दिनशा एडलजी वाच्छा''' ([[इ.स. १८४४]] - [[इ.स. १९३६]]) हे एक [[पारशी लोक|पारशी]] भारतीय राजकारणी होते. ते [[भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेस]]चे एक संस्थापक होते व १९०१ साली अध्यक्ष होते.<ref>[http://www.kamat.com/kalranga/freedom/congress/presidents.htm Kamat's Potpourri: Presidents of Indian National Congress</ref> वाच्छा [[मुंबई]]चे रहिवाशी होते. == कार्य == वाच्छा हे भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतील एक अग्रगण्य कार्यकर्ते आणि अखिल भारतीय काँग्रेसचे संस्थापक–सदस्य–अध्यक्ष होते. यांचा जन्म मध्यमवर्गीय, पारशी कुटुंबात मुंबई येथे झाला. आयर्टन स्कूल आणि एल्‌फिन्स्टन महाविद्यालयात त्यांनी शिक्षण घेतले (१८५८) आणि वयाच्या चौदाव्या वर्षी ते पदवीधर झाले. पुढे वडिलांच्या मुंबई व एडन येथील व्यवसायांत ते मदत करू लागले.   समाजसुधारणा, शिक्षण आणि राजकारण या क्षेत्रांत दादाभाई नवरोजी आणि फिरोझशाह मेहता यांच्याबरोबर वाच्छांनी कार्य केले. प्रतिष्ठित सामाजिक संस्था आणि संघटनांशी त्यांचा सदस्य–कार्यवाह–अध्यक्ष या नात्यांनी निकटचा संबंध आला. रॉबर्ट नाइट या पत्रकारामुळे त्यांचा राजकारणातील उत्साह वाढला. मुंबई नगरपालिकेमध्ये त्यांनी विशेष रस घेतला तिचे ४० वर्षे ते सक्रिय सभासद होते. अखिल भारतीय काँग्रेसचे ते संस्थापक–सदस्य असून अनेक वर्षे कार्यवाह म्हणून काम केल्यानंतर १९०१ मध्ये ते काँग्रेसच्या अध्यक्षपदी निवडले गेले. बॉम्बे प्रेसिडेन्सी असोसिएशनचेही ते तीस वर्षे (१८८५–१९१५) कार्यवाह होते व पुढे त्याचे अध्यक्ष झाले (१९१५–१८). पीपल्स फ्री रीडींग रूम ॲन्ड लायब्ररीचे ते विश्वस्त आणि अध्यक्ष तसेच इंडियन मर्चन्ट्स चेंबरचे अध्यक्ष होते. फेडरेशन ऑफ इंडियन चेंबर्स ऑफ कॉमर्स ॲन्ड इंडस्ट्रीचे संस्थापक, बॉम्बे मिलओनर्स असोसिएशनचे सभासद, बॉम्बे इंपीरिअलचे ट्रस्टचे सभासद, सेंट्रल बँक ऑफ इंडिया आणि सिंदिया स्टीम नॅव्हिगेशन कंपनीचे संचालक, इंपीअरिअल बँक ऑफ इंडियाचे गव्हर्नर अशी अनेक उच्च पदे त्यांनी भूषविली. यांशिवाय बॉम्बे लेजिस्लेटिव्ह काउन्सिल (१९१५–१६), इंपीअरिअल लेजिस्लेटिव्ह काउन्सिल (१९१६-२०), काउन्सिल ऑफ स्टेट्स (१९२०) यांवर सदस्य म्हणून त्यांची नियुक्ती करण्यात आली. त्यांच्या बहुविध कार्याचा सन्मान ‘नाइट’ ही पदवी देऊन ब्रिटीश शासनाने केला (१९१७). नंतर ते ‘सर वाच्छा’ या नावाने परिचित झाले. वाच्छांनी विपुल लेखन केले. त्यापैकी त्यांचे स्फुटलेखन तत्कालीन मान्यवर नियतकालिकांतून प्रसिद्ध झाले. याशिवाय त्यांनी भारताच्या आर्थिक प्रश्नावर, विशेषतः करविषयक धोरणावर, अत्यंत अभ्यासपूर्ण असे ग्रंथ लिहिले. त्यांच्या लेखनाचे विषय सकृत्‌दर्शनी अनेक असले, तरी देशाला भेडसावणाऱ्या आर्थिक आणि राजकीय समस्यांच्या संदर्भात प्रगल्भ लोकमत तयार करणे, हा त्यांच्या लेखनाचा मूलभूत हेतू होता. त्यांचे ''स्फुटलेखन इंडियन स्पेक्टेटर, द ॲडव्होकेट ऑफ इंडिया, द बेंगॉली, द इंडियन रिव्ह्यू, द वेन्झ्‌डे रिव्ह्यू, द ओरिएंटल रिव्ह्यू'', ''कैसर–ए–हिंद'' आणि ''बॉम्बे क्रॉनिकल'' या नियतकालिकांमधून प्रसिद्ध झाले. यांत प्रामुख्याने त्यांनी आर्थिक प्रश्नांचा ऊहापोह केला असून दादाभाई नवरोजी यांनी मांडलेल्या ‘आर्थिक शोषण’ सिद्धांताचे समर्थन केले आहे. या विषयाची सविस्तर व सोदाहरण चर्चा त्यांनी ''इंडियन रेल्वे फिनॅन्स, इंडियन मिलिटरी इक्स्‌पेंडिचर, राइझ ॲन्ड ग्रोथ ऑफ बॉम्बे म्यूनिसिपल गव्हर्न्मेन्ट, ॲग्रिकल्चरल बँक्स इन इंडिया'' या चार मान्यवर ग्रंथांत केली आहे. यांशिवाय त्यांनी ''माय रेकलेक्शन्स ऑफ बॉम्बे'' (१८६०–७५) या आत्मचरित्रपर पुस्तकात मुंबईसंबंधीच्या आपल्या काही आठवणी-अनुभव निवेदन केले असून त्यांतून चरित्रातील अनेक पैलू दृष्टोत्पत्तीस येतात. फिरोझशाह मेहतांबरोबरच मुंबई महानगरपालिकेच्या आधुनिक घडणीमध्ये वाच्छांचा महत्त्वाचा वाटा आहे. १८९७ मध्ये लंडन येथे वेल्बी  कमिशनपुढे देशाच्या आर्थिक समस्यांसंबंधी उमेशचंद्र बॅनर्जी, दादाभाई नवरोजी, फिरोझशाह मेहता, गो. कृ. गोखले वगैरे ज्येष्ठ-श्रेष्ठ नेत्यांबरोबर त्यांनी आपले विचार मांडले. गोखले आणि मेहता यांच्या निधनानंतरही मवाळांच्या उदारमतवादी पक्षाचे कार्य अखेरपर्यंत त्यानी पुढे चालू ठेवले. ते प्रखर राष्ट्रवादी, आर्थिक समस्यांविषयीचे प्रवक्ते आणि बांधिलकीचे समाजशिक्षक होते. वृत्तीने ते मवाळ असूनही त्यांनी ब्रिटिश शासनाला आर्थिक विषयांच्या बाबतीत अनेक वेळा कचाट्यात पकडले. लोकमान्य टिळकांनी ‘धीट, निर्भीड व हिशेबी कामात वाकबगार’ असा त्यांचा गौरव ''केसरी''तून केला. मुंबई येथे वृद्धापकाळाने त्यांचे निधन झाले.<ref>https://vishwakosh.marathi.gov.in/32408/</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} #Kulke, E. ''The Parsees in India'', Delhi, 1974. #Nanavutty, Piloo, ''The Parsis'', New Delhi, 1977. # Sen, S. P. Ed. ''Dictionary of National Biography, Vol. IV'', Calcutta, 1974. {{DEFAULTSORT:वाचा, दिनशा, इडलजी}} [[वर्ग:इ.स. १८४४ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९३६ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:एलफिन्स्टन कॉलेज माजी विद्यार्थी]] [[वर्ग:पारशी व्यक्ती]] [[वर्ग:भारताच्या इम्पिरियल विधान परिषदेचे सदस्य]] [[वर्ग:मराठी विश्वकोशातून कॉपीपेस्ट मजकूर]] 3ux1gcirzc2ld85un5nk6cv3nvyosa2 0 222503 2139315 2118145 2022-07-21T11:44:12Z Khirid Harshad 138639 wikitext text/x-wiki [[खनिज]] खनिजांच्या सर्व गुणधर्मांच्या मिश्रणासह खनिज समुच्चय असतात. रासायनिक संरचना, खनिजविज्ञान, धान्य आकार, पोत, किंवा इतर विशिष्ट वैशिष्ट्ये कोणत्याही अद्वितीय संयोजन रॉक प्रकार वर्णन करू शकता. याव्यतिरिक्त, प्रत्येक मोठ्या प्रकारचे रॉकसाठी विविध वर्गीकरण प्रणाली अस्तित्वात आहेत. निसर्गात अस्तित्वात असलेले रॉक्सचे वेगवेगळे प्रकार आहेत. खडकांचे प्रकार= निसर्गामध्ये सापडणाऱ्या खडकांमध्ये क्वचितच ही साधी वैशिष्ट्ये दर्शविली जातात आणि सामान्यत: मोजमाप प्रमाणातील बदल म्हणून गुणधर्मांच्या संचामधील काही फरक प्रदर्शित करतात. खालीलप्रमाणे तीन व्यापक श्रेणींमध्ये खडकांचे वर्गीकरण केले जाते. १.अंधुक खडक(ईग्नियस रोक) २.गाळासंबंधीचा खडक(सेडीमेन्टरी रोक) ३.मेटाफॉम खडक(मेटामर्फिक रोक) १.अंधुक खडक= हा तीन मुख्य खडक प्रकारांपैकी एक आहे. अंधुक खडक मेग्मा किंवा लावाच्या थंड आणि मजबूतीमुळे बनतो. इब्नसॅस रॉक क्रिस्टलायझेशनसह किंवा त्याशिवाय पृष्ठभागाबाहेरील असू शकतो, एकतर दडपशाही (फ्लोटोनिक) खडक किंवा पृष्ठभागावरील (ज्वालामुखीय) खडक म्हणून. अंधुक खडक या मेग्मा अस्तित्वातील खडकांच्या आंशिक पिठातून मिळू शकते जे एक ग्रहच्या आवरणासारखा किंवा कवच मध्ये असेल. थोडक्यात, पिघलने तीन किंवा त्यापेक्षा जास्त प्रक्रियांचा प्रभाव असतो: तापमान वाढणे, दबाव कमी होणे किंवा रचना बदलणे. २.गाळासंबंधीचा खडक= गलिच्छ धरणांची निर्मिती गौण आणि त्यानंतरच्या आवरणाची रचना त्या पाण्याचा व पृथ्वीच्या पृष्ठभागाच्या शरीरात केली जाते. एका जागेवर स्थायिक होणाऱ्या विविध सेंद्रीय पदार्थ आणि खनिजांना कारणीभूत करण्याची प्रक्रिया अवसादन म्हणून संबोधत आहे. या खडकाना जोडून तयार करणारी कण गाळणी म्हणून ओळखले जाते. जमा होण्याआधी, तळाची झुळका स्रोत क्षेत्रातून हवामानास व मुरुमांद्वारे बनविली गेली आणि नंतर पाणी, वारा, बर्फ, द्रव्यमान चळवळ किंवा ग्लेशियर यांनी बळजबरीने स्थलांतरीत केले, ज्याला निनावीचे एजंट असे म्हटले जाते. खारज पाण्याचा विरघळलेला अवक्षेपण देखील होऊ शकतो किंवा जलतरणांमधील शेल निलंबनाच्या बाहेर पडू शकतात. ३.मेटाफॉम खडक= मेटाफॉम खडक पृथ्वीच्या पृष्ठभागाचा मोठा भाग बनवतात आणि त्यास वर्गीकृत आणि रासायनिक आणि खनिज संमेलनाद्वारे वर्गीकृत केले जाते. ते फक्त पृथ्वीच्या पृष्ठभागाजवळ खोलवर राहून, उच्च तापमानापेक्षा आणि त्यावरील रॉक थरांचा प्रचंड दाब करून बनवता येती मेटामॉर्फिक खडक विद्यमान रॉक ट्रॅक्सच्या रूपांतरीत होतात, मेट्राम्रफिज्म नावाच्या एका प्रक्रियेमध्ये, ज्याचा अर्थ "फॉर्म बदलणे" आहे. मूळ खडक 150 ते 200 डिग्री सेल्सियस पेक्षा अधिक तापमानासह 1500 पट्टांवर दबाव टाकते, यामुळे गंभीर भौतिक किंवा रासायनिक बदल होतात. ज्वालामुखीच्या उद्रेकात दरम्यान भूपृष्ठाखाली शिलारस आणि भूपृष्ठावर लाव्हारस थंड होत जाऊन त्याचे घनीभवन होते या प्रक्रियेतून अग्निजन्य खडक निर्माण होतो अग्निजन्य खडक पृथ्वीच्या अंतर्गत भागातील पदार्थापासून तयार होत असल्यामुळे त्यांना मूळ खडक असेही म्हणतात बहुतांश अग्निजन्य खडक हे कठीण व एकजिनसी दिसतात हे खडक वजनाने देखील जड असतात अग्निजन्य खडकांमध्ये जीवाश्म आढळत नाही महाराष्ट्र पठार व सह्याद्री अग्निजन्य खडकांनी बनलेले आहेत या अग्नीजन्य खडकांमध्ये बेसाल्ट हा प्रमुख खडक आहे [[वर्ग:९ जानेवारी २०१८ कार्यशाळा]] j517ym0c8i6xsl3awe94vfi9n291r3r 0 222511 2139314 1574521 2022-07-21T11:43:47Z Khirid Harshad 138639 wikitext text/x-wiki '''विदारण : अपक्षय क्रिया''' [[उना, गुजरात|ऊन]],वारा,[[पाऊस]],नहिमनद्या,भूमिगत पाणी,सागरी लाटा या बाह्याकारकामुळे शक्तीमार्फत भूप्रष्टाची झीज होते . त्याला खनन किंवा शरण म्हणतात . झीज कार्यामुळे खडकांचे बरीक तुकडे व मातीचे कण खोलगट भागाकडे उताराने वाहून नेले जातात .या क्रियेस [[वाहन]] कार्य म्हणतात .वारा,वाहते पाणी इत्यादी घटक वाहनकार्य करतात . सखल भागात सर्व कणाचे संचयन होते त्यास भरण कार्य म्हणतात .खडकांचे विखंडन किंवा झीज होणे या क्रियेला विदारण म्हणतात . '''विदारणाचे प्रकार :''' १.कायिक विदारण २.रासायनिक विदारण ३.जैविक विदारण <nowiki>*</nowiki> रासायनिक विदारणाचे प्रकार १.१ भस्मीकरण १.२ जलीकरण १.३ कार्बोनेषन [[वर्ग:९ जानेवारी २०१८ कार्यशाळा]] 2vh3czo4txmnary3rslrlwrbnovublv 0 228982 2139071 1595125 2022-07-20T21:14:02Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[एर फ्रान्स-केएलएम]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[एर फ्रान्स-केएलएम]] 76maqf1nq7f651ltkmhsu29i45fzyvb 0 236310 2139128 2138064 2022-07-21T04:24:24Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[नागपूर महानगर क्षेत्र विकास प्राधिकरण]] वरुन [[नागपूर महानगर प्रदेश विकास प्राधिकरण]] ला हलविला wikitext text/x-wiki {{बदल}} '''नागपूर महानगर क्षेत्र विकास प्राधिकरण''' ही [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रातील]] [[नागपूर]] शहराच्या विकासा साठी संस्था आहे. या संस्थेने [[नागपूर सुधार प्रन्यास]] या पूर्वीचा संस्थेची जागा घेतली. <ref name="hcstay">{{स्रोत बातमी|last=Ganjapure|first=Vaibhav|date=14 June 2018|work=Times of India|access-date=10 October 2018}}<code>&#x7C;ॲक्सेसदिनांक=</code> जरुरी <code>&#x7C;दुवा=</code> ([[सहाय्य:CS1 त्रूटी#accessdate missing url|सहाय्य]]) [[वर्ग:संदर्भांना ॲक्सेसदिनांक आहे पण दुवा नसलेली पाने]]</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} 2jzgevspysrxdujo6mdbdqp8ow4sqox 0 242323 2139094 1679250 2022-07-20T21:17:52Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[बॉम्बे हाऊस]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[बॉम्बे हाऊस]] rmh4pgzt8zvwxk6mby723v217c716ke 0 247523 2139085 1707185 2022-07-20T21:16:22Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[फ्रांसिस्को सार्डिन्हा]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[फ्रांसिस्को सार्डिन्हा]] 8fbbrxorz7lndnukds4xvmmar0jyt1v 0 249188 2139168 2058842 2022-07-21T06:43:45Z Naokijp 146668 wikitext text/x-wiki {{लष्करी_स्थापना |name=इडो किल्ला<br>江戸城|partof= |location=चियोडा, टोकियो, [[जपान]]|coordinates=|image=Edo P detail.jpg|image_size=250px|caption=हे एक १7 व्या शतकातील इडो किल्ल्याचे स्क्रीन पेंटिंग आहे. यात आसपासचे निवासी वाडे आणि खंदक दिसत आहेत .|type=भूईकोट किल्ला|code=|built=१४५७|builder=एटा डेकन, टोकुगावा इयेआसू|materials=ग्रेनाइट दगड, मातीची गढी, लाकूड|height=|used=१४५७ – सध्या (टोकियो इम्पीरियल पॅलेस म्हणून)|demolished=१६५७ मध्ये तेन्शु (कोठार) आगीने नष्ट झाले होते, बाकीचा बहुतेक भाग ५ मे १८७३ रोजी दुसऱ्या मोठ्या आगीमुळे नष्ट झाला होता. सध्या टोकियो इम्पीरियल पॅलेस म्हणून वापरात आहे.|condition=बहुतेक ठिकाणी पडझड झालेले अवशेष आहेत. दुसऱ्या महायुद्धानंतर कही भागांची पुनर्रचना केली होती. सध्या टोकियो इम्पीरियल पॅलेस म्हणून वापरात आहे.|ownership=|controlledby=इम्पिरियल हाउसहोल्ड एजन्सी|garrison=|commanders=|occupants=टोकुगावा शोगुनेट, मीजी कालावधीपासून जपानी सम्राट आणि शाही कुटुंब|battles=|events= }} [[चित्र:Tokyo Imperial Palace Aerial photograph 2019.jpg|इवलेसे|इडो किल्ल्याच्या आतील मैदानाचे हवाई दृश्य, सध्याचे टोकियो इम्पीरियल पॅलेसचे स्थान]] '''इडो किल्ला''' (江戸城), तथा '''चियोदा किल्ला''' (城 田 城) हा [[जपान]]मधील एक भुईकोट किल्ला आहे. याची रचना १४५७ मध्ये एता दाकानने केली होती. हा किल्ला आता [[तोक्यो शाही महाल|तोक्यो शाही महालाचा]] एक भाग आहे. सध्याच्या [[मुयोशी प्रांत|मुयोशी प्रांताच्या]] [[तोशिमा जिल्हा]], [[चियोदा]] गावाजवळ अशलेल्या या किल्ल्याला आधी ''इदो'' म्हणून ओळखले जात असे.<ref name=WDL1>{{संकेतस्थळ स्रोत|title=Map of Bushū Toshima District, Edo|url=http://www.wdl.org/en/item/9931|publisher=[[World Digital Library]]|accessdate=6 May 2013}}</ref> तोकुगावा इयेआसू यांनी येथे तोकुगावा शोगुनतीची स्थापना केली. हे शोगुनचे निवासस्थान आणि शोगुनतीचे मुख्यालय होते आणि जपानी इतिहासाच्या इदो काळात लष्करी राजधानी म्हणून देखील कार्यरत होती. शोगुनच्या राजीनाम्यानंतर आणि मेजीच्या पुनर्स्थापनेनंतर या किल्ल्याचे रुपांतर शाही निवासस्थानात केले गेले. किल्ल्याचे काही खंदके, भिंती आणि तटबंदी अजूनही तशाच आहेत. इदो कालावधीत हा किल्ला अधिक मोठा होता. सध्याचे तोक्यो स्थानक आणि तोक्यो शहराचा मारुनुची विभाग सर्वात बाह्य खंदक मध्ये बनविलेला आहे. तसेच यात कितानोमारू पार्क, निप्पॉन बुडोकान हॉल आणि आसपासच्या परिसरातील इतर खुणादेखील आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://sitereports.nabunken.go.jp/12499|title=熱海市内伊豆石丁場遺跡確認調査報告書|last=熱海市教育委員会|first=|date=2009-03-25|website=Comprehensive Database of Archaeological Site Reports in Japan|publisher=|access-date=2016-09-02}}</ref> ==इतिहास== {{बदल}} [[File:Edo Castle plan 1849.svg|thumb|१८४९ मधील इडो किल्ल्याच्या मैदानाचा नकाशा <br />1) ओकू 2) नाका-ओकू 3) ओमोटे 4) निनोमारू-गोटेन 5) निनोमारू 6) मोमीजी-यम 7) निशिनोमारू 8) फुकिएज 9) कितानोमारू 10)? 11) सन्नोमारू 12) निशिनोमारू-शित 13) ओटे-मा 14) डेम्य-काजी]] हियन कालावधीच्या शेवटी किंवा कामाकुराच्या काळाच्या सुरुवातीस, योद्धा इडो शिगेत्सुगुने आपले निवास इडो केल्ल्याच्या होनमारू आणि निनोमारू भागात बनवले. १५ व्या शतकात कॅंटो प्रदेशातील बंडखोरीमुळे इडो कुळाने हा भाग सोडला. ओगीगायत्सु उईसुगी घराण्याचा सांभाळ करणाऱ्या एटा डेकन यांनी १४५७ मध्ये इडो किल्ला बांधला. १५२४ मध्ये इडो किल्ल्याला वेढ्या घालून आणि जिंकून हा किल्ला होजो कुळाच्या ताब्यात आला.<ref name=Turnbull2>{{Cite book |last=Turnbull |first=Stephen |title=The Samurai Sourcebook |publisher=Cassell & Co. |year=1998 |ISBN=1854095234 |page=208}}</ref> १५९० मध्ये ओडवाराच्या वेढ्यामुळे हा किल्ला रिकामा झाला होता. टोयोटोमी हिडेयोशीने पूर्वोत्तर आठ प्रांताचा ताबा दिल्यानंतर टोकुगावा इयेआसूने इडो किल्ल्याला स्वतःची लष्करी छावणी बनवली.<ref name=WDL1/> नंतर त्यांनी १६१५ मध्ये ओसाकाचा वेढा घालून हियोयोशीचा मुलगा टोयोटोमी हिडेयोरीचा पराभव केला आणि ते जपानचे राजकीय नेते म्हणून उदयास आले. १६०३ मध्ये टोकुगावा इयेआसू यांना सेई-आय तायशगुन ही पदवी मिळाली आणि इडो टोकुगावाच्या कारभाराचे मुख्य केंद्र बनले. सुरुवातीला या परिसरातील काही भाग पाण्याखाली होता. इडो किल्ल्याच्या सध्याच्या निशिनोमारू भागात समुद्र पोहोचला होता आणि हिबिया एक समुद्र किनारा होता. {{Clarify|date=September 2010}} किल्ल्याचे बांधकाम करण्यासाठी याची रचना बदलण्यात आली.<ref>Schmorleitz, pg. 101</ref> याचे बहुतेक बांधकाम १५९३ मध्ये सुरू झाले आणि १६३६ मध्ये इयेआसूचे नातू तोकुगावा इमिट्सू यांच्या देखरेखीखाली पूर्ण झाले. यावेळी, इडोची लोकसंख्या १,५०,००० पोहचली होती.<ref>Schmorleitz, pg. 103</ref> सध्याचे होन्नारू, निनोमारू आणि सन्नोमारू भाग निशिनोमारू, निशिनोमारू-शित, फुकिएज आणि कितानोमारू भागांना जोडण्यात आले होते. किल्ल्याचा परिघ १६ किमी होता. या किल्ल्याच्या बांधकामाची सामग्री आणि पैसा सुभेदार (डॅम्योज्) कडून घेण्यात येत असे, याद्वारे शॅमगुनेट सुभेदारांवर वचक ठेवत असे. मोठे ग्रेनाइट दगड लांब अंतरावरून आणले गेले, या दगडांचे आकार आणि संख्या सुभेदारांनी दिलेल्या संपत्तीवर अवलंबून असे. श्रीमंत सुभेदारांना अधिक जास्त योगदान द्यावे लागत असे. ज्यांनी अशा दगडांचा पुरवठा केला नाही त्यांना मोठे खंदक खोदणे आणि टेकड्यांच्या सपाटीकरणासाठी कामगार पुरवणे आवश्यक होते. खंदकांतून काढलेली माती समुद्रात भर टाकण्यासाठी किंवा जमिन सपाट करण्यासाठी वापरली जात होती. अशाप्रकारे इडो किल्ल्याच्या बांधकामामुळे शहराच्या अशा काही भागाची पायाभरणी झाली जिथे नंतर व्यापारी स्थायिक होऊ शकले. ==संदर्भ== <references /> {{जपानमधील_१००_उत्तम_किल्ले}} [[वर्ग:तोक्योमधील इमारती व वास्तू]] kl3rjqn55mnhaqb28n67xeta24x0jit 0 251991 2139090 1733951 2022-07-20T21:17:12Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[फ्रांसिस न्यूटन सौझा]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[फ्रांसिस न्यूटन सौझा]] lniice5vrzfkaqyuyqfnvf66y166ljs 0 253879 2139033 1748385 2022-07-20T12:26:00Z समकालीन प्रकाशन 146440 wikitext text/x-wiki सुहास कुलकर्णी हे मराठी लेखक आहेत. गेली ३५ वर्षं ते पत्रकारिता आणि साहित्य क्षेत्रात कार्यरत आहेत. 'युनिक फीचर्स' आणि 'समकालीन प्रकाशना'चे ते संस्थापक आहेत. पत्रकारिता, राजकीय आणि सामाजिक विषयांवर त्यांनी प्रामुख्याने लेखन केले आहे. पुस्तकं - • असा घडला भारत (सहलेखक - मिलिंद चंपानेरकर) • यांनी घडवलं सहस्त्रक (सहलेखक - मिलिंद चंपानेरकर) • आमचा पत्रकारी खटाटोप • अवलिये आप्त • विठ्ठल रामजी शिंदे समजून घेताना • खरं खोटं काय माहीत ! • शब्द येती घरा • शब्दांमागच्या गंमतगोष्टी संपादन केलेली पुस्तकं - • खरेखुरे आयडॉल्स - १ • खरेखुरे आयडॉल्स - २ • खरीखुरी टीम इंडिया • शोधा खोदा लिहा • शोधा, खोदा, लिहा - २ • अर्धी मुंबई • महाराष्ट्र दर्शन • देवाच्या नावानं • सत्तासंघर्ष • गोष्ट खास पुस्तकाची prwh1q49r82irjt0aave7hh2vbpk5ew 2139109 2139033 2022-07-21T02:08:26Z संतोष गोरे 135680 wikitext text/x-wiki {{गल्लत|सुहास कुलकर्णी}} {{बदल}} '''सुहास कुलकर्णी''' हे मराठी लेखक आहेत. गेली ३५ वर्षं ते पत्रकारिता आणि साहित्य क्षेत्रात कार्यरत आहेत. 'युनिक फीचर्स' आणि 'समकालीन प्रकाशना'चे ते संस्थापक आहेत. पत्रकारिता, राजकीय आणि सामाजिक विषयांवर त्यांनी प्रामुख्याने लेखन केले आहे. == पुस्तके == • असा घडला भारत (सहलेखक - मिलिंद चंपानेरकर) • यांनी घडवलं सहस्त्रक (सहलेखक - मिलिंद चंपानेरकर) • आमचा पत्रकारी खटाटोप • अवलिये आप्त • विठ्ठल रामजी शिंदे समजून घेताना • खरं खोटं काय माहीत ! • शब्द येती घरा • शब्दांमागच्या गंमतगोष्टी == संपादन केलेली पुस्तकं == • खरेखुरे आयडॉल्स - १ • खरेखुरे आयडॉल्स - २ • खरीखुरी टीम इंडिया • शोधा खोदा लिहा • शोधा, खोदा, लिहा - २ • अर्धी मुंबई • महाराष्ट्र दर्शन • देवाच्या नावानं • सत्तासंघर्ष • गोष्ट खास पुस्तकाची {{DEFAULTSORT:कुलकर्णी, सुहास}} [[वर्ग:मराठी लेखक]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] ooswn0i9q83g9oi75cwfdtywm9ger3r 2 255157 2139283 2138957 2022-07-21T11:22:26Z Khirid Harshad 138639 wikitext text/x-wiki <table align="right" cellpadding="2" style="border:1px solid #000000;background-color:#ffffff;"> <tr><td>{{User mr}}</tr></td> <tr><td>{{UsersSpeak|mr|Marathi|'''मराठी'''}}</tr></td> <tr><td>{{द्रुतमाघारकार}}</tr></td> <tr><td>{{१००० संपादने}}</tr></td> <tr><td>{{सदस्य विकिप्रकल्प चित्रपट}}</tr></td> <tr><td>{{सदस्य विकिप्रकल्प भौतिकशास्त्र}}</tr></td> <tr><td>{{सदस्य विकिप्रकल्प भारतातील राजकारण}}</td></tr> <tr><td>{{विकी लव्ह्‌ज वुमन दक्षिण आशिया २०२१}}</td></tr> <tr><td>{{साचा:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२/आयोजक आणि परीक्षक}}</td></tr> <tr><td>{{सदस्य मिशन ६६,६६६}}</tr></td> <tr><td>{{सदस्य महाराष्ट्र}}</tr></td> <tr><td>{{सकोबो|en|इंग्रजी लिहु ,वाचु व|'''इंग्रजी'''}}</tr></td> <tr><td>{{सदस्यचौकट पुणेकर}}</tr></td> <tr><td>{{सदस्यचौकट हॉटकॅट}}</tr></td> </table>नमस्कार मी पुण्यातील संगणक शास्त्राचा विद्यार्थी आहे. मी मराठी विकिपीडियावर माझ्या ज्ञानाचे योगदान देण्यासाठी येथे आहे.मी मराठी विकिपीडियावरील अलीकडील बदलांचे पुनरावलोकनकर्ता आहे. मदतनीस आणि जाणकार लेख तयार करुन मराठी विकिपीडिया अधिक माहितीपूर्ण बनविणे हे माझे उद्दीष्ट आहे. == माझ्या आवडीचे विषय आहेत == * भौतिकशास्त्र * जिवंत लोकांची चरित्रे * तंत्रज्ञान * गणित * विज्ञान * चित्रपटांबद्दल लेख == माझे प्रकल्प == [[विकिपीडिया:विकिप्रकल्प चित्रपट]] [[विकिपीडिया:विकिप्रकल्प भौतिकशास्त्र]] == मी तयार केलेली साचे == [[साचा:सदस्य विकिप्रकल्प चित्रपट|सदस्य विकिप्रकल्प चित्रपट]] [[साचा:सदस्य विकिप्रकल्प भौतिकशास्त्र|सदस्य विकिप्रकल्प भौतिकशास्त्र]] [[साचा:माहितीचौकट फुटबॉल खेळाडू|माहितीचौकट फुटबॉल खेळाडू]] [[साचा:माहितीचौकट कॅमेरा|माहितीचौकट कॅमेरा]] [[साचा:१००० संपादने| १००० संपादने ]] [[साचा:माहितीचौकट यूट्यूब चॅनल|माहितीचौकट यूट्यूब चॅनल]] [[साचा:विकिब्रेक|विकिब्रेक]] [[साचा:परीक्षा|परीक्षा]] [[साचा:विकी लव्ह्‌ज वुमन दक्षिण आशिया २०२१|विकी लव्ह्‌ज वुमन दक्षिण आशिया २०२१]] [[साचा:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२|स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२]] == विकिपीडिया आशियाई महिना २०२० लेख == [[हाँगकाँग डिझनी लँड]] [[दुबई फ्रेम]] [[जॅकी चॅन]] [[दुबई संग्रहालय]] == लेख तयार केले == <div style="height: 300px; overflow:auto; border: 1.5px solid #242424; width: 700px; background: transparent; padding: 4px; text-align: left;"> {{refbegin|3}} [[परिपत्रक गती]] [[आदिती पोहनकर]] [[वस्तुमान केंद्र]] [[अनुज सैनी]] [[मार्कस पॅटरसन]] [[सिद्धार्थ चांदेकर]] [[व्हेंटिलेटर (२०१६ चित्रपट)]] [[दिमित्री होगन]] [[विक्की कौशल]] [[भाग्यश्री शिंदे]] [[माधव देवचके]] [[भारतीय डिजिटल पार्टी]] [[अभिषेक अर्चना श्रीवास्तव]] [[द फॅमिली मॅन (दूरचित्रवाणी मालिका)]] [[लय भारी (चित्रपट)]] [[अलोन्झो वेगा]] [[सिद्धांत चतुर्वेदी]] [[कोटा फॅक्टरी (वेब मालिका)]] [[सॅक्रेड गेम्स (दूरचित्रवाणी मालिका)]] [[बेताल (वेब ​​मालिका)]] [[शिव ठाकरे]] [[एबी आणि सीडी (चित्रपट)]] [[हिरकणी (चित्रपट)]] [[छिछोरे (चित्रपट)]] [[भारतीय माहिती तंत्रज्ञान संस्था, पुणे]] [[फिबोनाची श्रेणी]] [[अवनी बी सोनी]] [[भयभीत (चित्रपट)]] [[आनंदी गोपाळ (चित्रपट)]] [[गुंजन सक्सेना: द कारगिल गर्ल]] [[बाघी ३ (चित्रपट)]] [[मलंग (चित्रपट)]] [[मंदार राव देसाई]] [[इरादा पक्का (चित्रपट)]] [[मुंबई पुणे मुंबई ३ (चित्रपट)]] [[सुरेश वरपुडकर]] [[सुरेश देशमुख]] [[फिल हीथ]] [[महदी परसाफर]] [[कच्चा लिंबू (चित्रपट)]] [[कमल किशोर मिश्रा]] [[बाबाजानी दुराणी]] [[मनीष बसीर]] [[डब्बू रत्नानी]] [[मिर्झापूर (दूरचित्रवाणी मालिका)]] [[तनुज केवलरमणी]] [[अभिषेक बॅनर्जी (अभिनेता)]] [[अँपियरचा सर्किट नियम]] [[तारा सुतारिया]] [[शुभम सिंह धंदा]] [[नितीश राणा]] [[लक्ष्मी (चित्रपट)]] [[शरद केळकर]] [[आयफोन १२]] [[मोहित मित्रा]] [[दुबई फ्रेम]] [[हाँगकाँग डिझनी लँड]] [[जॅकी चॅन]] [[दुबई संग्रहालय]] [[मिस इंडिया (चित्रपट)]] [[अमर पटनायक]] [[लुडो (चित्रपट)]] [[प्रतीक गांधी]] [[जॉब्स (चित्रपट)]] [[वन रूम किचन (चित्रपट)]] [[चिंटू २ (चित्रपट)]] [[दर्शन बुधरानी]] [[सुधाकर बोकडे]] [[योगेश टिळेकर]] [[हॉटेल मुंबई (चित्रपट)]] [[तानी (चित्रपट)]] [[मिसमॅच्ड (मालिका)]] [[शेमलेस (दूरचित्रवाणी मालिका)]] [[बैजनाथ मंदिर]] [[अ‍ॅलिफॅटिक संयुग]] [[अनिल कुमार (खेळाडू)]] [[संत कुमार]] [[अक्रिती काकर]] [[अरुण आलाट]] [[विश्वास गांगुर्डे]] [[मीत पालन]] [[ऑरोर पॅरिएन्टे]] [[एके व्हर्सेस एके (चित्रपट)]] [[कूली नंबर १‎]] [[घराबाहेर]] [[कीथ बॅरिश]] [[डेव्हिड धवन]] [[धुरळा (चित्रपट)]] [[लता भगवान करे (चित्रपट)]] [[बिनधास्त (चित्रपट)]] [[कैरी (चित्रपट)]] [[आई थोर तुझे उपकार]] [[काल (मराठी चित्रपट)]] [[निक मॅककँडलेस]] [[अल्बर्ट बर्गर]] [[निर्मला मच्छिंद्र कांबळे]] [[८३ (चित्रपट)]] [[नेबर्स (चित्रपट)]] [[मिस यू मिस (चित्रपट)]] [[वेगळी वाट (चित्रपट)]] [[चोरीचा मामला]] [[प्रियदर्शन जाधव]] [[द व्हाइट टायगर (चित्रपट)]] [[आदर्श गौरव]] [[अपूर्वा सोनी‎]] [[त्रिभंगा (चित्रपट)]] [[कागज (चित्रपट)]] [[बलिदान (चित्रपट)]] [[कुलदीपक (चित्रपट)]] [[विजय कुमार सिन्हा]] [[राहुल मिश्रा]] [[नक्षराजसिंह सिसोडीया]] [[मुंबई सागा]] [[विक्की वेलिंगकर (चित्रपट)]] [[वन्स मोर (चित्रपट)]] [[अवनी पांचाल]] [[ओजल नलावडी]] [[पुनीत कौर]] [[बारायण]] [[मंत्र (चित्रपट)]] [[शिकारी (चित्रपट)]] [[लग्न मुबारक‎]] [[अस्ताद काळे]] [[रणांगण (चित्रपट)]] [[महासत्ता २०३५ (चित्रपट)]] [[वाघेऱ्या]] [[मॉम]] [[अस्मिता देशमुख]] [[छत्रपती शिवाजी (चित्रपट)]] [[ओ माय घोस्ट]] [[कमिल मिस्झल]] [[सतीश मोटलिंग]] [[रुही]] [[द बिग बुल]] [[अद्वैत दादरकर]] [[राधे (हिंदी चित्रपट)]] [[पीटर (मराठी चित्रपट)]] [[निखिल राऊत]] [[पार्कर एगर्टन]] [[गंगूबाई काठियावाडी (चित्रपट)]] [[फ्री हिट डांका]] [[टिम बार्नेस]] [[कौशल जोशी]] [[सिद्धार्थ शुक्ला]] [[समांतर (दूरचित्रवाणी मालिका)‎]] [[हरीश शंकर]] [[लंडन विद्यापीठ]] [[सिडनहॅम कॉलेज ऑफ कॉमर्स]] [[हिंदू कॉलनी]] [[लिसीप्रिया कांगुजम‎]] [[झीशान खान]] [[अरुण कृष्णमूर्ती‎]] [[तौक्ते चक्रीवादळ]] [[वरुण आदित्य]] [[तपन शेठ]] [[अल्मा मॅटरस‎]] [[एकनाथ गीते]] [[यतींदर सिंग]] [[बाळूमामाच्या नावानं चांगभलं]] [[बोनस ‎(मराठी चित्रपट)]] [[रिक विल्यम]] [[पंकज जहाँ]] [[अंकित सिवाच]] [[सहज सिंह]] [[खेळ आयुष्याचा]] [[ग्रहण (वेब मालिका)]] [[विंडोज ११]] [[श्रबानी देवधर]] [[चांद मोहम्मद]] [[फ्लाइट]] [[द पॉवर]] [[मॅन्युअल दि गेरोनिमो]] [[लुडविग गुट्टमॅन]] [[नितेंद्रसिंग रावत]] [[आशिष रॉय]] [[हस्ले इंडिया]] [[आशिष चौधरी (क्रिकेट खेळाडू)]] [[डायना दीया]] [[बॉनहॅम्स]] [[फिलिप्स‎]] [[अल्तुराश आर्ट]] [[बिग बॉस ओटीटी‎]] [[मिलिंद गाबा]] [[ती परत आलीये]] [[वैदेही - शतजन्माचे आपुले नाते]] [[सायना (चित्रपट)]] [[झोंबिवली]] [[बेफाम (चित्रपट)]] [[शेरशाह (चित्रपट)]] [[बेल बॉटम (हिंदी चित्रपट)]] [[मैदान (हिंदी चित्रपट)]] [[राहुल मित्रा]] [[शिवानी रावत]] [[लैंगिक समानता]] [[पवनदीप राजन]] [[कनका राजन]] [[सावित्री साहनी]] [[सिमरन बहादूर]] [[पूर्णिमा राऊ]] [[शालू निगम]] [[तेजस्विनी अनंत कुमार]] [[पदला भुदेवी]] [[सुचेता दलाल]] [[सुभाष शिंदे]] [[विक्रम गायकवाड]] [[रेश्मा माने]] [[पूजा गेहलोत]] [[एन्जी किवान]] [[अंबिका पिल्लई]] [[सीमा तबस्सुम]] [[काशिका कपूर]] [[बी प्राक]] [[रश्मी शेट्टी]] [[अमर गुप्ता ]] [[ईस्ट कोस्ट पार्क]] [[धमाका (२०२१ चित्रपट)]] [[द मीडियम (२०२१ चित्रपट)]] [[क्षमा चंदन]] [[अमृत ​​कौर]] [[विमला देवी शर्मा]] [[यश ब्रह्मभट्ट]] [[अशोक दिलवाली]] [[स्नेहल ब्रह्मभट्ट]] [[शिवानी वर्मा‎]] [[हरपाल सिंग सोखी]] [[नताशा गांधी]] [[नीता मेहता]] [[जेक सितलानी]] [[क्रेड]] [[चंदीगड करे आशिकी]] [[दुती चंद]] [[नुपूर पाटील]] [[शार्क टँक इंडिया]] [[अनुपम मित्तल]] [[मुखपृष्ठ/चाचणी]] [[ऑल ऑफ अस आर डेड]] [[पुलियट्टम]] [[लुथांग]] [[लुक्सॉन्ग बाका]] [[कोळी नृत्य]] [[जागरण गोंधळ]] [[रॉकेट बॉईज]] [[कमल दिगिया]] [[राहुल पांडे]] [[देशराज पटैरिया]] [[अरविंद वेगडा]] [[अनुभा भोंसले]] [[मिहिर बोस]] [[गिरीश प्रभुणे]] [[श्रीकांत त्यागी]] [[जयदीप सिंग]] [[निस्था चक्रवर्ती]] [[फैझल शकशीर]] [[ट्रॉय जोन्स]] [[मिहिका कुशवाह]] [[जर्सी (चित्रपट)]] [[दस्वी (चित्रपट)]] [[के.जी.एफ. २]] [[भूल भुलैया २]] [[रनवे ३४]] [[हिरोपंती २]] [[निमृत अहलुवालिया]] [[इशिता राज शर्मा]] [[प्रिया पारमिता पॉल]] [[नॅली पिमेंटेल]] [[हुआन व्हियोरो]] [[अशोक दवे]] [[प्रणव पंड्या]] [[गोपाल गोस्वामी]] [[जुगजुग जीयो (चित्रपट)]] [[अनुपम नाथ]] [[विक्रम कचेर]] [[अनिरुद्ध काला]] [[इंदिरा शर्मा]] [[इरा दत्ता]] [[तारिक खान]] [[वीर दास]] {{refend}} </div> == वगळलेले लेख == [[पुष्करएवा पोलिना]] [[द वायरल फीवर (यूट्यूब चॅनेल)]] [[महेश राऊत]] [[वेरोनिका वाणीज]] [[डेवोन ट्रू]] [[दिव्या जैन]] [[आदित्य कुमार शर्मा]] [[मनमीत सिंग गुप्ता]] [[दिलर खरकिया]] == लेख विस्तृत == [[आयुष्मान खुराणा]] [[त्रिकोणमिती]] [[भुईमूग]] [[नशीबवान (चित्रपट)]] [[विश्वकर्मा विद्यापीठ]] [[बकेट लिस्ट (मराठी चित्रपट)]] [[सोसायटी चहा]] [[सुंदर पिचई]] [[कट्यार काळजात घुसली (चित्रपट)]] [[हरिश्‍चंद्राची फॅक्टरी]] [[जोगवा (चित्रपट)]] [[भारतीय तंत्रज्ञान संस्था चेन्नई]] [[हिंदुस्तान टाइम्स]] [[भुवन बाम]] [[देवमाणूस]] [[अमोल मिटकरी]] [[तुला पाहते रे]] [[अमित त्रिवेदी]] [[मेघा धाडे]] [[फुलपाखरू (दूरचित्रवाणी मालिका)]] [[रूपाली भोसले]] [[अनिल शिरोळे]] [[राम शिरोमणी वर्मा]] [[गिरीश चंद्र]] [[डॉक्टर डॉक्टर (चित्रपट)]] == प्रलंबित कामे == [[वैतरणा नदी (पौराणिक)]] [[बैजनाथ मंदिर]] [[महेश राऊत]] ppmoytvw2zyogdciyanhp4yp95qhhls 0 255384 2139135 2098487 2022-07-21T04:50:10Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[नागपूर महानगर प्रदेश]] वरुन [[नागपूर महानगर क्षेत्र]] ला हलविला wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = नागपूर महानगर प्रदेश <br> (बृहत नागपूर) | settlement_type = महानगर प्रदेश | image_skyline = | image_map = | image_map1 = | map_caption1 = | latd = | latm = | lats = | latNS = | longd = | longm = | longs = | longEW = | coordinates_display = | subdivision_type = देश | subdivision_name = {{flag|भारत}} | subdivision_type1 = [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|राज्य]] | subdivision_type2 = [[महाराष्ट्रातील जिल्हे|जिल्हा]] | subdivision_type3 = [[महाराष्ट्रातील तालुके|तालुका]]<ref name="nmrda.org">{{Cite web|url=http://www.nmrda.org/|title=Nagpur Metropolitan Region Development Authority - NMRDA|website=www.nmrda.org|access-date=2019-06-19}}</ref> | subdivision_name1 = [[महाराष्ट्र]] | subdivision_name2 = [[नागपूर]] | subdivision_name3 = {{flatlist| * नागपूर (ग्रामीण) * कामठी * हिंगणा * पार्शिवनी * मौडा * सावनेर * उमरेब * कळमेश्वर * कुही }} | area_footnotes = | area_urban_km2 = | area_metro_km2 = ३७८० | population_total = | population_as_of = | population_footnotes = | population_density_km2 = | population_urban = | population_density_urban_km2 = | population_metro = | population_density_metro_km2 = | unemployment_rate = | blank_name_sec1 = | blank_info_sec1 = [[नागपूर महानगर प्रदेश]] | blank1_name_sec1 = | blank1_info_sec1 = [[उद्धव ठाकरे]] }} '''नागपूर महानगर''' किंवा '''बृहत नागपूर''' हे [[महाराष्ट्र]] राज्यातील एक महानगर [[महाराष्ट्र|आहे]]. == इतिहास == १९९९ मध्ये, [[महाराष्ट्र]] राज्याने [[नागपूर]] [[शहर]], नागपूर ग्रामीण, [[हिंगणा]], पार्शिवनी, [[मौदा|मौडा]], कामठी तालुका आणि [[सावनेर]], [[कळमेश्वर]], [[उमरेड]] आणि कुही भागांचा समावेश असलेल्या नागपूर महानगर क्षेत्राची घोषणा केली. शहरातील महानगरपालिका हद्दीच्या महानगर क्षेत्राच्या सीमांचे वर्णन केले गेले आणि [[मुंबई]] महानगर व [[पुणे]] मेट्रो क्षेत्र घोषित करण्यात आले. नंतर दि. २४ डिसेंबर २००२ च्या अधिसूचनेवर सरकारने एनआयटी कार्यकक्षेत <ref name="NIT">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.nitnagpur.org|title=Nagpur Improvement Trust}}</ref> महापालिके बाहेर <ref name="NMC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://59.90.39.15:8081/NMCEIP/index.jsp|title=Nagpur Municipal Corporation|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20100607103433/http://59.90.39.15:8081/NMCEIP/index.jsp|archive-date=7 June 2010}}</ref> खंड १ (२) एनआयटी अंतर्गत मर्यादा कायदा १९३६ "नागपूर महानगर क्षेत्र" म्हणून घोषित केले. <ref name="Metro Region">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.nitnagpur.org/metro.html|title=Nagpur Metropolitan Area|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20100217192006/http://nitnagpur.org/metro.html|archive-date=17 February 2010}}</ref> १९९९ च्या सूचना कनेक्शन ने मनपाच्या हद्दीपासून जवळपास २५ ते ४० किमीचा विस्तार केला. == मेट्रो प्रदेश नियोजनाची उद्दीष्टे == * मुख्य क्षेत्रात विस्तृत धोरणे आणि वाढीचे निर्देश खाली घालणे * विद्यमान रस्ते प्रस्तावित डीपी रस्ते यांच्या समन्वयाने रस्त्यांचे श्रेणीकरण आणि प्रवेश मार्ग निश्चित करणे * 25 ते 40च्या आत येणा the्या जमिनींवर जमीन वापराचे झोनिंग स्थापित करणे &nbsp; किमी टाउनशिपचे आहेत * निवासी लोकसंख्येसाठी शैक्षणिक आरोग्य आणि सामाजिक सुविधा यासारख्या सामान्य सुविधांसाठी मानके निश्चित करणे * सीमावर्ती भागात नियोजित विकासाची हमी == मेट्रो प्रदेशांतर्गत क्षेत्र नियोजन == {| class="wikitable" | नागपूर विभाग / जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ | ९८१० किमी ² |- | प्रस्तावित महानगर क्षेत्र | २५ ते ४० किमी |- | नागपूर महानगरपालिकेच्या हद्दीच्या भावतीचे क्षेत्रफळ | ३७८० किमी ² |- | मनपा हद्दीतील क्षेत्र | २१७ किमी ² |- |} == प्रस्तावित मेट्रो क्षेत्राचे दोन टप्पे == एनआयटीने मेट्रो प्रदेश योजना दोन टप्प्यात प्रस्तावित केली. * पहिला टप्पा: क्षेत्र -1520 &nbsp; किमी ² (म्हणजे आरपीची सीमा) ) * दुसरा टप्पा: क्षेत्र -2260 &nbsp; किमी ² महानगर क्षेत्राच्या नियोजनासाठी एनआयटी धोरण आखत आहे आणि एकदा ही योजना अंतिम झाल्यावर विकासासाठी वेगवेगळ्या नगररचना योजना राबविल्या जातील. == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} == बाह्य दुवे == [[वर्ग:नागपूर]] [[वर्ग:भारतातील महानगर क्षेत्र]] 5sjjspbt9mhutk4jhym6bu2gi6bp7kr 0 258388 2139095 1804042 2022-07-20T21:18:02Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[फ्रान्सची लढाई]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[फ्रान्सची लढाई]] 1n0j0316zo1ysk9g800rcfc6gis4c1q 0 258390 2139081 1804044 2022-07-20T21:15:42Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[फ्रान्सची लढाई]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[फ्रान्सची लढाई]] 1n0j0316zo1ysk9g800rcfc6gis4c1q 0 259613 2139075 1810468 2022-07-20T21:14:42Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[ज्याँ-लुक डेहेन]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[ज्याँ-लुक डेहेन]] 6bbgcw30wwbsvd8u8nuxr6jvdsqkaio 0 267595 2139076 1834457 2022-07-20T21:14:52Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[नेरळ जंक्शन रेल्वे स्थानक]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[नेरळ जंक्शन रेल्वे स्थानक]] 443l2zsnyeulgwlckjopk6a2bpb1zie 0 272315 2139092 1860544 2022-07-20T21:17:32Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[फ्रांस्वा ओलांद]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[फ्रांस्वा ओलांद]] jvzxvsl2eo7legw7jppzqlvg83lmyll 0 272407 2139057 2100916 2022-07-20T18:07:10Z 103.178.169.119 /* संदर्भ */ wikitext text/x-wiki '''शिवसंग्राम''' ही विनायक मेटे यांच्या नेतृत्वाखालील एक [[मराठा]] संघटना आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/MLC-Mete-warns-Raj-Thackeray-over-remarks/articleshow/7289486.cms|title=MLC Mete warns Raj Thackeray over remarks|date=15 January 2011|work=[[The Times of India]]|location=[[Mumbai]]|access-date=5 October 2015}}</ref> ही [[भारतीय जनता पक्ष|भारतीय जनता पक्षाच्या]] [[राष्ट्रीय लोकशाही आघाडी|राष्ट्रीय लोकशाही आघाडीचा]] भाग असून [[महाराष्ट्र विधानसभा निवडणूक २०१४|२०१४ च्या महाराष्ट्र विधानसभा निवडणुकीत]] त्यांनी चार जागांवर आपले उमेदवार उभे केले होते;<ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.business-standard.com/article/pti-stories/maha-polls-dalit-leader-kumbhare-announces-support-to-bjp-114092800348_1.html|title=Dalit leader Kumbhare backs BJP in Maharashtra polls|date=28 September 2014|work=[[Business Standard]]|location=[[Nagpur]]|access-date=5 October 2015|agency=Press Trust of I this party working in Kerala Nitheesh k Nair Kerala State prasident India}}</ref> उमेदवार भाजपाच्या चिन्हावर लढले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://eci.nic.in/eci_main/StatisticalReports/AE2014/StatReportMaharashtra_AE2014.pdf|title=Statistical Report on General election, 2014 to the Legislative Assembly of Maharashtra|publisher=[[Election Commission of India]]|access-date=5 October 2015}}</ref> == संदर्भ == <references /> [[वर्ग:महाराष्ट्रातील राजकीय पक्ष]] [[वर्ग:भारतीय जनता पक्ष]] [[वर्ग:मराठा]] *मराठा आरक्षणाचे भिजते घोंगडे आणि राज्य मागासवर्ग आयोग* मराठा समाजाला दोन वेळा आरक्षण मिळूनही न्यायालयीन लढाईत ते आरक्षण गेले. याची कारणे अनेक असली तरी यामुळे पुन्हा मराठा समाजाला शुण्यापासून सुरुवात करण्याची वेळ आली. या परिस्थितीमुळे सर्वच समाजावर विशेषतः तरुणांवर निराशेचे मळभ पसरले. त्यातच आघाडी सरकार, अशोक चव्हाण आणि उद्धव ठाकरे यांची उदासीनता व शरद पवारांचे कथित असहकार्य या पार्श्वभुमीवर मराठा आरक्षणाचे भिजत राहिलेले घोंगडे उचलणार कोण? असा प्रश्न निर्माण झाला. *शिवसंग्रामचा राज्य मागासवर्ग आयोगाकडे अर्ज* मराठा समाजाच्या आरक्षण कायद्याला अवैध ठरवताना मा. सर्वोच्च न्यायालयाने दिलेल्या आदेशावरून हा मार्ग राज्य मागासवर्ग आयोगाच्या माध्यमातूनच जाऊ शकतो अशी ठाम खात्री शिवसंग्रमचे अध्यक्ष श्री विनायकराव मेटे यांना झाल्यावरून त्यांनी मार्च २०२२ मधेच राज्य मागासवर्ग आयोगाकडे गायकवाड आयोगाच्या सर्वेक्षणातील त्रुटी दूर करून न्यायालयाने घालून दिलेल्या मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार मराठा समाजाचे फेरसर्वेक्षण करावे असा अर्ज दिला. त्यावर काल दिनांक १९ जुलै रोजी सुनावणी झाली. *मराठा समाजाच्या अपेक्षा आणि वास्तव* मराठा समाजामध्ये सध्या आरक्षण ५०% मधूनच असावे आणि ओबीसी मधूनच असावे असा जोर धरत आहे. त्यामुळे अशीच मागणी सगळ्यांनी करावी अशी काही जणांची आग्रही मागणी आहे. याबाबत श्री विनायकराव मेटे यांची भूमिका जाणून घेतली असता त्यांचे म्हणणे की, सर्वात प्रथम मराठा समाजाला मागास ठरवणे महत्त्वाचे असल्याने त्या दिशेने सर्वांनीच प्रयत्न केले पाहिजेत. आणि त्यासाठी राज्य मागासवर्ग आयोगाने सर्वेक्षण करणे हाच एकमेव मार्ग आहे. एकदा मराठा समाज मागास असल्याचे कायद्याच्या कसोटीवर सिद्ध झाले की मग आरक्षण ५०% च्या आत द्यायचे की बाहेर, ओबीसी मधून द्यायचे की अजून कसे हे सरकार ठरवील. पण त्यासाठी आधी सर्वेक्षण होऊन मराठा समाज मागास असल्याचे सिद्ध करण्यासाठी प्रयत्न केला पाहिजे. *मराठा समाजाचे राज्य मागासवर्ग आयोगावर असलेला आक्षेप* सध्याचा आयोग हा गेल्या आघाडी सरकारने ओबीसी आरक्षण देण्यासाठी बनवला होता. हा आयोग सर्वसमावेशक नाही, त्यात मूलतः ओबीसी व काही मराठाद्वेष्टे सदस्य भरले असल्याचा मुख्य आक्षेप आहे आणि त्यामुळे या आयोगाकडून मराठा समाजाला न्याय मिळणार नाही. हा आक्षेप योग्यही आहे. आणि शिवसंग्राम व इतरांनीही याबाबत गेल्या आघाडी सरकारकडे यासंदर्भात आक्षेप नोंदवला होता. परंतु जोपर्यंत हा आयोग आहे तोपर्यंत फेरसर्वेक्षणासाठी त्यांच्याकडे जावे लागेल हे वास्तव आहे. आयोगाचे पुनर्गठन करणे यासाठी नव्या सरकारकडे पाठपुरावा करण्याची गरज आहे. *सुनावणी दरम्यान आयोगाची भूमिका* मराठा समाजाला आरक्षण मिळण्यासाठी फरसर्वेक्षण करावेच लागेल अशी आग्रही भूमिका श्री विनायकराव मेटे यांनी आयोगासमोर मांडली. यावर आयोगाचे म्हणणे होते की, सर्वोच्च न्यायालयाने गायकवाड आयोगाने दिलेले आरक्षण रद्द केल्यानंतर पुन्हा सर्वेक्षण करण्यासाठी पॉईंट ऑफ रेफरन्स असणे आवश्यक आहे, तसे एखादे भक्कम कारण पाहिजे व सरकारकडून तसे पत्र मिळाले तर आम्ही सर्वेक्षण करू शकतो. यासंदर्भात कागदपत्रे व निवेदन सादर करण्यासाठी आयोगाने दिलेला २ दिवसांचा अवधी अपुरा असल्याने पुढील सुनावणी पुढच्या महिन्यात घ्यायला आयोगाने मान्यता दिली. 15kw6b1fnzrb3cfofuibq9fppnib23y 2139105 2139057 2022-07-21T01:50:05Z संतोष गोरे 135680 [[Special:Contributions/103.178.169.119|103.178.169.119]] ([[User talk:103.178.169.119|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:KiranBOT II|KiranBOT II]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. wikitext text/x-wiki '''शिवसंग्राम''' ही विनायक मेटे यांच्या नेतृत्वाखालील एक [[मराठा]] संघटना आहे.<ref>{{स्रोत बातमी|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/MLC-Mete-warns-Raj-Thackeray-over-remarks/articleshow/7289486.cms|title=MLC Mete warns Raj Thackeray over remarks|date=15 January 2011|work=[[The Times of India]]|location=[[Mumbai]]|access-date=5 October 2015}}</ref> ही [[भारतीय जनता पक्ष|भारतीय जनता पक्षाच्या]] [[राष्ट्रीय लोकशाही आघाडी|राष्ट्रीय लोकशाही आघाडीचा]] भाग असून [[महाराष्ट्र विधानसभा निवडणूक २०१४|२०१४ च्या महाराष्ट्र विधानसभा निवडणुकीत]] त्यांनी चार जागांवर आपले उमेदवार उभे केले होते;<ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.business-standard.com/article/pti-stories/maha-polls-dalit-leader-kumbhare-announces-support-to-bjp-114092800348_1.html|title=Dalit leader Kumbhare backs BJP in Maharashtra polls|date=28 September 2014|work=[[Business Standard]]|location=[[Nagpur]]|access-date=5 October 2015|agency=Press Trust of I this party working in Kerala Nitheesh k Nair Kerala State prasident India}}</ref> उमेदवार भाजपाच्या चिन्हावर लढले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://eci.nic.in/eci_main/StatisticalReports/AE2014/StatReportMaharashtra_AE2014.pdf|title=Statistical Report on General election, 2014 to the Legislative Assembly of Maharashtra|publisher=[[Election Commission of India]]|access-date=5 October 2015}}</ref> == संदर्भ == <references /> [[वर्ग:महाराष्ट्रातील राजकीय पक्ष]] [[वर्ग:भारतीय जनता पक्ष]] [[वर्ग:मराठा]] 8grsk9125otuac3a3pqwm0d109rgzkc 0 277067 2139110 2138743 2022-07-21T02:13:00Z संतोष गोरे 135680 संतोष गोरे ने लेख [[किकाळी]] वरुन [[किकली]] ला हलविला: शुद्ध लेखन wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''किकली''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर= वाई | जिल्हा = [[सातारा जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''किकली''' हे भारतातील [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[सातारा जिल्हा|सातारा जिल्ह्यातील]] [[वाई|वाई तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== हे गाव समुद्रसपाटीपासून साधारणपणे ७०० मीटर उंचीवर वसलेले आहे.येथील वातावरण उष्णकटिबंधीय प्रकारचे आहे.इथे पावसाळ्यात भरपूर पाऊस पडतो.वार्षिक पर्जन्यमान ८९० मिलीमीटर आहे. हिवाळ्यात इथे सुखद गारवा असतो.सरासरी वार्षिक तापमान २३ डिग्री सेल्सियस आहे.हिवाळ्यात तापमान १५ डिग्री सेल्सियसपर्यंत खाली जाते तर उन्हाळ्यात ते ३५ डिग्री सेल्सियसपर्यंत वर चढते. ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:वाई तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:सातारा जिल्ह्यातील गावे]] 0ocyorwqooildltwp8kwqqksgdxktzo 0 277627 2139103 1988037 2022-07-20T21:34:40Z Mpachangane 146660 Spelling correction wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''वरधानगड''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर= खटाव | जिल्हा = [[सातारा जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''वर्धनगड''' हे [[भारत|भारतातील]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[सातारा जिल्हा|सातारा जिल्ह्यातील]] [[खटाव|खटाव तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== येथे ऑक्टोबर ते मार्च हा हिवाळा हंगाम असतो. हिवाळ्यात दिवसा तापमान ३० सेल्सियस पर्यंत वाढते आणि रात्री तापमान ११ डिग्री सेल्सियस पर्यंत खाली जाते. जून ते सप्टेंबर हा पावसाळा हंगाम असतो. पावसाळ्यात दिवसा तापमान २८ डिग्री सेल्सियस पर्यंत वाढते आणि रात्री तापमान २२ डिग्री सेल्सियस पर्यंत खाली जाते. पावसाळ्यात मध्यम प्रमाणात पाऊस पडतो. एप्रिल ते जून हा उन्हाळा मोसम असतो. उन्हाळ्यात दिवसा तापमान ३८ डिग्री सेल्सियस पर्यंत वाढते आणि रात्री तापमान २० डिग्री सेल्सियस पर्यंत खाली जाते. ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:खटाव तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:सातारा जिल्ह्यातील गावे]] hzix8yunwvv7z15pw3fbtfwync2jqzc 2139227 2139103 2022-07-21T10:35:52Z संतोष गोरे 135680 संतोष गोरे ने लेख [[वरधानगड]] वरुन [[वर्धनगड गाव]] ला हलविला: अचूक नाव wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''वरधानगड''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर= खटाव | जिल्हा = [[सातारा जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''वर्धनगड''' हे [[भारत|भारतातील]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[सातारा जिल्हा|सातारा जिल्ह्यातील]] [[खटाव|खटाव तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== येथे ऑक्टोबर ते मार्च हा हिवाळा हंगाम असतो. हिवाळ्यात दिवसा तापमान ३० सेल्सियस पर्यंत वाढते आणि रात्री तापमान ११ डिग्री सेल्सियस पर्यंत खाली जाते. जून ते सप्टेंबर हा पावसाळा हंगाम असतो. पावसाळ्यात दिवसा तापमान २८ डिग्री सेल्सियस पर्यंत वाढते आणि रात्री तापमान २२ डिग्री सेल्सियस पर्यंत खाली जाते. पावसाळ्यात मध्यम प्रमाणात पाऊस पडतो. एप्रिल ते जून हा उन्हाळा मोसम असतो. उन्हाळ्यात दिवसा तापमान ३८ डिग्री सेल्सियस पर्यंत वाढते आणि रात्री तापमान २० डिग्री सेल्सियस पर्यंत खाली जाते. ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:खटाव तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:सातारा जिल्ह्यातील गावे]] hzix8yunwvv7z15pw3fbtfwync2jqzc 0 288717 2139058 2134776 2022-07-20T18:20:02Z Gorakh Sakhahari Avhad 146204 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''खंबाळे''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर= सिन्नर | जिल्हा = [[नाशिक जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = भाऊसाहेब नागुजी आंधळे एक कुशल नेता, यांच्या काळात अनेक लोकोपयोगी कामे झाली. |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = 422606 | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''खंबाळे''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नाशिक जिल्हा|नाशिक जिल्ह्यातील]] [[सिन्नर तालुका|सिन्नर तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== येथे मार्चच्या मध्यापासून जूनच्या पूर्वार्धापर्यंत उन्हाळा असतो. उन्हाळ्यात हवामान सामान्यतः उष्ण असून तापमान ३८ ते ४१ सेल्सीअसपर्यंत असते.जून महिन्याच्या मध्यापासून पावसास सुरुवात होऊन ऑक्टोबरच्या मध्यापर्यंत पावसाळा असतो. सर्वसाधारण नोव्हेंबर ते फेब्रुवारी या काळात थंडी असते.वार्षिक सर्वसाधारण हवामान उष्ण व विषम असते.वार्षिक पर्जन्यमान ९८० मि.मी.पर्यंत असते. ==लोकजीवन== येथील लोक प्रामुख्याने शेती करतात. जोड धंदा म्हणून पशुपालन करतात. प्रामुख्याने बाजरी, गहू, हरबरा, सोयाबीन या पिकांचे उत्पादन घेतले जाते. ==प्रेक्षणीय स्थळे== येथे भव्य असे महादेवाचे मंदिर आहे, ज्याचा आकार पिंडीसारखा आहे. तसेच हनुमान मंदिर, सती माता मंदिर आहे. ==नागरी सुविधा.== येथे गुरुवारी आठवडे बाजार भरतो. ==जवळपासची गावपूर्वेस भोकणी/ सुरेगाव, पछिमेस माळवाडी, उत्तरेस खोपडी, दक्षिणेस दोडी अशी गावे आहे.े== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:सिन्नर तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नाशिक जिल्ह्यातील गावे]] ogfor7ldw5t05fckqi5mcpl5hvc9n0b 2139059 2139058 2022-07-20T18:20:42Z Gorakh Sakhahari Avhad 146204 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''खंबाळे''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर= सिन्नर | जिल्हा = [[नाशिक जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = भाऊसाहेब नागुजी आंधळे एक कुशल नेता, यांच्या काळात अनेक लोकोपयोगी कामे झाली. |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = 422606 | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''खंबाळे''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नाशिक जिल्हा|नाशिक जिल्ह्यातील]] [[सिन्नर तालुका|सिन्नर तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== येथे मार्चच्या मध्यापासून जूनच्या पूर्वार्धापर्यंत उन्हाळा असतो. उन्हाळ्यात हवामान सामान्यतः उष्ण असून तापमान ३८ ते ४१ सेल्सीअसपर्यंत असते.जून महिन्याच्या मध्यापासून पावसास सुरुवात होऊन ऑक्टोबरच्या मध्यापर्यंत पावसाळा असतो. सर्वसाधारण नोव्हेंबर ते फेब्रुवारी या काळात थंडी असते.वार्षिक सर्वसाधारण हवामान उष्ण व विषम असते.वार्षिक पर्जन्यमान ९८० मि.मी.पर्यंत असते. ==लोकजीवन== येथील लोक प्रामुख्याने शेती करतात. जोड धंदा म्हणून पशुपालन करतात. प्रामुख्याने बाजरी, गहू, हरबरा, सोयाबीन या पिकांचे उत्पादन घेतले जाते. ==प्रेक्षणीय स्थळे== येथे भव्य असे महादेवाचे मंदिर आहे, ज्याचा आकार पिंडीसारखा आहे. तसेच हनुमान मंदिर, सती माता मंदिर आहे. ==नागरी सुविधा.== येथे गुरुवारी आठवडे बाजार भरतो. ==जवळपासची गाव== ==पूर्वेस भोकणी/ सुरेगाव, पछिमेस माळवाडी, उत्तरेस खोपडी, दक्षिणेस दोडी अशी गावे आहे.े== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:सिन्नर तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नाशिक जिल्ह्यातील गावे]] 7k4ay5rrielsl8ymfxkiui9mme6ps6h 2139104 2139059 2022-07-21T01:49:02Z संतोष गोरे 135680 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''खंबाळे''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर= सिन्नर | जिल्हा = [[नाशिक जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = भाऊसाहेब नागुजी आंधळे |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ= |लोकसंख्या_क्रमांक= | लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = 422606 | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =बोलीभाषा |कोरे_उत्तर_१ = मराठी | तळटिपा =}} '''खंबाळे''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नाशिक जिल्हा|नाशिक जिल्ह्यातील]] [[सिन्नर तालुका|सिन्नर तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== येथे मार्चच्या मध्यापासून जूनच्या पूर्वार्धापर्यंत उन्हाळा असतो. उन्हाळ्यात हवामान सामान्यतः उष्ण असून तापमान ३८ ते ४१ सेल्सीअसपर्यंत असते.जून महिन्याच्या मध्यापासून पावसास सुरुवात होऊन ऑक्टोबरच्या मध्यापर्यंत पावसाळा असतो. सर्वसाधारण नोव्हेंबर ते फेब्रुवारी या काळात थंडी असते.वार्षिक सर्वसाधारण हवामान उष्ण व विषम असते.वार्षिक पर्जन्यमान ९८० मि.मी.पर्यंत असते. ==लोकजीवन== येथील लोक प्रामुख्याने शेती करतात. जोड धंदा म्हणून पशुपालन करतात. प्रामुख्याने बाजरी, गहू, हरबरा, सोयाबीन या पिकांचे उत्पादन घेतले जाते. ==प्रेक्षणीय स्थळे== येथे भव्य असे महादेवाचे मंदिर आहे, ज्याचा आकार पिंडीसारखा आहे. तसेच हनुमान मंदिर, सती माता मंदिर आहे. ==नागरी सुविधा== येथे गुरुवारी आठवडे बाजार भरतो. ==जवळपासची गावे== पूर्वेस भोकणी/ सुरेगाव, पछिमेस माळवाडी, उत्तरेस खोपडी, दक्षिणेस दोडी अशी गावे आहेत ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:सिन्नर तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नाशिक जिल्ह्यातील गावे]] kzzbvygsg3m4vt6pismpbze7y4m7bfi 0 295005 2139204 1998475 2022-07-21T09:33:42Z Liamgel 136095 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भाषा |नाव = निमाडी |चित्र वर्णन = "निमाडी" शब्द देवनागरी लिपीमध्ये. |चित्र = nimadi_script.jpg |भाषिक_प्रदेश =[[मध्य प्रदेश]] |लिपी = [[देवनागरी लिपी|देवनागरी]] |भाषिक_लोकसंख्या = २३ लक्ष (२०११) |भाषाकुल_वर्गीकरण = [[इंडो-युरोपीय भाषा|हिंद-युरोपीय]] |वर्ग२ = [[हिंद-इराणी भाषासमूह | हिंद-ईराणी]] |वर्ग३ = [[हिंद-आर्य भाषासमूह | हिंद-आर्य]] |वर्ग४ = हिंद-आर्य पश्चिम विभाग |भाषासंकेत_ISO_639_3_वर्गवारी = noe }} निमाडी ही एक पश्चिम [[हिंद-आर्य भाषासमूह|हिंद-आर्यन]] भाषा आहे जी [[मध्य प्रदेश]] राज्यातील पश्चिम-मध्य [[भारत|भारताच्या]] [[निमाड]] प्रदेशात बोलली जाते. हा प्रदेश माळव्याच्या दक्षिणेला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] सिमेला लागून आहे. निमाडी ही भाषा [[बडवानी जिल्हा|बडवानी]], [[खरगौन जिल्हा|खरगोन]], [[खंडवा जिल्हा|खंडवा]] जिल्ह्यांत तसेच [[बऱ्हाणपूर जिल्हा|बुरहानपूर]], धार, हरदा आणि [[देवास जिल्हा|देवास]] जिल्ह्यांच्या काही भागात बोलली जाते. निमाडी भाषेचे [[माळवी भाषा|माळवी]], [[गुजराती भाषा|गुजराती]], [[अहिराणी बोलीभाषा|अहिराणी]] व [[मराठी भाषा|मराठी]] इत्यादी भाषांसोबत जवळचे भाषिक संबंध आहेत. या चारही भाषांमधील गुणधर्म व शब्द निमाडी भाषेत आढळतात. निमाडीचे प्रसिद्ध लेखक गौरीशंकर शर्मा, रामनारायण उपाध्याय इत्यादी होते. [[वर्ग:हिंद-आर्य भाषासमूह]] [[वर्ग:भारतामधील भाषा]] cvdzq3wdpkq7yovvjzcn2egjn4usbsy 0 296344 2139262 2138937 2022-07-21T11:12:48Z 43.242.226.40 /* विशेष भाग */ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाणी कार्यक्रम | कार्यक्रम = देवमाणूस २ | चित्र = | लोगो_चित्र_शीर्षक = | उपशीर्षक = | प्रकार = | निर्माता = श्वेता शिंदे | निर्मिती संस्था = वज्र प्रोडक्शन | दिग्दर्शक = राजू सावंत | क्रिएटीव्ह दिग्दर्शक = | सूत्रधार = | कलाकार = [[किरण गायकवाड]] | पंच = | आवाज = | अभिवाचक = | थीम संगीत संगीतकार = | शीर्षकगीत = | अंतिम संगीत = | संगीतकार = | देश = [[भारत]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | वर्ष संख्या = | एपिसोड संख्या = | कार्यकारी निर्माता = | सुपरवायझिंग निर्माता = | असोसिएट निर्माता = | सह निर्माता = | कथा संकलन = | संकलन = | स्थळ = | कॅमेरा = | चालण्याचा वेळ = सोमवार ते शनिवार रात्री १०.३० वाजता | वाहिनी = [[झी मराठी]] | चित्र प्रकार = | ध्वनी प्रकार = | पहिला भाग = | प्रथम प्रसारण = १९ डिसेंबर २०२१ | शेवटचे प्रसारण = चालू | आधी = [[चला हवा येऊ द्या]] / [[किचन कल्लाकार]] / [[बँड बाजा वरात]] | नंतर = [[रात्रीस खेळ चाले ३]] | सारखे = [[देवमाणूस]] }} {{झी मराठी रात्री १०.३०च्या मालिका}} == कलाकार == * [[किरण गायकवाड]] - डॉ. अजितकुमार चंद्रकांत देव (नटवरसिंह / देवीसिंग) * [[अस्मिता देशमुख]] - सागरिका बाबू पाटील (डिंपल) * [[मिलिंद शिंदे (अभिनेता)|मिलिंद शिंदे]] - मार्तंड जामदार * वीरल माने - शुभंकर बाबू पाटील (टोण्या) * अंजली जोगळेकर - मंगल बाबू पाटील * अंकुश मांडेकर - बाबू पाटील * पुष्पा चौधरी - वंदी पाटील * रुक्मिणी सुतार - सरु पाटील * किरण डांगे - बजरंग पाटील (बजा) * रविना गोगावले - रविना बजरंग पाटील * निलेश गवारे - नामदेव जाधव (नाम्या) * नामांतर कांबळे - विंच्या * प्रिया गौतम - सलोनी * ऋतुजा कनोजिया - पिंकी * शिवानी घाटगे - नीलम जयसिंग * निव्या चेंबूरकर - मधुमती (मधू) * वैष्णवी कल्याणकर - सोनाली (सोनू) * तेजस्विनी लोणारी - देवयानी गायकवाड * स्वरा पाटील - चिनू * स्नेहल शिदम - जामकरची बायको * संध्या माणिक - आनंदी == विशेष भाग == # मरतो तो माणूस, पुरून उरतो तो देवमाणूस. <u>(१९ डिसेंबर २०२१)</u> # डॉ. अजितच्या पुण्यतिथीला गावात पोहोचला नटवरसिंग. <u>(२० डिसेंबर २०२१)</u> # तो मी नव्हेच म्हणणारा नटवर की डॉ. अजितकुमार देव? <u>(२१ डिसेंबर २०२१)</u> # वाड्यात शिरलेली व्यक्ती नटवर की अजित, डिंपलच्या हाती लागणार का पुरावा? <u>(२३ डिसेंबर २०२१)</u> # नटवर की डॉ. अजितकुमार देव, अखेर होणार खुलासा. <u>(२५ डिसेंबर २०२१)</u> # गावासमोर अजितच्या कुकर्माचं पितळ उघडं पडणार का? <u>(२६ डिसेंबर २०२१)</u> # अजितने सलोनीला मारल्याचा पुरावा डिंपलच्या हाती लागणार. <u>(२७ डिसेंबर २०२१)</u> # गावकऱ्यांच्या प्रश्नात अजितला सापडणार नवं उत्तर. (२८ डिसेंबर २०२१) # गावात आलेली नवी पाहुणी नीलमचं अजित करणार खास स्वागत. <u>(३० डिसेंबर २०२१)</u> # डिंपलच्या नजरेतून सुटेल का अजित? <u>(०१ जानेवारी २०२२)</u> # नीलमवर चांगुलपणाची छाप पाडण्यात अजितला मिळणार यश, पण डिंपल ठरणार का अजितच्या खेळातली अडचण? (०४ जानेवारी २०२२) # डिंपलच्या हाती लागणार अजितच्या विरोधातला पुरावा. (६ जानेवारी २०२२) # अजितने पाण्याखाली दडवलेलं पाप तळाशी राहणार की लोकांसमोर येणार? <u>(०९ जानेवारी २०२२)</u> # अजितने मातीत दडवलेलं धन मातीत मिसळणार. <u>(११ जानेवारी २०२२)</u> # अजित आणि नीलमची छुपी भेट डिंपल कॉन्ट्रॅक्टरसमोर आणणार. <u>(१३ जानेवारी २०२२)</u> # जाब विचारायला आलेला कॉन्ट्रॅक्टर अजितच्या पायाशी लोळण घेणार. (१५ जानेवारी २०२२) # नीलम अजितसाठी ठरणार का चुकीचं सावज? (१८ जानेवारी २०२२) # कॉन्ट्रॅक्टरकडून पैसे येण्याची वाट पाहणाऱ्या अजितचा होणार अपेक्षाभंग. (२० जानेवारी २०२२) # अजितने रचलेला खेळ त्याच्याच जीवावर बेतणार. (२२ जानेवारी २०२२) # डिंपलने केलेल्या आरोपामुळे अजित अडचणीत येणार का? (२५ जानेवारी २०२२) # जयसिंग नीलम आणि अजितला रंगेहाथ पकडणार. <u>(२८ जानेवारी २०२२)</u> # नीलमचा काटा काढण्याच्या अजितच्या प्लॅनमध्ये ऐनवेळी होणार गडबड. (३१ जानेवारी २०२२) # देवमाणसाच्या आयुष्यात येणार निराळा टि्वस्ट, नीलमच्या मृत्यूचं अखेर काय आहे रहस्य? (०३ फेब्रुवारी २०२२) # अजित, पोलीस आणि नीलमचा मृतदेह एकाच खोलीत बंद झाल्याने वाढणार अजितच्या काळजाचे ठोके. (०५ फेब्रुवारी २०२२) # नीलमचा मृतदेह हॉटेलबाहेर काढण्यात अजितला यश मिळणार की अडकणार एका नव्या पेचात? (०८ फेब्रुवारी २०२२) # डिंपलशी हातमिळवणी नाकारून अजित सापडणार का पोलिसांच्या तावडीत? (११ फेब्रुवारी २०२२) # डिंपल आणि अजितची पार्टनरशिप सरू आजीच्या कानावर पडणार. <u>(१४ फेब्रुवारी २०२२)</u> # अजितच्या अडचणीत आणखीन वाढ, नव्या मनसुब्याला पडणार भगदाड. <u>(१६ फेब्रुवारी २०२२)</u> # अजितने टाकलेल्या जाळ्यातून मधू वाचवू शकेल का मुलीला? (१८ फेब्रुवारी २०२२) # शुभमंगल सावधान, डिंपल आणि अजितच्या लग्नात मिळणार डिंपलला अनोखी भेट. <u>(२० फेब्रुवारी २०२२)</u> # अजितच्या स्वार्थापायी होणार मधूच्या आयुष्याची धूळधाण. <u>(०६ मार्च २०२२)</u> # अजितच्या रासलीलेला मार्तंड लावणार ग्रहण. <u>(१७ एप्रिल २०२२)</u> # डिंपलच्या चौकशीत इन्स्पेक्टर जामकरला सापडणार का अजितविरोधात धागेदोरे? <u>(२५ एप्रिल २०२२)</u> # डिंपलच्या मनसुब्यांना इन्स्पेक्टर जामकरांमुळे जाणार का तडा? <u>(१९ मे २०२२)</u> # सोनूच्या केसमध्ये अजितचा हात असण्याविषयी जामकरचा संशय बळावणार. <u>(२५ मे २०२२)</u> # पुरावा सादर केल्याने कोर्टाकडून अजितच्या अधिक तपासाची जामकरला मिळणार परवानगी. <u>(०५ जून २०२२)</u> # अजितवर देवयानीकडून त्याचाच डाव फिरेल का? (०२ जुलै २०२२) # अजितने चोरलेले पैसे जामकरच्या हाती लागतील का? (०५ जुलै २०२२) # अजित आणि डिंपलची आयडिया होईल का यशस्वी? (०७ जुलै २०२२) # अजितने दिलेलं चॅलेंज जामकर पूर्ण करु शकेल का? (०९ जुलै २०२२) # अजितबद्दलचा मोठा पुरावा जामकरच्या हाती लागणार. (१२ जुलै २०२२) # जामकरमुळे अजितची अडचण अधिक वाढणार. (१४ जुलै २०२२) # काय रस्सी, काय फास, काय खटका, सगळं ओकेमध्ये, अजित धडकणार जामकरच्या घरी. <u>(१७ जुलै २०२२)</u> # जामकर वाड्यात येऊन उडवणार सर्वांची झोप. (२० जुलै २०२२) [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] [[वर्ग:झी मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] kflg82a08nwijkb5yzj2i5qyzq71sm4 3 296955 2139309 2134066 2022-07-21T11:37:57Z Khirid Harshad 138639 /* मोडके लेख */ नवीन विभाग wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=अमर राऊत}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) २३:४१, २९ डिसेंबर २०२१ (IST) == आपले लिखाण == नमस्कार, कृपया लेख लिहिताना त्यात वर्ग जोडावा. तसेच लेखाच्या शेवटी <nowiki>==संदर्भ ==</nowiki> असा मथळा जोडावा. कृपया मी केलेली काही संपादने पहावीत. -[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ०७:५८, ३० डिसेंबर २०२१ (IST) धन्यवाद. मी मोबाईलवरून लेख लिहतो. त्यात तशी सुविधा उपलब्ध नाही. असल्यास ते कसे करावे ते सांगावे. परिच्छेद सुद्धा लिहता येत नाहीत मोबाईलवरून. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) ०९:४३, ३० डिसेंबर २०२१ (IST) दोन प्रश्न आहेत. लेख लिहल्यावर वर्ग कसा जोडावा? मी मोबाईलवरून लिहतो. प्रयत्न केला बराच, पण माहिती नाही मिळाली. आणि दुसरा प्रश्न, माझे लेख गुगलवर सर्च केल्यावर दिसत नाही. दिसण्यासाठी काय करावे. धन्यवाद [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) १५:१७, ३१ डिसेंबर २०२१ (IST) == नकल डकव == {{नकल-डकव ताकीद}} - तसेच कृपया आपले लेख स्वतःच्या शब्दात विस्तारित करावेत ही विनंती.-[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) १८:३०, ६ जानेवारी २०२२ (IST) मला याची माहिती नव्हती. मराठी विकीपिडीयावर जास्तीत जास्त माहिती असावी, एवढाच माझा प्रामाणिक प्रयत्न असतो. अजूनही असे लेख आहेत, तुमच्या निदर्शनास आले तर ते काढून टाका.मला तांत्रिक अडचण येत आहे. धन्यवाद. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) ०९:३८, ८ जानेवारी २०२२ (IST) :तुमचे लिखाण अगदी जोरदार आणि उत्तम चालू आहे. फक्त पुढील काही मुद्दे लक्षात ठेवा * प्रताधिकार भंग होऊ देऊ नका * संदर्भ देताना ब्लॉग, ब्लॉग साईट, समाज माध्यमे, इत्यादीचे संदर्भ नसावेत. * विवादास्पद मुद्दे आणि लेख शक्यतो नकोच. * गरज पडल्यास येथील सक्रिय लेखकास बिनधास्त मदत मागा. * '''बाकी इतर विकिपीडियाच्या लेखाचे भाषांतर करून नवीन मराठी लेख निर्माण करणे सगळ्यात सोपे आहे.''' :पुढील लेखनास शुभेच्छा-[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) १०:२१, ८ जानेवारी २०२२ (IST) == पानाचे स्थानांतरण == नमस्कार, सध्या आपली संपादने जोरात चालू आहेत. छान, परंतु कृपया लक्षात घ्यावे एखाद्या पानाचे नाव बदलायचे असल्यास '''move''' किंवा '''स्थानांतरण''' चा पर्याय निवडावा. तुम्ही काही असलेली पाने नवीन नावाने निर्माण करून जुनी माहिती त्यात कॉपी पेस्ट केली. अशाने वाद निर्माण होऊ शकतो. संपादने करताना कोणतीही अडचण असेल किंवा मदत हवी असेल तर [[विकिपीडिया:प्रचालक|प्रचालक]] यांना संपर्क करणे. सध्या [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] तसेच [[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] हे दोघे नियमित उपलब्ध असतात. तेव्हा त्यांना मदत मागावी, ते तुम्हाला मार्गदर्शन करतील. -[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ०८:०९, २० जानेवारी २०२२ (IST) :हो नक्कीच. धन्यवाद. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) ०९:५७, २० जानेवारी २०२२ (IST) == नाटक/मालीका/चित्रपट/कथा इ. मधीलकाल्पनिक पात्र == नमस्कार, [[प्रफुल पारेख]] व [[हंसा पारेख]] या लेखांसाठी कृपया [[साचा:माहितीचौकट काल्पनिक व्यक्ती|काल्पनिक व्यक्ती]] हा साचा वापरावा.-[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) १६:३७, १ फेब्रुवारी २०२२ (IST) :हो नक्कीच. सूचनेसाठी आभारी आहे [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) १७:१३, १ फेब्रुवारी २०२२ (IST) == स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२ == प्रिय विकिसदस्य, '''[[विकिपीडिया:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२|स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२]]''' ही विकीमेडियन्स द्वारा स्थापन केलेली एक वार्षिक स्पर्धा आहे. [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|विकी लव्हस फॉल्कलोर]] ची थीम लिंगभेद कमी करणे आणि लोकांवर लक्ष केंद्रित करणे यावर आधारित आहे. अनेक आशियाई व भारतीय विकिपीडिया समुदायांनी यात भाग घेतला आहे आणि आमची अशी इच्छा आहे की आपण मराठी विकिपीडियावर आपले योगदान द्यावे.योगदानाचा मुख्य हेतू लिंग अंतर कमी करण्यात थेट प्रभाव पाडेल. ही स्पर्धा आज २ फेब्रुवारी २०२२ रोजी सुरू झाली असून ३१ मार्च २०२२ रोजी समाप्त होईल. स्पर्धेतील विजेत्याला तयार केलेल्या पृष्ठांच्या संख्येच्या आधारे घोषित केले जाईल, पहिल्या विजेत्याला ३०० USD, द्वितीय विजेत्याला आणि तीसऱ्या विजेत्याला अनुक्रमे २०० USD आणि १०० USD दिले जातील. सहभाग किंवा योगदान करताना येणाऱ्या कोणत्याही समस्यांबाबत कोणत्याही मदतीसाठी, ज्युरी सदस्यांच्या [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] किंवा [[सदस्य:Sandesh9822|Sandesh9822]] यांच्या चर्चा पानावर संदेश लिहा. कृपया या पृष्ठावरील [[विकिपीडिया:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२#नियम|स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२]] सर्व सूचना आणि नियम वाचा. या पेजवरून [[विकिपीडिया:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२/नोंदणी|स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२/नोंदणी]] या स्पर्धेत सहभागी व्हा. आपण योगदानामध्ये सहभागी झाल्यास आपल्या मुख्य पृष्ठावर हा [[साचा:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२|साचा]] वापरा. येथून [https://fountain.toolforge.org/editathons/fnf2022 हा दुवा] तुम्ही तयार केलेला लेख सादर करावा. --[[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) ११:०१, ३ फेब्रुवारी २०२२ (IST) <!-- सदस्य:Tiven2240@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlw&oldid=22748073 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == योग्य शीर्षक == आपण अनेक लेख तयार करीत आहात हे चांगलेच आहे, परंतु लेखाचे शीर्षक देताना ते कृपया योग्य द्यावे. चुकीचे शीर्षक दिल्यावर ते पान पुनर्निर्देशित करावे लागते, धन्यवाद. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) ०९:२०, १९ एप्रिल २०२२ (IST) :सूचनेसाठी आणि तुमच्या दुरुस्त्यांसाठी आभार. बऱ्याच वेळा घाईघाईत लहानसहान चुका होतात. किंवा कधीकधी काही नियमच माहिती नसतात. उदाहरणार्थ, कालचा "मूलभूत हक्कांचा" लेख. मी कालपर्यंत समजत होतो, "म" ला पहिला उकार असतो. तुम्ही दुरुस्ती केल्यानंतर मी शोध घेतला, तेव्हा चूक समजली. एकमेकांच्या सहकार्यानेच माणूस शिकत जातो. धन्यवाद [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) १०:१७, १९ एप्रिल २०२२ (IST) == Translation request == Hello. Can you translate and upload the article [[:en:List of World Heritage Sites in Azerbaijan]] in Marathi Wikipedia? Yours sincerely, [[सदस्य:Multituberculata|Multituberculata]] ([[सदस्य चर्चा:Multituberculata|चर्चा]]) १५:५५, ८ मे २०२२ (IST) == Feminism and Folklore 2022 - Local prize winners == <div style="border:8px brown ridge;padding:6px;> [[File:Feminism and Folklore 2022 logo.svg|centre|550px|frameless]] ::<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ''{{int:please-translate}}'' Congratulations for winning a local prize in '''[[:m:Feminism and Folklore 2022/Project Page|Feminism and Folklore 2022]]''' writing competition. Thank you for your contribution and documenting your local folk culture on Wikipedia. Please fill in your preferences before 15th of June 2022 to receive your prize. Requesting you to fill [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLScK5HgvVaLph_r_afctwShUuYVtXNwaN24HUSEYnzUUho8d-Q/viewform?usp=sf_link this form] before the deadline to avoid disappointments. Feel free to [[:m:Feminism and Folklore 2022/Contact Us|contact us]] if you need any assistance or further queries. Best wishes, [[:m:Feminism and Folklore 2022|FNF 2022 International Team]] ::::Stay connected [[File:B&W Facebook icon.png|link=https://www.facebook.com/feminismandfolklore/|30x30px]]&nbsp; [[File:B&W Twitter icon.png|link=https://twitter.com/wikifolklore|30x30px]] </div></div> [[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य चर्चा:MediaWiki message delivery|चर्चा]]) १३:२०, २२ मे २०२२ (IST) <!-- सदस्य:Tiven2240@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/fnf&oldid=23312270 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> ==अधिक माहिती== नमस्कार. तुम्ही [[जागतिक दृष्टीदान दिन]] ह्या लेखावर पानकाढा|कारण=नकल अशी विनंती टाकली, पण नाकाला कशाची किंवा कुठून केलेली होती ते कळलं नाही. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] १७:०९, २९ जून २०२२ (IST) नमस्कार, संबंधित लेखात दिलेला पहिलाच संदर्भ बघा. "वेबदुनिया" पोर्टलवरचा लेख आहे तसा संपूर्ण कॉपी पेस्ट केला आहे. शिवाय हा लेख विश्वकोशीय लेखनशैलीस देखील धरून नाही. धन्यवाद. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) १७:३०, २९ जून २०२२ (IST) :नमस्कार, कोणताही जागतिक दिन हा विकिपीडियावर असणे गरजेचे आहे. तेव्हा अशा वेळेस अशा उपयुक्त लेखात आपण स्वतः काही बदल करून सदरील लेख ठेवावा असे मला वाटते.-[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ::{{ping|संतोष गोरे}} हो, कोणताही जागतिक दिन विकिपीडियावर असावा मी पण याच मताचा आहे, पण तो खरंच मान्यताप्राप्त जागतिक दिन आहे कि नाही हे सुद्धा महत्वाचे आहे. इंटरनेटवर शोधले असता ह्या दिवसाची माहिती केवळ काही मराठी भाषेतील संकेतस्थळांवरच सापडली. पण [https://en.wikipedia.org/wiki/World_Sight_Day जागतिक दृष्टी दिवसाची] भरपूर माहिती सापडली, तर "राष्ट्रीय दृष्टिदान पंधरवडा" बद्दल (२५ ऑगस्ट ते ८ सप्टेंबर) भारत केंद्र सरकारच्या [https://www.nhp.gov.in/national-eye-donation-fortnight-2021_pg या संकेतस्थळावर] माहिती भेटली. मलासुद्धा वाटते कि हा लेख काढलेला योग्य राहील. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ०९:१३, ३० जून २०२२ (IST) ::@[[सदस्य:Usernamekiran|Usernamekiran]] @[[सदस्य:संतोष गोरे|संतोष गोरे]] नमस्कार, अलीकडे कामांच्या व्यापामुळे मी विकीपिडीयावर सक्रीय नाही. त्यामुळे या लेखात हवं तर नंतर भर घालतो. ::पण माझं मत असं आहे की बरेच लोक भाषांतरित करून किंवा नक्कल करून लेख सुरू करून जातात. नंतर इतरांना ते लेख सुधारत बसावे लागते. आणि शक्यतो ते काम सहसा कोणी करत नाही. ते दर्जाहीन लेख तसेच राहतात. यावर काहीतरी उपाय केला पाहिजे. ::काही लोक नुसते एकापाठोपाठ एक लेख भाषांतर करून मराठी विकिपीडियावर आणतात खरं. पण त्या लेखाच्या इतिहासात भाषांतराचं एकच संपादन सोडून नवीन संपादन दिसतच नाही. याने होतं असं की, ते लेख तर कमी प्रतीचेच राहतात कायम, पण नवीन वाचकांना हे प्रकरण समजत नाही. त्यांनी असा लेख पाहिला तर ते इकडे पुन्हा वळत नाहीत. ते सरळ इंग्रजी विकिपीडियावर जातात. मीसुद्धा असे बरेच लेख पूर्वी पाहिले, सहसा इकडे येतच नव्हतो. शेवटी नवीन भर घालायला आणि असलेल्या लेखांत सुधारणा करायला इथं काम सुरू केले. पण काही लोक नुसती कामंच वाढवून ठेवत आहेत. ::मी माझं मत प्रामाणिकपणे मांडलं आहे. कदाचित चुकत असेनही. कुणालाही दुखावण्याचा हेतू नाही. धन्यवाद. - [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) ०९:४३, ३० जून २०२२ (IST) :::{{साद|अमर राऊत}} नमस्कार, तुम्हाला माझ्या लेखासहित कोणत्याही लेखावर {{t|बदल}}, {{t|अशुद्धलेखन}} {{t|उल्लेखनीयता}} यासाहित इतर साचे लावायला काहीही हरकत नाही. राहिला प्रश्न एखाद्या विशिष्ट व्यक्तीने मोठ्या प्रमाणावर अशुद्ध लिखाण केले तर आपण त्यांना सौम्य भाषेत तसा संदेश द्यावा. मी स्वतः हे करत असतो, आज भलेही कुणी नाराज होवो, नंतर त्यांनी याचे महत्त्व लक्षात येतेच. असो, कृपया दिवसातून एकदा तरी एक फेरी मारत जाणे ही नम्र विनंती. ::::{{साद|Usernamekiran}} एखादी चळवळ किंवा विधायक काम जर एक व्यक्ती करत असेल, जसे की 'राहीबाई पोपेरे' किंवा 'वनिता बोराडे' तरी त्याची दखल विकिपीडियावर घेतली जाते. '''अनेकदा शासनाला याचा विसर पडतो''' जर आपण डॉ प्रकाश आमटे चित्रपट पाहिला असेल तर त्यात तुम्हाला हे दिसले असेलच की, मॅगसेसे पुरस्कारासाठी विदेशात जाताना स्थानिक प्रशासन आणि अमेरिकन दूतावासाने त्यांची दखल घेतली नव्हती. सबब सरकारी संकेतस्थळावर काही कारणाने हा दिवस नोंदवला नसेल पण अनेक भारतीय उल्लेखनीय संकेतस्थळे या दिवसाची ग्वाही देत आहेत. तसेच एच व्ही देसाई हॉस्पिटल च्या [https://hvdeh.org/accolades-and-awards/ या संकेतस्थळावर] महाराष्ट्र शासनाने हा दिवस साजरा करण्याचे ठरावल्याचे दिसत आहे. सबब मोजकेच परंतु 'उल्लेखनीय दुवे' उपलब्ध असल्याने हा लेख दुरुस्त करून येथे राहुद्यावा असे माझे मत आहे.-[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) १३:१९, ३० जून २०२२ (IST) ::::{{साद| संतोष गोरे}} मार्गदर्शनासाठी आभार. लोक नाराज होऊ नयेत म्हणून मी शक्यतो बोलायचं टाळतो. असो. पण तुम्ही म्हणालात तसं "सौम्यपणे संदेश द्यायचा" गुण नक्कीच तुमच्याकडून शिकण्यासारखा आहे. फक्त विकिपीडियावरच नाही, तर दैनंदिन जीवनातही हे फार उपयोगी आहे. ::::कामांमुळे सध्या फार व्यस्त आहे. लवकरच सक्रिय होईन. धन्यवाद. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) २२:०५, १ जुलै २०२२ (IST) == मोडके लेख == आपण जी संपादने करीत आहेत तसेच नवीन लेखांची निर्मिती, त्यात भर हे सर्व उत्तमच आहे. परंतु एक विनंती आहे आपण काही मोडके पुनर्निर्देशने तयार केली आहेत जसे [[पोलिस अधीक्षक]], [[निःशुल्क दूरचित्रवाणी सेवा]] तर ही पाने तयार करून नंतर इतर नवीन पानांची निर्मिती आणि भर करावी असे मला वाटते, धन्यवाद. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) १७:०७, २१ जुलै २०२२ (IST) 3w4k9w4y8roduvxpgx5yj1cxntanqiz 2139313 2139309 2022-07-21T11:40:06Z Khirid Harshad 138639 /* मोडके लेख */ wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=अमर राऊत}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) २३:४१, २९ डिसेंबर २०२१ (IST) == आपले लिखाण == नमस्कार, कृपया लेख लिहिताना त्यात वर्ग जोडावा. तसेच लेखाच्या शेवटी <nowiki>==संदर्भ ==</nowiki> असा मथळा जोडावा. कृपया मी केलेली काही संपादने पहावीत. -[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ०७:५८, ३० डिसेंबर २०२१ (IST) धन्यवाद. मी मोबाईलवरून लेख लिहतो. त्यात तशी सुविधा उपलब्ध नाही. असल्यास ते कसे करावे ते सांगावे. परिच्छेद सुद्धा लिहता येत नाहीत मोबाईलवरून. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) ०९:४३, ३० डिसेंबर २०२१ (IST) दोन प्रश्न आहेत. लेख लिहल्यावर वर्ग कसा जोडावा? मी मोबाईलवरून लिहतो. प्रयत्न केला बराच, पण माहिती नाही मिळाली. आणि दुसरा प्रश्न, माझे लेख गुगलवर सर्च केल्यावर दिसत नाही. दिसण्यासाठी काय करावे. धन्यवाद [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) १५:१७, ३१ डिसेंबर २०२१ (IST) == नकल डकव == {{नकल-डकव ताकीद}} - तसेच कृपया आपले लेख स्वतःच्या शब्दात विस्तारित करावेत ही विनंती.-[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) १८:३०, ६ जानेवारी २०२२ (IST) मला याची माहिती नव्हती. मराठी विकीपिडीयावर जास्तीत जास्त माहिती असावी, एवढाच माझा प्रामाणिक प्रयत्न असतो. अजूनही असे लेख आहेत, तुमच्या निदर्शनास आले तर ते काढून टाका.मला तांत्रिक अडचण येत आहे. धन्यवाद. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) ०९:३८, ८ जानेवारी २०२२ (IST) :तुमचे लिखाण अगदी जोरदार आणि उत्तम चालू आहे. फक्त पुढील काही मुद्दे लक्षात ठेवा * प्रताधिकार भंग होऊ देऊ नका * संदर्भ देताना ब्लॉग, ब्लॉग साईट, समाज माध्यमे, इत्यादीचे संदर्भ नसावेत. * विवादास्पद मुद्दे आणि लेख शक्यतो नकोच. * गरज पडल्यास येथील सक्रिय लेखकास बिनधास्त मदत मागा. * '''बाकी इतर विकिपीडियाच्या लेखाचे भाषांतर करून नवीन मराठी लेख निर्माण करणे सगळ्यात सोपे आहे.''' :पुढील लेखनास शुभेच्छा-[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) १०:२१, ८ जानेवारी २०२२ (IST) == पानाचे स्थानांतरण == नमस्कार, सध्या आपली संपादने जोरात चालू आहेत. छान, परंतु कृपया लक्षात घ्यावे एखाद्या पानाचे नाव बदलायचे असल्यास '''move''' किंवा '''स्थानांतरण''' चा पर्याय निवडावा. तुम्ही काही असलेली पाने नवीन नावाने निर्माण करून जुनी माहिती त्यात कॉपी पेस्ट केली. अशाने वाद निर्माण होऊ शकतो. संपादने करताना कोणतीही अडचण असेल किंवा मदत हवी असेल तर [[विकिपीडिया:प्रचालक|प्रचालक]] यांना संपर्क करणे. सध्या [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] तसेच [[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] हे दोघे नियमित उपलब्ध असतात. तेव्हा त्यांना मदत मागावी, ते तुम्हाला मार्गदर्शन करतील. -[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ०८:०९, २० जानेवारी २०२२ (IST) :हो नक्कीच. धन्यवाद. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) ०९:५७, २० जानेवारी २०२२ (IST) == नाटक/मालीका/चित्रपट/कथा इ. मधीलकाल्पनिक पात्र == नमस्कार, [[प्रफुल पारेख]] व [[हंसा पारेख]] या लेखांसाठी कृपया [[साचा:माहितीचौकट काल्पनिक व्यक्ती|काल्पनिक व्यक्ती]] हा साचा वापरावा.-[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) १६:३७, १ फेब्रुवारी २०२२ (IST) :हो नक्कीच. सूचनेसाठी आभारी आहे [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) १७:१३, १ फेब्रुवारी २०२२ (IST) == स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२ == प्रिय विकिसदस्य, '''[[विकिपीडिया:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२|स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२]]''' ही विकीमेडियन्स द्वारा स्थापन केलेली एक वार्षिक स्पर्धा आहे. [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|विकी लव्हस फॉल्कलोर]] ची थीम लिंगभेद कमी करणे आणि लोकांवर लक्ष केंद्रित करणे यावर आधारित आहे. अनेक आशियाई व भारतीय विकिपीडिया समुदायांनी यात भाग घेतला आहे आणि आमची अशी इच्छा आहे की आपण मराठी विकिपीडियावर आपले योगदान द्यावे.योगदानाचा मुख्य हेतू लिंग अंतर कमी करण्यात थेट प्रभाव पाडेल. ही स्पर्धा आज २ फेब्रुवारी २०२२ रोजी सुरू झाली असून ३१ मार्च २०२२ रोजी समाप्त होईल. स्पर्धेतील विजेत्याला तयार केलेल्या पृष्ठांच्या संख्येच्या आधारे घोषित केले जाईल, पहिल्या विजेत्याला ३०० USD, द्वितीय विजेत्याला आणि तीसऱ्या विजेत्याला अनुक्रमे २०० USD आणि १०० USD दिले जातील. सहभाग किंवा योगदान करताना येणाऱ्या कोणत्याही समस्यांबाबत कोणत्याही मदतीसाठी, ज्युरी सदस्यांच्या [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] किंवा [[सदस्य:Sandesh9822|Sandesh9822]] यांच्या चर्चा पानावर संदेश लिहा. कृपया या पृष्ठावरील [[विकिपीडिया:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२#नियम|स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२]] सर्व सूचना आणि नियम वाचा. या पेजवरून [[विकिपीडिया:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२/नोंदणी|स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२/नोंदणी]] या स्पर्धेत सहभागी व्हा. आपण योगदानामध्ये सहभागी झाल्यास आपल्या मुख्य पृष्ठावर हा [[साचा:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२|साचा]] वापरा. येथून [https://fountain.toolforge.org/editathons/fnf2022 हा दुवा] तुम्ही तयार केलेला लेख सादर करावा. --[[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) ११:०१, ३ फेब्रुवारी २०२२ (IST) <!-- सदस्य:Tiven2240@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlw&oldid=22748073 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == योग्य शीर्षक == आपण अनेक लेख तयार करीत आहात हे चांगलेच आहे, परंतु लेखाचे शीर्षक देताना ते कृपया योग्य द्यावे. चुकीचे शीर्षक दिल्यावर ते पान पुनर्निर्देशित करावे लागते, धन्यवाद. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) ०९:२०, १९ एप्रिल २०२२ (IST) :सूचनेसाठी आणि तुमच्या दुरुस्त्यांसाठी आभार. बऱ्याच वेळा घाईघाईत लहानसहान चुका होतात. किंवा कधीकधी काही नियमच माहिती नसतात. उदाहरणार्थ, कालचा "मूलभूत हक्कांचा" लेख. मी कालपर्यंत समजत होतो, "म" ला पहिला उकार असतो. तुम्ही दुरुस्ती केल्यानंतर मी शोध घेतला, तेव्हा चूक समजली. एकमेकांच्या सहकार्यानेच माणूस शिकत जातो. धन्यवाद [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) १०:१७, १९ एप्रिल २०२२ (IST) == Translation request == Hello. Can you translate and upload the article [[:en:List of World Heritage Sites in Azerbaijan]] in Marathi Wikipedia? Yours sincerely, [[सदस्य:Multituberculata|Multituberculata]] ([[सदस्य चर्चा:Multituberculata|चर्चा]]) १५:५५, ८ मे २०२२ (IST) == Feminism and Folklore 2022 - Local prize winners == <div style="border:8px brown ridge;padding:6px;> [[File:Feminism and Folklore 2022 logo.svg|centre|550px|frameless]] ::<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ''{{int:please-translate}}'' Congratulations for winning a local prize in '''[[:m:Feminism and Folklore 2022/Project Page|Feminism and Folklore 2022]]''' writing competition. Thank you for your contribution and documenting your local folk culture on Wikipedia. Please fill in your preferences before 15th of June 2022 to receive your prize. Requesting you to fill [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLScK5HgvVaLph_r_afctwShUuYVtXNwaN24HUSEYnzUUho8d-Q/viewform?usp=sf_link this form] before the deadline to avoid disappointments. Feel free to [[:m:Feminism and Folklore 2022/Contact Us|contact us]] if you need any assistance or further queries. Best wishes, [[:m:Feminism and Folklore 2022|FNF 2022 International Team]] ::::Stay connected [[File:B&W Facebook icon.png|link=https://www.facebook.com/feminismandfolklore/|30x30px]]&nbsp; [[File:B&W Twitter icon.png|link=https://twitter.com/wikifolklore|30x30px]] </div></div> [[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य चर्चा:MediaWiki message delivery|चर्चा]]) १३:२०, २२ मे २०२२ (IST) <!-- सदस्य:Tiven2240@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/fnf&oldid=23312270 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> ==अधिक माहिती== नमस्कार. तुम्ही [[जागतिक दृष्टीदान दिन]] ह्या लेखावर पानकाढा|कारण=नकल अशी विनंती टाकली, पण नाकाला कशाची किंवा कुठून केलेली होती ते कळलं नाही. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] १७:०९, २९ जून २०२२ (IST) नमस्कार, संबंधित लेखात दिलेला पहिलाच संदर्भ बघा. "वेबदुनिया" पोर्टलवरचा लेख आहे तसा संपूर्ण कॉपी पेस्ट केला आहे. शिवाय हा लेख विश्वकोशीय लेखनशैलीस देखील धरून नाही. धन्यवाद. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) १७:३०, २९ जून २०२२ (IST) :नमस्कार, कोणताही जागतिक दिन हा विकिपीडियावर असणे गरजेचे आहे. तेव्हा अशा वेळेस अशा उपयुक्त लेखात आपण स्वतः काही बदल करून सदरील लेख ठेवावा असे मला वाटते.-[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ::{{ping|संतोष गोरे}} हो, कोणताही जागतिक दिन विकिपीडियावर असावा मी पण याच मताचा आहे, पण तो खरंच मान्यताप्राप्त जागतिक दिन आहे कि नाही हे सुद्धा महत्वाचे आहे. इंटरनेटवर शोधले असता ह्या दिवसाची माहिती केवळ काही मराठी भाषेतील संकेतस्थळांवरच सापडली. पण [https://en.wikipedia.org/wiki/World_Sight_Day जागतिक दृष्टी दिवसाची] भरपूर माहिती सापडली, तर "राष्ट्रीय दृष्टिदान पंधरवडा" बद्दल (२५ ऑगस्ट ते ८ सप्टेंबर) भारत केंद्र सरकारच्या [https://www.nhp.gov.in/national-eye-donation-fortnight-2021_pg या संकेतस्थळावर] माहिती भेटली. मलासुद्धा वाटते कि हा लेख काढलेला योग्य राहील. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ०९:१३, ३० जून २०२२ (IST) ::@[[सदस्य:Usernamekiran|Usernamekiran]] @[[सदस्य:संतोष गोरे|संतोष गोरे]] नमस्कार, अलीकडे कामांच्या व्यापामुळे मी विकीपिडीयावर सक्रीय नाही. त्यामुळे या लेखात हवं तर नंतर भर घालतो. ::पण माझं मत असं आहे की बरेच लोक भाषांतरित करून किंवा नक्कल करून लेख सुरू करून जातात. नंतर इतरांना ते लेख सुधारत बसावे लागते. आणि शक्यतो ते काम सहसा कोणी करत नाही. ते दर्जाहीन लेख तसेच राहतात. यावर काहीतरी उपाय केला पाहिजे. ::काही लोक नुसते एकापाठोपाठ एक लेख भाषांतर करून मराठी विकिपीडियावर आणतात खरं. पण त्या लेखाच्या इतिहासात भाषांतराचं एकच संपादन सोडून नवीन संपादन दिसतच नाही. याने होतं असं की, ते लेख तर कमी प्रतीचेच राहतात कायम, पण नवीन वाचकांना हे प्रकरण समजत नाही. त्यांनी असा लेख पाहिला तर ते इकडे पुन्हा वळत नाहीत. ते सरळ इंग्रजी विकिपीडियावर जातात. मीसुद्धा असे बरेच लेख पूर्वी पाहिले, सहसा इकडे येतच नव्हतो. शेवटी नवीन भर घालायला आणि असलेल्या लेखांत सुधारणा करायला इथं काम सुरू केले. पण काही लोक नुसती कामंच वाढवून ठेवत आहेत. ::मी माझं मत प्रामाणिकपणे मांडलं आहे. कदाचित चुकत असेनही. कुणालाही दुखावण्याचा हेतू नाही. धन्यवाद. - [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) ०९:४३, ३० जून २०२२ (IST) :::{{साद|अमर राऊत}} नमस्कार, तुम्हाला माझ्या लेखासहित कोणत्याही लेखावर {{t|बदल}}, {{t|अशुद्धलेखन}} {{t|उल्लेखनीयता}} यासाहित इतर साचे लावायला काहीही हरकत नाही. राहिला प्रश्न एखाद्या विशिष्ट व्यक्तीने मोठ्या प्रमाणावर अशुद्ध लिखाण केले तर आपण त्यांना सौम्य भाषेत तसा संदेश द्यावा. मी स्वतः हे करत असतो, आज भलेही कुणी नाराज होवो, नंतर त्यांनी याचे महत्त्व लक्षात येतेच. असो, कृपया दिवसातून एकदा तरी एक फेरी मारत जाणे ही नम्र विनंती. ::::{{साद|Usernamekiran}} एखादी चळवळ किंवा विधायक काम जर एक व्यक्ती करत असेल, जसे की 'राहीबाई पोपेरे' किंवा 'वनिता बोराडे' तरी त्याची दखल विकिपीडियावर घेतली जाते. '''अनेकदा शासनाला याचा विसर पडतो''' जर आपण डॉ प्रकाश आमटे चित्रपट पाहिला असेल तर त्यात तुम्हाला हे दिसले असेलच की, मॅगसेसे पुरस्कारासाठी विदेशात जाताना स्थानिक प्रशासन आणि अमेरिकन दूतावासाने त्यांची दखल घेतली नव्हती. सबब सरकारी संकेतस्थळावर काही कारणाने हा दिवस नोंदवला नसेल पण अनेक भारतीय उल्लेखनीय संकेतस्थळे या दिवसाची ग्वाही देत आहेत. तसेच एच व्ही देसाई हॉस्पिटल च्या [https://hvdeh.org/accolades-and-awards/ या संकेतस्थळावर] महाराष्ट्र शासनाने हा दिवस साजरा करण्याचे ठरावल्याचे दिसत आहे. सबब मोजकेच परंतु 'उल्लेखनीय दुवे' उपलब्ध असल्याने हा लेख दुरुस्त करून येथे राहुद्यावा असे माझे मत आहे.-[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) १३:१९, ३० जून २०२२ (IST) ::::{{साद| संतोष गोरे}} मार्गदर्शनासाठी आभार. लोक नाराज होऊ नयेत म्हणून मी शक्यतो बोलायचं टाळतो. असो. पण तुम्ही म्हणालात तसं "सौम्यपणे संदेश द्यायचा" गुण नक्कीच तुमच्याकडून शिकण्यासारखा आहे. फक्त विकिपीडियावरच नाही, तर दैनंदिन जीवनातही हे फार उपयोगी आहे. ::::कामांमुळे सध्या फार व्यस्त आहे. लवकरच सक्रिय होईन. धन्यवाद. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) २२:०५, १ जुलै २०२२ (IST) == मोडके लेख == आपण जी संपादने करीत आहेत तसेच नवीन लेखांची निर्मिती, त्यात भर हे सर्व उत्तमच आहे. परंतु एक विनंती आहे आपण काही मोडके पुनर्निर्देशने तयार केली आहेत जसे [[निःशुल्क दूरचित्रवाणी सेवा]] तर ही पाने तयार करून नंतर इतर नवीन पानांची निर्मिती आणि भर करावी असे मला वाटते, धन्यवाद. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) १७:०७, २१ जुलै २०२२ (IST) 9trf2kwblaql2ayvieihm42p41r71e7 2139316 2139313 2022-07-21T11:49:48Z अमर राऊत 140696 /* मोडके लेख */ Reply wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=अमर राऊत}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) २३:४१, २९ डिसेंबर २०२१ (IST) == आपले लिखाण == नमस्कार, कृपया लेख लिहिताना त्यात वर्ग जोडावा. तसेच लेखाच्या शेवटी <nowiki>==संदर्भ ==</nowiki> असा मथळा जोडावा. कृपया मी केलेली काही संपादने पहावीत. -[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ०७:५८, ३० डिसेंबर २०२१ (IST) धन्यवाद. मी मोबाईलवरून लेख लिहतो. त्यात तशी सुविधा उपलब्ध नाही. असल्यास ते कसे करावे ते सांगावे. परिच्छेद सुद्धा लिहता येत नाहीत मोबाईलवरून. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) ०९:४३, ३० डिसेंबर २०२१ (IST) दोन प्रश्न आहेत. लेख लिहल्यावर वर्ग कसा जोडावा? मी मोबाईलवरून लिहतो. प्रयत्न केला बराच, पण माहिती नाही मिळाली. आणि दुसरा प्रश्न, माझे लेख गुगलवर सर्च केल्यावर दिसत नाही. दिसण्यासाठी काय करावे. धन्यवाद [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) १५:१७, ३१ डिसेंबर २०२१ (IST) == नकल डकव == {{नकल-डकव ताकीद}} - तसेच कृपया आपले लेख स्वतःच्या शब्दात विस्तारित करावेत ही विनंती.-[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) १८:३०, ६ जानेवारी २०२२ (IST) मला याची माहिती नव्हती. मराठी विकीपिडीयावर जास्तीत जास्त माहिती असावी, एवढाच माझा प्रामाणिक प्रयत्न असतो. अजूनही असे लेख आहेत, तुमच्या निदर्शनास आले तर ते काढून टाका.मला तांत्रिक अडचण येत आहे. धन्यवाद. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) ०९:३८, ८ जानेवारी २०२२ (IST) :तुमचे लिखाण अगदी जोरदार आणि उत्तम चालू आहे. फक्त पुढील काही मुद्दे लक्षात ठेवा * प्रताधिकार भंग होऊ देऊ नका * संदर्भ देताना ब्लॉग, ब्लॉग साईट, समाज माध्यमे, इत्यादीचे संदर्भ नसावेत. * विवादास्पद मुद्दे आणि लेख शक्यतो नकोच. * गरज पडल्यास येथील सक्रिय लेखकास बिनधास्त मदत मागा. * '''बाकी इतर विकिपीडियाच्या लेखाचे भाषांतर करून नवीन मराठी लेख निर्माण करणे सगळ्यात सोपे आहे.''' :पुढील लेखनास शुभेच्छा-[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) १०:२१, ८ जानेवारी २०२२ (IST) == पानाचे स्थानांतरण == नमस्कार, सध्या आपली संपादने जोरात चालू आहेत. छान, परंतु कृपया लक्षात घ्यावे एखाद्या पानाचे नाव बदलायचे असल्यास '''move''' किंवा '''स्थानांतरण''' चा पर्याय निवडावा. तुम्ही काही असलेली पाने नवीन नावाने निर्माण करून जुनी माहिती त्यात कॉपी पेस्ट केली. अशाने वाद निर्माण होऊ शकतो. संपादने करताना कोणतीही अडचण असेल किंवा मदत हवी असेल तर [[विकिपीडिया:प्रचालक|प्रचालक]] यांना संपर्क करणे. सध्या [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] तसेच [[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] हे दोघे नियमित उपलब्ध असतात. तेव्हा त्यांना मदत मागावी, ते तुम्हाला मार्गदर्शन करतील. -[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ०८:०९, २० जानेवारी २०२२ (IST) :हो नक्कीच. धन्यवाद. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) ०९:५७, २० जानेवारी २०२२ (IST) == नाटक/मालीका/चित्रपट/कथा इ. मधीलकाल्पनिक पात्र == नमस्कार, [[प्रफुल पारेख]] व [[हंसा पारेख]] या लेखांसाठी कृपया [[साचा:माहितीचौकट काल्पनिक व्यक्ती|काल्पनिक व्यक्ती]] हा साचा वापरावा.-[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) १६:३७, १ फेब्रुवारी २०२२ (IST) :हो नक्कीच. सूचनेसाठी आभारी आहे [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) १७:१३, १ फेब्रुवारी २०२२ (IST) == स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२ == प्रिय विकिसदस्य, '''[[विकिपीडिया:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२|स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२]]''' ही विकीमेडियन्स द्वारा स्थापन केलेली एक वार्षिक स्पर्धा आहे. [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|विकी लव्हस फॉल्कलोर]] ची थीम लिंगभेद कमी करणे आणि लोकांवर लक्ष केंद्रित करणे यावर आधारित आहे. अनेक आशियाई व भारतीय विकिपीडिया समुदायांनी यात भाग घेतला आहे आणि आमची अशी इच्छा आहे की आपण मराठी विकिपीडियावर आपले योगदान द्यावे.योगदानाचा मुख्य हेतू लिंग अंतर कमी करण्यात थेट प्रभाव पाडेल. ही स्पर्धा आज २ फेब्रुवारी २०२२ रोजी सुरू झाली असून ३१ मार्च २०२२ रोजी समाप्त होईल. स्पर्धेतील विजेत्याला तयार केलेल्या पृष्ठांच्या संख्येच्या आधारे घोषित केले जाईल, पहिल्या विजेत्याला ३०० USD, द्वितीय विजेत्याला आणि तीसऱ्या विजेत्याला अनुक्रमे २०० USD आणि १०० USD दिले जातील. सहभाग किंवा योगदान करताना येणाऱ्या कोणत्याही समस्यांबाबत कोणत्याही मदतीसाठी, ज्युरी सदस्यांच्या [[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] किंवा [[सदस्य:Sandesh9822|Sandesh9822]] यांच्या चर्चा पानावर संदेश लिहा. कृपया या पृष्ठावरील [[विकिपीडिया:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२#नियम|स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२]] सर्व सूचना आणि नियम वाचा. या पेजवरून [[विकिपीडिया:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२/नोंदणी|स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२/नोंदणी]] या स्पर्धेत सहभागी व्हा. आपण योगदानामध्ये सहभागी झाल्यास आपल्या मुख्य पृष्ठावर हा [[साचा:स्त्रीवाद आणि लोकसाहित्य २०२२|साचा]] वापरा. येथून [https://fountain.toolforge.org/editathons/fnf2022 हा दुवा] तुम्ही तयार केलेला लेख सादर करावा. --[[सदस्य:Rockpeterson|Rockpeterson]] ([[सदस्य चर्चा:Rockpeterson|चर्चा]]) ११:०१, ३ फेब्रुवारी २०२२ (IST) <!-- सदस्य:Tiven2240@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlw&oldid=22748073 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> == योग्य शीर्षक == आपण अनेक लेख तयार करीत आहात हे चांगलेच आहे, परंतु लेखाचे शीर्षक देताना ते कृपया योग्य द्यावे. चुकीचे शीर्षक दिल्यावर ते पान पुनर्निर्देशित करावे लागते, धन्यवाद. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) ०९:२०, १९ एप्रिल २०२२ (IST) :सूचनेसाठी आणि तुमच्या दुरुस्त्यांसाठी आभार. बऱ्याच वेळा घाईघाईत लहानसहान चुका होतात. किंवा कधीकधी काही नियमच माहिती नसतात. उदाहरणार्थ, कालचा "मूलभूत हक्कांचा" लेख. मी कालपर्यंत समजत होतो, "म" ला पहिला उकार असतो. तुम्ही दुरुस्ती केल्यानंतर मी शोध घेतला, तेव्हा चूक समजली. एकमेकांच्या सहकार्यानेच माणूस शिकत जातो. धन्यवाद [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) १०:१७, १९ एप्रिल २०२२ (IST) == Translation request == Hello. Can you translate and upload the article [[:en:List of World Heritage Sites in Azerbaijan]] in Marathi Wikipedia? Yours sincerely, [[सदस्य:Multituberculata|Multituberculata]] ([[सदस्य चर्चा:Multituberculata|चर्चा]]) १५:५५, ८ मे २०२२ (IST) == Feminism and Folklore 2022 - Local prize winners == <div style="border:8px brown ridge;padding:6px;> [[File:Feminism and Folklore 2022 logo.svg|centre|550px|frameless]] ::<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ''{{int:please-translate}}'' Congratulations for winning a local prize in '''[[:m:Feminism and Folklore 2022/Project Page|Feminism and Folklore 2022]]''' writing competition. Thank you for your contribution and documenting your local folk culture on Wikipedia. Please fill in your preferences before 15th of June 2022 to receive your prize. Requesting you to fill [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLScK5HgvVaLph_r_afctwShUuYVtXNwaN24HUSEYnzUUho8d-Q/viewform?usp=sf_link this form] before the deadline to avoid disappointments. Feel free to [[:m:Feminism and Folklore 2022/Contact Us|contact us]] if you need any assistance or further queries. Best wishes, [[:m:Feminism and Folklore 2022|FNF 2022 International Team]] ::::Stay connected [[File:B&W Facebook icon.png|link=https://www.facebook.com/feminismandfolklore/|30x30px]]&nbsp; [[File:B&W Twitter icon.png|link=https://twitter.com/wikifolklore|30x30px]] </div></div> [[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य चर्चा:MediaWiki message delivery|चर्चा]]) १३:२०, २२ मे २०२२ (IST) <!-- सदस्य:Tiven2240@metawiki ने https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/fnf&oldid=23312270 वरील यादी वापरुन संदेश पाठविला. --> ==अधिक माहिती== नमस्कार. तुम्ही [[जागतिक दृष्टीदान दिन]] ह्या लेखावर पानकाढा|कारण=नकल अशी विनंती टाकली, पण नाकाला कशाची किंवा कुठून केलेली होती ते कळलं नाही. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] १७:०९, २९ जून २०२२ (IST) नमस्कार, संबंधित लेखात दिलेला पहिलाच संदर्भ बघा. "वेबदुनिया" पोर्टलवरचा लेख आहे तसा संपूर्ण कॉपी पेस्ट केला आहे. शिवाय हा लेख विश्वकोशीय लेखनशैलीस देखील धरून नाही. धन्यवाद. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) १७:३०, २९ जून २०२२ (IST) :नमस्कार, कोणताही जागतिक दिन हा विकिपीडियावर असणे गरजेचे आहे. तेव्हा अशा वेळेस अशा उपयुक्त लेखात आपण स्वतः काही बदल करून सदरील लेख ठेवावा असे मला वाटते.-[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ::{{ping|संतोष गोरे}} हो, कोणताही जागतिक दिन विकिपीडियावर असावा मी पण याच मताचा आहे, पण तो खरंच मान्यताप्राप्त जागतिक दिन आहे कि नाही हे सुद्धा महत्वाचे आहे. इंटरनेटवर शोधले असता ह्या दिवसाची माहिती केवळ काही मराठी भाषेतील संकेतस्थळांवरच सापडली. पण [https://en.wikipedia.org/wiki/World_Sight_Day जागतिक दृष्टी दिवसाची] भरपूर माहिती सापडली, तर "राष्ट्रीय दृष्टिदान पंधरवडा" बद्दल (२५ ऑगस्ट ते ८ सप्टेंबर) भारत केंद्र सरकारच्या [https://www.nhp.gov.in/national-eye-donation-fortnight-2021_pg या संकेतस्थळावर] माहिती भेटली. मलासुद्धा वाटते कि हा लेख काढलेला योग्य राहील. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ०९:१३, ३० जून २०२२ (IST) ::@[[सदस्य:Usernamekiran|Usernamekiran]] @[[सदस्य:संतोष गोरे|संतोष गोरे]] नमस्कार, अलीकडे कामांच्या व्यापामुळे मी विकीपिडीयावर सक्रीय नाही. त्यामुळे या लेखात हवं तर नंतर भर घालतो. ::पण माझं मत असं आहे की बरेच लोक भाषांतरित करून किंवा नक्कल करून लेख सुरू करून जातात. नंतर इतरांना ते लेख सुधारत बसावे लागते. आणि शक्यतो ते काम सहसा कोणी करत नाही. ते दर्जाहीन लेख तसेच राहतात. यावर काहीतरी उपाय केला पाहिजे. ::काही लोक नुसते एकापाठोपाठ एक लेख भाषांतर करून मराठी विकिपीडियावर आणतात खरं. पण त्या लेखाच्या इतिहासात भाषांतराचं एकच संपादन सोडून नवीन संपादन दिसतच नाही. याने होतं असं की, ते लेख तर कमी प्रतीचेच राहतात कायम, पण नवीन वाचकांना हे प्रकरण समजत नाही. त्यांनी असा लेख पाहिला तर ते इकडे पुन्हा वळत नाहीत. ते सरळ इंग्रजी विकिपीडियावर जातात. मीसुद्धा असे बरेच लेख पूर्वी पाहिले, सहसा इकडे येतच नव्हतो. शेवटी नवीन भर घालायला आणि असलेल्या लेखांत सुधारणा करायला इथं काम सुरू केले. पण काही लोक नुसती कामंच वाढवून ठेवत आहेत. ::मी माझं मत प्रामाणिकपणे मांडलं आहे. कदाचित चुकत असेनही. कुणालाही दुखावण्याचा हेतू नाही. धन्यवाद. - [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) ०९:४३, ३० जून २०२२ (IST) :::{{साद|अमर राऊत}} नमस्कार, तुम्हाला माझ्या लेखासहित कोणत्याही लेखावर {{t|बदल}}, {{t|अशुद्धलेखन}} {{t|उल्लेखनीयता}} यासाहित इतर साचे लावायला काहीही हरकत नाही. राहिला प्रश्न एखाद्या विशिष्ट व्यक्तीने मोठ्या प्रमाणावर अशुद्ध लिखाण केले तर आपण त्यांना सौम्य भाषेत तसा संदेश द्यावा. मी स्वतः हे करत असतो, आज भलेही कुणी नाराज होवो, नंतर त्यांनी याचे महत्त्व लक्षात येतेच. असो, कृपया दिवसातून एकदा तरी एक फेरी मारत जाणे ही नम्र विनंती. ::::{{साद|Usernamekiran}} एखादी चळवळ किंवा विधायक काम जर एक व्यक्ती करत असेल, जसे की 'राहीबाई पोपेरे' किंवा 'वनिता बोराडे' तरी त्याची दखल विकिपीडियावर घेतली जाते. '''अनेकदा शासनाला याचा विसर पडतो''' जर आपण डॉ प्रकाश आमटे चित्रपट पाहिला असेल तर त्यात तुम्हाला हे दिसले असेलच की, मॅगसेसे पुरस्कारासाठी विदेशात जाताना स्थानिक प्रशासन आणि अमेरिकन दूतावासाने त्यांची दखल घेतली नव्हती. सबब सरकारी संकेतस्थळावर काही कारणाने हा दिवस नोंदवला नसेल पण अनेक भारतीय उल्लेखनीय संकेतस्थळे या दिवसाची ग्वाही देत आहेत. तसेच एच व्ही देसाई हॉस्पिटल च्या [https://hvdeh.org/accolades-and-awards/ या संकेतस्थळावर] महाराष्ट्र शासनाने हा दिवस साजरा करण्याचे ठरावल्याचे दिसत आहे. सबब मोजकेच परंतु 'उल्लेखनीय दुवे' उपलब्ध असल्याने हा लेख दुरुस्त करून येथे राहुद्यावा असे माझे मत आहे.-[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) १३:१९, ३० जून २०२२ (IST) ::::{{साद| संतोष गोरे}} मार्गदर्शनासाठी आभार. लोक नाराज होऊ नयेत म्हणून मी शक्यतो बोलायचं टाळतो. असो. पण तुम्ही म्हणालात तसं "सौम्यपणे संदेश द्यायचा" गुण नक्कीच तुमच्याकडून शिकण्यासारखा आहे. फक्त विकिपीडियावरच नाही, तर दैनंदिन जीवनातही हे फार उपयोगी आहे. ::::कामांमुळे सध्या फार व्यस्त आहे. लवकरच सक्रिय होईन. धन्यवाद. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) २२:०५, १ जुलै २०२२ (IST) == मोडके लेख == आपण जी संपादने करीत आहेत तसेच नवीन लेखांची निर्मिती, त्यात भर हे सर्व उत्तमच आहे. परंतु एक विनंती आहे आपण काही मोडके पुनर्निर्देशने तयार केली आहेत जसे [[निःशुल्क दूरचित्रवाणी सेवा]] तर ही पाने तयार करून नंतर इतर नवीन पानांची निर्मिती आणि भर करावी असे मला वाटते, धन्यवाद. [[सदस्य:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[सदस्य चर्चा:Khirid Harshad|चर्चा]]) १७:०७, २१ जुलै २०२२ (IST) :{{साद| Khirid Harshad}} नमस्कार, एक खुलासा करू इच्छितो. मी जे नवीन लेख तयार करतो, त्यामध्ये मुद्दाम लाल दुवे तयार करतो, जेणेकरून तो लेख तयार करता यावा. त्यासाठी मी [[xtools:pages/mr.wikipedia.org/अमर_राऊत|तयार केलेल्या लेखांच्या यादीमध्ये]] उलट्या क्रमाने येत जातो. उदाहरणार्थ, सध्या मी जे लेख तयार करतोय ते "हाथरस बलात्कार" पानावरचे लाल दुवे आहेत. ते झाले की पुढच्या लेखातील लाल दुव्यांची पाने तयार करणार. :यासोबतच दर महिन्याची किंवा दिवसांनुसार अत्याधिक वाचकसंख्या असलेल्या लेखांत दुरुस्ती करतो तसेच जास्तीत जास्त चित्रे जोडून लेख अधिक आकर्षक करण्याचा प्रयत्न करतो. :त्यामुळे तुमची मोडक्या पानांबद्दलची चिंता मान्य आहे, परंतु हळूहळू ते काम करत असतो. आणि कधीकधी चुकुन एखादा दुवा राहतो. तिथे आपण स्वतः बदल करावेत ही नम्र विनंती, किंवा लक्षात तरी आणून द्यावे. तुमच्या सहकार्यासाठी आभार. :धन्यवाद. [[सदस्य:अमर राऊत|अमर राऊत]] ([[सदस्य चर्चा:अमर राऊत|चर्चा]]) १७:१९, २१ जुलै २०२२ (IST) ip9ugi4t2a5v7i03z4q0a8wn3914s77 0 307024 2139069 2130300 2022-07-20T21:13:42Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[आटगांव रेल्वे स्थानक]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[आटगांव रेल्वे स्थानक]] qnoxlf3qzud1kbp8b93faq9rwxjzti4 0 307025 2139070 2130302 2022-07-20T21:13:52Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[आसनगांव रेल्वे स्थानक]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[आसनगांव रेल्वे स्थानक]] rcrgeve82hpa2urij5axa4wj21wwsd7 0 308235 2139100 2138368 2022-07-20T21:18:52Z EmausBot 9929 Bot: Fixing double redirect to [[सशुल्क दूरचित्रवाणी सेवा]] wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[सशुल्क दूरचित्रवाणी सेवा]] eqq3bng34qtx8quyuxwb8grnubohb57 0 308297 2139061 2138824 2022-07-20T18:45:44Z Ganesh591 62733 /* गट स्टेज */ wikitext text/x-wiki कॅनडामधील २००८ चौरंगी ट्वेंटी२० मालिका ही १० ते १३ ऑक्टोबर २००८ या कालावधीत कॅनडामध्ये आयोजित ट्वेन्टी-२० आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट सामन्यांची एक स्पर्धा होती. कॅनडा, पाकिस्तान, श्रीलंका आणि झिम्बाब्वे हे चार सहभागी संघ आहेत. किंग सिटी, ओंटारियो येथील मॅपल लीफ क्रिकेट क्लबच्या नॉर्थ-वेस्ट मैदानावर हे सामने खेळले गेले. फायनलमध्ये श्रीलंकेने पाकिस्तानचा पाच गडी राखून पराभव केला.<ref>{{cite news|title=Jayasuriya and Mendis hand Sri Lanka title|url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/story/373860.html|accessdate=26 August 2017|work=ESPNcricinfo|date=13 October 2008}}</ref> ==खेळाडू== {| class="wikitable" |- ! {{cr|CAN}} ! {{cr|PAK}}<ref>{{cite news|title=Shoaib in for Canada, but not Yousuf|url=http://www.espncricinfo.com/pakistan/content/story/372804.html|accessdate=26 August 2017|work=ESPNcricinfo|date=7 October 2008}}</ref> ! {{cr|SRI}}<ref>{{cite news|title=Vaas and Silva omitted for Canada series|url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/story/369968.html|accessdate=26 August 2017|work=ESPNcricinfo|date=17 September 2008}}</ref> ! {{cr|ZIM}} |- |valign=top| [[सुनील धनीराम]] ([[कर्णधार (क्रिकेट))|कर्णधार]])<br> [[अब्दुल समद]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)#उपकर्णधार|उपकर्णधार]])<br> [[हरवीर बैदवान]]<br> बाळाजी राव<br> उमर भाटी<br> मनोज डेव्हिड<br> अबझल डीन<br> करुण जेठी<br> [[संदीप ज्योती]]<br> इयॉन कचेय<br> मोहम्मद इक्बाल<br> [[आशिफ मुल्ला]] ([[यष्टिरक्षक]])<br> [[हेन्री ओसिंडे]]<br> [[रिझवान चीमा]]<br> |valign=top| [[शोएब मलिक]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|कर्णधार]])<br> [[मिसबाह-उल-हक]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|उपकर्णधार]])<br> अब्दुर रौफ<br> अनवर अली<br> [[फवाद आलम]]<br> [[कामरान अकमल]] ([[यष्टिरक्षक]])<br> [[खालिद लतीफ]]<br> [[सलमान बट]]<br> [[शाहिद आफ्रिदी]]<br> [[शोएब अख्तर]]<br> [[शोएब खान]]<br> [[सोहेल खान]]<br> [[सोहेल तन्वीर]]<br> [[उमर गुल]]<br> युनूस खान<br> |valign=top| [[महेला जयवर्धने]] ([[कर्णधार (क्रिकेट) |कर्णधार]])<br> दिलहारा लोकुहेट्टीगे<br> [[तिलकरत्ने दिलशान]] ([[यष्टिरक्षक]])<br> [[दिलहारा फर्नांडो]]<br> [[सनथ जयसूर्या]]<br> थिलिना कंदंबी<br> चमारा कपुगेदरा<br> [[नुवान कुलसेकरा]]<br> [[जीवंत कुलतुंगा]]<br> परवीझ महारूफ<br> [[अजंथा मेंडिस]]<br> जहाँ मुबारक<br> [[थिलन तुषारा]]<br> [[महेला उदावत्ते]]<br> कौशल्या वीरारत्ने<br> |valign=top| [[प्रोस्पेर उत्सेया]] ([[कर्णधार (क्रिकेट) |कर्णधार]])<br> रेजिस चकाबवा ([[यष्टिरक्षक]])<br> [[चमु चिभाभा]]<br> [[एल्टन चिगुम्बुरा]]<br> [[ग्रॅम क्रेमर]]<br> [[कीथ डबेंगवा]]<br> टिमिसेन मारुमा<br> हॅमिल्टन मसाकादझा<br> [[स्टुअर्ट मत्सिकनेरी]]<br> ख्रिस मपोफू<br> तवंडा मुपारीवा<br> तराई मुजरबानी<br> [[रे प्राइस]]<br> तातेंडा तैबू ([[यष्टिरक्षक]])<br> केफास झुवाओ |} ==गट स्टेज== {{Limited overs matches | date = १० ऑक्टोबर २००८ | time = १३:३० जीएमटी | team1 = {{cr-rt|ZIM}} | score1 = १०६/८ (१७ षटके) | score2 = १०७/५ (१६ षटके) | team2 = {{cr|SRI}} | runs1= तातेंडा तैबू ४०[[नाबाद|*]] (४०) | wickets1 = [[अजंथा मेंडिस]] ४/१५ (४ षटके) | runs2 = [[तिलकरत्ने दिलशान]] ३३ (३८) | wickets2 = [[रे प्राइस]] २/९ (४ षटके) | result = श्रीलंकाने ५ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361653.html धावफलक] | venue = मॅपल लीफ क्रिकेट क्लब, किंग सिटी, [[ओंटारियो]] | umpires = करन बेनी (कॅनडा) आणि [[मार्क बेन्सन]] (इंग्लंड) | motm = [[अजंथा मेंडिस]] (श्रीलंका) | rain = पावसामुळे सामना 17 षटकांसाठी कमी करण्यात आला. }} ---- {{Limited overs matches | date = १० ऑक्टोबर २००८ | time = १७:३० जीएमटी | team1 = {{cr-rt|PAK}} | score1 = १३७/७ (२० षटके) | score2 = १०२/९ (२० षटके) | team2 = {{cr|CAN}} | runs1= [[सलमान बट]] ७४ (५६) | wickets1 = [[हरवीर बैदवान]] ३/१५ (३ षटके) | runs2 = [[रिझवान चीमा]] ३४ (४२) | wickets2 = [[शोएब अख्तर]] २/११ (३ षटके) | result = पाकिस्तानने ३५ धावांनी विजय मिळवला | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361654.html धावफलक] | venue = मॅपल लीफ क्रिकेट क्लब, किंग सिटी, [[ओंटारियो]] | umpires = करन बेनी (कॅनडा) आणि [[मार्क बेन्सन]] (इंग्लंड) | motm = [[सलमान बट]] (पाकिस्तान) | rain = }} ---- {{Limited overs matches | date = ११ ऑक्टोबर २००८ | time = १३:३० जीएमटी | team1 = {{cr-rt|CAN}} | score1 = १३५/७ (२० षटके) | score2 = १३५/९ (२० षटके) | team2 = {{cr|ZIM}} | runs1= करुण जेठी २४ (२४) | wickets1 = [[एल्टन चिगुम्बुरा]] २/३१ (३ षटके) | runs2 = तातेंडा तैबू ३७ (३८) | wickets2 = [[हरवीर बैदवान]] ३/२७ (४ षटके) | result = सामना बरोबरीत सुटला; झिम्बाब्वेने बॉल-आउट ३-१ ने जिंकले | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361655.html धावफलक] | venue = मॅपल लीफ क्रिकेट क्लब, किंग सिटी, [[ओंटारियो]] | umpires = करन बेनी (कॅनडा) आणि [[मार्क बेन्सन]] (इंग्लंड) | motm = तातेंडा तैबू (झिंबाब्वे) | rain = }} ---- {{Limited overs matches | date = ११ ऑक्टोबर २००८ | time = १७:३० जीएमटी | team1 = {{cr-rt|SRI}} | score1 = १३७/९ (२० षटके) | score2 = १४१/७ (१९.५ षटके) | team2 = {{cr|PAK}} | runs1= जहाँ मुबारक ३९ (२९) | wickets1 = [[उमर गुल]] ४/१३ (३ षटके) | runs2 = [[शोएब मलिक]] ४२[[नाबाद|*]] (३३) | wickets2 = कौशल्या वीरारत्ने ४/१९ (४ षटके) | result = पाकिस्तानने ३ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361656.html धावफलक] | venue = मॅपल लीफ क्रिकेट क्लब, किंग सिटी, [[ओंटारियो]] | umpires = करन बेनी (कॅनडा) आणि [[मार्क बेन्सन]] (इंग्लंड) | motm = [[शोएब मलिक]] (पाकिस्तान) | rain = }} ---- {{Limited overs matches | date = १२ ऑक्टोबर २००८ | time = १३:३० जीएमटी | team1 = {{cr-rt|ZIM}} | score1 = १०७/८ (२० षटके) | score2 = ११०/३ (१९ षटके) | team2 = {{cr|PAK}} | runs1= हॅमिल्टन मसाकादझा ५३ (३८) | wickets1 = [[फवाद आलम]] ३/७ (३ षटके) | runs2 = [[शोएब खान]] ५० (५४) | wickets2 = ख्रिस मपोफू ३/१६ (३ षटके) | result = पाकिस्तानने ७ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361657.html धावफलक] | venue = मॅपल लीफ क्रिकेट क्लब, किंग सिटी, [[ओंटारियो]] | umpires = करन बेनी (कॅनडा) आणि [[मार्क बेन्सन]] (इंग्लंड) | motm = [[शोएब खान]] (पाकिस्तान) | rain = | notes = या सामन्यामुळे पाकिस्तान अंतिम फेरीसाठी पात्र ठरला.<ref>{{cite news|title=Khan and Butt propel Pakistan into final|url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/story/373690.html|accessdate=26 August 2017|work=ESPNcricinfo}}</ref> }} ---- {{Limited overs matches | date = १२ ऑक्टोबर 2008 | time = १७:३० जीएमटी | team1 = {{cr-rt|SRI}} | score1 = १५३/७ (२० षटके) | score2 = १३८ (२० षटके) | team2 = {{cr|CAN}} | runs1= [[महेला जयवर्धने]] ३५ (२१) | wickets1 = बाळाजी राव ३/२१ (४ षटके) | runs2 = [[रिझवान चीमा]] ६८ (४३) | wickets2 = [[अजंथा मेंडिस]] ४/१७ (४ षटके) | result = श्रीलंकेचा १५ धावांनी विजय झाला | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361658.html धावफलक] | venue = मॅपल लीफ क्रिकेट क्लब, किंग सिटी, [[ओंटारियो]] | umpires = करन बेनी (कॅनडा) आणि [[मार्क बेन्सन]] (इंग्लंड) | motm = [[अजंथा मेंडिस]] (श्रीलंका) | rain = | notes = या सामन्याच्या परिणामी श्रीलंका अंतिम फेरीसाठी पात्र ठरला.<ref>{{cite news|title=Sri Lanka made to sweat by Cheema|url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/story/373707.html|accessdate=26 August 2017|work=ESPNcricinfo}}</ref> }} ==तिसरे स्थान प्लेऑफ== {{Limited overs matches | date = १३ ऑक्टोबर २००८ | time = १३:३० जीएमटी | team1 = {{cr-rt|ZIM}} | score1 = १८४/५ (२० षटके) | score2 = ७५ (१९.२ षटके) | team2 = {{cr|CAN}} | runs1= हॅमिल्टन मसाकादझा ७९ (५२) | wickets1 = [[प्रोस्पेर उत्सेया]] ३/२६ (४ षटके) | runs2 = [[अब्दुल समद]] २९ (२३) | wickets2 = बाळाजी राव २/३३ (४ षटके) | result = झिम्बाब्वे १०९ धावांनी जिंकला | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361659.html धावफलक] | venue = मॅपल लीफ क्रिकेट क्लब, किंग सिटी, [[ओंटारियो]] | umpires = करन बेनी (कॅनडा) आणि [[मार्क बेन्सन]] (इंग्लंड) | motm = हॅमिल्टन मसाकादझा (झिम्बाब्वे) | rain = }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} n4toavhdy2i049inm7bnuv7uqfiubih 2139062 2139061 2022-07-20T18:50:51Z Ganesh591 62733 /* तिसरे स्थान प्लेऑफ */ wikitext text/x-wiki कॅनडामधील २००८ चौरंगी ट्वेंटी२० मालिका ही १० ते १३ ऑक्टोबर २००८ या कालावधीत कॅनडामध्ये आयोजित ट्वेन्टी-२० आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट सामन्यांची एक स्पर्धा होती. कॅनडा, पाकिस्तान, श्रीलंका आणि झिम्बाब्वे हे चार सहभागी संघ आहेत. किंग सिटी, ओंटारियो येथील मॅपल लीफ क्रिकेट क्लबच्या नॉर्थ-वेस्ट मैदानावर हे सामने खेळले गेले. फायनलमध्ये श्रीलंकेने पाकिस्तानचा पाच गडी राखून पराभव केला.<ref>{{cite news|title=Jayasuriya and Mendis hand Sri Lanka title|url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/story/373860.html|accessdate=26 August 2017|work=ESPNcricinfo|date=13 October 2008}}</ref> ==खेळाडू== {| class="wikitable" |- ! {{cr|CAN}} ! {{cr|PAK}}<ref>{{cite news|title=Shoaib in for Canada, but not Yousuf|url=http://www.espncricinfo.com/pakistan/content/story/372804.html|accessdate=26 August 2017|work=ESPNcricinfo|date=7 October 2008}}</ref> ! {{cr|SRI}}<ref>{{cite news|title=Vaas and Silva omitted for Canada series|url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/story/369968.html|accessdate=26 August 2017|work=ESPNcricinfo|date=17 September 2008}}</ref> ! {{cr|ZIM}} |- |valign=top| [[सुनील धनीराम]] ([[कर्णधार (क्रिकेट))|कर्णधार]])<br> [[अब्दुल समद]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)#उपकर्णधार|उपकर्णधार]])<br> [[हरवीर बैदवान]]<br> बाळाजी राव<br> उमर भाटी<br> मनोज डेव्हिड<br> अबझल डीन<br> करुण जेठी<br> [[संदीप ज्योती]]<br> इयॉन कचेय<br> मोहम्मद इक्बाल<br> [[आशिफ मुल्ला]] ([[यष्टिरक्षक]])<br> [[हेन्री ओसिंडे]]<br> [[रिझवान चीमा]]<br> |valign=top| [[शोएब मलिक]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|कर्णधार]])<br> [[मिसबाह-उल-हक]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|उपकर्णधार]])<br> अब्दुर रौफ<br> अनवर अली<br> [[फवाद आलम]]<br> [[कामरान अकमल]] ([[यष्टिरक्षक]])<br> [[खालिद लतीफ]]<br> [[सलमान बट]]<br> [[शाहिद आफ्रिदी]]<br> [[शोएब अख्तर]]<br> [[शोएब खान]]<br> [[सोहेल खान]]<br> [[सोहेल तन्वीर]]<br> [[उमर गुल]]<br> युनूस खान<br> |valign=top| [[महेला जयवर्धने]] ([[कर्णधार (क्रिकेट) |कर्णधार]])<br> दिलहारा लोकुहेट्टीगे<br> [[तिलकरत्ने दिलशान]] ([[यष्टिरक्षक]])<br> [[दिलहारा फर्नांडो]]<br> [[सनथ जयसूर्या]]<br> थिलिना कंदंबी<br> चमारा कपुगेदरा<br> [[नुवान कुलसेकरा]]<br> [[जीवंत कुलतुंगा]]<br> परवीझ महारूफ<br> [[अजंथा मेंडिस]]<br> जहाँ मुबारक<br> [[थिलन तुषारा]]<br> [[महेला उदावत्ते]]<br> कौशल्या वीरारत्ने<br> |valign=top| [[प्रोस्पेर उत्सेया]] ([[कर्णधार (क्रिकेट) |कर्णधार]])<br> रेजिस चकाबवा ([[यष्टिरक्षक]])<br> [[चमु चिभाभा]]<br> [[एल्टन चिगुम्बुरा]]<br> [[ग्रॅम क्रेमर]]<br> [[कीथ डबेंगवा]]<br> टिमिसेन मारुमा<br> हॅमिल्टन मसाकादझा<br> [[स्टुअर्ट मत्सिकनेरी]]<br> ख्रिस मपोफू<br> तवंडा मुपारीवा<br> तराई मुजरबानी<br> [[रे प्राइस]]<br> तातेंडा तैबू ([[यष्टिरक्षक]])<br> केफास झुवाओ |} ==गट स्टेज== {{Limited overs matches | date = १० ऑक्टोबर २००८ | time = १३:३० जीएमटी | team1 = {{cr-rt|ZIM}} | score1 = १०६/८ (१७ षटके) | score2 = १०७/५ (१६ षटके) | team2 = {{cr|SRI}} | runs1= तातेंडा तैबू ४०[[नाबाद|*]] (४०) | wickets1 = [[अजंथा मेंडिस]] ४/१५ (४ षटके) | runs2 = [[तिलकरत्ने दिलशान]] ३३ (३८) | wickets2 = [[रे प्राइस]] २/९ (४ षटके) | result = श्रीलंकाने ५ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361653.html धावफलक] | venue = मॅपल लीफ क्रिकेट क्लब, किंग सिटी, [[ओंटारियो]] | umpires = करन बेनी (कॅनडा) आणि [[मार्क बेन्सन]] (इंग्लंड) | motm = [[अजंथा मेंडिस]] (श्रीलंका) | rain = पावसामुळे सामना 17 षटकांसाठी कमी करण्यात आला. }} ---- {{Limited overs matches | date = १० ऑक्टोबर २००८ | time = १७:३० जीएमटी | team1 = {{cr-rt|PAK}} | score1 = १३७/७ (२० षटके) | score2 = १०२/९ (२० षटके) | team2 = {{cr|CAN}} | runs1= [[सलमान बट]] ७४ (५६) | wickets1 = [[हरवीर बैदवान]] ३/१५ (३ षटके) | runs2 = [[रिझवान चीमा]] ३४ (४२) | wickets2 = [[शोएब अख्तर]] २/११ (३ षटके) | result = पाकिस्तानने ३५ धावांनी विजय मिळवला | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361654.html धावफलक] | venue = मॅपल लीफ क्रिकेट क्लब, किंग सिटी, [[ओंटारियो]] | umpires = करन बेनी (कॅनडा) आणि [[मार्क बेन्सन]] (इंग्लंड) | motm = [[सलमान बट]] (पाकिस्तान) | rain = }} ---- {{Limited overs matches | date = ११ ऑक्टोबर २००८ | time = १३:३० जीएमटी | team1 = {{cr-rt|CAN}} | score1 = १३५/७ (२० षटके) | score2 = १३५/९ (२० षटके) | team2 = {{cr|ZIM}} | runs1= करुण जेठी २४ (२४) | wickets1 = [[एल्टन चिगुम्बुरा]] २/३१ (३ षटके) | runs2 = तातेंडा तैबू ३७ (३८) | wickets2 = [[हरवीर बैदवान]] ३/२७ (४ षटके) | result = सामना बरोबरीत सुटला; झिम्बाब्वेने बॉल-आउट ३-१ ने जिंकले | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361655.html धावफलक] | venue = मॅपल लीफ क्रिकेट क्लब, किंग सिटी, [[ओंटारियो]] | umpires = करन बेनी (कॅनडा) आणि [[मार्क बेन्सन]] (इंग्लंड) | motm = तातेंडा तैबू (झिंबाब्वे) | rain = }} ---- {{Limited overs matches | date = ११ ऑक्टोबर २००८ | time = १७:३० जीएमटी | team1 = {{cr-rt|SRI}} | score1 = १३७/९ (२० षटके) | score2 = १४१/७ (१९.५ षटके) | team2 = {{cr|PAK}} | runs1= जहाँ मुबारक ३९ (२९) | wickets1 = [[उमर गुल]] ४/१३ (३ षटके) | runs2 = [[शोएब मलिक]] ४२[[नाबाद|*]] (३३) | wickets2 = कौशल्या वीरारत्ने ४/१९ (४ षटके) | result = पाकिस्तानने ३ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361656.html धावफलक] | venue = मॅपल लीफ क्रिकेट क्लब, किंग सिटी, [[ओंटारियो]] | umpires = करन बेनी (कॅनडा) आणि [[मार्क बेन्सन]] (इंग्लंड) | motm = [[शोएब मलिक]] (पाकिस्तान) | rain = }} ---- {{Limited overs matches | date = १२ ऑक्टोबर २००८ | time = १३:३० जीएमटी | team1 = {{cr-rt|ZIM}} | score1 = १०७/८ (२० षटके) | score2 = ११०/३ (१९ षटके) | team2 = {{cr|PAK}} | runs1= हॅमिल्टन मसाकादझा ५३ (३८) | wickets1 = [[फवाद आलम]] ३/७ (३ षटके) | runs2 = [[शोएब खान]] ५० (५४) | wickets2 = ख्रिस मपोफू ३/१६ (३ षटके) | result = पाकिस्तानने ७ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361657.html धावफलक] | venue = मॅपल लीफ क्रिकेट क्लब, किंग सिटी, [[ओंटारियो]] | umpires = करन बेनी (कॅनडा) आणि [[मार्क बेन्सन]] (इंग्लंड) | motm = [[शोएब खान]] (पाकिस्तान) | rain = | notes = या सामन्यामुळे पाकिस्तान अंतिम फेरीसाठी पात्र ठरला.<ref>{{cite news|title=Khan and Butt propel Pakistan into final|url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/story/373690.html|accessdate=26 August 2017|work=ESPNcricinfo}}</ref> }} ---- {{Limited overs matches | date = १२ ऑक्टोबर 2008 | time = १७:३० जीएमटी | team1 = {{cr-rt|SRI}} | score1 = १५३/७ (२० षटके) | score2 = १३८ (२० षटके) | team2 = {{cr|CAN}} | runs1= [[महेला जयवर्धने]] ३५ (२१) | wickets1 = बाळाजी राव ३/२१ (४ षटके) | runs2 = [[रिझवान चीमा]] ६८ (४३) | wickets2 = [[अजंथा मेंडिस]] ४/१७ (४ षटके) | result = श्रीलंकेचा १५ धावांनी विजय झाला | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361658.html धावफलक] | venue = मॅपल लीफ क्रिकेट क्लब, किंग सिटी, [[ओंटारियो]] | umpires = करन बेनी (कॅनडा) आणि [[मार्क बेन्सन]] (इंग्लंड) | motm = [[अजंथा मेंडिस]] (श्रीलंका) | rain = | notes = या सामन्याच्या परिणामी श्रीलंका अंतिम फेरीसाठी पात्र ठरला.<ref>{{cite news|title=Sri Lanka made to sweat by Cheema|url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/story/373707.html|accessdate=26 August 2017|work=ESPNcricinfo}}</ref> }} ==तिसरे स्थान प्लेऑफ== {{Limited overs matches | date = १३ ऑक्टोबर २००८ | time = १३:३० जीएमटी | team1 = {{cr-rt|ZIM}} | score1 = १८४/५ (२० षटके) | score2 = ७५ (१९.२ षटके) | team2 = {{cr|CAN}} | runs1= हॅमिल्टन मसाकादझा ७९ (५२) | wickets1 = [[प्रोस्पेर उत्सेया]] ३/२६ (४ षटके) | runs2 = [[अब्दुल समद]] २९ (२३) | wickets2 = बाळाजी राव २/३३ (४ षटके) | result = झिम्बाब्वे १०९ धावांनी जिंकला | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361659.html धावफलक] | venue = मॅपल लीफ क्रिकेट क्लब, किंग सिटी, [[ओंटारियो]] | umpires = करन बेनी (कॅनडा) आणि [[मार्क बेन्सन]] (इंग्लंड) | motm = हॅमिल्टन मसाकादझा (झिम्बाब्वे) | rain = }} ==फायनल== {{Limited overs matches | date = १३ ऑक्टोबर २००८ | time = १७:३० जीएमटी | team1 = {{cr-rt|PAK}} | score1 = १३२/७ (२० षटके) | score2 = १३३/५ (१९ षटके) | team2 = {{cr|SRI}} | runs1= [[सलमान बट]] ४४ (४१) | wickets1 = [[शोएब मलिक]] २/१७ (४ षटके) | runs2 = [[सनथ जयसूर्या]] ४० (३४) | wickets2 = [[अजंथा मेंडिस]] ३/२३ (४ षटके) | result = श्रीलंका ५ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361660.html धावफलक] | venue = मॅपल लीफ क्रिकेट क्लब, किंग सिटी, [[ओंटारियो]] | umpires = करन बेनी (कॅनडा) आणि [[मार्क बेन्सन]] (इंग्लंड) | motm = [[सनथ जयसूर्या]] (श्रीलंका) | rain = }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} h9hp0ax0h5llw27h423oqioomp0ioa3 2139063 2139062 2022-07-20T18:57:45Z Ganesh591 62733 /* खेळाडू */ wikitext text/x-wiki कॅनडामधील २००८ चौरंगी ट्वेंटी२० मालिका ही १० ते १३ ऑक्टोबर २००८ या कालावधीत कॅनडामध्ये आयोजित ट्वेन्टी-२० आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट सामन्यांची एक स्पर्धा होती. कॅनडा, पाकिस्तान, श्रीलंका आणि झिम्बाब्वे हे चार सहभागी संघ आहेत. किंग सिटी, ओंटारियो येथील मॅपल लीफ क्रिकेट क्लबच्या नॉर्थ-वेस्ट मैदानावर हे सामने खेळले गेले. फायनलमध्ये श्रीलंकेने पाकिस्तानचा पाच गडी राखून पराभव केला.<ref>{{cite news|title=Jayasuriya and Mendis hand Sri Lanka title|url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/story/373860.html|accessdate=26 August 2017|work=ESPNcricinfo|date=13 October 2008}}</ref> ==खेळाडू== {| class="wikitable" |- ! {{cr|CAN}} ! {{cr|PAK}}<ref>{{cite news|title=Shoaib in for Canada, but not Yousuf|url=http://www.espncricinfo.com/pakistan/content/story/372804.html|accessdate=26 August 2017|work=ESPNcricinfo|date=7 October 2008}}</ref> ! {{cr|SRI}}<ref>{{cite news|title=Vaas and Silva omitted for Canada series|url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/story/369968.html|accessdate=26 August 2017|work=ESPNcricinfo|date=17 September 2008}}</ref> ! {{cr|ZIM}} |- |valign=top| [[सुनील धनीराम]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|कर्णधार]])<br> [[अब्दुल समद]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)#उपकर्णधार|उपकर्णधार]])<br> [[हरवीर बैदवान]]<br> बाळाजी राव<br> उमर भाटी<br> मनोज डेव्हिड<br> अबझल डीन<br> करुण जेठी<br> [[संदीप ज्योती]]<br> इयॉन कचेय<br> मोहम्मद इक्बाल<br> [[आशिफ मुल्ला]] ([[यष्टिरक्षक]])<br> [[हेन्री ओसिंडे]]<br> [[रिझवान चीमा]]<br> |valign=top| [[शोएब मलिक]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|कर्णधार]])<br> [[मिसबाह-उल-हक]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|उपकर्णधार]])<br> अब्दुर रौफ<br> अनवर अली<br> [[फवाद आलम]]<br> [[कामरान अकमल]] ([[यष्टिरक्षक]])<br> [[खालिद लतीफ]]<br> [[सलमान बट]]<br> [[शाहिद आफ्रिदी]]<br> [[शोएब अख्तर]]<br> [[शोएब खान]]<br> [[सोहेल खान]]<br> [[सोहेल तन्वीर]]<br> [[उमर गुल]]<br> युनूस खान<br> |valign=top| [[महेला जयवर्धने]] ([[कर्णधार (क्रिकेट) |कर्णधार]])<br> दिलहारा लोकुहेट्टीगे<br> [[तिलकरत्ने दिलशान]] ([[यष्टिरक्षक]])<br> [[दिलहारा फर्नांडो]]<br> [[सनथ जयसूर्या]]<br> थिलिना कंदंबी<br> चमारा कपुगेदरा<br> [[नुवान कुलसेकरा]]<br> [[जीवंत कुलतुंगा]]<br> परवीझ महारूफ<br> [[अजंथा मेंडिस]]<br> जहाँ मुबारक<br> [[थिलन तुषारा]]<br> [[महेला उदावत्ते]]<br> कौशल्या वीरारत्ने<br> |valign=top| [[प्रोस्पेर उत्सेया]] ([[कर्णधार (क्रिकेट) |कर्णधार]])<br> रेजिस चकाबवा ([[यष्टिरक्षक]])<br> [[चमु चिभाभा]]<br> [[एल्टन चिगुम्बुरा]]<br> [[ग्रॅम क्रेमर]]<br> [[कीथ डबेंगवा]]<br> टिमिसेन मारुमा<br> हॅमिल्टन मसाकादझा<br> [[स्टुअर्ट मत्सिकनेरी]]<br> ख्रिस मपोफू<br> तवंडा मुपारीवा<br> तराई मुजरबानी<br> [[रे प्राइस]]<br> तातेंडा तैबू ([[यष्टिरक्षक]])<br> केफास झुवाओ |} ==गट स्टेज== {{Limited overs matches | date = १० ऑक्टोबर २००८ | time = १३:३० जीएमटी | team1 = {{cr-rt|ZIM}} | score1 = १०६/८ (१७ षटके) | score2 = १०७/५ (१६ षटके) | team2 = {{cr|SRI}} | runs1= तातेंडा तैबू ४०[[नाबाद|*]] (४०) | wickets1 = [[अजंथा मेंडिस]] ४/१५ (४ षटके) | runs2 = [[तिलकरत्ने दिलशान]] ३३ (३८) | wickets2 = [[रे प्राइस]] २/९ (४ षटके) | result = श्रीलंकाने ५ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361653.html धावफलक] | venue = मॅपल लीफ क्रिकेट क्लब, किंग सिटी, [[ओंटारियो]] | umpires = करन बेनी (कॅनडा) आणि [[मार्क बेन्सन]] (इंग्लंड) | motm = [[अजंथा मेंडिस]] (श्रीलंका) | rain = पावसामुळे सामना 17 षटकांसाठी कमी करण्यात आला. }} ---- {{Limited overs matches | date = १० ऑक्टोबर २००८ | time = १७:३० जीएमटी | team1 = {{cr-rt|PAK}} | score1 = १३७/७ (२० षटके) | score2 = १०२/९ (२० षटके) | team2 = {{cr|CAN}} | runs1= [[सलमान बट]] ७४ (५६) | wickets1 = [[हरवीर बैदवान]] ३/१५ (३ षटके) | runs2 = [[रिझवान चीमा]] ३४ (४२) | wickets2 = [[शोएब अख्तर]] २/११ (३ षटके) | result = पाकिस्तानने ३५ धावांनी विजय मिळवला | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361654.html धावफलक] | venue = मॅपल लीफ क्रिकेट क्लब, किंग सिटी, [[ओंटारियो]] | umpires = करन बेनी (कॅनडा) आणि [[मार्क बेन्सन]] (इंग्लंड) | motm = [[सलमान बट]] (पाकिस्तान) | rain = }} ---- {{Limited overs matches | date = ११ ऑक्टोबर २००८ | time = १३:३० जीएमटी | team1 = {{cr-rt|CAN}} | score1 = १३५/७ (२० षटके) | score2 = १३५/९ (२० षटके) | team2 = {{cr|ZIM}} | runs1= करुण जेठी २४ (२४) | wickets1 = [[एल्टन चिगुम्बुरा]] २/३१ (३ षटके) | runs2 = तातेंडा तैबू ३७ (३८) | wickets2 = [[हरवीर बैदवान]] ३/२७ (४ षटके) | result = सामना बरोबरीत सुटला; झिम्बाब्वेने बॉल-आउट ३-१ ने जिंकले | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361655.html धावफलक] | venue = मॅपल लीफ क्रिकेट क्लब, किंग सिटी, [[ओंटारियो]] | umpires = करन बेनी (कॅनडा) आणि [[मार्क बेन्सन]] (इंग्लंड) | motm = तातेंडा तैबू (झिंबाब्वे) | rain = }} ---- {{Limited overs matches | date = ११ ऑक्टोबर २००८ | time = १७:३० जीएमटी | team1 = {{cr-rt|SRI}} | score1 = १३७/९ (२० षटके) | score2 = १४१/७ (१९.५ षटके) | team2 = {{cr|PAK}} | runs1= जहाँ मुबारक ३९ (२९) | wickets1 = [[उमर गुल]] ४/१३ (३ षटके) | runs2 = [[शोएब मलिक]] ४२[[नाबाद|*]] (३३) | wickets2 = कौशल्या वीरारत्ने ४/१९ (४ षटके) | result = पाकिस्तानने ३ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361656.html धावफलक] | venue = मॅपल लीफ क्रिकेट क्लब, किंग सिटी, [[ओंटारियो]] | umpires = करन बेनी (कॅनडा) आणि [[मार्क बेन्सन]] (इंग्लंड) | motm = [[शोएब मलिक]] (पाकिस्तान) | rain = }} ---- {{Limited overs matches | date = १२ ऑक्टोबर २००८ | time = १३:३० जीएमटी | team1 = {{cr-rt|ZIM}} | score1 = १०७/८ (२० षटके) | score2 = ११०/३ (१९ षटके) | team2 = {{cr|PAK}} | runs1= हॅमिल्टन मसाकादझा ५३ (३८) | wickets1 = [[फवाद आलम]] ३/७ (३ षटके) | runs2 = [[शोएब खान]] ५० (५४) | wickets2 = ख्रिस मपोफू ३/१६ (३ षटके) | result = पाकिस्तानने ७ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361657.html धावफलक] | venue = मॅपल लीफ क्रिकेट क्लब, किंग सिटी, [[ओंटारियो]] | umpires = करन बेनी (कॅनडा) आणि [[मार्क बेन्सन]] (इंग्लंड) | motm = [[शोएब खान]] (पाकिस्तान) | rain = | notes = या सामन्यामुळे पाकिस्तान अंतिम फेरीसाठी पात्र ठरला.<ref>{{cite news|title=Khan and Butt propel Pakistan into final|url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/story/373690.html|accessdate=26 August 2017|work=ESPNcricinfo}}</ref> }} ---- {{Limited overs matches | date = १२ ऑक्टोबर 2008 | time = १७:३० जीएमटी | team1 = {{cr-rt|SRI}} | score1 = १५३/७ (२० षटके) | score2 = १३८ (२० षटके) | team2 = {{cr|CAN}} | runs1= [[महेला जयवर्धने]] ३५ (२१) | wickets1 = बाळाजी राव ३/२१ (४ षटके) | runs2 = [[रिझवान चीमा]] ६८ (४३) | wickets2 = [[अजंथा मेंडिस]] ४/१७ (४ षटके) | result = श्रीलंकेचा १५ धावांनी विजय झाला | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361658.html धावफलक] | venue = मॅपल लीफ क्रिकेट क्लब, किंग सिटी, [[ओंटारियो]] | umpires = करन बेनी (कॅनडा) आणि [[मार्क बेन्सन]] (इंग्लंड) | motm = [[अजंथा मेंडिस]] (श्रीलंका) | rain = | notes = या सामन्याच्या परिणामी श्रीलंका अंतिम फेरीसाठी पात्र ठरला.<ref>{{cite news|title=Sri Lanka made to sweat by Cheema|url=http://www.espncricinfo.com/ci/content/story/373707.html|accessdate=26 August 2017|work=ESPNcricinfo}}</ref> }} ==तिसरे स्थान प्लेऑफ== {{Limited overs matches | date = १३ ऑक्टोबर २००८ | time = १३:३० जीएमटी | team1 = {{cr-rt|ZIM}} | score1 = १८४/५ (२० षटके) | score2 = ७५ (१९.२ षटके) | team2 = {{cr|CAN}} | runs1= हॅमिल्टन मसाकादझा ७९ (५२) | wickets1 = [[प्रोस्पेर उत्सेया]] ३/२६ (४ षटके) | runs2 = [[अब्दुल समद]] २९ (२३) | wickets2 = बाळाजी राव २/३३ (४ षटके) | result = झिम्बाब्वे १०९ धावांनी जिंकला | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361659.html धावफलक] | venue = मॅपल लीफ क्रिकेट क्लब, किंग सिटी, [[ओंटारियो]] | umpires = करन बेनी (कॅनडा) आणि [[मार्क बेन्सन]] (इंग्लंड) | motm = हॅमिल्टन मसाकादझा (झिम्बाब्वे) | rain = }} ==फायनल== {{Limited overs matches | date = १३ ऑक्टोबर २००८ | time = १७:३० जीएमटी | team1 = {{cr-rt|PAK}} | score1 = १३२/७ (२० षटके) | score2 = १३३/५ (१९ षटके) | team2 = {{cr|SRI}} | runs1= [[सलमान बट]] ४४ (४१) | wickets1 = [[शोएब मलिक]] २/१७ (४ षटके) | runs2 = [[सनथ जयसूर्या]] ४० (३४) | wickets2 = [[अजंथा मेंडिस]] ३/२३ (४ षटके) | result = श्रीलंका ५ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361660.html धावफलक] | venue = मॅपल लीफ क्रिकेट क्लब, किंग सिटी, [[ओंटारियो]] | umpires = करन बेनी (कॅनडा) आणि [[मार्क बेन्सन]] (इंग्लंड) | motm = [[सनथ जयसूर्या]] (श्रीलंका) | rain = }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} 8njj4liffv79taphvbgp81bsc0qq1pd 3 308335 2139035 2022-07-20T12:39:12Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Dipak ghadge}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) १८:०९, २० जुलै २०२२ (IST) ctn6segfp5hwsv7foh4b4amxr4i02lk 3 308336 2139042 2022-07-20T13:44:07Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=शुभम हेमाडा}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) १९:१४, २० जुलै २०२२ (IST) 7a6q5hae5uom0ari9722qssxr2i6sct 3 308337 2139045 2022-07-20T17:04:23Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Yogeshns}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) २२:३४, २० जुलै २०२२ (IST) scwr0d3j2d0t1kznxq7e97nlm0bwsae 0 308338 2139052 2022-07-20T17:43:15Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[विल्यम अॅटवेल]] वरुन [[विल्यम ॲटवेल]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[विल्यम ॲटवेल]] 1211o9hhfot7dj9chbbek1b7viqm0yq 0 308339 2139054 2022-07-20T17:43:41Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने पुनर्निर्देशन ठेउन लेख [[बिल अॅथी]] वरुन [[बिल ॲथी]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[बिल ॲथी]] j1ml5zi27rneba82f86rpdio96udfij 1 308340 2139056 2022-07-20T17:43:41Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[चर्चा:बिल अॅथी]] वरुन [[चर्चा:बिल ॲथी]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[चर्चा:बिल ॲथी]] khgsqwd5l1tfvvecg0uo9mta6pmuxjk 3 308341 2139060 2022-07-20T18:43:42Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=VIIPULL 7979}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) ००:१३, २१ जुलै २०२२ (IST) ksl2hu4lkbzgdq5rklfpsdp59r5suqg 0 308342 2139064 2022-07-20T19:01:24Z Ganesh591 62733 नवीन पान: बांगलादेश क्रिकेट संघाने 5 ते 30 नोव्हेंबर 2008 दरम्यान दक्षिण आफ्रिकेचा दौरा केला. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:बांगलादेश क्रिकेट संघाचे दक्षिण आफ्रिका दौरे]] wikitext text/x-wiki बांगलादेश क्रिकेट संघाने 5 ते 30 नोव्हेंबर 2008 दरम्यान दक्षिण आफ्रिकेचा दौरा केला. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:बांगलादेश क्रिकेट संघाचे दक्षिण आफ्रिका दौरे]] 1pw13nraxyrb41o95nsj9bqajwh9u8f 2139065 2139064 2022-07-20T19:24:10Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = बांगलादेश क्रिकेट संघाचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, २००८-०९ | team1_image = Flag of Bangladesh.svg | team1_name = बांगलादेश | team2_image = Flag of South Africa.svg | team2_name = दक्षिण आफ्रिका | from_date = ५ नोव्हेंबर २००८ | to_date = ३० नोव्हेंबर २००८ | team1_captain = मोहम्मद अश्रफुल | team2_captain = ग्रॅम स्मिथ | no_of_tests = | team1_tests_won = | team2_tests_won = | team1_tests_most_runs = | team2_tests_most_runs = | team1_tests_most_wickets = | team2_tests_most_wickets = | player_of_test_series = | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 0 | team2_ODIs_won = 5 | team1_ODIs_most_runs = [[मोहम्मद अश्रफुल]] (२७८) | team2_ODIs_most_runs = [[हाशिम आमला]] (३७५) | team1_ODIs_most_wickets = [[नईम इस्लाम]] (४) | team2_ODIs_most_wickets = [[डेल स्टेन]] (१०) | player_of_ODI_series = [[हाशिम आमला]] (दक्षिण आफ्रिका) | no_of_twenty20s = 3 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 3 | team1_twenty20s_most_runs = [[तमीम इक्बाल]] (११५) | team2_twenty20s_most_runs = [[एबी डिव्हिलियर्स]] (१३६) | team1_twenty20s_most_wickets = [[अब्दुर रज्जाक]] (४) | team2_twenty20s_most_wickets = [[जोहान बोथा]] (८) | player_of_twenty20_series = [[एबी डिव्हिलियर्स]] (दक्षिण आफ्रिका) }} बांगलादेश क्रिकेट संघाने ५ ते ३० नोव्हेंबर २००८ दरम्यान दक्षिण आफ्रिकेचा दौरा केला. त्यांनी दक्षिण आफ्रिकेविरुद्ध तीन ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय आणि पाच एकदिवसीय सामने खेळले. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:बांगलादेश क्रिकेट संघाचे दक्षिण आफ्रिका दौरे]] 8m59bz77zz7a82nl4qvyt087ftohpii 2139066 2139065 2022-07-20T19:25:44Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = बांगलादेश क्रिकेट संघाचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, २००८-०९ | team1_image = Flag of Bangladesh.svg | team1_name = बांगलादेश | team2_image = Flag of South Africa.svg | team2_name = दक्षिण आफ्रिका | from_date = ५ नोव्हेंबर २००८ | to_date = ३० नोव्हेंबर २००८ | team1_captain = मोहम्मद अश्रफुल | team2_captain = ग्रॅम स्मिथ | no_of_tests = | team1_tests_won = | team2_tests_won = | team1_tests_most_runs = | team2_tests_most_runs = | team1_tests_most_wickets = | team2_tests_most_wickets = | player_of_test_series = | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 0 | team2_ODIs_won = 5 | team1_ODIs_most_runs = [[मोहम्मद अश्रफुल]] (२७८) | team2_ODIs_most_runs = [[हाशिम आमला]] (३७५) | team1_ODIs_most_wickets = [[नईम इस्लाम]] (४) | team2_ODIs_most_wickets = [[डेल स्टेन]] (१०) | player_of_ODI_series = [[हाशिम आमला]] (दक्षिण आफ्रिका) | no_of_twenty20s = 1 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = [[तमीम इक्बाल]] (११५) | team2_twenty20s_most_runs = [[एबी डिव्हिलियर्स]] (१३६) | team1_twenty20s_most_wickets = [[अब्दुर रज्जाक]] (४) | team2_twenty20s_most_wickets = [[जोहान बोथा]] (८) | player_of_twenty20_series = [[एबी डिव्हिलियर्स]] (दक्षिण आफ्रिका) }} बांगलादेश क्रिकेट संघाने ५ ते ३० नोव्हेंबर २००८ दरम्यान दक्षिण आफ्रिकेचा दौरा केला. त्यांनी दक्षिण आफ्रिकेविरुद्ध एक ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय आणि पाच एकदिवसीय सामने खेळले. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:बांगलादेश क्रिकेट संघाचे दक्षिण आफ्रिका दौरे]] qfjyo6hizylbmqxb6i2q2cu1lre01fk 2139125 2139066 2022-07-21T04:03:11Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = बांगलादेश क्रिकेट संघाचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, २००८-०९ | team1_image = Flag of Bangladesh.svg | team1_name = बांगलादेश | team2_image = Flag of South Africa.svg | team2_name = दक्षिण आफ्रिका | from_date = ५ नोव्हेंबर २००८ | to_date = ३० नोव्हेंबर २००८ | team1_captain = मोहम्मद अश्रफुल | team2_captain = ग्रॅम स्मिथ | no_of_tests = 2 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 2 | team1_tests_most_runs = [[जुनैद सिद्दिकी]] (११८) | team2_tests_most_runs = [[अश्वेल प्रिन्स]] (२२१) | team1_tests_most_wickets = [[शाकिब अल हसन]] (११) | team2_tests_most_wickets = [[मखाया न्टिनी]] (११) | player_of_test_series = [[अश्वेल प्रिन्स]] (दक्षिण आफ्रिका) | no_of_ODIs = 3 | team1_ODIs_won = 0 | team2_ODIs_won = 2 | team1_ODIs_most_runs = [[मोहम्मद अश्रफुल]] (७८) | team2_ODIs_most_runs = [[हाशिम आमला]] (१७५) | team1_ODIs_most_wickets = [[नईम इस्लाम]] (४) | team2_ODIs_most_wickets = [[डेल स्टेन]] (७) | player_of_ODI_series = [[हाशिम आमला]] (दक्षिण आफ्रिका) | no_of_twenty20s = 1 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = [[तमीम इक्बाल]] (२५) | team2_twenty20s_most_runs = [[एबी डिव्हिलियर्स]] (३६) | team1_twenty20s_most_wickets = अब्दुर रज्जाक (४) | team2_twenty20s_most_wickets = [[जोहान बोथा]] (२) | player_of_twenty20_series = अब्दुर रज्जाक (बांगलादेश) }} बांगलादेश क्रिकेट संघाने ५ ते ३० नोव्हेंबर २००८ दरम्यान दक्षिण आफ्रिकेचा दौरा केला. त्यांनी दक्षिण आफ्रिकेविरुद्ध एक ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय, तीन एकदिवसीय आणि दोन कसोटी सामने खेळले. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:बांगलादेश क्रिकेट संघाचे दक्षिण आफ्रिका दौरे]] 7zhw5p4n2n34soy3xrdltw0f6k8ql6j 2139126 2139125 2022-07-21T04:08:45Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = बांगलादेश क्रिकेट संघाचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, २००८-०९ | team1_image = Flag of Bangladesh.svg | team1_name = बांगलादेश | team2_image = Flag of South Africa.svg | team2_name = दक्षिण आफ्रिका | from_date = ५ नोव्हेंबर २००८ | to_date = ३० नोव्हेंबर २००८ | team1_captain = मोहम्मद अश्रफुल | team2_captain = ग्रॅम स्मिथ | no_of_tests = 2 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 2 | team1_tests_most_runs = [[जुनैद सिद्दिकी]] (११८) | team2_tests_most_runs = [[अश्वेल प्रिन्स]] (२२१) | team1_tests_most_wickets = [[शाकिब अल हसन]] (११) | team2_tests_most_wickets = [[मखाया न्टिनी]] (११) | player_of_test_series = [[अश्वेल प्रिन्स]] (दक्षिण आफ्रिका) | no_of_ODIs = 3 | team1_ODIs_won = 0 | team2_ODIs_won = 2 | team1_ODIs_most_runs = [[मोहम्मद अश्रफुल]] (७८) | team2_ODIs_most_runs = [[हाशिम आमला]] (१७५) | team1_ODIs_most_wickets = [[नईम इस्लाम]] (४) | team2_ODIs_most_wickets = [[डेल स्टेन]] (७) | player_of_ODI_series = [[हाशिम आमला]] (दक्षिण आफ्रिका) | no_of_twenty20s = 1 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = [[तमीम इक्बाल]] (२५) | team2_twenty20s_most_runs = [[एबी डिव्हिलियर्स]] (३६) | team1_twenty20s_most_wickets = अब्दुर रज्जाक (४) | team2_twenty20s_most_wickets = [[जोहान बोथा]] (२) | player_of_twenty20_series = अब्दुर रज्जाक (बांगलादेश) }} बांगलादेश क्रिकेट संघाने ५ ते ३० नोव्हेंबर २००८ दरम्यान दक्षिण आफ्रिकेचा दौरा केला. त्यांनी दक्षिण आफ्रिकेविरुद्ध एक ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय, तीन एकदिवसीय आणि दोन कसोटी सामने खेळले. ==टी२०आ मालिका== ===फक्त टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = ५ नोव्हेंबर २००८ | team1 = {{cr-rt|RSA}} | score1 = ११८/७ (१४ षटके) | score2 = १०९/८ (१४ षटके) | team2 = {{cr|BAN}} | runs1 = [[एबी डिव्हिलियर्स]] ३६ (२६) | wickets1 = अब्दुर रज्जाक ४/१६ (३ षटके) | runs2 = [[तमीम इक्बाल]] २५ (२४) | wickets2 = [[जोहान बोथा]] २/१५ (३ षटके) | result = दक्षिण आफ्रिकेने १२ धावांनी विजय मिळवला (डी/एल) | report = [http://www.espncricinfo.com/rsavbdesh/engine/match/350347.html धावफलक] | venue = न्यू वांडरर्स स्टेडियम, [[जोहान्सबर्ग]] | umpires = मारायस इरास्मस (दक्षिण आफ्रिका) आणि [[ब्रायन जेर्लिंग]] (दक्षिण आफ्रिका) | motm = अब्दुर रज्जाक (बांगलादेश) | rain = पावसामुळे सामना 14 षटकांपर्यंत कमी करण्यात आला. }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:बांगलादेश क्रिकेट संघाचे दक्षिण आफ्रिका दौरे]] gzsjegtk20hq728kzsm8kma3o0v7fnf 3 308343 2139102 2022-07-20T21:32:49Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Mpachangane}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) ०३:०२, २१ जुलै २०२२ (IST) 92gfgbbvulhbmvmglvl3nvuycp3t6p5 0 308344 2139111 2022-07-21T02:13:00Z संतोष गोरे 135680 संतोष गोरे ने लेख [[किकाळी]] वरुन [[किकली]] ला हलविला: शुद्ध लेखन wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[किकली]] 1spg9hwt9zmjo8ig4jd7ph5rzfwg60r 3 308346 2139121 2022-07-21T03:14:45Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Stylish star2001}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) ०८:४४, २१ जुलै २०२२ (IST) qq86q6uk19ljchhb0alvbusz2dv9iou 0 308347 2139129 2022-07-21T04:24:25Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[नागपूर महानगर क्षेत्र विकास प्राधिकरण]] वरुन [[नागपूर महानगर प्रदेश विकास प्राधिकरण]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[नागपूर महानगर प्रदेश विकास प्राधिकरण]] 0rtbsskd83urip8fnovus6jccro5pkt 0 308348 2139132 2022-07-21T04:39:18Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने पुनर्निर्देशन ठेउन लेख [[मुंबई जिल्हा]] वरुन [[मुंबई शहर जिल्हा]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[मुंबई शहर जिल्हा]] 2ndvrxulupnw9th3cnvwmquf8ib0r3o 0 308349 2139136 2022-07-21T04:50:10Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[नागपूर महानगर प्रदेश]] वरुन [[नागपूर महानगर क्षेत्र]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[नागपूर महानगर क्षेत्र]] q7b4ta5pbk5f5w671n01m5jgbq35njs 0 308350 2139137 2022-07-21T04:52:36Z Khirid Harshad 138639 नवीन पान: '''वसई-विरार शहर महानगरपालिका''' [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] [[पालघर जिल्हा|पालघर जिल्ह्यातील]] [[वसई-विरार]] जोडशहराचा कारभार सांभाळणारी पालिका आहे. {{विस्तार}} [[वर्ग:वसई-विरार]] वर्... wikitext text/x-wiki '''वसई-विरार शहर महानगरपालिका''' [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] [[पालघर जिल्हा|पालघर जिल्ह्यातील]] [[वसई-विरार]] जोडशहराचा कारभार सांभाळणारी पालिका आहे. {{विस्तार}} [[वर्ग:वसई-विरार]] [[वर्ग:इ.स. २०१० मधील निर्मिती]] i9zp52xn3ss2xxyo6k4pl4r44vpbn3k 3 308351 2139138 2022-07-21T04:53:07Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=कचरु उमक}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) १०:२३, २१ जुलै २०२२ (IST) lbtcbt06kyxvrzsgpe5awqqy08ltq62 2139146 2139138 2022-07-21T05:32:29Z कचरु उमक 146664 /* अंबादास सगट */ नवीन विभाग wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=कचरु उमक}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) १०:२३, २१ जुलै २०२२ (IST) == अंबादास सगट == डॉ. अंबादास सगट हे एक चिंतनशील विचारवंत, साहित्यिक आणि सामाजिक कार्यकर्ते म्हणून महाराष्ट्राला परिचित आहेत. त्यांचं लेखन संशोधनपर आणि वैचारिक प्रगल्भता असलेले लेखन आहे. सामाजिक जाणिवेतून आलेल्या व वास्तवाचे भान असलेल्या डॉ. अंबादास सगट यांच्या लिखाणातून बंधुभाव, न्याय आणि समताधिष्ठित एकात्म समाज जीवनाची सृष्टी अनुभवायला मिळते. डॉ. सगटांची एकूण बारा पुस्तक प्रकाशित झालेली आहेत. मातंग आणि सांस्कृतिक राष्ट्रसंघ भारत हे तेरावे पुस्तक आहे. सामाजिक व राष्ट्रीय एकात्मतेच्या प्रक्रियेतील सामाजिक न्यायाच्या चळवळीसाठी आणि त्यात काम करणाऱ्या कार्यकर्त्यांसाठी, सगट सरांचे साहित्य, एक अखंड पाझरणारा प्रेरणास्रोत आहे. चिंतनशील आणि अभ्यास व्यक्तिमत्त्व असलेले सगट सर, सामाजिक न्यायाच्या चळवळीचे चालते बोलते विद्यापीठ आहेत; त्यांचं साहित्य म्हणजे एक वैचारिक खजिनाच आहे. मातंग आणि सांस्कृतिक राष्ट्रसंघ भारत' या ग्रंथातून मातंग समाजाची प्राचीनता आणि त्याचं या भारत देशाच्या उभारणीत, जडणघडणीत असलेलं योगदान सरांनी अतिशय चिकित्सापूर्ण पद्धतीने मांडले आहे. भारतीय संस्कृतीच्या निर्मितीत मातंगांचे कार्य कर्तृत्व व यातील त्याचा मोलाचा आणि महत्त्वाचा सहभाग, सरांनी साधार व अभ्यासपूर्ण रितीने नोंदविला आहे. हा ग्रंथ सामाजिक एकात्मता आणि राष्ट्रीय एकसंघतेची गौरवगाथा आहे. आम्ही, सामाजिक, राष्ट्रीय एकात्मता आणि सामाजिक न्यायाच्या चळवळीचे पाईक, नामचे प्रेरणास्थान असलेल्या डॉ. सगट सरांच्या पुढील प्रेरणास्रोत निर्मितीच्या प्रतिक्षेत आहोत; त्यासाठी त्यांना हार्दिक शुभेच्छा आणि आता हा माहितीपूर्ण ग्रंथ दिल्याबद्दल नःपूर्वक धन्यवाद डॉ. अंबादास भिमाजी सगट शिक्षण : एम.ए. (हिंदी), पीएच.डी., एम.ए. (समाजशास्त्र). एम.ए. नाव: (इतिहास), बी.एड., रा. भा. पंडित, कृषी पदविका. वास्तव्य किष्किंधा समरसता कॉलनी, कॉलेज रोड, कन्नड ता. कन्नड, जि. औरंगाबाद ग्रंथसंपदा : १) डागणी (काव्यसंग्रह), डागणी प्रकाशन, कन्नड २) अण्णाभाऊ साठे (पुस्तिका), भारतीय विचार साधना, पुणे. ३) गौरवशाली ऐतिहासिक शौर्य परंपरा आणि मातंग समाज, भाविसा, पुणे. ४) अण्णाभाऊ साठे : व्यक्ती आणि वाड्मय, भारतीय विचार साधना, पुणे. ५) मराठी शाहिरी वाङ्मय परंपरा आणि अण्णाभाऊ साठे, भाविसा, पुणे, ६) महाराष्ट्रातील धर्मांतर आणि आरक्षण, भारतीय दलित संसद, औरंगाबाद. ७) संवैधानिक आरक्षणाचे जातिगटवार वितरण: तत्त्व, विचार आणि व्यवहार, भारतीय दलित संसद, औरंगाबाद. ८) फुर्मान गड्या रं! आता फिरू दे टकुरं हाती असू दे टिकुरं!, भादसं, औरंगाबाद. ९) महात्मा फुले व्यक्ती, विचार आणि क्रांतिकार्य, लोकसाहित्य प्रकाशन, औरंगाबाद १०) दलित साहित्य आणि मुक्ता साळवेचा निबंध, लोकसाहित्य प्रकाशन, औरंगाबाद. (११) संवैधानिक व सामाजिक न्यायाची कैफियत भारतीय दलित संसद, औरंगाबाद १२) संवैधानिक तथा सामाजिक न्याय की कैफियत मिशन जस्टीस, दिल्ली. १३) मातंग आणि सांस्कृतिक राष्ट्रसंघ भारत साधना, पुणे. आगामी भारतीय विचार (विविध नियतकालिक, वृत्तपत्र, विशेषांक, ग्रंथ विशेष यातून विविध विषयांवरील लेख, निबंध, कथा, कविता प्रसिद्ध ) सामाजिक व संस्थात्मक कार्य : तत्त्वचिंतक अण्णाभाऊंचे मौलिक विचार-दर्शन. माजी उपनगराध्यक्ष, नगर परिषद, कन्नड, माजी शिक्षण व नियोजन सभापती, नगर परिषद, कन्नड, संस्थापक उपाध्यक्ष, विश्वस्त मंडल, लहुजी साळवे कर्मचारी कल्याण महासंघ, महाराष्ट्र, ईमेल: ambadasbsagat@gmail.com उपाध्यक्ष, कन्नड तालुका औद्योगिक बहुद्देशीय ग्रामीण सहकारी संस्था, कन्नड. संस्थापक अध्यक्ष, भारतीय दलित संसद, महाराष्ट्र (सामाजिक न्यायची चळवळ) संपर्क : भ्रमणध्वनी क्र. ९४२३१५४०३६ / ९१७५८२०९०७ [[सदस्य:कचरु उमक|कचरु उमक]] ([[सदस्य चर्चा:कचरु उमक|चर्चा]]) ११:०२, २१ जुलै २०२२ (IST) tqo3b2ujbdxwyql9ghsq2tdrdhmaff1 2139271 2139146 2022-07-21T11:18:30Z Khirid Harshad 138639 [[Special:Contributions/कचरु उमक|कचरु उमक]] ([[User talk:कचरु उमक|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=कचरु उमक}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) १०:२३, २१ जुलै २०२२ (IST) lbtcbt06kyxvrzsgpe5awqqy08ltq62 3 308352 2139139 2022-07-21T04:55:44Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=बुद्धभूषण साळवे}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) १०:२५, २१ जुलै २०२२ (IST) 2nru8vu711scpwg2f9axbc0gxahga1g 2139156 2139139 2022-07-21T06:02:53Z बुद्धभूषण साळवे 146665 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=बुद्धभूषण साळवे}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) १०:२५, २१ जुलै २०२२ (IST) '''बुद्धभूषण साळवे''' बुद्धभूषण साळवे यांचा जन्म ७ सप्टेंबर १९९४ रोजी महाराष्ट्रातील अहमदनगर जिल्ह्यातील कोतुळ (भोळेवाडी) या गावी झाला. व्यवसायाने ते संगणक अभियंता आहे. नव्या पिढीतील आंबेडकरी व समकालीन जाणिवेचे कवी आहेत. ते चित्रकारही आहेत. '''प्रकाशित साहित्य''' '''कवितासंग्रह''' १. बाजार (२०१७) / नांदेड येथील शब्ददान प्रकाशनाने प्रकाशित केला आहे. २. तूर्तास तरी...(२०२१) / हा बहुचर्चित काव्यसंग्रह नाशिक येथील ठसा प्रकाशन गृह ने प्रकाशित केला आहे. '''संपादन''' १. भीमक्रांतीचे पडघम (२०१९) '''पुरस्कार व सन्मान''' १. रमाई आंबेडकर पुरस्कार (बाजार) २०१७ २. विद्रोहीरत्न नामदेव ढसाळ पुरस्कार (बाजार) २०१९ ३. क्रांतीज्योती सावित्रीबाई फुले पुरस्कार (तूर्तास तरी...) २०२१ ४. अरुण काळे स्मृती अजातशत्रू पुरस्कार (तूर्तास तरी...) २०२१ https://maharashtratimes.com/maharashtra/nashik/poetry-award-to-buddha-bhushan-salve/articleshow/72097322.cms https://divyamarathi.bhaskar.com/local/maharashtra/nashik/news/vinayak-pathare-indushokai-literary-award-to-salve- 129944950.htmlhttps://divyamarathi.bhaskar.com/opinion/news/rasik-special-turtas-tari-poetry-collection-review-128710971.html-- [[सदस्य:बुद्धभूषण साळवे|बुद्धभूषण साळवे]] ([[सदस्य चर्चा:बुद्धभूषण साळवे|चर्चा]]) ११:३२, २१ जुलै २०२२ (IST)https://www.ultimateimpressions.in/product/turtas-tari/ 9pbsc5nrxyugutoeduae7wf0vx6fzyn 2139158 2139156 2022-07-21T06:07:21Z बुद्धभूषण साळवे 146665 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=बुद्धभूषण साळवे}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) १०:२५, २१ जुलै २०२२ (IST) '''बुद्धभूषण साळवे''' बुद्धभूषण साळवे यांचा जन्म ७ सप्टेंबर १९९४ रोजी महाराष्ट्रातील अहमदनगर जिल्ह्यातील कोतुळ (भोळेवाडी) या गावी झाला. व्यवसायाने ते संगणक अभियंता आहे. नव्या पिढीतील आंबेडकरी व समकालीन जाणिवेचे कवी आहेत. ते चित्रकारही आहेत. '''प्रकाशित साहित्य''' '''कवितासंग्रह''' १. बाजार (२०१७) / नांदेड येथील शब्ददान प्रकाशनाने प्रकाशित केला आहे. २. तूर्तास तरी...(२०२१) / हा बहुचर्चित काव्यसंग्रह नाशिक येथील ठसा प्रकाशन गृह ने प्रकाशित केला आहे. '''संपादन''' १. भीमक्रांतीचे पडघम (२०१९) '''पुरस्कार व सन्मान''' १. रमाई आंबेडकर पुरस्कार (बाजार) २०१७ २. विद्रोहीरत्न नामदेव ढसाळ पुरस्कार (बाजार) २०१९ ३. क्रांतीज्योती सावित्रीबाई फुले पुरस्कार (तूर्तास तरी...) २०२१ ४. अरुण काळे स्मृती अजातशत्रू पुरस्कार (तूर्तास तरी...) २०२१ https://maharashtratimes.com/maharashtra/nashik/poetry-award-to-buddha-bhushan-salve/articleshow/72097322.cms https://divya-m.in/at2JaZPVUqb 129944950.htmlhttps://divyamarathi.bhaskar.com/opinion/news/rasik-special-turtas-tari-poetry-collection-review-128710971.html-- [[सदस्य:बुद्धभूषण साळवे|बुद्धभूषण साळवे]] ([[सदस्य चर्चा:बुद्धभूषण साळवे|चर्चा]]) ११:३२, २१ जुलै २०२२ (IST)https://www.ultimateimpressions.in/product/turtas-tari/ 48zw35cpuslwltaegsgnmervdp2tqlm 2139160 2139158 2022-07-21T06:10:41Z 106.195.10.183 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=बुद्धभूषण साळवे}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) १०:२५, २१ जुलै २०२२ (IST) '''बुद्धभूषण साळवे''' बुद्धभूषण साळवे यांचा जन्म ७ सप्टेंबर १९९४ रोजी महाराष्ट्रातील अहमदनगर जिल्ह्यातील कोतुळ (भोळेवाडी) या गावी झाला. व्यवसायाने ते संगणक अभियंता आहे. नव्या पिढीतील आंबेडकरी व समकालीन जाणिवेचे कवी आहेत. ते चित्रकारही आहेत. '''प्रकाशित साहित्य''' '''कवितासंग्रह''' १. बाजार (२०१७) / नांदेड येथील शब्ददान प्रकाशनाने प्रकाशित केला आहे. २. तूर्तास तरी...(२०२१) / हा बहुचर्चित काव्यसंग्रह नाशिक येथील ठसा प्रकाशन गृह ने प्रकाशित केला आहे. '''संपादन''' १. भीमक्रांतीचे पडघम (२०१९) '''पुरस्कार व सन्मान''' १. रमाई आंबेडकर पुरस्कार (बाजार) २०१७ २. विद्रोहीरत्न नामदेव ढसाळ पुरस्कार (बाजार) २०१९ ३. क्रांतीज्योती सावित्रीबाई फुले पुरस्कार (तूर्तास तरी...) २०२१ ४. अरुण काळे स्मृती अजातशत्रू पुरस्कार (तूर्तास तरी...) २०२१ https://maharashtratimes.com/maharashtra/nashik/poetry-award-to-buddha-bhushan-salve/articleshow/72097322.cms https://divya-m.in/at2JaZPVUqb 129944950.htmlhttps://divyamarathi.bhaskar.com/opinion/news/rasik-special-turtas-tari-poetry-collection-review-128710971.html-- [[सदस्य:बुद्धभूषण साळवे|बुद्धभूषण साळवे]] ([[सदस्य चर्चा:बुद्धभूषण साळवे|चर्चा]]) ११:३२, २१ जुलै २०२२ (IST)https://www.ultimateimpressions.in/product/turtas-tari/ a05lvu6kw6zh8vwtfsddnfmhg0tl1vs 2139161 2139160 2022-07-21T06:13:58Z 106.195.10.183 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=बुद्धभूषण साळवे}} '''बुद्धभूषण साळवे''' बुद्धभूषण साळवे यांचा जन्म ७ सप्टेंबर १९९४ रोजी महाराष्ट्रातील अहमदनगर जिल्ह्यातील कोतुळ (भोळेवाडी) या गावी झाला. व्यवसायाने ते संगणक अभियंता आहे. नव्या पिढीतील आंबेडकरी व समकालीन जाणिवेचे कवी आहेत. ते चित्रकारही आहेत. '''प्रकाशित साहित्य''' '''कवितासंग्रह''' १. बाजार (२०१७) / नांदेड येथील शब्ददान प्रकाशनाने प्रकाशित केला आहे. २. तूर्तास तरी...(२०२१) / हा बहुचर्चित काव्यसंग्रह नाशिक येथील ठसा प्रकाशन गृह ने प्रकाशित केला आहे. '''संपादन''' १. भीमक्रांतीचे पडघम (२०१९) '''पुरस्कार व सन्मान''' १. रमाई आंबेडकर पुरस्कार (बाजार) २०१७ २. विद्रोहीरत्न नामदेव ढसाळ पुरस्कार (बाजार) २०१९ ३. क्रांतीज्योती सावित्रीबाई फुले पुरस्कार (तूर्तास तरी...) २०२१ ४. अरुण काळे स्मृती अजातशत्रू पुरस्कार (तूर्तास तरी...) २०२१ https://maharashtratimes.com/maharashtra/nashik/poetry-award-to-buddha-bhushan-salve/articleshow/72097322.cms https://divya-m.in/at2JaZPVUqb 129944950.htmlhttps://divyamarathi.bhaskar.com/opinion/news/rasik-special-turtas-tari-poetry-collection-review-128710971.html-- [[सदस्य:बुद्धभूषण साळवे|बुद्धभूषण साळवे]] ([[सदस्य चर्चा:बुद्धभूषण साळवे|चर्चा]]) ११:३२, २१ जुलै २०२२ (IST)https://www.ultimateimpressions.in/product/turtas-tari/ 73rxokwgzu63tt9xlh443xnragek3q8 2139276 2139161 2022-07-21T11:20:27Z Khirid Harshad 138639 [[Special:Contributions/106.195.10.183|106.195.10.183]] ([[User talk:106.195.10.183|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:बुद्धभूषण साळवे|बुद्धभूषण साळवे]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=बुद्धभूषण साळवे}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) १०:२५, २१ जुलै २०२२ (IST) '''बुद्धभूषण साळवे''' बुद्धभूषण साळवे यांचा जन्म ७ सप्टेंबर १९९४ रोजी महाराष्ट्रातील अहमदनगर जिल्ह्यातील कोतुळ (भोळेवाडी) या गावी झाला. व्यवसायाने ते संगणक अभियंता आहे. नव्या पिढीतील आंबेडकरी व समकालीन जाणिवेचे कवी आहेत. ते चित्रकारही आहेत. '''प्रकाशित साहित्य''' '''कवितासंग्रह''' १. बाजार (२०१७) / नांदेड येथील शब्ददान प्रकाशनाने प्रकाशित केला आहे. २. तूर्तास तरी...(२०२१) / हा बहुचर्चित काव्यसंग्रह नाशिक येथील ठसा प्रकाशन गृह ने प्रकाशित केला आहे. '''संपादन''' १. भीमक्रांतीचे पडघम (२०१९) '''पुरस्कार व सन्मान''' १. रमाई आंबेडकर पुरस्कार (बाजार) २०१७ २. विद्रोहीरत्न नामदेव ढसाळ पुरस्कार (बाजार) २०१९ ३. क्रांतीज्योती सावित्रीबाई फुले पुरस्कार (तूर्तास तरी...) २०२१ ४. अरुण काळे स्मृती अजातशत्रू पुरस्कार (तूर्तास तरी...) २०२१ https://maharashtratimes.com/maharashtra/nashik/poetry-award-to-buddha-bhushan-salve/articleshow/72097322.cms https://divya-m.in/at2JaZPVUqb 129944950.htmlhttps://divyamarathi.bhaskar.com/opinion/news/rasik-special-turtas-tari-poetry-collection-review-128710971.html-- [[सदस्य:बुद्धभूषण साळवे|बुद्धभूषण साळवे]] ([[सदस्य चर्चा:बुद्धभूषण साळवे|चर्चा]]) ११:३२, २१ जुलै २०२२ (IST)https://www.ultimateimpressions.in/product/turtas-tari/ 48zw35cpuslwltaegsgnmervdp2tqlm 2139278 2139276 2022-07-21T11:20:57Z Khirid Harshad 138639 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=बुद्धभूषण साळवे}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) १०:२५, २१ जुलै २०२२ (IST) 2nru8vu711scpwg2f9axbc0gxahga1g 0 308353 2139153 2022-07-21T05:51:19Z Ganesh591 62733 नवीन पान: 13 नोव्हेंबर 2008 ते 15 फेब्रुवारी 2009 दरम्यान न्यूझीलंड क्रिकेट संघाने ऑस्ट्रेलियाचा दौरा केला. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २००८-०९}} वर्ग:न्यूझीलंड क्रिकेट संघाचे... wikitext text/x-wiki 13 नोव्हेंबर 2008 ते 15 फेब्रुवारी 2009 दरम्यान न्यूझीलंड क्रिकेट संघाने ऑस्ट्रेलियाचा दौरा केला. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २००८-०९}} [[वर्ग:न्यूझीलंड क्रिकेट संघाचे ऑस्ट्रेलिया दौरे]] tjcnmwec3ub0ypinkmf5nkc7z02o1sz 2139157 2139153 2022-07-21T06:04:57Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = न्यूझीलंड क्रिकेट संघाचा ऑस्ट्रेलिया दौरा, २००८&ndash;०९ | team1_image = Flag of New Zealand.svg | team1_name = न्यूझीलंड | team2_image = Flag of Australia.svg | team2_name = ऑस्ट्रेलिया | from_date = १३ नोव्हेंबर २००८ | to_date = १५ फेब्रुवारी २००९ | team1_captain = डॅनियल व्हिटोरी | team2_captain = [[रिकी पाँटिंग]] | no_of_tests = 2 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 2 | team1_tests_most_runs = [[रॉस टेलर]] (१६०) | team2_tests_most_runs = [[मायकेल क्लार्क]] (२१७) | team1_tests_most_wickets = इयान ओ'ब्रायन (७) | team2_tests_most_wickets = [[मिचेल जॉन्सन]] (१४) | player_of_test_series = [[मायकेल क्लार्क]] (ऑस्ट्रेलिया) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 2 | team2_ODIs_won = 2 | team1_ODIs_most_runs = [[ग्रँट इलियट]] (२१०) | team2_ODIs_most_runs = [[ब्रॅड हॅडिन]] (२८३) | team1_ODIs_most_wickets = इयान ओ'ब्रायन (१०) | team2_ODIs_most_wickets = [[नॅथन ब्रॅकन]] (९) | player_of_ODI_series = [[मायकेल हसी]] (ऑस्ट्रेलिया) | no_of_twenty20s = 1 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = ब्रेंडन मॅक्युलम (६१) | team2_twenty20s_most_runs = [[डेव्हिड हसी]] (४१) | team1_twenty20s_most_wickets = इयान ओ'ब्रायन (२) | team2_twenty20s_most_wickets = [[पीटर सिडल]] (२) | player_of_twenty20_series = [[नॅथन ब्रॅकन]] (ऑस्ट्रेलिया) }} १३ नोव्हेंबर २००८ ते १५ फेब्रुवारी २००९ दरम्यान न्यूझीलंड क्रिकेट संघाने ऑस्ट्रेलियाचा दौरा केला. दौरा दोन पायांमध्ये विभागला गेला; न्यू साउथ वेल्स विरुद्धच्या दौर्‍याच्या सामन्याने सुरुवात करून, पहिल्या टप्प्यात न्यूझीलंड आणि ऑस्ट्रेलिया यांच्यातील दोन कसोटी सामने होते ज्यात ट्रान्स-टास्मान ट्रॉफीसाठी दोन्ही बाजूंनी स्पर्धा केली होती. त्यानंतर न्यूझीलंड वेस्ट इंडिजविरुद्धच्या मालिकेसाठी मायदेशी गेले आणि ऑस्ट्रेलियाने दक्षिण आफ्रिकेच्या संघाचे यजमानपद भूषवले. न्यूझीलंड २९ जानेवारी २००९ रोजी दुसऱ्या टप्प्यासाठी ऑस्ट्रेलियाला परतला, ज्यामध्ये पंतप्रधान इलेव्हन विरुद्धचा दौरा सामना, चॅपल-हॅडली ट्रॉफीसाठी ऑस्ट्रेलिया विरुद्ध पाच एकदिवसीय आंतरराष्ट्रीय (वनडे) आणि ऑस्ट्रेलिया विरुद्ध ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय सामने यांचा समावेश होता. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २००८-०९}} [[वर्ग:न्यूझीलंड क्रिकेट संघाचे ऑस्ट्रेलिया दौरे]] 21rteqrpugo4z7xlmkw0ssxrinamct5 2139159 2139157 2022-07-21T06:09:31Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = न्यूझीलंड क्रिकेट संघाचा ऑस्ट्रेलिया दौरा, २००८&ndash;०९ | team1_image = Flag of New Zealand.svg | team1_name = न्यूझीलंड | team2_image = Flag of Australia.svg | team2_name = ऑस्ट्रेलिया | from_date = १३ नोव्हेंबर २००८ | to_date = १५ फेब्रुवारी २००९ | team1_captain = डॅनियल व्हिटोरी | team2_captain = [[रिकी पाँटिंग]] | no_of_tests = 2 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 2 | team1_tests_most_runs = [[रॉस टेलर]] (१६०) | team2_tests_most_runs = [[मायकेल क्लार्क]] (२१७) | team1_tests_most_wickets = इयान ओ'ब्रायन (७) | team2_tests_most_wickets = [[मिचेल जॉन्सन]] (१४) | player_of_test_series = [[मायकेल क्लार्क]] (ऑस्ट्रेलिया) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 2 | team2_ODIs_won = 2 | team1_ODIs_most_runs = [[ग्रँट इलियट]] (२१०) | team2_ODIs_most_runs = [[ब्रॅड हॅडिन]] (२८३) | team1_ODIs_most_wickets = इयान ओ'ब्रायन (१०) | team2_ODIs_most_wickets = [[नॅथन ब्रॅकन]] (९) | player_of_ODI_series = [[मायकेल हसी]] (ऑस्ट्रेलिया) | no_of_twenty20s = 1 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = ब्रेंडन मॅक्युलम (६१) | team2_twenty20s_most_runs = [[डेव्हिड हसी]] (४१) | team1_twenty20s_most_wickets = इयान ओ'ब्रायन (२) | team2_twenty20s_most_wickets = [[पीटर सिडल]] (२) | player_of_twenty20_series = [[नॅथन ब्रॅकन]] (ऑस्ट्रेलिया) }} १३ नोव्हेंबर २००८ ते १५ फेब्रुवारी २००९ दरम्यान न्यूझीलंड क्रिकेट संघाने ऑस्ट्रेलियाचा दौरा केला. दौरा दोन पायांमध्ये विभागला गेला; न्यू साउथ वेल्स विरुद्धच्या दौर्‍याच्या सामन्याने सुरुवात करून, पहिल्या टप्प्यात न्यूझीलंड आणि ऑस्ट्रेलिया यांच्यातील दोन कसोटी सामने होते ज्यात ट्रान्स-टास्मान ट्रॉफीसाठी दोन्ही बाजूंनी स्पर्धा केली होती. त्यानंतर न्यूझीलंड वेस्ट इंडिजविरुद्धच्या मालिकेसाठी मायदेशी गेले आणि ऑस्ट्रेलियाने दक्षिण आफ्रिकेच्या संघाचे यजमानपद भूषवले. न्यूझीलंड २९ जानेवारी २००९ रोजी दुसऱ्या टप्प्यासाठी ऑस्ट्रेलियाला परतला, ज्यामध्ये पंतप्रधान इलेव्हन विरुद्धचा दौरा सामना, चॅपल-हॅडली ट्रॉफीसाठी ऑस्ट्रेलिया विरुद्ध पाच एकदिवसीय आंतरराष्ट्रीय (वनडे) आणि ऑस्ट्रेलिया विरुद्ध ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय सामने यांचा समावेश होता. ==फक्त टी२०आ== {{Limited overs matches | date = १५ फेब्रुवारी २००९ | team1 = {{cr-rt|AUS}} | score1 = १५०/७| | score2 = १४९/५| | team2 = {{cr|NZ}} | runs1 = [[डेव्हिड हसी]] ४१ (३९ चेंडू)| | wickets1 = इयान ओ'ब्रायन २/३४ (४ षटके) | | runs2 = ब्रेंडन मॅक्युलम ६१ (४७ चेंडू)| | wickets2 = [[पीटर सिडल]] २/२४ (४ षटके)| | result = {{cr|AUS}} १ धावांनी विजयी| | report = [http://content-www.cricinfo.com/ausvnz2008/engine/match/351696.html धावफलक] | | venue = [[सिडनी क्रिकेट ग्राउंड]], [[सिडनी]], ऑस्ट्रेलिया| | umpires = बी एन जे ऑक्सनफोर्ड, पी आर रीफेल | | motm = [[नॅथन ब्रॅकन]]| }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २००८-०९}} [[वर्ग:न्यूझीलंड क्रिकेट संघाचे ऑस्ट्रेलिया दौरे]] tekiqhzvnbgz1n1mplijcjifv2ryym3 2139190 2139159 2022-07-21T09:11:02Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#गट २|अधिक माहिती]]); शुद्धलेखन — योग्य रकार ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#योग्य रकार|अधिक माहिती]]); शुद्धलेखन — शहराचे अचूक नाव ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#शहराचे अचूक नाव|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = न्यूझीलंड क्रिकेट संघाचा ऑस्ट्रेलिया दौरा, २००८&ndash;०९ | team1_image = Flag of New Zealand.svg | team1_name = न्यूझीलंड | team2_image = Flag of Australia.svg | team2_name = ऑस्ट्रेलिया | from_date = १३ नोव्हेंबर २००८ | to_date = १५ फेब्रुवारी २००९ | team1_captain = डॅनियल व्हिटोरी | team2_captain = [[रिकी पाँटिंग]] | no_of_tests = 2 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 2 | team1_tests_most_runs = [[रॉस टेलर]] (१६०) | team2_tests_most_runs = [[मायकेल क्लार्क]] (२१७) | team1_tests_most_wickets = इयान ओ'ब्रायन (७) | team2_tests_most_wickets = [[मिचेल जॉन्सन]] (१४) | player_of_test_series = [[मायकेल क्लार्क]] (ऑस्ट्रेलिया) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 2 | team2_ODIs_won = 2 | team1_ODIs_most_runs = [[ग्रँट इलियट]] (२१०) | team2_ODIs_most_runs = [[ब्रॅड हॅडिन]] (२८३) | team1_ODIs_most_wickets = इयान ओ'ब्रायन (१०) | team2_ODIs_most_wickets = [[नॅथन ब्रॅकन]] (९) | player_of_ODI_series = [[मायकेल हसी]] (ऑस्ट्रेलिया) | no_of_twenty20s = 1 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = ब्रेंडन मॅक्युलम (६१) | team2_twenty20s_most_runs = [[डेव्हिड हसी]] (४१) | team1_twenty20s_most_wickets = इयान ओ'ब्रायन (२) | team2_twenty20s_most_wickets = [[पीटर सिडल]] (२) | player_of_twenty20_series = [[नॅथन ब्रॅकन]] (ऑस्ट्रेलिया) }} १३ नोव्हेंबर २००८ ते १५ फेब्रुवारी २००९ दरम्यान न्यू झीलंड क्रिकेट संघाने ऑस्ट्रेलियाचा दौरा केला. दौरा दोन पायांमध्ये विभागला गेला; न्यू साउथ वेल्स विरुद्धच्या दौऱ्याच्या सामन्याने सुरुवात करून, पहिल्या टप्प्यात न्यू झीलंड आणि ऑस्ट्रेलिया यांच्यातील दोन कसोटी सामने होते ज्यात ट्रान्स-टास्मान ट्रॉफीसाठी दोन्ही बाजूंनी स्पर्धा केली होती. त्यानंतर न्यू झीलंड वेस्ट इंडीजविरुद्धच्या मालिकेसाठी मायदेशी गेले आणि ऑस्ट्रेलियाने दक्षिण आफ्रिकेच्या संघाचे यजमानपद भूषवले. न्यू झीलंड २९ जानेवारी २००९ रोजी दुसऱ्या टप्प्यासाठी ऑस्ट्रेलियाला परतला, ज्यामध्ये पंतप्रधान इलेव्हन विरुद्धचा दौरा सामना, चॅपल-हॅडली ट्रॉफीसाठी ऑस्ट्रेलिया विरुद्ध पाच एकदिवसीय आंतरराष्ट्रीय (वनडे) आणि ऑस्ट्रेलिया विरुद्ध ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय सामने यांचा समावेश होता. ==फक्त टी२०आ== {{Limited overs matches | date = १५ फेब्रुवारी २००९ | team1 = {{cr-rt|AUS}} | score1 = १५०/७| | score2 = १४९/५| | team2 = {{cr|NZ}} | runs1 = [[डेव्हिड हसी]] ४१ (३९ चेंडू)| | wickets1 = इयान ओ'ब्रायन २/३४ (४ षटके) | | runs2 = ब्रेंडन मॅक्युलम ६१ (४७ चेंडू)| | wickets2 = [[पीटर सिडल]] २/२४ (४ षटके)| | result = {{cr|AUS}} १ धावांनी विजयी| | report = [http://content-www.cricinfo.com/ausvnz2008/engine/match/351696.html धावफलक] | | venue = [[सिडनी क्रिकेट ग्राउंड]], [[सिडनी]], ऑस्ट्रेलिया| | umpires = बी एन जे ऑक्सनफोर्ड, पी आर रीफेल | | motm = [[नॅथन ब्रॅकन]]| }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २००८-०९}} [[वर्ग:न्यू झीलंड क्रिकेट संघाचे ऑस्ट्रेलिया दौरे]] rbzuwzalf43ttvb5fi8hnqzoqcp4dj6 2139274 2139190 2022-07-21T11:20:01Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[न्यूझीलंड क्रिकेट संघाचा ऑस्ट्रेलिया दौरा, २००८-०९]] वरुन [[न्यू झीलँड क्रिकेट संघाचा ऑस्ट्रेलिया दौरा, २००८-०९]] ला हलविला wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = न्यूझीलंड क्रिकेट संघाचा ऑस्ट्रेलिया दौरा, २००८&ndash;०९ | team1_image = Flag of New Zealand.svg | team1_name = न्यूझीलंड | team2_image = Flag of Australia.svg | team2_name = ऑस्ट्रेलिया | from_date = १३ नोव्हेंबर २००८ | to_date = १५ फेब्रुवारी २००९ | team1_captain = डॅनियल व्हिटोरी | team2_captain = [[रिकी पाँटिंग]] | no_of_tests = 2 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 2 | team1_tests_most_runs = [[रॉस टेलर]] (१६०) | team2_tests_most_runs = [[मायकेल क्लार्क]] (२१७) | team1_tests_most_wickets = इयान ओ'ब्रायन (७) | team2_tests_most_wickets = [[मिचेल जॉन्सन]] (१४) | player_of_test_series = [[मायकेल क्लार्क]] (ऑस्ट्रेलिया) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 2 | team2_ODIs_won = 2 | team1_ODIs_most_runs = [[ग्रँट इलियट]] (२१०) | team2_ODIs_most_runs = [[ब्रॅड हॅडिन]] (२८३) | team1_ODIs_most_wickets = इयान ओ'ब्रायन (१०) | team2_ODIs_most_wickets = [[नॅथन ब्रॅकन]] (९) | player_of_ODI_series = [[मायकेल हसी]] (ऑस्ट्रेलिया) | no_of_twenty20s = 1 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = ब्रेंडन मॅक्युलम (६१) | team2_twenty20s_most_runs = [[डेव्हिड हसी]] (४१) | team1_twenty20s_most_wickets = इयान ओ'ब्रायन (२) | team2_twenty20s_most_wickets = [[पीटर सिडल]] (२) | player_of_twenty20_series = [[नॅथन ब्रॅकन]] (ऑस्ट्रेलिया) }} १३ नोव्हेंबर २००८ ते १५ फेब्रुवारी २००९ दरम्यान न्यू झीलंड क्रिकेट संघाने ऑस्ट्रेलियाचा दौरा केला. दौरा दोन पायांमध्ये विभागला गेला; न्यू साउथ वेल्स विरुद्धच्या दौऱ्याच्या सामन्याने सुरुवात करून, पहिल्या टप्प्यात न्यू झीलंड आणि ऑस्ट्रेलिया यांच्यातील दोन कसोटी सामने होते ज्यात ट्रान्स-टास्मान ट्रॉफीसाठी दोन्ही बाजूंनी स्पर्धा केली होती. त्यानंतर न्यू झीलंड वेस्ट इंडीजविरुद्धच्या मालिकेसाठी मायदेशी गेले आणि ऑस्ट्रेलियाने दक्षिण आफ्रिकेच्या संघाचे यजमानपद भूषवले. न्यू झीलंड २९ जानेवारी २००९ रोजी दुसऱ्या टप्प्यासाठी ऑस्ट्रेलियाला परतला, ज्यामध्ये पंतप्रधान इलेव्हन विरुद्धचा दौरा सामना, चॅपल-हॅडली ट्रॉफीसाठी ऑस्ट्रेलिया विरुद्ध पाच एकदिवसीय आंतरराष्ट्रीय (वनडे) आणि ऑस्ट्रेलिया विरुद्ध ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय सामने यांचा समावेश होता. ==फक्त टी२०आ== {{Limited overs matches | date = १५ फेब्रुवारी २००९ | team1 = {{cr-rt|AUS}} | score1 = १५०/७| | score2 = १४९/५| | team2 = {{cr|NZ}} | runs1 = [[डेव्हिड हसी]] ४१ (३९ चेंडू)| | wickets1 = इयान ओ'ब्रायन २/३४ (४ षटके) | | runs2 = ब्रेंडन मॅक्युलम ६१ (४७ चेंडू)| | wickets2 = [[पीटर सिडल]] २/२४ (४ षटके)| | result = {{cr|AUS}} १ धावांनी विजयी| | report = [http://content-www.cricinfo.com/ausvnz2008/engine/match/351696.html धावफलक] | | venue = [[सिडनी क्रिकेट ग्राउंड]], [[सिडनी]], ऑस्ट्रेलिया| | umpires = बी एन जे ऑक्सनफोर्ड, पी आर रीफेल | | motm = [[नॅथन ब्रॅकन]]| }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २००८-०९}} [[वर्ग:न्यू झीलंड क्रिकेट संघाचे ऑस्ट्रेलिया दौरे]] rbzuwzalf43ttvb5fi8hnqzoqcp4dj6 2 308354 2139167 2022-07-21T06:31:54Z बुद्धभूषण साळवे 146665 नवीन पान: बुद्धभूषण साळवे <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.com/maharashtra/nashik/poetry-award-to-buddha-bhushan-salve/articleshow/72097322.cms|title=बुद्धभूषण साळवे यांना काव्य पुरस्कार|website=Maharashtra Times|language=mr|access-date=2022-07-21}}</ref>यांचा जन्म ७ सप्टेंबर १९९४ रोजी म... wikitext text/x-wiki बुद्धभूषण साळवे <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.com/maharashtra/nashik/poetry-award-to-buddha-bhushan-salve/articleshow/72097322.cms|title=बुद्धभूषण साळवे यांना काव्य पुरस्कार|website=Maharashtra Times|language=mr|access-date=2022-07-21}}</ref>यांचा जन्म ७ सप्टेंबर १९९४ रोजी महाराष्ट्रातील अहमदनगर जिल्ह्यातील कोतुळ (भोळेवाडी) या गावी झाला. व्यवसायाने ते संगणक अभियंता आहे. नव्या पिढीतील आंबेडकरी व समकालीन जाणिवेचे कवी आहेत. ते चित्रकारही आहेत. प्रकाशित साहित्य कवितासंग्रह १. बाजार (२०१७) / नांदेड येथील शब्ददान प्रकाशनाने प्रकाशित केला आहे. २. तूर्तास तरी...(२०२१) / हा बहुचर्चित काव्यसंग्रह नाशिक येथील ठसा प्रकाशन गृह ने प्रकाशित केला आहे. संपादन १. भीमक्रांतीचे पडघम (२०१९) पुरस्कार व सन्मान १. रमाई आंबेडकर पुरस्कार (बाजार) २०१७ २. विद्रोहीरत्न नामदेव ढसाळ पुरस्कार (बाजार) २०१९ ३. क्रांतीज्योती सावित्रीबाई फुले पुरस्कार (तूर्तास तरी...) २०२१ ४. अरुण काळे स्मृती अजातशत्रू पुरस्कार (तूर्तास तरी...) २०२१ https://divyamarathi.bhaskar.com/opinion/news/rasik-special-turtas-tari-poetry-collection-review-128710971.html eou79rjhbrhdx7bhu95ewursjvk7hw0 2139172 2139167 2022-07-21T06:56:32Z बुद्धभूषण साळवे 146665 wikitext text/x-wiki '''बुद्धभूषण साळवे''' <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.com/maharashtra/nashik/poetry-award-to-buddha-bhushan-salve/articleshow/72097322.cms|title=बुद्धभूषण साळवे यांना काव्य पुरस्कार|website=Maharashtra Times|language=mr|access-date=2022-07-21}}</ref> यांचा जन्म ७ सप्टेंबर १९९४ रोजी महाराष्ट्रातील अहमदनगर जिल्ह्यातील कोतुळ (भोळेवाडी) या गावी झाला. व्यवसायाने ते संगणक अभियंता आहे. नव्या पिढीतील आंबेडकरी व समकालीन जाणिवेचे कवी आहेत. ते चित्रकारही आहेत. '''प्रकाशित साहित्य''' '''कवितासंग्रह''' * बाजार (२०१७) / नांदेड येथील शब्ददान प्रकाशनाने प्रकाशित केला आहे. * [https://www.ultimateimpressions.in/product/turtas-tari/ तूर्तास तरी...](२०२१) / हा बहुचर्चित काव्यसंग्रह नाशिक येथील ठसा प्रकाशन गृह ने प्रकाशित केला आहे. '''संपादन''' * भीमक्रांतीचे पडघम (२०१९) '''पुरस्कार व सन्मान''' * रमाई आंबेडकर पुरस्कार (बाजार) २०१७ * विद्रोहीरत्न नामदेव ढसाळ पुरस्कार (बाजार) २०१९[https://maharashtratimes.com/maharashtra/nashik/poetry-award-to-buddha-bhushan-salve/articleshow/72097322.cms] * क्रांतीज्योती सावित्रीबाई फुले पुरस्कार (तूर्तास तरी...) २०२१ * अरुण काळे स्मृती अजातशत्रू पुरस्कार (तूर्तास तरी...) २०२१[https://divya-m.in/at2JaZPVUqb] https://divyamarathi.bhaskar.com/opinion/news/rasik-special-turtas-tari-poetry-collection-review-128710971.html bgyns2aac5u2g0okk53hcz6whi7z6k0 2139176 2139172 2022-07-21T07:11:17Z बुद्धभूषण साळवे 146665 wikitext text/x-wiki '''बुद्धभूषण साळवे''' <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.com/maharashtra/nashik/poetry-award-to-buddha-bhushan-salve/articleshow/72097322.cms|title=बुद्धभूषण साळवे यांना काव्य पुरस्कार|website=Maharashtra Times|language=mr|access-date=2022-07-21}}</ref> बुद्धभूषण साळवे यांचा जन्म ७ सप्टेंबर १९९४ रोजी महाराष्ट्रातील अहमदनगर जिल्ह्यातील कोतुळ (भोळेवाडी) या गावी झाला. व्यवसायाने ते संगणक अभियंता आहे. नव्या पिढीतील आंबेडकरी व समकालीन जाणिवेचे कवी आहेत. ते चित्रकारही आहेत. '''प्रकाशित साहित्य''' '''कवितासंग्रह''' * बाजार (२०१७) / नांदेड येथील शब्ददान प्रकाशनाने प्रकाशित केला आहे. * [https://www.ultimateimpressions.in/product/turtas-tari/ तूर्तास तरी...](२०२१) / हा बहुचर्चित काव्यसंग्रह नाशिक येथील ठसा प्रकाशन गृह ने प्रकाशित केला आहे. '''संपादन''' * भीमक्रांतीचे पडघम (२०१९) '''पुरस्कार व सन्मान''' * रमाई आंबेडकर पुरस्कार (बाजार) २०१७ * विद्रोहीरत्न नामदेव ढसाळ पुरस्कार (बाजार) २०१९[https://maharashtratimes.com/maharashtra/nashik/poetry-award-to-buddha-bhushan-salve/articleshow/72097322.cms] * क्रांतीज्योती सावित्रीबाई फुले पुरस्कार (तूर्तास तरी...) २०२१ * अरुण काळे स्मृती अजातशत्रू पुरस्कार (तूर्तास तरी...) २०२१[https://divya-m.in/at2JaZPVUqb] https://divyamarathi.bhaskar.com/opinion/news/rasik-special-turtas-tari-poetry-collection-review-128710971.html gs0uogbhjg3to8agv4ter0v3ssee6ve 2139279 2139176 2022-07-21T11:21:07Z Khirid Harshad 138639 या पानावरील सगळा मजकूर काढला wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 308355 2139174 2022-07-21T07:02:24Z Rockpeterson 121621 भारतीय अभिनेता wikitext text/x-wiki '''तारिक खान''' (जन्म ४ ऑक्टोबर १९९७ मुंबई, महाराष्ट्र) हा एक भारतीय टेलिव्हिजन आणि चित्रपट अभिनेता आहे. सुई धागा या चित्रपटात इशानची भूमिका आणि'शी इज टू मच या म्युझिक व्हिडिओसाठी तो ओळखला जातो. == शिक्षण आणि कारकीर्द == तारिकने आपले प्राथमिक आणि माध्यमिक शिक्षण लखनौ येथील कॅथेड्रल स्कूल आणि एमिटी विद्यापीठातून पूर्ण केले. त्याने २०१८ साली कॉलेज रोमास या वेबसीरिजमधून अभिनयाची सुरुवात केली होती जिथे त्याने २०१८ साली राजची भूमिका साकारली होती. त्याच वर्षी त्याने वरुण धवन आणि अनुष्का शर्मा अभिनीत 'सुई धागा' या चित्रपटाद्वारे बॉलिवूड इंडस्ट्रीत पदार्पण केले होते. २०२१ मध्ये तो दिसला होता. या गाण्यात अभिनेत्री कोमल जेटलीसोबत ती मुख्य भूमिकेत आहे. २०२२ मध्ये तो सोनी लिव्हच्या रॉकेट बॉईज या वेबसीरिजमध्ये दिसला होता. == फिल्मोग्राफी == कॉलेज रोमास २०१८ सुई धागा २०१८ रॉकेट बॉईज २०२२ == पुरस्कार == टाईम्स नाऊ म्युझिक व्हिडिओमध्ये सर्वोत्कृष्ट देखाव्यासाठी पुरस्कार (२०२२) फोगटफिल्मचा पुरूष श्रेणीतील पदार्पण अभिनेता पुरस्कार (२०१८) == बाह्य दुवे == तारिक खान आयएमडीबीवर == संदर्भ == 0bfutnw8nw7ng3pc0bfq4pst7l7volx 2139177 2139174 2022-07-21T07:13:24Z Rockpeterson 121621 संदर्भ आणि फिल्मोग्राफी जोडली wikitext text/x-wiki '''तारिक खान''' (जन्म ४ ऑक्टोबर १९९७ मुंबई, महाराष्ट्र) हा एक भारतीय टेलिव्हिजन आणि चित्रपट अभिनेता आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.telegraphindia.com/entertainment/tariq-khan-is-a-prominent-model-for-the-world-of-entertainment-and-businessman/cid/1839212|title=Tariq Khan is a prominent model for the world of entertainment and businessman|website=www.telegraphindia.com|access-date=2022-07-21}}</ref> सुई धागा या चित्रपटात इशानची भूमिका आणि'शी इज टू मच या म्युझिक व्हिडिओसाठी तो ओळखला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.oneindia.com/partner-content/the-rising-star-tariq-ahmed-khan-3436488.html|title=The Rising Star: Tariq Ahmed Khan|last=Cariappa|first=Anuj|date=2022-07-20|website=https://www.oneindia.com|language=en|access-date=2022-07-21}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.mid-day.com/lifestyle/infotainment/article/businessman-turned-actor-tariq-khan-is-going-to-be-featured-in-the-next-fhigh-music-video-with-m-zee-bella-23192796|title=Businessman turned actor Tariq Khan is going to be featured in the next FHigh Music Video with M-Zee Bella|date=2021-09-17|website=Mid-day|language=en|access-date=2022-07-21}}</ref> == शिक्षण आणि कारकीर्द == तारिकने आपले प्राथमिक आणि माध्यमिक शिक्षण लखनौ येथील कॅथेड्रल स्कूल आणि एमिटी विद्यापीठातून पूर्ण केले. त्याने २०१८ साली कॉलेज रोमास या वेबसीरिजमधून अभिनयाची सुरुवात केली होती जिथे त्याने २०१८ साली राजची भूमिका साकारली होती. त्याच वर्षी त्याने वरुण धवन आणि अनुष्का शर्मा अभिनीत 'सुई धागा' या चित्रपटाद्वारे बॉलिवूड इंडस्ट्रीत पदार्पण केले होते. २०२१ मध्ये तो दिसला होता. या गाण्यात अभिनेत्री कोमल जेटलीसोबत ती मुख्य भूमिकेत आहे. २०२२ मध्ये तो सोनी लिव्हच्या रॉकेट बॉईज या वेबसीरिजमध्ये दिसला होता.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.dnaindia.com/social-media/report-tariq-khan-the-influencer-icon-is-radiating-the-world-with-the-tips-of-his-fitness-2919695|title=Tariq Khan the influencer icon is radiating the world with the tips of his fitness|website=DNA India|language=en|access-date=2022-07-21}}</ref> == फिल्मोग्राफी == {| class="wikitable" |+ !शीर्षक !वर्ष |- |कॉलेज रोमास |२०१८ |- |सुई धागा |२०१८ |- |रॉकेट बॉईज |२०२२ |} == पुरस्कार == टाईम्स नाऊ म्युझिक व्हिडिओमध्ये सर्वोत्कृष्ट देखाव्यासाठी पुरस्कार (२०२२) फोगटफिल्मचा पुरूष श्रेणीतील पदार्पण अभिनेता पुरस्कार (२०१८) == बाह्य दुवे == [[imdbname:13009705|तारिक खान]] आयएमडीबीवर == संदर्भ == <references /> 0fkz4fw1cls0zxfsq722y5v3da9fyh4 0 308356 2139178 2022-07-21T07:26:18Z Rockpeterson 121621 भारतीय अभिनेता आणि कॉमेडियन wikitext text/x-wiki '''वीर दास''' (जन्म ३१ मे १९७९)  हा एक भारतीय विनोदकार, अभिनेता आणि संगीतकार आहे. स्टँडअप कॉमेडीमध्ये कारकीर्द सुरू केल्यानंतर, दास हिंदी चित्रपटसृष्टीकडे वळले आणि त्यांनी बदमाश कंपनी (२०१०), दिल्ली बेली (२०११), आणि गो गोवा गॉन (२०१३) सारख्या चित्रपटांमध्ये सहाय्यक भूमिका केल्या.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.forbes.com/sites/bedatrichoudhury/2019/10/29/a-potential-fresh-off-the-boatspinoff-with-preity-zinta-and-vir-das/|title=A Potential “Fresh Off The Boat”Spinoff With Preity Zinta And Vir Das|last=Choudhury|first=Bedatri|website=Forbes|language=en|access-date=2022-07-21}}</ref> २०१७ मध्ये, त्याने नेटफ्लिक्स स्पेशल ऍब्रॉड अंडरस्टँडिंगमध्ये काम केले. दासने अंदाजे ३५ नाटके, १०० हून अधिक स्टँड-अप कॉमेडी शो, १८ चित्रपट, आठ टीव्ही शो आणि सहा कॉमेडी स्पेशलमध्ये काम केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://openthemagazine.com/cinema/vir-das-no-laughing-matter/|title=Vir Das: No Laughing Matter|date=2016-11-16|website=Open The Magazine|language=en-GB|access-date=2022-07-21}}</ref> == कारकीर्द == त्याने आपल्या कारकिर्दीची सुरुवात नवी दिल्लीतील एका प्रमुख हॉटेलमध्ये "वॉकिंग ऑन ब्रोकन दास" या परफॉर्मन्ससह केली. दास यांनी झूमवर दोन टीव्ही शो होस्ट केल्यावर टीव्हीवरील करिअरची सुरुवात केली. पहिला होता इस रूट की सबीन लाइन मस्त हैं जिथे ते एक व्यथा काका होते. दुसरा त्याचा स्वतःचा स्टँड-अप कॉमेडी लेट नाईट शो एक राहीन वीर होता. दास यांनी टॉप ड्राइव्ह - गेटवे फॉर स्टार वर्ल्डचेही आयोजन केले होते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://web.archive.org/web/20150123141455/http://www.hindustantimes.com/bollywood/i-m-called-an-actor-not-a-comic-vir-das/article1-1309192.aspx|title=I’m called an actor, not a comic: Vir Das|date=2015-01-23|website=web.archive.org|access-date=2022-07-21}}</ref> भारतात चित्रित करण्यात आलेल्या हॉलमार्क मिनी-सिरीज, द कर्स ऑफ किंग टुट टॉम्बमध्ये दासला कॉमिक रिलीफ म्हणून काम करण्यात आले. त्याने २००६ च्या सुरुवातीस त्याच्या पहिल्या दोन बॉलीवूड भूमिकांसाठी चित्रीकरण करण्यास सुरुवात केली. त्याने विपुल शाहच्या २००७ मध्ये आलेल्या नमस्ते लंडन या चित्रपटात एक छोटीशी भूमिका केली होती. वीर दासने अश्विन गिडवानी प्रोडक्शन-एजीपी सोबत वॉकिंग ऑन ब्रोकन दास, बॅटल ऑफ डा सारख्या स्टँड-अप शोमध्ये देखील काम केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.ndtv.com/offbeat/comedian-vir-das-compares-donald-trump-to-arranged-marriage-on-us-tv-show-1686514|title=Comedian Vir Das Compares Donald Trump To Arranged Marriage On US TV Show|website=NDTV.com|access-date=2022-07-21}}</ref> == बाह्य दुवे == [[imdbname:1983888|वीर दास]] आयएमडीबीवर == संदर्भ == <references /> haw2umr8p9prbgpvarblbarpe2ylh00 3 308357 2139186 2022-07-21T08:57:41Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Okul38}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) १४:२७, २१ जुलै २०२२ (IST) 2ofbo1e8y28g79fivbszetqbsfua8xm 0 308358 2139189 2022-07-21T09:06:05Z 2409:4042:317:8476:1971:FBF4:EC1E:589C आशय जोडला wikitext text/x-wiki स्थानिक स्वराज्य संस्था हे स्वप्न म.गांधींचे होते. या संस्था स्वायत्त असून त्यांची निर्मिती राज्याच्या कायद्यानुसार होते. 1793:-चार्टर ऍक्ट नुसार भारतात मुंबई , बंगाल व मद्रास प्रांतात पालिका संथांची स्थापना झाली. 1942:-बंगाल प्रांतात पहिला म्युनिसिपल कायदा संमत झाला 1950:-संपूर्ण भारतात म्युनिसिपल कायदा संमत झाला मे 1882:- मध्ये लॉर्ड रिपन ने स्थानिक स्वराज्य संस्थांचा कायदा संमत केला. स्वातंत्र्यांनंतर घटना कलाम 40 नुसार ग्रामपंचायत स्थापन झाल्या केंद्र शासनाने पंचायत राज विषयक काही समित्या नेमल्या त्या पुढीलप्रमाणे :- बळवंतराय मेहता समिती -16 जानेवारी 1957 या समिती च्या शिफारसीनुसार भारतात राज्यस्थानमध्ये नागौर जिल्ह्यात 2 ऑक्टोबर 1959 ला पंचायत राजची सुरुवात झाली bwhi3zguf3fa5d4nv8by9j6tirkydbn 2139285 2139189 2022-07-21T11:22:51Z Khirid Harshad 138639 wikitext text/x-wiki {{उल्लेखनीयता}} स्थानिक स्वराज्य संस्था हे स्वप्न म.गांधींचे होते. या संस्था स्वायत्त असून त्यांची निर्मिती राज्याच्या कायद्यानुसार होते. 1793:-चार्टर ऍक्ट नुसार भारतात मुंबई , बंगाल व मद्रास प्रांतात पालिका संथांची स्थापना झाली. 1942:-बंगाल प्रांतात पहिला म्युनिसिपल कायदा संमत झाला 1950:-संपूर्ण भारतात म्युनिसिपल कायदा संमत झाला मे 1882:- मध्ये लॉर्ड रिपन ने स्थानिक स्वराज्य संस्थांचा कायदा संमत केला. स्वातंत्र्यांनंतर घटना कलाम 40 नुसार ग्रामपंचायत स्थापन झाल्या केंद्र शासनाने पंचायत राज विषयक काही समित्या नेमल्या त्या पुढीलप्रमाणे :- बळवंतराय मेहता समिती -16 जानेवारी 1957 या समिती च्या शिफारसीनुसार भारतात राज्यस्थानमध्ये नागौर जिल्ह्यात 2 ऑक्टोबर 1959 ला पंचायत राजची सुरुवात झाली gkxaa561goa0yq2b8enpr9b1bshijzp 3 308359 2139191 2022-07-21T09:14:28Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Rahul.mhaiskar74}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) १४:४४, २१ जुलै २०२२ (IST) fjgsaiburv10v50qrf11ll6abyxye3h 0 308360 2139216 2022-07-21T10:17:53Z अमर राऊत 140696 [[जिल्हाधिकारी]] कडे पुनर्निर्देशित wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[जिल्हाधिकारी]] __अनुक्रमणिकाहवीच__ 709lwij4wpbl0jmvyaiog1b3dwt4o7n 0 308361 2139217 2022-07-21T10:19:17Z अमर राऊत 140696 [[पोलीस अधीक्षक]] कडे पुनर्निर्देशित wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[पोलीस अधीक्षक]] __अनुक्रमणिकाहवीच__ hjjni8xjxsb3tbo2cubyz32r3qcz5fg 2139312 2139217 2022-07-21T11:39:17Z Khirid Harshad 138639 पुनर्निर्देशन लक्ष्य [[पोलीस अधीक्षक]] पासून [[पोलिस अधीक्षक]] ला बदलविले wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[पोलिस अधीक्षक]] qp6qz49mg9fx6artilqosziary02j72 0 308362 2139218 2022-07-21T10:20:33Z अमर राऊत 140696 [[पोलीस अधीक्षक]] कडे पुनर्निर्देशित wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[पोलीस अधीक्षक]] __अनुक्रमणिकाहवीच__ hjjni8xjxsb3tbo2cubyz32r3qcz5fg 2139311 2139218 2022-07-21T11:38:37Z Khirid Harshad 138639 पुनर्निर्देशन लक्ष्य [[पोलीस अधीक्षक]] पासून [[पोलिस अधीक्षक]] ला बदलविले wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[पोलिस अधीक्षक]] qp6qz49mg9fx6artilqosziary02j72 0 308363 2139219 2022-07-21T10:20:56Z अमर राऊत 140696 [[जिल्हाधिकारी]] कडे पुनर्निर्देशित wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[जिल्हाधिकारी]] __अनुक्रमणिकाहवीच__ 709lwij4wpbl0jmvyaiog1b3dwt4o7n 0 308364 2139220 2022-07-21T10:22:56Z अमर राऊत 140696 [[जिल्हाधिकारी]] कडे पुनर्निर्देशित wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[जिल्हाधिकारी]] __अनुक्रमणिकाहवीच__ 709lwij4wpbl0jmvyaiog1b3dwt4o7n 0 308365 2139222 2022-07-21T10:25:24Z अमर राऊत 140696 [[वीर्य]] कडे पुनर्निर्देशित wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[वीर्य]] __अनुक्रमणिकाहवीच__ ej12w59uo6ulxaymytqy8by9ej6kt01 0 308366 2139228 2022-07-21T10:35:52Z संतोष गोरे 135680 संतोष गोरे ने लेख [[वरधानगड]] वरुन [[वर्धनगड गाव]] ला हलविला: अचूक नाव wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[वर्धनगड गाव]] toe7pfsjen184ugvwjnt33lnvx5j7vt 3 308367 2139229 2022-07-21T10:37:31Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=गौतम अशोक वानखडे}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) १६:०७, २१ जुलै २०२२ (IST) c9qhd712ucc6y99kza0q6w39lkne4h1 0 308368 2139230 2022-07-21T10:38:01Z अमर राऊत 140696 Created by translating the opening section from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1094237698|First information report]]" wikitext text/x-wiki '''प्रथम माहिती अहवाल'''( [[इंग्रजी]]: First Information Report/FIR ) हा दखलपात्र गुन्ह्याची माहिती मिळाल्यावर तयार केलेला दस्तऐवज असतो, जो [[भारतीय उपखंड|भारतीय उपखंडातील]] आणि आग्नेय आशियाई देशांपैकी [[भारत]], [[बांगलादेश]], [[म्यानमार]] आणि [[पाकिस्तान]] येथील पोलीसांद्वारे तयार केला जातो. [[सिंगापूर|सिंगापूरमध्ये]] कोणत्याही गुन्हेगारी गुन्ह्याची माहिती मिळाल्यावर पोलीस हा अहवाल तयार करतात. हे दस्तावेज सामान्यत: दखलपात्र गुन्ह्यातील पीडित व्यक्तीने किंवा त्यांच्या वतीने पोलिसांकडे नोंदवलेल्या तक्रारीनंतर तयार केले जाते, परंतु कोणीही अशी तक्रार तोंडी किंवा लेखी पोलिसांना करू शकते, म्हणून दखलपात्र गुन्ह्यांबद्दल माहिती असणे आवश्यक आहे. हे गुन्हे गंभीर असतात जसे की खून, बलात्कार किंवा दरोडा, जे समाजासाठी तत्काळ धोका निर्माण करतात अदखलपात्र गुन्ह्यासाठी समुदाय सेवा रजिस्टरमध्ये किंवा स्टेशन डायरीमध्ये नोंद केली जाते. प्रत्येक एफआयआर महत्त्वाचा असतो कारण ती फौजदारी न्यायाची प्रक्रिया गतीमान करते. पोलीस ठाण्यात एफआयआर दाखल झाल्यानंतरच पोलीस बहुतेक प्रकरणांचा तपास करतात. पोलिस अधिकार्‍यांसह, दखलपात्र गुन्ह्याबद्दल माहिती असलेल्या कोणालाही एफआयआर दाखल करता येईल. कायद्यात वर्णन केल्याप्रमाणे: * जेव्हा दखलपात्र गुन्ह्याची माहिती तोंडी दिली जाते, तेव्हा पोलिसांनी ती लिहून ठेवली पाहिजे. * तक्रारदार किंवा माहितीचा पुरवठादार यांना पोलिसांनी नोंदवलेली माहिती त्यांना वाचून दाखवावी अशी मागणी करण्याचा अधिकार आहे. * पोलिसांनी एकदा माहिती नोंदवली की, ती माहिती देणाऱ्या व्यक्तीची स्वाक्षरी असणे आवश्यक आहे. * तक्रारदाराला एफआयआरची मोफत प्रत मिळू शकते. एफआयआरमध्ये तारीख, वेळ, ठिकाण, घटनेचे तपशील आणि गुंतलेल्या व्यक्तीचे वर्णन समाविष्ट असते. 61c50agmurnvczfpgrepx4n1o3r02ve 0 308369 2139237 2022-07-21T10:45:04Z अमर राऊत 140696 Created by translating the opening section from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1089452245|Spermatozoon]]" wikitext text/x-wiki '''शुक्राणू''' ही एक गतिशील [[शुक्रजंतू|शुक्राणू]] [[पेशी]] आहे, किंवा हॅप्लॉइड पेशीचा हलणारा प्रकार आहे जो एक नरजंतू असतो. शुक्राणू आणि बीजांड मिळून झायगोट तयार होतो. झायगोट ही एक एकल पेशी असते, ज्यामध्ये [[गुणसूत्र|गुणसूत्रांचा]] संपूर्ण संच असतो, जो सामान्यतः [[भ्रूण|गर्भात]] विकसित होतो. शुक्राणू पेशी डिप्लोइड संततीमध्ये (बहुतेक प्रकरणांमध्ये, माइटोकॉन्ड्रियल डीएनए वगळता) आण्विक अनुवांशिक माहितीचा अंदाजे अर्धे योगदान देतात. सस्तन प्राण्यांमध्ये, संततीचे [[लिंग]] शुक्राणू पेशीद्वारे निर्धारित केले जाते: X गुणसूत्र असलेल्या शुक्राणूमुळे [[मादी]] (XX) संतती होईल, तर Y गुणसूत्र धारण केल्यास [[नर|पुरुष]] (XY) संतती होईल. १६७७ मध्ये <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.cbc.ca/news2/background/genetics_reproduction/timeline.html|title=Timeline: Assisted reproduction and birth control|work=CBC News|access-date=2006-04-06}}</ref> [[अँटनी व्हान लीवेनहोक|व्हॅन लीउवेनहोक]] यांना प्रयोगशाळेत शुक्राणू पेशी प्रथम आढळून आल्या होत्या. [[File:Human_sperm_under_microscope.webm|इवलेसे|सूक्ष्मदर्शकाखाली मानवी शुक्राणू]] mhlzt0c6yampp68l4vduxh66ahldokd 2139299 2139237 2022-07-21T11:29:08Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki '''शुक्राणू''' ही एक गतिशील [[शुक्रजंतू|शुक्राणू]] [[पेशी]] असते किंवा हॅप्लॉइड (एकगुणित) पेशीचा म्हणजेच नरजंतूचा हलणारा प्रकार असतो. पुरुषाचा शुक्राणू आणि स्त्रीची अंडपेशी मिळून झायगोट (युग्मज) तयार होते. झायगोट ही एकल पेशी असते, ज्यामध्ये [[गुणसूत्र|गुणसूत्रांचा]] संपूर्ण संच असतो, जो सामान्यतः [[भ्रूण|गर्भात]] विकसित होतो. शुक्राणू पेशी डिप्लोइड (द्विगुणित) संततीमध्ये अनुवांशिक माहितीचे अंदाजे अर्धे योगदान देतात. सस्तन प्राण्यांमध्ये संततीचे [[लिंग]] शुक्राणू पेशीद्वारे निर्धारित केले जाते: X गुणसूत्र असलेल्या शुक्राणूमुळे [[मादी]] (XX) संतती होईल, तर Y गुणसूत्र धारण केल्यास [[नर|पुरुष]] (XY) संतती होईल. १६७७ मध्ये <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.cbc.ca/news2/background/genetics_reproduction/timeline.html|title=Timeline: Assisted reproduction and birth control|work=CBC News|access-date=2006-04-06}}</ref> [[अँटनी व्हान लीवेनहोक|व्हॅन लीउवेनहोक]] यांना प्रयोगशाळेत शुक्राणू पेशी प्रथम आढळून आल्या होत्या. [[File:Human_sperm_under_microscope.webm|इवलेसे|[[सूक्ष्मदर्शक|सूक्ष्मदर्शका]]<nowiki/>खाली मानवी शुक्राणू]] == संदर्भ == ear6jtuiez80636joxqbgx9q4ebbb3x 2139304 2139299 2022-07-21T11:32:39Z अमर राऊत 140696 चित्रे जोडली wikitext text/x-wiki [[चित्र:Sperm-egg.jpg|इवलेसे|नर शुक्राणू मादीच्या बीजांडामध्ये जाण्याचा प्रयत्न करत आहे]] [[चित्र:Complete_diagram_of_a_human_spermatozoa_en.svg|इवलेसे|मानवी शुक्रपेशी]] '''शुक्राणू''' ही एक गतिशील [[शुक्रजंतू|शुक्राणू]] [[पेशी]] असते किंवा हॅप्लॉइड (एकगुणित) पेशीचा म्हणजेच नरजंतूचा हलणारा प्रकार असतो. पुरुषाचा शुक्राणू आणि स्त्रीची अंडपेशी मिळून झायगोट (युग्मज) तयार होते. झायगोट ही एकल पेशी असते, ज्यामध्ये [[गुणसूत्र|गुणसूत्रांचा]] संपूर्ण संच असतो, जो सामान्यतः [[भ्रूण|गर्भात]] विकसित होतो. शुक्राणू पेशी डिप्लोइड (द्विगुणित) संततीमध्ये अनुवांशिक माहितीचे अंदाजे अर्धे योगदान देतात. सस्तन प्राण्यांमध्ये संततीचे [[लिंग]] शुक्राणू पेशीद्वारे निर्धारित केले जाते: X गुणसूत्र असलेल्या शुक्राणूमुळे [[मादी]] (XX) संतती होईल, तर Y गुणसूत्र धारण केल्यास [[नर|पुरुष]] (XY) संतती होईल. १६७७ मध्ये <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.cbc.ca/news2/background/genetics_reproduction/timeline.html|title=Timeline: Assisted reproduction and birth control|work=CBC News|access-date=2006-04-06}}</ref> [[अँटनी व्हान लीवेनहोक|व्हॅन लीउवेनहोक]] यांना प्रयोगशाळेत शुक्राणू पेशी प्रथम आढळून आल्या होत्या. [[File:Human_sperm_under_microscope.webm|इवलेसे|[[सूक्ष्मदर्शक|सूक्ष्मदर्शका]]<nowiki/>खाली मानवी शुक्राणू]] == संदर्भ == p1ncbx022izmopdz9f17dzq3kln6fg8 2139310 2139304 2022-07-21T11:38:25Z अमर राऊत 140696 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Sperm-egg.jpg|इवलेसे|नर शुक्राणू मादीच्या बीजांडामध्ये जाण्याचा प्रयत्न करत आहे]] [[चित्र:Complete_diagram_of_a_human_spermatozoa_en.svg|इवलेसे|मानवी शुक्रपेशी]] '''शुक्राणू''' ही एक गतिशील [[शुक्रजंतू]] [[पेशी]] असते किंवा हॅप्लॉइड (एकगुणित) पेशीचा म्हणजेच नरजंतूचा हलणारा प्रकार असतो. पुरुषाचा शुक्राणू आणि स्त्रीची अंडपेशी मिळून झायगोट (युग्मज) तयार होते. झायगोट ही एकल पेशी असते, ज्यामध्ये [[गुणसूत्र|गुणसूत्रांचा]] संपूर्ण संच असतो, जो सामान्यतः [[भ्रूण|गर्भात]] विकसित होतो. शुक्राणू पेशी डिप्लोइड (द्विगुणित) संततीमध्ये अनुवांशिक माहितीचे अंदाजे अर्धे योगदान देतात. सस्तन प्राण्यांमध्ये संततीचे [[लिंग]] शुक्राणू पेशीद्वारे निर्धारित केले जाते: X गुणसूत्र असलेल्या शुक्राणूमुळे [[मादी]] (XX) संतती होईल, तर Y गुणसूत्र धारण केल्यास [[नर|पुरुष]] (XY) संतती होईल. १६७७ मध्ये <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.cbc.ca/news2/background/genetics_reproduction/timeline.html|title=Timeline: Assisted reproduction and birth control|work=CBC News|access-date=2006-04-06}}</ref> [[अँटनी व्हान लीवेनहोक|व्हॅन लीउवेनहोक]] यांना प्रयोगशाळेत शुक्राणू पेशी प्रथम आढळून आल्या होत्या. [[File:Human_sperm_under_microscope.webm|इवलेसे|[[सूक्ष्मदर्शक|सूक्ष्मदर्शका]]<nowiki/>खाली मानवी शुक्राणू]] == संदर्भ == 9te5juki0mzo5g2usu8gt6j6yr7xxi4 0 308370 2139241 2022-07-21T10:48:47Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''झिलपा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळच... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''झिलपा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''झिलपा''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] mih6za3f7vzwp3ty01x6kgubos3edf5 0 308371 2139243 2022-07-21T10:52:10Z अमर राऊत 140696 Created by translating the opening section from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1095093893|Conscience]]" wikitext text/x-wiki [[File:Vincent_Willem_van_Gogh_022.jpg|इवलेसे|[[फिंसेंत फान घो|व्हिन्सेंट व्हॅन गॉग]], 1890. क्रोलर-म्युलर संग्रहालय . ''द गुड समारिटन'' (डेलाक्रोक्स नंतर).]] '''विवेक''' किंवा '''विवेकबुद्धी''' ही एक संज्ञानात्मक प्रक्रिया असते जी एखाद्या व्यक्तीच्या [[नीतिशास्त्र|नैतिक तत्त्वज्ञान]] किंवा मूल्य प्रणालीवर आधारित भावना आणि तर्कसंगत विचार निर्माण करते. सहानुभूतीशील मध्यवर्ती मज्जासंस्थेच्या प्रतिसादांप्रमाणे, तत्काळ संवेदनात्मक धारणा तसेच प्रतिक्षेपी प्रतिसादांवर आधारित सहवासामुळे विवेकबुद्धी उत्तेजित भावना व विचारांच्या विरूद्ध असते. सामान्य शब्दात, विवेकाचे वर्णन अनेकदा केले जाते, जेव्हा एखादी व्यक्ती त्यांच्या नैतिक मूल्यांशी विरोध करणारे कृत्य करते तेव्हा पश्चातापाची भावना निर्माण होते. एखाद्या कृतीपूर्वी नैतिक निर्णयाची विवेकबुद्धी कितपत माहिती देते आणि असे नैतिक निर्णय कारणावर आधारित असावेत किंवा नसावेत यावरून आधुनिक इतिहासाच्या बहुतेक भागांतून मानवी जीवनाच्या नैतिकतेच्या मूलभूत सिद्धांतांमधील रोमँटिसिझम आणि इतर प्रतिगामी सिद्धांत यांच्यात वाद झाला आहे. सद्सद्विवेकबुद्धीची धार्मिक दृश्ये सामान्यतः सर्व मानवांमध्ये अंतर्भूत असलेल्या नैतिकतेशी, हितकारक विश्वाशी आणि/किंवा देवत्वाशी जोडलेली दिसतात. धर्माची वैविध्यपूर्ण, पौराणिक, सैद्धांतिक, कायदेशीर, संस्थात्मक आणि भौतिक वैशिष्ट्ये विवेकाच्या उत्पत्ती आणि कार्याविषयी अनुभवात्मक, भावनिक, [[अध्यात्म|आध्यात्मिक]] किंवा चिंतनशील विचारांशी सुसंगत असू शकत नाहीत. <ref>Ninian Smart. ''The World's Religions: Old Traditions and Modern Transformations''. Cambridge University Press. 1989. pp. 10–21.</ref> सामान्य धर्मनिरपेक्ष किंवा [[विज्ञान|वैज्ञानिक]] दृश्ये विवेकाची क्षमता कदाचित अनुवांशिकरित्या निर्धारित मानतात, त्याचा विषय कदाचित [[संस्कृती|संस्कृतीचा]] भाग म्हणून शिकलेला किंवा अंकित केलेला आहे. <ref>Peter Winch. ''Moral Integrity''. Basil Blackwell. Oxford. 1968</ref> विवेकासाठी सामान्यतः वापरल्या जाणार्‍या रुपकांमध्ये "आतला आवाज", "आतला प्रकाश", <ref name="autogenerated2000">Rosemary Moore. ''The Light in Their Consciences: The Early Quakers in Britain 1646–1666''. Pennsylvania State University Press, University Park, PA. 2000. {{ISBN|978-0-271-01988-8}},</ref> किंवा सॉक्रेटिसचे ग्रीक लोक ज्याला त्याचे " डेमोनिक चिन्ह" म्हणत त्यावर अवलंबून राहणे, एक टाळणारा आतला आवाज तेव्हाच ऐकला जातो. चूक करणार आहे. विवेक, खालील विभागांमध्ये तपशीलवार सांगितल्याप्रमाणे, राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय कायद्यातील एक संकल्पना आहे, <ref name="autogenerated1948">United Nations. [[Universal Declaration of Human Rights]], G.A. res. 217A (III), U.N. Doc A/810 at 71 (1948). http://www.un.org/en/documents/udhr/ accessed 22 October 2009.</ref> संपूर्ण जगाला लागू होईल अशी संकल्पना वाढत्या प्रमाणात केली जात आहे, <ref name="autogenerated2001">Booth K, Dunne T and Cox M (eds). ''How Might We Live? Global Ethics in the New Century''. Cambridge University Press. Cambridge 2001 p. 1.</ref> सार्वजनिक भल्यासाठी असंख्य उल्लेखनीय कृतींना प्रेरित केले आहे <ref name="artforamnesty1">[https://www.amnesty.org/en/blog/art-for-amnesty/ambassador-of-conscience Amnesty International. Ambassador of Conscience Award]. Retrieved 31 December 2013.</ref> आणि साहित्य, संगीत आणि चित्रपटाच्या अनेक प्रमुख कलाकृतींचा विषय आहे. <ref>Wayne C Booth. ''The Company We Keep: An Ethics of Fiction''. University of California Press. Berkeley. 1988. p. 11 and Ch. 2.</ref> s1kan3ehivg911y6d5el8ak4cvi9fmq 14 308372 2139245 2022-07-21T10:56:26Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] [[वर्ग:तालुक्यानुसार महाराष्ट्रातील गावे]] wikitext text/x-wiki [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] [[वर्ग:तालुक्यानुसार महाराष्ट्रातील गावे]] p0wbx6ztir3lf5gdw71br5789zkun4l 0 308373 2139246 2022-07-21T10:57:49Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''अहमदनगर''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जव... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''अहमदनगर''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''अहमदनगर''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 1bxa90qjhb168jvcbb3fk1x94l8sfaf 0 308374 2139247 2022-07-21T10:58:39Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''जुनापाणी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |ज... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''जुनापाणी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''जुनापाणी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] dec2hu8jkec81ez3j4b4ia48u1ibfr6 0 308375 2139248 2022-07-21T10:59:23Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''बोरडोह''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''बोरडोह''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''बोरडोह''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] qyigitlygpivnkm9db6snw4j7k03iiv 0 308376 2139251 2022-07-21T11:00:39Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''भुडकमडका''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |ज... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''भुडकमडका''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''भुडकमडका''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] d3enqbmrknl539vc45j8arov3z793c5 0 308377 2139252 2022-07-21T11:01:18Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''आजणगाव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''आजणगाव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''आजणगाव''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] fxdxk5gbm14yssvs0u520r6vf2h357u 0 308378 2139253 2022-07-21T11:01:52Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''आकेवाडा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जव... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''आकेवाडा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''आकेवाडा''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] ig0a4eqhymccfu4wabvmj7ztmx06wsn 0 308379 2139254 2022-07-21T11:02:52Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''आलागोंदी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |ज... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''आलागोंदी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''आलागोंदी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] qnlg9400agn5di782kauk2rqfjst10f 0 308380 2139255 2022-07-21T11:03:32Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''अंबाडा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''अंबाडा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''अंबाडा''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] gsusgejoh9aaychpouz7dzuupytphgk 0 308381 2139256 2022-07-21T11:07:48Z संतोष गोरे 135680 "[[:en:Special:Redirect/revision/1089258685|Bhausaheb Maharaj]]" पानाचे भाषांतर करुन तयार झाले wikitext text/x-wiki '''भाऊसाहेब महाराज''' ( c. 1843 - इ.स. 1914) हे इंचेगेरी संप्रदायाचे संस्थापक होते. सुप्रसिद्ध भारतीय संत [[निसर्गदत्त महाराज]] हे त्यांचे गुरू होते. == चरित्र == === पार्श्वभूमी === भाऊसाहेब महाराजांचा जन्म १८४३ मध्ये व्यंकटेश खंडेराव देशपांडे म्हणून झाला. {{Sfn|Boucher|year unknown}} {{Sfn|Dabade|1998}} भाऊसाहेब महाराज [[देशस्थ ब्राह्मण]] जातीचे होते, {{Sfn|Dabade|1998}} {{Sfn|Boucher|year unknown}} {{Sfn|Kher|1895}} === अध्यात्मिक जीवन === कोटणीस यांच्या म्हणण्यानुसार, भाऊसाहेब महाराज यांना [[संत तुकाराम]] {{Sfn|Kotnis|1963}} (१५७७-१६५०), यांचा पुनर्जन्म म्हणून मानले जात होते. त्यांनी त्यांचे मागील कार्य पूर्ण करण्यासाठी नीलवणी लिंगायत समाजात पुन्हा जन्म घेतला होता. वयाच्या चौदाव्या वर्षी ते त्यांचे गुरू श्री निंबर्गी यांना भेटले. {{Sfn|Boucher|year unknown}} निंबर्गी यांच्या विनंतीवरून, {{Sfn|Boucher|year unknown}} <ref group="web" name="RanadeBhausaheb" /> भाऊसाहेब महाराज देशपांडे (१८४३ उमदी - १९१४ इंचगिरी) <ref group="web" name="RanadeBhausaheb">[http://www.gurudevranade.com/bmhis.html Gurudev R.D. Ranade, ''Sadguru Shri Bhausaheb Maharaj Umdikar'']</ref> यांनी मंत्र दीक्षा घेतली {{Sfn|Boucher|year unknown}} श्री रघुनाथप्रिया साधू महाराज, {{Sfn|Boucher|year unknown}} <ref group="web" name="RanadeBhausaheb" /> जे श्री गुरुलिंगजंगम महाराजांचे कट्टर अनुयायी आणि एकनिष्ठ शिष्य होते. <ref>R.D. Ranade (1982), ''Mysticism In Maharashtra''</ref> <ref group="web" name="RanadeBhausaheb" /> भाऊसाहेब महाराज निंबर्गी महाराजांचे शिष्य झाले. <ref group="web" name="RanadeBhausaheb" /> == शिकवण == === मुंगीचा मार्ग === भाऊसाहेब महाराज आणि त्यांचे विद्यार्थी गुरुदेव रानडे यांच्या ''शिकवणींना पिपिलिका मार्ग'', <ref group="web" name="nondualite.free.fr-Siddharameshwar">[http://nondualite.free.fr/c_profile.htm http://nondualite.free.fr, ''Shri Sadguru Siddharameshwar Maharaj'']</ref> म्हणजे "मुंगीचा मार्ग", <ref group="web" name="nondualite.free.fr-Siddharameshwar" /> <ref group="web" name="sadguru.us-birdsway">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://sadguru.us/thebirdsway.html|title=sadguru.us, ''The Bird's way''|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20150330175504/http://sadguru.us/thebirdsway.html|archive-date=2015-03-30|access-date=2014-10-03}}</ref> असे म्हणतात, तर त्यांचे विद्यार्थी सिद्धरामेश्वर महाराज यांची शिकवण, आणि सिद्धरामेश्वर महाराजांचे शिष्य निसर्गदत्त महाराज आणि रणजित महाराज यांना ''विहंगम मार्ग'', <ref group="web" name="nondualite.free.fr-Siddharameshwar" /> किंवा "पक्ष्यांचा मार्ग", आत्म-शोधाचा थेट मार्ग असे संबोधले जाते. <ref group="web" name="sadguru.us-birdsway" /> [note 1] रणजित महाराज टिप्पणी करतात: {{Quote|There are two ways to realize: the bird's way or ant's way. By meditation (or ant's way) one can realize. The word or name has so much power. The name you were given by your parents has done so many things. Mantra is given by the master, but it is a very long way for the understanding. By chanting or saying the mantra you can go to the final reality.There are only two things: one is reality, the other is illusion. One word only can wipe out illusion. So one thought [i.e. mantra] from the Master who has realized is sufficient to realize. It is a very lengthy way, that's the only thing. So my Master found the shortest way, by thinking. By unthinking you have become the smallest creature, and by thinking you can become the greatest of the great, why not? If you don't have the capacity to understand by thinking, the bird's way, then you can go by way of meditation. It is the long way and you have to meditate for many hours a day. People say they meditate, but most don't know how to meditate. They say that God is one and myself is another one, that is the duality. It will never end that way. So one word is sufficient from the Master. Words can cut words, thoughts can cut thoughts in a fraction of a second. It can take you beyond the words, that is yourself. In meditation you have to eventually submerge your ego, the meditator, and the action of the meditation, and finally yourself. It is a long way.{{sfn|Ranjit Maharaj|1999}}}} === नाम-योग === भाऊसाहेब महाराजांची शिकवण ''नाम-योग'' नावाच्या पुस्तकात संकलित केली गेली, ही संज्ञा पुस्तकाच्या संकलकांनी आणि अनुवादकांनी तयार केली आहे, तर भाऊसाहेब महाराजांनी स्वत: निंबर्गी महाराजांप्रमाणेच याला ज्ञान मार्ग म्हटले आहे. {{Sfn|Boucher|year unknown}} संपादकांनी लिहिले: {{Quote|"Nama-Yoga" is a word specially coined by us to designate the Spiritual Philosophy and Discipline of Sri [Bhausaheb] Maharaj. He himself called it Jnana-Marga - or Path of self-realisation. We have, however, used "Nama-Yoga" in a double sense. In fact, both the words - Nama and Yoga carry double meaning. Nama means i) Meditation on Divine Name and ii) Divinity in posse. Like many other saints, to Sri [Bhausaheb] Maharaj also, [[Nāma]] (name) and [[Rūpa]] (form) of God were identical. The Name itself was God. Yoga means Spiritual union or realisation of god. In the first sense, Nama-Yoga represents the Path, while in the second sense, it represents the Goal, as meditation, on Divine Name, if properly practiced, will lead to the realisation of the vision and bliss of the lord.{{sfn|Boucher|year unknown}}}} == वंश == त्याच्या आत्मप्रबोधनानंतर त्याला निंबर्गी यांनी आपला उत्तराधकारी म्हणून घोषित केले {{Sfn|Boucher|year unknown}} आणि इंचेगेरी संप्रदायाची स्थापना केली. {{Sfn|Frydman|1987}} श्री भाऊसाहेब महाराजांचे अनेक विद्यार्थी होते, त्यापैकी पुढीप्रमाणे काही होत: * जिगजीवनीचे श्री अंबुराव महाराज (1857 जिगजेवणी - 1933 इंचगिरी) <ref group="web" name="RanadeAmburao">[http://www.gurudevranade.com/amhis.htm Gurudev R.D. Ranade, ''Sadguru Shri Amburao Maharaj'']</ref> {{Sfn|Frydman|1987}} * निंबाळचे [[रामचंद्र दत्तात्रेय रानडे|श्री गुरुदेव रानडे]] <ref group="web" name="RanadeAmburao" /> <ref group="web" name="RanadeRanade">[http://www.gurudevranade.com/gmhis.html Gurudev R.D. Ranade, ''Shri Gurudev R. D. Ranade'']</ref> {{Sfn|Frydman|1987}} <ref group="web" name="BridgeIndia">[http://bridge-india.blogspot.nl/2011/08/shri-gurudev-r-d-ranade.html Bridge-India, ''Shri Gurudev R.D. Ranade'']</ref> * गिरिमल्लेश्वर महाराज {{Sfn|Frydman|1987}} * श्री सिद्धरामेश्वर महाराज (1875-1936) {{Sfn|Boucher|year unknown}} {{Sfn|Frydman|1987}} {{Navnath Sampradaya – Inchegiri Sampradaya}} == हे देखील पहा == * [[अद्वैत वेदान्त|अद्वैत वेदांत]] == नोट्स == {{संदर्भयादी|2|group=note}} == संदर्भ == {{संदर्भयादी|2}} == स्रोत == === प्रकाशित स्रोत ===   === वेब स्रोत === {{संदर्भयादी|group=web}} [[वर्ग:हिंदू संत]] [[वर्ग:मराठी व्यक्ती]] i461ktv82pkkki0e4wz7wlv8xmgdrm0 2139257 2139256 2022-07-21T11:08:30Z संतोष गोरे 135680 wikitext text/x-wiki {{काम चालू}} '''भाऊसाहेब महाराज''' ( c. 1843 - इ.स. 1914) हे इंचेगेरी संप्रदायाचे संस्थापक होते. सुप्रसिद्ध भारतीय संत [[निसर्गदत्त महाराज]] हे त्यांचे गुरू होते. == चरित्र == === पार्श्वभूमी === भाऊसाहेब महाराजांचा जन्म १८४३ मध्ये व्यंकटेश खंडेराव देशपांडे म्हणून झाला. {{Sfn|Boucher|year unknown}} {{Sfn|Dabade|1998}} भाऊसाहेब महाराज [[देशस्थ ब्राह्मण]] जातीचे होते, {{Sfn|Dabade|1998}} {{Sfn|Boucher|year unknown}} {{Sfn|Kher|1895}} === अध्यात्मिक जीवन === कोटणीस यांच्या म्हणण्यानुसार, भाऊसाहेब महाराज यांना [[संत तुकाराम]] {{Sfn|Kotnis|1963}} (१५७७-१६५०), यांचा पुनर्जन्म म्हणून मानले जात होते. त्यांनी त्यांचे मागील कार्य पूर्ण करण्यासाठी नीलवणी लिंगायत समाजात पुन्हा जन्म घेतला होता. वयाच्या चौदाव्या वर्षी ते त्यांचे गुरू श्री निंबर्गी यांना भेटले. {{Sfn|Boucher|year unknown}} निंबर्गी यांच्या विनंतीवरून, {{Sfn|Boucher|year unknown}} <ref group="web" name="RanadeBhausaheb" /> भाऊसाहेब महाराज देशपांडे (१८४३ उमदी - १९१४ इंचगिरी) <ref group="web" name="RanadeBhausaheb">[http://www.gurudevranade.com/bmhis.html Gurudev R.D. Ranade, ''Sadguru Shri Bhausaheb Maharaj Umdikar'']</ref> यांनी मंत्र दीक्षा घेतली {{Sfn|Boucher|year unknown}} श्री रघुनाथप्रिया साधू महाराज, {{Sfn|Boucher|year unknown}} <ref group="web" name="RanadeBhausaheb" /> जे श्री गुरुलिंगजंगम महाराजांचे कट्टर अनुयायी आणि एकनिष्ठ शिष्य होते. <ref>R.D. Ranade (1982), ''Mysticism In Maharashtra''</ref> <ref group="web" name="RanadeBhausaheb" /> भाऊसाहेब महाराज निंबर्गी महाराजांचे शिष्य झाले. <ref group="web" name="RanadeBhausaheb" /> == शिकवण == === मुंगीचा मार्ग === भाऊसाहेब महाराज आणि त्यांचे विद्यार्थी गुरुदेव रानडे यांच्या ''शिकवणींना पिपिलिका मार्ग'', <ref group="web" name="nondualite.free.fr-Siddharameshwar">[http://nondualite.free.fr/c_profile.htm http://nondualite.free.fr, ''Shri Sadguru Siddharameshwar Maharaj'']</ref> म्हणजे "मुंगीचा मार्ग", <ref group="web" name="nondualite.free.fr-Siddharameshwar" /> <ref group="web" name="sadguru.us-birdsway">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://sadguru.us/thebirdsway.html|title=sadguru.us, ''The Bird's way''|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20150330175504/http://sadguru.us/thebirdsway.html|archive-date=2015-03-30|access-date=2014-10-03}}</ref> असे म्हणतात, तर त्यांचे विद्यार्थी सिद्धरामेश्वर महाराज यांची शिकवण, आणि सिद्धरामेश्वर महाराजांचे शिष्य निसर्गदत्त महाराज आणि रणजित महाराज यांना ''विहंगम मार्ग'', <ref group="web" name="nondualite.free.fr-Siddharameshwar" /> किंवा "पक्ष्यांचा मार्ग", आत्म-शोधाचा थेट मार्ग असे संबोधले जाते. <ref group="web" name="sadguru.us-birdsway" /> [note 1] रणजित महाराज टिप्पणी करतात: {{Quote|There are two ways to realize: the bird's way or ant's way. By meditation (or ant's way) one can realize. The word or name has so much power. The name you were given by your parents has done so many things. Mantra is given by the master, but it is a very long way for the understanding. By chanting or saying the mantra you can go to the final reality.There are only two things: one is reality, the other is illusion. One word only can wipe out illusion. So one thought [i.e. mantra] from the Master who has realized is sufficient to realize. It is a very lengthy way, that's the only thing. So my Master found the shortest way, by thinking. By unthinking you have become the smallest creature, and by thinking you can become the greatest of the great, why not? If you don't have the capacity to understand by thinking, the bird's way, then you can go by way of meditation. It is the long way and you have to meditate for many hours a day. People say they meditate, but most don't know how to meditate. They say that God is one and myself is another one, that is the duality. It will never end that way. So one word is sufficient from the Master. Words can cut words, thoughts can cut thoughts in a fraction of a second. It can take you beyond the words, that is yourself. In meditation you have to eventually submerge your ego, the meditator, and the action of the meditation, and finally yourself. It is a long way.{{sfn|Ranjit Maharaj|1999}}}} === नाम-योग === भाऊसाहेब महाराजांची शिकवण ''नाम-योग'' नावाच्या पुस्तकात संकलित केली गेली, ही संज्ञा पुस्तकाच्या संकलकांनी आणि अनुवादकांनी तयार केली आहे, तर भाऊसाहेब महाराजांनी स्वत: निंबर्गी महाराजांप्रमाणेच याला ज्ञान मार्ग म्हटले आहे. {{Sfn|Boucher|year unknown}} संपादकांनी लिहिले: {{Quote|"Nama-Yoga" is a word specially coined by us to designate the Spiritual Philosophy and Discipline of Sri [Bhausaheb] Maharaj. He himself called it Jnana-Marga - or Path of self-realisation. We have, however, used "Nama-Yoga" in a double sense. In fact, both the words - Nama and Yoga carry double meaning. Nama means i) Meditation on Divine Name and ii) Divinity in posse. Like many other saints, to Sri [Bhausaheb] Maharaj also, [[Nāma]] (name) and [[Rūpa]] (form) of God were identical. The Name itself was God. Yoga means Spiritual union or realisation of god. In the first sense, Nama-Yoga represents the Path, while in the second sense, it represents the Goal, as meditation, on Divine Name, if properly practiced, will lead to the realisation of the vision and bliss of the lord.{{sfn|Boucher|year unknown}}}} == वंश == त्याच्या आत्मप्रबोधनानंतर त्याला निंबर्गी यांनी आपला उत्तराधकारी म्हणून घोषित केले {{Sfn|Boucher|year unknown}} आणि इंचेगेरी संप्रदायाची स्थापना केली. {{Sfn|Frydman|1987}} श्री भाऊसाहेब महाराजांचे अनेक विद्यार्थी होते, त्यापैकी पुढीप्रमाणे काही होत: * जिगजीवनीचे श्री अंबुराव महाराज (1857 जिगजेवणी - 1933 इंचगिरी) <ref group="web" name="RanadeAmburao">[http://www.gurudevranade.com/amhis.htm Gurudev R.D. Ranade, ''Sadguru Shri Amburao Maharaj'']</ref> {{Sfn|Frydman|1987}} * निंबाळचे [[रामचंद्र दत्तात्रेय रानडे|श्री गुरुदेव रानडे]] <ref group="web" name="RanadeAmburao" /> <ref group="web" name="RanadeRanade">[http://www.gurudevranade.com/gmhis.html Gurudev R.D. Ranade, ''Shri Gurudev R. D. Ranade'']</ref> {{Sfn|Frydman|1987}} <ref group="web" name="BridgeIndia">[http://bridge-india.blogspot.nl/2011/08/shri-gurudev-r-d-ranade.html Bridge-India, ''Shri Gurudev R.D. Ranade'']</ref> * गिरिमल्लेश्वर महाराज {{Sfn|Frydman|1987}} * श्री सिद्धरामेश्वर महाराज (1875-1936) {{Sfn|Boucher|year unknown}} {{Sfn|Frydman|1987}} {{Navnath Sampradaya – Inchegiri Sampradaya}} == हे देखील पहा == * [[अद्वैत वेदान्त|अद्वैत वेदांत]] == नोट्स == {{संदर्भयादी|2|group=note}} == संदर्भ == {{संदर्भयादी|2}} == स्रोत == === प्रकाशित स्रोत ===   === वेब स्रोत === {{संदर्भयादी|group=web}} [[वर्ग:हिंदू संत]] [[वर्ग:मराठी व्यक्ती]] s6rke0m71vzibf45o1ytg591qvrosu9 2139259 2139257 2022-07-21T11:10:12Z संतोष गोरे 135680 संतोष गोरे ने लेख [[Bhausaheb Maharaj]] वरुन [[भाऊसाहेब महाराज]] ला हलविला: मराठी शीर्षक wikitext text/x-wiki {{काम चालू}} '''भाऊसाहेब महाराज''' ( c. 1843 - इ.स. 1914) हे इंचेगेरी संप्रदायाचे संस्थापक होते. सुप्रसिद्ध भारतीय संत [[निसर्गदत्त महाराज]] हे त्यांचे गुरू होते. == चरित्र == === पार्श्वभूमी === भाऊसाहेब महाराजांचा जन्म १८४३ मध्ये व्यंकटेश खंडेराव देशपांडे म्हणून झाला. {{Sfn|Boucher|year unknown}} {{Sfn|Dabade|1998}} भाऊसाहेब महाराज [[देशस्थ ब्राह्मण]] जातीचे होते, {{Sfn|Dabade|1998}} {{Sfn|Boucher|year unknown}} {{Sfn|Kher|1895}} === अध्यात्मिक जीवन === कोटणीस यांच्या म्हणण्यानुसार, भाऊसाहेब महाराज यांना [[संत तुकाराम]] {{Sfn|Kotnis|1963}} (१५७७-१६५०), यांचा पुनर्जन्म म्हणून मानले जात होते. त्यांनी त्यांचे मागील कार्य पूर्ण करण्यासाठी नीलवणी लिंगायत समाजात पुन्हा जन्म घेतला होता. वयाच्या चौदाव्या वर्षी ते त्यांचे गुरू श्री निंबर्गी यांना भेटले. {{Sfn|Boucher|year unknown}} निंबर्गी यांच्या विनंतीवरून, {{Sfn|Boucher|year unknown}} <ref group="web" name="RanadeBhausaheb" /> भाऊसाहेब महाराज देशपांडे (१८४३ उमदी - १९१४ इंचगिरी) <ref group="web" name="RanadeBhausaheb">[http://www.gurudevranade.com/bmhis.html Gurudev R.D. Ranade, ''Sadguru Shri Bhausaheb Maharaj Umdikar'']</ref> यांनी मंत्र दीक्षा घेतली {{Sfn|Boucher|year unknown}} श्री रघुनाथप्रिया साधू महाराज, {{Sfn|Boucher|year unknown}} <ref group="web" name="RanadeBhausaheb" /> जे श्री गुरुलिंगजंगम महाराजांचे कट्टर अनुयायी आणि एकनिष्ठ शिष्य होते. <ref>R.D. Ranade (1982), ''Mysticism In Maharashtra''</ref> <ref group="web" name="RanadeBhausaheb" /> भाऊसाहेब महाराज निंबर्गी महाराजांचे शिष्य झाले. <ref group="web" name="RanadeBhausaheb" /> == शिकवण == === मुंगीचा मार्ग === भाऊसाहेब महाराज आणि त्यांचे विद्यार्थी गुरुदेव रानडे यांच्या ''शिकवणींना पिपिलिका मार्ग'', <ref group="web" name="nondualite.free.fr-Siddharameshwar">[http://nondualite.free.fr/c_profile.htm http://nondualite.free.fr, ''Shri Sadguru Siddharameshwar Maharaj'']</ref> म्हणजे "मुंगीचा मार्ग", <ref group="web" name="nondualite.free.fr-Siddharameshwar" /> <ref group="web" name="sadguru.us-birdsway">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://sadguru.us/thebirdsway.html|title=sadguru.us, ''The Bird's way''|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20150330175504/http://sadguru.us/thebirdsway.html|archive-date=2015-03-30|access-date=2014-10-03}}</ref> असे म्हणतात, तर त्यांचे विद्यार्थी सिद्धरामेश्वर महाराज यांची शिकवण, आणि सिद्धरामेश्वर महाराजांचे शिष्य निसर्गदत्त महाराज आणि रणजित महाराज यांना ''विहंगम मार्ग'', <ref group="web" name="nondualite.free.fr-Siddharameshwar" /> किंवा "पक्ष्यांचा मार्ग", आत्म-शोधाचा थेट मार्ग असे संबोधले जाते. <ref group="web" name="sadguru.us-birdsway" /> [note 1] रणजित महाराज टिप्पणी करतात: {{Quote|There are two ways to realize: the bird's way or ant's way. By meditation (or ant's way) one can realize. The word or name has so much power. The name you were given by your parents has done so many things. Mantra is given by the master, but it is a very long way for the understanding. By chanting or saying the mantra you can go to the final reality.There are only two things: one is reality, the other is illusion. One word only can wipe out illusion. So one thought [i.e. mantra] from the Master who has realized is sufficient to realize. It is a very lengthy way, that's the only thing. So my Master found the shortest way, by thinking. By unthinking you have become the smallest creature, and by thinking you can become the greatest of the great, why not? If you don't have the capacity to understand by thinking, the bird's way, then you can go by way of meditation. It is the long way and you have to meditate for many hours a day. People say they meditate, but most don't know how to meditate. They say that God is one and myself is another one, that is the duality. It will never end that way. So one word is sufficient from the Master. Words can cut words, thoughts can cut thoughts in a fraction of a second. It can take you beyond the words, that is yourself. In meditation you have to eventually submerge your ego, the meditator, and the action of the meditation, and finally yourself. It is a long way.{{sfn|Ranjit Maharaj|1999}}}} === नाम-योग === भाऊसाहेब महाराजांची शिकवण ''नाम-योग'' नावाच्या पुस्तकात संकलित केली गेली, ही संज्ञा पुस्तकाच्या संकलकांनी आणि अनुवादकांनी तयार केली आहे, तर भाऊसाहेब महाराजांनी स्वत: निंबर्गी महाराजांप्रमाणेच याला ज्ञान मार्ग म्हटले आहे. {{Sfn|Boucher|year unknown}} संपादकांनी लिहिले: {{Quote|"Nama-Yoga" is a word specially coined by us to designate the Spiritual Philosophy and Discipline of Sri [Bhausaheb] Maharaj. He himself called it Jnana-Marga - or Path of self-realisation. We have, however, used "Nama-Yoga" in a double sense. In fact, both the words - Nama and Yoga carry double meaning. Nama means i) Meditation on Divine Name and ii) Divinity in posse. Like many other saints, to Sri [Bhausaheb] Maharaj also, [[Nāma]] (name) and [[Rūpa]] (form) of God were identical. The Name itself was God. Yoga means Spiritual union or realisation of god. In the first sense, Nama-Yoga represents the Path, while in the second sense, it represents the Goal, as meditation, on Divine Name, if properly practiced, will lead to the realisation of the vision and bliss of the lord.{{sfn|Boucher|year unknown}}}} == वंश == त्याच्या आत्मप्रबोधनानंतर त्याला निंबर्गी यांनी आपला उत्तराधकारी म्हणून घोषित केले {{Sfn|Boucher|year unknown}} आणि इंचेगेरी संप्रदायाची स्थापना केली. {{Sfn|Frydman|1987}} श्री भाऊसाहेब महाराजांचे अनेक विद्यार्थी होते, त्यापैकी पुढीप्रमाणे काही होत: * जिगजीवनीचे श्री अंबुराव महाराज (1857 जिगजेवणी - 1933 इंचगिरी) <ref group="web" name="RanadeAmburao">[http://www.gurudevranade.com/amhis.htm Gurudev R.D. Ranade, ''Sadguru Shri Amburao Maharaj'']</ref> {{Sfn|Frydman|1987}} * निंबाळचे [[रामचंद्र दत्तात्रेय रानडे|श्री गुरुदेव रानडे]] <ref group="web" name="RanadeAmburao" /> <ref group="web" name="RanadeRanade">[http://www.gurudevranade.com/gmhis.html Gurudev R.D. Ranade, ''Shri Gurudev R. D. Ranade'']</ref> {{Sfn|Frydman|1987}} <ref group="web" name="BridgeIndia">[http://bridge-india.blogspot.nl/2011/08/shri-gurudev-r-d-ranade.html Bridge-India, ''Shri Gurudev R.D. Ranade'']</ref> * गिरिमल्लेश्वर महाराज {{Sfn|Frydman|1987}} * श्री सिद्धरामेश्वर महाराज (1875-1936) {{Sfn|Boucher|year unknown}} {{Sfn|Frydman|1987}} {{Navnath Sampradaya – Inchegiri Sampradaya}} == हे देखील पहा == * [[अद्वैत वेदान्त|अद्वैत वेदांत]] == नोट्स == {{संदर्भयादी|2|group=note}} == संदर्भ == {{संदर्भयादी|2}} == स्रोत == === प्रकाशित स्रोत ===   === वेब स्रोत === {{संदर्भयादी|group=web}} [[वर्ग:हिंदू संत]] [[वर्ग:मराठी व्यक्ती]] s6rke0m71vzibf45o1ytg591qvrosu9 0 308382 2139260 2022-07-21T11:10:13Z संतोष गोरे 135680 संतोष गोरे ने लेख [[Bhausaheb Maharaj]] वरुन [[भाऊसाहेब महाराज]] ला हलविला: मराठी शीर्षक wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[भाऊसाहेब महाराज]] f51xlxvm4yes3qkycow81f3ervacpu1 2139289 2139260 2022-07-21T11:25:02Z Khirid Harshad 138639 [[भाऊसाहेब महाराज]] ला असणारे पुनर्निर्देशन हटविले wikitext text/x-wiki {{पान काढा|कारण=इतर भाषिक शीर्षक}} #पुनर्निर्देशन [[भाऊसाहेब महाराज]] 79fktwprwshkx1bmic6lnlldfu42281 0 308383 2139261 2022-07-21T11:11:27Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''अमनेरगोंदी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''अमनेरगोंदी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''अमनेरगोंदी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] fvfdt6nak1qp3ts0qaj1akscnjyhber 0 308384 2139263 2022-07-21T11:13:03Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''बाबुळखेडा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''बाबुळखेडा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''बाबुळखेडा''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 4a5x6z7le9c5ui2tkm0wikh9ot7agqh 0 308385 2139264 2022-07-21T11:13:45Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''बिडजटांझरी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''बिडजटांझरी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''बिडजटांझरी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 6xhhfapoj68asz5ay6vebitwxqcakbk 0 308386 2139265 2022-07-21T11:14:31Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''बिलवरगोंदी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''बिलवरगोंदी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''बिलवरगोंदी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] efxq7siy9bbchbb6wahmd31lfrf1qfm 0 308387 2139266 2022-07-21T11:15:41Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''डोंगरगाव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |ज... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''डोंगरगाव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''डोंगरगाव''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] ddolfctgl7d1c2jptglpenqgcdofzlb 0 308388 2139267 2022-07-21T11:16:20Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''डोरली''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळच... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''डोरली''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''डोरली''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] frdfsvtqrpd7k6v8kitfp40ierldzjt 0 308389 2139268 2022-07-21T11:16:58Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''चाकडोह''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''चाकडोह''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''चाकडोह''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] eypki2rqj5osle9nvlg5qfqx5g2fj4k 0 308390 2139269 2022-07-21T11:17:39Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मलकापुर''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जव... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मलकापुर''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''मलकापुर''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] qsplwkr5rnlnnorhgqd5gh0s73ubqix 0 308391 2139270 2022-07-21T11:18:18Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''खडकी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''खडकी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''खडकी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] pgko3j1hzv9z1mk4m7zu4viinmzh9us 0 308392 2139272 2022-07-21T11:19:01Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''लाखोळी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''लाखोळी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''लाखोळी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] hynfpsh08n7m8r5lq5ncfwnhsinpcvl 0 308393 2139273 2022-07-21T11:19:51Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''चौकीगड''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''चौकीगड''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''चौकीगड''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 3swhsg01gmr3tvtx49zdiq02nng9td6 0 308394 2139275 2022-07-21T11:20:02Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[न्यूझीलंड क्रिकेट संघाचा ऑस्ट्रेलिया दौरा, २००८-०९]] वरुन [[न्यू झीलँड क्रिकेट संघाचा ऑस्ट्रेलिया दौरा, २००८-०९]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[न्यू झीलँड क्रिकेट संघाचा ऑस्ट्रेलिया दौरा, २००८-०९]] 1mfgoo1nf0fcwfktuaxf5byywcmo0ov 0 308395 2139277 2022-07-21T11:20:40Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मोहगाव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मोहगाव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''मोहगाव''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] sgrm1zteqd35i6ev8m7ieq56yqv6zog 0 308396 2139280 2022-07-21T11:21:34Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''प्रतापगड''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |ज... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''प्रतापगड''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''प्रतापगड''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 5n7os0tmxjhfd8pb7hc2se46vryz08t 0 308397 2139282 2022-07-21T11:21:48Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[इंग्लंडच्या क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा, २००९]] वरुन [[इंग्लंड क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा, २००८-०९]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[इंग्लंड क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा, २००८-०९]] jbr1bt6onsufzrmgmo93tt3kzhcrrad 0 308398 2139284 2022-07-21T11:22:38Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''हरणखुरी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जव... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''हरणखुरी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''हरणखुरी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] p7tm0ydw5b1uuy0su7p9hvmq1tagwua 0 308399 2139286 2022-07-21T11:23:23Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''खुरसापुर''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |ज... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''खुरसापुर''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''खुरसापुर''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 8zr39rp4z0tq6ensfi9h8hnczkguxa3 10 308400 2139287 2022-07-21T11:23:55Z 2409:4042:4C10:1FD0:2C16:E19B:5DB9:60B नवीन पान: == आमदार == {{विधानसभा मतदारसंघ आमदार सूची‎ |आ१=[[देवराव माधवराव निकम]] |प१=[[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]] |आ२=[[मगनलाल नगिनदास गुजराती]] |प२=[[अपक्ष]] |आ३=[[शरदचंद्रिका सुरेश पाटील]] |प३=भारतीय र... wikitext text/x-wiki == आमदार == {{विधानसभा मतदारसंघ आमदार सूची‎ |आ१=[[देवराव माधवराव निकम]] |प१=[[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]] |आ२=[[मगनलाल नगिनदास गुजराती]] |प२=[[अपक्ष]] |आ३=[[शरदचंद्रिका सुरेश पाटील]] |प३=[[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]] |आ४=[[माधवराव चोधरी]] |प४=[[जेअनपी]] |आ५=[[शरदचंद्रिका सुरेश पाटील]] |प५=[[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]] |आ६=[[सुरेश पाटील]] |प६=[[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]] |आ७=[[अरूणलाल गोवर्धनदास गुजराथी]] |प७=[[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]] |आ८=[[अरूणलाल गोवर्धनदास गुजराथी]] |प८=[[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]] |आ९=[[अरूणलाल गोवर्धनदास गुजराथी]] |प९=[[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]] |आ१०=[[अरूणलाल गोवर्धनदास गुजराथी]] |प१०=[[राष्ट्रवादी काँग्रेस पार्टी]] |आ११=[[केलास गोरख पाटील]] |प११=[[शिवसेना]] |आ१२=[[जगदीश चंद्ररमेश वळवी]] |प१२=[[राष्ट्रवादी काँग्रेस पार्टी]] |आ१३=[[चंद्रकांत बळीराम सोनवणे]] |प१३=[[शिवसेना]] |आ१४=[[लता चंद्रकांत सोनवणे]] |प१४=[[शिवसेना]] }} calc4w8eqgty6eps8d1r3l9m088tqmk 2139294 2139287 2022-07-21T11:26:44Z Khirid Harshad 138639 या पानावरील सगळा मजकूर काढला wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 2139295 2139294 2022-07-21T11:26:56Z Khirid Harshad 138639 wikitext text/x-wiki {{पान काढा|कारण=सराव पान}} f31y8j6f5jqshw8qa2yl7oxpk1ga1hz 0 308401 2139288 2022-07-21T11:24:28Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''धानकुंडव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |ज... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''धानकुंडव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''धानकुंडव''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] lj8hwh8rsbt14xcsldrw1ex8d3svs0r 0 308402 2139290 2022-07-21T11:25:13Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''गोंदीमोहगाव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''गोंदीमोहगाव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''गोंदीमोहगाव''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] cd25c21k1g1e9tvk5bdon0ne8unipqx 0 308403 2139292 2022-07-21T11:25:56Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''बोपापूर''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जव... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''बोपापूर''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''बोपापूर''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] o88xw54qmbg6f0h42od1occhy106biw 0 308404 2139293 2022-07-21T11:26:41Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''जुनेवणी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जव... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''जुनेवणी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''जुनेवणी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 6rzvhgkssoq3662w3g30qxzi98j4ykr 0 308405 2139296 2022-07-21T11:27:22Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''एळकापार''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जव... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''एळकापार''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''एळकापार''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] dkdp3nbz8uph6iitub98jmp3wdk40ps 0 308406 2139297 2022-07-21T11:28:06Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''फेटरी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळच... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''फेटरी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''फेटरी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] abnhyvcjujt419zvlgmil48gci3i1zk 0 308407 2139298 2022-07-21T11:28:47Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''कोकर्डा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जव... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''कोकर्डा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''कोकर्डा''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] h4dlaqmayd818vc6i4a9e7fkgifxx5l 0 308408 2139300 2022-07-21T11:29:29Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''धामणगाव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जव... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''धामणगाव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''धामणगाव''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 487xy9dpdt0311a3hrhcsvavd1sodl3 0 308409 2139301 2022-07-21T11:30:20Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''गणेशपुर''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जव... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''गणेशपुर''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''गणेशपुर''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 6z5nlgx2iuuxa84u1qj5buyby2z190a 0 308410 2139302 2022-07-21T11:31:13Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''गोंदीखापा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''गोंदीखापा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''गोंदीखापा''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] i3ea665ou9lwrdz336amgyb3twkdcq2 0 308411 2139303 2022-07-21T11:32:04Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''चिचोळी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''चिचोळी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''चिचोळी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] papw1w7d1ssxij8z1xffeoy12vnc1vp 0 308412 2139305 2022-07-21T11:33:05Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''हरदोळी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''हरदोळी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''हरदोळी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 9icqwpsh8ac2grbpsm13a1238399gxc 0 308413 2139306 2022-07-21T11:33:34Z Khirid Harshad 138639 Created by translating the opening section from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1088214569|Thane Creek]]" wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = | native_name = ठाणे खाडी | native_name_lang = mr | settlement_type = | image_skyline = ThaneCreek - August 2016.jpg | image_alt = | image_caption = | nickname = | map_alt = | map_caption = | pushpin_map = India Maharashtra | pushpin_label_position = | pushpin_map_alt = | pushpin_map_caption = | coordinates = {{coord|19.02|N|72.97|E|display=inline,title}} | subdivision_type = Country | subdivision_name = [[भारत]] | subdivision_type1 = [[States and territories of India|State]] | subdivision_type2 = Metro | subdivision_name1 = [[महाराष्ट्र]] | subdivision_name2 = [[ठाणे]] | established_title = | established_date = | founder = | named_for = | government_type = | governing_body = | unit_pref = Metric | area_footnotes = | area_total_km2 = | area_rank = | elevation_footnotes = | elevation_m = | population_total = | population_as_of = | population_footnotes = | population_density_km2 = auto | population_rank = | population_demonym = | demographics_type1 = Languages | demographics1_title1 = Official | timezone1 = [[Indian Standard Time|IST]] | utc_offset1 = +5:30 | postal_code_type = | postal_code = | registration_plate = | website = | footnotes = }} '''ठाणे खाडी''' हे [[अरबी समुद्र|अरबी समुद्राच्या]] किनाऱ्यावरील एक इनलेट आहे जे [[मुंबई]] शहराला भारतीय मुख्य भूमीच्या [[कोकण|कोकण प्रदेशापासून]] वेगळे करते. यामध्ये [[मुंब्रा]] रेतीबंदर आणि मानखुर्द-वाशी पूल दरम्यानचा परिसर आहे. खाडी दोन भागात विभागली आहे. पहिला भाग घोडबंदर आणि [[ठाणे]] दरम्यान आहे, एक भाग जिथून [[उल्हास नदी|उल्हास]] नदी मुंबई बेटाच्या उत्तरेकडून पश्चिमेला [[अरबी समुद्र|अरबी समुद्राला]] मिळते. जलमार्गाचा दुसरा भाग [[ठाणे]] शहर आणि [[अरबी समुद्र|अरबी समुद्रादरम्यान]] [[ट्रॉम्बे]] / [[उरण]] येथे [[घारापुरी द्वीप|घारापुरी बेटांपूर्वी आहे]] . [[उरण]] ते ठाण्याकडे जाणाऱ्या भूकंपाचा बिघाडामुळे ठाणे खाडीची निर्मिती झाली. पुरातन काळामध्ये, ठाणे हे शीलाहार राज्याची राजधानी म्हणून काम करत होते आणि घोडबंदर आणि नागला बंदर यांसारख्या इतर बंदरांसह [[अरबी द्वीपकल्प|अरबी द्वीपकल्पासह]] व्यापारासाठी हे एक मोठे कार्यक्षम बंदर होते. [[बॉम्बे नॅचरल हिस्टरी सोसायटी|बॉम्बे नॅचरल हिस्ट्री सोसायटीने]] ठाणे खाडीचा प्रदेश महत्त्वाचा पक्षी क्षेत्र म्हणून ओळखला आहे, कारण ते विविध पक्षी प्रजातींचे निवासस्थान आहे. विशेषतः, ते फ्लेमिंगो आणि इतर अनेक स्थलांतरित आणि वाळलेल्या पक्ष्यांची लोकसंख्या ठेवते. p92hamhlx4x2p90kbz1fw69bghrr963 0 308414 2139307 2022-07-21T11:34:00Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''धुरखेडा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जव... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''धुरखेडा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''धुरखेडा''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 4e4tnyyfd728sje7cdcpvoxzgucsn4n 0 308415 2139308 2022-07-21T11:34:42Z Khirid Harshad 138639 [[ठाणे खाडी]] कडे पुनर्निर्देशित wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[ठाणे खाडी]] 03fik9afpzfqoggd7zo8ukhyrx319qf