विकिपीडिया mrwiki https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0 MediaWiki 1.39.0-wmf.21 first-letter मिडिया विशेष चर्चा सदस्य सदस्य चर्चा विकिपीडिया विकिपीडिया चर्चा चित्र चित्र चर्चा मिडियाविकी मिडियाविकी चर्चा साचा साचा चर्चा सहाय्य सहाय्य चर्चा वर्ग वर्ग चर्चा दालन दालन चर्चा TimedText TimedText talk विभाग विभाग चर्चा Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 9641 2139566 2102214 2022-07-22T15:35:30Z Ravikiran jadhav 72821 नवीन भर घातली wikitext text/x-wiki {{विस्तार}} {{multiple image | width = | image1 = Shivaji's letter (1).jpg | alt1 = डावीकडे, शिवछत्रपतींचे २२ सप्टें १६७८ रोजीचे पत्र, मोडी प्रत | image2 = Shivaji's letter (2).jpg | alt2 = उजवीकडे, त्याचे देवनागरी लिप्यंतर | footer = शिवछत्रपतींचे २२ सप्टें १६७८ रोजीच्या पत्राची मूळ मोडी प्रत व त्याचे देवनागरी लिप्यंतर. मराठेशाहीच्या अभ्यासात अशी मोडी लिपीतील पत्रे प्राथमिक साधनांमध्ये मोडतात व त्यांचे अभ्यासाच्या दृष्टीने महत्व जास्त समजले जाते. }} इतिहासाचे लेखन आणि अभ्यास हा भूतकाळासंबंधी माहिती देऊ शकणाऱ्या विविध साधनांवर अवलंबून असतो. भूतकाळाविषयीची माहिती ज्यातून मिळू शकते अशा साधनांना इतिहासाच्या अभ्यासाची साधने म्हणता येते. भूतकाळाविषयी माहिती देणारी अशी साधने विविध स्वरूपाची असतात. त्यांचे वर्गीकरण विविध निकष लावून करण्यात येते. भूतकाळात घडलेल्या घटनांची कालक्रमानुसार शास्त्रशुद्ध आणि पद्धतशीर दिलेली माहिती म्हणजे इतिहास होय व्यक्ती समाज स्थळ आणि काळ हे चार घटक इतिहासाच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचे आहेत. इतिहास हा विश्वसनीय पुराव्यांवर आधारित असतो या पुराव्यांना इतिहासाची साधने असे म्हणतात. साधनांचे भौतिक साधने, लिखित साधने आणि मौखिक साधने असे वर्गीकरण करता येते. त्याचप्रमाणे इतिहासात साधनांचे मुल्यमापन देखील केले जाते. ज्या ऐतिहासिक घटनेचा अभ्यास करायचा असतो तिच्याशी संबंधित अशा अनेक बाबींचा विचार करावा लागतो. त्यासाठी ऐतिहासिक साधनांचा आधार घेतला जातो, ही साधने तपासून घेणे गरजेचे असते.त्याचा अस्सलपणा तपासावा लागतो. या साधनांचा तारतम्याने व चिकित्सकपणे वापर करणे आवश्‍यक असते. == भौतिक स्वरूपावर आधारित वर्गीकरण == * पुरातत्त्वीय साधने ** उत्कीर्ण लेख ** पुराणवस्तू **नाणी * अभिलेख ** विविध दस्तऐवज ** पत्रव्यवहार ** प्रतिमा: काष्ट, धातु आणि दगड यापासून बनविलेल्या प्रतिमा **कोरीव लेख : १)शिलालेख २)स्तंभालेख ३)ताम्रपट ==इतिहासाची प्रमाण साधने== *कागदपत्रांचा आधार *शासकीय आदेश व कागदपत्रे *राजाने काढलेली फर्माने *आज्ञापत्रे, *करारनामे, *तहनामे *आपापसातील पत्रव्यवहार *पोलीस व न्यायखात्याचे अहवाल *प्रत्यक्ष सहभागी व्यक्तीचा पत्रव्यवहार *शासकीय इतिवृत्ते *'''पुरातत्त्वीय साधने''' (१) प्राचीन वास्तूंचे अवशेष (२) मातीची खापरे (३) बौद्ध विहार( लेण्या) (४) अलंकार (५) मंदिर (६) मूर्ती (७) शिलालेख (८) ताम्रपट (९) नाणी (१०) अभिलेख(११) प्राण्यांची हाडे(12) जळालेले धान्य (१३)मानवी हाडे(१४) अश्मयुगीन दगडी हत्यारे == दुय्यम साधने == {{multiple image | width = | image1 = Page from Sabahsad bakhar (1).jpg | alt1 = सभासद बखर, मोडी प्रत | image2 = Page from Sabahsad bakhar (2).jpg | alt2 = सभासद बखर, देवनागरी लिप्यंतर | footer = कृष्णाजी अनंत हिरेपारखी तथा 'सभासद' विरचित सभासद बखरीतील एक पान. डावीकडे, मूळ मोडी लिपीतील प्रत व उजवीकडे, त्याचे देवनागरी लिप्यंतर. बखरी या साधारणतः दुय्यम साधने समजली जात असली तरी, 'सभासद' हा शिवछत्रपतींचा दरबारी असून समकालीन व प्रत्यक्षदर्शी होता. आणि याच कारणामुळे या बखरीला एक वेगळे महत्व आहे जे इतर उत्तरकालीन बखारींना नाही. }} *तवारिखा, *बखरी, *[[पोवाडे]], *स्रोत्रे *प्रवास वर्णने *कुळकरी *शकावल्या *ऐतिहासिक काव्ये *म्हणी *महजर/कारीने *वंशवेली *मुलाखती ==हे सुद्धा पहा== * [[भारतीय उत्किर्ण लेखसंग्रह योजना]] ==बाह्य दुवे== [http://www.sas.upenn.edu/~dludden/bibessay.htm दक्षिण आशिया ग्रामीण आणि शेती इतिहास] {{विकिपीडिया:सजगता/78}} [[वर्ग:इतिहास]] cj0gb0ebm0fawg25p3s6kvr2xei2q3e 0 14071 2139563 2136637 2022-07-22T15:16:48Z 43.242.226.33 /* नवीन मालिका */ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाहिनी |नाव = झी मराठी |चित्र = Zee Marathi Official Logo.jpg |चित्रसाईज = 200px |चित्रमाहिती = |चित्र२ = Zeemarathi.gif |चित्र२साईज = |चित्र२माहिती = |सुरुवात = १५ ऑगस्ट १९९९ |शेवटचे_प्रसारण = |चित्र_प्रकार = |प्रेक्षक_संख्या = |प्रेक्षक_संख्या_सध्या = |प्रेक्षक_संख्या_माहिती = |नेटवर्क = |मालक = [[झी नेटवर्क]] |ब्रीदवाक्य = मी मराठी, झी मराठी |देश = [[भारत]] |प्रसारण क्षेत्र = |मुख्यालय = [[झी टीव्ही]] १३५, कॉंटीनेंटल बिल्डींग, डॉ.ॲनी बेझंट मार्ग, [[वरळी]], [[मुंबई]], ४०००१८ |जुने नाव = [[अल्फा टीव्ही मराठी]] |बदललेले नाव = झी मराठी |भगिनी वाहिनी = [[झी युवा]], [[झी टॉकीज]], [[झी २४ तास]], [[झी वाजवा]], [[झी चित्रमंदिर]] |प्रसारण वेळ = २४ तास |प्रमुख वेळ = संध्या.६.०० ते रात्री ११.०० |संकेतस्थळ = http://www.zeemarathi.com }} '''झी मराठी''' ही [[झी नेटवर्क]] समूहाच्या मालकीची भारतातील दूरचित्रवाणी वरील वाहिनी आहे. या वाहिनीची सुरुवात १५ ऑगस्ट १९९९ मध्ये झाली. २७ मार्च २००५ पर्यंत ही वाहिनी ''[[अल्फा टीव्ही मराठी]]'' या नावाने ओळखली जात होती. ही वाहिनी मराठी प्रेक्षकांमध्ये अत्यंत लोकप्रिय आहे. या वाहिनीवर दैनंदिन मालिका आणि कथाबाह्य कार्यक्रम दाखवतात. '''झी मराठी एचडी''' वाहिनी ही २० नोव्हेंबर २०१६ रोजी सुरू झाली. दरवर्षी काही महिन्यांच्या रविवारी [[झी मराठी महाएपिसोड]] प्रसारित केले जातात. == माहिती == सुरुवातीला या वाहिनीवर सोमवार ते शुक्रवार मालिका दाखवण्यात येत असे. पण ०१ जुलै २००७ पासून मालिका सोमवार ते शनिवार दाखवण्यास सुरुवात केली. तसेच २४ जुलै २०१७ पासून झी मराठीने दुपारी १ ते २ हा नवा प्राईम टाइम सुरू केला होता. परंतु त्यास लोकांचा प्रतिसाद न मिळाल्याने २५ नोव्हेंबर २०१७ रोजी हा प्राईम टाइम बंद करण्यात आला. झी मराठी वाहिनीने ''[[जय मल्हार]]'' आणि ''[[एका लग्नाची दुसरी गोष्ट]]'' या मालिकांच्या एपिसोड्सवरून चित्रपट तयार केले आहेत. कोरोना महामारीमुळे इतिहासात पहिल्यांदाच झी मराठीचे दैनंदिन कार्यक्रम २७ मार्च २०२०ला बंद करण्यात आले. परंतु ०८ जून २०२० पासून नवीन लाॅकडाऊन विशेष मालिका सुरू करण्यात आल्या. तसेच १३ जुलै २०२० पासून दैनंदिन कार्यक्रम दाखवण्यास सुरुवात झाली. त्यामुळेच त्यादिवशी मराठी मनोरंजनाच्या शुभारंभानिमित्त संपूर्ण महाराष्ट्रात उत्सव साजरा करण्याचे झी मराठीकडून आवाहन करण्यात आले होते. मुंबई पोलिसांना कामातून थोडी विश्रांती मिळावी म्हणून झी मराठी दरवर्षी '''स्वरतरंग''' हा कार्यक्रम आयोजित करते. एप्रिल २०१४ पासून झी मराठीने '''नक्षत्र''' या कार्यक्रमाद्वारे दर रविवारी मराठी रंगभूमीवरील अनेक प्रायोगिक आणि व्यावसायिक नाटके दाखवण्यास सुरुवात केली. त्यामुळे नक्षत्र कार्यक्रम अल्पावधीतच लोकप्रिय झाला. तसेच झी मराठीने ''[[नक्षत्रांचे देणे]]'' या कार्यक्रमातून जुन्या लोकप्रिय गायकांची गाणी सादर केली आहेत. ''[[मनोरंजनाचा अधिकमास]]'' याद्वारे झी मराठीतर्फे दरवर्षी मे अथवा ऑक्टोबर महिन्याच्या दर रविवारी मालिका प्रक्षेपित करण्यात येतात. झी मराठी वाहिनीने ''[[झी मराठी दिशा]]'' हे पहिले साप्ताहिक वृत्तपत्र ०९ डिसेंबर २०१७ रोजी सुरू केले. परंतु काही कारणास्तव १२ ऑक्टोबर २०१९ रोजी हे साप्ताहिक बंद करण्यात आले. याबरोबरच '''खाली डोकं वर पाय''' (लहान मुलांसाठी उन्हाळी सुट्टीतील मासिक), '''सुखकर्ता''' (गणेशोत्सव विशेष मासिक) आणि '''उत्सव नात्यांचा''' (दिवाळी विशेष मासिक) ही वार्षिक मासिके सुरू केलीत. तसेच नोव्हेंबर २०१५ साली महिला सक्षमीकरणासाठी झी मराठी जागृती हा नवा उपक्रम सुरू केला. == दीर्घमालिका == # [[वेध भविष्याचा]] (६२५२ एपिसोड ३१ जानेवारी २०२२ पर्यंत १७ वर्षे पूर्ण) # [[होम मिनिस्टर (मालिका)|होम मिनिस्टर]] (५००० एपिसोड ०९ एप्रिल २०२२ पर्यंत १७ वर्षे पूर्ण) # [[आम्ही सारे खवय्ये]] (३३९० एपिसोड २० ऑक्टोबर २०२० पर्यंत १३ वर्षे पूर्ण) # [[माझ्या नवऱ्याची बायको]] (१३५४ एपिसोड ०७ मार्च २०२१ पर्यंत ४ वर्षे पूर्ण) # [[तुझ्यात जीव रंगला]] (१२६२ एपिसोड ०२ जानेवारी २०२१ पर्यंत ४ वर्षे पूर्ण) # [[अवघाचि संसार]] (११६९ एपिसोड २४ एप्रिल २०१० पर्यंत ४ वर्षे पूर्ण) # [[चला हवा येऊ द्या]] (८८७ एपिसोड ०५ एप्रिल २०२२ पर्यंत ७ वर्षे पूर्ण) == प्रसारित मालिका == ===सोम-शनि=== * संध्या. ६.३० [[होम मिनिस्टर (मालिका)|होम मिनिस्टर]] * संध्या. ७.०० [[सत्यवान सावित्री (मालिका)|सत्यवान सावित्री]] * संध्या. ७.३० [[मन उडू उडू झालं]] * रात्री ८.०० [[तू तेव्हा तशी]] * रात्री ८.३० [[माझी तुझी रेशीमगाठ]] * रात्री ९.०० [[तुझ्या माझ्या संसाराला आणि काय हवं!]] * रात्री १०.३० [[देवमाणूस २]] ===दररोज=== * सकाळी ८.०० [[वेध भविष्याचा]] ===रात्री ९.३०=== * सोम-मंगळ = [[चला हवा येऊ द्या]] वऱ्हाड निघालंय अमेरिकेला * बुध-गुरू = मसालेदार [[किचन कल्लाकार]] * शुक्र-शनि = [[बँड बाजा वरात]] सेलिब्रिटींचं लग्न जोरात == नवीन मालिका == * लवकरच... आप्पी आमची कलेक्टर * संध्या.७.३० तू चाल पुढं (१५ ऑगस्टपासून) * रात्री ९.०० नवा गडी नवं राज्य (८ ऑगस्टपासून) ===रात्री ९.३०=== * बुध-गुरू = डान्स महाराष्ट्र डान्स लिटील मास्टर्स (२७ जुलैपासून) * शुक्र-शनि = बस बाई बस (२९ जुलैपासून) == जुन्या मालिका == # [[१०० डेझ]] # ४०५ आनंदवन # [[अधुरी एक कहाणी]] # [[आभास हा]] # [[अभिलाषा (मालिका)|अभिलाषा]] # अग्निपरीक्षा # आक्रित # अल्फा स्कॉलर्स # अल्फा बातम्या # [[अजूनही चांदरात आहे]] # [[आम्ही सारे खवय्ये]] # [[आभाळमाया]] # [[अग्गंबाई सासूबाई]] # [[अग्गंबाई सूनबाई]] # [[अल्टी पल्टी सुमडीत कल्टी]] # [[अमरप्रेम (मालिका)|अमरप्रेम]] # [[अंकुर (मालिका)|अंकुर]] # आमच्यासारखे आम्हीच # आम्ही ट्रॅव्हलकर # आमने सामने # अर्थ # असा मी तसा मी # [[अनुबंध (मालिका)|अनुबंध]] # [[अरुंधती (मालिका)|अरुंधती]] # [[असे हे कन्यादान]] # [[असंभव (मालिका)|असंभव]] # [[अस्मिता (मालिका)|अस्मिता]] # [[अवघाचि संसार]] # [[अवंतिका (मालिका)|अवंतिका]] # बुक शेल्फ # बुवा आला # बोल बाप्पा # [[बंधन (मालिका)|बंधन]] # [[बाजी (मालिका)|बाजी]] # [[भागो मोहन प्यारे]] # [[भाग्यलक्ष्मी (मालिका)|भाग्यलक्ष्मी]] # [[भाग्याची ही माहेरची साडी]] # भटकंती # चक्रव्यूह एक संघर्ष # [[चूक भूल द्यावी घ्यावी]] # [[कॉन्स्टेबल कामना कामतेकर]] # कॉमेडी डॉट कॉम # क्रिकेट क्लब # शेफ व्हर्सेस फ्रीज # डार्लिंग डार्लिंग # दे धमाल # डिटेक्टिव्ह जय राम # [[देवमाणूस]] # [[दिल दोस्ती दुनियादारी]] # [[दिल दोस्ती दोबारा]] # [[दिल्या घरी तू सुखी राहा]] # [[डिस्कव्हर महाराष्ट्र]] # दिलखुलास # दुहेरी # दुनियादारी # एक हा असा धागा सुखाचा # [[एक गाव भुताचा]] # [[एका लग्नाची दुसरी गोष्ट]] # [[एका लग्नाची तिसरी गोष्ट]] # [[एकाच ह्या जन्मी जणू (मालिका)|एकाच ह्या जन्मी जणू]] # एका श्वासाचे अंतर # गहिरे पाणी # घडलंय बिघडलंय # [[घरात बसले सारे]] # गुडमॉर्निंग महाराष्ट्र # गीतरामायण # [[घेतला वसा टाकू नको]] # [[गाव गाता गजाली]] # [[गाव गाता गजाली २]] # [[ग्रहण (मालिका)|ग्रहण]] # [[गुंतता हृदय हे]] # हा कार्यक्रम बघू नका! # हसा चकट फू # हाऊसफुल्ल # होम स्वीट होम # [[होणार सून मी ह्या घरची]] # [[हम तो तेरे आशिक है]] # इंद्रधनुष्य # [[जागो मोहन प्यारे]] # [[जाडूबाई जोरात]] # [[जावई विकत घेणे आहे]] # जगाची वारी लयभारी # जगावेगळी # जल्लोष गणरायाचा # जिभेला काही हाड # जोडी नं.१ # [[जय मल्हार]] # [[जुळून येती रेशीमगाठी]] # [[का रे दुरावा]] # [[काहे दिया परदेस]] # [[कळत नकळत (मालिका)|कळत नकळत]] # [[कारभारी लयभारी]] # [[काय घडलं त्या रात्री?]] # कथाकथी # खरंच माझं चुकलं का? # किनारा # कोपरखळी # क्या बात है! # [[खुलता कळी खुलेना]] # [[कुलवधू (मालिका)|कुलवधू]] # [[कुंकू (मालिका)|कुंकू]] # [[लज्जा (मालिका)|लज्जा]] # [[लागिरं झालं जी]] # [[लग्नाची वाईफ वेडिंगची बायकू]] # [[लाडाची मी लेक गं!]] # [[लक्ष्मणरेषा (मालिका)|लक्ष्मणरेषा]] # [[मन झालं बाजिंद]] # [[माझा होशील ना]] # [[मालवणी डेज]] # [[मला सासू हवी]] # [[माझे पती सौभाग्यवती]] # [[मिसेस मुख्यमंत्री]] # [[माझ्या नवऱ्याची बायको]] # [[माझिया प्रियाला प्रीत कळेना]] # [[मस्त महाराष्ट्र]] # [[महा मिनिस्टर]] # मानसी तुमच्या घरी # मेघ दाटले # मिसाळ # मिशा # मृण्मयी # मुंबई पोलीस # [[नाममात्र]] # [[नकटीच्या लग्नाला यायचं हं]] # [[नांदा सौख्य भरे]] # नमस्कार अल्फा # नायक # नुपूर # [[ऊन पाऊस (मालिका)|ऊन पाऊस]] # [[पसंत आहे मुलगी]] # [[पाहिले नं मी तुला]] # [[पिंजरा (मालिका)|पिंजरा]] # पतंजलि योग # पेशवाई # पिंपळपान # पोलीस फाईल्स # प्रदक्षिणा # प्रपंच # राम राम महाराष्ट्र # रिमझिम # रेशीमगाठी # ऋणानुबंध # [[राधा ही बावरी]] # [[रात्रीस खेळ चाले]] # [[रात्रीस खेळ चाले २]] # [[रात्रीस खेळ चाले ३]] # [[साडे माडे तीन (मालिका)|साडे माडे तीन]] # साहेब, बीबी आणि मी # साईबाबा # सांजभूल # सूरताल # शॉपिंग शॉपिंग # श्रावणसरी # [[श्रीयुत गंगाधर टिपरे]] # [[शेजारी शेजारी पक्के शेजारी]] # [[शुभं करोति (मालिका)|शुभं करोति]] # [[स्वराज्यरक्षक संभाजी]] # [[सावित्री (मालिका)|सावित्री]] # [[ती परत आलीये]] # [[टोटल हुबलाक]] # [[तू तिथे मी]] # [[तुझं माझं ब्रेकअप]] # [[तुला पाहते रे]] # [[तुझ्यात जीव रंगला]] # [[तुझं माझं जमेना (मालिका)|तुझं माझं जमेना]] # [[तुझ्याविना]] # थरार # तुंबाडचे खोत # युनिट ९ # [[उंच माझा झोका]] # [[वहिनीसाहेब]] # [[वादळवाट]] # [[वारस (मालिका)|वारस]] # वाजवू का? # व्यक्ती आणि वल्ली # वस्त्रहरण # [[या सुखांनो या]] # [[येऊ कशी तशी मी नांदायला]] # युवा # झी न्यूज मराठी # झाले मोकळे आकाश # झुंज # [[झाशीची राणी (मालिका)|झाशीची राणी]] == कथाबाह्य कार्यक्रम == # [[सा रे ग म प:लिटील चॅम्प्स]] (१४ पर्वे) # फू बाई फू (८ पर्वे) # एका पेक्षा एक (७ पर्वे) # [[तुफान आलंया]] (३ पर्वे) # [[हप्ता बंद]] (२ पर्वे) # खुपते तिथे गुप्ते (२ पर्वे) # मराठी पाऊल पडते पुढे (२ पर्वे) # डान्स महाराष्ट्र डान्स (२ पर्वे) # हास्यसम्राट (२ पर्वे) # महाराष्ट्राचा सुपरस्टार (२ पर्वे) # [[मधु इथे अन् चंद्र तिथे (मालिका)|मधु इथे अन् चंद्र तिथे]] # [[हे तर काहीच नाय]] # [[तुमचं आमचं जमलं]] # [[झिंग झिंग झिंगाट]] # [[कानाला खडा]] # [[अळी मिळी गुपचिळी]] # [[डान्सिंग क्वीन (मराठी कार्यक्रम)|डान्सिंग क्वीन]] # याला जीवन ऐसे नाव # महाराष्ट्राची लोकधारा # डब्बा गुल # मधली सुट्टी == ॲप्लिकेशन्स == झी मराठीने मोबाईल ॲप्स देखील सुरू केले आहेत. # झी मराठी ॲप (ओझी ॲप / [[झी फाईव्ह]] ॲप) # तुमचं आमचं जमलं ॲप # होम मिनिस्टर ॲप # किसान अभिमान ॲप # टॅलेंट ॲप == नाटक == झी मराठीने २०१८ पासून नाटकांची प्रस्तुती करण्यास सुरुवात केली. # [[हॅम्लेट]] # आरण्यक # नटसम्राट # अलबत्या गलबत्या # एका लग्नाची पुढची गोष्ट # तिला काही सांगायचंय! # इडियट्स # राजाला जावई हवा # कापूसकोंड्याची गोष्ट # झुंड # तीसरे बादशाह हम! # इब्लिस == रिॲलिटी शो == झी मराठीने रिॲलिटी शो ही संकल्पना मराठी वाहिनीवर पहिल्यांदा आणली आणि अल्पावधीतच प्रेक्षकांनी तिला डोक्यावर घेतले. या वाहिनीने आतापर्यंत अनेक रिॲलिटी शोजची यशस्वी पर्वे सादर केली आहेत. === चला हवा येऊ द्या === {{मुख्य|चला हवा येऊ द्या}} [[निलेश साबळे]], [[भालचंद्र कदम]], [[सागर कारंडे]], [[श्रेया बुगडे]], [[कुशल बद्रिके]], [[भारत गणेशपुरे]] आणि तुषार देवल यांनी मिळून सुरू केलेला हा कार्यक्रम आहे. याबरोबरच [[योगेश शिरसाट]], [[अंकुर वाढवे]], स्नेहल शिदम, अरविंद जगताप हे सहकलाकार असून रमेश वाणी, [[विनीत भोंडे]], शशिकांत केरकर, [[मानसी नाईक]], संदीप रेडकर यांनी देखील यात काम केलेले आहे. या कार्यक्रमाचे सुद्धा अनेक पर्वे सादर झाली आहेत. महाराष्ट्र दौरा, भारत दौरा, विश्व दौरा, होऊ दे व्हायरल, शेलिब्रिटी पॅटर्न, उत्सव हास्याचा, लेडीज जिंदाबाद ही ती पर्वे आहेत. हा कार्यक्रम नाटक, चित्रपट, मालिका यांना प्रोत्साहित करण्याचे काम करतो. === फू बाई फू === फू बाई फू हा झी मराठीवरील काॅमेडी शो आहे. याचे पहिले पर्व २०१० मध्ये सादर झाले होते. याची ८ पर्वे सादर झाली. यात धूमधडाका, नया है यह, काॅमेडीचं आधारकार्ड, टोल फ्री कॉमेडी, इत्यादी पर्वे होती. [[निलेश साबळे]] हा सूत्रसंचालक आणि अश्विनी काळसेकर, [[निर्मिती सावंत]], [[महेश कोठारे]], [[रेणुका शहाणे]] व [[स्वप्निल जोशी]] या सर्वांनी परिक्षणाचे काम केले होते. === सा रे ग म प === "सा रे ग म प" या कार्यक्रमाने तब्बल १३ पर्वे सादर केली. यामध्ये वेगवेगळी पर्व ठेवले गेले. [[पल्लवी जोशी]] हिने सूत्र संचालनाचे काम केले. त्याची संक्षिप्त माहिती पुढील प्रमाणे :- * स्वप्न स्वरांचे : यामध्ये १८ ते २५ या वयोगटातील स्पर्धकांचा समावेश होता. हे सारेगमपचे पहिले पर्व होते. या पर्वाचा विजेता महागायक पदाचा मान कोल्हापूरचा [[अभिजीत कोसंबी]] याला मिळाला. त्यानंतरच्या पर्वाची विजेती महागायिका पदाचा मान जळगावची वैशाली भैसने-माडे हिला मिळाला. अशाचप्रकारे [[ऊर्मिला धनगर]] ही देखील विजेती होती. या पर्वांचे परीक्षक गायिका [[देवकी पंडित]], रॉकस्टार [[अवधूत गुप्ते]], संगीतकार [[अजय-अतुल]] इत्यादी दिग्गज व्यक्तींनी भूषवले. * स्वप्न स्वरांचे ४०+ : या कार्यक्रमामध्ये वय वर्ष ४० वर्षे व त्या पुढील वयाच्या स्पर्धकांनी भाग घेतला होता. या कार्यक्रमाच्या विजेता जोडीचा मान संगिता चितळे व यज्ञेश्वर लिंबेकर यांना तर उपविजेता जोडीचा मान मिरजचे गायक महेश मुतालिक व मुंबईच्या अनुजा वर्तक यांना मिळाला. * लिटिल चॅम्प्स : या पर्वामध्ये लहानग्यांनी आपल्या सुरांनी जगाला मोहून टाकले. ६ ते १५ वयोगटातील स्पर्धकांनी भाग घेतला होता. या पर्वाला केवळ महाराष्ट्रातीलच नव्हे तर संपूर्ण जगातील प्रेक्षकांनी डोक्यावर घेतले. या कार्यक्रमातील एका भागाला [[लता मंगेशकर]] यांनी उपस्थिती लावून सर्व स्पर्धकांना आशीर्वाद दिला. याशिवाय इतर अनेक दिग्गज गायकांनी लहानग्यांना शाबासकीची थाप दिली. लिटिल चॅंप्सच्या पहिल्या पर्वाने मराठी संगीत विश्वाला पंचरत्न बहाल केले. पंचरत्न म्हणजे * अलिबागची लिटिल मॉनिटर [[मुग्धा वैशंपायन]] * आळंदीची लिटिल मास्टर कार्तिकी गायकवाड * लातूरचा म्युझिक डायरेक्टर [[रोहित राऊत]] * पुण्याची ॲंग्री यंगगर्ल [[आर्या आंबेकर]] * रत्‍नागिरीचा उकडीचा मोदक [[प्रथमेश लघाटे]] या कार्यक्रमातूनच घराघरांत पोहोचलेल्या [[केतकी माटेगांवकर]]ने संगीताबरोबरच मराठी चित्रपटांद्वारे प्रेक्षकांची मने जिंकली. गायिका [[वैशाली सामंत]] व गायक-संगीतकार [[अवधूत गुप्ते]] या पर्वाचे परीक्षक होते. यासोबतच "सा रे ग म प" ने अनेक यशस्वी पर्वं प्रस्तुत केली. त्यामध्ये सेलिब्रिटी स्पेशल, प्रोफेशनल स्पेशल, पर्व नव्हे गर्व, सूर नव्या युगाचा, घे पंगा कर दंगा, इत्यादी पर्वांचा समावेश होता. सर्वच पर्वांना प्रेक्षकांनी प्रचंड प्रतिसाद दिला. झी मराठीने "सा रे ग म प" द्वारे मराठी संगीताला एका वेगळ्या उंचीवर नेले आहे. === हास्यसम्राट === या कार्यक्रमाची एकूण २ पर्व सादर झाली. पहिल्या पर्वाचे सोलापूरचे दीपक देशपांडे हे विजेते झाले, तर दुसऱ्या पर्वाचे मिरजचे अजित कोष्टी हे विजेते झाले. या कार्यक्रमाचे सूत्रसंचालन अभिनेता [[जितेंद्र जोशी]] याने केले. तर परीक्षक म्हणून अभिनेते [[मकरंद अनासपुरे]] व कवी अशोक नायगांवकर यांनी जबाबदारी पार पाडली. == पुरस्कार सोहळे == {| class="wikitable" !वर्ष !पुरस्कार !संदर्भ |- |२००० – चालू |''झी चित्र गौरव पुरस्कार'' |<ref>{{Cite web|date=2019-04-03|title=झी गौरव पुरस्कारात यांनी मारली बाजी, वाचा संपूर्ण यादी|url=https://www.lokmat.com/marathi-cinema/zee-marathi-gaurav-awards-2019-winners/|access-date=2020-12-05|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |२०१५ – २०२० |''झी नाट्य गौरव पुरस्कार'' |<ref>{{Cite web|date=2020-09-14|title=दिमाखदार सोहोळ्यात संपन्न झाला 'झी नाट्य गौरव पुरस्कार'|url=https://zeenews.india.com/marathi/entertainment/zee-natya-gaurav-puraskar-2020/534751/amp|access-date=2021-07-20|website=[[झी २४ तास]]}}</ref> |- |२००४ – चालू |''[[झी मराठी उत्सव नात्यांचा पुरस्कार]]'' |<ref>{{Cite web|date=2019-10-12|url=https://www.lokmat.com/television/agabai-sasubai-and-ratris-khel-chale-2-receives-maximum-awards-zee-marathi-awards-2019/|title=या मालिकेने मारली झी मराठी अवॉर्ड्समध्ये बाजी, नुकतीच सुरु झालीये ही मालिका|access-date=2020-12-05|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |२०१३ – २०१९ |''उंच माझा झोका पुरस्कार'' |<ref>{{Cite web|date=2017-08-22|title=स्त्री कर्तृत्वाचा सन्मान ‘उंच माझा झोका पुरस्कार’|url=https://www.loksatta.com/photos/entertainment-gallery/1534718/zee-marathi-unch-maza-zoka-awards/|access-date=2020-12-05|website=[[लोकसत्ता]]}}</ref> |} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिन्या]] [[वर्ग:झी प्रादेशिक वाहिन्या]] [[वर्ग:प्रादेशिक वाहिन्या]] [[वर्ग:झी मराठी]] akq9wap4l97znrvy1cahfhei8k4ebzo 0 15962 2139590 2101457 2022-07-22T20:34:23Z 2409:4042:4C08:A121:0:0:168B:3E0A /* बाह्य दुवे */ दुवे जोडले wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट व्यक्ती | चौकट_रुंदी = | नाव = स्वामी विवेकानंद | चित्र = Swami Vivekananda-1893-09-signed.jpg | चित्र_आकारमान = | चित्रशीर्षक = शिकागो येथे काढलेले छायाचित्र, सप्टेंबर १८९३. | चित्रशीर्षक_पर्याय = स्वामी विवेकानंदांचे कृष्णधवल छायाचित्र. | जन्मनाव = नरेंद्रनाथ दत्त. | वडील =विश्वनाथ दत्त | आई =भुवनेश्वरीदेवी दत्त | जन्म_दिनांक = १२ जानेवारी १८६३ | जन्म_स्थान = कोलकाता, बंगाल प्रेसिडेन्सी, तत्कालीन ब्रिटीश भारत. | मृत्यू_दिनांक = ४ जुलै १९०२ | मृत्यू_स्थान = बेलूर मठ, बंगाल प्रेसिडेन्सी, तत्कालीन ब्रिटीश भारत. | मृत्यू_कारण = | कलेवर_सापडलेले_स्थान = | चिरविश्रांतिस्थान = | चिरविश्रांतिस्थान_अक्षांश_रेखांश = | निवासस्थान = | राष्ट्रीयत्व = भारतीय | टोपणनावे = | वांशिकत्व = | नागरिकत्व = ब्रिटीश भारत | शिक्षण = कला शाखेत पदवीधर | प्रशिक्षणसंस्था = कलकत्ता विद्यापीठ | पेशा = | कारकीर्द_काळ = | मालक = | प्रसिद्ध_कामे = | मूळ_गाव = | पगार = | निव्वळ_मालमत्ता = | उंची = | वजन = | ख्याती = | पदवी_हुद्दा = | कार्यकाळ = | पूर्ववर्ती = | परवर्ती = | राजकीय_पक्ष = | विरोधक = | संचालकमंडळ = | धर्म =हिंदू | जोडीदार = | अपत्ये = | नातेवाईक = | पुरस्कार = | स्वाक्षरी = Swami-Vivekanda-Signature-transparent.png | स्वाक्षरीशीर्षक_पर्याय = स्वामी विवेकानंदांची स्वाक्षरी | संकेतस्थळ = https://belurmath.org/ | तळटिपा = | संकीर्ण = }} '''स्वामी विवेकानंद''' ([[१२ जानेवारी]], [[इ.स. १८६३|१८६३]] - [[४ जुलै]], [[इ.स. १९०२|१९०२]], नरेंद्रनाथ दत्त) हे एक [[भारतीय]] [[संन्यासी]] आणि [[तत्त्वज्ञ]] होते.[[रामकृष्ण परमहंस]] यांचे ते शिष्य होते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.oneindia.com/feature/swami-vivekananda-a-short-biography-1980622.html|title=Swami Vivekananda: A short biography|last=Staff|date=2016-01-12|website=https://www.oneindia.com|language=en|access-date=2022-01-12}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.culturalindia.net/reformers/vivekananda.html|title=Life History & Teachings of Swami Vivekanand|website=www.culturalindia.net|language=en|access-date=2022-01-12}}</ref> ते पाश्चात्य गूढवादाने प्रभावित झाले.<ref>Michelis 2004, p. 19-90, 97-100.</ref><ref>{{जर्नल स्रोत|date=2022-01-06|title=Swami Vivekananda|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Swami_Vivekananda&oldid=1064080887|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> तसेच त्यांनी पाश्चात्य जगाला [[वेदान्त|वेदांत]] आणि [[योग|योगाच्या]] भारतीय दर्शनांचा (शिकवण, पद्धती) परिचय करून देण्यात प्रमुख भूमिका निभावली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://indianexpress.com/article/research/international-yoga-day-2017-how-swami-vivekananda-helped-popularise-the-ancient-indian-regimen-in-the-west-4715411/|title=International Yoga Day: How Swami Vivekananda helped popularise the ancient Indian regimen in the West|date=2017-06-21|website=The Indian Express|language=en|access-date=2022-01-12}}</ref> १९ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात [[हिंदू धर्म|हिंदू धर्माला]] प्रमुख जागतिक धर्माच्या दर्जात आणून आंतरधर्मीय जागरूकता वाढवण्याचे श्रेय विवेकानंदांना दिले जाते.<ref>Clarke 2006, p. 209</ref> भारतातील हिंदू सुधारणा चळवळींमध्ये ते प्रमुख होते. त्यांनी ब्रिटिशशासित भारतात राष्ट्रवाद आणण्यात योगदान दिले. विवेकानंदांनी रामकृष्ण मठ आणि [[रामकृष्ण मिशन|रामकृष्ण मिशनची]] स्थापना केली.<ref>Feuerstein 2002, p. 600</ref> "''माझ्या अमेरिकेच्या बहिणी आणि बंधूंनो''...", या शब्दांनी सुरू झालेल्या त्यांच्या भाषणासाठी ते फार प्रसिद्ध आहेत<ref>Dutt 2005, p. 121</ref>, ज्यामध्ये त्यांनी १८९३ मध्ये [[शिकागो]] येथील जागतिक धर्माच्या परिषदेत हिंदू धर्माचा परिचय दिला. ==बालपण == [[चित्र:Bhuvaneshwari-Devi-1841-1911.jpg|इवलेसे|उजवे|माता भुवनेश्वरी देवी]] उत्तर [[कोलकत्ता]] सिमलापल्ली येथे [[१२ जानेवारी]] [[इ.स. १८६३|१८६३]], सोमवारी सकाळी ६:३2 वा. (पौष कृष्ण सप्तमी, संक्रांतीच्या दिवशी) विवेकानंदांचा जन्म झाला. त्यांचे नाव नरेंद्र ठेवण्यात आले. वडील [[विश्वनाथ दत्त|विश्वनाथ दत्त हे]] [[कोलकाता]] उच्च न्यायालयात ([[वकील]]) अ‍ॅटर्नी होते. ते सामाजिक आणि धार्मिक बाबीत पुरोगामी विचाराचे आणि दयाळू स्वभावाचे होते. आई भुवनेश्वरी देवी या धार्मिक वृत्तीच्या होत्या. नरेंद्रनाथाच्या विचारसरणीला आकार देण्यात त्यांच्या पालकांचा अनमोल वाटा होता. नरेंद्रनाथाला दर्शनशास्त्रे, [[इतिहास]], [[समाजशास्त्र|समाजशास्त्रे]], [[कला]], [[साहित्य]] इत्यादी अनेक विषयांत रुची आणि गती होती. [[वेद]], [[उपनिषदे]], [[रामायण]], [[महाभारत]], [[भगवतगीता]] आदि धार्मिक साहित्यात त्याने विशेष आवड दाखवली. त्याला [[शास्त्रीय संगीत|शास्त्रीय संगीताची]] देखील जाण होती आणि त्याने बेनी गुप्ता आणि अहमद खान या उस्तादांकडून गायन आणि वादनाचे रीतसर शिक्षणही घेतले. किशोरावस्थेपासूनच तो [[व्यायाम]], [[खेळ]] आदी उपक्रमांमध्ये सक्रिय सहभाग घेई. जुनाट [[अंधश्रद्धा]] आणि जात्याधारित भेदभाव यांच्या वैधतेसंबंधी त्याने लहान वयातच प्रश्न उपस्थित केले होते आणि सारासार विचार आणि व्यवहारी दृष्टिकोन यांचा आधार नसलेली कुठलीही गोष्ट स्वीकारण्यास नकार दिला होता. विवेकानंद हे मित्र परिवारात प्रिय होते, त्यांचे मित्र त्यांना बिले या नावाने हाक मारत तर त्यांचे गुरू नोरेन या शब्दाने. त्यांना वाचन, [[व्यायाम]], [[कुस्ती]], [[मुष्टियुद्ध]], [[पोहणे]], होडी वल्हवणे, [[घोडेस्वारी]], [[लाठियुद्ध]], [[गायन]] आणि [[वादन]] इत्यादी छंद होते.{{संदर्भ हवा}} == शिक्षण == नरेंद्रनाथांनी आपल्या घरीच शिक्षणाची सुरुवात केली. नंतर त्यांनी १८७१ साली [[ईश्वरचंद्र विद्यासागर]] यांच्या मेट्रोपॉलिटन इन्स्टिट्यूशनमध्ये प्रवेश घेतला आणि ते १८७९ मध्ये प्रेसिडेन्सी कॉलेजची प्रवेश परीक्षा उत्तीर्ण झाले. काही दिवस या संस्थेत राहिल्यानंतर पुढे त्यांनी जनरल असेम्ब्लीज इन्स्टिट्यूशनमध्ये प्रवेश घेतला. येथे त्यांनी [[तर्कशास्त्र]], पाश्चात्त्य [[तत्त्वज्ञान]], आणि [[युरोप|युरोपचा]] इतिहास यांचा अभ्यास केला. १८८१ साली ते फाइन आर्टची आणि १८८४ मध्ये [[बी.ए.]]ची परीक्षा उत्तीर्ण झाले.{{संदर्भ हवा}} नरेंद्रनाथांनी[[डेविड ह्युम]], [[इम्यानुल कँट]], [[गोत्तिलेब फित्शे, बारूच स्पिनोझा, जॉर्ज हेगेल, आर्थर शोपेनहायर, ऑगस्ट कोम्ट, [[हर्बट स्पेंसर]],[[जॉन स्टुअर्ट मिल]] आणि [[चार्ल्स डार्विन]] इत्यादी विचारवंतांच्या लेखनाचा अभ्यास केला होता. हर्बर्ट स्पेन्सरच्या उत्क्रांतिवादाने ते प्रभावित झाले होते. [[गुरुदास चटोपाध्याय]] या बंगाली प्रकाशकासाठी त्यांनी स्पेन्सरच्या ‘एज्युकेशन’ या पुस्तकाचा अनुवादही केला होता. काही काळ त्यांनी स्पेन्सर यांच्याशी संपर्कही स्थापन केला होता. पाश्चात्त्य तत्त्वज्ञानाच्या अभ्यासासोबत त्यांनी प्राचीन [[संस्कृत]] आणि [[बंगाली]] ग्रंथांचाही गाढ अभ्यास केला होता. त्यांच्या प्राध्यापकांच्या मते नरेंद्र एक प्रतिभावान विद्यार्थी होते. १८८१-८४ मध्ये ते जेथे शिकले त्या स्कॉटिश चर्च कॉलेजचे प्राचार्य डॉ. विल्यम हेस्टी यांनी म्हटले आहे की, "नरेंद्र खरोखरच बुद्धिमान आहे. मी खूप फिरलो, जग पाहिले परंतु त्याच्यासारखी प्रतिभा आणि बुद्धिसामर्थ्य असलेला मुलगा अगदी [[जर्मन]] विद्यापीठातल्या तत्त्वज्ञानाच्या विद्यार्थ्यांमध्येही मला बघायला मिळाला नाही."{{संदर्भ हवा}} त्यांना ‘श्रुतिधारा’ (विलक्षण स्मरणशक्ती असलेला) म्हटले जात असे. “एवढ्या तरुण मुलाने एवढे वाचले असेल असे मला वाटले नव्हते.” असे महेंद्रलाल सरकारांनी त्यांच्याशी चर्चा केल्यावर म्हटले होते.{{संदर्भ हवा}} ==गुरू रामकृष्ण यांची भेट== कोलकात्यात शिमला नामक मोह्ल्यात् सुरेंद्रनाथ मित्र यांनी [[रामकृष्ण परमहंस]] यांना आपल्या घरी एका समारंभासाठी बोलविले होते. त्यावेळी कुणी चांगला गायक न मिळू शकल्याने त्यांना आपल्या शेजारी राहणा-या नरेन्द्रला बोलावून आणले. इ.स. १८८१ च्या नोव्हेंबर महिन्यात श्री रामकृष्ण पहिल्यांदाच नरेंद्रला भेटले आणि त्याचे गायन ऐकून संतुष्ट झाले. त्यांनी त्याला दक्षिणेश्वर येथे येण्याचे आमंत्रण दिले. सूक्ष्म योगदृष्टीच्या साहाय्याने श्रीरामकृष्ण नरेंद्रनाथांचा महिमामय अति उज्ज्वल भावी काल पाहू शकले होते म्हणूनच ते नरेंद्राकडे आकृष्ट झाले, असे दिसते.<ref name="ReferenceA">मुजुमदार सत्येंद्रनाथ, स्वामी विवेकानंद यांचे चरित्र, रामकृष्ण मठ नागपूर प्रकाशन आवृत्ती अकरावी, सन २०००</ref> ==नरेंद्राची साधना== अनन्यचित्त होऊन गुरूने सांगितलेल्या मार्गाने साधना करीत नरेंद्र उन्नती साधत होता. रामकृष्णांच्या पवित्र सहवासात नरेंद्रात आमूलाग्र बदल झाले. त्यांच्यासह असलेल्या अन्य तरुण साधकांनी रामकृष्णांच्या आदर्शांना स्वीकारून काशीपूरच्या उद्यानात तपश्चर्या केली. रामकृष्णांच्या सेवेत हे सर्व तरूण सतत राहिल्याने त्या सर्वांच्यात अपूर्व आध्यात्मिक प्रेमसंबंध जोपासले गेले. येथे या ठिकाणीच भावी 'रामकृष्ण संघाची' पायाभरणी झाली.<ref name="ReferenceA"/> ==गुरुभेट व संन्यासदीक्षा == याच ठिकाणी एका शुभ दिवशी रामकृष्ण यांनी आपल्या यास सर्व शिष्यांना भगवी वस्त्रे देऊन संन्यासदीक्षा दिली. संन्यासग्रहणानंतर गतकालीन युगप्रवर्तक संन्यासी मंडळींचे जीवन आणि उपदेश यांचे अनुशीलन करणे हेच नरेंद्राचे लक्ष्य बनले. नरेंद्राच्या घरी लहानाचे मोठे झालेले त्यांचे नातेवाईक डॉ. रामचंद्र दत्त हे रामकृष्णांचे भक्‍त होते. धर्मभावनेने प्रेरित होऊन नरेंद्राच्या मनात लहानपणीच तीव्र वैराग्य उत्पन्न झालेले पाहून डॉ. दत्त एकदा त्यांना म्हणाले, "भाई, धर्मलाभ हेच जर तुझ्या जीवनाचे उद्दिष्ट असेल, तर तू ब्राह्मोसमाज वगैरेंच्या भानगडीत पडू नकोस. तू दक्षिणेश्‍वरीला श्रीरामकृष्णांकडे जा." एके दिवशी त्यांचे शेजारी सुरेंद्रनाथ यांच्याकडेच रामकृष्ण परमहंसांचे त्यांना दर्शन झाले. सुरुवातीचे काही दिवस रामकृष्ण नरेंद्रनाथांना आपल्यापासून क्षणभरही दूर ठेवू इच्छित नसत. त्यांना जवळ बसवून अनेक उपदेश करत. ते दोघेच असतांना त्यांची आपापसांत खूप चर्चा होत असे. रामकृष्ण त्यांच्या अपूर्ण राहिलेल्या कार्याचा भार नरेंद्रनाथांवर सोपवणार होते. एके दिवशी रामकृष्णांनी एका कागदाच्या कपट्यावर लिहिले, `नरेंद्र लोकशिक्षणाचे कार्य करील.’ काहीसे आढेवेढे घेत नरेंद्रनाथ त्यांना म्हणाले, "हे सारे माझ्याने होणार नाही." रामकृष्ण त्यांना लगेच दृढपणे म्हणाले, होणार नाही? अरे तुझी हाडं हे काम करतील.” पुढे रामकृष्णांनी नरेंद्रनाथांना संन्यासदीक्षा देऊन त्यांचे नामकरण `स्वामी विवेकानंद’ असे केले.{{संदर्भ हवा}} ==धर्मप्रसाराच्या कार्याला सुरुवात== रामकृष्ण मठाची स्थापना श्री रामकृष्णांच्या महासमाधीनंतर स्वामी विवेकानंदांनी आपले एक गुरुबंधू तारकनाथ यांच्या मदतीने कोलकात्याजवळील वराहनगर या भागात एक पडक्या इमारतीत मठाची स्थापना केली. तत्पूर्वी त्या जागेत भुतांचा वावर आहे, असा लोकप्रवाद होता. विवेकानंदांनी रामकृष्णांनी वापरलेल्या वस्तू आणि त्यांच्या भस्मास्थींचा कलश त्या ठिकाणी नेऊन ठेवला आणि त्यांचे भक्‍त तेथे राहू लागले.{{संदर्भ हवा}} == ‘विवेकानंद’ नामकरण == राजा अजितसिंग खेत्री यांनी १० मे १८९३ रोजी स्वामीजींना 'विवेकानंद' असे नाव दिले.{{संदर्भ हवा}} ==कन्याकुमारी== रामकृष्ण यांच्या समाधीनंतर स्वामी विवेकानंद भारत भ्रमण करण्यास बाहेर पडले. अखेरीस ते कन्याकुमारी या भारताच्या दक्षिण टोकाला जाऊन पोहोचले. तेव्हा त्यांनी समुद्रात उडी मारली आणि शिलाखंडावर जाऊन ध्यानात बसले. त्यावेळी भारतातील दैन्य पाहून त्यांचे कासावीस झालेले मन अधिकच हळवे झाले. भारताच्या कल्याणासाठी, येथील जनतेच्या उद्धारासाठी आयुष्य समर्पित करणे आणि त्यासाठी या मातृभूमीचा सेवक बनून झटणे असा दृढ संकल्प स्वामीजींनी केला. [[अद्वैत वेदान्त]] विचार जगभरात पोचविणे आणि माणसातील सुप्त मनुष्यत्व जागे करणे यासाठी त्यांनी भारताच्या सीमा ओलांडून पाश्चिमात्य जगात जाण्याचेही ठरविले.<ref name="ReferenceA"/> == शिकागोतील सर्वधर्मपरिषद == [[चित्र:Swami Vivekananda at Parliament of Religions.jpg|इवलेसे|उजवे|सर्वधर्मपरिषदेतील विवेकानंद]] [[सप्टेंबर ११]], [[इ.स. १८९३|१८९३]] रोजी [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेतील]] [[शिकागो]] शहरातील शिकागो - आर्ट इन्स्टिट्यूट येथे सर्वधर्मीय परिषद भरली होती. त्या सभेला विवेकानंद गेले. तेथे त्यांनी "अमेरिकेतील माझ्या बंधू आणि भगिनींनो" अशी भाषणास सुरुवात केली आणि सभेसाठी जमलेल्या सुमारे सात हजार लोकांनी टाळ्यांचा कडकडाट केला, जो दोन मिनिटे अखंड चालू होता. "जिने जगाला सहिष्णुता आणि वैश्विकतेचा स्वीकार करण्याची शिकवण दिली आहे, अशा सर्वात प्राचीन असणाऱ्या संन्याशांच्या वैदिक परंपरेच्या वतीने, मी जगातील नवनिर्मित राष्ट्रांचे स्वागत करतो" या शब्दात त्यांनी आपले व्याख्यान पुढे चालू केले. ह्या परिषदेत विवेकानंदांनी सनातन धर्माचे प्रतिनिधित्व करताना, वेदान्तावर व [[भारत|भारतीय]] [[संस्कृती]]वर व्याख्यान दिले. जगातील सर्व धर्मांचे सारतत्त्व एकच आहे असे प्रतिपादन त्यांनी केले. त्यांनी फारच सुंदर वक्तृत्व करून अमेरिकन नागरिकांची मने जिंकली. आपल्या अल्पशा व्याख्यानात जणू त्यांनी विश्वधर्म परिषदेचे प्राणतत्त्वच विशद केले. काही दिवसांतच आपल्या विचारांनी त्यांनी अमेरिकेतील वृत्तपत्रांचे लक्ष वेधून घेतले. या वृत्तपत्रांनी स्वामींचे वर्णन 'भारतातून आलेला एक वादळी व्यक्तिमत्त्वाचा संन्यासी' असे केले. 'न्यू यॉर्क क्रिटिक'ने त्यांच्याबद्दल लिहिले आहे की "ते दैवी वक्तृत्वाचे धनी तर आहेतच परंतु त्यांचे धीरगंभीर उद्‌गार देखील त्यांच्या काषाय वस्त्रात शोभून दिसणाऱ्या तेजस्वी मुखमंडलाहून काही कमी आकर्षक नाहीत." [[वेदान्त]] आणि [[योग]] या विषयावर त्यांनी अमेरिका, इंग्लंड आणि इतर काही युरोपीय देशांमध्ये जाहीर तसेच खाजगी व्याख्याने दिली. अमेरिका आणि इंग्लंड देशांमध्ये त्यांनी [[वेदान्त]] सोसायटी स्थापली.{{संदर्भ हवा}} == समाधी == शुक्रवार, [[जुलै ४]], [[इ.स. १९०२|१९०२]] ह्या दिवशी त्यांनी [[कोलकाता|कोलकात्याजवळील]] [[बेलूर मठ|बेलूर मठात]] समाधी घेतली. समाधी घेण्याच्या दिवशी त्यांनी पहाटे बेलूर मठात परिव्राजकांना शुक्ल यजुर्वेदाचा पाठ शिकवला. आणि स्वामी प्रेमानंद या गुरुबंधूंसमवेत काही काळ फिरत असता त्यांना रामकृष्ण मठाच्या भविष्यासंबंधात काही सूचना केल्या. ध्यान करत असतांना रात्री नऊ वाजून दहा मिनिटांनी त्यांनी समाधी घेतली आणि चाळीस वर्षापर्यंत जगणार नाही ही स्वतःची भविष्यवाणी खरी केली. [[कन्याकुमारी]] येथे समुद्रात काही अंतरावर त्यांचे [[विवेकानंद स्मारक]] [http://www.vivekanandakendra.org/ विवेकानंद केंद्र] या संस्थेच्या पुढाकाराने उभे राहिले आहे आहे.{{संदर्भ हवा}} == तत्त्वविचार आणि शिकवण == [[चित्र:Ramakrishna.jpg|इवलेसे|उजवे|गुरू रामकृष्ण परमहंस]] स्वामी हे हिंदू तत्त्वज्ञानाच्या 'वेदान्त' शाखेचे पुरस्कर्ते होते. [[आद्य शंकराचार्य]] यांच्या विचारांना पुढे नेत त्यांनी हे तत्त्वज्ञान प्रतिपादित केले.{{संदर्भ हवा}} * त्यांच्या मते सर्व प्राणिमात्र शिवाचे अंश आहेत, त्यामुळेच 'शिवभावे जीवसेवा' हे रामकृष्ण यांचे वचन त्यांनी शिरोधार्य मानले. * प्रत्येक जीव हा मूळ रूपातच ईश्वरी/दैवी आहे. * अंतर्गत आणि बाह्य स्वभावावर नियंत्रण मिळवून त्याच्यातील दैवी अंशास जागृत करणे हे आपले ध्येय आहे. * कर्म किंवा पूजा किंवा मानसिक नियंत्रण किंवा [[तत्त्वज्ञान]] यापैकी एक किंवा अनेक मार्गांचा उपयोग करून मुक्ति मिळवली पाहिजे. * उठा, जागे व्हा, आणि आपले ध्येय प्राप्त होईपर्यंत थांबू नका. * 'दरिद्री नारायण' हा शब्द विवेकानंदानी जगाला दिला. त्यांचे [[बंगाली भाषा|बंगालीतील]] '''সখার প্রতি''' (लिप्यंतरण: 'सखार प्रति') (या मथळ्याचा अर्थ : मराठी -"मित्रास"; ,इंग्लिश - "To a Friend") नावाच्या कवितेतील एक अंश: मूळ बंगाली उतारा: :বহুরূপে সম্মুখে তোমার, ছাড়ি কোথা খুঁজিছ ঈশ্বর? :জীবে প্রেম করে যেই জন, সেই জন সেবিছে ঈশ্বর। देवनागरी लिप्यंतरण: '''बहुरुपे सम्मुखे तोमार छाडि<br/> कोथाय खूंजिछो ईश्वर<br/> जीवे प्रेम करे जेई जन<br/> सेई जन सेविछे ईश्वर''' '''अर्थ:''' ईश्वर अनेक रूपाने तुझ्या समोर उभा आहे. ते सोडून तू कुठे ईश्वराला शोधतोस? जे कोणी प्राणिमात्रांवर प्रेम करतात, तेच ईश्वराची (खरी) सेवा करतात. <ref>ज्ञानयोग, स्वामी विवेकानंद, आवृत्ती तेरावी, रामकृष्ण मठ नागपूर प्रकाशन सन २०००</ref> ==आत्मसाक्षात्काराचे ध्येय व ते गाठण्याच्या पद्धती== ज्याप्रमाणे प्रत्येक शास्राच्या स्वतःच्या पद्धती असतात त्याप्रमाणे धर्माच्याही विशिष्ट पद्धती असतात. धर्माचे ध्येय गाठण्याच्या पद्धतींना आम्ही '[[योग]]' म्हणतो, आणि आम्ही जे योग शिकवतो ते वेगवेगळ्या स्वभावांना व मनोधर्मांना जुळणारे असतात, यांचे वर्गीकरण असे— * १.[[कर्मयोग]]— या पद्धतीनुसार कर्म व कर्तव्य यांच्या द्वारे मनुष्य र दिव्य स्वरूपाचा साक्षात्कार करून घेतो. * २.[[भक्तियोग]]— यानुसार सगुण ईश्वरावर प्रेम करून व त्याची भक्ती करून मनुष्य आपल्या दिव्य स्वरूपाचा साक्षात्कार करून घेतो. * ३.[[राजयोग]]— यानुसार मनःसंयमाच्या द्वारे मनुष्य आपल्या दिव्य जीवनाचा साक्षात्कार करून घेतो. * ४.[[ज्ञानयोग]]—ज्ञानाच्या द्वारे मनुष्य साक्षात्कार करून घेतो. त्या एकमेव केंद्रस्थानाकडे म्हणजे ईश्वराकडे जाण्याचे हे भिन्न भिन्न मार्ग होत.( ग्रंथावली खं.८,पृ.३८६)<ref>ध्यान आणि त्याच्या पद्धती, स्वामी विवेकानंद, संपादक - स्वामी चेतनानंद, रामकृष्ण मठ नागपूर प्रकाशन सन २०१२</ref> ==कर्मयोग== अखिल मानवजातीचे चरम वा अंतिम लक्ष्य ज्ञान हे होय. संसारामध्ये आम्हाला भोगाव्या लागणाऱ्या एकूणेक दुःख-क्लेशांचे कारण हेच की आम्ही मोहग्रस्त होऊन सुखालाच आपल्या जीवनाचे अंतिम लक्ष्य ठरवून त्यासाठी सारखी धडपड करीत असतो. माणसाला आयुष्यात जेवढ्या म्हणून शक्तींना हाताळावे लागते, त्यापैकी मानवी चारित्र्य घडविणारी कर्म शक्ती हीच सर्वांपेक्षा अधिक प्रबल होय. आपल्याला कर्म हे करावेच लागेल पण त्याचबरोबर त्या कर्माच्या पाठीशी लपलेला कोणता हेतू आपल्याला कार्यास प्रवृत्त करीत आहे हेही आपण हुडकून काढले पाहिजे, आणि मग सुरुवातीला आपले बहुतेक सारेच्या सारे हेतू स्वार्थाने लडबडलेले असल्याचे आपल्याला आढळून येईल. परंतु चिकाटी धरल्यास ती स्वार्थमलिनता कमी होत जाऊन अखेरीस समय येईल ज्यावेळी आपण अधून मधून निःस्वार्थ कर्म करण्यास समर्थ होऊ. ज्या मंगल क्षणी आपण संपूर्ण निःस्वार्थ होऊ, त्याच क्षणी आपली समस्त शक्ती एके जागी केंद्रीभूत होईल आणि आपल्यातील अंतरस्थ ज्ञान प्रकाशित होईल .<ref>कर्मयोग, स्वामी विवेकानंद, रामकृष्ण मठ नागपूर प्रकाशन, आवृत्ती चौदावी, सन २०००</ref> ==ब्रह्म संंकल्पना== [[अद्वैत]] तत्त्वज्ञानानुसार ह्या विश्वात एकच गोष्ट सत्य आहे. आणि तिलाच तत्त्वज्ञानात ‘ब्रह्म’ म्हटले आहे; बाकी सर्वकाही असत्य असून ते मायेच्या शक्तीने ब्रह्मातून व्यक्त व तयार झाले आहे. परत त्या ब्रह्माप्रत जाऊन पोहोचणे हेच आपले लक्ष्य आहे.<ref>ज्ञानयोग, स्वामी विवेकानंद , आवृत्ती दहावी, रामकृष्ण मठ नागपूर प्रकाशन सन २०००</ref> ==भक्तियोग== भक्तियोग म्हणजे खऱ्या, अकृत्रिम भावाने भगवंताचे अनुसंधान. ह्या अनुसंधानाची उत्पती प्रेमातून, प्रेमानेच त्याचा परिपोष आणि त्याची परिसमाप्तीही प्रेमातच. अत्युत्कट भगवत प्रेमाचा क्षणभराचा दिव्योन्मादही आपल्याला कायमचे मुक्त करू शकतो.{{संदर्भ हवा}} ==शिक्षण संदर्भातील विचार== [[शिक्षण]] म्हणजे एखाद्याच्या अंगी अगोदरपासून असलेल्या पूर्णत्वाचा आविष्कार होय. विधार्थी जर शाळेत येत नसेल तर शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांकडे गेले पाहिजे.{{संदर्भ हवा}} == प्रकाशित चरित्रे आणि अन्य पुस्तके== विवेकानंदांचे चरित्र सर्वप्रथम इ.स. १८९८ साली, विवेकानंदांच्या हयातीत प्रकाशित झाले. ते चरित्र मराठीत होते. त्याशिवायची चरित्रे :- * अमृतपुत्र विवेकानंद (बालसाहित्य, दत्ता टोळ) * मानवतेचा महापुजारी ([[सुनील चिंचोलकर]]) * राष्टद्रष्टे विवेकानंंद : (वि.वि. पेंंडसे, ज्ञान प्रबोधिनी प्रकाशन) * शोध स्वामी विवेकानंदांचा ([[दत्तप्रसाद दाभोळकर]]) * संन्याशाची सावली (विवेकानंदांच्या जीवनावरील कादंबरी, लेखक - [[चंद्रकांत खोत]])) * स्वामी विवेकानंद (संदीप जावळे) (२०१५) * स्वामी विवेकानंद आणि २१वे शतक (श्रीपाद कोठे) * स्वामी विवेकानंद : भारतातील गुरु-शिष्य परंपरेची मशाल (सरश्री) ==नृत्यनाटिका/नाटक/चरित्रकथन/पुरस्कार== * पुण्याच्या सुवर्णा कुलकर्णी या स्वामी विवेकानंद यांच्या जीवनावर ’परिव्राजक स्वामी विवेकानंद’ नावाची [[नृत्यनाटिका (बॅले)|नृत्यनाटिका]] सादर करतात. (इ.स. २०१३) * पुण्यातीलच [[ज्ञानप्रबोधिनी]]चा युवक विभाग ’परिव्राजक नरेंद्र’ नावाचे दोन अंकी नाटक रंगमंचावर सादर करतो. (इ.स. २०१३) * [[शंकर अभ्यंकर]] हे ’स्वामी विवेकानंद’ या नावाचा चरित्र कथाकथनाचा कार्यक्रम करतात. (इ.स. २०१३) * पुण्याची स्व-रूपवर्धिनी नावाची संस्था ’स्वामी विवेकानंद मातृभूमी पुरस्कार’ या नावाचा पुरस्कार देते. पुरस्कारार्थी : [[निनाद बेडेकर]] (२०१३) * विवेकानंदांच्या १५०व्या जयंतीनिमित्त [[सोलापूर]] येथे ९-१० नोव्हेंबर २०१३ या तारखांना [[विवेकानंद साहित्य संमेलन]] भरले होते. * स्वामी विवेकानंद यांच्या जीवनावरचे एक दोन अंकी हिंदी नाटक राधिका क्रिएशन्स ही संस्था सादर करते. संस्थेच्या प्रमुख राधिका देशपांडे, लेखिका [[शुभांगी भडभडे]] आणि दिग्दर्शिका सारिका पेंडसे यांनी अनेक राज्यांत फिरून नाटकाचे प्रयोग केले आहेत.१७-७-२०१६ रोजी पुण्यात या नाटकाचा १३९वा प्रयोग झाला. या नाटकात ३४ व्यक्तिरेखा असून एकूण ५० कलावंत काम करतात. * विवेकानंदांच्या जन्म दिवशी महाराष्ट्रातील अनेक संस्था वक्तृत्व स्पर्धा, गीता पठण स्पर्धा, चित्रकला स्पर्धा आदी आयोजित करतात. काही ठिकाणी सामुदायिक सूर्यनमस्कारांचा, योगासनांचा कार्यक्रम असतो. विविध शहरात जुलूस निघतात. काही संस्था स्वच्छता अभियान, छायाचित्र प्रदर्शन किंवा प्रश्नोत्तर स्पर्धा यांतला एखादा कार्यक्रम करतात. == भारतावर व जगावर विवेकानंदांचा प्रभाव == * [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]] [[जवाहरलाल नेहरू|नेहरूंचे]] पीए एम.ओ. मथाई यांना म्हणाले होते की, "अलिकडच्या शतकात भारताने निर्माण केलेला सर्वात मोठा माणूस म्हणजे विवेकानंद आहेत, [[महात्मा गांधी|गांधी]] नव्हे." * [[सुभाषचंद्र बोस]] म्हणाले होते, "जोपर्यंत बंगालचा संबंध आहे, आम्ही विवेकानंदांना आधुनिक राष्ट्रीय चळवळीचे 'आध्यात्मिक पिता' म्हणू शकतो."<ref>{{Cite book|title=आधुनिक भारताचा इतिहास|last=ग्रोवर|first=डॉ. बी.एल.|publisher=एस. चंद|year=२००३|isbn=|location=नवी दिल्ली|pages=३२९|language=मराठी/इंग्लिश}}</ref> स्वामी विवेकानंदांच्या कार्याचा प्रभाव तत्कालीन समाजावर व स्वामीजींच्या अनुयायांवर दोन वेगवेगळ्या प्रकारे पडला. काही विषय, व्यक्ती आणि प्रसंग यांवर त्यांनी कडाडून तोफ डागली. तर काही बाबतीत वाऱ्याच्या मंद झुळकीने फुलाची पाकळी ज्या हळुवारपणे उमलते तसा त्यांचा प्रभाव होता. '''मानवी जीवनावर स्वामीजींच्या एकूण झालेल्या प्रभावाची खालीलप्रमाणे वर्गवारी करता येईल -''' # त्यांनी वेदान्ताकडे पाहण्याची नवी दृष्टी दिली . # निस्वार्थी मानवसेवा हाच खरा धर्म होय, असे त्यांनी आग्रहपूर्वक प्रतिपादन केले . # भारतातील राष्ट्रीय चळवळी, आध्यात्मिक चळवळी व इतर सामाजिक सेवाकार्ये या सगळ्यांच्या मागे प्रत्यक्ष - अप्रत्यक्षरीत्या स्वामीजींची प्रेरणा होती व आहे. # पाश्चिमात्य जगात त्यांनी भारताचे आध्यात्मिक व सांस्कृतिक क्षेत्रातील दूत म्हणून भूमिका बजावली. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} ==बाह्य दुवे== {{commons|Swami Vivekananda|स्वामी विवेकानंद}} *[http://www.vkendra.org www.vkendra.org विवेकानंद केंद्राचे संकेतस्थळ] {{हिंदू धर्मामधील पंथ आणि संप्रदाय}} [[वर्ग:हिंदू संत]] [[वर्ग:हिंदू आचार्य]] [[वर्ग:भारतीय तत्त्वज्ञ]] [[वर्ग:हिंदू आध्यात्मिक गुरू]] [[वर्ग:इ.स. १८६३ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९०२ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] https://hritsgeneral.blogspot.com/2020/08/thoughts-by-swami-vivekanand.html?m=1'''''' kazkmql9nzjx9ttrds082rd3qv70eye 2139610 2139590 2022-07-23T02:43:29Z संतोष गोरे 135680 [[Special:Contributions/2409:4042:4C08:A121:0:0:168B:3E0A|2409:4042:4C08:A121:0:0:168B:3E0A]] ([[User talk:2409:4042:4C08:A121:0:0:168B:3E0A|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:KiranBOT II|KiranBOT II]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट व्यक्ती | चौकट_रुंदी = | नाव = स्वामी विवेकानंद | चित्र = Swami Vivekananda-1893-09-signed.jpg | चित्र_आकारमान = | चित्रशीर्षक = शिकागो येथे काढलेले छायाचित्र, सप्टेंबर १८९३. | चित्रशीर्षक_पर्याय = स्वामी विवेकानंदांचे कृष्णधवल छायाचित्र. | जन्मनाव = नरेंद्रनाथ दत्त. | वडील =विश्वनाथ दत्त | आई =भुवनेश्वरीदेवी दत्त | जन्म_दिनांक = १२ जानेवारी १८६३ | जन्म_स्थान = कोलकाता, बंगाल प्रेसिडेन्सी, तत्कालीन ब्रिटीश भारत. | मृत्यू_दिनांक = ४ जुलै १९०२ | मृत्यू_स्थान = बेलूर मठ, बंगाल प्रेसिडेन्सी, तत्कालीन ब्रिटीश भारत. | मृत्यू_कारण = | कलेवर_सापडलेले_स्थान = | चिरविश्रांतिस्थान = | चिरविश्रांतिस्थान_अक्षांश_रेखांश = | निवासस्थान = | राष्ट्रीयत्व = भारतीय | टोपणनावे = | वांशिकत्व = | नागरिकत्व = ब्रिटीश भारत | शिक्षण = कला शाखेत पदवीधर | प्रशिक्षणसंस्था = कलकत्ता विद्यापीठ | पेशा = | कारकीर्द_काळ = | मालक = | प्रसिद्ध_कामे = | मूळ_गाव = | पगार = | निव्वळ_मालमत्ता = | उंची = | वजन = | ख्याती = | पदवी_हुद्दा = | कार्यकाळ = | पूर्ववर्ती = | परवर्ती = | राजकीय_पक्ष = | विरोधक = | संचालकमंडळ = | धर्म =हिंदू | जोडीदार = | अपत्ये = | नातेवाईक = | पुरस्कार = | स्वाक्षरी = Swami-Vivekanda-Signature-transparent.png | स्वाक्षरीशीर्षक_पर्याय = स्वामी विवेकानंदांची स्वाक्षरी | संकेतस्थळ = https://belurmath.org/ | तळटिपा = | संकीर्ण = }} '''स्वामी विवेकानंद''' ([[१२ जानेवारी]], [[इ.स. १८६३|१८६३]] - [[४ जुलै]], [[इ.स. १९०२|१९०२]], नरेंद्रनाथ दत्त) हे एक [[भारतीय]] [[संन्यासी]] आणि [[तत्त्वज्ञ]] होते.[[रामकृष्ण परमहंस]] यांचे ते शिष्य होते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.oneindia.com/feature/swami-vivekananda-a-short-biography-1980622.html|title=Swami Vivekananda: A short biography|last=Staff|date=2016-01-12|website=https://www.oneindia.com|language=en|access-date=2022-01-12}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.culturalindia.net/reformers/vivekananda.html|title=Life History & Teachings of Swami Vivekanand|website=www.culturalindia.net|language=en|access-date=2022-01-12}}</ref> ते पाश्चात्य गूढवादाने प्रभावित झाले.<ref>Michelis 2004, p. 19-90, 97-100.</ref><ref>{{जर्नल स्रोत|date=2022-01-06|title=Swami Vivekananda|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Swami_Vivekananda&oldid=1064080887|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> तसेच त्यांनी पाश्चात्य जगाला [[वेदान्त|वेदांत]] आणि [[योग|योगाच्या]] भारतीय दर्शनांचा (शिकवण, पद्धती) परिचय करून देण्यात प्रमुख भूमिका निभावली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://indianexpress.com/article/research/international-yoga-day-2017-how-swami-vivekananda-helped-popularise-the-ancient-indian-regimen-in-the-west-4715411/|title=International Yoga Day: How Swami Vivekananda helped popularise the ancient Indian regimen in the West|date=2017-06-21|website=The Indian Express|language=en|access-date=2022-01-12}}</ref> १९ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात [[हिंदू धर्म|हिंदू धर्माला]] प्रमुख जागतिक धर्माच्या दर्जात आणून आंतरधर्मीय जागरूकता वाढवण्याचे श्रेय विवेकानंदांना दिले जाते.<ref>Clarke 2006, p. 209</ref> भारतातील हिंदू सुधारणा चळवळींमध्ये ते प्रमुख होते. त्यांनी ब्रिटिशशासित भारतात राष्ट्रवाद आणण्यात योगदान दिले. विवेकानंदांनी रामकृष्ण मठ आणि [[रामकृष्ण मिशन|रामकृष्ण मिशनची]] स्थापना केली.<ref>Feuerstein 2002, p. 600</ref> "''माझ्या अमेरिकेच्या बहिणी आणि बंधूंनो''...", या शब्दांनी सुरू झालेल्या त्यांच्या भाषणासाठी ते फार प्रसिद्ध आहेत<ref>Dutt 2005, p. 121</ref>, ज्यामध्ये त्यांनी १८९३ मध्ये [[शिकागो]] येथील जागतिक धर्माच्या परिषदेत हिंदू धर्माचा परिचय दिला. ==बालपण == [[चित्र:Bhuvaneshwari-Devi-1841-1911.jpg|इवलेसे|उजवे|माता भुवनेश्वरी देवी]] उत्तर [[कोलकत्ता]] सिमलापल्ली येथे [[१२ जानेवारी]] [[इ.स. १८६३|१८६३]], सोमवारी सकाळी ६:३2 वा. (पौष कृष्ण सप्तमी, संक्रांतीच्या दिवशी) विवेकानंदांचा जन्म झाला. त्यांचे नाव नरेंद्र ठेवण्यात आले. वडील [[विश्वनाथ दत्त|विश्वनाथ दत्त हे]] [[कोलकाता]] उच्च न्यायालयात ([[वकील]]) अ‍ॅटर्नी होते. ते सामाजिक आणि धार्मिक बाबीत पुरोगामी विचाराचे आणि दयाळू स्वभावाचे होते. आई भुवनेश्वरी देवी या धार्मिक वृत्तीच्या होत्या. नरेंद्रनाथाच्या विचारसरणीला आकार देण्यात त्यांच्या पालकांचा अनमोल वाटा होता. नरेंद्रनाथाला दर्शनशास्त्रे, [[इतिहास]], [[समाजशास्त्र|समाजशास्त्रे]], [[कला]], [[साहित्य]] इत्यादी अनेक विषयांत रुची आणि गती होती. [[वेद]], [[उपनिषदे]], [[रामायण]], [[महाभारत]], [[भगवतगीता]] आदि धार्मिक साहित्यात त्याने विशेष आवड दाखवली. त्याला [[शास्त्रीय संगीत|शास्त्रीय संगीताची]] देखील जाण होती आणि त्याने बेनी गुप्ता आणि अहमद खान या उस्तादांकडून गायन आणि वादनाचे रीतसर शिक्षणही घेतले. किशोरावस्थेपासूनच तो [[व्यायाम]], [[खेळ]] आदी उपक्रमांमध्ये सक्रिय सहभाग घेई. जुनाट [[अंधश्रद्धा]] आणि जात्याधारित भेदभाव यांच्या वैधतेसंबंधी त्याने लहान वयातच प्रश्न उपस्थित केले होते आणि सारासार विचार आणि व्यवहारी दृष्टिकोन यांचा आधार नसलेली कुठलीही गोष्ट स्वीकारण्यास नकार दिला होता. विवेकानंद हे मित्र परिवारात प्रिय होते, त्यांचे मित्र त्यांना बिले या नावाने हाक मारत तर त्यांचे गुरू नोरेन या शब्दाने. त्यांना वाचन, [[व्यायाम]], [[कुस्ती]], [[मुष्टियुद्ध]], [[पोहणे]], होडी वल्हवणे, [[घोडेस्वारी]], [[लाठियुद्ध]], [[गायन]] आणि [[वादन]] इत्यादी छंद होते.{{संदर्भ हवा}} == शिक्षण == नरेंद्रनाथांनी आपल्या घरीच शिक्षणाची सुरुवात केली. नंतर त्यांनी १८७१ साली [[ईश्वरचंद्र विद्यासागर]] यांच्या मेट्रोपॉलिटन इन्स्टिट्यूशनमध्ये प्रवेश घेतला आणि ते १८७९ मध्ये प्रेसिडेन्सी कॉलेजची प्रवेश परीक्षा उत्तीर्ण झाले. काही दिवस या संस्थेत राहिल्यानंतर पुढे त्यांनी जनरल असेम्ब्लीज इन्स्टिट्यूशनमध्ये प्रवेश घेतला. येथे त्यांनी [[तर्कशास्त्र]], पाश्चात्त्य [[तत्त्वज्ञान]], आणि [[युरोप|युरोपचा]] इतिहास यांचा अभ्यास केला. १८८१ साली ते फाइन आर्टची आणि १८८४ मध्ये [[बी.ए.]]ची परीक्षा उत्तीर्ण झाले.{{संदर्भ हवा}} नरेंद्रनाथांनी[[डेविड ह्युम]], [[इम्यानुल कँट]], [[गोत्तिलेब फित्शे, बारूच स्पिनोझा, जॉर्ज हेगेल, आर्थर शोपेनहायर, ऑगस्ट कोम्ट, [[हर्बट स्पेंसर]],[[जॉन स्टुअर्ट मिल]] आणि [[चार्ल्स डार्विन]] इत्यादी विचारवंतांच्या लेखनाचा अभ्यास केला होता. हर्बर्ट स्पेन्सरच्या उत्क्रांतिवादाने ते प्रभावित झाले होते. [[गुरुदास चटोपाध्याय]] या बंगाली प्रकाशकासाठी त्यांनी स्पेन्सरच्या ‘एज्युकेशन’ या पुस्तकाचा अनुवादही केला होता. काही काळ त्यांनी स्पेन्सर यांच्याशी संपर्कही स्थापन केला होता. पाश्चात्त्य तत्त्वज्ञानाच्या अभ्यासासोबत त्यांनी प्राचीन [[संस्कृत]] आणि [[बंगाली]] ग्रंथांचाही गाढ अभ्यास केला होता. त्यांच्या प्राध्यापकांच्या मते नरेंद्र एक प्रतिभावान विद्यार्थी होते. १८८१-८४ मध्ये ते जेथे शिकले त्या स्कॉटिश चर्च कॉलेजचे प्राचार्य डॉ. विल्यम हेस्टी यांनी म्हटले आहे की, "नरेंद्र खरोखरच बुद्धिमान आहे. मी खूप फिरलो, जग पाहिले परंतु त्याच्यासारखी प्रतिभा आणि बुद्धिसामर्थ्य असलेला मुलगा अगदी [[जर्मन]] विद्यापीठातल्या तत्त्वज्ञानाच्या विद्यार्थ्यांमध्येही मला बघायला मिळाला नाही."{{संदर्भ हवा}} त्यांना ‘श्रुतिधारा’ (विलक्षण स्मरणशक्ती असलेला) म्हटले जात असे. “एवढ्या तरुण मुलाने एवढे वाचले असेल असे मला वाटले नव्हते.” असे महेंद्रलाल सरकारांनी त्यांच्याशी चर्चा केल्यावर म्हटले होते.{{संदर्भ हवा}} ==गुरू रामकृष्ण यांची भेट== कोलकात्यात शिमला नामक मोह्ल्यात् सुरेंद्रनाथ मित्र यांनी [[रामकृष्ण परमहंस]] यांना आपल्या घरी एका समारंभासाठी बोलविले होते. त्यावेळी कुणी चांगला गायक न मिळू शकल्याने त्यांना आपल्या शेजारी राहणा-या नरेन्द्रला बोलावून आणले. इ.स. १८८१ च्या नोव्हेंबर महिन्यात श्री रामकृष्ण पहिल्यांदाच नरेंद्रला भेटले आणि त्याचे गायन ऐकून संतुष्ट झाले. त्यांनी त्याला दक्षिणेश्वर येथे येण्याचे आमंत्रण दिले. सूक्ष्म योगदृष्टीच्या साहाय्याने श्रीरामकृष्ण नरेंद्रनाथांचा महिमामय अति उज्ज्वल भावी काल पाहू शकले होते म्हणूनच ते नरेंद्राकडे आकृष्ट झाले, असे दिसते.<ref name="ReferenceA">मुजुमदार सत्येंद्रनाथ, स्वामी विवेकानंद यांचे चरित्र, रामकृष्ण मठ नागपूर प्रकाशन आवृत्ती अकरावी, सन २०००</ref> ==नरेंद्राची साधना== अनन्यचित्त होऊन गुरूने सांगितलेल्या मार्गाने साधना करीत नरेंद्र उन्नती साधत होता. रामकृष्णांच्या पवित्र सहवासात नरेंद्रात आमूलाग्र बदल झाले. त्यांच्यासह असलेल्या अन्य तरुण साधकांनी रामकृष्णांच्या आदर्शांना स्वीकारून काशीपूरच्या उद्यानात तपश्चर्या केली. रामकृष्णांच्या सेवेत हे सर्व तरूण सतत राहिल्याने त्या सर्वांच्यात अपूर्व आध्यात्मिक प्रेमसंबंध जोपासले गेले. येथे या ठिकाणीच भावी 'रामकृष्ण संघाची' पायाभरणी झाली.<ref name="ReferenceA"/> ==गुरुभेट व संन्यासदीक्षा == याच ठिकाणी एका शुभ दिवशी रामकृष्ण यांनी आपल्या यास सर्व शिष्यांना भगवी वस्त्रे देऊन संन्यासदीक्षा दिली. संन्यासग्रहणानंतर गतकालीन युगप्रवर्तक संन्यासी मंडळींचे जीवन आणि उपदेश यांचे अनुशीलन करणे हेच नरेंद्राचे लक्ष्य बनले. नरेंद्राच्या घरी लहानाचे मोठे झालेले त्यांचे नातेवाईक डॉ. रामचंद्र दत्त हे रामकृष्णांचे भक्‍त होते. धर्मभावनेने प्रेरित होऊन नरेंद्राच्या मनात लहानपणीच तीव्र वैराग्य उत्पन्न झालेले पाहून डॉ. दत्त एकदा त्यांना म्हणाले, "भाई, धर्मलाभ हेच जर तुझ्या जीवनाचे उद्दिष्ट असेल, तर तू ब्राह्मोसमाज वगैरेंच्या भानगडीत पडू नकोस. तू दक्षिणेश्‍वरीला श्रीरामकृष्णांकडे जा." एके दिवशी त्यांचे शेजारी सुरेंद्रनाथ यांच्याकडेच रामकृष्ण परमहंसांचे त्यांना दर्शन झाले. सुरुवातीचे काही दिवस रामकृष्ण नरेंद्रनाथांना आपल्यापासून क्षणभरही दूर ठेवू इच्छित नसत. त्यांना जवळ बसवून अनेक उपदेश करत. ते दोघेच असतांना त्यांची आपापसांत खूप चर्चा होत असे. रामकृष्ण त्यांच्या अपूर्ण राहिलेल्या कार्याचा भार नरेंद्रनाथांवर सोपवणार होते. एके दिवशी रामकृष्णांनी एका कागदाच्या कपट्यावर लिहिले, `नरेंद्र लोकशिक्षणाचे कार्य करील.’ काहीसे आढेवेढे घेत नरेंद्रनाथ त्यांना म्हणाले, "हे सारे माझ्याने होणार नाही." रामकृष्ण त्यांना लगेच दृढपणे म्हणाले, होणार नाही? अरे तुझी हाडं हे काम करतील.” पुढे रामकृष्णांनी नरेंद्रनाथांना संन्यासदीक्षा देऊन त्यांचे नामकरण `स्वामी विवेकानंद’ असे केले.{{संदर्भ हवा}} ==धर्मप्रसाराच्या कार्याला सुरुवात== रामकृष्ण मठाची स्थापना श्री रामकृष्णांच्या महासमाधीनंतर स्वामी विवेकानंदांनी आपले एक गुरुबंधू तारकनाथ यांच्या मदतीने कोलकात्याजवळील वराहनगर या भागात एक पडक्या इमारतीत मठाची स्थापना केली. तत्पूर्वी त्या जागेत भुतांचा वावर आहे, असा लोकप्रवाद होता. विवेकानंदांनी रामकृष्णांनी वापरलेल्या वस्तू आणि त्यांच्या भस्मास्थींचा कलश त्या ठिकाणी नेऊन ठेवला आणि त्यांचे भक्‍त तेथे राहू लागले.{{संदर्भ हवा}} == ‘विवेकानंद’ नामकरण == राजा अजितसिंग खेत्री यांनी १० मे १८९३ रोजी स्वामीजींना 'विवेकानंद' असे नाव दिले.{{संदर्भ हवा}} ==कन्याकुमारी== रामकृष्ण यांच्या समाधीनंतर स्वामी विवेकानंद भारत भ्रमण करण्यास बाहेर पडले. अखेरीस ते कन्याकुमारी या भारताच्या दक्षिण टोकाला जाऊन पोहोचले. तेव्हा त्यांनी समुद्रात उडी मारली आणि शिलाखंडावर जाऊन ध्यानात बसले. त्यावेळी भारतातील दैन्य पाहून त्यांचे कासावीस झालेले मन अधिकच हळवे झाले. भारताच्या कल्याणासाठी, येथील जनतेच्या उद्धारासाठी आयुष्य समर्पित करणे आणि त्यासाठी या मातृभूमीचा सेवक बनून झटणे असा दृढ संकल्प स्वामीजींनी केला. [[अद्वैत वेदान्त]] विचार जगभरात पोचविणे आणि माणसातील सुप्त मनुष्यत्व जागे करणे यासाठी त्यांनी भारताच्या सीमा ओलांडून पाश्चिमात्य जगात जाण्याचेही ठरविले.<ref name="ReferenceA"/> == शिकागोतील सर्वधर्मपरिषद == [[चित्र:Swami Vivekananda at Parliament of Religions.jpg|इवलेसे|उजवे|सर्वधर्मपरिषदेतील विवेकानंद]] [[सप्टेंबर ११]], [[इ.स. १८९३|१८९३]] रोजी [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेतील]] [[शिकागो]] शहरातील शिकागो - आर्ट इन्स्टिट्यूट येथे सर्वधर्मीय परिषद भरली होती. त्या सभेला विवेकानंद गेले. तेथे त्यांनी "अमेरिकेतील माझ्या बंधू आणि भगिनींनो" अशी भाषणास सुरुवात केली आणि सभेसाठी जमलेल्या सुमारे सात हजार लोकांनी टाळ्यांचा कडकडाट केला, जो दोन मिनिटे अखंड चालू होता. "जिने जगाला सहिष्णुता आणि वैश्विकतेचा स्वीकार करण्याची शिकवण दिली आहे, अशा सर्वात प्राचीन असणाऱ्या संन्याशांच्या वैदिक परंपरेच्या वतीने, मी जगातील नवनिर्मित राष्ट्रांचे स्वागत करतो" या शब्दात त्यांनी आपले व्याख्यान पुढे चालू केले. ह्या परिषदेत विवेकानंदांनी सनातन धर्माचे प्रतिनिधित्व करताना, वेदान्तावर व [[भारत|भारतीय]] [[संस्कृती]]वर व्याख्यान दिले. जगातील सर्व धर्मांचे सारतत्त्व एकच आहे असे प्रतिपादन त्यांनी केले. त्यांनी फारच सुंदर वक्तृत्व करून अमेरिकन नागरिकांची मने जिंकली. आपल्या अल्पशा व्याख्यानात जणू त्यांनी विश्वधर्म परिषदेचे प्राणतत्त्वच विशद केले. काही दिवसांतच आपल्या विचारांनी त्यांनी अमेरिकेतील वृत्तपत्रांचे लक्ष वेधून घेतले. या वृत्तपत्रांनी स्वामींचे वर्णन 'भारतातून आलेला एक वादळी व्यक्तिमत्त्वाचा संन्यासी' असे केले. 'न्यू यॉर्क क्रिटिक'ने त्यांच्याबद्दल लिहिले आहे की "ते दैवी वक्तृत्वाचे धनी तर आहेतच परंतु त्यांचे धीरगंभीर उद्‌गार देखील त्यांच्या काषाय वस्त्रात शोभून दिसणाऱ्या तेजस्वी मुखमंडलाहून काही कमी आकर्षक नाहीत." [[वेदान्त]] आणि [[योग]] या विषयावर त्यांनी अमेरिका, इंग्लंड आणि इतर काही युरोपीय देशांमध्ये जाहीर तसेच खाजगी व्याख्याने दिली. अमेरिका आणि इंग्लंड देशांमध्ये त्यांनी [[वेदान्त]] सोसायटी स्थापली.{{संदर्भ हवा}} == समाधी == शुक्रवार, [[जुलै ४]], [[इ.स. १९०२|१९०२]] ह्या दिवशी त्यांनी [[कोलकाता|कोलकात्याजवळील]] [[बेलूर मठ|बेलूर मठात]] समाधी घेतली. समाधी घेण्याच्या दिवशी त्यांनी पहाटे बेलूर मठात परिव्राजकांना शुक्ल यजुर्वेदाचा पाठ शिकवला. आणि स्वामी प्रेमानंद या गुरुबंधूंसमवेत काही काळ फिरत असता त्यांना रामकृष्ण मठाच्या भविष्यासंबंधात काही सूचना केल्या. ध्यान करत असतांना रात्री नऊ वाजून दहा मिनिटांनी त्यांनी समाधी घेतली आणि चाळीस वर्षापर्यंत जगणार नाही ही स्वतःची भविष्यवाणी खरी केली. [[कन्याकुमारी]] येथे समुद्रात काही अंतरावर त्यांचे [[विवेकानंद स्मारक]] [http://www.vivekanandakendra.org/ विवेकानंद केंद्र] या संस्थेच्या पुढाकाराने उभे राहिले आहे आहे.{{संदर्भ हवा}} == तत्त्वविचार आणि शिकवण == [[चित्र:Ramakrishna.jpg|इवलेसे|उजवे|गुरू रामकृष्ण परमहंस]] स्वामी हे हिंदू तत्त्वज्ञानाच्या 'वेदान्त' शाखेचे पुरस्कर्ते होते. [[आद्य शंकराचार्य]] यांच्या विचारांना पुढे नेत त्यांनी हे तत्त्वज्ञान प्रतिपादित केले.{{संदर्भ हवा}} * त्यांच्या मते सर्व प्राणिमात्र शिवाचे अंश आहेत, त्यामुळेच 'शिवभावे जीवसेवा' हे रामकृष्ण यांचे वचन त्यांनी शिरोधार्य मानले. * प्रत्येक जीव हा मूळ रूपातच ईश्वरी/दैवी आहे. * अंतर्गत आणि बाह्य स्वभावावर नियंत्रण मिळवून त्याच्यातील दैवी अंशास जागृत करणे हे आपले ध्येय आहे. * कर्म किंवा पूजा किंवा मानसिक नियंत्रण किंवा [[तत्त्वज्ञान]] यापैकी एक किंवा अनेक मार्गांचा उपयोग करून मुक्ति मिळवली पाहिजे. * उठा, जागे व्हा, आणि आपले ध्येय प्राप्त होईपर्यंत थांबू नका. * 'दरिद्री नारायण' हा शब्द विवेकानंदानी जगाला दिला. त्यांचे [[बंगाली भाषा|बंगालीतील]] '''সখার প্রতি''' (लिप्यंतरण: 'सखार प्रति') (या मथळ्याचा अर्थ : मराठी -"मित्रास"; ,इंग्लिश - "To a Friend") नावाच्या कवितेतील एक अंश: मूळ बंगाली उतारा: :বহুরূপে সম্মুখে তোমার, ছাড়ি কোথা খুঁজিছ ঈশ্বর? :জীবে প্রেম করে যেই জন, সেই জন সেবিছে ঈশ্বর। देवनागरी लिप्यंतरण: '''बहुरुपे सम्मुखे तोमार छाडि<br/> कोथाय खूंजिछो ईश्वर<br/> जीवे प्रेम करे जेई जन<br/> सेई जन सेविछे ईश्वर''' '''अर्थ:''' ईश्वर अनेक रूपाने तुझ्या समोर उभा आहे. ते सोडून तू कुठे ईश्वराला शोधतोस? जे कोणी प्राणिमात्रांवर प्रेम करतात, तेच ईश्वराची (खरी) सेवा करतात. <ref>ज्ञानयोग, स्वामी विवेकानंद, आवृत्ती तेरावी, रामकृष्ण मठ नागपूर प्रकाशन सन २०००</ref> ==आत्मसाक्षात्काराचे ध्येय व ते गाठण्याच्या पद्धती== ज्याप्रमाणे प्रत्येक शास्राच्या स्वतःच्या पद्धती असतात त्याप्रमाणे धर्माच्याही विशिष्ट पद्धती असतात. धर्माचे ध्येय गाठण्याच्या पद्धतींना आम्ही '[[योग]]' म्हणतो, आणि आम्ही जे योग शिकवतो ते वेगवेगळ्या स्वभावांना व मनोधर्मांना जुळणारे असतात, यांचे वर्गीकरण असे— * १.[[कर्मयोग]]— या पद्धतीनुसार कर्म व कर्तव्य यांच्या द्वारे मनुष्य र दिव्य स्वरूपाचा साक्षात्कार करून घेतो. * २.[[भक्तियोग]]— यानुसार सगुण ईश्वरावर प्रेम करून व त्याची भक्ती करून मनुष्य आपल्या दिव्य स्वरूपाचा साक्षात्कार करून घेतो. * ३.[[राजयोग]]— यानुसार मनःसंयमाच्या द्वारे मनुष्य आपल्या दिव्य जीवनाचा साक्षात्कार करून घेतो. * ४.[[ज्ञानयोग]]—ज्ञानाच्या द्वारे मनुष्य साक्षात्कार करून घेतो. त्या एकमेव केंद्रस्थानाकडे म्हणजे ईश्वराकडे जाण्याचे हे भिन्न भिन्न मार्ग होत.( ग्रंथावली खं.८,पृ.३८६)<ref>ध्यान आणि त्याच्या पद्धती, स्वामी विवेकानंद, संपादक - स्वामी चेतनानंद, रामकृष्ण मठ नागपूर प्रकाशन सन २०१२</ref> ==कर्मयोग== अखिल मानवजातीचे चरम वा अंतिम लक्ष्य ज्ञान हे होय. संसारामध्ये आम्हाला भोगाव्या लागणाऱ्या एकूणेक दुःख-क्लेशांचे कारण हेच की आम्ही मोहग्रस्त होऊन सुखालाच आपल्या जीवनाचे अंतिम लक्ष्य ठरवून त्यासाठी सारखी धडपड करीत असतो. माणसाला आयुष्यात जेवढ्या म्हणून शक्तींना हाताळावे लागते, त्यापैकी मानवी चारित्र्य घडविणारी कर्म शक्ती हीच सर्वांपेक्षा अधिक प्रबल होय. आपल्याला कर्म हे करावेच लागेल पण त्याचबरोबर त्या कर्माच्या पाठीशी लपलेला कोणता हेतू आपल्याला कार्यास प्रवृत्त करीत आहे हेही आपण हुडकून काढले पाहिजे, आणि मग सुरुवातीला आपले बहुतेक सारेच्या सारे हेतू स्वार्थाने लडबडलेले असल्याचे आपल्याला आढळून येईल. परंतु चिकाटी धरल्यास ती स्वार्थमलिनता कमी होत जाऊन अखेरीस समय येईल ज्यावेळी आपण अधून मधून निःस्वार्थ कर्म करण्यास समर्थ होऊ. ज्या मंगल क्षणी आपण संपूर्ण निःस्वार्थ होऊ, त्याच क्षणी आपली समस्त शक्ती एके जागी केंद्रीभूत होईल आणि आपल्यातील अंतरस्थ ज्ञान प्रकाशित होईल .<ref>कर्मयोग, स्वामी विवेकानंद, रामकृष्ण मठ नागपूर प्रकाशन, आवृत्ती चौदावी, सन २०००</ref> ==ब्रह्म संंकल्पना== [[अद्वैत]] तत्त्वज्ञानानुसार ह्या विश्वात एकच गोष्ट सत्य आहे. आणि तिलाच तत्त्वज्ञानात ‘ब्रह्म’ म्हटले आहे; बाकी सर्वकाही असत्य असून ते मायेच्या शक्तीने ब्रह्मातून व्यक्त व तयार झाले आहे. परत त्या ब्रह्माप्रत जाऊन पोहोचणे हेच आपले लक्ष्य आहे.<ref>ज्ञानयोग, स्वामी विवेकानंद , आवृत्ती दहावी, रामकृष्ण मठ नागपूर प्रकाशन सन २०००</ref> ==भक्तियोग== भक्तियोग म्हणजे खऱ्या, अकृत्रिम भावाने भगवंताचे अनुसंधान. ह्या अनुसंधानाची उत्पती प्रेमातून, प्रेमानेच त्याचा परिपोष आणि त्याची परिसमाप्तीही प्रेमातच. अत्युत्कट भगवत प्रेमाचा क्षणभराचा दिव्योन्मादही आपल्याला कायमचे मुक्त करू शकतो.{{संदर्भ हवा}} ==शिक्षण संदर्भातील विचार== [[शिक्षण]] म्हणजे एखाद्याच्या अंगी अगोदरपासून असलेल्या पूर्णत्वाचा आविष्कार होय. विधार्थी जर शाळेत येत नसेल तर शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांकडे गेले पाहिजे.{{संदर्भ हवा}} == प्रकाशित चरित्रे आणि अन्य पुस्तके== विवेकानंदांचे चरित्र सर्वप्रथम इ.स. १८९८ साली, विवेकानंदांच्या हयातीत प्रकाशित झाले. ते चरित्र मराठीत होते. त्याशिवायची चरित्रे :- * अमृतपुत्र विवेकानंद (बालसाहित्य, दत्ता टोळ) * मानवतेचा महापुजारी ([[सुनील चिंचोलकर]]) * राष्टद्रष्टे विवेकानंंद : (वि.वि. पेंंडसे, ज्ञान प्रबोधिनी प्रकाशन) * शोध स्वामी विवेकानंदांचा ([[दत्तप्रसाद दाभोळकर]]) * संन्याशाची सावली (विवेकानंदांच्या जीवनावरील कादंबरी, लेखक - [[चंद्रकांत खोत]])) * स्वामी विवेकानंद (संदीप जावळे) (२०१५) * स्वामी विवेकानंद आणि २१वे शतक (श्रीपाद कोठे) * स्वामी विवेकानंद : भारतातील गुरु-शिष्य परंपरेची मशाल (सरश्री) ==नृत्यनाटिका/नाटक/चरित्रकथन/पुरस्कार== * पुण्याच्या सुवर्णा कुलकर्णी या स्वामी विवेकानंद यांच्या जीवनावर ’परिव्राजक स्वामी विवेकानंद’ नावाची [[नृत्यनाटिका (बॅले)|नृत्यनाटिका]] सादर करतात. (इ.स. २०१३) * पुण्यातीलच [[ज्ञानप्रबोधिनी]]चा युवक विभाग ’परिव्राजक नरेंद्र’ नावाचे दोन अंकी नाटक रंगमंचावर सादर करतो. (इ.स. २०१३) * [[शंकर अभ्यंकर]] हे ’स्वामी विवेकानंद’ या नावाचा चरित्र कथाकथनाचा कार्यक्रम करतात. (इ.स. २०१३) * पुण्याची स्व-रूपवर्धिनी नावाची संस्था ’स्वामी विवेकानंद मातृभूमी पुरस्कार’ या नावाचा पुरस्कार देते. पुरस्कारार्थी : [[निनाद बेडेकर]] (२०१३) * विवेकानंदांच्या १५०व्या जयंतीनिमित्त [[सोलापूर]] येथे ९-१० नोव्हेंबर २०१३ या तारखांना [[विवेकानंद साहित्य संमेलन]] भरले होते. * स्वामी विवेकानंद यांच्या जीवनावरचे एक दोन अंकी हिंदी नाटक राधिका क्रिएशन्स ही संस्था सादर करते. संस्थेच्या प्रमुख राधिका देशपांडे, लेखिका [[शुभांगी भडभडे]] आणि दिग्दर्शिका सारिका पेंडसे यांनी अनेक राज्यांत फिरून नाटकाचे प्रयोग केले आहेत.१७-७-२०१६ रोजी पुण्यात या नाटकाचा १३९वा प्रयोग झाला. या नाटकात ३४ व्यक्तिरेखा असून एकूण ५० कलावंत काम करतात. * विवेकानंदांच्या जन्म दिवशी महाराष्ट्रातील अनेक संस्था वक्तृत्व स्पर्धा, गीता पठण स्पर्धा, चित्रकला स्पर्धा आदी आयोजित करतात. काही ठिकाणी सामुदायिक सूर्यनमस्कारांचा, योगासनांचा कार्यक्रम असतो. विविध शहरात जुलूस निघतात. काही संस्था स्वच्छता अभियान, छायाचित्र प्रदर्शन किंवा प्रश्नोत्तर स्पर्धा यांतला एखादा कार्यक्रम करतात. == भारतावर व जगावर विवेकानंदांचा प्रभाव == * [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]] [[जवाहरलाल नेहरू|नेहरूंचे]] पीए एम.ओ. मथाई यांना म्हणाले होते की, "अलिकडच्या शतकात भारताने निर्माण केलेला सर्वात मोठा माणूस म्हणजे विवेकानंद आहेत, [[महात्मा गांधी|गांधी]] नव्हे." * [[सुभाषचंद्र बोस]] म्हणाले होते, "जोपर्यंत बंगालचा संबंध आहे, आम्ही विवेकानंदांना आधुनिक राष्ट्रीय चळवळीचे 'आध्यात्मिक पिता' म्हणू शकतो."<ref>{{Cite book|title=आधुनिक भारताचा इतिहास|last=ग्रोवर|first=डॉ. बी.एल.|publisher=एस. चंद|year=२००३|isbn=|location=नवी दिल्ली|pages=३२९|language=मराठी/इंग्लिश}}</ref> स्वामी विवेकानंदांच्या कार्याचा प्रभाव तत्कालीन समाजावर व स्वामीजींच्या अनुयायांवर दोन वेगवेगळ्या प्रकारे पडला. काही विषय, व्यक्ती आणि प्रसंग यांवर त्यांनी कडाडून तोफ डागली. तर काही बाबतीत वाऱ्याच्या मंद झुळकीने फुलाची पाकळी ज्या हळुवारपणे उमलते तसा त्यांचा प्रभाव होता. '''मानवी जीवनावर स्वामीजींच्या एकूण झालेल्या प्रभावाची खालीलप्रमाणे वर्गवारी करता येईल -''' # त्यांनी वेदान्ताकडे पाहण्याची नवी दृष्टी दिली . # निस्वार्थी मानवसेवा हाच खरा धर्म होय, असे त्यांनी आग्रहपूर्वक प्रतिपादन केले . # भारतातील राष्ट्रीय चळवळी, आध्यात्मिक चळवळी व इतर सामाजिक सेवाकार्ये या सगळ्यांच्या मागे प्रत्यक्ष - अप्रत्यक्षरीत्या स्वामीजींची प्रेरणा होती व आहे. # पाश्चिमात्य जगात त्यांनी भारताचे आध्यात्मिक व सांस्कृतिक क्षेत्रातील दूत म्हणून भूमिका बजावली. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} ==बाह्य दुवे== {{commons|Swami Vivekananda|स्वामी विवेकानंद}} *[http://www.vkendra.org www.vkendra.org विवेकानंद केंद्राचे संकेतस्थळ] {{हिंदू धर्मामधील पंथ आणि संप्रदाय}} [[वर्ग:हिंदू संत]] [[वर्ग:हिंदू आचार्य]] [[वर्ग:भारतीय तत्त्वज्ञ]] [[वर्ग:हिंदू आध्यात्मिक गुरू]] [[वर्ग:इ.स. १८६३ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९०२ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] rqbecbmcrg8dehp77af1o9yrmkjtghn 0 22488 2139708 2139448 2022-07-23T09:01:02Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#गट २|अधिक माहिती]]); शुद्धलेखन — योग्य रकार ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#योग्य रकार|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट क्रिकेटपटू संपूर्ण माहिती| नाव = अर्नी मॅककॉर्मिक| संघ = ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट| देश = ओस्ट्रेलिया| चित्र = -| फलंदाजीची पद्धत = ---| गोलंदाजीची पद्धत = ---| कसोट्या = ---| आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामने = ---| कसोटी धावा = ---| धावा२ = ---| फलंदाजीची सरासरी१ = ---| फलंदाजीची सरासरी२ = ---| शतके/अर्धशतके१ = ---| शतके/अर्धशतके२ = ---| सर्वोच्च धावसंख्या१ = ---| सर्वोच्च धावसंख्या२ = ---| कसोटी षटके = --- | ODI overs = ---| बळी१ = ---| बळी२ = ---| गोलंदाजीची सरासरी१ = ---| गोलंदाजीची सरासरी२ = ---| ५ बळी१ = ---| ५ बळी२ = ---| १० बळी१ = ---| सर्वोत्तम गोलंदाजी१ = ---| सर्वोत्तम गोलंदाजी२ = ---| झेल/यष्टीचीत१ = ---| झेल/यष्टीचीत२ = ---| दिनांक = मे २| वर्ष = २००७| source = --- }} '''अर्नेस्ट लेस्ली मॅककॉर्मिक''' (१६ मे १९०६ - २८ जून १९९१) हा ऑस्ट्रेलियन क्रिकेटपटू होता जो १९३५ ते १९३८ पर्यंत १३ कसोटी सामन्यांमध्ये खेळला होता. मॅककॉर्मिक एक वाद्य-निर्माता आणि ज्वेलर होता. १९६०-६१ च्या वेस्ट इंडीजच्या ऑस्ट्रेलिया दौऱ्यानंतर, डोनाल्ड ब्रॅडमन आणि ऑस्ट्रेलियन क्रिकेट बोर्ड ऑफ कंट्रोल यांनी मॅककॉर्मिक यांना दोन्ही संघांमधील कसोटी सामन्यांच्या मालिकेतील विजेत्यांसाठी शाश्वत ट्रॉफी तयार करण्याची जबाबदारी दिली. त्याच्या डिझाईनमध्ये टाय टेस्टमध्ये वापरण्यात आलेला चेंडू समाविष्ट करण्यात आला होता आणि वेस्ट इंडीजच्या कर्णधाराच्या सन्मानार्थ फ्रँक वॉरेल ट्रॉफीचे नाव देण्यात आले होते.<ref>{{Cite web | url = http://www.espncricinfo.com/wisdenalmanack/content/story/235387.html | title = Obituary – Ernie McCormick| work = Wisden Almanack | accessdate= 19 July 2017| year=1992}}</ref><ref>{{Cite web | url = http://www.nma.gov.au/collections/collection_interactives/cricketing_journeys/cricket_html/the_tied_test_film/the_tied_test_film_a_fitting_tribute | title = The tied Test film: A fitting tribute| publisher = [[National Museum of Australia]] | accessdate= 19 July 2017| archiveurl=https://web.archive.org/web/20171202052702/http://www.nma.gov.au/collections/collection_interactives/cricketing_journeys/cricket_html/the_tied_test_film/the_tied_test_film_a_fitting_tribute | archivedate= 2 December 2017|url-status=dead}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{Stub-ओस्ट्रेलियन क्रिकेटपटू}} [[वर्ग:ऑस्ट्रेलियाचे क्रिकेट खेळाडू|मॅककॉर्मिक, अर्नी]] [[वर्ग:ऑस्ट्रेलियाचे कसोटी क्रिकेट खेळाडू]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] p76wwxhvxrmomb7dfzxuw2wmfduludl 0 23323 2139619 2039762 2022-07-23T02:55:17Z आर्या जोशी 65452 wikitext text/x-wiki आपल्या हिंदू पूर्वजांनी दीपदर्शनाला प्राधान्य दिले आहे त्याच्यामागे खूप सखोल जाणीव आणि कृतज्ञतेची भावना साठवलेली आहे. विद्युतशक्तीच्या ह्या युगातही तुपाचा/तेलाचा दिवाचा पेटवून त्याला नमस्कार करण्याचा प्रघात आहे. [[तूप|तुपाचा]] दिवा स्वतःच्या मंदमंद जळणाऱ्या ज्योतीने मानवाला आत्मज्योतीची कल्पना देतो आणि अशा रितीने त्याला शांत बनवून अंतर्मुख करतो.<br> एक तुपाचा दिवा हजारो दिवे पेटवू शकतो परंतु [[वीज|विजेचा]] दिवा दुसरा एकही दिवा पेटवू शकत नाही. माणसाने दिव्यापासून ही प्रेरणा घेण्यासारखी आहे की मी प्रकाशित होईन आणि इतरांनांही प्रकाशित करीन. स्वतः जळून जगाला प्रकाश देण्याची प्रेरणा दिवा आपल्याला देतो. माणसानेही जगातील अंधार हटविण्यासाठी, अज्ञान दूर करण्यासाठी तसेच दैवी विचारांचा प्रकाश पसरविण्यासाठी अखंड जळत राहिले पाहिजे, अशी जीवनदीक्षा दीपक आपल्याला देतो. सतत तेवत्या दिव्याच्या पाठीमागे माणसाने प्रभुकार्यासाठी, मानव्यासाठी अखंड जळत राहिले पाहिजे अशी सूचना आहे. मंदिराच्या गाभाऱ्यात प्रकाश पसरवून सतत तेवता दिवा आपल्याला देवाच्या मूर्तीचे दर्शन करवितो त्याचप्रमाणे जगातल्या अंधारात लोकांना ईश्वराभिमुख करण्यासाठी समजदार माणसाने अखंड जळत राहिले पाहिजे. <br> आषाढ अमावास्या ही [[दिव्याची अमावास्या]] अमावास्याळखलीवशी केलेले घरातले सर्व तांब्या-पितळेचे आणि चांदीचे दिवे पेटवून त्यांची पूजा करण्याची प्रथा आहे. या दिवशी बाजरीच्या पिठाचे उकडलेले पणतीच्या आकाराचे दिवे [http://marathi.webdunia.com/article/marathi-sweet-dishes/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%9A%E0%A5%87-%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%87-110041600019_1.htm] जेवताना गुळाबरोबर खातात. == हेदेखील पहा == [[वैदिक प्रतीक-दर्शन]] ---- == हे सुद्धा पहा == [[वैदिक प्रतीक-दर्शन]] [[वर्ग:हिंदू संस्कृती]] lng5dd4tsiu5iqshqnk28kkgjntouji 2139620 2139619 2022-07-23T02:56:36Z आर्या जोशी 65452 wikitext text/x-wiki आपल्या हिंदू पूर्वजांनी दीपदर्शनाला प्राधान्य दिले आहे त्याच्यामागे खूप सखोल जाणीव आणि कृतज्ञतेची भावना साठवलेली आहे. विद्युतशक्तीच्या ह्या युगातही तुपाचा/तेलाचा दिवाचा पेटवून त्याला नमस्कार करण्याचा प्रघात आहे. [[तूप|तुपाचा]] दिवा स्वतःच्या मंदमंद जळणाऱ्या ज्योतीने मानवाला आत्मज्योतीची कल्पना देतो आणि अशा रितीने त्याला शांत बनवून अंतर्मुख करतो.<br> एक तुपाचा दिवा हजारो दिवे पेटवू शकतो परंतु [[वीज|विजेचा]] दिवा दुसरा एकही दिवा पेटवू शकत नाही. माणसाने दिव्यापासून ही प्रेरणा घेण्यासारखी आहे की मी प्रकाशित होईन आणि इतरांनांही प्रकाशित करीन. स्वतः जळून जगाला प्रकाश देण्याची प्रेरणा दिवा आपल्याला देतो. माणसानेही जगातील अंधार हटविण्यासाठी, अज्ञान दूर करण्यासाठी तसेच दैवी विचारांचा प्रकाश पसरविण्यासाठी अखंड जळत राहिले पाहिजे, अशी जीवनदीक्षा दीपक आपल्याला देतो. सतत तेवत्या दिव्याच्या पाठीमागे माणसाने प्रभुकार्यासाठी, मानव्यासाठी अखंड जळत राहिले पाहिजे अशी सूचना आहे. मंदिराच्या गाभाऱ्यात प्रकाश पसरवून सतत तेवता दिवा आपल्याला देवाच्या मूर्तीचे दर्शन करवितो त्याचप्रमाणे जगातल्या अंधारात लोकांना ईश्वराभिमुख करण्यासाठी समजदार माणसाने अखंड जळत राहिले पाहिजे. <br> आषाढ अमावास्या ही [[दिव्याची अमावास्या]] या दिवशी घरातले सर्व तांब्या-पितळेचे आणि चांदीचे दिवे पेटवून त्यांची पूजा करण्याची प्रथा आहे. या दिवशी बाजरीच्या पिठाचे उकडलेले पणतीच्या आकाराचे दिवे [http://marathi.webdunia.com/article/marathi-sweet-dishes/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%9A%E0%A5%87-%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%87-110041600019_1.htm] जेवताना गुळाबरोबर खातात. == हेदेखील पहा == [[वैदिक प्रतीक-दर्शन]] ---- == हे सुद्धा पहा == [[वैदिक प्रतीक-दर्शन]] [[वर्ग:हिंदू संस्कृती]] m8hujyvupd6b7zxs59j4pcxjh32vz5f 0 30935 2139796 2139244 2022-07-23T11:55:18Z नरेश सावे 88037 /* तालुक्यातील गावे */ wikitext text/x-wiki '''कळमेश्वर''' हे नगरपरिषद अंतर्गत येणारे आणी एक महत्त्वपूर्ण औद्योगिक शहर आहे. '''कळमेश्वर''' हे महाराष्ट्र राज्यातील, नागपुर जिल्ह्यामधे सावनेर या उपविभागात येतो. हे शहर राष्ट्रीय राजमार्ग NH-353J and NH-547E सोबत जोडलेला आहे.कळमेश्वर हे [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] तालुक्याचे ठिकाण आहे. ==तालुक्यातील गावे== #[[आडसा]] #[[आळेसूर]] #[[अष्टीकला]] #[[बाम्हणी]] #[[बेलोरी बुद्रुक]] #[[भांडगी]] #[[बोरडोह]] #[[बोरगाव बुद्रुक (कळमेश्वर)]] #[[बोरगाव खुर्द (कळमेश्वर)]] #[[बुधळा]] #[[चाकडोह]] #[[चिंचभुवन]] #[[दाढेरा]] #[[दहेगाव (कळमेश्वर)]] #[[देवळी (कळमेश्वर)]] #[[धापेवाडा बुद्रुक]] #[[धापेवाडा खुर्द]] #[[धुरखेडा (कळमेश्वर)]] #[[डोरली (कळमेश्वर)]] #[[डोरली गंगाजी]] #[[दुधबारडी (कळमेश्वर)]] #[[गडगा (कळमेश्वर)]] #[[घोगळी]] #[[घोराड (कळमेश्वर)]] #[[गोंदखैरी]] #[[गोवारी (कळमेश्वर)]] #[[गुमठळा]] #[[हरदोळी (कळमेश्वर)]] #[[जिरोळा]] #[[कळंबी (कळमेश्वर)]] #[[कन्याढोल]] #[[कारळी (कळमेश्वर)]] #[[केतापार]] #[[खैरी (कळमेश्वर)]] #[[खाणगाव (कळमेश्वर)]] #[[खापरी (कळमेश्वर)]] #[[खुमारी]] #[[खुरसापार (कळमेश्वर)]] #[[कोहळी]] #[[कोकर्डा]] #[[कोरेघाट]] #[[लाडई]] #[[लिंगा (कळमेश्वर)]] #[[लोहगड (कळमेश्वर)]] #[[लोणारा (कळमेश्वर)]] #[[मढसावंगी]] #[[मांडवी (कळमेश्वर)]] #[[म्हासेपठार]] #[[मोहगाव (कळमेश्वर)]] #[[मोहळी]] #[[नंदा (कळमेश्वर)]] #[[नंदीखेडा (कळमेश्वर)]] #[[निळगाव]] #[[निंबोळी (कळमेश्वर)]] #[[निमजी]] #[[पांजरा (कळमेश्वर)]] #[[पानुआबळी]] #[[पारडी (कळमेश्वर)]] #[[पारसोडी (कळमेश्वर)]] #[[पारसोडी वकील]] #[[पेठउबळी]] #[[पिळकापार]] #[[पिपळा (कळमेश्वर)]] #[[पोहीगोंदखैरी]] #[[रामगिरी]] #[[रोहाणा (कळमेश्वर)]] #[[सहजापूर]] #[[साहुळी]] #[[सावळी बुद्रुक (कळमेश्वर)]] #[[सावळी खुर्द (कळमेश्वर)]] #[[सावंद्री]] #[[सावंगी (कळमेश्वर)]] #[[सेलु (कळमेश्वर)]] #[[शहापूर (कळमेश्वर)]] #[[सिंदी (कळमेश्वर)]] #[[सोनापार]] #[[सोनेगाव (कळमेश्वर)]] #[[सोनोळी]] #[[सोनपूर (कळमेश्वर)]] #[[सुसुंद्री]] #[[तेलगाव]] #[[तेलकामठी]] #[[तिडंगी]] #[[तिस्टीबुद्रुक]] #[[तिस्टीखुर्द]] #[[तोंडाखैरी]] #[[उबगी]] #[[उबळी]] #[[उपरवणी]] #[[वाधोणा बुद्रुक (कळमेश्वर)]] #[[वाधोणा खुर्द (कळमेश्वर)]] #[[वरोडा (कळमेश्वर)]] #[[वाथोडा (कळमेश्वर)]] #[[येळकापार]] #[[झिलपी]] #[[झुणकी]] ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासचे तालुके== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate == '''जनसांख्यिकी''' == २००१ च्या जनगणने अनुसार '''कळमेश्वर'''ची लोकसंख्या १७२४१ एवढी होती ज्यात ५२ % पुरुषामागे ४८% स्त्रिया होत्या. २००११ च्या जनगणने अनुसार '''कळमेश्वर'''ची लोकसंख्या ७०००० एवढी होती. == संस्कृती == '''कळमेश्वर''' हे नाव कडम्बेश्वर (महादेव) यांच्या नवा मागे पडले आहे. एक महत्त्वपूर्ण औद्योगिक शहर असल्या कारणाने इथे सर्व धर्माचे आणि देशातील विविध क्षेत्रातील लोक इथे राहतात. {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = [[तालुका]] |स्थानिक_नाव = कळमेश्वर |इतर_नाव = |टोपणनाव = |राज्य_नाव = महाराष्ट्र |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = Maharashtra locator map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश = 21|अक्षांशमिनिटे =14 |अक्षांशसेकंद =10 |रेखांश=78 |रेखांशमिनिटे= 54|रेखांशसेकंद= 22 |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = left<!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो<!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो<!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = {{लेखनाव}} |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = नागपूर |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = नागपूर |प्रांत = विदर्भ |विभाग = नागपूर |जिल्हा = नागपूर<!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = |लोकसंख्या_वर्ष = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = |विधानसभा_मतदारसं = |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = कळमेश्वर |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = कळमेश्वर |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = |कोरे_उत्तर_१ = |एसटीडी_कोड = |पिन_कोड = |आरटीओ_कोड = |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = हो<!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = हो<!-- हो/नाही --> }} '''कळमेश्वर''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. {{विस्तार}} {{नागपूर जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] okwgf65q1ztu1e3woxha2w5fltx24gq 2139797 2139796 2022-07-23T11:56:09Z नरेश सावे 88037 wikitext text/x-wiki '''कळमेश्वर''' हे नगरपरिषद अंतर्गत येणारे आणी एक महत्त्वपूर्ण औद्योगिक शहर आहे. '''कळमेश्वर''' हे महाराष्ट्र राज्यातील, नागपुर जिल्ह्यामधे सावनेर या उपविभागात येतो. हे शहर राष्ट्रीय राजमार्ग NH-353J and NH-547E सोबत जोडलेला आहे.कळमेश्वर हे [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] कळमेश्वर तालुक्याचे ठिकाण आहे. ==तालुक्यातील गावे== #[[आडसा]] #[[आळेसूर]] #[[अष्टीकला]] #[[बाम्हणी]] #[[बेलोरी बुद्रुक]] #[[भांडगी]] #[[बोरडोह]] #[[बोरगाव बुद्रुक (कळमेश्वर)]] #[[बोरगाव खुर्द (कळमेश्वर)]] #[[बुधळा]] #[[चाकडोह]] #[[चिंचभुवन]] #[[दाढेरा]] #[[दहेगाव (कळमेश्वर)]] #[[देवळी (कळमेश्वर)]] #[[धापेवाडा बुद्रुक]] #[[धापेवाडा खुर्द]] #[[धुरखेडा (कळमेश्वर)]] #[[डोरली (कळमेश्वर)]] #[[डोरली गंगाजी]] #[[दुधबारडी (कळमेश्वर)]] #[[गडगा (कळमेश्वर)]] #[[घोगळी]] #[[घोराड (कळमेश्वर)]] #[[गोंदखैरी]] #[[गोवारी (कळमेश्वर)]] #[[गुमठळा]] #[[हरदोळी (कळमेश्वर)]] #[[जिरोळा]] #[[कळंबी (कळमेश्वर)]] #[[कन्याढोल]] #[[कारळी (कळमेश्वर)]] #[[केतापार]] #[[खैरी (कळमेश्वर)]] #[[खाणगाव (कळमेश्वर)]] #[[खापरी (कळमेश्वर)]] #[[खुमारी]] #[[खुरसापार (कळमेश्वर)]] #[[कोहळी]] #[[कोकर्डा]] #[[कोरेघाट]] #[[लाडई]] #[[लिंगा (कळमेश्वर)]] #[[लोहगड (कळमेश्वर)]] #[[लोणारा (कळमेश्वर)]] #[[मढसावंगी]] #[[मांडवी (कळमेश्वर)]] #[[म्हासेपठार]] #[[मोहगाव (कळमेश्वर)]] #[[मोहळी]] #[[नंदा (कळमेश्वर)]] #[[नंदीखेडा (कळमेश्वर)]] #[[निळगाव]] #[[निंबोळी (कळमेश्वर)]] #[[निमजी]] #[[पांजरा (कळमेश्वर)]] #[[पानुआबळी]] #[[पारडी (कळमेश्वर)]] #[[पारसोडी (कळमेश्वर)]] #[[पारसोडी वकील]] #[[पेठउबळी]] #[[पिळकापार]] #[[पिपळा (कळमेश्वर)]] #[[पोहीगोंदखैरी]] #[[रामगिरी]] #[[रोहाणा (कळमेश्वर)]] #[[सहजापूर]] #[[साहुळी]] #[[सावळी बुद्रुक (कळमेश्वर)]] #[[सावळी खुर्द (कळमेश्वर)]] #[[सावंद्री]] #[[सावंगी (कळमेश्वर)]] #[[सेलु (कळमेश्वर)]] #[[शहापूर (कळमेश्वर)]] #[[सिंदी (कळमेश्वर)]] #[[सोनापार]] #[[सोनेगाव (कळमेश्वर)]] #[[सोनोळी]] #[[सोनपूर (कळमेश्वर)]] #[[सुसुंद्री]] #[[तेलगाव]] #[[तेलकामठी]] #[[तिडंगी]] #[[तिस्टीबुद्रुक]] #[[तिस्टीखुर्द]] #[[तोंडाखैरी]] #[[उबगी]] #[[उबळी]] #[[उपरवणी]] #[[वाधोणा बुद्रुक (कळमेश्वर)]] #[[वाधोणा खुर्द (कळमेश्वर)]] #[[वरोडा (कळमेश्वर)]] #[[वाथोडा (कळमेश्वर)]] #[[येळकापार]] #[[झिलपी]] #[[झुणकी]] ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासचे तालुके== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate == '''जनसांख्यिकी''' == २००१ च्या जनगणने अनुसार '''कळमेश्वर'''ची लोकसंख्या १७२४१ एवढी होती ज्यात ५२ % पुरुषामागे ४८% स्त्रिया होत्या. २००११ च्या जनगणने अनुसार '''कळमेश्वर'''ची लोकसंख्या ७०००० एवढी होती. == संस्कृती == '''कळमेश्वर''' हे नाव कडम्बेश्वर (महादेव) यांच्या नवा मागे पडले आहे. एक महत्त्वपूर्ण औद्योगिक शहर असल्या कारणाने इथे सर्व धर्माचे आणि देशातील विविध क्षेत्रातील लोक इथे राहतात. {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार = [[तालुका]] |स्थानिक_नाव = कळमेश्वर |इतर_नाव = |टोपणनाव = |राज्य_नाव = महाराष्ट्र |मेट्रो = <!-- फक्त शेजार /उपनगर साठी --> |आकाशदेखावा = Maharashtra locator map.svg |आकाशदेखावा_शीर्षक = महाराष्ट्रराज्य |अक्षांश = 21|अक्षांशमिनिटे =14 |अक्षांशसेकंद =10 |रेखांश=78 |रेखांशमिनिटे= 54|रेखांशसेकंद= 22 |मुळ_नकाशा = <!-- only if default map not wanted --> |शोधक_स्थान = left<!-- left/right --> |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो<!-- हो/नाही --> |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो<!-- हो/नाही --> |नकाशा_शीर्षक = {{लेखनाव}} |क्षेत्रफळ_एकूण = |क्षेत्रफळ_आकारमान = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = |उंची_संदर्भ = |समुद्री_किनारा = |हवामान = |वर्षाव = |तापमान_वार्षिक = |तापमान_हिवाळा = |तापमान_उन्हाळा = |मुख्यालय = <!-- फक्त जिल्हांसाठीच--> |मोठे_शहर = नागपूर |मोठे_मेट्रो = |जवळचे_शहर = नागपूर |प्रांत = विदर्भ |विभाग = नागपूर |जिल्हा = नागपूर<!-- नावे --> |लोकसंख्या_एकूण = |लोकसंख्या_वर्ष = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर = |साक्षरता = |साक्षरता_पुरुष = |साक्षरता_स्त्री = |अधिकृत_भाषा = मराठी |नेता_पद_१ = |नेता_नाव_१ = |नेता_पद_२ = |नेता_नाव_२ = |संसदीय_मतदारसंघ = |विधानसभा_मतदारसं = |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = [[तहसील]] |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = कळमेश्वर |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = [[पंचायत समिती]] |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = कळमेश्वर |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = |कोरे_शीर्षक_१ = |कोरे_उत्तर_१ = |एसटीडी_कोड = |पिन_कोड = |आरटीओ_कोड = |संकेतस्थळ = |संकेतस्थळ_नाव = |दालन = |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = हो<!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = हो<!-- हो/नाही --> }} '''कळमेश्वर''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. {{विस्तार}} {{नागपूर जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] kmlerj9nm0fihcgkultvoveepcmhawx 0 30941 2139799 2138250 2022-07-23T11:58:03Z नरेश सावे 88037 wikitext text/x-wiki '''कामठी''' हा [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र]] राज्यातील [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्याचा]] एक तालुका आहे. {{माहितीचौकट भारतीय शहर |नाव=कामठी |जिल्हा_नाव=[[नागपूर जिल्हा|नागपूर]] |राज्य_नाव=[[महाराष्ट्र]] |दूरध्वनी_कोड=07109 }} ==प्रास्ताविक== हे गांव नागपूर-मनसर-वाराणसी या राष्ट्रीय महामार्ग क्रमांक - ७ वर आहे व नागपूर या शहरापासुन सुमारे १७ कि.मि. अंतरावर आहे.तसेच नागपूर - कोलकाता(पुर्वीचे -कलकत्ता)रेल्वे मार्गावरील नागपूरपासुनचे तिसरे स्थानक आहे.येथे जवळच [[ड्रॅगन पॅलेस, कामठी|ड्रॅगन पॅलेस]] हे प्रेक्षणीय स्थळ आहे.येथे विडी कामगार(बिड्या वळणारे कामगार) बरेच आहेत.पुर्वी, या गावाजवळच, ईग्रजांच्या राजवटीत त्यांची छावणी(cantonment)होती. सध्या, येथील [[लस्सी]] व [[रबडी]] प्रसिद्ध आहे. ==तालुक्यातील गावे== [[आडका [[आजणी [[अंबाडी [[आसळवाडा [[आसोळी [[आवंढी [[बाबुळखेडा [[भामेवाडा [[भिलगाव [[भोवरी [[भुगाव [[बिदबिना [[बिडगाव [[बिणा [[बोरगाव [[चिचोळी [[चिखली [[चिकणा [[धारगाव [[दिघोरी बुद्रुक [[गडा [[गरळा [[घोरपड [[गुमठळा [[गुमठी [[जाखेगाव [[काडोळी [[कापसी बुद्रुक [[कवठा [[केम [[केसोरी [[खैरी [[खापा [[खापरखेडा [[खासळा [[खेडी [[कोराडी [[कुसुंबी [[लिहीगाव [[लोणखैरी [[महादुळा [[महालगाव [[मंगळी [[म्हासळा [[नांदा [[नान्हा [[नेराळा [[नेरी [[निंभा [[निन्हाई [[पळसड [[पांढेरकवडा [[पांढुरणा [[पांजरा [[पारसोडी [[पावनगाव [[पोवरी [[रनाळा [[रानमांगली [[सावळी [[सेलु [[शिरपुर [[शिवणी [[सोनेगाव [[सुरादेवी [[तांदुळवणी [[तारोडी बुद्रुक [[तारोडी खुर्द [[टेमसाणा [[उमरी [[उंडगाव [[वादोडा [[वारंभा [[वारेगाव [[येकार्डी [[येरखेडा [[झारप ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासचे तालुके== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate {{नागपूर जिल्ह्यातील तालुके}} [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील तालुके]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तालुके]] edd7eyvisyjmve395kyqxwpmfwxhrkx 0 32320 2139561 1768642 2022-07-22T14:13:31Z 2003:D2:5720:CE05:E48E:3BD0:A700:91B1 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट राष्ट्रीय फुटबॉल संघ | नाव = Ukraine | Badge = Logo of Football Federation of Ukraine 2016.png | फिफा कोड = UKR | उपाख्य = ''Zhovto-Blakytni''<br />("Yellow and Blues")| राष्ट्रीय संघटन = युक्रेन फुटबॉल मंडळ | प्रादेशिक संघटन = [[युएफा]] ([[युरोप]]) | प्रशिक्षक = | कर्णधार = | सर्वात जास्त सामने = अनातोली तिमोश्चुक | सर्वात जास्त गोल = [[ऑंद्रे शेवचेन्को]] (४६) | मुख्य मैदान = [[ऑलिंपिस्की राष्ट्रीय क्रीडा संकूल|ऑलिंपिक स्टेडियम]] | फिफा रॅंक = ५२ | जास्त फिफा = ११ | जास्त फिफा तारीख = February २००७| कमी फिफा = १३२ | कमी फिफा तारीख = September १९९३ | इ.एल.ओ. रॅंक = २८ | जास्त इ.एल.ओ = १४ | जास्त इ.एल.ओ तारीख = ऑक्टोबर २०१०| कमी इ.एल.ओ = ६७ | कमी इ.एल.ओ तारीख = मार्च १९९५ | |pattern_la1=_ukr12h |pattern_b1=_ukr12h |pattern_ra1=_ukr12h |pattern_sh1=_tigres1011h |pattern_s1=_color_3_stripes_blue |leftarm1=FFFFFF |body1=FFFFFF |rightarm1=FFFFFF |shorts1=FFFFFF |socks1=FFDD00 |pattern_la2=_ukr12a |pattern_b2=_ukr12a |pattern_ra2=_ukr12a |pattern_sh2=_esp10h |pattern_s2=_tigres1011a |leftarm2=0000FF |body2=0000FF |rightarm2=0000FF |shorts2=0000FF |socks2=0000FF | पहिला आंतरराष्ट्रीय = {{Flagicon|Ukraine}} युक्रेन १ - ३ [[हंगेरी फुटबॉल संघ|हंगेरी]] {{Flagicon|Hungary}}<br />([[उझहोरोद]], [[युक्रेन]]; [[एप्रिल २९]], [[इ.स. १९९२]]) | मोठा विजय = {{Flagicon|Ukraine}} युक्रेन ६ - ० [[अझरबैजान फुटबॉल संघ|अझरबैजान]] {{Flagicon|Azerbaijan}}<br />([[क्यीव]], [[युक्रेन]]; [[ऑगस्ट १५]], [[इ.स. २००६]])| मोठी हार = {{Flagicon|Croatia}} [[क्रोएशिया फुटबॉल संघ|क्रोएशिया]] ४ - ० युक्रेन {{Flagicon|Ukraine}}<br />([[झाग्रेब]], [[क्रोएशिया]]; [[मार्च २५]], [[इ.स. १९९५]])<br /> {{Flagicon|Spain}} [[स्पेन फुटबॉल संघ|स्पेन]] ४ - ० युक्रेन {{Flagicon|Ukraine}}<br />([[लीपझीग]], [[जर्मनी]]; [[जून १४]], [[इ.स. २००६]]) | स्पर्धा = १ | पहिला_विश्वचषक = २००६ | सर्वोत्तम_प्रदर्शन = उपांत्यपूर्व फेरी, [[२००६ फिफा विश्वचषक|२००६]] | प्रादेशिक स्पर्धा = [[युएफा युरोपियन फुटबॉल अजिंक्यपद]] | स्पर्धा_प्रादेशिक = १ | पहिला_प्रादेशिक = [[युएफा यूरो २०१२|२०१२]] | सर्वोत्तम_प्रदर्शन_प्रादेशिक = | }} '''युक्रेन फुटबॉल संघ''' हा [[युक्रेन]] देशाचा राष्ट्रीय [[फुटबॉल]] संघ आहे. हा संघ आपले यजमान सामने [[क्यीव]]मधील [[ऑलिंपिस्की राष्ट्रीय क्रीडा संकूल|ऑलिंपिक स्टेडियम]]मधून खेळतो. १९९१ साली {{fbname|USSR}}ाच्या विघटनानंतर अस्तित्वात आलेल्या युक्रेन फुटबॉल संघाने आजवर केवळ एका [[फिफा विश्वचषक]]ांमध्ये भाग घेतला असून पदार्पणातच उपांत्यपूर्व फेरी गाठली होती. [[युएफा यूरो २०१२|२०१२]] सालच्या [[युएफा यूरो]] स्पर्धेसाठी युक्रेन सह-यजमान ([[पोलंड]]सह) आहे. ही युक्रेनची पहिली यूरो स्पर्धा आहे. == युरो २०१२ == यजमान असल्यामुळे युक्रेनला ह्या स्पर्धेत आपोआप पात्रता मिळाली. :युएफा यूरो २०१२ गट ड {{:युएफा यूरो २०१२ गट ड}} == बाह्य दुवे == * [http://www.fifa.com/associations/association=ukr/index.html फिफावरील पान] * [http://www.ffu.org.ua/eng/ अधिकृत संकेतस्थळ] {{कॉमन्स वर्ग|Ukraine national football team|{{लेखनाव}}}} {{युएफा यूरो २०१२ अंतिम संघ}} {{युएफा संघ}} [[वर्ग:युक्रेनमधील खेळ]] es6mw5kgegdsrovyxuzeaiy01asvtjo 0 33792 2139709 2139451 2022-07-23T09:01:03Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन — योग्य रकार ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#योग्य रकार|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki ''' अर्नेस्ट जेम्स हेकॉक्स''' (१ ऑक्टोबर , १८९९ - १३ ऑक्टोबर, १९५०) हे पाश्चात्य कथांचे अमेरिकन लेखक होते.<ref name=OCHC>{{cite web |url= http://www.ochcom.org/haycox/|title= Ernest Haycox (1899–1950)|author= Haycox, Ernest, Jr.|publisher= Oregon Cultural Heritage Commission|access-date=June 14, 2010}}</ref> हेकॉक्सचा जन्म पोर्टलँड, ओरेगॉन येथे १ ऑक्टोबर, १८९९ रोजी विल्यम जेम्स हेकॉक्स आणि माजी मार्था बर्गहार्ट यांच्या घरी झाला. वॉशिंग्टन राज्य आणि ओरेगॉन या दोन्ही स्थानिक शाळांमध्ये शिक्षण घेतल्यानंतर, ते १९१५ मध्ये युनायटेड स्टेट्स आर्मीमध्ये भरती झाले. इ.स. १९१६ मध्ये ते मेक्सिकन सीमेवर तैनात होते. पहिल्या महायुद्धादरम्यान ते युरोपमध्ये होते आणि त्यानंतर त्यांनी पोर्टलँडमधील रीड कॉलेजमध्ये एक वर्ष घालवले.<ref name=Oregon>Corning, Howard M. (1989) ''Dictionary of Oregon History''. Binfords & Mort Publishing. p. 110.</ref> १९२३ मध्ये, हेकॉक्स यांनी ओरेगॉन विद्यापीठातून पत्रकारितेतील कला शाखेची पदवी प्राप्त केली, जिथे त्यांनी प्राध्यापक डब्ल्यूएफजी थॅचर यांच्या हाताखाली लेखन सुरू केले. १९२५ मध्ये, हेकॉक्सने जिल एम. कॉर्डशी लग्न केले आणि त्यांना दोन मुले झाली.<ref>[http://flash.uoregon.edu/F00/hoa.html Five join SOJC's Hall of Achievement] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060903013245/http://flash.uoregon.edu/F00/hoa.html |date=September 3, 2006 }}</ref> त्यांनी दोन डझन कादंबऱ्या आणि सुमारे ३०० लघुकथा लिहिल्या. त्यापैकी बऱ्याच कथा १९२० च्या दशकाच्या सुरुवातीला 'पल्प मॅगझिन' मध्ये आल्या. १९३० आणि ४० च्या दशकात, ते १९३१ पासून कॉलियर्स वीकली आणि १९४३ पासून द सॅटरडे इव्हनिंग पोस्टचे नियमित योगदानकर्ते होते. त्यांच्या कामाच्या चाहत्यांमध्ये गर्ट्रूड स्टीन आणि अर्नेस्ट हेमिंग्वे यांचा समावेश होता.<ref>{{cite web|url=http://www.ochcom.org/haycox|title=Oregon Cultural Heritage Commission|work=ochcom.org}}</ref> == फिल्मोग्राफी == * युनियन पॅसिफिक (1939), ट्रबल शूटर (1936) वर आधारित * स्टेजकोच (1939), "स्टेज टू लॉर्ड्सबर्ग" (1937) या लघुकथेवर आधारित * सनडाउन जिम (1942), सनडाउन जिम (1937) वर आधारित * अपाचे ट्रेल (1942), "स्टेज स्टेशन" (1939) या लघुकथेवर आधारित. * अबिलीन टाउन (1946), ट्रेल टाउनवर आधारित(1941) * कॅन्यन पॅसेज (1946), कॅन्यन पॅसेज (1945) वर आधारित * मॅन इन द सॅडल (1952), मॅन इन द सॅडल (1938) वर आधारित * अपाचे वॉर स्मोक (1952), लघुकथेवर आधारित "स्टेज स्टेशन" (1939) * बगल्स इन द आफ्टरनून (1952), बिगल्स इन द आफ्टरनून (1943) वर आधारित * द फार कंट्री (1954), अल्डर गुल्च (1942) वर अंशतः आधारित * स्टेजकोच (1966), "स्टेज टू लॉर्ड्सबर्ग" (1937) या लघुकथेवर आधारित == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:इंग्लिश लेखक|हेकॉक्स, अर्नेस्ट]] [[वर्ग:इ.स. १८९९ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९५० मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] gjllotbnrhg8y8ir0cer0p08botykuw 0 42274 2139588 2060178 2022-07-22T19:34:30Z DesiBoy101 138385 Added image in infobox from commons #WPWP wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट चित्रशिल्पकार | पार्श्वभूमी_रंग = | नाव = | चित्र =Gopal Deuskar.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = | पूर्ण_नाव = गोपाळ दामोदर देऊसकर | जन्म_दिनांक = [[सप्टेंबर ११]], [[इ.स. १९११|१९११]] | जन्म_स्थान = [[अहमदनगर]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = [[फेब्रुवारी ८]], [[इ.स. १९९४|१९९४]] | मृत्यू_स्थान = पुणे | राष्ट्रीयत्व = [[भारत|भारतीय]] | कार्यक्षेत्र = [[चित्रकला]] | प्रशिक्षण = [[जे.जे. स्कूल ऑफ आर्ट]] | शैली = [[वास्तववादी चित्रशैली]] | चळवळ = | प्रसिद्ध_कलाकृती = | आश्रयदाते = | पुरस्कार = | वडील_नाव = दामोदर | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्नी_नाव = कमलिनी(प्रथम),जुईली(द्वितीय), माधवी(तृतीय) | अपत्ये = सूदन | तळटिपा = }} '''गोपाळ देऊसकर''' हे [[मराठी भाषा|मराठी]] चित्रकार होते. [[इ.स. १९२७|१९२७]]-[[इ.स. १९३६|३६]] दरम्यान [[मुंबई|मुंबईच्य]] [[जे.जे. स्कूल ऑफ आर्ट]] या मानांकित संस्थेत त्यांनी चित्रकलेचे पद्धतशीर प्रशिक्षण घेतले. पुढे [[निजाम|निजामाने]] खास शिष्यवृत्ती देऊन चित्रकलेच्या प्रगत अभ्यासाकरता त्यांना [[युरोप|युरोपात]] पाठवले. [[इ.स. १९३४|१९३४]], [[इ.स. १९३६|१९३६]], [[इ.स. १९३८|१९३८]] साली [[लंडन|लंडनमधील]] चित्रप्रदर्शनांत त्यांची चित्रे मांडण्यात आली होती. [[भारत|भारतात]] परतल्यावर त्यांना जे.जे. स्कूल ऑफ आर्ट संस्थेच्या डेप्युटी डायरेक्टर पदावर नेमले गेले. त्यांच्या चित्रकौशल्यामुळे [[बॉंबे आर्ट सोसायटी|बॉंबे आर्ट सोसायटीने]] त्यांना सुवर्णपदक देऊन गौरवले. [[पुणे|पुण्याच्या]] [[बालगंधर्व रंगमंदिर, पुणे|बालगंधर्व रंगमंदिर]], [[टिळक स्मारक मंदिर|टिळक स्मारक मंदिरातील]] त्यांनी रंगविलेली भित्तिचित्रे अतिशय प्रसिद्ध आहेत. [[फेब्रुवारी ८]], [[इ.स. १९९४|१९९४]] रोजी त्यांचे निधन झाले.<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|title=चित्रकार गोपाळ देऊसकर कलावंत आणि माणूस|last=बहुळकर|first=सुहास|publisher=राजहंस प्रकाशन|year=२०१५|isbn=978-81-7434-850-0|location=पुणे|pages=१७,२०}}</ref> ==जन्म व बालपण== देऊसकर कुटुंब हे मूळचे [[देवास]],[[मध्यप्रदेश]] येथील होते, पण नंतर [[अहमदनगर]] येथे स्थायिक झाले.तीन पिढ्यांपासून देऊसकर यांच्या घरात कलेची पार्श्वभूमी होती. त्यांचे आजोबा वामन आणि त्यांचे वडील हे मूर्तिकार होते. गोपाळ यांचे वडील मिशन हायस्कूलमध्ये चित्रकला शिक्षक होते.मोठे काका [[रामकृष्ण देऊसकर]] हे विसाव्या शतकातील गाजलेले चित्रकार होते. [[हैदराबाद]] येथील [[सालारजंग]] वस्तू संग्रहालयाच्या उभारणीत नबाबासोबत त्यांचे महत्त्वाचे योगदान होते.म्युझियमचे ते पहिले क्युरेटर होते.<br> गोपाळ हे दोन वर्षाचे असताना आलेल्या फ्लूच्या साथीत आई आणि वडील यांचा मृत्यू झाला. ते आणि त्यांची मोठी बहिण शांता हिचा १९२१ पर्यंत नातेवाइकांनी सांभाळ केला.नंतर ते हैदराबाद येथे रामकृष्ण देउसकर या काकांकडे सहा वर्षे राहिले. १९२७ साली त्यांनी मुंबईच्या सर जे.जे.स्कूल ऑफ आर्टमध्ये प्रवेश घेतला.सुरुवातीस ते खेतवाडी येथे ललितकलादर्श या नाटकमंडळीच्या बिऱ्हाडात राहिले.<ref name=":0" /> ==बाह्य दुवे== * [http://www.artnet.com/artist/424287259/gopal-damodar-deuskar.html आर्टनेट.कॉम - गोपाळ दामोदर देऊसकर] ==संदर्भ== [[वर्ग:मराठी चित्रकार|देऊसकर,गोपाळराव]] [[वर्ग:इ.स. १९९४ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:इ.स. १९११ मधील जन्म]] tp4crryczu1rrf20ocsi0f38i0gmf6p 0 46843 2139570 673942 2022-07-22T15:43:58Z Khirid Harshad 138639 [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई]] ला असणारे पुनर्निर्देशन हटविले wikitext text/x-wiki हा [[चेन्नई]] शहरातील एक परिसर आहे. [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|चेपॉक स्टेडियम]] मुळे हा परिसर प्रसिद्ध आहे. [[वर्ग:चेन्नई]] fyv4d49leez9i4fhhqge0zuelascoyb 0 53988 2139607 2136569 2022-07-23T02:26:25Z आर्या जोशी 65452 /* धूपारती */ संदर्भ जोडला wikitext text/x-wiki [[चित्र:Syayambhuvithoba.jpg|thumb|पंढरपूरचा पांडुरंग]] [[चित्र:Vitthal - Rakhumai.jpg|right|thumb|विठ्ठल-रखुमाईच्या सजविलेल्या मूर्ती]] '''विठ्ठल''' हे वारकरी संप्रदायाचे (भागवत धर्माचे)प्रमुख दैवत मानले जाते.<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=2_-SANNieGsC&pg=PA264&dq=vithoba&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj6iP_Q_IPjAhU36nMBHQiiC7MQ6AEIQDAE#v=onepage&q=vithoba&f=false|title=Religious Thought and Life in India: An Account of the Religions of the Indian Peoples, Based on a Life's Study of Their Literature and on Personal Investigations in Their Own Country|last=Monier-Williams|first=Sir Monier|date=1883|publisher=J. Murray|language=en}}</ref><ref name=":3" /> '''विठोबा''', '''विठुराया''','''पांडुरंग''', किंवा '''पंढरीनाथ''' ही हिंदू देवता मुख्यतः भारताच्या [[महाराष्ट्र]] व [[कर्नाटक]] ह्या राज्यात पूजिली जाते. विठोबा, ज्याला वि(त) थल(अ) आणि पांडुरंगा म्हणूनही ओळखले जाते. त्याला सामान्यतः देव विष्णूचे किंवा तथा अवतार, कृष्णाचे रूप मानले जाते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=_GvF3e4uq4AC&pg=PA26&dq=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A0%E0%A5%8B%E0%A4%AC%E0%A4%BE+%E0%A4%A6%E0%A5%88%E0%A4%B5%E0%A4%A4&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiiy83zvvL4AhWGUWwGHbmzAyoQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A0%E0%A5%8B%E0%A4%AC%E0%A4%BE%20%E0%A4%A6%E0%A5%88%E0%A4%B5%E0%A4%A4&f=false|title=Marāṭhī sāhitya: paridr̥śya|last=Bāndivaḍekara|first=Candrakānta|date=1997|publisher=Vani Prakashan|isbn=978-81-7055-575-9|language=hi}}</ref>विटेवर हात ठेवून विठोबा उभा राहतो, कधीकधी त्याची पत्नी रखुमाई सोबत असते. ==हिंदू देवता स्वरूप== विठोबा या देवतेचा उगम आणि विकास ही विशेषतः वैष्णव संप्रदायातील म्ह्तावाची संकल्पना म्हणून ओळखली जाते.<ref name=":3" /> विठोबा हा [[कृष्ण]]ाचा द्वापार युगातील दुसरा आणि दशावतारातील नववा अवतार आहे असे मानले जाते. परंतु शास्त्र-पुराणांमध्ये विठ्लाला बौध्य वा बोधराज म्हटले आहे. गरुड पुराणामध्ये वर्णन केल्याप्रमाणे बौध्य हा विशाल भाल असलेला, तेजस्वी नेत्रांचा, मौन धारण केलेला, कटि-कर ठेवून उभा असा आहे. हे वर्णन पूर्णपणे विठ्ठ्लाला लागू होते. विठोबाच्या प्रतिमा ह्या कटीवर हात ठेवून, भक्त [[पुंडलिक|पुंडलिकाने]] टाकलेल्या विटेवर उभ्या राहिलेल्या सावळ्या पुरुषाच्या वेषात दर्शवितात. त्याच्या संगे काही वेळा पत्‍नी [[रखुमाई]] उर्फ [[रुक्मिणी]] उभी असते. विठोबा गेली २८ युगांपासून विटेवर उभा आहे अशी मान्यता आहे. पुंडलिकाने वीट फेकाल्याने आजही वारकरी त्याचा उल्लेख " पुंडलिक वरदा हारी विठ्ठल श्री ज्ञानदेव तुकाराम पंढरीनाथ महाराज की जय." असा करतात. विठोबा हा महाराष्ट्रातील मराठा, वैष्णव, हिंदू ,[[वारकरी संप्रदाय|वारकरी संप्रदाया]]चे व कर्नाटकातील हरिदास संप्रदायाचे आराध्य दैवत आहे.<ref name=":0" /><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=z9kbDQAAQBAJ&pg=PA119&dq=pandurang+of+pandharpur&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiu0Pnbjp3jAhXMw4sBHZAdB7YQ6AEIKDAA#v=onepage&q=pandurang%20of%20pandharpur&f=false|title=The Quotidian Revolution: Vernacularization, Religion, and the Premodern Public Sphere in India|last=Novetzke|first=Christian Lee|date=2016-10-18|publisher=Columbia University Press|isbn=9780231542418|language=en}}</ref> त्याचे प्रमुख मंदिर महाराष्ट्रात कर्नाटक सीमेजवळ [[पंढरपूर]] येथे आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=P3uD22Ghqs4C&pg=PA367&dq=vithoba&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj6iP_Q_IPjAhU36nMBHQiiC7MQ6AEITDAG#v=onepage&q=vithoba&f=false|title=Indian Sociology Through Ghurye, a Dictionary|last=Pillai|first=S. Devadas|date=1997|publisher=Popular Prakashan|isbn=9788171548071|language=en}}</ref> जरी हे मंदिर कधी बांधले गेले हे निश्चित माहित नसले तरी ते तेराव्या शतकापासून उभे आहे ह्याचे पुरावे आढळतात. पंढरपूरमध्ये वर्षातून चार यात्रा भरतात. त्यातील [[आषाढ शुद्ध एकादशी|आषाढी एकादशीला]] भरणाऱ्या यात्रेत लाखो भाविक सहभागी होतात. आलेले भाविक [[भीमा नदी]]मध्ये स्नान करतात. या नदीला येथे 'चंद्रभागा' म्हणतात. विठोबा हे संपूर्ण महाराष्ट्राचे हिंदू [[आराध्यदैवत]] होय.<ref name=govsite>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://solapur.gov.in/htmldocs/rpandharpur.htm|title=सोलापूर जिल्ह्याच्या संकेतस्थळावरील पंढरपूरवरील पान| विदा संकेतस्थळ दुवा =http://wayback.archive.org/web/20080209014300/http://solapur.gov.in/htmldocs/rpandharpur.htm | विदा दिनांक=१९ ऑगस्ट २०१४|दिनांक=|अ‍ॅक्सेसदिनांक=२००७-०९-३०|प्रकाशक=एन. आई. सी.}}</ref> ा [[संत नामदेव]], [[संत तुकाराम]], [[संत ज्ञानेश्वर]] आणि [[संत एकनाथ]] इत्यादी विठोबाचे थोर भक्त १३व्या ते १७व्या शतकात होऊन गेले. वारकरी संतांनी विठोबाच्या स्तुतीत अनेक [[मराठी]] [[अभंग|अभंगांची]] रचना केली आहे. कन्‍नड कवींनी [[कन्नड भाषा|कानडी]] श्लोक व आदि शंकराचार्यांनी पांडुरंगाष्टक स्तोत्र रचिले आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=1HY9AAAAIAAJ&q=pandurangashtakam&dq=pandurangashtakam&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwivsNqcjp3jAhXwx4sBHWSnClwQ6AEIKDAA|title=The Call of Sringeri|last=Vidyateertha|first=Abhinava|last2=Committee|first2=Sri Abhinava Vidyathirtha Mahaswamigal Pattabisheka Silver Jubilee Celebrations Souvenir|date=1979|publisher=Sri Abhinava Vidyarthirtha Mahaswamigal Pattabisheka Silver Jubilee Celebrations Souvenir Committee|language=en}}</ref> विठोबाचे प्रमुख सण [[आषाढी एकादशी|शयनी एकादशी]] व [[कार्तिकी एकादशी|प्रबोधिनी एकादशी]] आहेत. ==श्री पांडुरंग== पंढरीच्या सावळ्या परब्रह्मांची विविध काळात विविध नावांनी उपासना केली आहे. पंढरीनाथ, पांडुरंग, पंढरीराया, विठाई, विठोबा, विठुमाऊली, विठ्ठल गुरूराव, पांडुरंग, हरि, इ. नांवे भक्तांनी दिलेली आढळतात.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/news/maharashtra/ashadhi-wari-2022-history-of-vitthal-temple-at-pandharpur-shri-vitthal-is-a-symbol-of-cultural-unity-of-maharashtra-karnataka-and-andhra-pradesh-1078079|title=विठ्ठल हे महाराष्ट्र कर्नाटक आणि आंध्र प्रदेशच्या सांस्कृतिक एकतेचं प्रतिक, काय आहे इतिहास?|last=लटके|first=गणेश|date=2022-07-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-07-12}}</ref>आज सर्वपरिचित व प्रचलित नांव म्हणजे 'पांडुरंग'आणि 'श्रीविठ्ठल'. विठ्ठल शब्दाची उत्पत्ती कशी झाली याचा अनेक इतिहासकारांनी व संशोधकांनी अभ्यास केला आहे.बरेच लोक विठ्ठल हा शब्द विष्णू या शब्दाचा अपभ्रंश आहे असे म्हणतात. कानडी शिलालेखातही जे विठ्ठरस, विट्ट असे शब्द आले आहेत ते विष्णू शब्दाची व्याप्ती सांगणारेच आहेत असे मानले जाते.संत तुकोबारायांनी विठोबा शब्दाची उत्पत्ती आपल्या एका अभंगात अत्यंत सोप्या भाषेत केली आहे. तो असा की वि म्हणजे ज्ञान ठोबा म्हणजे आकार -ज्ञानाचा आकार किंवा ज्ञांनाची मूर्ती म्हणजे विठोबा किंवा वि म्हणजे गरूड अणि ठोबा म्हणजे आसन अर्थात गरूड ज्याचे आसन आहे तो विष्णू तोच कटीवर कर ठेवूनि विटेवरी उभा आहे. श्रीकृष्ण, श्रीविष्णू आणि श्रीविठोबा हे एकच आहेत. श्रीकृष्णाचा अवतार द्वापार युगाच्या शेवटी बुधवारी श्रावण वद्य अष्टमीला झाला. विठोबा म्हणजे श्रीकृष्ण म्हणून बुधवार हा विठ्ठलाचा वार मानला जातो. आजही वारकरी लोक बुधवारी पंढरपुरातून जात नाहीत. पुराणातील श्लोकाप्रमाणे:- '''वि कारो विधाताय, ठ कारो नीलकण्ठ |'''<br> '''ल कारो लक्ष्मीकांत, विठ्ठलाभिधिनीयमे ||''' अर्थ- * वि- विधाता- ब्रम्हदेव * ठ्ठ- नीलकण्ठ- शंकर * ल- लक्ष्मीकांत- विष्णू याप्रमाणे म्हणजेच ब्रह्मा विष्णू महेश हे एकाच ठिकाणी म्हणजेच विठ्ठल नावात आहेत. ==श्रीविठ्ठल मुर्तीवर्णन== दिनांचा दयाळू, भक्तकामकल्पप्रदुम आणि योगियादुर्लभ असलेल्या विठुरायाची मूर्ती स्वयंभू अशी वालुकामय शिलेची आहे. श्रींच्या मस्तकी मुकुटासारखी उंच कंगोरेदार टोपी आहे. याचा आकार शिवलिंगासारखा असल्यामुळे त्यास शिवलिंग म्हणतात. श्रींचे मुख उभट आहे. गाल फुगीर आहेत. दृष्टी समचरण आहे. कानी मकर कुंडले आहेत. गळ्यात कौस्तुभमणी आहे. पाठीवर शिंके असून ह्रदयस्थानी श्रीवत्सलांछन आहे. दोन्ही दंडावर अंगद असून मनगटावर मणिबंध आहेत. नितंब कराभ्याम् धृतो येन तस्मात् असे आद्यशंकराचार्यांनी श्रीविठ्ठल मूर्तीचे पांडुरंगाष्टक लिहून सुंदर व मार्मिक वर्णन केलेले आहे. श्रीविठ्ठलाने हात कटेवर ठेवलेले आहेत. उजव्या हातात कमळाचा देठ असून हात उताणा, अंगठा खाली येईल असा टेकविला आहे, तर डाव्या हातात शंख आहे. श्रींचे कमरेला तिहेरी मेखला आहे. छातीवर उजवीकडे भृगुऋषींनी पादस्पर्श केलेली खूण आहे. ब्रह्मदेव निघालेली नाभी आहे. कमरेला वस्त्र आहे. वस्त्राचा सोगा पावलापर्यंत आहे. डाव्या पायावर मृतकेषी नावाचे दासीने बोट लावलेची खूण आहे. अशी दगडी विटेवर उभी असलेली मूर्ती आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=6I7QAAAAMAAJ&q=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97+%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%A8&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97+%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%A8&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwjrnZ7Wv_L4AhV79DgGHSPfDzgQ6AF6BAgDEAI|title=Viṭḥṭhalācyā sthāpanecī mīmãsā: with a synopsis in English|last=Sāvajī|first=Abhayakumāra Vyaṅkaṭeśa|date=1984|publisher=Rajanī Abhaya Sāvajī|language=mr}}</ref> श्रींचे चरणस्पर्शदर्शन अथवा चरणी मस्तक ठेवून दर्शन घेऊन समाधान प्राप्त करण्याचे भाग्य केवळ इथेच आहे. द्वापार युगात मुचकुंद नावाचा एक पराक्रमी राजा होवून गेला. देव-दैत्यांच्या युद्धात देवांनी त्याचे सहाय्य मागितले. मुचकुंद राजाने अतिशय पराक्रम गाजवून देवांना विजय मिळवून दिला. देवांनी प्रसन्न होवून वर मागण्यास सांगितले तेव्हा मुचकुंद म्हणाला, अत्यंत श्रमामुळे मी थकलो, मला एकांती गाढ निद्रा हवी. जो कोणी माझी निद्राभंग करील, तो माझ्या दृष्टीक्षेपाने भस्म होवून जावा. देवांनी तथास्तु म्हटले. राजा एका गुहेत निद्राधीन झाला. पुढे कृष्ण अवतारात जरासंधाकडून कालयौवन नावाचा अत्यंत बलाढ्य असा राक्षस कृष्णाकडे युद्धासाठी आला. हा राक्षस शस्त्र किंवा अस्त्राने मरणार नसल्याने भगवान श्रीकृष्णाने युक्तीने त्या दैत्यास ज्या गुहेत मुचकुंद राजा निद्राधीन झाला होता, त्या गुहेत नेले झोपलेल्या मुचकुंदावर आपल्या अंगावरचा शेला टाकला व स्वतः श्रीकृष्ण अंधारात लपले. भगवान श्रीकृष्णाचा शेला पाहून काळयौवनास वाटले की, कृष्णच झोपला आहे, म्हणून त्याने निद्रिस्त राजावर लत्ताप्रहार केले.मुचकुंद राजाची निद्राभंग झाली.क्रोधीत नजरेने कालयौवनाकडे पाहताच तो दैत्य कापराप्रमाणे जळून भस्म झाला. नंतर श्रीकृष्णाने राजाला दर्शन दिले. भगवान श्रीकृष्णांनी सर्व प्रसंग राजाला सांगितला. तेव्हा मुचकुंद राजाने आता दृष्टीपुढे ऐसाचि तू राहे अशी प्रार्थना केली. भगवान श्रीकृष्णाने पुढील जन्मी तुझी इच्छा पूर्ण करीन, असे अभिवचन दिले. हा मुचकुंद राजा कलियुगात भक्त पुंडलिकाच्या रूपाने जन्माला आला. दिंडीर वनात (पंढरपूर क्षेत्राजवळ) चंद्रभागेतिरी लोहदंड तीर्थाजवळ वास्तव्य करून राहिला. श्रीकृष्णास असलेल्या मुख्य ८ भार्यांपैकी राधिकादेवीस जवळ बसवून घेतल्याचे श्रीरूक्मिणी देवीने पाहिले असता सवतीमत्सरापोटी श्रीरूक्मिणी रागाने निघून येऊन दिंडिर वनात तपश्चर्या करीत बसली. त्यावेळी रूक्मिणीचे शोधार्थ भगवान श्रीक्षेत्र पंढरपूरात आले असता रूक्मिणीचा शोध घेतला असता दिंडीर वनात तपश्चर्या करीत असल्याचे दिसले म्हणून तपश्चर्या भंग करू नये व मुचकुंद राजास पूर्वजन्मी दिलेल्या वरानुसार रूक्मिणीच्या शोधाचे निमित्त साधून तीर्थक्षेत्री पुंडलिकासाठी आले. पुंडलिक पूर्वाश्रमी माता-पित्याचा द्रोह करीत असे. पत्नीच्या हट्टासाठी तो तिच्याबरोबर काशीयात्रेस निघाला. जाताना कुक्कुट मुनीच्या आश्रमात राहिला. कुक्कुटमुनी परम मातृ-पितृ भक्त होते. माता-पित्याची निस्सीम सेवा केल्यामुळे त्यांना अलौकिक सामर्थ्य प्राप्त झाले होते. पापी, दुराचारी अधमांनी स्नान केल्याने दूषित मलीन झालेल्या गंगा, यमुना, सरस्वती या नद्या मालिन्यनाशासाठी व शुद्धतेसाठी आश्रमात रोज सेवा करीत. त्यामुळे त्यांना पावित्र्य व शुद्धता प्राप्त होई. हा प्रसंग पुंडलिकाने अनुभवला. नद्यांनी देवीरूपात त्यास उपदेश केला. त्याला ज्ञान प्राप्त झाले.त्याने माता-पित्याची अखंड सेवेची दीक्षा घेतली.तो पुन्हा पंढरीस आला. भक्तिभावाने माता-पित्याची सेवा करू लागला. पुंडलिकाची मातृ-पितृ भक्ती व सेवाव्रत पाहून भगवंत संतुष्ट झाले. ते पुंडलिकाचे भेटीसाठी लोहदंड तीर्थाजवळ आले. पुंडलिक माता-पित्याच्या सेवेत मग्न होते. भगवंताने त्यास दर्शन दिले, वर दिला. पुंडलिकाने त्याचे माता-पित्याची सेवा पूर्ण होईपर्यंत देवाला विटेवर उभे राहून प्रतिक्षा करण्याची विनंती केली. भगवंतानी त्याची प्रार्थना मान्य केली. पुंडलिकांनी देवाला उभा राहण्यासाठी वीट फेकली, ती वीट म्हणजे वृत्रासुराच्या शापाने दग्ध झालेला इंद्रच होय. भीमातीर म्हणजे दुसरी द्वारका, भगवान श्रीकृष्ण विठ्ठल रूपात कटीवर हात ठेवून भक्तासाठी युगे अठ्ठावीस अजूनही उभा आहे. संत शिरोमणी नामदेवराय आरतीत म्हणतात '''|| पुंडलिकाभेटी परब्रह्म आले गा ||''' ==पंढरपूरच्या विठ्ठलाचा दैनिक पूजाविधी== महाराष्ट्राचे आराध्यदैवत प्रभु विठ्ठल पांडुरंगाची आषाढी एकादशी निमित्त शासकीय महापूजा ही महाराष्ट्राचे विद्यमान मुख्यमंत्री करतात. ती सर्वोच्च शासकीय महापूजा असते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.com/maharashtra/solapur/chief-minister-eknath-shinde-and-his-family-performed-maha-puja-at-the-vitthal-temple-in-pandharpur/articleshow/92776812.cms|title=मुख्यमंत्री शिंदे यांच्या हस्ते सपत्नीक विठ्ठलाची महापूजा; विठ्ठलनामाच्या गजराने अवघे पंढरपूर दुमदुमले|website=Maharashtra Times|language=mr|access-date=2022-07-12}}</ref> दररोज पहाटे चार वाजता पंढरपुरातील विठ्ठलाचे मंदिर उघडल्यानंतर देवाला उठवण्यासाठी [[प्रार्थना]] म्हटली जाते.<ref name=":3" /> प्रार्थनेचे मंत्र काकड्याच्या वैदिक आणि पौराणिक मंत्रांप्रमाणे असतात. सव्वाचार वाजता काकड्याला सुरुवात होते. कान्ह्या हरिदास रचित ‘अनुपम्य नगर पंढरपूर’ ही आरती म्हटली जाते. आरतीनंतर देवाला खडीसाखर आणि लोण्याचा प्रसाद दाखवला जातो. नंतर नित्यपूजा सुरू होते. त्यामध्ये प्रथम संकल्प, गणेशपूजा, भूमिपूजा, वरुणपूजा, शंखपूजा, घंटापूजा होते. त्यानंतर पुरुषसूक्ताचे पठण करत पूजा केली जाते. सकाळी ११ वाजता विविध पक्वान्नांचा महानैवेद्य दाखवला जातो.<ref name=":1">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.vitthalrukminimandir.org/home.html|title=vitthalrukminimandir|last=|पहिले नाव=|दिनांक=|संकेतस्थळ=|archive-url=|archive-date=|dead-url=|ॲक्सेसदिनांक=}}</ref> ===धूपारती<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.maharashtratourism.gov.in/-/pandharpur-solapur|title=पंढरपूर (सोलापूर) - DOT-Maharashtra Tourism - Maharashtra Tourism|website=DOT-Maharashtra Tourism|language=mr-IN|access-date=2022-07-23}}</ref>=== दुपारी चार वाजता विठ्ठलमूर्तीचा चेहेरा पुसून देवाला नवीन पोषाख आणि अलंकार घातले जातात. सायंकाळी सात वाजता धुपारती होते. या वेळी प्रथम पाद्यपूजा नंतर गंध लावून हार घालतात. धूप, दीप ओवाळून दहीभाताचा नैवेद्य दाखवतात. त्या वेळी उपस्थित हरिदास आणि भक्त मंडळी <br /> ‘जेवी बा सगुणा सख्या हरी, जेवी बा सगुणा,<br /> कालविला दहीभात आले मिरे लवणा, <br /> साय दुधावरी साखर रायपुरी कानवले चिमणा, <br /> उद्धवचिद्‌घन शेष ही इच्छितो गोपाळा रमणा’’<br /> हे पद म्हणतात. शेवटी ‘युगे अठ्ठावीस’ ही आरती म्हटली जाते आणि धुपारती होऊन उपचार संपतो. ===शेजारती=== नित्योपचारातील शेवटचा उपचार म्हणजे शेजारती. रात्री साडेअकरा ते पावणेबाराच्या सुमारास शेजारती केली जाते. प्रथम विठ्ठलमूर्तीची पाद्यपूजा होते. त्यानंतर देवाला दुपारी घातलेला पोषाख बदलला जातो. धोतर नेसवून अंगावर उपरणे घातले जाते. डोक्‍याला पागोटे बांधले जाते. पोषाख बदलत असताना देवाच्या आसनापासून शेजघरापर्यंत पायघड्या घातल्या जातात. देवाला गंध लावून नंतर हार घालतात. त्या वेळी ‘हरि चला मंदिरा ऐशा म्हणती गोपिका’ इत्यादी आरत्या म्हटल्या जातात. शेवटी मंत्रपुष्पांजली म्हणून देवाला फुले अर्पण केली जातात आणि शेजारती संपते. ==पंढरपूरच्या विठ्ठलमंदिरातील वर्षभराचे नित्योपचार== * पहाटे ४ - मंदिर भाविकांसाठी खुले<br /> * पहाटे ४.१५ ते ६ - काकडआरती आणि नित्यपूजा <br /> * सकाळी ११ ते ११.१५ - महानैवेद्य <br /> * दुपारी ४.३० ते ५ - पोषाख नेसवणे<br /> * सायंकाळी ७ ते ७.३० - धुपारती <br /> * रात्री ११.४५ ते १२.४५ - शेजारती.<ref name=":1" /> [[चित्र:Dashaavathaaram ദശാവതാരം.jpg|इवलेसे|दशावतार origional photo]] ==बाबा पाध्ये== विठ्ठल भक्तीतून मंदिरातील सर्व उपासना, पूजाअर्चा करण्याची साग्रसंगीत व्यवस्था लावण्याचे श्रेय बाबा पाध्ये यांच्याकडे जाते.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=jUeeAgAAQBAJ&pg=PA112&dq=baba+padhye&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiwyYLDnZPjAhXI8XMBHZ1PAQ8Q6AEIJzAA#v=onepage&q=baba%20padhye&f=false|title=Rise of a Folk God: Vitthal of Pandharpur|last=Dhere|first=Ramchandra Chintaman|date=2011-06-15|publisher=Oxford University Press|isbn=9780199777648|language=en}}</ref> बडवे यांनी विठ्ठलाचे आणि उत्पात यांनी रखुमाईचे पालकत्व घ्यायचे असा दंडक त्यांनी घालून दिला. बडवे आणि पुजारी या दोघांनी विठ्ठलाची नित्य सेवा, काकडारती, महापूजा, दुपारचा नैवेद्य, सायंकाळची आरती आणि शेजारती हे सर्व पहायचे. सात सेवाधाऱ्यांनी त्यांना मदत करायची आणि त्यांची कामेदेखील ठरलेली, अशी चोख व्यवस्था बाबा पाध्ये यांनी लावून दिली होती.<ref name=":2" /> संस्कृत पंडित असलेल्या बाबा पाध्ये यांनी रचलेल्या, विठ्ठलाची महती कथन करणाऱ्या १८व्या शतकातील ‘श्रीविठ्ठल स्तवराज’ या संस्कृत काव्याचे हस्तलिखित पंढरपूर येथील मंजूळ घराण्याकडे आहे. या काव्यामध्ये ३५ श्लोक आहेत. हस्तालिखिताची सुरुवातच ‘नमो भगवते विठ्ठलाय’ अशी आहे. ‘छंद देवता कीलक न्यास’ या शास्त्रीय पद्धतीने हे काव्य रचले आहे. मात्र, हा काव्यग्रंथ अपूर्णावस्थेतच आहे. 'विठ्ठलध्यानमानसपूजा " या ग्रंथात बाबा पाध्ये यांनी विठ्ठल देवतेच्या रूपाचे वर्णन केलेले आहे.<ref name=":2" /> ==आळंदी-पंढरपूरची वारी== देहू व आळंदीहून दरवषी लाखो वारकरी पायी [[वारी]]ने पंढरपूरला जातात<ref name=":3" />. [[आळंदी]]हून संत ज्ञानेश्वर, सोपानदेवांची [[सासवड]]हून, मुक्ताईची [[मुक्ताईनगर]]हून आणि निवृत्तीनाथांची [[त्र्यंबकेश्वर]] तर संत तुकाराम महाराज यांची [[देहू]] येथून अश्या पालख्या पंढरपूरला येतात.<ref name=":3" /> काही शतके ही परंपरा चालत आली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=Qg_oxYC4PEMC&pg=PA112&dq=bhajan+about+vitthal&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwihhorVj53jAhWKHqYKHfIrDQUQ6AEIPDAD#v=onepage&q=bhajan%20about%20vitthal&f=false|title=Palkhi: An Indian Pilgrimage|last=Mokashi|first=D. B.|date=1987-07-01|publisher=SUNY Press|isbn=9780887064623|language=en}}</ref> == विठोबाशी निगडित कथा == विठोबा हा देव भक्त भक्तांच्या भेटीला आलेला आहे व वारकरी संतांचा कैवारी समजला जातो. श्रीहरी विठ्ठल नामे अवतार घेऊन परमभक्तांना भेटून स्वरूप दाखविले होते आणि भक्तांची सेवा केल्याचे फळ म्हणून मोक्षास पात्र केले होते. ==पांडुरंग माहात्म्य== आजवर जी पांडुरंग माहात्म्ये उपलब्ध आहेत, त्यांत संस्कृतमधील स्कंदपुराण, पद्मपुराण आणि विष्णू पुराण यांतील तीन माहात्म्ये आहेत. मराठी भाषेत श्रीधर नाझरेकर, प्रल्हाद महाराज बडवे आणि गोपाळबोधो यांनी लिहिलेली माहात्म्ये प्रसिद्ध आहेत. शिवाय आणखीही काही माहात्म्ये आहेत.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=zrk0AwAAQBAJ&pg=PT1152&dq=pandurang+mahatmya&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwitw6zunpPjAhWBsI8KHV68CwcQ6AEIKDAA#v=onepage&q=pandurang%20mahatmya&f=false|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|last=Dalal|first=Roshen|date=2014-04-18|publisher=Penguin UK|isbn=9788184752779|language=en}}</ref> मराठी कवी श्रीधरस्वामी नाझरेकर यांनी मराठी भाषेत पांडुरंग माहात्म्य रचले तो काळ इ. स. १६९० ते १७२० दरम्यानचा आहे. मात्र तेनाली राम यांनी रचलेले तेलुगू पांडुरंग माहात्म्य त्यापूर्वी म्हणजे इ.स. १५६५ चे आहे. संस्कृत भाषेतील पंचमहाकाव्यांप्रमाणेच तेलुगू भाषेतही पाच महाकाव्ये प्रसिद्ध आहेत. त्यापैकी एक महाकाव्य म्हणून तेनाली राम यांच्या ‘पांडुरंग माहात्म्य्यनु’या रचनेचा उल्लेख केला जातो. तेनाली राम यांचे माहात्म्य स्कंद पुराणावर आधारित आहे. या काव्याचे पाच आश्वास (अध्याय) आहेत. शिव-पार्वती संवादातून या तेलुगू पांडुरंग माहात्म्याचे कथानक उलगडते. या माहत्म्यात दक्षिणतीरी पौंडरिक क्षेत्र असल्याचा उल्लेख आहे. हे महाकाव्य दक्षिणी भारतात भाविकांच्या पठणाचा भाग आहे. अकबर-बिरबल, कालिदास – भोज राजा यांच्या चातुर्यकथा जशा प्रसिद्ध आहेत, तशाच तेनाली राम (काळ इ.स. १५०५ ते १५८०) यांच्याही कथा विख्यात आहेत. ==साहित्यात व कलाक्षेत्रात== पंढरपूरच्या विठ्ठलाशी संबंधित नवी माहिती, नवे विचार देणारे ‘कथा पांडुरंगाच्या’ हे पुस्तक वा.ल. मंजूळ यांनी लिहिले आहे. हस्तलिखितांतून सापडलेले विठ्ठलसहस्रनाम आणि इतर माहिती, अविंध संतांची विठ्ठलभक्ती, विठ्ठल मंदिरातली धार्मिक स्थळे आणि त्यांचा दुर्लक्षित इतिहास, पंढरपूरचा वास्तुवारसा, विठ्ठलावर संशोधन करणारे परकी संशोधक, विठ्ठलाव्यतिरिक्तचे पंढरपूर अशा वेगवेगळ्या विषयांवर मंजूळ यांनी लिहिले आहे. हस्तलिखितांतून आढळणारी संतचरित्रे, वेगवेगळ्या राज्यांतला विठ्ठल, कृष्णाचा विठ्ठल कसा झाला, विठ्ठल- [[पांडुरंग]] याविषयी माहिती देणाऱ्या हस्तलिखितांची सूची अशी माहितीही या पुस्तकांत आहे, याच बरोबर ही माहिती मंदिरांच्या भिंतींवरही कोरलेली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=35DP1Z-2dnYC&pg=PA46&dq=inscription+in+pandharpur&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjWvJOSj53jAhWDIqYKHbDKBFIQ6AEILjAB#v=onepage&q=inscription%20in%20pandharpur&f=false|title=Studies in Indian Archaeology: Professor H.D. Sankalia Felicitation Volume|last=Sankalia|first=Hasmukhlal Dhirajlal|date=1985|publisher=Popular Prakashan|isbn=9780861320882|language=en}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=P4huAAAAMAAJ&q=inscription+in+pandharpur&dq=inscription+in+pandharpur&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjWvJOSj53jAhWDIqYKHbDKBFIQ6AEIPzAE|title=Structural approaches to South India studies|last=Buck|first=Harry Merwyn|last2=Studies|first2=Society for South India|date=1974|publisher=Wilson Books|isbn=9780890120002|language=en}}</ref> पत्रकार कवी [[दशरथ यादव]] यांनी [[वारी]]च्या वाटेवर महाकादंबरी लिहिली असून त्यावर ’दिंडी निघाली पंढरीला’ हा चित्रपट तयार झाला आहे. यादव यांनी ‘दैनिक सकाळ’साठी वारीचे वार्तांकन केले होते. त्यावर अभ्यास करून त्यानी पुस्तक लिहिले आहे. [[वारी]]चे खंडकाव्य व अभंग रचनाही त्यांनी केली आहे.{{संदर्भ हवा}} याच [[वारी]] विषयावर चित्रपट दिग्दर्शक [[गजेंद्र अहिरे]] यांनी ‘विठ्ठल विठ्ठल’ नावाचा मराठी चित्रपट काढला. २००३ साली निघालेल्या या चित्रपटाला उत्तम चित्रपटाचा, गाण्यासाठीचा, संगीत दिग्‍दर्शनाचा आणि चित्रपट दिग्‍दर्शनासाठीचा असे चार पुरस्कार मिळाले.{{संदर्भ हवा}} २०१८ सालच्या डिसेंबर महिन्यात राजीव रुईया यांनी दिग्दर्शित केलेला 'विठ्ठल' नावाचा मराठी चित्रपट प्रकाशित झाला.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://www.cinestaan.com/movies/vitthal-39008|title=Vitthal (2019) - Review, Star Cast, News, Photos|संकेतस्थळ=Cinestaan|ॲक्सेसदिनांक=2019-07-01}}</ref> ==विठ्ठलासंबंधित अन्य पुस्तके== * एक विठ्ठल नाम (डाॅ. [[विद्यासागर पाटंगणकर]]) * दादाभाऊ गावडे यांनी ’शोधिता विठ्ठल’ या नावाचे पुस्तक लिहिले आहे. * पी. विठ्ठल यांनी लिहिलेल्या 'शून्य एक मी' या संग्रहात 'विठ्ठल : एक संवाद' या नावाची एक कविता आहे. * शोध पांडुरंगाचा (डाॅ. अनिल सहस्रबुद्धे) ==मराठी विठ्ठलगाणी आणि कविता == विठ्ठल हे महाराष्ट्राचे आराध्य दैवत असल्याने विठ्ठलावर मराठी कवींनी अनेक गीते, भक्तिगीते, चित्रपटगीते, कविता आणि नाट्यगीते लिहिली आहेत. त्यांतली काही ही - * अगा करुणाकरा (कवी - संत [[तुकाराम]], संगीत - [[श्रीनिवास खळे]], गायिका - [[लता मंगेशकर]], राग - तोडी) * अगा वैकुंठीचा राया (गायक - [[राम मराठे]], नाटक - संत [[कान्होपात्रा]]) * अजि मी ब्रह्म पाहिले (कवी - संत अमृतराय महाराज, संगीत - [[श्रीनिवास खळे]], गायिका - [[आशा भोसले]], राग - [[जयजयवंती]]) * अणुरेणिया थोकडा (कवी - संत [[तुकाराम]], गायक - [[भीमसेन जोशी]], संगीत - [[राम फाटक]], राग - [[मालकंस]]) * अधिक देखणें तरी (कवी - संत [[ज्ञानेश्वर]], संगीत - [[राम फाटक]], गायक - पं. [[भीमसेन जोशी]], राग - [[यमन राग|यमन]]) * अबीर गुलाल उधळीत रंग नाथा घरी नाचे माझा सखा पांडुरंग (गायक - [[जितेंद्र अभिषेकी]], संगीत [[राम फाटक]], चित्रपट - संत [[चोखा मेळा]]) * अभंगाची गोडी करी ज्यास वेडी (कवयित्री - [[शांताबाई जोशी]], संगीत - [[दशरथ पुजारी]], गायिका - [[सुमन कल्याणपूर]] * अवघा रंग एक झाला (गायिका - [[किशोरी आमोणकर]]) * अवघे गरजे पंढरपुर, चालला नामाचा गजर (कवी- [[अशोकजी परांजपे]], गायक - प्रकाश घांग्रेकर, नाटक - [[गोरा कुंभार]]) * आधी रचली पंढरी (कवी - संत [[नामदेव]], गायक - [[मन्‍ना डे]]) * आता कोठे धावे मन (गायक - [[भीमसेन जोशी]], संगीत - [[राम फाटक]]) * आनंदाचे डोही आनंद तरंग (गायिका - [[लता मंगेशकर]]) * आरंभी वंदीन अयोध्येचा राजा (गायक - [[भीमसेन जोशी]]) * आली कुठूनशी कानी, टाळ-मृदुंगाचि धून, नाद विठ्ठल विठ्ठल (कवी - [[सोपानदेव चौधरी]]; संगीतकार/गायक - [[वसंत आजगावकर]]) * इंद्रायणी काठी, देवाची आळंदी, लागली समाधी ज्ञानेशाची (कवी - [[ग.दि. माडगूळकर]], ,संगीत दिग्दर्शक - [[पु.ल. देशपांडे]], गायक - [[भीमसेन जोशी]], चित्रपट- गुळाचा गणपती, राग - [[भीमपलास]]) * एकतारी संगे एकरूप झालो (गायक - [[सुधीर फडके]]) * कानडा हो विठ्ठ्लू करनाटकू तेणे मज लावियला वेधू - (पहा - पांडुरंग कांती) * कानडा राजा पंढरिचा, वेदांनाही नाही कळला अंतपार याचा (गायक [[वसंतराव देशपांडे]] व [[सुधीर फडके]], चित्रपट - झाला महार पंढरीनाथ) * काया ही पंढरी, आत्मा पांडुरंग (गायक - [[भीमसेन जोशी]], संगीत - [[राम फाटक]]) * कैवल्याच्या चांदण्याला भुकेला चकोर (गायक - पं. [[जितेंद्र अभिषेकी]], नाटक - [[गोरा कुंभार]]) * खॆळ मांडियेला वाळवंटी ठायी (गायिका - [[लता मंगेशकर]]) * चंद्रभागेच्या तीरी, उभा मंदिरी (कवी - दत्ता पाटील, गायक - [[विठ्ठल शिंदे]]) * चल गं सखे चल गं सखे पंढरिला (गायक - [[विठ्ठल शिंदे]]) * चला पंढरीसी जाऊ (गायक - [[मन्‍ना डे]]) * जन विजन झाले आम्हां (गायक - [[रामदास कामत]] * जाता पंढरीस सुख वाटे (गायक - [[भीमसेन जोशी]], संगीत - [[राम फाटक]]) * झाला महार पंढरीनाथ (गायक [[वसंतराव देशपांडे]], चित्रपट - झाला महार पंढरीनाथ) * टाळ बोले चिपळीला नाच माझ्या संगं (गायक [[भीमसेन जोशी]] व [[वसंतराव देशपांडे]], चित्रपट - भोळी भाबडी) * टाळी वाजवावी, गुडी उभारावी, वाट ती चालावी पंढरीची (कवी - [[चोखा मेळा]]) * तीर्थ विठ्ठल क्षेत्र विठ्ठल (गायक - [[भीमसेन जोशी]], संगीत - [[राम फाटक]]) * तुझे रूप चित्ती राहो (गायक - [[सुधीर फडके]], चित्रपट - संत [[गोरा कुंभार]]) * देऊळातल्या देवा या हो (कवयित्री - [[शांताबाई जोशी]], संगीत - [[दशरथ पुजारी]], गायिका - [[सुमन कल्याणपूर]]) * देव माझा विठू सावळा (गायिका - [[सुमन कल्याणपूर]]) * दिंडी चालली चालली विठ्ठलाच्या दर्शनाला (गायक - [[देवदत्त साबळे]]) * देह जावो अथवा राहो (गायिका - [[सुमन कल्याणपूर]]) * नको देवराया अंत आता पाहू, प्राण तो सर्वथा जाऊ पाहे * नामाचा गजर गर्जे भीमा तीर (गायक - [[भीमसेन जोशी]], संगीत - [[राम फाटक]]) * निजरूप दाखवा हो (चित्रपट - झाला महार पंढरीनाथ) * निर्गुणाचा संग धरिला जो आवडी (गायिका [[फय्याज]], नाटक - [[गोरा कुंभार]]) * पंढरीनाथा झडकरी आता ((कवी - [[पी. सावळाराम]], संगीत - [[वसंत प्रभू]], गायिका - [[आशा भोसले]]) * पंढरिचा वास चंद्रभागे (गायक - [[भीमसेन जोशी]]) * पंढरीचे सुख नाहीं (संगीत - [[राम फाटक]]) * पंढरी निवासा सख्या (संगीत - [[राम फाटक]]) * पाउले चालती पंढरीची वाट (कवी - [[दत्ता पाटील]], संगीत - [[मधुकर पाठक]] गायक - [[प्रल्हाद शिंदे]]) * पांडुरंग कांती दिव्य तेज झळकती ... कानडा हो विठ्ठलू करनाटकू (कवी - संत [[ज्ञानेश्वर]], गायिका - [[आशा भोसले]], संगीत - [[हृदयनाथ मंगेशकर]]) * पांडुरंग त्राता पांडुरंग दाता (संगीत - [[राम फाटक]]) * पावलों पंढरी वैकुंठभुवन (संगीत - [[राम फाटक]]) * फिरत्या चाकावरती देसी मातीला आकार, विठ्ठला तू वेडा कुंभार (कवी -ग.दि. माडगूळकर, गायक - [[सुधीर फडके]], चित्रपट - प्रपंच) * बोलावा विठ्ठल पहावा विठ्ठल (गायक - पं. [[जितेंद्र अभिषेकी]], [[किशोरी आमोणकर]]) * भक्त पुंडलिकासाठी उभा राहिला विटेवरी . (गायक- कवी- संगीतकार ???) * भेटीलागी जीवा लागलीसे आस (कवी - संत [[तुकाराम]], संगीत - श्रीनिवास खळे, गायिका - [[लता मंगेशकर]]) * माउली माउली रूप तुझे (चित्रपट - लई भारी, संगीत - अजय अतुल, गायक - अजय गोगावले ) * माझे माहेर पंढरी (कवी संत [[एकनाथ]], गायक - [[भीमसेन जोशी]], संगीत [[राम फाटक]]/[[किशोरी आमोणकर]]; राग - भूप नट) * या विठूचा गज हरिनामाचा (गायक - [[शाहीर साबळे]]) * येई हो विठ्ठले माझे माउली * ये गं ये गं विठामाई (कवयित्री - संत [[जनाबाई]], गायिका - [[आशा भोसले]], संगीत - [[वसंत प्रभू]]) * राजस सुकुमार मदनाचा पुतळा (कवी - संत [[तुकाराम]], गायक - [[भीमसेन जोशी]], संगीत - [[श्रीनिवास खळे]], राग - शिवरंजनी) * रूप पाहता लोचनी, रूप पाहता लोचनी. सुख झाले वो साजणी (कवी - संत [[ज्ञानेश्वर]], गायक - [[भीमसेन जोशी]]/[[आशा भोसले]]; चित्रपट - संत निवृत्ती ज्ञानदेव; संगीत - [[सी. रामचंद्र]]) * लाखात लाभले भाग्य तुला गं बाई, विटेवरच्या विठ्ठलाची झालिस रखुमाई (कवयित्री - [[शांताबाई जोशी]], संगीत - [[दशरथ पुजारी]], गायिका - [[सुमन कल्याणपूर]]) * विटेवरच्या विठ्ठलाची (कवयित्री [[शांताबाई जोशी, संगीत - [[दशरथ पुजारी]], गायिका - [[सुमन कल्याणपूर]]) * विठू माउली तू माउली जगाची माउलीत मूर्ती विठ्ठलाची (गायक - [[सुधीर फडके]], [[जयवंत कुलकर्णी]], [[सुरेश वाडकर]] व [[चंद्रशेखर गाडगीळ]]; संगीत - अनिल अरुण, चित्रपट - अरे संसार संसार) * विठू माझा लेकुरवाळा (कवयित्री - संत [[जनाबाई]], गायिका - [[आशा भोसले]]) * विठूरायाची पंढरी तिथे नांदतो श्रीहरी * विठ्ठल आवडी प्रेमभावो (कवी - संत [[नामदेव]], गायक - [[सुरेश वाडकर]], राग - [[मालकंस]]) * विठ्ठल गीती गावा (संगीत - [[राम फाटक]]) * विठ्ठल तो आला आला मला भेटण्याला (गायिका - [[लता मंगेशकर]]) * विठ्ठल विठ्ठल गजरी अवघी दुमदुमली पंढरी * विठ्ठलाच्या पायी वीट झाली भाग्यवंत (कवी - [[दत्ता पाटील]], गायक - [[प्रल्हाद शिंदे]]) * विठ्ठलाच्या पायी थरारली वीट (गायक - [[भीमसेन जोशी]], चित्रपट - देवकीनंदन गोपाला) * विठ्ठला समचरण तुझे धरिते (कवी - [[पी. सावळाराम]], संगीत - [[वसंत प्रभू]], गायिका - [[लता मंगेशकर]], राग - नट, भूप) * संतभार पंढरीत (संगीत - [[राम फाटक]]) * सावळे सुंदर रूप मनोहर (कवी - संत [[तुकाराम]], गायक - [[भीमसेन जोशी]], संगीत - [[श्रीनिवास खळे]], राग - [[मालकंस]]) * सावळ्या विठ्ठला तुझ्या दारी आले (गायिका - [[सुमन कल्याणपूर]]) * सुंदर ते ध्यान उभे विटेवरी (गायिका - [[लता मंगेशकर]]) * ज्ञानियांचा राजा (संगीत - [[राम फाटक]]) (अपूर्ण यादी) ==विठ्ठल आरती == १) युगे अठ्ठावीस युगे अठ्ठावीस विटेवरी ऊभा । <br> वामांगी रखुमाई दिसे दिव्य शोभा । <br> पुंडलिकाचे भेटी परब्रह्म आलें गा । <br> चरणी वाहे भीमा उद्धारी जगा ।। 1।। <br> जय देव जय देव जय पांडुरंगा । <br> रखुमाईवल्लभा राईच्या वल्लभा पावे जिवलगा ।।धृ. ।। तुळसी माळा गळा कर ठेवुनी कटी । <br> कांसे पीतांबर कस्तुरी लल्लाटी । <br> देव सुरवर नित्य येती भेटी । <br> गरूड हनुमंत पुढे उभे राहती ।। <br> जय देव ।। 2।। धन्य वेणुनाद अनुक्षेत्रपाळा । <br> सुवर्णाची कमळे वनमाळा गळा । <br> राई रखुमाबाई राणीया सकळा । <br> ओवळिती राजा विठोबा सावळा।। <br> जय देव ।।3।। ओवाळू आरत्या कुर्वड्या येती । <br> चंद्रभागेमाजी सोडुनिया देती । <br> दिंड्या पताका वैष्णव नाचती । <br> पंढरीचा महिमा वर्णावा किती ।। <br> जय देव ।।4।। आषाढी कार्तिकी भक्तजन येती । चंद्रभागेमध्यें स्नाने जे करिती।। दर्शनहेळामात्रें तया होय मुक्ती। केशवासी नामदेव भावे ओंवळिती।। जय देव जय देव ||5||<br> २) येई हो विठ्ठले येई हो विठ्ठले माझे माऊली ये ॥<br> निढळावरी कर ठेवूनी वाट मी पाहे ॥ धृ. ॥<br> आलिया गेलीया हातीं धाडी निरोप ॥<br> पंढरपुरी आहे माझा मायबाप ॥ येई. ॥ १ ॥<br> पिंवळा पीतांबर कैसा गगनी झळकला ॥<br> गरुडावरी बैसून माझा कैवारी आला ॥ येई. ॥ २ ॥<br> विठोबाचे राज आम्हां नित्य दिपवाळी ॥<br> विष्णूदास नामा जीवेंभावे ओंवाळी ॥ येई हो. ॥ ३ ॥ == चित्रदालन == <gallery> चित्र:Hampi, Vittala Temple, chariot (6337304059).jpg|हंपी(कर्नाटक) येथील विट्ठल मंदिर रथ चित्र:Hampi, Vittala Temple.jpg|हंपी(कर्नाटक) येथील विट्ठल मंदिर चित्र:Pandharpur Vithoba temple.jpg|पंढरपूर विट्ठल मंदिर File:विठ्ठल मंदिर सजावट त्रिपुरी पौर्णिमा.jpg|thumb|विठ्ठल मंदिर सजावट त्रिपुरी पौर्णिमा </gallery> == हे सुद्धा पहा == * [[पांडुरंगाष्टकम्]] * [[पंढरपूर]] * [[रखुमाई]] * [[आषाढी वारी (पंढरपूर)]] == बाह्या दुवे == *[http://www.thehindu.com/news/national/other-states/pandharpur-temple-allows-women-men-of-all-castes-as-priests/article6038635.ece दि हिंदू दैनिक - २३ मे २०१४] {{महाराष्ट्रीय लोकदेवता}} [[वर्ग:हिंदू दैवते]] [[वर्ग:विष्णू]] [[वर्ग:वारकरी संप्रदाय]] cxysu1j23q6azmvkklej1leb12ghian 2139608 2139607 2022-07-23T02:35:41Z आर्या जोशी 65452 /* शेजारती */ संदर्भ घातला wikitext text/x-wiki [[चित्र:Syayambhuvithoba.jpg|thumb|पंढरपूरचा पांडुरंग]] [[चित्र:Vitthal - Rakhumai.jpg|right|thumb|विठ्ठल-रखुमाईच्या सजविलेल्या मूर्ती]] '''विठ्ठल''' हे वारकरी संप्रदायाचे (भागवत धर्माचे)प्रमुख दैवत मानले जाते.<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=2_-SANNieGsC&pg=PA264&dq=vithoba&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj6iP_Q_IPjAhU36nMBHQiiC7MQ6AEIQDAE#v=onepage&q=vithoba&f=false|title=Religious Thought and Life in India: An Account of the Religions of the Indian Peoples, Based on a Life's Study of Their Literature and on Personal Investigations in Their Own Country|last=Monier-Williams|first=Sir Monier|date=1883|publisher=J. Murray|language=en}}</ref><ref name=":3" /> '''विठोबा''', '''विठुराया''','''पांडुरंग''', किंवा '''पंढरीनाथ''' ही हिंदू देवता मुख्यतः भारताच्या [[महाराष्ट्र]] व [[कर्नाटक]] ह्या राज्यात पूजिली जाते. विठोबा, ज्याला वि(त) थल(अ) आणि पांडुरंगा म्हणूनही ओळखले जाते. त्याला सामान्यतः देव विष्णूचे किंवा तथा अवतार, कृष्णाचे रूप मानले जाते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=_GvF3e4uq4AC&pg=PA26&dq=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A0%E0%A5%8B%E0%A4%AC%E0%A4%BE+%E0%A4%A6%E0%A5%88%E0%A4%B5%E0%A4%A4&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiiy83zvvL4AhWGUWwGHbmzAyoQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A0%E0%A5%8B%E0%A4%AC%E0%A4%BE%20%E0%A4%A6%E0%A5%88%E0%A4%B5%E0%A4%A4&f=false|title=Marāṭhī sāhitya: paridr̥śya|last=Bāndivaḍekara|first=Candrakānta|date=1997|publisher=Vani Prakashan|isbn=978-81-7055-575-9|language=hi}}</ref>विटेवर हात ठेवून विठोबा उभा राहतो, कधीकधी त्याची पत्नी रखुमाई सोबत असते. ==हिंदू देवता स्वरूप== विठोबा या देवतेचा उगम आणि विकास ही विशेषतः वैष्णव संप्रदायातील म्ह्तावाची संकल्पना म्हणून ओळखली जाते.<ref name=":3" /> विठोबा हा [[कृष्ण]]ाचा द्वापार युगातील दुसरा आणि दशावतारातील नववा अवतार आहे असे मानले जाते. परंतु शास्त्र-पुराणांमध्ये विठ्लाला बौध्य वा बोधराज म्हटले आहे. गरुड पुराणामध्ये वर्णन केल्याप्रमाणे बौध्य हा विशाल भाल असलेला, तेजस्वी नेत्रांचा, मौन धारण केलेला, कटि-कर ठेवून उभा असा आहे. हे वर्णन पूर्णपणे विठ्ठ्लाला लागू होते. विठोबाच्या प्रतिमा ह्या कटीवर हात ठेवून, भक्त [[पुंडलिक|पुंडलिकाने]] टाकलेल्या विटेवर उभ्या राहिलेल्या सावळ्या पुरुषाच्या वेषात दर्शवितात. त्याच्या संगे काही वेळा पत्‍नी [[रखुमाई]] उर्फ [[रुक्मिणी]] उभी असते. विठोबा गेली २८ युगांपासून विटेवर उभा आहे अशी मान्यता आहे. पुंडलिकाने वीट फेकाल्याने आजही वारकरी त्याचा उल्लेख " पुंडलिक वरदा हारी विठ्ठल श्री ज्ञानदेव तुकाराम पंढरीनाथ महाराज की जय." असा करतात. विठोबा हा महाराष्ट्रातील मराठा, वैष्णव, हिंदू ,[[वारकरी संप्रदाय|वारकरी संप्रदाया]]चे व कर्नाटकातील हरिदास संप्रदायाचे आराध्य दैवत आहे.<ref name=":0" /><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=z9kbDQAAQBAJ&pg=PA119&dq=pandurang+of+pandharpur&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiu0Pnbjp3jAhXMw4sBHZAdB7YQ6AEIKDAA#v=onepage&q=pandurang%20of%20pandharpur&f=false|title=The Quotidian Revolution: Vernacularization, Religion, and the Premodern Public Sphere in India|last=Novetzke|first=Christian Lee|date=2016-10-18|publisher=Columbia University Press|isbn=9780231542418|language=en}}</ref> त्याचे प्रमुख मंदिर महाराष्ट्रात कर्नाटक सीमेजवळ [[पंढरपूर]] येथे आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=P3uD22Ghqs4C&pg=PA367&dq=vithoba&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj6iP_Q_IPjAhU36nMBHQiiC7MQ6AEITDAG#v=onepage&q=vithoba&f=false|title=Indian Sociology Through Ghurye, a Dictionary|last=Pillai|first=S. Devadas|date=1997|publisher=Popular Prakashan|isbn=9788171548071|language=en}}</ref> जरी हे मंदिर कधी बांधले गेले हे निश्चित माहित नसले तरी ते तेराव्या शतकापासून उभे आहे ह्याचे पुरावे आढळतात. पंढरपूरमध्ये वर्षातून चार यात्रा भरतात. त्यातील [[आषाढ शुद्ध एकादशी|आषाढी एकादशीला]] भरणाऱ्या यात्रेत लाखो भाविक सहभागी होतात. आलेले भाविक [[भीमा नदी]]मध्ये स्नान करतात. या नदीला येथे 'चंद्रभागा' म्हणतात. विठोबा हे संपूर्ण महाराष्ट्राचे हिंदू [[आराध्यदैवत]] होय.<ref name=govsite>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://solapur.gov.in/htmldocs/rpandharpur.htm|title=सोलापूर जिल्ह्याच्या संकेतस्थळावरील पंढरपूरवरील पान| विदा संकेतस्थळ दुवा =http://wayback.archive.org/web/20080209014300/http://solapur.gov.in/htmldocs/rpandharpur.htm | विदा दिनांक=१९ ऑगस्ट २०१४|दिनांक=|अ‍ॅक्सेसदिनांक=२००७-०९-३०|प्रकाशक=एन. आई. सी.}}</ref> ा [[संत नामदेव]], [[संत तुकाराम]], [[संत ज्ञानेश्वर]] आणि [[संत एकनाथ]] इत्यादी विठोबाचे थोर भक्त १३व्या ते १७व्या शतकात होऊन गेले. वारकरी संतांनी विठोबाच्या स्तुतीत अनेक [[मराठी]] [[अभंग|अभंगांची]] रचना केली आहे. कन्‍नड कवींनी [[कन्नड भाषा|कानडी]] श्लोक व आदि शंकराचार्यांनी पांडुरंगाष्टक स्तोत्र रचिले आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=1HY9AAAAIAAJ&q=pandurangashtakam&dq=pandurangashtakam&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwivsNqcjp3jAhXwx4sBHWSnClwQ6AEIKDAA|title=The Call of Sringeri|last=Vidyateertha|first=Abhinava|last2=Committee|first2=Sri Abhinava Vidyathirtha Mahaswamigal Pattabisheka Silver Jubilee Celebrations Souvenir|date=1979|publisher=Sri Abhinava Vidyarthirtha Mahaswamigal Pattabisheka Silver Jubilee Celebrations Souvenir Committee|language=en}}</ref> विठोबाचे प्रमुख सण [[आषाढी एकादशी|शयनी एकादशी]] व [[कार्तिकी एकादशी|प्रबोधिनी एकादशी]] आहेत. ==श्री पांडुरंग== पंढरीच्या सावळ्या परब्रह्मांची विविध काळात विविध नावांनी उपासना केली आहे. पंढरीनाथ, पांडुरंग, पंढरीराया, विठाई, विठोबा, विठुमाऊली, विठ्ठल गुरूराव, पांडुरंग, हरि, इ. नांवे भक्तांनी दिलेली आढळतात.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/news/maharashtra/ashadhi-wari-2022-history-of-vitthal-temple-at-pandharpur-shri-vitthal-is-a-symbol-of-cultural-unity-of-maharashtra-karnataka-and-andhra-pradesh-1078079|title=विठ्ठल हे महाराष्ट्र कर्नाटक आणि आंध्र प्रदेशच्या सांस्कृतिक एकतेचं प्रतिक, काय आहे इतिहास?|last=लटके|first=गणेश|date=2022-07-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-07-12}}</ref>आज सर्वपरिचित व प्रचलित नांव म्हणजे 'पांडुरंग'आणि 'श्रीविठ्ठल'. विठ्ठल शब्दाची उत्पत्ती कशी झाली याचा अनेक इतिहासकारांनी व संशोधकांनी अभ्यास केला आहे.बरेच लोक विठ्ठल हा शब्द विष्णू या शब्दाचा अपभ्रंश आहे असे म्हणतात. कानडी शिलालेखातही जे विठ्ठरस, विट्ट असे शब्द आले आहेत ते विष्णू शब्दाची व्याप्ती सांगणारेच आहेत असे मानले जाते.संत तुकोबारायांनी विठोबा शब्दाची उत्पत्ती आपल्या एका अभंगात अत्यंत सोप्या भाषेत केली आहे. तो असा की वि म्हणजे ज्ञान ठोबा म्हणजे आकार -ज्ञानाचा आकार किंवा ज्ञांनाची मूर्ती म्हणजे विठोबा किंवा वि म्हणजे गरूड अणि ठोबा म्हणजे आसन अर्थात गरूड ज्याचे आसन आहे तो विष्णू तोच कटीवर कर ठेवूनि विटेवरी उभा आहे. श्रीकृष्ण, श्रीविष्णू आणि श्रीविठोबा हे एकच आहेत. श्रीकृष्णाचा अवतार द्वापार युगाच्या शेवटी बुधवारी श्रावण वद्य अष्टमीला झाला. विठोबा म्हणजे श्रीकृष्ण म्हणून बुधवार हा विठ्ठलाचा वार मानला जातो. आजही वारकरी लोक बुधवारी पंढरपुरातून जात नाहीत. पुराणातील श्लोकाप्रमाणे:- '''वि कारो विधाताय, ठ कारो नीलकण्ठ |'''<br> '''ल कारो लक्ष्मीकांत, विठ्ठलाभिधिनीयमे ||''' अर्थ- * वि- विधाता- ब्रम्हदेव * ठ्ठ- नीलकण्ठ- शंकर * ल- लक्ष्मीकांत- विष्णू याप्रमाणे म्हणजेच ब्रह्मा विष्णू महेश हे एकाच ठिकाणी म्हणजेच विठ्ठल नावात आहेत. ==श्रीविठ्ठल मुर्तीवर्णन== दिनांचा दयाळू, भक्तकामकल्पप्रदुम आणि योगियादुर्लभ असलेल्या विठुरायाची मूर्ती स्वयंभू अशी वालुकामय शिलेची आहे. श्रींच्या मस्तकी मुकुटासारखी उंच कंगोरेदार टोपी आहे. याचा आकार शिवलिंगासारखा असल्यामुळे त्यास शिवलिंग म्हणतात. श्रींचे मुख उभट आहे. गाल फुगीर आहेत. दृष्टी समचरण आहे. कानी मकर कुंडले आहेत. गळ्यात कौस्तुभमणी आहे. पाठीवर शिंके असून ह्रदयस्थानी श्रीवत्सलांछन आहे. दोन्ही दंडावर अंगद असून मनगटावर मणिबंध आहेत. नितंब कराभ्याम् धृतो येन तस्मात् असे आद्यशंकराचार्यांनी श्रीविठ्ठल मूर्तीचे पांडुरंगाष्टक लिहून सुंदर व मार्मिक वर्णन केलेले आहे. श्रीविठ्ठलाने हात कटेवर ठेवलेले आहेत. उजव्या हातात कमळाचा देठ असून हात उताणा, अंगठा खाली येईल असा टेकविला आहे, तर डाव्या हातात शंख आहे. श्रींचे कमरेला तिहेरी मेखला आहे. छातीवर उजवीकडे भृगुऋषींनी पादस्पर्श केलेली खूण आहे. ब्रह्मदेव निघालेली नाभी आहे. कमरेला वस्त्र आहे. वस्त्राचा सोगा पावलापर्यंत आहे. डाव्या पायावर मृतकेषी नावाचे दासीने बोट लावलेची खूण आहे. अशी दगडी विटेवर उभी असलेली मूर्ती आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=6I7QAAAAMAAJ&q=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97+%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%A8&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A1%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%97+%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%80+%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%A8&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwjrnZ7Wv_L4AhV79DgGHSPfDzgQ6AF6BAgDEAI|title=Viṭḥṭhalācyā sthāpanecī mīmãsā: with a synopsis in English|last=Sāvajī|first=Abhayakumāra Vyaṅkaṭeśa|date=1984|publisher=Rajanī Abhaya Sāvajī|language=mr}}</ref> श्रींचे चरणस्पर्शदर्शन अथवा चरणी मस्तक ठेवून दर्शन घेऊन समाधान प्राप्त करण्याचे भाग्य केवळ इथेच आहे. द्वापार युगात मुचकुंद नावाचा एक पराक्रमी राजा होवून गेला. देव-दैत्यांच्या युद्धात देवांनी त्याचे सहाय्य मागितले. मुचकुंद राजाने अतिशय पराक्रम गाजवून देवांना विजय मिळवून दिला. देवांनी प्रसन्न होवून वर मागण्यास सांगितले तेव्हा मुचकुंद म्हणाला, अत्यंत श्रमामुळे मी थकलो, मला एकांती गाढ निद्रा हवी. जो कोणी माझी निद्राभंग करील, तो माझ्या दृष्टीक्षेपाने भस्म होवून जावा. देवांनी तथास्तु म्हटले. राजा एका गुहेत निद्राधीन झाला. पुढे कृष्ण अवतारात जरासंधाकडून कालयौवन नावाचा अत्यंत बलाढ्य असा राक्षस कृष्णाकडे युद्धासाठी आला. हा राक्षस शस्त्र किंवा अस्त्राने मरणार नसल्याने भगवान श्रीकृष्णाने युक्तीने त्या दैत्यास ज्या गुहेत मुचकुंद राजा निद्राधीन झाला होता, त्या गुहेत नेले झोपलेल्या मुचकुंदावर आपल्या अंगावरचा शेला टाकला व स्वतः श्रीकृष्ण अंधारात लपले. भगवान श्रीकृष्णाचा शेला पाहून काळयौवनास वाटले की, कृष्णच झोपला आहे, म्हणून त्याने निद्रिस्त राजावर लत्ताप्रहार केले.मुचकुंद राजाची निद्राभंग झाली.क्रोधीत नजरेने कालयौवनाकडे पाहताच तो दैत्य कापराप्रमाणे जळून भस्म झाला. नंतर श्रीकृष्णाने राजाला दर्शन दिले. भगवान श्रीकृष्णांनी सर्व प्रसंग राजाला सांगितला. तेव्हा मुचकुंद राजाने आता दृष्टीपुढे ऐसाचि तू राहे अशी प्रार्थना केली. भगवान श्रीकृष्णाने पुढील जन्मी तुझी इच्छा पूर्ण करीन, असे अभिवचन दिले. हा मुचकुंद राजा कलियुगात भक्त पुंडलिकाच्या रूपाने जन्माला आला. दिंडीर वनात (पंढरपूर क्षेत्राजवळ) चंद्रभागेतिरी लोहदंड तीर्थाजवळ वास्तव्य करून राहिला. श्रीकृष्णास असलेल्या मुख्य ८ भार्यांपैकी राधिकादेवीस जवळ बसवून घेतल्याचे श्रीरूक्मिणी देवीने पाहिले असता सवतीमत्सरापोटी श्रीरूक्मिणी रागाने निघून येऊन दिंडिर वनात तपश्चर्या करीत बसली. त्यावेळी रूक्मिणीचे शोधार्थ भगवान श्रीक्षेत्र पंढरपूरात आले असता रूक्मिणीचा शोध घेतला असता दिंडीर वनात तपश्चर्या करीत असल्याचे दिसले म्हणून तपश्चर्या भंग करू नये व मुचकुंद राजास पूर्वजन्मी दिलेल्या वरानुसार रूक्मिणीच्या शोधाचे निमित्त साधून तीर्थक्षेत्री पुंडलिकासाठी आले. पुंडलिक पूर्वाश्रमी माता-पित्याचा द्रोह करीत असे. पत्नीच्या हट्टासाठी तो तिच्याबरोबर काशीयात्रेस निघाला. जाताना कुक्कुट मुनीच्या आश्रमात राहिला. कुक्कुटमुनी परम मातृ-पितृ भक्त होते. माता-पित्याची निस्सीम सेवा केल्यामुळे त्यांना अलौकिक सामर्थ्य प्राप्त झाले होते. पापी, दुराचारी अधमांनी स्नान केल्याने दूषित मलीन झालेल्या गंगा, यमुना, सरस्वती या नद्या मालिन्यनाशासाठी व शुद्धतेसाठी आश्रमात रोज सेवा करीत. त्यामुळे त्यांना पावित्र्य व शुद्धता प्राप्त होई. हा प्रसंग पुंडलिकाने अनुभवला. नद्यांनी देवीरूपात त्यास उपदेश केला. त्याला ज्ञान प्राप्त झाले.त्याने माता-पित्याची अखंड सेवेची दीक्षा घेतली.तो पुन्हा पंढरीस आला. भक्तिभावाने माता-पित्याची सेवा करू लागला. पुंडलिकाची मातृ-पितृ भक्ती व सेवाव्रत पाहून भगवंत संतुष्ट झाले. ते पुंडलिकाचे भेटीसाठी लोहदंड तीर्थाजवळ आले. पुंडलिक माता-पित्याच्या सेवेत मग्न होते. भगवंताने त्यास दर्शन दिले, वर दिला. पुंडलिकाने त्याचे माता-पित्याची सेवा पूर्ण होईपर्यंत देवाला विटेवर उभे राहून प्रतिक्षा करण्याची विनंती केली. भगवंतानी त्याची प्रार्थना मान्य केली. पुंडलिकांनी देवाला उभा राहण्यासाठी वीट फेकली, ती वीट म्हणजे वृत्रासुराच्या शापाने दग्ध झालेला इंद्रच होय. भीमातीर म्हणजे दुसरी द्वारका, भगवान श्रीकृष्ण विठ्ठल रूपात कटीवर हात ठेवून भक्तासाठी युगे अठ्ठावीस अजूनही उभा आहे. संत शिरोमणी नामदेवराय आरतीत म्हणतात '''|| पुंडलिकाभेटी परब्रह्म आले गा ||''' ==पंढरपूरच्या विठ्ठलाचा दैनिक पूजाविधी== महाराष्ट्राचे आराध्यदैवत प्रभु विठ्ठल पांडुरंगाची आषाढी एकादशी निमित्त शासकीय महापूजा ही महाराष्ट्राचे विद्यमान मुख्यमंत्री करतात. ती सर्वोच्च शासकीय महापूजा असते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.com/maharashtra/solapur/chief-minister-eknath-shinde-and-his-family-performed-maha-puja-at-the-vitthal-temple-in-pandharpur/articleshow/92776812.cms|title=मुख्यमंत्री शिंदे यांच्या हस्ते सपत्नीक विठ्ठलाची महापूजा; विठ्ठलनामाच्या गजराने अवघे पंढरपूर दुमदुमले|website=Maharashtra Times|language=mr|access-date=2022-07-12}}</ref> दररोज पहाटे चार वाजता पंढरपुरातील विठ्ठलाचे मंदिर उघडल्यानंतर देवाला उठवण्यासाठी [[प्रार्थना]] म्हटली जाते.<ref name=":3" /> प्रार्थनेचे मंत्र काकड्याच्या वैदिक आणि पौराणिक मंत्रांप्रमाणे असतात. सव्वाचार वाजता काकड्याला सुरुवात होते. कान्ह्या हरिदास रचित ‘अनुपम्य नगर पंढरपूर’ ही आरती म्हटली जाते. आरतीनंतर देवाला खडीसाखर आणि लोण्याचा प्रसाद दाखवला जातो. नंतर नित्यपूजा सुरू होते. त्यामध्ये प्रथम संकल्प, गणेशपूजा, भूमिपूजा, वरुणपूजा, शंखपूजा, घंटापूजा होते. त्यानंतर पुरुषसूक्ताचे पठण करत पूजा केली जाते. सकाळी ११ वाजता विविध पक्वान्नांचा महानैवेद्य दाखवला जातो.<ref name=":1">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.vitthalrukminimandir.org/home.html|title=vitthalrukminimandir|last=|पहिले नाव=|दिनांक=|संकेतस्थळ=|archive-url=|archive-date=|dead-url=|ॲक्सेसदिनांक=}}</ref> ===धूपारती<ref name=":4">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.maharashtratourism.gov.in/-/pandharpur-solapur|title=पंढरपूर (सोलापूर) - DOT-Maharashtra Tourism - Maharashtra Tourism|website=DOT-Maharashtra Tourism|language=mr-IN|access-date=2022-07-23}}</ref>=== दुपारी चार वाजता विठ्ठलमूर्तीचा चेहेरा पुसून देवाला नवीन पोषाख आणि अलंकार घातले जातात. सायंकाळी सात वाजता धुपारती होते. या वेळी प्रथम पाद्यपूजा नंतर गंध लावून हार घालतात. धूप, दीप ओवाळून दहीभाताचा नैवेद्य दाखवतात. त्या वेळी उपस्थित हरिदास आणि भक्त मंडळी <br /> ‘जेवी बा सगुणा सख्या हरी, जेवी बा सगुणा,<br /> कालविला दहीभात आले मिरे लवणा, <br /> साय दुधावरी साखर रायपुरी कानवले चिमणा, <br /> उद्धवचिद्‌घन शेष ही इच्छितो गोपाळा रमणा’’<br /> हे पद म्हणतात. शेवटी ‘युगे अठ्ठावीस’ ही आरती म्हटली जाते आणि धुपारती होऊन उपचार संपतो. ===शेजारती<ref name=":4" />=== नित्योपचारातील शेवटचा उपचार म्हणजे शेजारती. रात्री साडेअकरा ते पावणेबाराच्या सुमारास शेजारती केली जाते. प्रथम विठ्ठलमूर्तीची पाद्यपूजा होते. त्यानंतर देवाला दुपारी घातलेला पोषाख बदलला जातो. धोतर नेसवून अंगावर उपरणे घातले जाते. डोक्‍याला पागोटे बांधले जाते. पोषाख बदलत असताना देवाच्या आसनापासून शेजघरापर्यंत पायघड्या घातल्या जातात. देवाला गंध लावून नंतर हार घालतात. त्या वेळी ‘हरि चला मंदिरा ऐशा म्हणती गोपिका’ इत्यादी आरत्या म्हटल्या जातात. शेवटी मंत्रपुष्पांजली म्हणून देवाला फुले अर्पण केली जातात आणि शेजारती संपते. ==पंढरपूरच्या विठ्ठलमंदिरातील वर्षभराचे नित्योपचार== * पहाटे ४ - मंदिर भाविकांसाठी खुले<br /> * पहाटे ४.१५ ते ६ - काकडआरती आणि नित्यपूजा <br /> * सकाळी ११ ते ११.१५ - महानैवेद्य <br /> * दुपारी ४.३० ते ५ - पोषाख नेसवणे<br /> * सायंकाळी ७ ते ७.३० - धुपारती <br /> * रात्री ११.४५ ते १२.४५ - शेजारती.<ref name=":1" /> [[चित्र:Dashaavathaaram ദശാവതാരം.jpg|इवलेसे|दशावतार origional photo]] ==बाबा पाध्ये== विठ्ठल भक्तीतून मंदिरातील सर्व उपासना, पूजाअर्चा करण्याची साग्रसंगीत व्यवस्था लावण्याचे श्रेय बाबा पाध्ये यांच्याकडे जाते.<ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=jUeeAgAAQBAJ&pg=PA112&dq=baba+padhye&hl=mr&sa=X&ved=0ahUKEwiwyYLDnZPjAhXI8XMBHZ1PAQ8Q6AEIJzAA#v=onepage&q=baba%20padhye&f=false|title=Rise of a Folk God: Vitthal of Pandharpur|last=Dhere|first=Ramchandra Chintaman|date=2011-06-15|publisher=Oxford University Press|isbn=9780199777648|language=en}}</ref> बडवे यांनी विठ्ठलाचे आणि उत्पात यांनी रखुमाईचे पालकत्व घ्यायचे असा दंडक त्यांनी घालून दिला. बडवे आणि पुजारी या दोघांनी विठ्ठलाची नित्य सेवा, काकडारती, महापूजा, दुपारचा नैवेद्य, सायंकाळची आरती आणि शेजारती हे सर्व पहायचे. सात सेवाधाऱ्यांनी त्यांना मदत करायची आणि त्यांची कामेदेखील ठरलेली, अशी चोख व्यवस्था बाबा पाध्ये यांनी लावून दिली होती.<ref name=":2" /> संस्कृत पंडित असलेल्या बाबा पाध्ये यांनी रचलेल्या, विठ्ठलाची महती कथन करणाऱ्या १८व्या शतकातील ‘श्रीविठ्ठल स्तवराज’ या संस्कृत काव्याचे हस्तलिखित पंढरपूर येथील मंजूळ घराण्याकडे आहे. या काव्यामध्ये ३५ श्लोक आहेत. हस्तालिखिताची सुरुवातच ‘नमो भगवते विठ्ठलाय’ अशी आहे. ‘छंद देवता कीलक न्यास’ या शास्त्रीय पद्धतीने हे काव्य रचले आहे. मात्र, हा काव्यग्रंथ अपूर्णावस्थेतच आहे. 'विठ्ठलध्यानमानसपूजा " या ग्रंथात बाबा पाध्ये यांनी विठ्ठल देवतेच्या रूपाचे वर्णन केलेले आहे.<ref name=":2" /> ==आळंदी-पंढरपूरची वारी== देहू व आळंदीहून दरवषी लाखो वारकरी पायी [[वारी]]ने पंढरपूरला जातात<ref name=":3" />. [[आळंदी]]हून संत ज्ञानेश्वर, सोपानदेवांची [[सासवड]]हून, मुक्ताईची [[मुक्ताईनगर]]हून आणि निवृत्तीनाथांची [[त्र्यंबकेश्वर]] तर संत तुकाराम महाराज यांची [[देहू]] येथून अश्या पालख्या पंढरपूरला येतात.<ref name=":3" /> काही शतके ही परंपरा चालत आली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=Qg_oxYC4PEMC&pg=PA112&dq=bhajan+about+vitthal&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwihhorVj53jAhWKHqYKHfIrDQUQ6AEIPDAD#v=onepage&q=bhajan%20about%20vitthal&f=false|title=Palkhi: An Indian Pilgrimage|last=Mokashi|first=D. B.|date=1987-07-01|publisher=SUNY Press|isbn=9780887064623|language=en}}</ref> == विठोबाशी निगडित कथा == विठोबा हा देव भक्त भक्तांच्या भेटीला आलेला आहे व वारकरी संतांचा कैवारी समजला जातो. श्रीहरी विठ्ठल नामे अवतार घेऊन परमभक्तांना भेटून स्वरूप दाखविले होते आणि भक्तांची सेवा केल्याचे फळ म्हणून मोक्षास पात्र केले होते. ==पांडुरंग माहात्म्य== आजवर जी पांडुरंग माहात्म्ये उपलब्ध आहेत, त्यांत संस्कृतमधील स्कंदपुराण, पद्मपुराण आणि विष्णू पुराण यांतील तीन माहात्म्ये आहेत. मराठी भाषेत श्रीधर नाझरेकर, प्रल्हाद महाराज बडवे आणि गोपाळबोधो यांनी लिहिलेली माहात्म्ये प्रसिद्ध आहेत. शिवाय आणखीही काही माहात्म्ये आहेत.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=zrk0AwAAQBAJ&pg=PT1152&dq=pandurang+mahatmya&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwitw6zunpPjAhWBsI8KHV68CwcQ6AEIKDAA#v=onepage&q=pandurang%20mahatmya&f=false|title=Hinduism: An Alphabetical Guide|last=Dalal|first=Roshen|date=2014-04-18|publisher=Penguin UK|isbn=9788184752779|language=en}}</ref> मराठी कवी श्रीधरस्वामी नाझरेकर यांनी मराठी भाषेत पांडुरंग माहात्म्य रचले तो काळ इ. स. १६९० ते १७२० दरम्यानचा आहे. मात्र तेनाली राम यांनी रचलेले तेलुगू पांडुरंग माहात्म्य त्यापूर्वी म्हणजे इ.स. १५६५ चे आहे. संस्कृत भाषेतील पंचमहाकाव्यांप्रमाणेच तेलुगू भाषेतही पाच महाकाव्ये प्रसिद्ध आहेत. त्यापैकी एक महाकाव्य म्हणून तेनाली राम यांच्या ‘पांडुरंग माहात्म्य्यनु’या रचनेचा उल्लेख केला जातो. तेनाली राम यांचे माहात्म्य स्कंद पुराणावर आधारित आहे. या काव्याचे पाच आश्वास (अध्याय) आहेत. शिव-पार्वती संवादातून या तेलुगू पांडुरंग माहात्म्याचे कथानक उलगडते. या माहत्म्यात दक्षिणतीरी पौंडरिक क्षेत्र असल्याचा उल्लेख आहे. हे महाकाव्य दक्षिणी भारतात भाविकांच्या पठणाचा भाग आहे. अकबर-बिरबल, कालिदास – भोज राजा यांच्या चातुर्यकथा जशा प्रसिद्ध आहेत, तशाच तेनाली राम (काळ इ.स. १५०५ ते १५८०) यांच्याही कथा विख्यात आहेत. ==साहित्यात व कलाक्षेत्रात== पंढरपूरच्या विठ्ठलाशी संबंधित नवी माहिती, नवे विचार देणारे ‘कथा पांडुरंगाच्या’ हे पुस्तक वा.ल. मंजूळ यांनी लिहिले आहे. हस्तलिखितांतून सापडलेले विठ्ठलसहस्रनाम आणि इतर माहिती, अविंध संतांची विठ्ठलभक्ती, विठ्ठल मंदिरातली धार्मिक स्थळे आणि त्यांचा दुर्लक्षित इतिहास, पंढरपूरचा वास्तुवारसा, विठ्ठलावर संशोधन करणारे परकी संशोधक, विठ्ठलाव्यतिरिक्तचे पंढरपूर अशा वेगवेगळ्या विषयांवर मंजूळ यांनी लिहिले आहे. हस्तलिखितांतून आढळणारी संतचरित्रे, वेगवेगळ्या राज्यांतला विठ्ठल, कृष्णाचा विठ्ठल कसा झाला, विठ्ठल- [[पांडुरंग]] याविषयी माहिती देणाऱ्या हस्तलिखितांची सूची अशी माहितीही या पुस्तकांत आहे, याच बरोबर ही माहिती मंदिरांच्या भिंतींवरही कोरलेली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=35DP1Z-2dnYC&pg=PA46&dq=inscription+in+pandharpur&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjWvJOSj53jAhWDIqYKHbDKBFIQ6AEILjAB#v=onepage&q=inscription%20in%20pandharpur&f=false|title=Studies in Indian Archaeology: Professor H.D. Sankalia Felicitation Volume|last=Sankalia|first=Hasmukhlal Dhirajlal|date=1985|publisher=Popular Prakashan|isbn=9780861320882|language=en}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=P4huAAAAMAAJ&q=inscription+in+pandharpur&dq=inscription+in+pandharpur&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjWvJOSj53jAhWDIqYKHbDKBFIQ6AEIPzAE|title=Structural approaches to South India studies|last=Buck|first=Harry Merwyn|last2=Studies|first2=Society for South India|date=1974|publisher=Wilson Books|isbn=9780890120002|language=en}}</ref> पत्रकार कवी [[दशरथ यादव]] यांनी [[वारी]]च्या वाटेवर महाकादंबरी लिहिली असून त्यावर ’दिंडी निघाली पंढरीला’ हा चित्रपट तयार झाला आहे. यादव यांनी ‘दैनिक सकाळ’साठी वारीचे वार्तांकन केले होते. त्यावर अभ्यास करून त्यानी पुस्तक लिहिले आहे. [[वारी]]चे खंडकाव्य व अभंग रचनाही त्यांनी केली आहे.{{संदर्भ हवा}} याच [[वारी]] विषयावर चित्रपट दिग्दर्शक [[गजेंद्र अहिरे]] यांनी ‘विठ्ठल विठ्ठल’ नावाचा मराठी चित्रपट काढला. २००३ साली निघालेल्या या चित्रपटाला उत्तम चित्रपटाचा, गाण्यासाठीचा, संगीत दिग्‍दर्शनाचा आणि चित्रपट दिग्‍दर्शनासाठीचा असे चार पुरस्कार मिळाले.{{संदर्भ हवा}} २०१८ सालच्या डिसेंबर महिन्यात राजीव रुईया यांनी दिग्दर्शित केलेला 'विठ्ठल' नावाचा मराठी चित्रपट प्रकाशित झाला.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://www.cinestaan.com/movies/vitthal-39008|title=Vitthal (2019) - Review, Star Cast, News, Photos|संकेतस्थळ=Cinestaan|ॲक्सेसदिनांक=2019-07-01}}</ref> ==विठ्ठलासंबंधित अन्य पुस्तके== * एक विठ्ठल नाम (डाॅ. [[विद्यासागर पाटंगणकर]]) * दादाभाऊ गावडे यांनी ’शोधिता विठ्ठल’ या नावाचे पुस्तक लिहिले आहे. * पी. विठ्ठल यांनी लिहिलेल्या 'शून्य एक मी' या संग्रहात 'विठ्ठल : एक संवाद' या नावाची एक कविता आहे. * शोध पांडुरंगाचा (डाॅ. अनिल सहस्रबुद्धे) ==मराठी विठ्ठलगाणी आणि कविता == विठ्ठल हे महाराष्ट्राचे आराध्य दैवत असल्याने विठ्ठलावर मराठी कवींनी अनेक गीते, भक्तिगीते, चित्रपटगीते, कविता आणि नाट्यगीते लिहिली आहेत. त्यांतली काही ही - * अगा करुणाकरा (कवी - संत [[तुकाराम]], संगीत - [[श्रीनिवास खळे]], गायिका - [[लता मंगेशकर]], राग - तोडी) * अगा वैकुंठीचा राया (गायक - [[राम मराठे]], नाटक - संत [[कान्होपात्रा]]) * अजि मी ब्रह्म पाहिले (कवी - संत अमृतराय महाराज, संगीत - [[श्रीनिवास खळे]], गायिका - [[आशा भोसले]], राग - [[जयजयवंती]]) * अणुरेणिया थोकडा (कवी - संत [[तुकाराम]], गायक - [[भीमसेन जोशी]], संगीत - [[राम फाटक]], राग - [[मालकंस]]) * अधिक देखणें तरी (कवी - संत [[ज्ञानेश्वर]], संगीत - [[राम फाटक]], गायक - पं. [[भीमसेन जोशी]], राग - [[यमन राग|यमन]]) * अबीर गुलाल उधळीत रंग नाथा घरी नाचे माझा सखा पांडुरंग (गायक - [[जितेंद्र अभिषेकी]], संगीत [[राम फाटक]], चित्रपट - संत [[चोखा मेळा]]) * अभंगाची गोडी करी ज्यास वेडी (कवयित्री - [[शांताबाई जोशी]], संगीत - [[दशरथ पुजारी]], गायिका - [[सुमन कल्याणपूर]] * अवघा रंग एक झाला (गायिका - [[किशोरी आमोणकर]]) * अवघे गरजे पंढरपुर, चालला नामाचा गजर (कवी- [[अशोकजी परांजपे]], गायक - प्रकाश घांग्रेकर, नाटक - [[गोरा कुंभार]]) * आधी रचली पंढरी (कवी - संत [[नामदेव]], गायक - [[मन्‍ना डे]]) * आता कोठे धावे मन (गायक - [[भीमसेन जोशी]], संगीत - [[राम फाटक]]) * आनंदाचे डोही आनंद तरंग (गायिका - [[लता मंगेशकर]]) * आरंभी वंदीन अयोध्येचा राजा (गायक - [[भीमसेन जोशी]]) * आली कुठूनशी कानी, टाळ-मृदुंगाचि धून, नाद विठ्ठल विठ्ठल (कवी - [[सोपानदेव चौधरी]]; संगीतकार/गायक - [[वसंत आजगावकर]]) * इंद्रायणी काठी, देवाची आळंदी, लागली समाधी ज्ञानेशाची (कवी - [[ग.दि. माडगूळकर]], ,संगीत दिग्दर्शक - [[पु.ल. देशपांडे]], गायक - [[भीमसेन जोशी]], चित्रपट- गुळाचा गणपती, राग - [[भीमपलास]]) * एकतारी संगे एकरूप झालो (गायक - [[सुधीर फडके]]) * कानडा हो विठ्ठ्लू करनाटकू तेणे मज लावियला वेधू - (पहा - पांडुरंग कांती) * कानडा राजा पंढरिचा, वेदांनाही नाही कळला अंतपार याचा (गायक [[वसंतराव देशपांडे]] व [[सुधीर फडके]], चित्रपट - झाला महार पंढरीनाथ) * काया ही पंढरी, आत्मा पांडुरंग (गायक - [[भीमसेन जोशी]], संगीत - [[राम फाटक]]) * कैवल्याच्या चांदण्याला भुकेला चकोर (गायक - पं. [[जितेंद्र अभिषेकी]], नाटक - [[गोरा कुंभार]]) * खॆळ मांडियेला वाळवंटी ठायी (गायिका - [[लता मंगेशकर]]) * चंद्रभागेच्या तीरी, उभा मंदिरी (कवी - दत्ता पाटील, गायक - [[विठ्ठल शिंदे]]) * चल गं सखे चल गं सखे पंढरिला (गायक - [[विठ्ठल शिंदे]]) * चला पंढरीसी जाऊ (गायक - [[मन्‍ना डे]]) * जन विजन झाले आम्हां (गायक - [[रामदास कामत]] * जाता पंढरीस सुख वाटे (गायक - [[भीमसेन जोशी]], संगीत - [[राम फाटक]]) * झाला महार पंढरीनाथ (गायक [[वसंतराव देशपांडे]], चित्रपट - झाला महार पंढरीनाथ) * टाळ बोले चिपळीला नाच माझ्या संगं (गायक [[भीमसेन जोशी]] व [[वसंतराव देशपांडे]], चित्रपट - भोळी भाबडी) * टाळी वाजवावी, गुडी उभारावी, वाट ती चालावी पंढरीची (कवी - [[चोखा मेळा]]) * तीर्थ विठ्ठल क्षेत्र विठ्ठल (गायक - [[भीमसेन जोशी]], संगीत - [[राम फाटक]]) * तुझे रूप चित्ती राहो (गायक - [[सुधीर फडके]], चित्रपट - संत [[गोरा कुंभार]]) * देऊळातल्या देवा या हो (कवयित्री - [[शांताबाई जोशी]], संगीत - [[दशरथ पुजारी]], गायिका - [[सुमन कल्याणपूर]]) * देव माझा विठू सावळा (गायिका - [[सुमन कल्याणपूर]]) * दिंडी चालली चालली विठ्ठलाच्या दर्शनाला (गायक - [[देवदत्त साबळे]]) * देह जावो अथवा राहो (गायिका - [[सुमन कल्याणपूर]]) * नको देवराया अंत आता पाहू, प्राण तो सर्वथा जाऊ पाहे * नामाचा गजर गर्जे भीमा तीर (गायक - [[भीमसेन जोशी]], संगीत - [[राम फाटक]]) * निजरूप दाखवा हो (चित्रपट - झाला महार पंढरीनाथ) * निर्गुणाचा संग धरिला जो आवडी (गायिका [[फय्याज]], नाटक - [[गोरा कुंभार]]) * पंढरीनाथा झडकरी आता ((कवी - [[पी. सावळाराम]], संगीत - [[वसंत प्रभू]], गायिका - [[आशा भोसले]]) * पंढरिचा वास चंद्रभागे (गायक - [[भीमसेन जोशी]]) * पंढरीचे सुख नाहीं (संगीत - [[राम फाटक]]) * पंढरी निवासा सख्या (संगीत - [[राम फाटक]]) * पाउले चालती पंढरीची वाट (कवी - [[दत्ता पाटील]], संगीत - [[मधुकर पाठक]] गायक - [[प्रल्हाद शिंदे]]) * पांडुरंग कांती दिव्य तेज झळकती ... कानडा हो विठ्ठलू करनाटकू (कवी - संत [[ज्ञानेश्वर]], गायिका - [[आशा भोसले]], संगीत - [[हृदयनाथ मंगेशकर]]) * पांडुरंग त्राता पांडुरंग दाता (संगीत - [[राम फाटक]]) * पावलों पंढरी वैकुंठभुवन (संगीत - [[राम फाटक]]) * फिरत्या चाकावरती देसी मातीला आकार, विठ्ठला तू वेडा कुंभार (कवी -ग.दि. माडगूळकर, गायक - [[सुधीर फडके]], चित्रपट - प्रपंच) * बोलावा विठ्ठल पहावा विठ्ठल (गायक - पं. [[जितेंद्र अभिषेकी]], [[किशोरी आमोणकर]]) * भक्त पुंडलिकासाठी उभा राहिला विटेवरी . (गायक- कवी- संगीतकार ???) * भेटीलागी जीवा लागलीसे आस (कवी - संत [[तुकाराम]], संगीत - श्रीनिवास खळे, गायिका - [[लता मंगेशकर]]) * माउली माउली रूप तुझे (चित्रपट - लई भारी, संगीत - अजय अतुल, गायक - अजय गोगावले ) * माझे माहेर पंढरी (कवी संत [[एकनाथ]], गायक - [[भीमसेन जोशी]], संगीत [[राम फाटक]]/[[किशोरी आमोणकर]]; राग - भूप नट) * या विठूचा गज हरिनामाचा (गायक - [[शाहीर साबळे]]) * येई हो विठ्ठले माझे माउली * ये गं ये गं विठामाई (कवयित्री - संत [[जनाबाई]], गायिका - [[आशा भोसले]], संगीत - [[वसंत प्रभू]]) * राजस सुकुमार मदनाचा पुतळा (कवी - संत [[तुकाराम]], गायक - [[भीमसेन जोशी]], संगीत - [[श्रीनिवास खळे]], राग - शिवरंजनी) * रूप पाहता लोचनी, रूप पाहता लोचनी. सुख झाले वो साजणी (कवी - संत [[ज्ञानेश्वर]], गायक - [[भीमसेन जोशी]]/[[आशा भोसले]]; चित्रपट - संत निवृत्ती ज्ञानदेव; संगीत - [[सी. रामचंद्र]]) * लाखात लाभले भाग्य तुला गं बाई, विटेवरच्या विठ्ठलाची झालिस रखुमाई (कवयित्री - [[शांताबाई जोशी]], संगीत - [[दशरथ पुजारी]], गायिका - [[सुमन कल्याणपूर]]) * विटेवरच्या विठ्ठलाची (कवयित्री [[शांताबाई जोशी, संगीत - [[दशरथ पुजारी]], गायिका - [[सुमन कल्याणपूर]]) * विठू माउली तू माउली जगाची माउलीत मूर्ती विठ्ठलाची (गायक - [[सुधीर फडके]], [[जयवंत कुलकर्णी]], [[सुरेश वाडकर]] व [[चंद्रशेखर गाडगीळ]]; संगीत - अनिल अरुण, चित्रपट - अरे संसार संसार) * विठू माझा लेकुरवाळा (कवयित्री - संत [[जनाबाई]], गायिका - [[आशा भोसले]]) * विठूरायाची पंढरी तिथे नांदतो श्रीहरी * विठ्ठल आवडी प्रेमभावो (कवी - संत [[नामदेव]], गायक - [[सुरेश वाडकर]], राग - [[मालकंस]]) * विठ्ठल गीती गावा (संगीत - [[राम फाटक]]) * विठ्ठल तो आला आला मला भेटण्याला (गायिका - [[लता मंगेशकर]]) * विठ्ठल विठ्ठल गजरी अवघी दुमदुमली पंढरी * विठ्ठलाच्या पायी वीट झाली भाग्यवंत (कवी - [[दत्ता पाटील]], गायक - [[प्रल्हाद शिंदे]]) * विठ्ठलाच्या पायी थरारली वीट (गायक - [[भीमसेन जोशी]], चित्रपट - देवकीनंदन गोपाला) * विठ्ठला समचरण तुझे धरिते (कवी - [[पी. सावळाराम]], संगीत - [[वसंत प्रभू]], गायिका - [[लता मंगेशकर]], राग - नट, भूप) * संतभार पंढरीत (संगीत - [[राम फाटक]]) * सावळे सुंदर रूप मनोहर (कवी - संत [[तुकाराम]], गायक - [[भीमसेन जोशी]], संगीत - [[श्रीनिवास खळे]], राग - [[मालकंस]]) * सावळ्या विठ्ठला तुझ्या दारी आले (गायिका - [[सुमन कल्याणपूर]]) * सुंदर ते ध्यान उभे विटेवरी (गायिका - [[लता मंगेशकर]]) * ज्ञानियांचा राजा (संगीत - [[राम फाटक]]) (अपूर्ण यादी) ==विठ्ठल आरती == १) युगे अठ्ठावीस युगे अठ्ठावीस विटेवरी ऊभा । <br> वामांगी रखुमाई दिसे दिव्य शोभा । <br> पुंडलिकाचे भेटी परब्रह्म आलें गा । <br> चरणी वाहे भीमा उद्धारी जगा ।। 1।। <br> जय देव जय देव जय पांडुरंगा । <br> रखुमाईवल्लभा राईच्या वल्लभा पावे जिवलगा ।।धृ. ।। तुळसी माळा गळा कर ठेवुनी कटी । <br> कांसे पीतांबर कस्तुरी लल्लाटी । <br> देव सुरवर नित्य येती भेटी । <br> गरूड हनुमंत पुढे उभे राहती ।। <br> जय देव ।। 2।। धन्य वेणुनाद अनुक्षेत्रपाळा । <br> सुवर्णाची कमळे वनमाळा गळा । <br> राई रखुमाबाई राणीया सकळा । <br> ओवळिती राजा विठोबा सावळा।। <br> जय देव ।।3।। ओवाळू आरत्या कुर्वड्या येती । <br> चंद्रभागेमाजी सोडुनिया देती । <br> दिंड्या पताका वैष्णव नाचती । <br> पंढरीचा महिमा वर्णावा किती ।। <br> जय देव ।।4।। आषाढी कार्तिकी भक्तजन येती । चंद्रभागेमध्यें स्नाने जे करिती।। दर्शनहेळामात्रें तया होय मुक्ती। केशवासी नामदेव भावे ओंवळिती।। जय देव जय देव ||5||<br> २) येई हो विठ्ठले येई हो विठ्ठले माझे माऊली ये ॥<br> निढळावरी कर ठेवूनी वाट मी पाहे ॥ धृ. ॥<br> आलिया गेलीया हातीं धाडी निरोप ॥<br> पंढरपुरी आहे माझा मायबाप ॥ येई. ॥ १ ॥<br> पिंवळा पीतांबर कैसा गगनी झळकला ॥<br> गरुडावरी बैसून माझा कैवारी आला ॥ येई. ॥ २ ॥<br> विठोबाचे राज आम्हां नित्य दिपवाळी ॥<br> विष्णूदास नामा जीवेंभावे ओंवाळी ॥ येई हो. ॥ ३ ॥ == चित्रदालन == <gallery> चित्र:Hampi, Vittala Temple, chariot (6337304059).jpg|हंपी(कर्नाटक) येथील विट्ठल मंदिर रथ चित्र:Hampi, Vittala Temple.jpg|हंपी(कर्नाटक) येथील विट्ठल मंदिर चित्र:Pandharpur Vithoba temple.jpg|पंढरपूर विट्ठल मंदिर File:विठ्ठल मंदिर सजावट त्रिपुरी पौर्णिमा.jpg|thumb|विठ्ठल मंदिर सजावट त्रिपुरी पौर्णिमा </gallery> == हे सुद्धा पहा == * [[पांडुरंगाष्टकम्]] * [[पंढरपूर]] * [[रखुमाई]] * [[आषाढी वारी (पंढरपूर)]] == बाह्या दुवे == *[http://www.thehindu.com/news/national/other-states/pandharpur-temple-allows-women-men-of-all-castes-as-priests/article6038635.ece दि हिंदू दैनिक - २३ मे २०१४] {{महाराष्ट्रीय लोकदेवता}} [[वर्ग:हिंदू दैवते]] [[वर्ग:विष्णू]] [[वर्ग:वारकरी संप्रदाय]] 3n7h1flysilt533bqt0uezwt56a6vh3 0 54951 2139568 2139399 2022-07-22T15:39:10Z Khirid Harshad 138639 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट अधिकृत हुद्दा | post = राष्ट्रपती | body = भारता | native_name = _{President of India} | flag = Flag of the President of India (1950–1971).svg | flagsize = 110px | flagborder = Presidential Standard | flagcaption = | insignia = Emblem of India.svg | insigniasize = 120px | insigniacaption = [[भारताचे राष्ट्रचिन्ह]] | image | imagesize = | alt = | incumbent = [[रामनाथ कोविंद]] | acting = | incumbentsince = २५ जुलै २०१७ | type = | status = | department = | style = राष्ट्रपती महोदय<br>{{small|(भारतात)}}<br>Honourable President of India<br>{{small|(भारताबाहेर)}} | member_of = | reports_to = | residence = [[राष्ट्रपती भवन]] | seat = | nominator = | appointer = इलेक्टोरल कॉलेज ऑफ इंडिया | appointer_qualified = | termlength = ५ वर्ष | termlength_qualified = | constituting_instrument = | precursor = | formation = [[भारताचे संविधान]]<br>२६ जानेवारी १९५० | first = [[राजेंद्र प्रसाद]]<br>२६ जानेवारी १९५० | last = | abolished = | succession = | abbreviation = | unofficial_names = | deputy = | salary = ५,००,००० (प्रति माह)<ref>{{cite news|url=http://www.indianexpress.com/news/president-okays-her-own-salary-hike-by-300-p/406240/|title=President okays her own salary hike by 300 per cent|newspaper=[[The Indian Express]]|date=3 January 2009|accessdate=6 May 2012}}</ref> | website = [http://presidentofindia.nic.in/index.htm President of India] }} व्यवस्थेचा कायदेशीर प्रमुख असून तो [[भारतीय सशस्त्र सेना|भारतीय सेनेचा]] लष्करप्रमुख (''कमाण्डर-इन-चीफ'') देखील आहे. [[राजेंद्र प्रसाद|राजेन्द्र प्रसाद]] हे भारताचे पहिले राष्ट्रपती होते तर [[द्रौपदी मुर्मू]] हे भारताचे [[विद्यमान]] राष्ट्रपती आहेत. [[भारताचे संविधान|भारताच्या संविधानानुसार]] राष्ट्रपतीची निवड थेट नागरिकांद्वारे न होता संसदेच्या [[लोकसभा]] व [[राज्यसभा]] तसेच देशातील सर्व घटक राज्यांच्या विधान मण्डळाच्या विधानसभा ह्या शाखांमधील निर्वाचित प्रतिनिधींमार्फत होते. राष्ट्रपतीचा कार्यकाळ पाच वर्षांचा असतो. संसदेला महाभियोग चालवूनच फक्त त्यांना मुदत सम्पायच्या आधी पदावरून दूर करता येते. [[नवी दिल्ली]]मधील [[राष्ट्रपती भवन]] हे राष्ट्रपतींचे अधिकृत निवासस्थान आहे. [[भारताचे संविधान|भारतीय संविधानाच्या]] अनुच्छेद ५३ मध्ये असे म्हटले आहे की, अध्यक्ष काही अधिकारांसह थेट किंवा अधीनस्थ प्राधिकरणाद्वारे, काही अपवादांसह, अध्यक्षांमध्ये नियुक्त केलेल्या सर्व कार्यकारी अधिकारांचा अभ्यास पंतप्रधान करतात (एक अधीनस्थ प्राधिकरण ) मन्त्रिपरिषदांच्या मदतीने. जोपर्यंत [[संविधान]] उल्लंघन करत नाही तोपर्यन्त पन्तप्रधानांना [[पंतप्रधान|पन्तप्रधान]] आणि कॅबिनेटच्या सल्ल्यानुसार संविधान बन्धनकारक आहे. == इतिहास == [[१५ ऑगस्ट १९४७]] रोजी भारताने कॉमनवेल्थ ऑफ नेशन्समध्ये जॉर्ज सहावा सह राजा म्हणून [[स्वातंत्र्य|स्वातन्त्र्य]] म्हणून स्वातन्त्र्य मिळवले, जे देशाचे गव्हर्नल-जनरल होते. यानन्तर [[बाबासाहेब आंबेडकर|डॉ. बाबासाहेब आम्बेडकर]] यांच्या नेतृत्वाखालील [[भारतीय संविधान]] सभेने देशासाठी एक सम्पूर्ण नवीन संविधान तयार करण्याची प्रक्रिया सुरू केली. २६ नोव्हेंबर [[इ.स. १९४९|१९४९]] रोजी भारतीय संविधान स्वीकारले गेले व झाली आणि २६ जानेवारी १९५० रोजी त्याची अंमलबजावणी सुरू झाली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=srDytmFE3KMC&redir_esc=y|title=Introduction to the Constitution of India|last=Sharma|last2=B.k|first2=Sharma|date=2007-08-01|publisher=Prentice-Hall Of India Pvt. Limited|isbn=9788120332461|language=en}}</ref> [[राजेंद्र प्रसाद|राजेन्द्र प्रसाद]] यांच्या पहिल्या पदावर राजकारणात आणि राज्याचे सरचिटणीस यांची जागा भारताच्या राष्ट्रपतींच्या नवीन कार्यालयाद्वारे बदली करण्यात आली. भारताचे संविधानाने, भारतीय संविधानाचे संरक्षण व कायद्याच्या नियमांचे रक्षण करण्यासाठी [[राष्ट्राध्यक्ष]] यांला, जबाबदारी व अधिकार यांचा समावेश केला आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://web.archive.org/web/20120402064301/http://lawmin.nic.in/olwing/coi/coi-english/coi-indexenglish.htm|title=THE CONSTITUTION OF INDIA|दिनांक=2012-04-02|संकेतस्थळ=web.archive.org|ॲक्सेसदिनांक=2019-01-22}}</ref> अनिवार्यपणे, संविधानाच्या कार्यकारी किंवा विधान मण्डळाच्या घटकांद्वारे घेतलेली कोणतीही कारवाई राष्ट्रपतींच्या मान्यतेनन्तरच कायद्याची बनली जाईल. अध्यक्ष कार्यकारी किंवा विधानमण्डळाच्या कोणत्याही कारवाईस संवैधानिकता नसतील. अध्यक्ष हा सर्वात प्रमुख आणि [[संविधान]] (अनुच्छेद ६०), जो कार्यकारी किंवा विधानमण्डळाच्या कार्यात संवैधानिकता सुनिश्चित करण्यासाठी पूर्व-शक्तीची शक्ती आहे अशा संविधानाने सर्वात अधिक सक्षम आणि त्वरित बचाव करणारा आहे. ==यादी== १९५० सालच्या पदनिर्मितीनंतर आजवर १३ व्यक्ती भारताचे राष्ट्रपती राहिले आहेत. * (*) हे चिन्ह व गहूवर्णाचा पार्श्वरंग काळजीवाहू राष्ट्रपती दर्शवतो. {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" width="98%" |- ! # ! नाव ! चित्र ! पदग्रहण ! पद सोडले ! [[भारताचे उपराष्ट्रपती|उप-राष्ट्रपती]] ! टीपा |- | १ | डॉ. [[राजेंद्र प्रसाद]]<br/>(१८८४-१९६३) | [[चित्र:Food Minister Rajendra Prasad during a radio broadcast in Dec 1947 cropped.jpg|100px]] | २६ जानेवारी १९५० | १३ मे १९६२ | डॉ. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] |align="left"|[[बिहार]] राज्याचे रहिवासी असलेले डॉ. राजेंद्र प्रसाद हे स्वतंत्र भारताचे पहिले राष्ट्रपती होते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.hinduonnet.com/2002/05/07/stories/2002050700690800.htm |title=डॉ.राजेंद्र प्रसाद (इंग्रजी मजकूर) |accessdate=30 November 2008 |work=The Hindu |location=India |दिनांक=७ मे १९५२ }}</ref><ref>{{स्रोत बातमी |दुवा=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,811816,00.html |title= गणतंत्र दिवस (इंग्रजी मजकूर) |accessdate=30 November 2008 |work=Time |दिनांक=६ फेब्रुवारी १९५०}}</ref> ते एक स्वातंत्र्यसैनिक देखील होते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.hindu.com/2006/12/10/stories/2006121013240200.htm |title=राजेंद्र प्रसाद यांची जयंती साजरी केली गेली (इंग्रजी मजकूर)| accessdate=३० नोव्हेंबर २००८ |work=The Hindu |location=India |दिनांक=१० डिसेंबर २००६ }}</ref> |- | २ | डॉ. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]]<br/>(१८८८-१९७५) | [[Image:Radhakrishnan.jpg|100px]] | १३ मे १९६२ | १३ मे १९६७ | डॉ. [[झाकिर हुसेन]] |align="left"|डॉ. राधाकृष्णन हे एक ख्यातनाम तत्त्ववेत्ते होते. |- | rowspan="3" | 3 | [[झाकिर हुसेन]]<br/>(१८९७-१९६९) | {{चित्र हवे}} | १३ मे १९६७ | ३ मे १९६९ | [[वराहगिरी वेंकट गिरी]] |align="left"|डॉ. हुसेन ह्यांना [[पद्म विभूषण]] व [[भारतरत्न]] हे पुरस्कार मिळाले होते. |- style="background-color:Wheat" | [[वराहगिरी वेंकट गिरी]] *<br/>(१८९४-१९८०) |{{चित्र हवे}} | ३ मे १९६९ | २० जुलै १९६९ | |align="left"| |- style="background-color:Wheat" | [[मोहम्मद हिदायतुल्ला]] *<br/>(१९०५-१९९२) | {{चित्र हवे}} | २० जुलै १९६९ | २४ ऑगस्ट १९६९ | |align="left"|राष्ट्रपती होण्यापूर्वी हिदायतुल्ला भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश होते. |- | ४ | [[वराहगिरी वेंकट गिरी]]<br/>(१८९४-१९८०) | [[चित्र:Varahagiri Venkata Giri.jpg|100px]] | २४ ऑगस्ट १९६९ | २४ ऑगस्ट १९७४ | [[गोपाल स्वरूप पाठक]] |align="left"|कार्यवाहू व निर्वाचित पदांवर असणारे वेंकट गिरी हे आजवरचे एकमेव राष्ट्रपती आहेत. |- | rowspan="2" | 5 | [[फक्रुद्दीन अली अहमद]]<br/>(१९०५-१९७७) | | २४ ऑगस्ट १९७४ | ११ फेब्रुवारी १९७७ | [[बी.डी. जत्ती]] |align="left"| |- style="background-color:Wheat" | [[बी.डी. जत्ती]] *<br/>(१९१२-२००२) | {{चित्र हवे}} | ११ फेब्रुवारी १९७७ | २५ जुलै १९७७ | |align="left"| |- | ६ | [[नीलम संजीव रेड्डी]]<br/>(१९१३-१९९६) | [[Image:NeelamSanjeevaReddy.jpg|100px]] | २५ जुलै १९७७ | २५ जुलै १९८२ | [[मोहम्मद हिदायतुल्ला]] |align="left"| |- | ७ | [[झैल सिंग]]<br/>(१९१६-१९९४) | [[चित्र:ZailSingh.jpg|100px]] | २५ जुलै १९८२ | २५ जुलै १९८७ | [[रामस्वामी वेंकटरमण]] |align="left"|१९७२ साली झैल सिंग [[पंजाब]]चे मुख्यमंत्री तर १९८० साली भारताचे गृहमंत्री होते. |- | ८ | [[रामस्वामी वेंकटरमण]] <br/>(१९१०-२००९) | [[Image:R Venkataraman.jpg|100px]] | २५ जुलै १९८७ | २५ जुलै १९९२ | [[शंकरदयाळ शर्मा]] |align="left"|वेंकटरमण हे एक स्वातंत्र्यसेनानी होते व ब्रिटिश राजवटीत त्यांना तुरुंगवास भोगायला लागला होता. |- | ९ | [[शंकरदयाळ शर्मा]] <br/>(१९१८-१९९९) | [[Image:Shankar Dayal Sharma 36.jpg|100px]] | २५ जुलै १९९२ | २५ जुलै १९९७ | [[के.आर. नारायणन]] |align="left"|ृराष्ट्रपती होण्यापूर्वी शर्मा हे [[मध्य प्रदेश]] राज्याचे मुख्यमंत्री होते. |- | १० | [[के.आर. नारायणन]] <br/>(१९२०-२००५) | [[Image:K. R. Narayanan.jpg|100px]] | २५ जुलै १९९७ | २५ जुलै २००२ | [[कृष्णकांत]] |align="left"| |- | ११ | डॉ. [[ए.पी.जे. अब्दुल कलाम]]<br/>(१९३१-२०१५) | [[चित्र:Abdulkalam04052007.jpg|100 px]] | २५ जुलै २००२ | २५ जुलै २००७ | [[भैरोसिंग शेखावत]] |align="left"|अब्दुल कलाम हे एक शास्त्रज्ञ होते. भारताचा अंतराळ कार्यक्रम राबवण्यात त्यांची आघाडीची भूमिका होती.<ref>{{स्रोत पुस्तक |title=आण्विक स्वप्नांचे कैदी (इंग्रजी मजकूर) |last=Ramana |first=M. V. |coauthors=Reddy, C. Rammanohar |year=2002 |publisher=Orient Longman |location=New Delhi |isbn= |page=169 |दुवा=http://books.google.com/books?id=IjZA-bQde1wC&pg=RA1-PA169&dq=%22Abdul+Kalam%22+%22%22Pokhran-II%22}}</ref> त्यांना देखील [[भारतरत्न]] पुरस्कार मिळाला होता.<ref name="Misra">{{स्रोत पुस्तक|last1=Tyagi|first1=Kavita|last2=Misra|first2=Padma|title=मूळ तांत्रिक दळणवळण(इंग्रजी मजकूर)|दुवा=http://books.google.com/books?id=N3ixJ62qwqcC&pg=PA124|accessdate=2 May 2012|publisher=PHI Learning Pvt. Ltd.|isbn=978-81-203-4238-5|page=124}}</ref><ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.hindustantimes.com/StoryPage/FullcoverageStoryPage.aspx?id=d1dfada8-d9b3-4783-ad6a-44f56165dd9fWho%20will%20be%20India%27s%20next%20President_Special|title='कलाम हे लोकांचे खरे राष्ट्रपती होते' (इंग्रजी मजकूर){{मृत दुवा}}|दिनांक=२४ जुलै २००७|newspaper=[[Hindustan Times]]|agency=Indo-Asian News Service|accessdate=2 May 2012}}</ref><ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.hindu.com/2007/04/14/stories/2007041411130100.htm|title=लोकांच्या राष्ट्रपतींनी ते पुन्हा केले(इंग्रजी मजकूर)|last=Perappadan |first=Bindu Shajan |दिनांक=१४ एप्रिल २००७|newspaper=[[The Hindu]]|accessdate=2 May 2012 |location=Chennai, India}}</ref> |- | १२ | [[प्रतिभा पाटील]]<br/>(जन्म १९३४) | [[File:PratibhaIndia.jpg|100px]] | २५ जुलै २००७ | २५ जुलै २०१२ | [[मोहम्मद हमीद अन्सारी]] |align="left"|राष्ट्रपती बनणाऱ्या पाटील ह्या पहिल्या महिला होत्या. |- | १३ | [[प्रणव मुखर्जी]]<br/>(१९३५-२०२०) | [[File:Pranab Mukherjee-World Economic Forum Annual Meeting Davos 2009 crop(2).jpg|100px]] | २५ जुलै २०१२ | २५ जुलै २०१७ | [[मोहम्मद हमीद अन्सारी]] |align="left"| मुखर्जी मनमोहनसिंग सरकारमध्ये अर्थमंत्री होते. |- | १४ | [[रामनाथ कोविंद]] जन्म - १९४५ | [[File:RamNathKovind.png|100px]] | २५ जुलै २०१७ | २५ जुलै २०२२ | [[व्यंकय्या नायडू]] | २०१५ ते २०१७ या काळात बिहार राज्याचे राज्यपाल होते.२५ जुलै, २०१७ पासून पासून या पदावर आहेत. रामनाथ कोविन्द याचं जन्म उत्तर प्रदेश येतील कानपुर जिल्हयात डेरापुर, कानपुर या एका छोट्याशा गावात झाला. |- |१५ |[[द्रौपदी मुर्मू]] जन्म - १९५८ | [[File:Governor_of_Jharkhand_Draupadi_Murmu_in_December_2016.jpg|100px]] |२५ जुलै २०२२ | | |२०१५ ते २०२१ या कालावधीत [[झारखंडचे राज्यपाल|झारखंडच्या नवव्या राज्यपाल]] म्हणून काम पाहिले होते. |} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} ==बाह्य दुवे== #[http://presidentofindia.nic.in/ राष्ट्रपतींचे अधिकृत संकेतस्थळ] [[वर्ग:भारताचे राष्ट्रपती| ]] [[वर्ग:भारत सरकार|राष्ट्रपती]] [[वर्ग:देशानुसार राष्ट्राध्यक्ष]] [[वर्ग:याद्या]] [[वर्ग:भारतीय संसद]] gangtlvgdx1svmwrzrk91840vs66u8r 2139731 2139568 2022-07-23T10:11:23Z Sandesh9822 66586 /* यादी */ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट अधिकृत हुद्दा | post = राष्ट्रपती | body = भारता | native_name = _{President of India} | flag = Flag of the President of India (1950–1971).svg | flagsize = 110px | flagborder = Presidential Standard | flagcaption = | insignia = Emblem of India.svg | insigniasize = 120px | insigniacaption = [[भारताचे राष्ट्रचिन्ह]] | image | imagesize = | alt = | incumbent = [[रामनाथ कोविंद]] | acting = | incumbentsince = २५ जुलै २०१७ | type = | status = | department = | style = राष्ट्रपती महोदय<br>{{small|(भारतात)}}<br>Honourable President of India<br>{{small|(भारताबाहेर)}} | member_of = | reports_to = | residence = [[राष्ट्रपती भवन]] | seat = | nominator = | appointer = इलेक्टोरल कॉलेज ऑफ इंडिया | appointer_qualified = | termlength = ५ वर्ष | termlength_qualified = | constituting_instrument = | precursor = | formation = [[भारताचे संविधान]]<br>२६ जानेवारी १९५० | first = [[राजेंद्र प्रसाद]]<br>२६ जानेवारी १९५० | last = | abolished = | succession = | abbreviation = | unofficial_names = | deputy = | salary = ५,००,००० (प्रति माह)<ref>{{cite news|url=http://www.indianexpress.com/news/president-okays-her-own-salary-hike-by-300-p/406240/|title=President okays her own salary hike by 300 per cent|newspaper=[[The Indian Express]]|date=3 January 2009|accessdate=6 May 2012}}</ref> | website = [http://presidentofindia.nic.in/index.htm President of India] }} व्यवस्थेचा कायदेशीर प्रमुख असून तो [[भारतीय सशस्त्र सेना|भारतीय सेनेचा]] लष्करप्रमुख (''कमाण्डर-इन-चीफ'') देखील आहे. [[राजेंद्र प्रसाद|राजेन्द्र प्रसाद]] हे भारताचे पहिले राष्ट्रपती होते तर [[द्रौपदी मुर्मू]] हे भारताचे [[विद्यमान]] राष्ट्रपती आहेत. [[भारताचे संविधान|भारताच्या संविधानानुसार]] राष्ट्रपतीची निवड थेट नागरिकांद्वारे न होता संसदेच्या [[लोकसभा]] व [[राज्यसभा]] तसेच देशातील सर्व घटक राज्यांच्या विधान मण्डळाच्या विधानसभा ह्या शाखांमधील निर्वाचित प्रतिनिधींमार्फत होते. राष्ट्रपतीचा कार्यकाळ पाच वर्षांचा असतो. संसदेला महाभियोग चालवूनच फक्त त्यांना मुदत सम्पायच्या आधी पदावरून दूर करता येते. [[नवी दिल्ली]]मधील [[राष्ट्रपती भवन]] हे राष्ट्रपतींचे अधिकृत निवासस्थान आहे. [[भारताचे संविधान|भारतीय संविधानाच्या]] अनुच्छेद ५३ मध्ये असे म्हटले आहे की, अध्यक्ष काही अधिकारांसह थेट किंवा अधीनस्थ प्राधिकरणाद्वारे, काही अपवादांसह, अध्यक्षांमध्ये नियुक्त केलेल्या सर्व कार्यकारी अधिकारांचा अभ्यास पंतप्रधान करतात (एक अधीनस्थ प्राधिकरण ) मन्त्रिपरिषदांच्या मदतीने. जोपर्यंत [[संविधान]] उल्लंघन करत नाही तोपर्यन्त पन्तप्रधानांना [[पंतप्रधान|पन्तप्रधान]] आणि कॅबिनेटच्या सल्ल्यानुसार संविधान बन्धनकारक आहे. == इतिहास == [[१५ ऑगस्ट १९४७]] रोजी भारताने कॉमनवेल्थ ऑफ नेशन्समध्ये जॉर्ज सहावा सह राजा म्हणून [[स्वातंत्र्य|स्वातन्त्र्य]] म्हणून स्वातन्त्र्य मिळवले, जे देशाचे गव्हर्नल-जनरल होते. यानन्तर [[बाबासाहेब आंबेडकर|डॉ. बाबासाहेब आम्बेडकर]] यांच्या नेतृत्वाखालील [[भारतीय संविधान]] सभेने देशासाठी एक सम्पूर्ण नवीन संविधान तयार करण्याची प्रक्रिया सुरू केली. २६ नोव्हेंबर [[इ.स. १९४९|१९४९]] रोजी भारतीय संविधान स्वीकारले गेले व झाली आणि २६ जानेवारी १९५० रोजी त्याची अंमलबजावणी सुरू झाली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=srDytmFE3KMC&redir_esc=y|title=Introduction to the Constitution of India|last=Sharma|last2=B.k|first2=Sharma|date=2007-08-01|publisher=Prentice-Hall Of India Pvt. Limited|isbn=9788120332461|language=en}}</ref> [[राजेंद्र प्रसाद|राजेन्द्र प्रसाद]] यांच्या पहिल्या पदावर राजकारणात आणि राज्याचे सरचिटणीस यांची जागा भारताच्या राष्ट्रपतींच्या नवीन कार्यालयाद्वारे बदली करण्यात आली. भारताचे संविधानाने, भारतीय संविधानाचे संरक्षण व कायद्याच्या नियमांचे रक्षण करण्यासाठी [[राष्ट्राध्यक्ष]] यांला, जबाबदारी व अधिकार यांचा समावेश केला आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://web.archive.org/web/20120402064301/http://lawmin.nic.in/olwing/coi/coi-english/coi-indexenglish.htm|title=THE CONSTITUTION OF INDIA|दिनांक=2012-04-02|संकेतस्थळ=web.archive.org|ॲक्सेसदिनांक=2019-01-22}}</ref> अनिवार्यपणे, संविधानाच्या कार्यकारी किंवा विधान मण्डळाच्या घटकांद्वारे घेतलेली कोणतीही कारवाई राष्ट्रपतींच्या मान्यतेनन्तरच कायद्याची बनली जाईल. अध्यक्ष कार्यकारी किंवा विधानमण्डळाच्या कोणत्याही कारवाईस संवैधानिकता नसतील. अध्यक्ष हा सर्वात प्रमुख आणि [[संविधान]] (अनुच्छेद ६०), जो कार्यकारी किंवा विधानमण्डळाच्या कार्यात संवैधानिकता सुनिश्चित करण्यासाठी पूर्व-शक्तीची शक्ती आहे अशा संविधानाने सर्वात अधिक सक्षम आणि त्वरित बचाव करणारा आहे. ==यादी== * [[भारताच्या राष्ट्रपतींची यादी]] १९५० सालच्या पदनिर्मितीनंतर आजवर १३ व्यक्ती भारताचे राष्ट्रपती राहिले आहेत. * (*) हे चिन्ह व गहूवर्णाचा पार्श्वरंग काळजीवाहू राष्ट्रपती दर्शवतो. {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" width="98%" |- ! # ! नाव ! चित्र ! पदग्रहण ! पद सोडले ! [[भारताचे उपराष्ट्रपती|उप-राष्ट्रपती]] ! टीपा |- | १ | डॉ. [[राजेंद्र प्रसाद]]<br/>(१८८४-१९६३) | [[चित्र:Food Minister Rajendra Prasad during a radio broadcast in Dec 1947 cropped.jpg|100px]] | २६ जानेवारी १९५० | १३ मे १९६२ | डॉ. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]] |align="left"|[[बिहार]] राज्याचे रहिवासी असलेले डॉ. राजेंद्र प्रसाद हे स्वतंत्र भारताचे पहिले राष्ट्रपती होते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.hinduonnet.com/2002/05/07/stories/2002050700690800.htm |title=डॉ.राजेंद्र प्रसाद (इंग्रजी मजकूर) |accessdate=30 November 2008 |work=The Hindu |location=India |दिनांक=७ मे १९५२ }}</ref><ref>{{स्रोत बातमी |दुवा=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,811816,00.html |title= गणतंत्र दिवस (इंग्रजी मजकूर) |accessdate=30 November 2008 |work=Time |दिनांक=६ फेब्रुवारी १९५०}}</ref> ते एक स्वातंत्र्यसैनिक देखील होते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.hindu.com/2006/12/10/stories/2006121013240200.htm |title=राजेंद्र प्रसाद यांची जयंती साजरी केली गेली (इंग्रजी मजकूर)| accessdate=३० नोव्हेंबर २००८ |work=The Hindu |location=India |दिनांक=१० डिसेंबर २००६ }}</ref> |- | २ | डॉ. [[सर्वपल्ली राधाकृष्णन]]<br/>(१८८८-१९७५) | [[Image:Radhakrishnan.jpg|100px]] | १३ मे १९६२ | १३ मे १९६७ | डॉ. [[झाकिर हुसेन]] |align="left"|डॉ. राधाकृष्णन हे एक ख्यातनाम तत्त्ववेत्ते होते. |- | rowspan="3" | 3 | [[झाकिर हुसेन]]<br/>(१८९७-१९६९) | {{चित्र हवे}} | १३ मे १९६७ | ३ मे १९६९ | [[वराहगिरी वेंकट गिरी]] |align="left"|डॉ. हुसेन ह्यांना [[पद्म विभूषण]] व [[भारतरत्न]] हे पुरस्कार मिळाले होते. |- style="background-color:Wheat" | [[वराहगिरी वेंकट गिरी]] *<br/>(१८९४-१९८०) |{{चित्र हवे}} | ३ मे १९६९ | २० जुलै १९६९ | |align="left"| |- style="background-color:Wheat" | [[मोहम्मद हिदायतुल्ला]] *<br/>(१९०५-१९९२) | {{चित्र हवे}} | २० जुलै १९६९ | २४ ऑगस्ट १९६९ | |align="left"|राष्ट्रपती होण्यापूर्वी हिदायतुल्ला भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश होते. |- | ४ | [[वराहगिरी वेंकट गिरी]]<br/>(१८९४-१९८०) | [[चित्र:Varahagiri Venkata Giri.jpg|100px]] | २४ ऑगस्ट १९६९ | २४ ऑगस्ट १९७४ | [[गोपाल स्वरूप पाठक]] |align="left"|कार्यवाहू व निर्वाचित पदांवर असणारे वेंकट गिरी हे आजवरचे एकमेव राष्ट्रपती आहेत. |- | rowspan="2" | 5 | [[फक्रुद्दीन अली अहमद]]<br/>(१९०५-१९७७) | | २४ ऑगस्ट १९७४ | ११ फेब्रुवारी १९७७ | [[बी.डी. जत्ती]] |align="left"| |- style="background-color:Wheat" | [[बी.डी. जत्ती]] *<br/>(१९१२-२००२) | {{चित्र हवे}} | ११ फेब्रुवारी १९७७ | २५ जुलै १९७७ | |align="left"| |- | ६ | [[नीलम संजीव रेड्डी]]<br/>(१९१३-१९९६) | [[Image:NeelamSanjeevaReddy.jpg|100px]] | २५ जुलै १९७७ | २५ जुलै १९८२ | [[मोहम्मद हिदायतुल्ला]] |align="left"| |- | ७ | [[झैल सिंग]]<br/>(१९१६-१९९४) | [[चित्र:ZailSingh.jpg|100px]] | २५ जुलै १९८२ | २५ जुलै १९८७ | [[रामस्वामी वेंकटरमण]] |align="left"|१९७२ साली झैल सिंग [[पंजाब]]चे मुख्यमंत्री तर १९८० साली भारताचे गृहमंत्री होते. |- | ८ | [[रामस्वामी वेंकटरमण]] <br/>(१९१०-२००९) | [[Image:R Venkataraman.jpg|100px]] | २५ जुलै १९८७ | २५ जुलै १९९२ | [[शंकरदयाळ शर्मा]] |align="left"|वेंकटरमण हे एक स्वातंत्र्यसेनानी होते व ब्रिटिश राजवटीत त्यांना तुरुंगवास भोगायला लागला होता. |- | ९ | [[शंकरदयाळ शर्मा]] <br/>(१९१८-१९९९) | [[Image:Shankar Dayal Sharma 36.jpg|100px]] | २५ जुलै १९९२ | २५ जुलै १९९७ | [[के.आर. नारायणन]] |align="left"|ृराष्ट्रपती होण्यापूर्वी शर्मा हे [[मध्य प्रदेश]] राज्याचे मुख्यमंत्री होते. |- | १० | [[के.आर. नारायणन]] <br/>(१९२०-२००५) | [[Image:K. R. Narayanan.jpg|100px]] | २५ जुलै १९९७ | २५ जुलै २००२ | [[कृष्णकांत]] |align="left"| |- | ११ | डॉ. [[ए.पी.जे. अब्दुल कलाम]]<br/>(१९३१-२०१५) | [[चित्र:Abdulkalam04052007.jpg|100 px]] | २५ जुलै २००२ | २५ जुलै २००७ | [[भैरोसिंग शेखावत]] |align="left"|अब्दुल कलाम हे एक शास्त्रज्ञ होते. भारताचा अंतराळ कार्यक्रम राबवण्यात त्यांची आघाडीची भूमिका होती.<ref>{{स्रोत पुस्तक |title=आण्विक स्वप्नांचे कैदी (इंग्रजी मजकूर) |last=Ramana |first=M. V. |coauthors=Reddy, C. Rammanohar |year=2002 |publisher=Orient Longman |location=New Delhi |isbn= |page=169 |दुवा=http://books.google.com/books?id=IjZA-bQde1wC&pg=RA1-PA169&dq=%22Abdul+Kalam%22+%22%22Pokhran-II%22}}</ref> त्यांना देखील [[भारतरत्न]] पुरस्कार मिळाला होता.<ref name="Misra">{{स्रोत पुस्तक|last1=Tyagi|first1=Kavita|last2=Misra|first2=Padma|title=मूळ तांत्रिक दळणवळण(इंग्रजी मजकूर)|दुवा=http://books.google.com/books?id=N3ixJ62qwqcC&pg=PA124|accessdate=2 May 2012|publisher=PHI Learning Pvt. Ltd.|isbn=978-81-203-4238-5|page=124}}</ref><ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.hindustantimes.com/StoryPage/FullcoverageStoryPage.aspx?id=d1dfada8-d9b3-4783-ad6a-44f56165dd9fWho%20will%20be%20India%27s%20next%20President_Special|title='कलाम हे लोकांचे खरे राष्ट्रपती होते' (इंग्रजी मजकूर){{मृत दुवा}}|दिनांक=२४ जुलै २००७|newspaper=[[Hindustan Times]]|agency=Indo-Asian News Service|accessdate=2 May 2012}}</ref><ref>{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.hindu.com/2007/04/14/stories/2007041411130100.htm|title=लोकांच्या राष्ट्रपतींनी ते पुन्हा केले(इंग्रजी मजकूर)|last=Perappadan |first=Bindu Shajan |दिनांक=१४ एप्रिल २००७|newspaper=[[The Hindu]]|accessdate=2 May 2012 |location=Chennai, India}}</ref> |- | १२ | [[प्रतिभा पाटील]]<br/>(जन्म १९३४) | [[File:PratibhaIndia.jpg|100px]] | २५ जुलै २००७ | २५ जुलै २०१२ | [[मोहम्मद हमीद अन्सारी]] |align="left"|राष्ट्रपती बनणाऱ्या पाटील ह्या पहिल्या महिला होत्या. |- | १३ | [[प्रणव मुखर्जी]]<br/>(१९३५-२०२०) | [[File:Pranab Mukherjee-World Economic Forum Annual Meeting Davos 2009 crop(2).jpg|100px]] | २५ जुलै २०१२ | २५ जुलै २०१७ | [[मोहम्मद हमीद अन्सारी]] |align="left"| मुखर्जी मनमोहनसिंग सरकारमध्ये अर्थमंत्री होते. |- | १४ | [[रामनाथ कोविंद]] जन्म - १९४५ | [[File:RamNathKovind.png|100px]] | २५ जुलै २०१७ | २५ जुलै २०२२ | [[व्यंकय्या नायडू]] | २०१५ ते २०१७ या काळात बिहार राज्याचे राज्यपाल होते.२५ जुलै, २०१७ पासून पासून या पदावर आहेत. रामनाथ कोविन्द याचं जन्म उत्तर प्रदेश येतील कानपुर जिल्हयात डेरापुर, कानपुर या एका छोट्याशा गावात झाला. |- |१५ |[[द्रौपदी मुर्मू]] जन्म - १९५८ | [[File:Governor_of_Jharkhand_Draupadi_Murmu_in_December_2016.jpg|100px]] |२५ जुलै २०२२ | | |२०१५ ते २०२१ या कालावधीत [[झारखंडचे राज्यपाल|झारखंडच्या नवव्या राज्यपाल]] म्हणून काम पाहिले होते. |} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} ==बाह्य दुवे== #[http://presidentofindia.nic.in/ राष्ट्रपतींचे अधिकृत संकेतस्थळ] [[वर्ग:भारताचे राष्ट्रपती| ]] [[वर्ग:भारत सरकार|राष्ट्रपती]] [[वर्ग:देशानुसार राष्ट्राध्यक्ष]] [[वर्ग:याद्या]] [[वर्ग:भारतीय संसद]] 9zcfbr2vsewcs1iovf7667q7yl4qdyg 0 55084 2139601 1885847 2022-07-23T02:06:04Z 2405:204:578B:BF83:0:0:1CD8:F0A1 wikitext text/x-wiki {{विस्तार}} '''शैव पंथ''' हा [[हिंदू धर्म|हिंदू धर्माचा]] एक पंथ आहे. [[शिव]] हे या पंथाचे आराध्यदेव आहेत.हा एक संपूर्ण भारतात पसरलेला पंथ आहे.या पंथाचे उपपंथ भारतामध्ये लोकप्रिय आहेत ते म्हणजे लिंगायत आणि अघोरी पंथ . वैष्णव संप्रदाय आणि हा पंथ सगळ्यात मोठा आहे.या पंथाचे दोन प्रकार पडतात. [[वर्ग:शैव पंथ| ]] 6y1tjgxgzn56ylbxsuft9hlahwhrnou 0 56465 2139612 2079138 2022-07-23T02:47:26Z आर्या जोशी 65452 /* आखाडसासरा-आखाडसासू */ अविश्वकोशीय मजकूर काढला wikitext text/x-wiki [[चित्र:Hindu calendar 1871-72.jpg|इवलेसे|१८७१-७२ची हिंदू दिनदर्शिका]] [[चित्र:Syayambhuvithoba.jpg|इवलेसे]] '''आषाढ''' हा हिंदू पंचांगाप्रमाणे आणि भारतीय सौर दिनदर्शिकेप्रमाणे वर्षातला चौथा महिना आहे. सूर्य जेव्हा १६ जुलैच्या सुमारास कर्क राशीत प्रवेश करतो, तेव्हा हिंदू पंचांगातील आषाढ सुरू असतो<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|title=भारतीय संस्कृती कोश खंड १|last=जोशी, होडारकर|first=महादेवशास्त्री, पद्मजा|publisher=भारतीय संस्कृतिकोश मंडळ|year=२०००|isbn=|location=|pages=}}</ref>. भारतीय सरकारी पंचांगाप्रमाणे २२ जून ते २२ जुलै या काळात आषाढ महिना असतो. ==नावाचे कारण== आषाढ महिन्यात पौर्णिमा तिथीच्या आसपास पूर्वाषाढा किंवा उत्तराषाढा नक्षत्र असते म्हणून या महिन्याला "आषाढ" असे नाव पडले आहे.<ref name=":0" /> या महिन्याला 'शुचि' असेही म्हटले जाते.<ref name=":0" /> == आषाढ महिन्यातील महत्त्वाचे दिवस == * आषाढ शुक्ल प्रतिपदा : (१). [[कालिदास]] जयंती. (२). या दिवशी एका गुप्त नवरात्राची सुरुवात होते. (दुसरे गुप्त नवरात्र माघ महिन्यात असते.). * आषाढ़ शुक्ल द्वितीया : रथयात्रा प्रारंभ (ओरिसा)<ref name=":0" /> * आषाढ शुक्ल नवमी : कांदे नवमी; भडली नवमी. * आषाढ शुद्ध एकादशी : शयनी एकादशी- देवशयनी एकादशी-पंढरपूर यात्रा-चातुर्मास प्रारंभ. * आषाढ शुद्ध द्वादशी : वासुदेव द्वादशी * आषाढ पौर्णिमा : गुरुपौर्णिमा-व्यासपौर्णिमा. * आषाढ कृष्ण पंचमी : मौना पंचमी * आषाढ वद्य एकादशी : कामिका एकादशी * अमावास्या- दिव्याची आवस * कोकिलाव्रत : ज्यावर्षी अधिक आषाढ असतो, त्या वर्षी निज पौर्णिमेपासून पुढे एक महिना. * अधिक आषाढ महिन्यातल्या दोनही एकादशींचे नाव ‘कमला‘ असते. (पर्यायी नावे - शुक्ल एकादशीचे नाव-पद्मिनी एकादशी, कृष्ण एकादशीचे परम एकादशी) साधारणपणे दर १९ वर्षांनी अधिक आषाढ येतो (अपवाद आहेत!). विसाव्या शतकात पहिल्यांदा सन १९१२मध्ये अधिक आषाढ आला होता. त्यानंतरचे अधिक आषाढ सन १९३१, १९५०, १९६९, १९९६, २०१५, २०३४, २०५३ या साली आले होते/येतील. ^[१]जगन्नाथपुरी येथील रथयात्रा आषाढ शुक्ल द्वितीयेला सुरू होते. त्या दिवशी चंद्र पुष्य नक्षत्रात असावा अशी अपेक्षा असते, परंतु कधीकधी चंद्र पुष्यच्या ऐवजी पुनर्वसू, आर्द्रा किंवा आश्लेषा नक्षत्रातही असू शकतो. असे झाले तरी रथयात्रा मात्र शुक्ल द्वितीयेलाच सुरू होते. रथयात्रेच्या पहिल्या दिवशी चंद्र पुष्य नक्षत्रात नसल्याची काही वर्षे : इ.स. २००१-२००३-२००६-२००८-२००९-२०१२-२०१४-२०१७ : पुनर्वसू इ.स. २००४ : आर्द्रा इ.स. २००७-२०१५ : आश्लेषा {{विस्तार}} {{भारतीय महिने}} {{हिंदू कालमापन}} == संदर्भ == [[वर्ग:हिंदू कालमापन]] [[वर्ग:हिंदू पंचांग]] [[वर्ग:ज्योतिष]] [[वर्ग:आषाढ महिना|*]] 5ayibyg440hyo38ayujmn4tfdx688g3 2139614 2139612 2022-07-23T02:49:01Z आर्या जोशी 65452 /* आषाढ महिन्यातील महत्त्वाचे दिवस */ संदर्भ घातला wikitext text/x-wiki [[चित्र:Hindu calendar 1871-72.jpg|इवलेसे|१८७१-७२ची हिंदू दिनदर्शिका]] [[चित्र:Syayambhuvithoba.jpg|इवलेसे]] '''आषाढ''' हा हिंदू पंचांगाप्रमाणे आणि भारतीय सौर दिनदर्शिकेप्रमाणे वर्षातला चौथा महिना आहे. सूर्य जेव्हा १६ जुलैच्या सुमारास कर्क राशीत प्रवेश करतो, तेव्हा हिंदू पंचांगातील आषाढ सुरू असतो<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|title=भारतीय संस्कृती कोश खंड १|last=जोशी, होडारकर|first=महादेवशास्त्री, पद्मजा|publisher=भारतीय संस्कृतिकोश मंडळ|year=२०००|isbn=|location=|pages=}}</ref>. भारतीय सरकारी पंचांगाप्रमाणे २२ जून ते २२ जुलै या काळात आषाढ महिना असतो. ==नावाचे कारण== आषाढ महिन्यात पौर्णिमा तिथीच्या आसपास पूर्वाषाढा किंवा उत्तराषाढा नक्षत्र असते म्हणून या महिन्याला "आषाढ" असे नाव पडले आहे.<ref name=":0" /> या महिन्याला 'शुचि' असेही म्हटले जाते.<ref name=":0" /> == आषाढ महिन्यातील महत्त्वाचे दिवस == * आषाढ शुक्ल प्रतिपदा : (१). [[कालिदास]] जयंती. (२). या दिवशी एका गुप्त नवरात्राची सुरुवात होते. (दुसरे गुप्त नवरात्र माघ महिन्यात असते.). * आषाढ़ शुक्ल द्वितीया : रथयात्रा प्रारंभ (ओरिसा)<ref name=":0" /> * आषाढ शुक्ल नवमी : कांदे नवमी<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.latestly.com/lifestyle/food/kande-navami-2020-why-kande-navmi-is-celebrated-before-ashadhi-ekadashi-see-importance-and-significance-and-5-easy-onion-recipes-watch-video-147352.html|title=Kande Navami 2020: आषाढी एकादशी आधी का साजरी केली जाते कांदा नवमी? पहा कांद्याच्या पाच झटपट रेसिपी (Watch Video) {{!}} 🍔LatestLY मराठी|date=2020-06-29|website=LatestLY मराठी|language=mr-IN|access-date=2022-07-23}}</ref> भडली नवमी. * आषाढ शुद्ध एकादशी : शयनी एकादशी- देवशयनी एकादशी-पंढरपूर यात्रा-चातुर्मास प्रारंभ. * आषाढ शुद्ध द्वादशी : वासुदेव द्वादशी * आषाढ पौर्णिमा : गुरुपौर्णिमा-व्यासपौर्णिमा. * आषाढ कृष्ण पंचमी : मौना पंचमी * आषाढ वद्य एकादशी : कामिका एकादशी * अमावास्या- दिव्याची आवस * कोकिलाव्रत : ज्यावर्षी अधिक आषाढ असतो, त्या वर्षी निज पौर्णिमेपासून पुढे एक महिना. * अधिक आषाढ महिन्यातल्या दोनही एकादशींचे नाव ‘कमला‘ असते. (पर्यायी नावे - शुक्ल एकादशीचे नाव-पद्मिनी एकादशी, कृष्ण एकादशीचे परम एकादशी) साधारणपणे दर १९ वर्षांनी अधिक आषाढ येतो (अपवाद आहेत!). विसाव्या शतकात पहिल्यांदा सन १९१२मध्ये अधिक आषाढ आला होता. त्यानंतरचे अधिक आषाढ सन १९३१, १९५०, १९६९, १९९६, २०१५, २०३४, २०५३ या साली आले होते/येतील. ^[१]जगन्नाथपुरी येथील रथयात्रा आषाढ शुक्ल द्वितीयेला सुरू होते. त्या दिवशी चंद्र पुष्य नक्षत्रात असावा अशी अपेक्षा असते, परंतु कधीकधी चंद्र पुष्यच्या ऐवजी पुनर्वसू, आर्द्रा किंवा आश्लेषा नक्षत्रातही असू शकतो. असे झाले तरी रथयात्रा मात्र शुक्ल द्वितीयेलाच सुरू होते. रथयात्रेच्या पहिल्या दिवशी चंद्र पुष्य नक्षत्रात नसल्याची काही वर्षे : इ.स. २००१-२००३-२००६-२००८-२००९-२०१२-२०१४-२०१७ : पुनर्वसू इ.स. २००४ : आर्द्रा इ.स. २००७-२०१५ : आश्लेषा {{विस्तार}} {{भारतीय महिने}} {{हिंदू कालमापन}} == संदर्भ == [[वर्ग:हिंदू कालमापन]] [[वर्ग:हिंदू पंचांग]] [[वर्ग:ज्योतिष]] [[वर्ग:आषाढ महिना|*]] rmbfxygffx1uaucfpwpmmvkbxar8oa0 2139615 2139614 2022-07-23T02:50:24Z आर्या जोशी 65452 /* आषाढ महिन्यातील महत्त्वाचे दिवस */ संदर्भ घातला wikitext text/x-wiki [[चित्र:Hindu calendar 1871-72.jpg|इवलेसे|१८७१-७२ची हिंदू दिनदर्शिका]] [[चित्र:Syayambhuvithoba.jpg|इवलेसे]] '''आषाढ''' हा हिंदू पंचांगाप्रमाणे आणि भारतीय सौर दिनदर्शिकेप्रमाणे वर्षातला चौथा महिना आहे. सूर्य जेव्हा १६ जुलैच्या सुमारास कर्क राशीत प्रवेश करतो, तेव्हा हिंदू पंचांगातील आषाढ सुरू असतो<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|title=भारतीय संस्कृती कोश खंड १|last=जोशी, होडारकर|first=महादेवशास्त्री, पद्मजा|publisher=भारतीय संस्कृतिकोश मंडळ|year=२०००|isbn=|location=|pages=}}</ref>. भारतीय सरकारी पंचांगाप्रमाणे २२ जून ते २२ जुलै या काळात आषाढ महिना असतो. ==नावाचे कारण== आषाढ महिन्यात पौर्णिमा तिथीच्या आसपास पूर्वाषाढा किंवा उत्तराषाढा नक्षत्र असते म्हणून या महिन्याला "आषाढ" असे नाव पडले आहे.<ref name=":0" /> या महिन्याला 'शुचि' असेही म्हटले जाते.<ref name=":0" /> == आषाढ महिन्यातील महत्त्वाचे दिवस == * आषाढ शुक्ल प्रतिपदा : (१). [[कालिदास]] जयंती. (२). या दिवशी एका गुप्त नवरात्राची सुरुवात होते. (दुसरे गुप्त नवरात्र माघ महिन्यात असते.). * आषाढ़ शुक्ल द्वितीया : रथयात्रा प्रारंभ (ओरिसा)<ref name=":0" /> * आषाढ शुक्ल नवमी : कांदे नवमी<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.latestly.com/lifestyle/food/kande-navami-2020-why-kande-navmi-is-celebrated-before-ashadhi-ekadashi-see-importance-and-significance-and-5-easy-onion-recipes-watch-video-147352.html|title=Kande Navami 2020: आषाढी एकादशी आधी का साजरी केली जाते कांदा नवमी? पहा कांद्याच्या पाच झटपट रेसिपी (Watch Video) {{!}} 🍔LatestLY मराठी|date=2020-06-29|website=LatestLY मराठी|language=mr-IN|access-date=2022-07-23}}</ref> भडली नवमी. * आषाढ शुद्ध एकादशी : शयनी एकादशी- देवशयनी एकादशी-पंढरपूर यात्रा-चातुर्मास प्रारंभ. * आषाढ शुद्ध द्वादशी : वासुदेव द्वादशी * आषाढ पौर्णिमा : गुरुपौर्णिमा-व्यासपौर्णिमा. * आषाढ कृष्ण पंचमी : मौना पंचमी * आषाढ वद्य एकादशी : कामिका एकादशी * अमावास्या- दिव्याची आवस<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/lifestyle/aashadh-month-end-deep-amavasya-date-significance-importance-muhurat-in-marathi-scsg-91-2555825/|title=दीप अमावस्या : जाणून घ्या महत्व, माहिती आणि पूजा विधीबद्दल|website=Loksatta|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> * कोकिलाव्रत : ज्यावर्षी अधिक आषाढ असतो, त्या वर्षी निज पौर्णिमेपासून पुढे एक महिना. * अधिक आषाढ महिन्यातल्या दोनही एकादशींचे नाव ‘कमला‘ असते. (पर्यायी नावे - शुक्ल एकादशीचे नाव-पद्मिनी एकादशी, कृष्ण एकादशीचे परम एकादशी) साधारणपणे दर १९ वर्षांनी अधिक आषाढ येतो (अपवाद आहेत!). विसाव्या शतकात पहिल्यांदा सन १९१२मध्ये अधिक आषाढ आला होता. त्यानंतरचे अधिक आषाढ सन १९३१, १९५०, १९६९, १९९६, २०१५, २०३४, २०५३ या साली आले होते/येतील. ^[१]जगन्नाथपुरी येथील रथयात्रा आषाढ शुक्ल द्वितीयेला सुरू होते. त्या दिवशी चंद्र पुष्य नक्षत्रात असावा अशी अपेक्षा असते, परंतु कधीकधी चंद्र पुष्यच्या ऐवजी पुनर्वसू, आर्द्रा किंवा आश्लेषा नक्षत्रातही असू शकतो. असे झाले तरी रथयात्रा मात्र शुक्ल द्वितीयेलाच सुरू होते. रथयात्रेच्या पहिल्या दिवशी चंद्र पुष्य नक्षत्रात नसल्याची काही वर्षे : इ.स. २००१-२००३-२००६-२००८-२००९-२०१२-२०१४-२०१७ : पुनर्वसू इ.स. २००४ : आर्द्रा इ.स. २००७-२०१५ : आश्लेषा {{विस्तार}} {{भारतीय महिने}} {{हिंदू कालमापन}} == संदर्भ == [[वर्ग:हिंदू कालमापन]] [[वर्ग:हिंदू पंचांग]] [[वर्ग:ज्योतिष]] [[वर्ग:आषाढ महिना|*]] ks5icjsrxvwvbrjznzhpli61x3kqs91 2139618 2139615 2022-07-23T02:52:51Z आर्या जोशी 65452 /* आषाढ महिन्यातील महत्त्वाचे दिवस */ आवश्यक सुधारणा wikitext text/x-wiki [[चित्र:Hindu calendar 1871-72.jpg|इवलेसे|१८७१-७२ची हिंदू दिनदर्शिका]] [[चित्र:Syayambhuvithoba.jpg|इवलेसे]] '''आषाढ''' हा हिंदू पंचांगाप्रमाणे आणि भारतीय सौर दिनदर्शिकेप्रमाणे वर्षातला चौथा महिना आहे. सूर्य जेव्हा १६ जुलैच्या सुमारास कर्क राशीत प्रवेश करतो, तेव्हा हिंदू पंचांगातील आषाढ सुरू असतो<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|title=भारतीय संस्कृती कोश खंड १|last=जोशी, होडारकर|first=महादेवशास्त्री, पद्मजा|publisher=भारतीय संस्कृतिकोश मंडळ|year=२०००|isbn=|location=|pages=}}</ref>. भारतीय सरकारी पंचांगाप्रमाणे २२ जून ते २२ जुलै या काळात आषाढ महिना असतो. ==नावाचे कारण== आषाढ महिन्यात पौर्णिमा तिथीच्या आसपास पूर्वाषाढा किंवा उत्तराषाढा नक्षत्र असते म्हणून या महिन्याला "आषाढ" असे नाव पडले आहे.<ref name=":0" /> या महिन्याला 'शुचि' असेही म्हटले जाते.<ref name=":0" /> == आषाढ महिन्यातील महत्त्वाचे दिवस == * आषाढ शुक्ल प्रतिपदा : (१). [[कालिदास]] जयंती. (२). या दिवशी एका गुप्त नवरात्राची सुरुवात होते. (दुसरे गुप्त नवरात्र माघ महिन्यात असते.). * आषाढ़ शुक्ल द्वितीया : रथयात्रा प्रारंभ (ओरिसा)<ref name=":0" /> * आषाढ शुक्ल नवमी : कांदे नवमी<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.latestly.com/lifestyle/food/kande-navami-2020-why-kande-navmi-is-celebrated-before-ashadhi-ekadashi-see-importance-and-significance-and-5-easy-onion-recipes-watch-video-147352.html|title=Kande Navami 2020: आषाढी एकादशी आधी का साजरी केली जाते कांदा नवमी? पहा कांद्याच्या पाच झटपट रेसिपी (Watch Video) {{!}} 🍔LatestLY मराठी|date=2020-06-29|website=LatestLY मराठी|language=mr-IN|access-date=2022-07-23}}</ref> भडली नवमी. * आषाढ शुद्ध एकादशी : शयनी एकादशी- देवशयनी एकादशी-पंढरपूर यात्रा-चातुर्मास प्रारंभ. * आषाढ शुद्ध द्वादशी : वासुदेव द्वादशी * आषाढ पौर्णिमा : गुरुपौर्णिमा-व्यासपौर्णिमा. * आषाढ कृष्ण पंचमी : मौना पंचमी * आषाढ वद्य एकादशी : कामिका एकादशी * अमावास्या- दिव्याची आवस<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/lifestyle/aashadh-month-end-deep-amavasya-date-significance-importance-muhurat-in-marathi-scsg-91-2555825/|title=दीप अमावस्या : जाणून घ्या महत्व, माहिती आणि पूजा विधीबद्दल|website=Loksatta|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> * कोकिलाव्रत : ज्यावर्षी अधिक आषाढ असतो, त्या वर्षी निज पौर्णिमेपासून पुढे एक महिना. * अधिक आषाढ महिन्यातल्या दोनही एकादशींचे नाव ‘कमला‘ असते. (पर्यायी नावे - शुक्ल एकादशीचे नाव-पद्मिनी एकादशी, कृष्ण एकादशीचे परम एकादशी) ==अपवाद== * साधारणपणे दर १९ वर्षांनी अधिक आषाढ येतो (अपवाद आहेत!). विसाव्या शतकात पहिल्यांदा सन १९१२मध्ये अधिक आषाढ आला होता. त्यानंतरचे अधिक आषाढ सन १९३१, १९५०, १९६९, १९९६, २०१५, २०३४, २०५३ या साली आले होते/येतील.<br> * जगन्नाथपुरी येथील यात्रा आषाढ शुक्ल द्वितीयेला सुरू होते. त्या दिवशी चंद्र पुष्य नक्षत्रात असावा अशी अपेक्षा असते, परंतु कधीकधी चंद्र पुष्यच्या ऐवजी पुनर्वसू, आर्द्रा किंवा आश्लेषा नक्षत्रातही असू शकतो. असे झाले तरी रथयात्रा मात्र शुक्ल द्वितीयेलाच सुरू होते.<br> {{विस्तार}} {{भारतीय महिने}} {{हिंदू कालमापन}} == संदर्भ == [[वर्ग:हिंदू कालमापन]] [[वर्ग:हिंदू पंचांग]] [[वर्ग:ज्योतिष]] [[वर्ग:आषाढ महिना|*]] r7qyk42da5zpj3znh0gb9h71ijimgnd 0 57093 2139598 2138974 2022-07-23T02:01:54Z आर्या जोशी 65452 /* व्रते */ भर wikitext text/x-wiki '''श्रावण''' महिना हा हिंदू [[पंचांग]]ानुसार आणि [[भारतीय सौर दिनदर्शिका|भारतीय सौर दिनदर्शिके]]नुसार वर्षातला पाचवा महिना आहे. या महिन्याच्या [[पौर्णिमा|पौर्णिमे]]ला [[चंद्र]] श्रवण नक्षत्रात असतो, त्यावरून या महिन्याला श्रावण असे नाव मिळाले आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा|last=जोशी|first=महादेवशास्त्री|publisher=भारतीय संस्कृतिकोश मंडळ|year=मार्च २०१०|isbn=|location=पुणे|pages=४५६}}</ref>[[भारतीय राष्ट्रीय दिनदर्शिका|भारतीय राष्ट्रीय दिनदर्शिकेतला]] श्रावण महिना हा २३ जुले ते २२ ऑगस्ट या तारखांदरम्यान असतो. श्रावणाला हिंदीत सावन म्हणतात, संस्कृतमध्ये श्रावण आणि नभ(स्) असे कमीतकमी दोन शब्द आहेत. ==अधिक श्रावण== साधारणपणे ८ किंवा ११ आणि क्वचित १९ वर्षांनी [[अधिक मास|अधिक श्रावण]] येतो. त्या महिन्यात येणाऱ्या शुक्ल किंवा वद्य या दोन्ही एकादश्यांना कमला एकादशी हे नाव आहे. उत्तर हिंदुस्थानात या एकादश्यांना अनुक्रमे पद्मिनी आणि परम एकादशी म्हणतात. एकादश्या वगळल्या तर [[अधिक मास|अधिक श्रावणात]] कोणतेही हिंदू सण किंवा व्रताचे दिवस येत नाहीत. ज्यावर्षी [[अधिक मास|अधिक श्रावण]] असतो त्यावर्षी पाच महिन्यांचा [[चातुर्मास]] असतो. [[चातुर्मास|चातुर्मासात]] लग्ने होत नसल्याने ती [[अधिक मास|अधिक श्रावणातही]] होत नाहीत. {{संदर्भ हवा|}} [[अधिक मास|अधिक श्रावण]] असलेली गेली आणि येणारी काही वर्षे : इसवी सन १९०१, १९०९, १९२०, १९२८, १९३९, १९४७, १९५८, १९६६, १९७७, १९८५, २००४ आणि २०२३, २०४२, २०६१...वगैरे. ==सणांचा राजा== श्रावण महिन्याला सर्व व्रतांचा/सणांचा राजा म्हटले जाते.<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=g6FsB3psOTIC&pg=PA640&dq=auspicious+month+of+shravan&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiC67fg9dTcAhXBfSsKHcjfARsQ6AEIPTAE#v=onepage&q=auspicious%20month%20of%20shravan&f=false|title=The Illustrated Encyclopoedia of Hinduism, Volume 2|last=Ph.D|first=James G. Lochtefeld|date=2001-12-15|publisher=The Rosen Publishing Group, Inc|isbn=9780823931804|language=en}}</ref> श्रावण महिन्यातील प्रत्येक वारी कोणत्याना कोणत्या देवतेची पूजा वा व्रत करण्याची हिंदू आणि [[जैन]]धर्मीयांची परंपरा आहे. या विशिष्ट महिन्यात केल्या जाणाऱ्या शंकराच्या उपासनेला [[हिंदू धर्म|हिंदू धर्मा]]त विशेष महत्त्व आहे.<ref name=":0" /> == श्रावण महिन्यातील सण == * श्रावण शुद्ध पंचमी- मुख्य पान : [[नागपंचमी]] या दिवशी नागांची पूजा करण्याची परंपरा भारतीय संस्कृतीत प्रचलित आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=o4GcDwAAQBAJ&pg=PA19&dq=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A4%AE%E0%A5%80&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiTtrvvtbTjAhUKRo8KHY9yCdwQ6AEIMTAB#v=onepage&q=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A4%AE%E0%A5%80&f=false|title=Maihar Ke Angana|last=Raghuvanshi|first=Deepa Singh|date=2019-06-10|publisher=Vani Prakashan|isbn=9789388434331|language=hi}}</ref> <br> * श्रावण महिन्याच्या शुक्ल पक्षातल्या [[षष्ठी]]च्या दिवशी [[कल्की]] जयंती असते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=Fb9Zc0yPVUUC&pg=PA144&dq=%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%80+%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%80&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwixsLnTt7TjAhVK7HMBHcYNBcYQ6AEINDAC#v=onepage&q=%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%80%20%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%80&f=false|title=The Hindu Religious Year|last=Underhill|first=Muriel Marion|date=1991|publisher=Asian Educational Services|isbn=9788120605237|language=en}}</ref> * श्रावण शुक्ल त्रयोदशी - [[नरहरी सोनार]] जयंती. * श्रावण पौर्णिमा- '''रक्षाबंधन''', '''नारळी पौर्णिमा'''. {{मुख्यलेख|श्रावण पौर्णिमा}} ''नारळी पौर्णिमा''' हा सण हिंदू महिन्यांपैकी [[श्रावण पौर्णिमा|श्रावण महिन्यातील पौर्णिमेच्या दिवशी]] साजरा केला जातो.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=IleHyBDWbzEC&pg=PA565&dq=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B3%E0%A5%80+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwixjPPxt7TjAhUk4XMBHbWXCcQQ6AEIKjAA#v=onepage&q=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B3%E0%A5%80%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Land and people of Indian states and union territories : (in 36 volumes). 16. Maharashtra|last=Bhargava|first=S. C. Bhatt, Gopal K.|date=2005|publisher=Gyan Publishing House|isbn=9788178353722|language=en}}</ref> या दिवशी [[समुद्र]]किनारी राहणारे लोक [[वरुण]]देवतेप्रीत्यर्थ समुद्राची पूजा करून त्याला [[नारळ]] अर्पण करतात. या दिवशी मासेमारी करणारे महाराष्ट्रातले [[कोळी]] व समुद्राशी निगडित असलेल्या व्यवसायांतील इतर लोक [[समुद्र|समुद्राची]] [[पूजा]] करून त्यास [[नारळ]] अर्पण करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.uk/books?id=aL_kDAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT944&dq=narali+purnima+festival&hl=en&redir_esc=y|title=The Rough Guide to India (Travel Guide eBook)|last=Guides|first=Rough|date=2016-10-03|publisher=Rough Guides UK|isbn=978-0-241-29539-7|language=en}}</ref> पावसाळ्यात बंद असलेले मासे पकडणे या दिवसापासून परत सुरू होते. ज्या कुटुंबात रोजच्या खाण्यात नारळ नसतो, त्याही मराठी घरांमधून या दिवशी नारळीभात, नारळाच्या वड्या यांसारखे नारळापासून बनलेले खाद्य पदार्थ बनवतात. [[File:होडी पूजन साहित्य नेणा-या महिला.jpg|thumb|होडी पूजन साहित्य नेणा-या महिला]] याच दिवशी बहीण भावाच्या हातात राखी बांधते त्यावरून या पौर्णिमेला [[रक्षाबंधन|राखी]] पौर्णिमा असे म्हणतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=HJ6O8nwsFWgC&pg=PA321&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A5%80++%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiNhJaXuLTjAhXUTX0KHYQ7DXEQ6AEIOzAD#v=onepage&q=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A5%80%20%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=A Dictionary of Hinduism: Including Its Mythology, Religion, History, Literature and Pantheon|last=Kapoor|first=Subodh|date=2004-11|publisher=Cosmo Publications|isbn=9788177558746|language=en}}</ref> ही [[पौर्णिमा]] पोवती पौर्णिमा म्हणूनही ओळखली जाते, कारण या दिवशी सुताची पोवती करून ती [[विष्णू]], [[शिव]], [[सूर्य]] इत्यादी देवतांना अर्पण करतात व मग कुटुंबातील स्त्री-पुरुष ती पोवती हातात बांधतात. याच दिवशी श्रवण नक्षत्र असल्याने ब्राह्मण पुरुष उपाकर्म करून नवीन यज्ञोपवीत धारण करतात. या विधीला श्रावणी असे नाव आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=oDIqAQAAMAAJ&q=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A5%80+%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0&dq=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A5%80+%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjPx5KDubTjAhUNA3IKHZ_MBKAQ6AEIODAC|title=सूत्र साहित्य में वर्णित भारतीय समाज एवं संस्कृति|last=गुप्त|first=देवेंद्र कुमार|date=2010|publisher=प्रतिभा प्रकाशन|isbn=9788177022209|language=hi}}</ref><br>श्रावणी ही श्रावण पौर्णिमेलाच करतात असे नाही, श्रावणी हस्त नक्षत्रात चंद्र असताना 'श्रावण शुक्ल पंचमी'लाही असू शकते. पौर्णिमेला चंद्रग्रहण असल्यास श्रावण पौर्णिमेला श्रावणी नक्कीच करत नाहीत. ऋग्वेद्यांची श्रावणी, यजुर्वेद्यांची श्रावणी, तैत्तिरीय शाखा व तिच्या अंतर्गत येणाऱ्या हिरण्यकेशी उपशाखेच्या ब्राह्मणांची श्रावणी या वेगवेगळ्या दिवशी असू शकतात. श्रावण महिन्यात लागोपाठच्या दोन दिवशी पौर्णिमा असेल, तर पहिल्या दिवशी नारळी पौर्णिमा आणि दुसऱ्या दिवशी राखी पौर्णिमा असते. राखी पौर्णिमेच्या दिवशी भारताच्या उत्तराखंड राज्याच्या चंपावत जिह्यातल्या देईपुरी इलाख्यात बरही देवीला खुश करण्यासाठी गावातल्या दोन गटांत एकमेकांवर दगडफेक होते. दगडफेकीत अनेकजण घायाळ होतात. २०१९ साली १२० लोक जखमी झाले होते. मात्र हायकोर्टाने दगडफेकीवर बंदी आणल्याने काही लोकांनी दगडांऐवजी सफरचंदे फेकून मारली. * श्रावण वद्य प्रतिपदा (मध्य प्रदेशातील भाद्रपद वद्य प्रतिपदा) : भुज(जा)रिया पर्व. राखी पौर्णिमेच्या दुसऱ्या दिवशी भुजरिया पर्व असते. भारताच्या मध्य प्रदेश राज्यातील खेड्यांमध्ये हे धूमधडाक्यात साजरे होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.uk/books?id=eL4MAQAAIAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=bhujaria+festival&q=bhujaria+festival&hl=en&redir_esc=y|title=Rock-art of India: Paintings and Engravings|last=Chakravarty|first=Kalyan Kumar|date=1984|publisher=Arnold-Heinemann|isbn=978-0-391-03219-4|language=en}}</ref> भुजरिया पर्वाची तयारी नागपंचमीपासून होते. या दिवशी घरांघरांत टोपल्यांमध्ये किंवा मातीच्या छोट्या कुंड्यांमध्ये माती भरून घरातले गव्हाचे बी पेरतात. अंकुर फुटल्यावर ती रोपे राखी पौर्णिमेच्या दुसऱ्या दिवशी उपटून नदीच्या पाण्यात बुचकळून धुतात आणि एकमेकांना वाटतात. रोपांना कजलिया म्हणतात. गावातील वृद्ध माणसे कजलिया पाहून एक प्रकारे मातीचे आणि बियांचे परीक्षण करतात, व रोपे आणणाऱ्या मुलांना खाऊ देतात. या निमित्ताने गावातले स्त्री-पुरुष टिमकी, ढोलक, झांजा, यांच्या तालावर नाचतात. स्त्रिया मंगलगीते गात गात नदीवर, जलाशयांवर जाऊन भुजारियांचे विसर्जन करतात. * श्रावण वद्य [[अष्टमी]]- [[श्रीकृष्ण]] जयंती/'''[[कृष्ण जन्माष्टमी|कृष्ण जन्माष्टमी']]'' श्रावण वद्य अष्टमीला श्रीकृष्ण जन्माष्टमी असे म्हणतात, कारण या दिवशी श्रीकृष्णाचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=1qhYL4ydm5UC&pg=PA147&dq=%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3+%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A5%80&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjXrsmwubTjAhWWSH0KHWGWDMIQ6AEIXTAI#v=onepage&q=%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%20%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A5%80&f=false|title=Hindi Ki Shabd Sampada|last=Mishra|first=Vidyaniwas|date=2009-01-01|publisher=Rajkamal Prakashan|isbn=9788126715930|language=hi}}</ref> या दिवशी भाविक स्त्रीपुरुष [[उपवास]] करतात व कृष्ण जन्माचा सोहळा करतात. श्रावण वद्य नवमी या दिवशी बालगोपाल गोपाळकाला किंवा [[गोपाळकाला |दहीहंडी]] साजरी करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.uk/books?id=RYUaBgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=dahihandi++festival&hl=en&redir_esc=y|title=Festivals of India|last=Mukundananda|first=Swami|date=2015-01-04|publisher=Jagadguru Kripaluji Yog|language=en}}</ref><br> * पिठोरी अमावास्या/दर्भग्रहणी अमावास्या/ '''[[पोळा]]''' श्रावण महिन्यातील अमावास्येला पिठोरी अमावास्या असे नाव आहे. संततीच्या प्राप्तीसाठी सौभाग्यवती स्त्रिया पिठोरी व्रत करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=ooV3Rz9zQvQC&pg=PA168&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%A0%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%80+%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjt4rX6ubTjAhVEbn0KHUXNDO4Q6AEIKjAA#v=onepage&q=%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%A0%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%80%20%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE&f=false|title=Images of Women in Maharashtrian Literature and Religion: A Translation of the Pratyabhijnahrdayam with an Introduction and Notes, by Ksemaraja|last=Feldhaus|first=Anne|last2=Feldhaus|first2=Professor of Religious Studies Anne|date=1996-01-01|publisher=SUNY Press|isbn=9780791428375|language=en}}</ref> याच दिवशी काही ठिकाणी [[शेतकरी]] [[पोळा]] नावाचा सण साजरा करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=JC-014hKeKAC&pg=PA85&dq=pola+festival&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiE7YPzvbTjAhVJfH0KHUMMDCkQ6AEIKjAA#v=onepage&q=pola%20festival&f=false|title=Fairs and Festivals of Indian Tribes|last=Tribhuwan|first=Robin D.|date=2003|publisher=Discovery Publishing House|isbn=9788171416400|language=en}}</ref>हा सण बैलांसंबंधी असून, या दिवशी बैलांना शृंगारून त्यांची मिरवणूक काढतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा </ref> ==व्रते== [[File:मंगळागौरी पूजन.jpg|thumb|मंगळागौरी पूजन]] व्रत म्हणजे व्रतवैकल्ये! वैकल्यांचा अर्थ विकलता ! म्हणजे बारीक होणे. स्वार्थ व परमार्थ साधणारे हे व्रत आहे . <ref>लेखक- य .शं. लेले (लेखक हे धर्मशास्राचे अभ्यासक असून त्यांच्या अभ्यासातून त्यांनी त्यांचे विचार मांडले आहेत.) विवेक २६ ऑगस्ट २००७</ref> सोमवार- श्रावणातील सोमवारी शंकराची पूजा व उपासना करण्याची पद्धत आहे. नवविवाहित वधू लग्नानंतर पाच वर्षेपर्यंत श्रावणातल्या दर सोमवारी शिवामूठ वाहतात. मूठभर तांदूळ व तीळ, मूग, जवस, व सातूची शिवामूठ एकेका सोमवारी एकेक याप्रमाणे शिवाला वाहतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=aWcRAQAAIAAJ&q=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B2+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%87&dq=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B2+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%87&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj6pMuaurTjAhWDbX0KHTK-AREQ6AEIRDAE|title=Mādheracā āhera|last=Reje|first=Shailaja Prasannakumar|date=1968|language=mr}}</ref><br> मंगळवार-नवविवाहित स्त्रिया श्रावणात दर मंगळवारी शिव मंगळागौरीची पूजा करतात.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.tv9marathi.com/spiritual-adhyatmik/sawan-2022-mangalagouri-vrat-significance-and-puja-rituals-observed-on-first-tuesday-of-shravan-au189-761332.html|title=Shravan 2022: श्रावणातल्या पहिल्या मंगळवारी ठेवतात मंगळागौरी व्रत, महत्त्व आणि पूजा विधी|last=Marathi|first=TV9|date=2022-07-19|website=TV9 Marathi|language=mr|access-date=2022-07-20}}</ref> पहिली पाच वर्षे मंगळागौर केल्यानंतर, नंतरच्या एखाद्या वर्षी उद्यापन करतात. त्यावेळी आपल्या आईला वाण म्हणून सोन्याचा नाग देतात.<br> बुधवार- बुधाची पूजा <br> गुरुवार- बृहस्पती पूजा <br> शुक्रवार - जिवती देवीचे पूजन, पुरणाच्या दिव्यांनी अपत्यांना ओवाळणे आणि हळदी-कुंकू करण्याचीही प्रथा आहे.<br> शनिवार- ब्रह्मचारी किंवा ब्राह्मण यांचे पूजन<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=भारतीय संस्कृती कोष खंड नववा|last=जोशी|first=महादेवशास्त्री|publisher=|year=|isbn=|location=|pages=}}</ref><br> रविवार- आदित्य राणूबाई पूजन <br> सत्यनारायण पूजा - श्रावण महिन्यात [[सत्यनारायण पूजा]] करण्याची पद्धती महाराष्ट्रात प्रचलित झाली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=PT5h4IjBMk0C&printsec=frontcover&dq=satyanarayan+pooja+in+Shravan&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj_1IvTurTjAhVXcCsKHaiRDlcQ6AEINDAC#v=onepage&q&f=false|title=Explore Hinduism|last=Pandit|first=Bansi|date=2005|publisher=Heart of Albion|isbn=9781872883816|language=en}}</ref> दान - श्रावण हा चातुर्मासातील श्रेष्ठ महिना मानला जात असल्याने कित्येक धनिक लोक प्रतिपदेपासून अमावास्येपर्यंत ब्राह्मणांना व गोरगरिबांना भोजन देतात. देवस्थानांतही या महिन्यात कथापुराणादी कार्यक्रम ठेवतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा </ref> * कावड नेणे- [[उत्तर भारत|उत्तर भारता]]त विशेषतः [[बिहार]] मधील वैजनाथ या [[ज्योतिर्लिंग|ज्योतिर्लिंगां]]पैकी एक असलेल्या शिवमंदिरात [[गंगा नदी|गंगे]]चे पाणी कावडीतून वाहून नेऊन शिवपिंडीला अभिषेक करण्याची परंपरा आहे.<ref name=":0" /> अशी कावड खांद्यावर घेवून चालत जाणाऱ्या भाविकांना कावडिया असे संबोधिले जाते. ==[[भारत]]ात अन्य ठिकाणी== [[उत्तर भारत]]ात या महिन्यात झुलन यात्रा, रक्षाबंधन, जन्माष्टमी व नंदोत्सव हे उत्सव विशेष महत्त्वाचे मानतात. झुलन जत्रा हा दोलोत्सव आहे. [[पौर्णिमा|पौर्णिमे]]च्या दिवशी [[राधा]] व [[कृष्ण]] यांना हिंदोळ्यावर बसवून झोके देतात व स्त्रिया त्यांच्यासंबंधी गीते गातात. हा उत्सव एकादशी पासून पौर्णिमेपर्यंत चालतो. कृष्ण जन्माच्या दुसऱ्या दिवशी नंदोत्सव करतात. नंदाला पुत्र झाला असे समजून या दिवशी हळदी-कुंकू मिसळलेले पाणी पिचकारीने उडवतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा</ref> ==साहित्यात== * असा रंगारी श्रावण आला (क्रमिक पाठ्यपुस्तकातील कविता, कवी [[ऐश्वर्य पाटेकर]]) * आकाशाचा अतिथी, आला श्रावण श्रावण. त्याच्या सुंदर पोतडीत सप्तरंगी तोरण * आला आषाढ-श्रावण, आल्या पावसाच्या सरी, किती चातकचोचीने प्यावा वर्षांऋतू तरी! (कवी - [[बा.सी. मर्ढेकर]]) * आला श्रावण श्रावण, होई मनही स्वच्छंद, सर्वाच्या मनी दरवळे, भक्तीचा सुगंध. * इंद्रधनुष्याच्या बांधित कमानी, संध्येच्या गगनी श्रावण आला * कुरवाळित येतिल मजला, श्रावणातिल जलधारा, सळसळून भिजली पाने, मज करतिल सजल इशारा ... (कविता, कवी -[[मंगेश पाडगावकर]]) * चल गं सये वारुळाला वारुळाला, नागोबाला पुजायाला पूजायाला (समूहगीत, गीतकार - [[ग.दि. माडगूळकर]]; संगीत दिग्दर्शक - [[सुधीर फडके]]; चित्रपट - जिवाचा सखा) * चार दिसावर उभा ओला श्रावण झुलवा, न्याया पाठवा भावाला हिला माहेरी बोलवा (कवयित्री : [[शांता शेळके]]) * पाउसाच्या मोहक थेंबात, श्रावण हे सजले, भिजुनी अंग अंग, ओले चिंब, मन हे भिजले (कवी - सचिन तळे) * फांद्यावरी बांधिले गं मुलींनी हिंदोळे . . पंचमिचा सण आला डोळे माझे ओले (ग.दि. माडगूळकर; गजानन वाटवे, गजानन वाटवे). . . * भारती सृष्टीचे सौंदर्य खेळे....श्रावणी पाऊस हास्याचा पडे, श्रीकृष्ण जन्माची दंगल उडे (कवी : [[शांताराम आठवले]], संगीत : [[केशवराव भोळे]], गायिका : [[वासंती]] चित्रपट : कुंकू, राग : [[राग देस|देस]]) * रात्र श्रावणी आज राजसा पाऊस पडतोय भारी | पाखरू पिरतीचं लाजून बसलंय उरी (लावणी, कवी अशोकजी परांजपे; गायिका [[सुलोचना चव्हाण]]; संगीत विश्वनाथ मोरे; नाटक -आतून कीर्तन वरून तमाशा) * रिमझिम झरती श्रावणधारा धरतीच्या कलशात, प्रियाविण उदास वाटे रात (भावगीत), कवी- मधुकर जोशी, संगीत दिग्दर्शक - [[दशरथ पुजारी]], गायिका - [[सुमन कल्याणपूर]]) * रिमझिम बरसत आला श्रावण, साजन नाही आला…. (कविता, कवयित्री -[[शांता शेळके]]) * श्रावण आला गं वनी श्रावण आला, दरवळे गंध मधूर ओला ([[ग.दि. माडगुळकर]], [[राम कदम]], [[आशा भोसले]], चित्रपट-वऱ्हाडी आणि वाजंत्री ) * श्रावण आला तरू तरूला बांधू हिंदोळा (गायिका आणि अभिनेत्री : [[लता मंगेशकर]], [[स्नेहप्रभा प्रधान]], संगीतकार : [[दादा चांदोरकर]], चित्रपट : पहिली मंगळागौर-१९४२) * श्रावणमासी, हर्ष मानसी, हिरवळ दाटे चोहीकडे " या [[बालकवी]] यांच्या कवितेत श्रावण महिन्याचे वर्णन आले आहे. * श्रावणा कुणाचे मनस्वी हे क्षण? निसर्ग चित्रांत पावले स्पंदन! -कविता, कवयित्री- [[इंदिरा संत]]) * भरलं आऽभाऽळ पावसाळी पाहुणा गऽ, बाई श्रावणाचं ऊन्ह मला झेऽपेऽऽना (लावणी/चित्रगीत, चित्रपट : एक होता विदूषक, कवीे : [[ना.धों. महानोर]], संगीतकार : [[आनंद मोडक]], गायिका [[आशा भोसले||) * श्रावणात घन निळा बरसला (कवी-मंगेश पाडगांवकर, संगीत दिग्दर्शक-[[श्रीनिवास खळे]], गायिका [[लता मंगेशकर]]) * सर सुखाची श्रावणी की नाचरा वळीव हा | गुंतण्या आतुर फिरुनी आज वेडा जीव हा (कवी नीलेश मोहरीर/गुरू ठाकूर; गायक - अभिजित शिंदे, बेला शेंडे, चित्रपट - मंगलाष्टक वन्स मोअर) * हासरा नाचरा जरासा लाजरा, सुंदर साजिरा श्रावण आला, तांबुस कोमल पाऊल टाकीत, भिजल्या मातीत श्रावण आला ...(कविता, कवी -[[कुसुमाग्रज]])<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.lokmat.com/maharashtra/great-marathi-poems-and-literature-about-shravan-month/|title=हासरा नाचरा जरासा लाजरा, सुंदर साजिरा श्रावण आला...!|last=author/online-lokmat|date=2018-08-12|website=Lokmat|language=mr-IN|access-date=2021-08-12}}</ref> * क्षणात लपून जाशी क्षणात दिसून, जसे काही श्रावणाचे सोनसळी उन्ह (कवी : [[संदीप खरे]], संगीत/गायक : [[सलील कुलकर्णी]]) ==चित्रपटगीतांत सावन (कवी, संगीत दिग्दर्शक, गायक/गायिका, चित्रपट, राग)== * अजहुँ न आएँ बालमा सावन बीता जाएँ (हसरत जयपुरी, शंकर जयकिशन, सुमन कल्याणपूर-मोहम्मद रफी, साँझ और सवेरा, मधुवंती) * अब के बरस भेज भैया को बाबुल, सावन में लीजो बुलाय रे (शैलेंद्र, सचिनदेव बर्मन, आशा भोसले, बंदिनी, ??) * अब के सावन ऐसे बरसे (पारंपरिक, शुभा मुद्गल) * अब के सावन घर आजा (पारंपरिक, मुरली मनोहर स्वरूप, ठुमरी-बेगम अख्तर) * अब के सावन साजन घर आजा (इक्बाल बानू आणि बरकत अली खान आणि श्रुती सडोलीकर, अनुक्रमे तिलक कामोद आणि तिलक कामोद आणि मांड खमाज) * अब के साजन सावन में, आग लगेगी बदनमें (आनंद बक्षी, सचिनदेव बर्मन, लता, चुपके चुपके, ??) * आओगे तुम, जब साजना, अँगना फूल खिलेंगे, बरसेगा सावन, बरसेगा सावन, झूम झूम के (इरशाद कामिल, प्रीतम व संदेश शांडिल्य, राशीद खान, जब वी मेट, ??) * आया सावन झूम के (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, लता मंगेशकर-मोहम्मद रफी, आया सावन झूम के, ??) * आया है सावन का मस्त महीना (अज़ीज़ कश्मीरी, विनोद, ??, आशा भोसले, एक दोन तीन, ?? ) * कई बार पहले बरसा था ये सावन (हिंदी चित्रपटगीत; चित्रपट - यूँही कभी; कवी - [[योगेश गौर]]; गायक/गायिका - [[उदित नारायण]]+[[कविता कृष्णमूर्ती]]; संगीतकार - निखिल-विनय) * कितने सावन बरस गये (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, अनुराधा पौडवाल, बीस साल बाद, ??) * गरजत बरसत सावन आयो रे, लायो न संग में, हमरे बिछडे बलमवा (साहिर लुधियानवी, रोशन, कमल बारोत-सुधा मल्होत्रा-सुमन कल्याणपूर, बरसात की रात, ??) * गरज बरस सावन घिर आयो (अली अझमत-सबीर जफर, अन्नू मलिक, अली अझमत, पाप, ??) * झिलमिल सितारों का आँगन होगा झिम झिम बरसता सावन होगा (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, मोहम्मद रफी-लता, जीवनमृत्यु, ??) * तू मिला दे मिला दे (गायक सोनू निगम, चित्रपट : सावन - द लव्ह सीझन) (गाण्याच्या शब्दांत सावन सापडला नाही) * मौसम है आशिक़ाना, ऐ दिल कहीं से उनको, ऐसें में ढूँढ लाना,.....काली घटा के साएँ, बिरहन को डस रहे हैं, डर हैना मार डालें, सावन का क्या ठिकाना ([[कमाल अमरोही]], [[गुलाम मोहम्मद]], [[लता मंगेशकर]], पाकीज़ा) * बदला छाए कि झूले पड गये, हाय कि मेले लग गये, कि आया सावन झूम के (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, लता मंगेशकर-मोहम्मद रफी-साथी, आया सावन झूम के, ??) * बागों में पडे झुले, तुम भूल गये हमको; हम तुमको नहीं भूले..सावन का महिना है, साजन से जुदा रह कर जीना भी क्या जीना है (गायक - बडे गुलाम अली) * बालम आये बसो मेरे मन में, सावन आया तुमना आये (पारंपरिक, तिमिर बरन, कुंदनलाल सैगल, देवदास, काफी) * मेरे नैना सावन भादों (आनंद बक्षी, राहुलदेव बर्मन, किशोर. लता, मेहबूबा) * मौसम है आशिकाना... काली घटा के साए, बिरहन को डस रहे है, डर हैना मार डाले, सावन का क्या ठिकाना, सावन का क्या ठिकाना (कमाल अमरोही, गुलाम मोहम्मद, लता, पाकिज़ा) * मोहोब्बत बरसा देना तू, सावन आया है (गीत-अरिजीतसिंग) * रिमझिम गिरे सावन, सुलग सुलग जाये मन ([[योगेश गौर]]; [[राहुलदेव बर्मन]]; [[किशोरकुमार]]+[[लता मंगेशकर]]; चित्रपट - मंज़िल) * रुमझुम बरसे बदरवा‍, मस्त हवाएं आई, पिया घर आजा आजा, पिया घर आजा | सावन कैसे बीते रे, मै यहाँ तुम वहाँ, हमको नींद न आयें रे, याद सताये तेरी.. (दीनानाथ मधोक, नौशाद, जोहराबाई अंबालावाली, रतन, ??) * सावन का महीना पवन कॆे सोर (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, मुकेश-लता, मिलन, ??) * सावन का महीना शादीबिना मुश्किल है जीना (एम.जी. हशमत, अनू मलिक, विनोद राठोड, हलचल, ??) * सावन के झूले पडे (आनंद बक्षी, राहुलदेव बर्मन, लता मंगेशकर, जुर्माना, पहाडी) * सावन के झूलों ने (??, ??, मोहम्मद अज़ीज़, निगाहें, ??) * सावन के नज़ारे हैं, अहा अहा (वली साहब, गुलाम हैदर, शमशाद बेगम-गुलाम हैदर, खजांची, ??) * सावन के बादलों, उनसे ये जा कहो (डी.एन. मधोक, नौशाद, करण दीवाण, जोहराबाई अंबाली, रतन, वृंदावनी सारंग) * सावन के बादलों की तरह से भरे हुए, ये वो नयन हैं जिनसे के जंगल हरे हुए (कवी : [[मिर्झा मुहम्मद रफी सौदा|सौदा]]) * सावन घन गरजे बजाये मधुर मधुर मल्हार (विद्याधर गोखले, वसंत देसाई, प्रसाद सावकार, पंडितराज जगन्नाथ-नाटक, ??) * सावन बरसता है ... तुझसे मिल कर भी यह दिल तरसता है (अंजान; बप्पी लाहिरी; अनुराधा पौडवाल; शानदार) * सावन में मोरनी बन के, मैं तो छम छम नाचूँ, ओ मैं तो छम छम नाचूँ (मेहबूब, ललित सेन, फाल्गुनी पाठक, सांवरियाँ तेरी याद में, ??) * अरे हाय हाय ये मजबूरी, ये मौसम और ये दूरी, अरे हाय हाय हाय मजबूरी, ये मौसम और ये दूरी, मुझे पल पल है तड़पाये, तेरी दो टकियाँ दी नौकरी वे मेरा लाखों का सावन जाये (वर्मा मलिक, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, लता मंगेशकर, रोटी, कपडा ऑर मकान, ??) * हर दिल जो प्यार करेगा, वो गाना गायेगा...... अब कह दूँगी, करते करते, कितने सावन बीत गये, जाने कब इन आँखों का शरमाना जायेगा, दीवाना सैंकड़ों में पहचाना जायेगा (शैलेंद्र-आर.एस. शंकरसिंग, शंकर-जयकिशन, हर दिल जो प्यार करेगा, मुकेश-लता-महेंद्र कपूर, ??) * हरियाला सावन ढोल बजाता आया, धिन तक तक मन के मोर नचाता आया ([[शैलेंद्र]], [[सलील चौधरी]]. [[लता मंगेशकर]]-[[मन्ना डे]] आणि कोरस, दो बीघा जमीन) ==चित्रदालन== <gallery> File:Rakhi shopping Raksha Bandhan Hindu festival.jpg|thumb|राखी पौर्णिमा पूर्वतयारी File:Janmashtami 01.jpg|thumb|कृष्ण जन्माष्टमी File:Dahi Handi.JPG|thumb|दही हंडी File:Inside Meruling Temple of Lord Shiva.jpg|thumb|शिवाचे मंदिर File:Bhimashankar1.jpg|thumb|शिवपूजा File:Satyanarayan Pooja.jpg|thumb|सत्यनारायण पूजा </gallery> ==संदर्भ व नोंदी== {{संदर्भयादी}} {{भारतीय दिनदर्शिका महिना|श्रावण|आषाढ|भाद्रपद}} {{भारतीय महिने}} {{साचा:हिंदू कालमापन}} [[वर्ग:हिंदू कालमापन]] [[वर्ग:हिंदू पंचांग]] [[वर्ग:ज्योतिष]] [[वर्ग:श्रावण महिना|*]] 90k9eu5nx122iw69w9lfd71tdypp9zy 2139599 2139598 2022-07-23T02:02:48Z आर्या जोशी 65452 /* व्रते */ संदर्भ जोडला wikitext text/x-wiki '''श्रावण''' महिना हा हिंदू [[पंचांग]]ानुसार आणि [[भारतीय सौर दिनदर्शिका|भारतीय सौर दिनदर्शिके]]नुसार वर्षातला पाचवा महिना आहे. या महिन्याच्या [[पौर्णिमा|पौर्णिमे]]ला [[चंद्र]] श्रवण नक्षत्रात असतो, त्यावरून या महिन्याला श्रावण असे नाव मिळाले आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा|last=जोशी|first=महादेवशास्त्री|publisher=भारतीय संस्कृतिकोश मंडळ|year=मार्च २०१०|isbn=|location=पुणे|pages=४५६}}</ref>[[भारतीय राष्ट्रीय दिनदर्शिका|भारतीय राष्ट्रीय दिनदर्शिकेतला]] श्रावण महिना हा २३ जुले ते २२ ऑगस्ट या तारखांदरम्यान असतो. श्रावणाला हिंदीत सावन म्हणतात, संस्कृतमध्ये श्रावण आणि नभ(स्) असे कमीतकमी दोन शब्द आहेत. ==अधिक श्रावण== साधारणपणे ८ किंवा ११ आणि क्वचित १९ वर्षांनी [[अधिक मास|अधिक श्रावण]] येतो. त्या महिन्यात येणाऱ्या शुक्ल किंवा वद्य या दोन्ही एकादश्यांना कमला एकादशी हे नाव आहे. उत्तर हिंदुस्थानात या एकादश्यांना अनुक्रमे पद्मिनी आणि परम एकादशी म्हणतात. एकादश्या वगळल्या तर [[अधिक मास|अधिक श्रावणात]] कोणतेही हिंदू सण किंवा व्रताचे दिवस येत नाहीत. ज्यावर्षी [[अधिक मास|अधिक श्रावण]] असतो त्यावर्षी पाच महिन्यांचा [[चातुर्मास]] असतो. [[चातुर्मास|चातुर्मासात]] लग्ने होत नसल्याने ती [[अधिक मास|अधिक श्रावणातही]] होत नाहीत. {{संदर्भ हवा|}} [[अधिक मास|अधिक श्रावण]] असलेली गेली आणि येणारी काही वर्षे : इसवी सन १९०१, १९०९, १९२०, १९२८, १९३९, १९४७, १९५८, १९६६, १९७७, १९८५, २००४ आणि २०२३, २०४२, २०६१...वगैरे. ==सणांचा राजा== श्रावण महिन्याला सर्व व्रतांचा/सणांचा राजा म्हटले जाते.<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=g6FsB3psOTIC&pg=PA640&dq=auspicious+month+of+shravan&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiC67fg9dTcAhXBfSsKHcjfARsQ6AEIPTAE#v=onepage&q=auspicious%20month%20of%20shravan&f=false|title=The Illustrated Encyclopoedia of Hinduism, Volume 2|last=Ph.D|first=James G. Lochtefeld|date=2001-12-15|publisher=The Rosen Publishing Group, Inc|isbn=9780823931804|language=en}}</ref> श्रावण महिन्यातील प्रत्येक वारी कोणत्याना कोणत्या देवतेची पूजा वा व्रत करण्याची हिंदू आणि [[जैन]]धर्मीयांची परंपरा आहे. या विशिष्ट महिन्यात केल्या जाणाऱ्या शंकराच्या उपासनेला [[हिंदू धर्म|हिंदू धर्मा]]त विशेष महत्त्व आहे.<ref name=":0" /> == श्रावण महिन्यातील सण == * श्रावण शुद्ध पंचमी- मुख्य पान : [[नागपंचमी]] या दिवशी नागांची पूजा करण्याची परंपरा भारतीय संस्कृतीत प्रचलित आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=o4GcDwAAQBAJ&pg=PA19&dq=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A4%AE%E0%A5%80&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiTtrvvtbTjAhUKRo8KHY9yCdwQ6AEIMTAB#v=onepage&q=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A4%AE%E0%A5%80&f=false|title=Maihar Ke Angana|last=Raghuvanshi|first=Deepa Singh|date=2019-06-10|publisher=Vani Prakashan|isbn=9789388434331|language=hi}}</ref> <br> * श्रावण महिन्याच्या शुक्ल पक्षातल्या [[षष्ठी]]च्या दिवशी [[कल्की]] जयंती असते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=Fb9Zc0yPVUUC&pg=PA144&dq=%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%80+%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%80&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwixsLnTt7TjAhVK7HMBHcYNBcYQ6AEINDAC#v=onepage&q=%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%80%20%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%80&f=false|title=The Hindu Religious Year|last=Underhill|first=Muriel Marion|date=1991|publisher=Asian Educational Services|isbn=9788120605237|language=en}}</ref> * श्रावण शुक्ल त्रयोदशी - [[नरहरी सोनार]] जयंती. * श्रावण पौर्णिमा- '''रक्षाबंधन''', '''नारळी पौर्णिमा'''. {{मुख्यलेख|श्रावण पौर्णिमा}} ''नारळी पौर्णिमा''' हा सण हिंदू महिन्यांपैकी [[श्रावण पौर्णिमा|श्रावण महिन्यातील पौर्णिमेच्या दिवशी]] साजरा केला जातो.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=IleHyBDWbzEC&pg=PA565&dq=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B3%E0%A5%80+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwixjPPxt7TjAhUk4XMBHbWXCcQQ6AEIKjAA#v=onepage&q=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B3%E0%A5%80%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Land and people of Indian states and union territories : (in 36 volumes). 16. Maharashtra|last=Bhargava|first=S. C. Bhatt, Gopal K.|date=2005|publisher=Gyan Publishing House|isbn=9788178353722|language=en}}</ref> या दिवशी [[समुद्र]]किनारी राहणारे लोक [[वरुण]]देवतेप्रीत्यर्थ समुद्राची पूजा करून त्याला [[नारळ]] अर्पण करतात. या दिवशी मासेमारी करणारे महाराष्ट्रातले [[कोळी]] व समुद्राशी निगडित असलेल्या व्यवसायांतील इतर लोक [[समुद्र|समुद्राची]] [[पूजा]] करून त्यास [[नारळ]] अर्पण करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.uk/books?id=aL_kDAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT944&dq=narali+purnima+festival&hl=en&redir_esc=y|title=The Rough Guide to India (Travel Guide eBook)|last=Guides|first=Rough|date=2016-10-03|publisher=Rough Guides UK|isbn=978-0-241-29539-7|language=en}}</ref> पावसाळ्यात बंद असलेले मासे पकडणे या दिवसापासून परत सुरू होते. ज्या कुटुंबात रोजच्या खाण्यात नारळ नसतो, त्याही मराठी घरांमधून या दिवशी नारळीभात, नारळाच्या वड्या यांसारखे नारळापासून बनलेले खाद्य पदार्थ बनवतात. [[File:होडी पूजन साहित्य नेणा-या महिला.jpg|thumb|होडी पूजन साहित्य नेणा-या महिला]] याच दिवशी बहीण भावाच्या हातात राखी बांधते त्यावरून या पौर्णिमेला [[रक्षाबंधन|राखी]] पौर्णिमा असे म्हणतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=HJ6O8nwsFWgC&pg=PA321&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A5%80++%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiNhJaXuLTjAhXUTX0KHYQ7DXEQ6AEIOzAD#v=onepage&q=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A5%80%20%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=A Dictionary of Hinduism: Including Its Mythology, Religion, History, Literature and Pantheon|last=Kapoor|first=Subodh|date=2004-11|publisher=Cosmo Publications|isbn=9788177558746|language=en}}</ref> ही [[पौर्णिमा]] पोवती पौर्णिमा म्हणूनही ओळखली जाते, कारण या दिवशी सुताची पोवती करून ती [[विष्णू]], [[शिव]], [[सूर्य]] इत्यादी देवतांना अर्पण करतात व मग कुटुंबातील स्त्री-पुरुष ती पोवती हातात बांधतात. याच दिवशी श्रवण नक्षत्र असल्याने ब्राह्मण पुरुष उपाकर्म करून नवीन यज्ञोपवीत धारण करतात. या विधीला श्रावणी असे नाव आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=oDIqAQAAMAAJ&q=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A5%80+%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0&dq=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A5%80+%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjPx5KDubTjAhUNA3IKHZ_MBKAQ6AEIODAC|title=सूत्र साहित्य में वर्णित भारतीय समाज एवं संस्कृति|last=गुप्त|first=देवेंद्र कुमार|date=2010|publisher=प्रतिभा प्रकाशन|isbn=9788177022209|language=hi}}</ref><br>श्रावणी ही श्रावण पौर्णिमेलाच करतात असे नाही, श्रावणी हस्त नक्षत्रात चंद्र असताना 'श्रावण शुक्ल पंचमी'लाही असू शकते. पौर्णिमेला चंद्रग्रहण असल्यास श्रावण पौर्णिमेला श्रावणी नक्कीच करत नाहीत. ऋग्वेद्यांची श्रावणी, यजुर्वेद्यांची श्रावणी, तैत्तिरीय शाखा व तिच्या अंतर्गत येणाऱ्या हिरण्यकेशी उपशाखेच्या ब्राह्मणांची श्रावणी या वेगवेगळ्या दिवशी असू शकतात. श्रावण महिन्यात लागोपाठच्या दोन दिवशी पौर्णिमा असेल, तर पहिल्या दिवशी नारळी पौर्णिमा आणि दुसऱ्या दिवशी राखी पौर्णिमा असते. राखी पौर्णिमेच्या दिवशी भारताच्या उत्तराखंड राज्याच्या चंपावत जिह्यातल्या देईपुरी इलाख्यात बरही देवीला खुश करण्यासाठी गावातल्या दोन गटांत एकमेकांवर दगडफेक होते. दगडफेकीत अनेकजण घायाळ होतात. २०१९ साली १२० लोक जखमी झाले होते. मात्र हायकोर्टाने दगडफेकीवर बंदी आणल्याने काही लोकांनी दगडांऐवजी सफरचंदे फेकून मारली. * श्रावण वद्य प्रतिपदा (मध्य प्रदेशातील भाद्रपद वद्य प्रतिपदा) : भुज(जा)रिया पर्व. राखी पौर्णिमेच्या दुसऱ्या दिवशी भुजरिया पर्व असते. भारताच्या मध्य प्रदेश राज्यातील खेड्यांमध्ये हे धूमधडाक्यात साजरे होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.uk/books?id=eL4MAQAAIAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=bhujaria+festival&q=bhujaria+festival&hl=en&redir_esc=y|title=Rock-art of India: Paintings and Engravings|last=Chakravarty|first=Kalyan Kumar|date=1984|publisher=Arnold-Heinemann|isbn=978-0-391-03219-4|language=en}}</ref> भुजरिया पर्वाची तयारी नागपंचमीपासून होते. या दिवशी घरांघरांत टोपल्यांमध्ये किंवा मातीच्या छोट्या कुंड्यांमध्ये माती भरून घरातले गव्हाचे बी पेरतात. अंकुर फुटल्यावर ती रोपे राखी पौर्णिमेच्या दुसऱ्या दिवशी उपटून नदीच्या पाण्यात बुचकळून धुतात आणि एकमेकांना वाटतात. रोपांना कजलिया म्हणतात. गावातील वृद्ध माणसे कजलिया पाहून एक प्रकारे मातीचे आणि बियांचे परीक्षण करतात, व रोपे आणणाऱ्या मुलांना खाऊ देतात. या निमित्ताने गावातले स्त्री-पुरुष टिमकी, ढोलक, झांजा, यांच्या तालावर नाचतात. स्त्रिया मंगलगीते गात गात नदीवर, जलाशयांवर जाऊन भुजारियांचे विसर्जन करतात. * श्रावण वद्य [[अष्टमी]]- [[श्रीकृष्ण]] जयंती/'''[[कृष्ण जन्माष्टमी|कृष्ण जन्माष्टमी']]'' श्रावण वद्य अष्टमीला श्रीकृष्ण जन्माष्टमी असे म्हणतात, कारण या दिवशी श्रीकृष्णाचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=1qhYL4ydm5UC&pg=PA147&dq=%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3+%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A5%80&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjXrsmwubTjAhWWSH0KHWGWDMIQ6AEIXTAI#v=onepage&q=%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%20%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A5%80&f=false|title=Hindi Ki Shabd Sampada|last=Mishra|first=Vidyaniwas|date=2009-01-01|publisher=Rajkamal Prakashan|isbn=9788126715930|language=hi}}</ref> या दिवशी भाविक स्त्रीपुरुष [[उपवास]] करतात व कृष्ण जन्माचा सोहळा करतात. श्रावण वद्य नवमी या दिवशी बालगोपाल गोपाळकाला किंवा [[गोपाळकाला |दहीहंडी]] साजरी करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.uk/books?id=RYUaBgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=dahihandi++festival&hl=en&redir_esc=y|title=Festivals of India|last=Mukundananda|first=Swami|date=2015-01-04|publisher=Jagadguru Kripaluji Yog|language=en}}</ref><br> * पिठोरी अमावास्या/दर्भग्रहणी अमावास्या/ '''[[पोळा]]''' श्रावण महिन्यातील अमावास्येला पिठोरी अमावास्या असे नाव आहे. संततीच्या प्राप्तीसाठी सौभाग्यवती स्त्रिया पिठोरी व्रत करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=ooV3Rz9zQvQC&pg=PA168&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%A0%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%80+%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjt4rX6ubTjAhVEbn0KHUXNDO4Q6AEIKjAA#v=onepage&q=%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%A0%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%80%20%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE&f=false|title=Images of Women in Maharashtrian Literature and Religion: A Translation of the Pratyabhijnahrdayam with an Introduction and Notes, by Ksemaraja|last=Feldhaus|first=Anne|last2=Feldhaus|first2=Professor of Religious Studies Anne|date=1996-01-01|publisher=SUNY Press|isbn=9780791428375|language=en}}</ref> याच दिवशी काही ठिकाणी [[शेतकरी]] [[पोळा]] नावाचा सण साजरा करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=JC-014hKeKAC&pg=PA85&dq=pola+festival&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiE7YPzvbTjAhVJfH0KHUMMDCkQ6AEIKjAA#v=onepage&q=pola%20festival&f=false|title=Fairs and Festivals of Indian Tribes|last=Tribhuwan|first=Robin D.|date=2003|publisher=Discovery Publishing House|isbn=9788171416400|language=en}}</ref>हा सण बैलांसंबंधी असून, या दिवशी बैलांना शृंगारून त्यांची मिरवणूक काढतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा </ref> ==व्रते== [[File:मंगळागौरी पूजन.jpg|thumb|मंगळागौरी पूजन]] व्रत म्हणजे व्रतवैकल्ये! वैकल्यांचा अर्थ विकलता ! म्हणजे बारीक होणे. स्वार्थ व परमार्थ साधणारे हे व्रत आहे . <ref>लेखक- य .शं. लेले (लेखक हे धर्मशास्राचे अभ्यासक असून त्यांच्या अभ्यासातून त्यांनी त्यांचे विचार मांडले आहेत.) विवेक २६ ऑगस्ट २००७</ref> सोमवार- श्रावणातील सोमवारी शंकराची पूजा व उपासना करण्याची पद्धत आहे. नवविवाहित वधू लग्नानंतर पाच वर्षेपर्यंत श्रावणातल्या दर सोमवारी शिवामूठ वाहतात. मूठभर तांदूळ व तीळ, मूग, जवस, व सातूची शिवामूठ एकेका सोमवारी एकेक याप्रमाणे शिवाला वाहतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=aWcRAQAAIAAJ&q=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B2+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%87&dq=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B2+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%87&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj6pMuaurTjAhWDbX0KHTK-AREQ6AEIRDAE|title=Mādheracā āhera|last=Reje|first=Shailaja Prasannakumar|date=1968|language=mr}}</ref><br> मंगळवार-नवविवाहित स्त्रिया श्रावणात दर मंगळवारी शिव मंगळागौरीची पूजा करतात.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.tv9marathi.com/spiritual-adhyatmik/sawan-2022-mangalagouri-vrat-significance-and-puja-rituals-observed-on-first-tuesday-of-shravan-au189-761332.html|title=Shravan 2022: श्रावणातल्या पहिल्या मंगळवारी ठेवतात मंगळागौरी व्रत, महत्त्व आणि पूजा विधी|last=Marathi|first=TV9|date=2022-07-19|website=TV9 Marathi|language=mr|access-date=2022-07-20}}</ref> पहिली पाच वर्षे मंगळागौर केल्यानंतर, नंतरच्या एखाद्या वर्षी उद्यापन करतात. त्यावेळी आपल्या आईला वाण म्हणून सोन्याचा नाग देतात.<br> बुधवार- बुधाची पूजा <br> गुरुवार- बृहस्पती पूजा <br> शुक्रवार - जिवती देवीचे पूजन, पुरणाच्या दिव्यांनी अपत्यांना ओवाळणे आणि हळदी-कुंकू करण्याचीही प्रथा आहे.<br> शनिवार- ब्रह्मचारी किंवा ब्राह्मण यांचे पूजन<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=भारतीय संस्कृती कोष खंड नववा|last=जोशी|first=महादेवशास्त्री|publisher=|year=|isbn=|location=|pages=}}</ref><br> रविवार- आदित्य राणूबाई पूजन <br> सत्यनारायण पूजा - श्रावण महिन्यात [[सत्यनारायण पूजा]] करण्याची पद्धती महाराष्ट्रात प्रचलित झाली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=PT5h4IjBMk0C&printsec=frontcover&dq=satyanarayan+pooja+in+Shravan&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj_1IvTurTjAhVXcCsKHaiRDlcQ6AEINDAC#v=onepage&q&f=false|title=Explore Hinduism|last=Pandit|first=Bansi|date=2005|publisher=Heart of Albion|isbn=9781872883816|language=en}}</ref> दान - श्रावण हा चातुर्मासातील श्रेष्ठ महिना मानला जात असल्याने कित्येक धनिक लोक प्रतिपदेपासून अमावास्येपर्यंत ब्राह्मणांना व गोरगरिबांना भोजन देतात. देवस्थानांतही या महिन्यात कथापुराणादी कार्यक्रम ठेवतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा </ref> * कावड नेणे- [[उत्तर भारत|उत्तर भारता]]त विशेषतः [[बिहार]] मधील वैजनाथ या [[ज्योतिर्लिंग|ज्योतिर्लिंगां]]पैकी एक असलेल्या शिवमंदिरात [[गंगा नदी|गंगे]]चे पाणी कावडीतून वाहून नेऊन शिवपिंडीला अभिषेक करण्याची परंपरा आहे.<ref name=":0" /> अशी कावड खांद्यावर घेवून चालत जाणाऱ्या भाविकांना कावडिया असे संबोधिले जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/religion/festivals/kanwar-yatra-2022-day-date-history-and-significance/articleshow/92945694.cms|title=Kanwar Yatra 2022: Day, Date, History and Significance {{!}} - Times of India|last=Jul 18|first=Mahima Sharma / TOI-Online / Updated:|last2=2022|website=The Times of India|language=en|access-date=2022-07-23|last3=Ist|first3=10:06}}</ref> ==[[भारत]]ात अन्य ठिकाणी== [[उत्तर भारत]]ात या महिन्यात झुलन यात्रा, रक्षाबंधन, जन्माष्टमी व नंदोत्सव हे उत्सव विशेष महत्त्वाचे मानतात. झुलन जत्रा हा दोलोत्सव आहे. [[पौर्णिमा|पौर्णिमे]]च्या दिवशी [[राधा]] व [[कृष्ण]] यांना हिंदोळ्यावर बसवून झोके देतात व स्त्रिया त्यांच्यासंबंधी गीते गातात. हा उत्सव एकादशी पासून पौर्णिमेपर्यंत चालतो. कृष्ण जन्माच्या दुसऱ्या दिवशी नंदोत्सव करतात. नंदाला पुत्र झाला असे समजून या दिवशी हळदी-कुंकू मिसळलेले पाणी पिचकारीने उडवतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा</ref> ==साहित्यात== * असा रंगारी श्रावण आला (क्रमिक पाठ्यपुस्तकातील कविता, कवी [[ऐश्वर्य पाटेकर]]) * आकाशाचा अतिथी, आला श्रावण श्रावण. त्याच्या सुंदर पोतडीत सप्तरंगी तोरण * आला आषाढ-श्रावण, आल्या पावसाच्या सरी, किती चातकचोचीने प्यावा वर्षांऋतू तरी! (कवी - [[बा.सी. मर्ढेकर]]) * आला श्रावण श्रावण, होई मनही स्वच्छंद, सर्वाच्या मनी दरवळे, भक्तीचा सुगंध. * इंद्रधनुष्याच्या बांधित कमानी, संध्येच्या गगनी श्रावण आला * कुरवाळित येतिल मजला, श्रावणातिल जलधारा, सळसळून भिजली पाने, मज करतिल सजल इशारा ... (कविता, कवी -[[मंगेश पाडगावकर]]) * चल गं सये वारुळाला वारुळाला, नागोबाला पुजायाला पूजायाला (समूहगीत, गीतकार - [[ग.दि. माडगूळकर]]; संगीत दिग्दर्शक - [[सुधीर फडके]]; चित्रपट - जिवाचा सखा) * चार दिसावर उभा ओला श्रावण झुलवा, न्याया पाठवा भावाला हिला माहेरी बोलवा (कवयित्री : [[शांता शेळके]]) * पाउसाच्या मोहक थेंबात, श्रावण हे सजले, भिजुनी अंग अंग, ओले चिंब, मन हे भिजले (कवी - सचिन तळे) * फांद्यावरी बांधिले गं मुलींनी हिंदोळे . . पंचमिचा सण आला डोळे माझे ओले (ग.दि. माडगूळकर; गजानन वाटवे, गजानन वाटवे). . . * भारती सृष्टीचे सौंदर्य खेळे....श्रावणी पाऊस हास्याचा पडे, श्रीकृष्ण जन्माची दंगल उडे (कवी : [[शांताराम आठवले]], संगीत : [[केशवराव भोळे]], गायिका : [[वासंती]] चित्रपट : कुंकू, राग : [[राग देस|देस]]) * रात्र श्रावणी आज राजसा पाऊस पडतोय भारी | पाखरू पिरतीचं लाजून बसलंय उरी (लावणी, कवी अशोकजी परांजपे; गायिका [[सुलोचना चव्हाण]]; संगीत विश्वनाथ मोरे; नाटक -आतून कीर्तन वरून तमाशा) * रिमझिम झरती श्रावणधारा धरतीच्या कलशात, प्रियाविण उदास वाटे रात (भावगीत), कवी- मधुकर जोशी, संगीत दिग्दर्शक - [[दशरथ पुजारी]], गायिका - [[सुमन कल्याणपूर]]) * रिमझिम बरसत आला श्रावण, साजन नाही आला…. (कविता, कवयित्री -[[शांता शेळके]]) * श्रावण आला गं वनी श्रावण आला, दरवळे गंध मधूर ओला ([[ग.दि. माडगुळकर]], [[राम कदम]], [[आशा भोसले]], चित्रपट-वऱ्हाडी आणि वाजंत्री ) * श्रावण आला तरू तरूला बांधू हिंदोळा (गायिका आणि अभिनेत्री : [[लता मंगेशकर]], [[स्नेहप्रभा प्रधान]], संगीतकार : [[दादा चांदोरकर]], चित्रपट : पहिली मंगळागौर-१९४२) * श्रावणमासी, हर्ष मानसी, हिरवळ दाटे चोहीकडे " या [[बालकवी]] यांच्या कवितेत श्रावण महिन्याचे वर्णन आले आहे. * श्रावणा कुणाचे मनस्वी हे क्षण? निसर्ग चित्रांत पावले स्पंदन! -कविता, कवयित्री- [[इंदिरा संत]]) * भरलं आऽभाऽळ पावसाळी पाहुणा गऽ, बाई श्रावणाचं ऊन्ह मला झेऽपेऽऽना (लावणी/चित्रगीत, चित्रपट : एक होता विदूषक, कवीे : [[ना.धों. महानोर]], संगीतकार : [[आनंद मोडक]], गायिका [[आशा भोसले||) * श्रावणात घन निळा बरसला (कवी-मंगेश पाडगांवकर, संगीत दिग्दर्शक-[[श्रीनिवास खळे]], गायिका [[लता मंगेशकर]]) * सर सुखाची श्रावणी की नाचरा वळीव हा | गुंतण्या आतुर फिरुनी आज वेडा जीव हा (कवी नीलेश मोहरीर/गुरू ठाकूर; गायक - अभिजित शिंदे, बेला शेंडे, चित्रपट - मंगलाष्टक वन्स मोअर) * हासरा नाचरा जरासा लाजरा, सुंदर साजिरा श्रावण आला, तांबुस कोमल पाऊल टाकीत, भिजल्या मातीत श्रावण आला ...(कविता, कवी -[[कुसुमाग्रज]])<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.lokmat.com/maharashtra/great-marathi-poems-and-literature-about-shravan-month/|title=हासरा नाचरा जरासा लाजरा, सुंदर साजिरा श्रावण आला...!|last=author/online-lokmat|date=2018-08-12|website=Lokmat|language=mr-IN|access-date=2021-08-12}}</ref> * क्षणात लपून जाशी क्षणात दिसून, जसे काही श्रावणाचे सोनसळी उन्ह (कवी : [[संदीप खरे]], संगीत/गायक : [[सलील कुलकर्णी]]) ==चित्रपटगीतांत सावन (कवी, संगीत दिग्दर्शक, गायक/गायिका, चित्रपट, राग)== * अजहुँ न आएँ बालमा सावन बीता जाएँ (हसरत जयपुरी, शंकर जयकिशन, सुमन कल्याणपूर-मोहम्मद रफी, साँझ और सवेरा, मधुवंती) * अब के बरस भेज भैया को बाबुल, सावन में लीजो बुलाय रे (शैलेंद्र, सचिनदेव बर्मन, आशा भोसले, बंदिनी, ??) * अब के सावन ऐसे बरसे (पारंपरिक, शुभा मुद्गल) * अब के सावन घर आजा (पारंपरिक, मुरली मनोहर स्वरूप, ठुमरी-बेगम अख्तर) * अब के सावन साजन घर आजा (इक्बाल बानू आणि बरकत अली खान आणि श्रुती सडोलीकर, अनुक्रमे तिलक कामोद आणि तिलक कामोद आणि मांड खमाज) * अब के साजन सावन में, आग लगेगी बदनमें (आनंद बक्षी, सचिनदेव बर्मन, लता, चुपके चुपके, ??) * आओगे तुम, जब साजना, अँगना फूल खिलेंगे, बरसेगा सावन, बरसेगा सावन, झूम झूम के (इरशाद कामिल, प्रीतम व संदेश शांडिल्य, राशीद खान, जब वी मेट, ??) * आया सावन झूम के (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, लता मंगेशकर-मोहम्मद रफी, आया सावन झूम के, ??) * आया है सावन का मस्त महीना (अज़ीज़ कश्मीरी, विनोद, ??, आशा भोसले, एक दोन तीन, ?? ) * कई बार पहले बरसा था ये सावन (हिंदी चित्रपटगीत; चित्रपट - यूँही कभी; कवी - [[योगेश गौर]]; गायक/गायिका - [[उदित नारायण]]+[[कविता कृष्णमूर्ती]]; संगीतकार - निखिल-विनय) * कितने सावन बरस गये (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, अनुराधा पौडवाल, बीस साल बाद, ??) * गरजत बरसत सावन आयो रे, लायो न संग में, हमरे बिछडे बलमवा (साहिर लुधियानवी, रोशन, कमल बारोत-सुधा मल्होत्रा-सुमन कल्याणपूर, बरसात की रात, ??) * गरज बरस सावन घिर आयो (अली अझमत-सबीर जफर, अन्नू मलिक, अली अझमत, पाप, ??) * झिलमिल सितारों का आँगन होगा झिम झिम बरसता सावन होगा (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, मोहम्मद रफी-लता, जीवनमृत्यु, ??) * तू मिला दे मिला दे (गायक सोनू निगम, चित्रपट : सावन - द लव्ह सीझन) (गाण्याच्या शब्दांत सावन सापडला नाही) * मौसम है आशिक़ाना, ऐ दिल कहीं से उनको, ऐसें में ढूँढ लाना,.....काली घटा के साएँ, बिरहन को डस रहे हैं, डर हैना मार डालें, सावन का क्या ठिकाना ([[कमाल अमरोही]], [[गुलाम मोहम्मद]], [[लता मंगेशकर]], पाकीज़ा) * बदला छाए कि झूले पड गये, हाय कि मेले लग गये, कि आया सावन झूम के (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, लता मंगेशकर-मोहम्मद रफी-साथी, आया सावन झूम के, ??) * बागों में पडे झुले, तुम भूल गये हमको; हम तुमको नहीं भूले..सावन का महिना है, साजन से जुदा रह कर जीना भी क्या जीना है (गायक - बडे गुलाम अली) * बालम आये बसो मेरे मन में, सावन आया तुमना आये (पारंपरिक, तिमिर बरन, कुंदनलाल सैगल, देवदास, काफी) * मेरे नैना सावन भादों (आनंद बक्षी, राहुलदेव बर्मन, किशोर. लता, मेहबूबा) * मौसम है आशिकाना... काली घटा के साए, बिरहन को डस रहे है, डर हैना मार डाले, सावन का क्या ठिकाना, सावन का क्या ठिकाना (कमाल अमरोही, गुलाम मोहम्मद, लता, पाकिज़ा) * मोहोब्बत बरसा देना तू, सावन आया है (गीत-अरिजीतसिंग) * रिमझिम गिरे सावन, सुलग सुलग जाये मन ([[योगेश गौर]]; [[राहुलदेव बर्मन]]; [[किशोरकुमार]]+[[लता मंगेशकर]]; चित्रपट - मंज़िल) * रुमझुम बरसे बदरवा‍, मस्त हवाएं आई, पिया घर आजा आजा, पिया घर आजा | सावन कैसे बीते रे, मै यहाँ तुम वहाँ, हमको नींद न आयें रे, याद सताये तेरी.. (दीनानाथ मधोक, नौशाद, जोहराबाई अंबालावाली, रतन, ??) * सावन का महीना पवन कॆे सोर (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, मुकेश-लता, मिलन, ??) * सावन का महीना शादीबिना मुश्किल है जीना (एम.जी. हशमत, अनू मलिक, विनोद राठोड, हलचल, ??) * सावन के झूले पडे (आनंद बक्षी, राहुलदेव बर्मन, लता मंगेशकर, जुर्माना, पहाडी) * सावन के झूलों ने (??, ??, मोहम्मद अज़ीज़, निगाहें, ??) * सावन के नज़ारे हैं, अहा अहा (वली साहब, गुलाम हैदर, शमशाद बेगम-गुलाम हैदर, खजांची, ??) * सावन के बादलों, उनसे ये जा कहो (डी.एन. मधोक, नौशाद, करण दीवाण, जोहराबाई अंबाली, रतन, वृंदावनी सारंग) * सावन के बादलों की तरह से भरे हुए, ये वो नयन हैं जिनसे के जंगल हरे हुए (कवी : [[मिर्झा मुहम्मद रफी सौदा|सौदा]]) * सावन घन गरजे बजाये मधुर मधुर मल्हार (विद्याधर गोखले, वसंत देसाई, प्रसाद सावकार, पंडितराज जगन्नाथ-नाटक, ??) * सावन बरसता है ... तुझसे मिल कर भी यह दिल तरसता है (अंजान; बप्पी लाहिरी; अनुराधा पौडवाल; शानदार) * सावन में मोरनी बन के, मैं तो छम छम नाचूँ, ओ मैं तो छम छम नाचूँ (मेहबूब, ललित सेन, फाल्गुनी पाठक, सांवरियाँ तेरी याद में, ??) * अरे हाय हाय ये मजबूरी, ये मौसम और ये दूरी, अरे हाय हाय हाय मजबूरी, ये मौसम और ये दूरी, मुझे पल पल है तड़पाये, तेरी दो टकियाँ दी नौकरी वे मेरा लाखों का सावन जाये (वर्मा मलिक, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, लता मंगेशकर, रोटी, कपडा ऑर मकान, ??) * हर दिल जो प्यार करेगा, वो गाना गायेगा...... अब कह दूँगी, करते करते, कितने सावन बीत गये, जाने कब इन आँखों का शरमाना जायेगा, दीवाना सैंकड़ों में पहचाना जायेगा (शैलेंद्र-आर.एस. शंकरसिंग, शंकर-जयकिशन, हर दिल जो प्यार करेगा, मुकेश-लता-महेंद्र कपूर, ??) * हरियाला सावन ढोल बजाता आया, धिन तक तक मन के मोर नचाता आया ([[शैलेंद्र]], [[सलील चौधरी]]. [[लता मंगेशकर]]-[[मन्ना डे]] आणि कोरस, दो बीघा जमीन) ==चित्रदालन== <gallery> File:Rakhi shopping Raksha Bandhan Hindu festival.jpg|thumb|राखी पौर्णिमा पूर्वतयारी File:Janmashtami 01.jpg|thumb|कृष्ण जन्माष्टमी File:Dahi Handi.JPG|thumb|दही हंडी File:Inside Meruling Temple of Lord Shiva.jpg|thumb|शिवाचे मंदिर File:Bhimashankar1.jpg|thumb|शिवपूजा File:Satyanarayan Pooja.jpg|thumb|सत्यनारायण पूजा </gallery> ==संदर्भ व नोंदी== {{संदर्भयादी}} {{भारतीय दिनदर्शिका महिना|श्रावण|आषाढ|भाद्रपद}} {{भारतीय महिने}} {{साचा:हिंदू कालमापन}} [[वर्ग:हिंदू कालमापन]] [[वर्ग:हिंदू पंचांग]] [[वर्ग:ज्योतिष]] [[वर्ग:श्रावण महिना|*]] qikwh99rp1l7gaibcffetizjnmlf73o 2139602 2139599 2022-07-23T02:06:19Z आर्या जोशी 65452 /* व्रते */ संदर्भ जोडला wikitext text/x-wiki '''श्रावण''' महिना हा हिंदू [[पंचांग]]ानुसार आणि [[भारतीय सौर दिनदर्शिका|भारतीय सौर दिनदर्शिके]]नुसार वर्षातला पाचवा महिना आहे. या महिन्याच्या [[पौर्णिमा|पौर्णिमे]]ला [[चंद्र]] श्रवण नक्षत्रात असतो, त्यावरून या महिन्याला श्रावण असे नाव मिळाले आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा|last=जोशी|first=महादेवशास्त्री|publisher=भारतीय संस्कृतिकोश मंडळ|year=मार्च २०१०|isbn=|location=पुणे|pages=४५६}}</ref>[[भारतीय राष्ट्रीय दिनदर्शिका|भारतीय राष्ट्रीय दिनदर्शिकेतला]] श्रावण महिना हा २३ जुले ते २२ ऑगस्ट या तारखांदरम्यान असतो. श्रावणाला हिंदीत सावन म्हणतात, संस्कृतमध्ये श्रावण आणि नभ(स्) असे कमीतकमी दोन शब्द आहेत. ==अधिक श्रावण== साधारणपणे ८ किंवा ११ आणि क्वचित १९ वर्षांनी [[अधिक मास|अधिक श्रावण]] येतो. त्या महिन्यात येणाऱ्या शुक्ल किंवा वद्य या दोन्ही एकादश्यांना कमला एकादशी हे नाव आहे. उत्तर हिंदुस्थानात या एकादश्यांना अनुक्रमे पद्मिनी आणि परम एकादशी म्हणतात. एकादश्या वगळल्या तर [[अधिक मास|अधिक श्रावणात]] कोणतेही हिंदू सण किंवा व्रताचे दिवस येत नाहीत. ज्यावर्षी [[अधिक मास|अधिक श्रावण]] असतो त्यावर्षी पाच महिन्यांचा [[चातुर्मास]] असतो. [[चातुर्मास|चातुर्मासात]] लग्ने होत नसल्याने ती [[अधिक मास|अधिक श्रावणातही]] होत नाहीत. {{संदर्भ हवा|}} [[अधिक मास|अधिक श्रावण]] असलेली गेली आणि येणारी काही वर्षे : इसवी सन १९०१, १९०९, १९२०, १९२८, १९३९, १९४७, १९५८, १९६६, १९७७, १९८५, २००४ आणि २०२३, २०४२, २०६१...वगैरे. ==सणांचा राजा== श्रावण महिन्याला सर्व व्रतांचा/सणांचा राजा म्हटले जाते.<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=g6FsB3psOTIC&pg=PA640&dq=auspicious+month+of+shravan&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiC67fg9dTcAhXBfSsKHcjfARsQ6AEIPTAE#v=onepage&q=auspicious%20month%20of%20shravan&f=false|title=The Illustrated Encyclopoedia of Hinduism, Volume 2|last=Ph.D|first=James G. Lochtefeld|date=2001-12-15|publisher=The Rosen Publishing Group, Inc|isbn=9780823931804|language=en}}</ref> श्रावण महिन्यातील प्रत्येक वारी कोणत्याना कोणत्या देवतेची पूजा वा व्रत करण्याची हिंदू आणि [[जैन]]धर्मीयांची परंपरा आहे. या विशिष्ट महिन्यात केल्या जाणाऱ्या शंकराच्या उपासनेला [[हिंदू धर्म|हिंदू धर्मा]]त विशेष महत्त्व आहे.<ref name=":0" /> == श्रावण महिन्यातील सण == * श्रावण शुद्ध पंचमी- मुख्य पान : [[नागपंचमी]] या दिवशी नागांची पूजा करण्याची परंपरा भारतीय संस्कृतीत प्रचलित आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=o4GcDwAAQBAJ&pg=PA19&dq=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A4%AE%E0%A5%80&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiTtrvvtbTjAhUKRo8KHY9yCdwQ6AEIMTAB#v=onepage&q=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A4%AE%E0%A5%80&f=false|title=Maihar Ke Angana|last=Raghuvanshi|first=Deepa Singh|date=2019-06-10|publisher=Vani Prakashan|isbn=9789388434331|language=hi}}</ref> <br> * श्रावण महिन्याच्या शुक्ल पक्षातल्या [[षष्ठी]]च्या दिवशी [[कल्की]] जयंती असते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=Fb9Zc0yPVUUC&pg=PA144&dq=%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%80+%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%80&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwixsLnTt7TjAhVK7HMBHcYNBcYQ6AEINDAC#v=onepage&q=%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%80%20%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%80&f=false|title=The Hindu Religious Year|last=Underhill|first=Muriel Marion|date=1991|publisher=Asian Educational Services|isbn=9788120605237|language=en}}</ref> * श्रावण शुक्ल त्रयोदशी - [[नरहरी सोनार]] जयंती. * श्रावण पौर्णिमा- '''रक्षाबंधन''', '''नारळी पौर्णिमा'''. {{मुख्यलेख|श्रावण पौर्णिमा}} ''नारळी पौर्णिमा''' हा सण हिंदू महिन्यांपैकी [[श्रावण पौर्णिमा|श्रावण महिन्यातील पौर्णिमेच्या दिवशी]] साजरा केला जातो.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=IleHyBDWbzEC&pg=PA565&dq=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B3%E0%A5%80+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwixjPPxt7TjAhUk4XMBHbWXCcQQ6AEIKjAA#v=onepage&q=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B3%E0%A5%80%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Land and people of Indian states and union territories : (in 36 volumes). 16. Maharashtra|last=Bhargava|first=S. C. Bhatt, Gopal K.|date=2005|publisher=Gyan Publishing House|isbn=9788178353722|language=en}}</ref> या दिवशी [[समुद्र]]किनारी राहणारे लोक [[वरुण]]देवतेप्रीत्यर्थ समुद्राची पूजा करून त्याला [[नारळ]] अर्पण करतात. या दिवशी मासेमारी करणारे महाराष्ट्रातले [[कोळी]] व समुद्राशी निगडित असलेल्या व्यवसायांतील इतर लोक [[समुद्र|समुद्राची]] [[पूजा]] करून त्यास [[नारळ]] अर्पण करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.uk/books?id=aL_kDAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT944&dq=narali+purnima+festival&hl=en&redir_esc=y|title=The Rough Guide to India (Travel Guide eBook)|last=Guides|first=Rough|date=2016-10-03|publisher=Rough Guides UK|isbn=978-0-241-29539-7|language=en}}</ref> पावसाळ्यात बंद असलेले मासे पकडणे या दिवसापासून परत सुरू होते. ज्या कुटुंबात रोजच्या खाण्यात नारळ नसतो, त्याही मराठी घरांमधून या दिवशी नारळीभात, नारळाच्या वड्या यांसारखे नारळापासून बनलेले खाद्य पदार्थ बनवतात. [[File:होडी पूजन साहित्य नेणा-या महिला.jpg|thumb|होडी पूजन साहित्य नेणा-या महिला]] याच दिवशी बहीण भावाच्या हातात राखी बांधते त्यावरून या पौर्णिमेला [[रक्षाबंधन|राखी]] पौर्णिमा असे म्हणतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=HJ6O8nwsFWgC&pg=PA321&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A5%80++%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiNhJaXuLTjAhXUTX0KHYQ7DXEQ6AEIOzAD#v=onepage&q=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A5%80%20%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=A Dictionary of Hinduism: Including Its Mythology, Religion, History, Literature and Pantheon|last=Kapoor|first=Subodh|date=2004-11|publisher=Cosmo Publications|isbn=9788177558746|language=en}}</ref> ही [[पौर्णिमा]] पोवती पौर्णिमा म्हणूनही ओळखली जाते, कारण या दिवशी सुताची पोवती करून ती [[विष्णू]], [[शिव]], [[सूर्य]] इत्यादी देवतांना अर्पण करतात व मग कुटुंबातील स्त्री-पुरुष ती पोवती हातात बांधतात. याच दिवशी श्रवण नक्षत्र असल्याने ब्राह्मण पुरुष उपाकर्म करून नवीन यज्ञोपवीत धारण करतात. या विधीला श्रावणी असे नाव आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=oDIqAQAAMAAJ&q=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A5%80+%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0&dq=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A5%80+%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjPx5KDubTjAhUNA3IKHZ_MBKAQ6AEIODAC|title=सूत्र साहित्य में वर्णित भारतीय समाज एवं संस्कृति|last=गुप्त|first=देवेंद्र कुमार|date=2010|publisher=प्रतिभा प्रकाशन|isbn=9788177022209|language=hi}}</ref><br>श्रावणी ही श्रावण पौर्णिमेलाच करतात असे नाही, श्रावणी हस्त नक्षत्रात चंद्र असताना 'श्रावण शुक्ल पंचमी'लाही असू शकते. पौर्णिमेला चंद्रग्रहण असल्यास श्रावण पौर्णिमेला श्रावणी नक्कीच करत नाहीत. ऋग्वेद्यांची श्रावणी, यजुर्वेद्यांची श्रावणी, तैत्तिरीय शाखा व तिच्या अंतर्गत येणाऱ्या हिरण्यकेशी उपशाखेच्या ब्राह्मणांची श्रावणी या वेगवेगळ्या दिवशी असू शकतात. श्रावण महिन्यात लागोपाठच्या दोन दिवशी पौर्णिमा असेल, तर पहिल्या दिवशी नारळी पौर्णिमा आणि दुसऱ्या दिवशी राखी पौर्णिमा असते. राखी पौर्णिमेच्या दिवशी भारताच्या उत्तराखंड राज्याच्या चंपावत जिह्यातल्या देईपुरी इलाख्यात बरही देवीला खुश करण्यासाठी गावातल्या दोन गटांत एकमेकांवर दगडफेक होते. दगडफेकीत अनेकजण घायाळ होतात. २०१९ साली १२० लोक जखमी झाले होते. मात्र हायकोर्टाने दगडफेकीवर बंदी आणल्याने काही लोकांनी दगडांऐवजी सफरचंदे फेकून मारली. * श्रावण वद्य प्रतिपदा (मध्य प्रदेशातील भाद्रपद वद्य प्रतिपदा) : भुज(जा)रिया पर्व. राखी पौर्णिमेच्या दुसऱ्या दिवशी भुजरिया पर्व असते. भारताच्या मध्य प्रदेश राज्यातील खेड्यांमध्ये हे धूमधडाक्यात साजरे होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.uk/books?id=eL4MAQAAIAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=bhujaria+festival&q=bhujaria+festival&hl=en&redir_esc=y|title=Rock-art of India: Paintings and Engravings|last=Chakravarty|first=Kalyan Kumar|date=1984|publisher=Arnold-Heinemann|isbn=978-0-391-03219-4|language=en}}</ref> भुजरिया पर्वाची तयारी नागपंचमीपासून होते. या दिवशी घरांघरांत टोपल्यांमध्ये किंवा मातीच्या छोट्या कुंड्यांमध्ये माती भरून घरातले गव्हाचे बी पेरतात. अंकुर फुटल्यावर ती रोपे राखी पौर्णिमेच्या दुसऱ्या दिवशी उपटून नदीच्या पाण्यात बुचकळून धुतात आणि एकमेकांना वाटतात. रोपांना कजलिया म्हणतात. गावातील वृद्ध माणसे कजलिया पाहून एक प्रकारे मातीचे आणि बियांचे परीक्षण करतात, व रोपे आणणाऱ्या मुलांना खाऊ देतात. या निमित्ताने गावातले स्त्री-पुरुष टिमकी, ढोलक, झांजा, यांच्या तालावर नाचतात. स्त्रिया मंगलगीते गात गात नदीवर, जलाशयांवर जाऊन भुजारियांचे विसर्जन करतात. * श्रावण वद्य [[अष्टमी]]- [[श्रीकृष्ण]] जयंती/'''[[कृष्ण जन्माष्टमी|कृष्ण जन्माष्टमी']]'' श्रावण वद्य अष्टमीला श्रीकृष्ण जन्माष्टमी असे म्हणतात, कारण या दिवशी श्रीकृष्णाचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=1qhYL4ydm5UC&pg=PA147&dq=%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3+%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A5%80&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjXrsmwubTjAhWWSH0KHWGWDMIQ6AEIXTAI#v=onepage&q=%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%20%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A5%80&f=false|title=Hindi Ki Shabd Sampada|last=Mishra|first=Vidyaniwas|date=2009-01-01|publisher=Rajkamal Prakashan|isbn=9788126715930|language=hi}}</ref> या दिवशी भाविक स्त्रीपुरुष [[उपवास]] करतात व कृष्ण जन्माचा सोहळा करतात. श्रावण वद्य नवमी या दिवशी बालगोपाल गोपाळकाला किंवा [[गोपाळकाला |दहीहंडी]] साजरी करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.uk/books?id=RYUaBgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=dahihandi++festival&hl=en&redir_esc=y|title=Festivals of India|last=Mukundananda|first=Swami|date=2015-01-04|publisher=Jagadguru Kripaluji Yog|language=en}}</ref><br> * पिठोरी अमावास्या/दर्भग्रहणी अमावास्या/ '''[[पोळा]]''' श्रावण महिन्यातील अमावास्येला पिठोरी अमावास्या असे नाव आहे. संततीच्या प्राप्तीसाठी सौभाग्यवती स्त्रिया पिठोरी व्रत करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=ooV3Rz9zQvQC&pg=PA168&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%A0%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%80+%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjt4rX6ubTjAhVEbn0KHUXNDO4Q6AEIKjAA#v=onepage&q=%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%A0%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%80%20%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE&f=false|title=Images of Women in Maharashtrian Literature and Religion: A Translation of the Pratyabhijnahrdayam with an Introduction and Notes, by Ksemaraja|last=Feldhaus|first=Anne|last2=Feldhaus|first2=Professor of Religious Studies Anne|date=1996-01-01|publisher=SUNY Press|isbn=9780791428375|language=en}}</ref> याच दिवशी काही ठिकाणी [[शेतकरी]] [[पोळा]] नावाचा सण साजरा करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=JC-014hKeKAC&pg=PA85&dq=pola+festival&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiE7YPzvbTjAhVJfH0KHUMMDCkQ6AEIKjAA#v=onepage&q=pola%20festival&f=false|title=Fairs and Festivals of Indian Tribes|last=Tribhuwan|first=Robin D.|date=2003|publisher=Discovery Publishing House|isbn=9788171416400|language=en}}</ref>हा सण बैलांसंबंधी असून, या दिवशी बैलांना शृंगारून त्यांची मिरवणूक काढतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा </ref> ==व्रते== [[File:मंगळागौरी पूजन.jpg|thumb|मंगळागौरी पूजन]] व्रत म्हणजे व्रतवैकल्ये! वैकल्यांचा अर्थ विकलता ! म्हणजे बारीक होणे. स्वार्थ व परमार्थ साधणारे हे व्रत आहे . <ref>लेखक- य .शं. लेले (लेखक हे धर्मशास्राचे अभ्यासक असून त्यांच्या अभ्यासातून त्यांनी त्यांचे विचार मांडले आहेत.) विवेक २६ ऑगस्ट २००७</ref> सोमवार- श्रावणातील सोमवारी शंकराची पूजा व उपासना करण्याची पद्धत आहे. नवविवाहित वधू लग्नानंतर पाच वर्षेपर्यंत श्रावणातल्या दर सोमवारी शिवामूठ वाहतात. मूठभर तांदूळ व तीळ, मूग, जवस, व सातूची शिवामूठ एकेका सोमवारी एकेक याप्रमाणे शिवाला वाहतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=aWcRAQAAIAAJ&q=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B2+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%87&dq=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B2+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%87&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj6pMuaurTjAhWDbX0KHTK-AREQ6AEIRDAE|title=Mādheracā āhera|last=Reje|first=Shailaja Prasannakumar|date=1968|language=mr}}</ref><br> मंगळवार-नवविवाहित स्त्रिया श्रावणात दर मंगळवारी शिव मंगळागौरीची पूजा करतात.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.tv9marathi.com/spiritual-adhyatmik/sawan-2022-mangalagouri-vrat-significance-and-puja-rituals-observed-on-first-tuesday-of-shravan-au189-761332.html|title=Shravan 2022: श्रावणातल्या पहिल्या मंगळवारी ठेवतात मंगळागौरी व्रत, महत्त्व आणि पूजा विधी|last=Marathi|first=TV9|date=2022-07-19|website=TV9 Marathi|language=mr|access-date=2022-07-20}}</ref> पहिली पाच वर्षे मंगळागौर केल्यानंतर, नंतरच्या एखाद्या वर्षी उद्यापन करतात. त्यावेळी आपल्या आईला वाण म्हणून सोन्याचा नाग देतात.<br> बुधवार- बुधाची पूजा <br> गुरुवार- बृहस्पती पूजा <br> शुक्रवार - जिवती देवीचे पूजन, पुरणाच्या दिव्यांनी अपत्यांना ओवाळणे आणि हळदी-कुंकू करण्याचीही प्रथा आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.tv9marathi.com/spiritual-adhyatmik/jivati-2022-this-date-has-jivati-significance-and-puja-rituals-au189-764488.html|title=Jivati 2022: या तारखेला आहे जिवती, महत्त्व आणि पूजा विधी|last=Marathi|first=TV9|date=2022-07-23|website=TV9 Marathi|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref><br> शनिवार- ब्रह्मचारी किंवा ब्राह्मण यांचे पूजन<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=भारतीय संस्कृती कोष खंड नववा|last=जोशी|first=महादेवशास्त्री|publisher=|year=|isbn=|location=|pages=}}</ref><br> रविवार- आदित्य राणूबाई पूजन <br> सत्यनारायण पूजा - श्रावण महिन्यात [[सत्यनारायण पूजा]] करण्याची पद्धती महाराष्ट्रात प्रचलित झाली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=PT5h4IjBMk0C&printsec=frontcover&dq=satyanarayan+pooja+in+Shravan&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj_1IvTurTjAhVXcCsKHaiRDlcQ6AEINDAC#v=onepage&q&f=false|title=Explore Hinduism|last=Pandit|first=Bansi|date=2005|publisher=Heart of Albion|isbn=9781872883816|language=en}}</ref> दान - श्रावण हा चातुर्मासातील श्रेष्ठ महिना मानला जात असल्याने कित्येक धनिक लोक प्रतिपदेपासून अमावास्येपर्यंत ब्राह्मणांना व गोरगरिबांना भोजन देतात. देवस्थानांतही या महिन्यात कथापुराणादी कार्यक्रम ठेवतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा </ref> * कावड नेणे- [[उत्तर भारत|उत्तर भारता]]त विशेषतः [[बिहार]] मधील वैजनाथ या [[ज्योतिर्लिंग|ज्योतिर्लिंगां]]पैकी एक असलेल्या शिवमंदिरात [[गंगा नदी|गंगे]]चे पाणी कावडीतून वाहून नेऊन शिवपिंडीला अभिषेक करण्याची परंपरा आहे.<ref name=":0" /> अशी कावड खांद्यावर घेवून चालत जाणाऱ्या भाविकांना कावडिया असे संबोधिले जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/religion/festivals/kanwar-yatra-2022-day-date-history-and-significance/articleshow/92945694.cms|title=Kanwar Yatra 2022: Day, Date, History and Significance {{!}} - Times of India|last=Jul 18|first=Mahima Sharma / TOI-Online / Updated:|last2=2022|website=The Times of India|language=en|access-date=2022-07-23|last3=Ist|first3=10:06}}</ref> ==[[भारत]]ात अन्य ठिकाणी== [[उत्तर भारत]]ात या महिन्यात झुलन यात्रा, रक्षाबंधन, जन्माष्टमी व नंदोत्सव हे उत्सव विशेष महत्त्वाचे मानतात. झुलन जत्रा हा दोलोत्सव आहे. [[पौर्णिमा|पौर्णिमे]]च्या दिवशी [[राधा]] व [[कृष्ण]] यांना हिंदोळ्यावर बसवून झोके देतात व स्त्रिया त्यांच्यासंबंधी गीते गातात. हा उत्सव एकादशी पासून पौर्णिमेपर्यंत चालतो. कृष्ण जन्माच्या दुसऱ्या दिवशी नंदोत्सव करतात. नंदाला पुत्र झाला असे समजून या दिवशी हळदी-कुंकू मिसळलेले पाणी पिचकारीने उडवतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा</ref> ==साहित्यात== * असा रंगारी श्रावण आला (क्रमिक पाठ्यपुस्तकातील कविता, कवी [[ऐश्वर्य पाटेकर]]) * आकाशाचा अतिथी, आला श्रावण श्रावण. त्याच्या सुंदर पोतडीत सप्तरंगी तोरण * आला आषाढ-श्रावण, आल्या पावसाच्या सरी, किती चातकचोचीने प्यावा वर्षांऋतू तरी! (कवी - [[बा.सी. मर्ढेकर]]) * आला श्रावण श्रावण, होई मनही स्वच्छंद, सर्वाच्या मनी दरवळे, भक्तीचा सुगंध. * इंद्रधनुष्याच्या बांधित कमानी, संध्येच्या गगनी श्रावण आला * कुरवाळित येतिल मजला, श्रावणातिल जलधारा, सळसळून भिजली पाने, मज करतिल सजल इशारा ... (कविता, कवी -[[मंगेश पाडगावकर]]) * चल गं सये वारुळाला वारुळाला, नागोबाला पुजायाला पूजायाला (समूहगीत, गीतकार - [[ग.दि. माडगूळकर]]; संगीत दिग्दर्शक - [[सुधीर फडके]]; चित्रपट - जिवाचा सखा) * चार दिसावर उभा ओला श्रावण झुलवा, न्याया पाठवा भावाला हिला माहेरी बोलवा (कवयित्री : [[शांता शेळके]]) * पाउसाच्या मोहक थेंबात, श्रावण हे सजले, भिजुनी अंग अंग, ओले चिंब, मन हे भिजले (कवी - सचिन तळे) * फांद्यावरी बांधिले गं मुलींनी हिंदोळे . . पंचमिचा सण आला डोळे माझे ओले (ग.दि. माडगूळकर; गजानन वाटवे, गजानन वाटवे). . . * भारती सृष्टीचे सौंदर्य खेळे....श्रावणी पाऊस हास्याचा पडे, श्रीकृष्ण जन्माची दंगल उडे (कवी : [[शांताराम आठवले]], संगीत : [[केशवराव भोळे]], गायिका : [[वासंती]] चित्रपट : कुंकू, राग : [[राग देस|देस]]) * रात्र श्रावणी आज राजसा पाऊस पडतोय भारी | पाखरू पिरतीचं लाजून बसलंय उरी (लावणी, कवी अशोकजी परांजपे; गायिका [[सुलोचना चव्हाण]]; संगीत विश्वनाथ मोरे; नाटक -आतून कीर्तन वरून तमाशा) * रिमझिम झरती श्रावणधारा धरतीच्या कलशात, प्रियाविण उदास वाटे रात (भावगीत), कवी- मधुकर जोशी, संगीत दिग्दर्शक - [[दशरथ पुजारी]], गायिका - [[सुमन कल्याणपूर]]) * रिमझिम बरसत आला श्रावण, साजन नाही आला…. (कविता, कवयित्री -[[शांता शेळके]]) * श्रावण आला गं वनी श्रावण आला, दरवळे गंध मधूर ओला ([[ग.दि. माडगुळकर]], [[राम कदम]], [[आशा भोसले]], चित्रपट-वऱ्हाडी आणि वाजंत्री ) * श्रावण आला तरू तरूला बांधू हिंदोळा (गायिका आणि अभिनेत्री : [[लता मंगेशकर]], [[स्नेहप्रभा प्रधान]], संगीतकार : [[दादा चांदोरकर]], चित्रपट : पहिली मंगळागौर-१९४२) * श्रावणमासी, हर्ष मानसी, हिरवळ दाटे चोहीकडे " या [[बालकवी]] यांच्या कवितेत श्रावण महिन्याचे वर्णन आले आहे. * श्रावणा कुणाचे मनस्वी हे क्षण? निसर्ग चित्रांत पावले स्पंदन! -कविता, कवयित्री- [[इंदिरा संत]]) * भरलं आऽभाऽळ पावसाळी पाहुणा गऽ, बाई श्रावणाचं ऊन्ह मला झेऽपेऽऽना (लावणी/चित्रगीत, चित्रपट : एक होता विदूषक, कवीे : [[ना.धों. महानोर]], संगीतकार : [[आनंद मोडक]], गायिका [[आशा भोसले||) * श्रावणात घन निळा बरसला (कवी-मंगेश पाडगांवकर, संगीत दिग्दर्शक-[[श्रीनिवास खळे]], गायिका [[लता मंगेशकर]]) * सर सुखाची श्रावणी की नाचरा वळीव हा | गुंतण्या आतुर फिरुनी आज वेडा जीव हा (कवी नीलेश मोहरीर/गुरू ठाकूर; गायक - अभिजित शिंदे, बेला शेंडे, चित्रपट - मंगलाष्टक वन्स मोअर) * हासरा नाचरा जरासा लाजरा, सुंदर साजिरा श्रावण आला, तांबुस कोमल पाऊल टाकीत, भिजल्या मातीत श्रावण आला ...(कविता, कवी -[[कुसुमाग्रज]])<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.lokmat.com/maharashtra/great-marathi-poems-and-literature-about-shravan-month/|title=हासरा नाचरा जरासा लाजरा, सुंदर साजिरा श्रावण आला...!|last=author/online-lokmat|date=2018-08-12|website=Lokmat|language=mr-IN|access-date=2021-08-12}}</ref> * क्षणात लपून जाशी क्षणात दिसून, जसे काही श्रावणाचे सोनसळी उन्ह (कवी : [[संदीप खरे]], संगीत/गायक : [[सलील कुलकर्णी]]) ==चित्रपटगीतांत सावन (कवी, संगीत दिग्दर्शक, गायक/गायिका, चित्रपट, राग)== * अजहुँ न आएँ बालमा सावन बीता जाएँ (हसरत जयपुरी, शंकर जयकिशन, सुमन कल्याणपूर-मोहम्मद रफी, साँझ और सवेरा, मधुवंती) * अब के बरस भेज भैया को बाबुल, सावन में लीजो बुलाय रे (शैलेंद्र, सचिनदेव बर्मन, आशा भोसले, बंदिनी, ??) * अब के सावन ऐसे बरसे (पारंपरिक, शुभा मुद्गल) * अब के सावन घर आजा (पारंपरिक, मुरली मनोहर स्वरूप, ठुमरी-बेगम अख्तर) * अब के सावन साजन घर आजा (इक्बाल बानू आणि बरकत अली खान आणि श्रुती सडोलीकर, अनुक्रमे तिलक कामोद आणि तिलक कामोद आणि मांड खमाज) * अब के साजन सावन में, आग लगेगी बदनमें (आनंद बक्षी, सचिनदेव बर्मन, लता, चुपके चुपके, ??) * आओगे तुम, जब साजना, अँगना फूल खिलेंगे, बरसेगा सावन, बरसेगा सावन, झूम झूम के (इरशाद कामिल, प्रीतम व संदेश शांडिल्य, राशीद खान, जब वी मेट, ??) * आया सावन झूम के (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, लता मंगेशकर-मोहम्मद रफी, आया सावन झूम के, ??) * आया है सावन का मस्त महीना (अज़ीज़ कश्मीरी, विनोद, ??, आशा भोसले, एक दोन तीन, ?? ) * कई बार पहले बरसा था ये सावन (हिंदी चित्रपटगीत; चित्रपट - यूँही कभी; कवी - [[योगेश गौर]]; गायक/गायिका - [[उदित नारायण]]+[[कविता कृष्णमूर्ती]]; संगीतकार - निखिल-विनय) * कितने सावन बरस गये (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, अनुराधा पौडवाल, बीस साल बाद, ??) * गरजत बरसत सावन आयो रे, लायो न संग में, हमरे बिछडे बलमवा (साहिर लुधियानवी, रोशन, कमल बारोत-सुधा मल्होत्रा-सुमन कल्याणपूर, बरसात की रात, ??) * गरज बरस सावन घिर आयो (अली अझमत-सबीर जफर, अन्नू मलिक, अली अझमत, पाप, ??) * झिलमिल सितारों का आँगन होगा झिम झिम बरसता सावन होगा (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, मोहम्मद रफी-लता, जीवनमृत्यु, ??) * तू मिला दे मिला दे (गायक सोनू निगम, चित्रपट : सावन - द लव्ह सीझन) (गाण्याच्या शब्दांत सावन सापडला नाही) * मौसम है आशिक़ाना, ऐ दिल कहीं से उनको, ऐसें में ढूँढ लाना,.....काली घटा के साएँ, बिरहन को डस रहे हैं, डर हैना मार डालें, सावन का क्या ठिकाना ([[कमाल अमरोही]], [[गुलाम मोहम्मद]], [[लता मंगेशकर]], पाकीज़ा) * बदला छाए कि झूले पड गये, हाय कि मेले लग गये, कि आया सावन झूम के (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, लता मंगेशकर-मोहम्मद रफी-साथी, आया सावन झूम के, ??) * बागों में पडे झुले, तुम भूल गये हमको; हम तुमको नहीं भूले..सावन का महिना है, साजन से जुदा रह कर जीना भी क्या जीना है (गायक - बडे गुलाम अली) * बालम आये बसो मेरे मन में, सावन आया तुमना आये (पारंपरिक, तिमिर बरन, कुंदनलाल सैगल, देवदास, काफी) * मेरे नैना सावन भादों (आनंद बक्षी, राहुलदेव बर्मन, किशोर. लता, मेहबूबा) * मौसम है आशिकाना... काली घटा के साए, बिरहन को डस रहे है, डर हैना मार डाले, सावन का क्या ठिकाना, सावन का क्या ठिकाना (कमाल अमरोही, गुलाम मोहम्मद, लता, पाकिज़ा) * मोहोब्बत बरसा देना तू, सावन आया है (गीत-अरिजीतसिंग) * रिमझिम गिरे सावन, सुलग सुलग जाये मन ([[योगेश गौर]]; [[राहुलदेव बर्मन]]; [[किशोरकुमार]]+[[लता मंगेशकर]]; चित्रपट - मंज़िल) * रुमझुम बरसे बदरवा‍, मस्त हवाएं आई, पिया घर आजा आजा, पिया घर आजा | सावन कैसे बीते रे, मै यहाँ तुम वहाँ, हमको नींद न आयें रे, याद सताये तेरी.. (दीनानाथ मधोक, नौशाद, जोहराबाई अंबालावाली, रतन, ??) * सावन का महीना पवन कॆे सोर (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, मुकेश-लता, मिलन, ??) * सावन का महीना शादीबिना मुश्किल है जीना (एम.जी. हशमत, अनू मलिक, विनोद राठोड, हलचल, ??) * सावन के झूले पडे (आनंद बक्षी, राहुलदेव बर्मन, लता मंगेशकर, जुर्माना, पहाडी) * सावन के झूलों ने (??, ??, मोहम्मद अज़ीज़, निगाहें, ??) * सावन के नज़ारे हैं, अहा अहा (वली साहब, गुलाम हैदर, शमशाद बेगम-गुलाम हैदर, खजांची, ??) * सावन के बादलों, उनसे ये जा कहो (डी.एन. मधोक, नौशाद, करण दीवाण, जोहराबाई अंबाली, रतन, वृंदावनी सारंग) * सावन के बादलों की तरह से भरे हुए, ये वो नयन हैं जिनसे के जंगल हरे हुए (कवी : [[मिर्झा मुहम्मद रफी सौदा|सौदा]]) * सावन घन गरजे बजाये मधुर मधुर मल्हार (विद्याधर गोखले, वसंत देसाई, प्रसाद सावकार, पंडितराज जगन्नाथ-नाटक, ??) * सावन बरसता है ... तुझसे मिल कर भी यह दिल तरसता है (अंजान; बप्पी लाहिरी; अनुराधा पौडवाल; शानदार) * सावन में मोरनी बन के, मैं तो छम छम नाचूँ, ओ मैं तो छम छम नाचूँ (मेहबूब, ललित सेन, फाल्गुनी पाठक, सांवरियाँ तेरी याद में, ??) * अरे हाय हाय ये मजबूरी, ये मौसम और ये दूरी, अरे हाय हाय हाय मजबूरी, ये मौसम और ये दूरी, मुझे पल पल है तड़पाये, तेरी दो टकियाँ दी नौकरी वे मेरा लाखों का सावन जाये (वर्मा मलिक, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, लता मंगेशकर, रोटी, कपडा ऑर मकान, ??) * हर दिल जो प्यार करेगा, वो गाना गायेगा...... अब कह दूँगी, करते करते, कितने सावन बीत गये, जाने कब इन आँखों का शरमाना जायेगा, दीवाना सैंकड़ों में पहचाना जायेगा (शैलेंद्र-आर.एस. शंकरसिंग, शंकर-जयकिशन, हर दिल जो प्यार करेगा, मुकेश-लता-महेंद्र कपूर, ??) * हरियाला सावन ढोल बजाता आया, धिन तक तक मन के मोर नचाता आया ([[शैलेंद्र]], [[सलील चौधरी]]. [[लता मंगेशकर]]-[[मन्ना डे]] आणि कोरस, दो बीघा जमीन) ==चित्रदालन== <gallery> File:Rakhi shopping Raksha Bandhan Hindu festival.jpg|thumb|राखी पौर्णिमा पूर्वतयारी File:Janmashtami 01.jpg|thumb|कृष्ण जन्माष्टमी File:Dahi Handi.JPG|thumb|दही हंडी File:Inside Meruling Temple of Lord Shiva.jpg|thumb|शिवाचे मंदिर File:Bhimashankar1.jpg|thumb|शिवपूजा File:Satyanarayan Pooja.jpg|thumb|सत्यनारायण पूजा </gallery> ==संदर्भ व नोंदी== {{संदर्भयादी}} {{भारतीय दिनदर्शिका महिना|श्रावण|आषाढ|भाद्रपद}} {{भारतीय महिने}} {{साचा:हिंदू कालमापन}} [[वर्ग:हिंदू कालमापन]] [[वर्ग:हिंदू पंचांग]] [[वर्ग:ज्योतिष]] [[वर्ग:श्रावण महिना|*]] mrwk6q9t4vs0z6dmon6zl4vjd6e7taf 2139603 2139602 2022-07-23T02:08:21Z आर्या जोशी 65452 /* साहित्यात */ संदर्भ जोडला wikitext text/x-wiki '''श्रावण''' महिना हा हिंदू [[पंचांग]]ानुसार आणि [[भारतीय सौर दिनदर्शिका|भारतीय सौर दिनदर्शिके]]नुसार वर्षातला पाचवा महिना आहे. या महिन्याच्या [[पौर्णिमा|पौर्णिमे]]ला [[चंद्र]] श्रवण नक्षत्रात असतो, त्यावरून या महिन्याला श्रावण असे नाव मिळाले आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा|last=जोशी|first=महादेवशास्त्री|publisher=भारतीय संस्कृतिकोश मंडळ|year=मार्च २०१०|isbn=|location=पुणे|pages=४५६}}</ref>[[भारतीय राष्ट्रीय दिनदर्शिका|भारतीय राष्ट्रीय दिनदर्शिकेतला]] श्रावण महिना हा २३ जुले ते २२ ऑगस्ट या तारखांदरम्यान असतो. श्रावणाला हिंदीत सावन म्हणतात, संस्कृतमध्ये श्रावण आणि नभ(स्) असे कमीतकमी दोन शब्द आहेत. ==अधिक श्रावण== साधारणपणे ८ किंवा ११ आणि क्वचित १९ वर्षांनी [[अधिक मास|अधिक श्रावण]] येतो. त्या महिन्यात येणाऱ्या शुक्ल किंवा वद्य या दोन्ही एकादश्यांना कमला एकादशी हे नाव आहे. उत्तर हिंदुस्थानात या एकादश्यांना अनुक्रमे पद्मिनी आणि परम एकादशी म्हणतात. एकादश्या वगळल्या तर [[अधिक मास|अधिक श्रावणात]] कोणतेही हिंदू सण किंवा व्रताचे दिवस येत नाहीत. ज्यावर्षी [[अधिक मास|अधिक श्रावण]] असतो त्यावर्षी पाच महिन्यांचा [[चातुर्मास]] असतो. [[चातुर्मास|चातुर्मासात]] लग्ने होत नसल्याने ती [[अधिक मास|अधिक श्रावणातही]] होत नाहीत. {{संदर्भ हवा|}} [[अधिक मास|अधिक श्रावण]] असलेली गेली आणि येणारी काही वर्षे : इसवी सन १९०१, १९०९, १९२०, १९२८, १९३९, १९४७, १९५८, १९६६, १९७७, १९८५, २००४ आणि २०२३, २०४२, २०६१...वगैरे. ==सणांचा राजा== श्रावण महिन्याला सर्व व्रतांचा/सणांचा राजा म्हटले जाते.<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=g6FsB3psOTIC&pg=PA640&dq=auspicious+month+of+shravan&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiC67fg9dTcAhXBfSsKHcjfARsQ6AEIPTAE#v=onepage&q=auspicious%20month%20of%20shravan&f=false|title=The Illustrated Encyclopoedia of Hinduism, Volume 2|last=Ph.D|first=James G. Lochtefeld|date=2001-12-15|publisher=The Rosen Publishing Group, Inc|isbn=9780823931804|language=en}}</ref> श्रावण महिन्यातील प्रत्येक वारी कोणत्याना कोणत्या देवतेची पूजा वा व्रत करण्याची हिंदू आणि [[जैन]]धर्मीयांची परंपरा आहे. या विशिष्ट महिन्यात केल्या जाणाऱ्या शंकराच्या उपासनेला [[हिंदू धर्म|हिंदू धर्मा]]त विशेष महत्त्व आहे.<ref name=":0" /> == श्रावण महिन्यातील सण == * श्रावण शुद्ध पंचमी- मुख्य पान : [[नागपंचमी]] या दिवशी नागांची पूजा करण्याची परंपरा भारतीय संस्कृतीत प्रचलित आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=o4GcDwAAQBAJ&pg=PA19&dq=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A4%AE%E0%A5%80&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiTtrvvtbTjAhUKRo8KHY9yCdwQ6AEIMTAB#v=onepage&q=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A4%AE%E0%A5%80&f=false|title=Maihar Ke Angana|last=Raghuvanshi|first=Deepa Singh|date=2019-06-10|publisher=Vani Prakashan|isbn=9789388434331|language=hi}}</ref> <br> * श्रावण महिन्याच्या शुक्ल पक्षातल्या [[षष्ठी]]च्या दिवशी [[कल्की]] जयंती असते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=Fb9Zc0yPVUUC&pg=PA144&dq=%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%80+%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%80&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwixsLnTt7TjAhVK7HMBHcYNBcYQ6AEINDAC#v=onepage&q=%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%80%20%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%80&f=false|title=The Hindu Religious Year|last=Underhill|first=Muriel Marion|date=1991|publisher=Asian Educational Services|isbn=9788120605237|language=en}}</ref> * श्रावण शुक्ल त्रयोदशी - [[नरहरी सोनार]] जयंती. * श्रावण पौर्णिमा- '''रक्षाबंधन''', '''नारळी पौर्णिमा'''. {{मुख्यलेख|श्रावण पौर्णिमा}} ''नारळी पौर्णिमा''' हा सण हिंदू महिन्यांपैकी [[श्रावण पौर्णिमा|श्रावण महिन्यातील पौर्णिमेच्या दिवशी]] साजरा केला जातो.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=IleHyBDWbzEC&pg=PA565&dq=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B3%E0%A5%80+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwixjPPxt7TjAhUk4XMBHbWXCcQQ6AEIKjAA#v=onepage&q=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B3%E0%A5%80%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Land and people of Indian states and union territories : (in 36 volumes). 16. Maharashtra|last=Bhargava|first=S. C. Bhatt, Gopal K.|date=2005|publisher=Gyan Publishing House|isbn=9788178353722|language=en}}</ref> या दिवशी [[समुद्र]]किनारी राहणारे लोक [[वरुण]]देवतेप्रीत्यर्थ समुद्राची पूजा करून त्याला [[नारळ]] अर्पण करतात. या दिवशी मासेमारी करणारे महाराष्ट्रातले [[कोळी]] व समुद्राशी निगडित असलेल्या व्यवसायांतील इतर लोक [[समुद्र|समुद्राची]] [[पूजा]] करून त्यास [[नारळ]] अर्पण करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.uk/books?id=aL_kDAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT944&dq=narali+purnima+festival&hl=en&redir_esc=y|title=The Rough Guide to India (Travel Guide eBook)|last=Guides|first=Rough|date=2016-10-03|publisher=Rough Guides UK|isbn=978-0-241-29539-7|language=en}}</ref> पावसाळ्यात बंद असलेले मासे पकडणे या दिवसापासून परत सुरू होते. ज्या कुटुंबात रोजच्या खाण्यात नारळ नसतो, त्याही मराठी घरांमधून या दिवशी नारळीभात, नारळाच्या वड्या यांसारखे नारळापासून बनलेले खाद्य पदार्थ बनवतात. [[File:होडी पूजन साहित्य नेणा-या महिला.jpg|thumb|होडी पूजन साहित्य नेणा-या महिला]] याच दिवशी बहीण भावाच्या हातात राखी बांधते त्यावरून या पौर्णिमेला [[रक्षाबंधन|राखी]] पौर्णिमा असे म्हणतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=HJ6O8nwsFWgC&pg=PA321&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A5%80++%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiNhJaXuLTjAhXUTX0KHYQ7DXEQ6AEIOzAD#v=onepage&q=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A5%80%20%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=A Dictionary of Hinduism: Including Its Mythology, Religion, History, Literature and Pantheon|last=Kapoor|first=Subodh|date=2004-11|publisher=Cosmo Publications|isbn=9788177558746|language=en}}</ref> ही [[पौर्णिमा]] पोवती पौर्णिमा म्हणूनही ओळखली जाते, कारण या दिवशी सुताची पोवती करून ती [[विष्णू]], [[शिव]], [[सूर्य]] इत्यादी देवतांना अर्पण करतात व मग कुटुंबातील स्त्री-पुरुष ती पोवती हातात बांधतात. याच दिवशी श्रवण नक्षत्र असल्याने ब्राह्मण पुरुष उपाकर्म करून नवीन यज्ञोपवीत धारण करतात. या विधीला श्रावणी असे नाव आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=oDIqAQAAMAAJ&q=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A5%80+%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0&dq=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A5%80+%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjPx5KDubTjAhUNA3IKHZ_MBKAQ6AEIODAC|title=सूत्र साहित्य में वर्णित भारतीय समाज एवं संस्कृति|last=गुप्त|first=देवेंद्र कुमार|date=2010|publisher=प्रतिभा प्रकाशन|isbn=9788177022209|language=hi}}</ref><br>श्रावणी ही श्रावण पौर्णिमेलाच करतात असे नाही, श्रावणी हस्त नक्षत्रात चंद्र असताना 'श्रावण शुक्ल पंचमी'लाही असू शकते. पौर्णिमेला चंद्रग्रहण असल्यास श्रावण पौर्णिमेला श्रावणी नक्कीच करत नाहीत. ऋग्वेद्यांची श्रावणी, यजुर्वेद्यांची श्रावणी, तैत्तिरीय शाखा व तिच्या अंतर्गत येणाऱ्या हिरण्यकेशी उपशाखेच्या ब्राह्मणांची श्रावणी या वेगवेगळ्या दिवशी असू शकतात. श्रावण महिन्यात लागोपाठच्या दोन दिवशी पौर्णिमा असेल, तर पहिल्या दिवशी नारळी पौर्णिमा आणि दुसऱ्या दिवशी राखी पौर्णिमा असते. राखी पौर्णिमेच्या दिवशी भारताच्या उत्तराखंड राज्याच्या चंपावत जिह्यातल्या देईपुरी इलाख्यात बरही देवीला खुश करण्यासाठी गावातल्या दोन गटांत एकमेकांवर दगडफेक होते. दगडफेकीत अनेकजण घायाळ होतात. २०१९ साली १२० लोक जखमी झाले होते. मात्र हायकोर्टाने दगडफेकीवर बंदी आणल्याने काही लोकांनी दगडांऐवजी सफरचंदे फेकून मारली. * श्रावण वद्य प्रतिपदा (मध्य प्रदेशातील भाद्रपद वद्य प्रतिपदा) : भुज(जा)रिया पर्व. राखी पौर्णिमेच्या दुसऱ्या दिवशी भुजरिया पर्व असते. भारताच्या मध्य प्रदेश राज्यातील खेड्यांमध्ये हे धूमधडाक्यात साजरे होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.uk/books?id=eL4MAQAAIAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=bhujaria+festival&q=bhujaria+festival&hl=en&redir_esc=y|title=Rock-art of India: Paintings and Engravings|last=Chakravarty|first=Kalyan Kumar|date=1984|publisher=Arnold-Heinemann|isbn=978-0-391-03219-4|language=en}}</ref> भुजरिया पर्वाची तयारी नागपंचमीपासून होते. या दिवशी घरांघरांत टोपल्यांमध्ये किंवा मातीच्या छोट्या कुंड्यांमध्ये माती भरून घरातले गव्हाचे बी पेरतात. अंकुर फुटल्यावर ती रोपे राखी पौर्णिमेच्या दुसऱ्या दिवशी उपटून नदीच्या पाण्यात बुचकळून धुतात आणि एकमेकांना वाटतात. रोपांना कजलिया म्हणतात. गावातील वृद्ध माणसे कजलिया पाहून एक प्रकारे मातीचे आणि बियांचे परीक्षण करतात, व रोपे आणणाऱ्या मुलांना खाऊ देतात. या निमित्ताने गावातले स्त्री-पुरुष टिमकी, ढोलक, झांजा, यांच्या तालावर नाचतात. स्त्रिया मंगलगीते गात गात नदीवर, जलाशयांवर जाऊन भुजारियांचे विसर्जन करतात. * श्रावण वद्य [[अष्टमी]]- [[श्रीकृष्ण]] जयंती/'''[[कृष्ण जन्माष्टमी|कृष्ण जन्माष्टमी']]'' श्रावण वद्य अष्टमीला श्रीकृष्ण जन्माष्टमी असे म्हणतात, कारण या दिवशी श्रीकृष्णाचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=1qhYL4ydm5UC&pg=PA147&dq=%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3+%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A5%80&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjXrsmwubTjAhWWSH0KHWGWDMIQ6AEIXTAI#v=onepage&q=%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%20%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A5%80&f=false|title=Hindi Ki Shabd Sampada|last=Mishra|first=Vidyaniwas|date=2009-01-01|publisher=Rajkamal Prakashan|isbn=9788126715930|language=hi}}</ref> या दिवशी भाविक स्त्रीपुरुष [[उपवास]] करतात व कृष्ण जन्माचा सोहळा करतात. श्रावण वद्य नवमी या दिवशी बालगोपाल गोपाळकाला किंवा [[गोपाळकाला |दहीहंडी]] साजरी करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.uk/books?id=RYUaBgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=dahihandi++festival&hl=en&redir_esc=y|title=Festivals of India|last=Mukundananda|first=Swami|date=2015-01-04|publisher=Jagadguru Kripaluji Yog|language=en}}</ref><br> * पिठोरी अमावास्या/दर्भग्रहणी अमावास्या/ '''[[पोळा]]''' श्रावण महिन्यातील अमावास्येला पिठोरी अमावास्या असे नाव आहे. संततीच्या प्राप्तीसाठी सौभाग्यवती स्त्रिया पिठोरी व्रत करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=ooV3Rz9zQvQC&pg=PA168&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%A0%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%80+%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjt4rX6ubTjAhVEbn0KHUXNDO4Q6AEIKjAA#v=onepage&q=%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%A0%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%80%20%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE&f=false|title=Images of Women in Maharashtrian Literature and Religion: A Translation of the Pratyabhijnahrdayam with an Introduction and Notes, by Ksemaraja|last=Feldhaus|first=Anne|last2=Feldhaus|first2=Professor of Religious Studies Anne|date=1996-01-01|publisher=SUNY Press|isbn=9780791428375|language=en}}</ref> याच दिवशी काही ठिकाणी [[शेतकरी]] [[पोळा]] नावाचा सण साजरा करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=JC-014hKeKAC&pg=PA85&dq=pola+festival&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiE7YPzvbTjAhVJfH0KHUMMDCkQ6AEIKjAA#v=onepage&q=pola%20festival&f=false|title=Fairs and Festivals of Indian Tribes|last=Tribhuwan|first=Robin D.|date=2003|publisher=Discovery Publishing House|isbn=9788171416400|language=en}}</ref>हा सण बैलांसंबंधी असून, या दिवशी बैलांना शृंगारून त्यांची मिरवणूक काढतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा </ref> ==व्रते== [[File:मंगळागौरी पूजन.jpg|thumb|मंगळागौरी पूजन]] व्रत म्हणजे व्रतवैकल्ये! वैकल्यांचा अर्थ विकलता ! म्हणजे बारीक होणे. स्वार्थ व परमार्थ साधणारे हे व्रत आहे . <ref>लेखक- य .शं. लेले (लेखक हे धर्मशास्राचे अभ्यासक असून त्यांच्या अभ्यासातून त्यांनी त्यांचे विचार मांडले आहेत.) विवेक २६ ऑगस्ट २००७</ref> सोमवार- श्रावणातील सोमवारी शंकराची पूजा व उपासना करण्याची पद्धत आहे. नवविवाहित वधू लग्नानंतर पाच वर्षेपर्यंत श्रावणातल्या दर सोमवारी शिवामूठ वाहतात. मूठभर तांदूळ व तीळ, मूग, जवस, व सातूची शिवामूठ एकेका सोमवारी एकेक याप्रमाणे शिवाला वाहतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=aWcRAQAAIAAJ&q=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B2+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%87&dq=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B2+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%87&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj6pMuaurTjAhWDbX0KHTK-AREQ6AEIRDAE|title=Mādheracā āhera|last=Reje|first=Shailaja Prasannakumar|date=1968|language=mr}}</ref><br> मंगळवार-नवविवाहित स्त्रिया श्रावणात दर मंगळवारी शिव मंगळागौरीची पूजा करतात.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.tv9marathi.com/spiritual-adhyatmik/sawan-2022-mangalagouri-vrat-significance-and-puja-rituals-observed-on-first-tuesday-of-shravan-au189-761332.html|title=Shravan 2022: श्रावणातल्या पहिल्या मंगळवारी ठेवतात मंगळागौरी व्रत, महत्त्व आणि पूजा विधी|last=Marathi|first=TV9|date=2022-07-19|website=TV9 Marathi|language=mr|access-date=2022-07-20}}</ref> पहिली पाच वर्षे मंगळागौर केल्यानंतर, नंतरच्या एखाद्या वर्षी उद्यापन करतात. त्यावेळी आपल्या आईला वाण म्हणून सोन्याचा नाग देतात.<br> बुधवार- बुधाची पूजा <br> गुरुवार- बृहस्पती पूजा <br> शुक्रवार - जिवती देवीचे पूजन, पुरणाच्या दिव्यांनी अपत्यांना ओवाळणे आणि हळदी-कुंकू करण्याचीही प्रथा आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.tv9marathi.com/spiritual-adhyatmik/jivati-2022-this-date-has-jivati-significance-and-puja-rituals-au189-764488.html|title=Jivati 2022: या तारखेला आहे जिवती, महत्त्व आणि पूजा विधी|last=Marathi|first=TV9|date=2022-07-23|website=TV9 Marathi|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref><br> शनिवार- ब्रह्मचारी किंवा ब्राह्मण यांचे पूजन<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=भारतीय संस्कृती कोष खंड नववा|last=जोशी|first=महादेवशास्त्री|publisher=|year=|isbn=|location=|pages=}}</ref><br> रविवार- आदित्य राणूबाई पूजन <br> सत्यनारायण पूजा - श्रावण महिन्यात [[सत्यनारायण पूजा]] करण्याची पद्धती महाराष्ट्रात प्रचलित झाली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=PT5h4IjBMk0C&printsec=frontcover&dq=satyanarayan+pooja+in+Shravan&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj_1IvTurTjAhVXcCsKHaiRDlcQ6AEINDAC#v=onepage&q&f=false|title=Explore Hinduism|last=Pandit|first=Bansi|date=2005|publisher=Heart of Albion|isbn=9781872883816|language=en}}</ref> दान - श्रावण हा चातुर्मासातील श्रेष्ठ महिना मानला जात असल्याने कित्येक धनिक लोक प्रतिपदेपासून अमावास्येपर्यंत ब्राह्मणांना व गोरगरिबांना भोजन देतात. देवस्थानांतही या महिन्यात कथापुराणादी कार्यक्रम ठेवतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा </ref> * कावड नेणे- [[उत्तर भारत|उत्तर भारता]]त विशेषतः [[बिहार]] मधील वैजनाथ या [[ज्योतिर्लिंग|ज्योतिर्लिंगां]]पैकी एक असलेल्या शिवमंदिरात [[गंगा नदी|गंगे]]चे पाणी कावडीतून वाहून नेऊन शिवपिंडीला अभिषेक करण्याची परंपरा आहे.<ref name=":0" /> अशी कावड खांद्यावर घेवून चालत जाणाऱ्या भाविकांना कावडिया असे संबोधिले जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/religion/festivals/kanwar-yatra-2022-day-date-history-and-significance/articleshow/92945694.cms|title=Kanwar Yatra 2022: Day, Date, History and Significance {{!}} - Times of India|last=Jul 18|first=Mahima Sharma / TOI-Online / Updated:|last2=2022|website=The Times of India|language=en|access-date=2022-07-23|last3=Ist|first3=10:06}}</ref> ==[[भारत]]ात अन्य ठिकाणी== [[उत्तर भारत]]ात या महिन्यात झुलन यात्रा, रक्षाबंधन, जन्माष्टमी व नंदोत्सव हे उत्सव विशेष महत्त्वाचे मानतात. झुलन जत्रा हा दोलोत्सव आहे. [[पौर्णिमा|पौर्णिमे]]च्या दिवशी [[राधा]] व [[कृष्ण]] यांना हिंदोळ्यावर बसवून झोके देतात व स्त्रिया त्यांच्यासंबंधी गीते गातात. हा उत्सव एकादशी पासून पौर्णिमेपर्यंत चालतो. कृष्ण जन्माच्या दुसऱ्या दिवशी नंदोत्सव करतात. नंदाला पुत्र झाला असे समजून या दिवशी हळदी-कुंकू मिसळलेले पाणी पिचकारीने उडवतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा</ref> ==साहित्यात== * असा रंगारी श्रावण आला (क्रमिक पाठ्यपुस्तकातील कविता, कवी [[ऐश्वर्य पाटेकर]]) * आकाशाचा अतिथी, आला श्रावण श्रावण. त्याच्या सुंदर पोतडीत सप्तरंगी तोरण * आला आषाढ-श्रावण, आल्या पावसाच्या सरी, किती चातकचोचीने प्यावा वर्षांऋतू तरी! (कवी - [[बा.सी. मर्ढेकर]]) * आला श्रावण श्रावण, होई मनही स्वच्छंद, सर्वाच्या मनी दरवळे, भक्तीचा सुगंध. * इंद्रधनुष्याच्या बांधित कमानी, संध्येच्या गगनी श्रावण आला * कुरवाळित येतिल मजला, श्रावणातिल जलधारा, सळसळून भिजली पाने, मज करतिल सजल इशारा ... (कविता, कवी -[[मंगेश पाडगावकर]]) * चल गं सये वारुळाला वारुळाला, नागोबाला पुजायाला पूजायाला (समूहगीत, गीतकार - [[ग.दि. माडगूळकर]]; संगीत दिग्दर्शक - [[सुधीर फडके]]; चित्रपट - जिवाचा सखा) * चार दिसावर उभा ओला श्रावण झुलवा, न्याया पाठवा भावाला हिला माहेरी बोलवा (कवयित्री : [[शांता शेळके]]) * पाउसाच्या मोहक थेंबात, श्रावण हे सजले, भिजुनी अंग अंग, ओले चिंब, मन हे भिजले (कवी - सचिन तळे) * फांद्यावरी बांधिले गं मुलींनी हिंदोळे . . पंचमिचा सण आला डोळे माझे ओले (ग.दि. माडगूळकर; गजानन वाटवे, गजानन वाटवे). . . * भारती सृष्टीचे सौंदर्य खेळे....श्रावणी पाऊस हास्याचा पडे, श्रीकृष्ण जन्माची दंगल उडे (कवी : [[शांताराम आठवले]], संगीत : [[केशवराव भोळे]], गायिका : [[वासंती]] चित्रपट : कुंकू, राग : [[राग देस|देस]]) * रात्र श्रावणी आज राजसा पाऊस पडतोय भारी | पाखरू पिरतीचं लाजून बसलंय उरी (लावणी, कवी अशोकजी परांजपे; गायिका [[सुलोचना चव्हाण]]; संगीत विश्वनाथ मोरे; नाटक -आतून कीर्तन वरून तमाशा) * रिमझिम झरती श्रावणधारा धरतीच्या कलशात, प्रियाविण उदास वाटे रात (भावगीत), कवी- मधुकर जोशी, संगीत दिग्दर्शक - [[दशरथ पुजारी]], गायिका - [[सुमन कल्याणपूर]])<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/lokprabha/vishesha/shravan-songs-1279126/|title=अब के सजन सावन में…|website=Loksatta|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> * रिमझिम बरसत आला श्रावण, साजन नाही आला…. (कविता, कवयित्री -[[शांता शेळके]]) * श्रावण आला गं वनी श्रावण आला, दरवळे गंध मधूर ओला ([[ग.दि. माडगुळकर]], [[राम कदम]], [[आशा भोसले]], चित्रपट-वऱ्हाडी आणि वाजंत्री ) * श्रावण आला तरू तरूला बांधू हिंदोळा (गायिका आणि अभिनेत्री : [[लता मंगेशकर]], [[स्नेहप्रभा प्रधान]], संगीतकार : [[दादा चांदोरकर]], चित्रपट : पहिली मंगळागौर-१९४२) * श्रावणमासी, हर्ष मानसी, हिरवळ दाटे चोहीकडे " या [[बालकवी]] यांच्या कवितेत श्रावण महिन्याचे वर्णन आले आहे. * श्रावणा कुणाचे मनस्वी हे क्षण? निसर्ग चित्रांत पावले स्पंदन! -कविता, कवयित्री- [[इंदिरा संत]]) * भरलं आऽभाऽळ पावसाळी पाहुणा गऽ, बाई श्रावणाचं ऊन्ह मला झेऽपेऽऽना (लावणी/चित्रगीत, चित्रपट : एक होता विदूषक, कवीे : [[ना.धों. महानोर]], संगीतकार : [[आनंद मोडक]], गायिका [[आशा भोसले||) * श्रावणात घन निळा बरसला (कवी-मंगेश पाडगांवकर, संगीत दिग्दर्शक-[[श्रीनिवास खळे]], गायिका [[लता मंगेशकर]]) * सर सुखाची श्रावणी की नाचरा वळीव हा | गुंतण्या आतुर फिरुनी आज वेडा जीव हा (कवी नीलेश मोहरीर/गुरू ठाकूर; गायक - अभिजित शिंदे, बेला शेंडे, चित्रपट - मंगलाष्टक वन्स मोअर) * हासरा नाचरा जरासा लाजरा, सुंदर साजिरा श्रावण आला, तांबुस कोमल पाऊल टाकीत, भिजल्या मातीत श्रावण आला ...(कविता, कवी -[[कुसुमाग्रज]])<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.lokmat.com/maharashtra/great-marathi-poems-and-literature-about-shravan-month/|title=हासरा नाचरा जरासा लाजरा, सुंदर साजिरा श्रावण आला...!|last=author/online-lokmat|date=2018-08-12|website=Lokmat|language=mr-IN|access-date=2021-08-12}}</ref> * क्षणात लपून जाशी क्षणात दिसून, जसे काही श्रावणाचे सोनसळी उन्ह (कवी : [[संदीप खरे]], संगीत/गायक : [[सलील कुलकर्णी]]) ==चित्रपटगीतांत सावन (कवी, संगीत दिग्दर्शक, गायक/गायिका, चित्रपट, राग)== * अजहुँ न आएँ बालमा सावन बीता जाएँ (हसरत जयपुरी, शंकर जयकिशन, सुमन कल्याणपूर-मोहम्मद रफी, साँझ और सवेरा, मधुवंती) * अब के बरस भेज भैया को बाबुल, सावन में लीजो बुलाय रे (शैलेंद्र, सचिनदेव बर्मन, आशा भोसले, बंदिनी, ??) * अब के सावन ऐसे बरसे (पारंपरिक, शुभा मुद्गल) * अब के सावन घर आजा (पारंपरिक, मुरली मनोहर स्वरूप, ठुमरी-बेगम अख्तर) * अब के सावन साजन घर आजा (इक्बाल बानू आणि बरकत अली खान आणि श्रुती सडोलीकर, अनुक्रमे तिलक कामोद आणि तिलक कामोद आणि मांड खमाज) * अब के साजन सावन में, आग लगेगी बदनमें (आनंद बक्षी, सचिनदेव बर्मन, लता, चुपके चुपके, ??) * आओगे तुम, जब साजना, अँगना फूल खिलेंगे, बरसेगा सावन, बरसेगा सावन, झूम झूम के (इरशाद कामिल, प्रीतम व संदेश शांडिल्य, राशीद खान, जब वी मेट, ??) * आया सावन झूम के (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, लता मंगेशकर-मोहम्मद रफी, आया सावन झूम के, ??) * आया है सावन का मस्त महीना (अज़ीज़ कश्मीरी, विनोद, ??, आशा भोसले, एक दोन तीन, ?? ) * कई बार पहले बरसा था ये सावन (हिंदी चित्रपटगीत; चित्रपट - यूँही कभी; कवी - [[योगेश गौर]]; गायक/गायिका - [[उदित नारायण]]+[[कविता कृष्णमूर्ती]]; संगीतकार - निखिल-विनय) * कितने सावन बरस गये (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, अनुराधा पौडवाल, बीस साल बाद, ??) * गरजत बरसत सावन आयो रे, लायो न संग में, हमरे बिछडे बलमवा (साहिर लुधियानवी, रोशन, कमल बारोत-सुधा मल्होत्रा-सुमन कल्याणपूर, बरसात की रात, ??) * गरज बरस सावन घिर आयो (अली अझमत-सबीर जफर, अन्नू मलिक, अली अझमत, पाप, ??) * झिलमिल सितारों का आँगन होगा झिम झिम बरसता सावन होगा (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, मोहम्मद रफी-लता, जीवनमृत्यु, ??) * तू मिला दे मिला दे (गायक सोनू निगम, चित्रपट : सावन - द लव्ह सीझन) (गाण्याच्या शब्दांत सावन सापडला नाही) * मौसम है आशिक़ाना, ऐ दिल कहीं से उनको, ऐसें में ढूँढ लाना,.....काली घटा के साएँ, बिरहन को डस रहे हैं, डर हैना मार डालें, सावन का क्या ठिकाना ([[कमाल अमरोही]], [[गुलाम मोहम्मद]], [[लता मंगेशकर]], पाकीज़ा) * बदला छाए कि झूले पड गये, हाय कि मेले लग गये, कि आया सावन झूम के (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, लता मंगेशकर-मोहम्मद रफी-साथी, आया सावन झूम के, ??) * बागों में पडे झुले, तुम भूल गये हमको; हम तुमको नहीं भूले..सावन का महिना है, साजन से जुदा रह कर जीना भी क्या जीना है (गायक - बडे गुलाम अली) * बालम आये बसो मेरे मन में, सावन आया तुमना आये (पारंपरिक, तिमिर बरन, कुंदनलाल सैगल, देवदास, काफी) * मेरे नैना सावन भादों (आनंद बक्षी, राहुलदेव बर्मन, किशोर. लता, मेहबूबा) * मौसम है आशिकाना... काली घटा के साए, बिरहन को डस रहे है, डर हैना मार डाले, सावन का क्या ठिकाना, सावन का क्या ठिकाना (कमाल अमरोही, गुलाम मोहम्मद, लता, पाकिज़ा) * मोहोब्बत बरसा देना तू, सावन आया है (गीत-अरिजीतसिंग) * रिमझिम गिरे सावन, सुलग सुलग जाये मन ([[योगेश गौर]]; [[राहुलदेव बर्मन]]; [[किशोरकुमार]]+[[लता मंगेशकर]]; चित्रपट - मंज़िल) * रुमझुम बरसे बदरवा‍, मस्त हवाएं आई, पिया घर आजा आजा, पिया घर आजा | सावन कैसे बीते रे, मै यहाँ तुम वहाँ, हमको नींद न आयें रे, याद सताये तेरी.. (दीनानाथ मधोक, नौशाद, जोहराबाई अंबालावाली, रतन, ??) * सावन का महीना पवन कॆे सोर (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, मुकेश-लता, मिलन, ??) * सावन का महीना शादीबिना मुश्किल है जीना (एम.जी. हशमत, अनू मलिक, विनोद राठोड, हलचल, ??) * सावन के झूले पडे (आनंद बक्षी, राहुलदेव बर्मन, लता मंगेशकर, जुर्माना, पहाडी) * सावन के झूलों ने (??, ??, मोहम्मद अज़ीज़, निगाहें, ??) * सावन के नज़ारे हैं, अहा अहा (वली साहब, गुलाम हैदर, शमशाद बेगम-गुलाम हैदर, खजांची, ??) * सावन के बादलों, उनसे ये जा कहो (डी.एन. मधोक, नौशाद, करण दीवाण, जोहराबाई अंबाली, रतन, वृंदावनी सारंग) * सावन के बादलों की तरह से भरे हुए, ये वो नयन हैं जिनसे के जंगल हरे हुए (कवी : [[मिर्झा मुहम्मद रफी सौदा|सौदा]]) * सावन घन गरजे बजाये मधुर मधुर मल्हार (विद्याधर गोखले, वसंत देसाई, प्रसाद सावकार, पंडितराज जगन्नाथ-नाटक, ??) * सावन बरसता है ... तुझसे मिल कर भी यह दिल तरसता है (अंजान; बप्पी लाहिरी; अनुराधा पौडवाल; शानदार) * सावन में मोरनी बन के, मैं तो छम छम नाचूँ, ओ मैं तो छम छम नाचूँ (मेहबूब, ललित सेन, फाल्गुनी पाठक, सांवरियाँ तेरी याद में, ??) * अरे हाय हाय ये मजबूरी, ये मौसम और ये दूरी, अरे हाय हाय हाय मजबूरी, ये मौसम और ये दूरी, मुझे पल पल है तड़पाये, तेरी दो टकियाँ दी नौकरी वे मेरा लाखों का सावन जाये (वर्मा मलिक, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, लता मंगेशकर, रोटी, कपडा ऑर मकान, ??) * हर दिल जो प्यार करेगा, वो गाना गायेगा...... अब कह दूँगी, करते करते, कितने सावन बीत गये, जाने कब इन आँखों का शरमाना जायेगा, दीवाना सैंकड़ों में पहचाना जायेगा (शैलेंद्र-आर.एस. शंकरसिंग, शंकर-जयकिशन, हर दिल जो प्यार करेगा, मुकेश-लता-महेंद्र कपूर, ??) * हरियाला सावन ढोल बजाता आया, धिन तक तक मन के मोर नचाता आया ([[शैलेंद्र]], [[सलील चौधरी]]. [[लता मंगेशकर]]-[[मन्ना डे]] आणि कोरस, दो बीघा जमीन) ==चित्रदालन== <gallery> File:Rakhi shopping Raksha Bandhan Hindu festival.jpg|thumb|राखी पौर्णिमा पूर्वतयारी File:Janmashtami 01.jpg|thumb|कृष्ण जन्माष्टमी File:Dahi Handi.JPG|thumb|दही हंडी File:Inside Meruling Temple of Lord Shiva.jpg|thumb|शिवाचे मंदिर File:Bhimashankar1.jpg|thumb|शिवपूजा File:Satyanarayan Pooja.jpg|thumb|सत्यनारायण पूजा </gallery> ==संदर्भ व नोंदी== {{संदर्भयादी}} {{भारतीय दिनदर्शिका महिना|श्रावण|आषाढ|भाद्रपद}} {{भारतीय महिने}} {{साचा:हिंदू कालमापन}} [[वर्ग:हिंदू कालमापन]] [[वर्ग:हिंदू पंचांग]] [[वर्ग:ज्योतिष]] [[वर्ग:श्रावण महिना|*]] aj3diqcy3yxgwha9pa3j1t1g5dtovxn 2139604 2139603 2022-07-23T02:10:11Z आर्या जोशी 65452 /* साहित्यात */ संदर्भ wikitext text/x-wiki '''श्रावण''' महिना हा हिंदू [[पंचांग]]ानुसार आणि [[भारतीय सौर दिनदर्शिका|भारतीय सौर दिनदर्शिके]]नुसार वर्षातला पाचवा महिना आहे. या महिन्याच्या [[पौर्णिमा|पौर्णिमे]]ला [[चंद्र]] श्रवण नक्षत्रात असतो, त्यावरून या महिन्याला श्रावण असे नाव मिळाले आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा|last=जोशी|first=महादेवशास्त्री|publisher=भारतीय संस्कृतिकोश मंडळ|year=मार्च २०१०|isbn=|location=पुणे|pages=४५६}}</ref>[[भारतीय राष्ट्रीय दिनदर्शिका|भारतीय राष्ट्रीय दिनदर्शिकेतला]] श्रावण महिना हा २३ जुले ते २२ ऑगस्ट या तारखांदरम्यान असतो. श्रावणाला हिंदीत सावन म्हणतात, संस्कृतमध्ये श्रावण आणि नभ(स्) असे कमीतकमी दोन शब्द आहेत. ==अधिक श्रावण== साधारणपणे ८ किंवा ११ आणि क्वचित १९ वर्षांनी [[अधिक मास|अधिक श्रावण]] येतो. त्या महिन्यात येणाऱ्या शुक्ल किंवा वद्य या दोन्ही एकादश्यांना कमला एकादशी हे नाव आहे. उत्तर हिंदुस्थानात या एकादश्यांना अनुक्रमे पद्मिनी आणि परम एकादशी म्हणतात. एकादश्या वगळल्या तर [[अधिक मास|अधिक श्रावणात]] कोणतेही हिंदू सण किंवा व्रताचे दिवस येत नाहीत. ज्यावर्षी [[अधिक मास|अधिक श्रावण]] असतो त्यावर्षी पाच महिन्यांचा [[चातुर्मास]] असतो. [[चातुर्मास|चातुर्मासात]] लग्ने होत नसल्याने ती [[अधिक मास|अधिक श्रावणातही]] होत नाहीत. {{संदर्भ हवा|}} [[अधिक मास|अधिक श्रावण]] असलेली गेली आणि येणारी काही वर्षे : इसवी सन १९०१, १९०९, १९२०, १९२८, १९३९, १९४७, १९५८, १९६६, १९७७, १९८५, २००४ आणि २०२३, २०४२, २०६१...वगैरे. ==सणांचा राजा== श्रावण महिन्याला सर्व व्रतांचा/सणांचा राजा म्हटले जाते.<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=g6FsB3psOTIC&pg=PA640&dq=auspicious+month+of+shravan&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiC67fg9dTcAhXBfSsKHcjfARsQ6AEIPTAE#v=onepage&q=auspicious%20month%20of%20shravan&f=false|title=The Illustrated Encyclopoedia of Hinduism, Volume 2|last=Ph.D|first=James G. Lochtefeld|date=2001-12-15|publisher=The Rosen Publishing Group, Inc|isbn=9780823931804|language=en}}</ref> श्रावण महिन्यातील प्रत्येक वारी कोणत्याना कोणत्या देवतेची पूजा वा व्रत करण्याची हिंदू आणि [[जैन]]धर्मीयांची परंपरा आहे. या विशिष्ट महिन्यात केल्या जाणाऱ्या शंकराच्या उपासनेला [[हिंदू धर्म|हिंदू धर्मा]]त विशेष महत्त्व आहे.<ref name=":0" /> == श्रावण महिन्यातील सण == * श्रावण शुद्ध पंचमी- मुख्य पान : [[नागपंचमी]] या दिवशी नागांची पूजा करण्याची परंपरा भारतीय संस्कृतीत प्रचलित आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=o4GcDwAAQBAJ&pg=PA19&dq=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A4%AE%E0%A5%80&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiTtrvvtbTjAhUKRo8KHY9yCdwQ6AEIMTAB#v=onepage&q=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A4%AE%E0%A5%80&f=false|title=Maihar Ke Angana|last=Raghuvanshi|first=Deepa Singh|date=2019-06-10|publisher=Vani Prakashan|isbn=9789388434331|language=hi}}</ref> <br> * श्रावण महिन्याच्या शुक्ल पक्षातल्या [[षष्ठी]]च्या दिवशी [[कल्की]] जयंती असते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=Fb9Zc0yPVUUC&pg=PA144&dq=%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%80+%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%80&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwixsLnTt7TjAhVK7HMBHcYNBcYQ6AEINDAC#v=onepage&q=%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%80%20%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%80&f=false|title=The Hindu Religious Year|last=Underhill|first=Muriel Marion|date=1991|publisher=Asian Educational Services|isbn=9788120605237|language=en}}</ref> * श्रावण शुक्ल त्रयोदशी - [[नरहरी सोनार]] जयंती. * श्रावण पौर्णिमा- '''रक्षाबंधन''', '''नारळी पौर्णिमा'''. {{मुख्यलेख|श्रावण पौर्णिमा}} ''नारळी पौर्णिमा''' हा सण हिंदू महिन्यांपैकी [[श्रावण पौर्णिमा|श्रावण महिन्यातील पौर्णिमेच्या दिवशी]] साजरा केला जातो.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=IleHyBDWbzEC&pg=PA565&dq=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B3%E0%A5%80+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwixjPPxt7TjAhUk4XMBHbWXCcQQ6AEIKjAA#v=onepage&q=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B3%E0%A5%80%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Land and people of Indian states and union territories : (in 36 volumes). 16. Maharashtra|last=Bhargava|first=S. C. Bhatt, Gopal K.|date=2005|publisher=Gyan Publishing House|isbn=9788178353722|language=en}}</ref> या दिवशी [[समुद्र]]किनारी राहणारे लोक [[वरुण]]देवतेप्रीत्यर्थ समुद्राची पूजा करून त्याला [[नारळ]] अर्पण करतात. या दिवशी मासेमारी करणारे महाराष्ट्रातले [[कोळी]] व समुद्राशी निगडित असलेल्या व्यवसायांतील इतर लोक [[समुद्र|समुद्राची]] [[पूजा]] करून त्यास [[नारळ]] अर्पण करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.uk/books?id=aL_kDAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT944&dq=narali+purnima+festival&hl=en&redir_esc=y|title=The Rough Guide to India (Travel Guide eBook)|last=Guides|first=Rough|date=2016-10-03|publisher=Rough Guides UK|isbn=978-0-241-29539-7|language=en}}</ref> पावसाळ्यात बंद असलेले मासे पकडणे या दिवसापासून परत सुरू होते. ज्या कुटुंबात रोजच्या खाण्यात नारळ नसतो, त्याही मराठी घरांमधून या दिवशी नारळीभात, नारळाच्या वड्या यांसारखे नारळापासून बनलेले खाद्य पदार्थ बनवतात. [[File:होडी पूजन साहित्य नेणा-या महिला.jpg|thumb|होडी पूजन साहित्य नेणा-या महिला]] याच दिवशी बहीण भावाच्या हातात राखी बांधते त्यावरून या पौर्णिमेला [[रक्षाबंधन|राखी]] पौर्णिमा असे म्हणतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=HJ6O8nwsFWgC&pg=PA321&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A5%80++%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiNhJaXuLTjAhXUTX0KHYQ7DXEQ6AEIOzAD#v=onepage&q=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A5%80%20%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=A Dictionary of Hinduism: Including Its Mythology, Religion, History, Literature and Pantheon|last=Kapoor|first=Subodh|date=2004-11|publisher=Cosmo Publications|isbn=9788177558746|language=en}}</ref> ही [[पौर्णिमा]] पोवती पौर्णिमा म्हणूनही ओळखली जाते, कारण या दिवशी सुताची पोवती करून ती [[विष्णू]], [[शिव]], [[सूर्य]] इत्यादी देवतांना अर्पण करतात व मग कुटुंबातील स्त्री-पुरुष ती पोवती हातात बांधतात. याच दिवशी श्रवण नक्षत्र असल्याने ब्राह्मण पुरुष उपाकर्म करून नवीन यज्ञोपवीत धारण करतात. या विधीला श्रावणी असे नाव आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=oDIqAQAAMAAJ&q=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A5%80+%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0&dq=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A5%80+%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjPx5KDubTjAhUNA3IKHZ_MBKAQ6AEIODAC|title=सूत्र साहित्य में वर्णित भारतीय समाज एवं संस्कृति|last=गुप्त|first=देवेंद्र कुमार|date=2010|publisher=प्रतिभा प्रकाशन|isbn=9788177022209|language=hi}}</ref><br>श्रावणी ही श्रावण पौर्णिमेलाच करतात असे नाही, श्रावणी हस्त नक्षत्रात चंद्र असताना 'श्रावण शुक्ल पंचमी'लाही असू शकते. पौर्णिमेला चंद्रग्रहण असल्यास श्रावण पौर्णिमेला श्रावणी नक्कीच करत नाहीत. ऋग्वेद्यांची श्रावणी, यजुर्वेद्यांची श्रावणी, तैत्तिरीय शाखा व तिच्या अंतर्गत येणाऱ्या हिरण्यकेशी उपशाखेच्या ब्राह्मणांची श्रावणी या वेगवेगळ्या दिवशी असू शकतात. श्रावण महिन्यात लागोपाठच्या दोन दिवशी पौर्णिमा असेल, तर पहिल्या दिवशी नारळी पौर्णिमा आणि दुसऱ्या दिवशी राखी पौर्णिमा असते. राखी पौर्णिमेच्या दिवशी भारताच्या उत्तराखंड राज्याच्या चंपावत जिह्यातल्या देईपुरी इलाख्यात बरही देवीला खुश करण्यासाठी गावातल्या दोन गटांत एकमेकांवर दगडफेक होते. दगडफेकीत अनेकजण घायाळ होतात. २०१९ साली १२० लोक जखमी झाले होते. मात्र हायकोर्टाने दगडफेकीवर बंदी आणल्याने काही लोकांनी दगडांऐवजी सफरचंदे फेकून मारली. * श्रावण वद्य प्रतिपदा (मध्य प्रदेशातील भाद्रपद वद्य प्रतिपदा) : भुज(जा)रिया पर्व. राखी पौर्णिमेच्या दुसऱ्या दिवशी भुजरिया पर्व असते. भारताच्या मध्य प्रदेश राज्यातील खेड्यांमध्ये हे धूमधडाक्यात साजरे होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.uk/books?id=eL4MAQAAIAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=bhujaria+festival&q=bhujaria+festival&hl=en&redir_esc=y|title=Rock-art of India: Paintings and Engravings|last=Chakravarty|first=Kalyan Kumar|date=1984|publisher=Arnold-Heinemann|isbn=978-0-391-03219-4|language=en}}</ref> भुजरिया पर्वाची तयारी नागपंचमीपासून होते. या दिवशी घरांघरांत टोपल्यांमध्ये किंवा मातीच्या छोट्या कुंड्यांमध्ये माती भरून घरातले गव्हाचे बी पेरतात. अंकुर फुटल्यावर ती रोपे राखी पौर्णिमेच्या दुसऱ्या दिवशी उपटून नदीच्या पाण्यात बुचकळून धुतात आणि एकमेकांना वाटतात. रोपांना कजलिया म्हणतात. गावातील वृद्ध माणसे कजलिया पाहून एक प्रकारे मातीचे आणि बियांचे परीक्षण करतात, व रोपे आणणाऱ्या मुलांना खाऊ देतात. या निमित्ताने गावातले स्त्री-पुरुष टिमकी, ढोलक, झांजा, यांच्या तालावर नाचतात. स्त्रिया मंगलगीते गात गात नदीवर, जलाशयांवर जाऊन भुजारियांचे विसर्जन करतात. * श्रावण वद्य [[अष्टमी]]- [[श्रीकृष्ण]] जयंती/'''[[कृष्ण जन्माष्टमी|कृष्ण जन्माष्टमी']]'' श्रावण वद्य अष्टमीला श्रीकृष्ण जन्माष्टमी असे म्हणतात, कारण या दिवशी श्रीकृष्णाचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=1qhYL4ydm5UC&pg=PA147&dq=%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3+%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A5%80&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjXrsmwubTjAhWWSH0KHWGWDMIQ6AEIXTAI#v=onepage&q=%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%20%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A5%80&f=false|title=Hindi Ki Shabd Sampada|last=Mishra|first=Vidyaniwas|date=2009-01-01|publisher=Rajkamal Prakashan|isbn=9788126715930|language=hi}}</ref> या दिवशी भाविक स्त्रीपुरुष [[उपवास]] करतात व कृष्ण जन्माचा सोहळा करतात. श्रावण वद्य नवमी या दिवशी बालगोपाल गोपाळकाला किंवा [[गोपाळकाला |दहीहंडी]] साजरी करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.uk/books?id=RYUaBgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=dahihandi++festival&hl=en&redir_esc=y|title=Festivals of India|last=Mukundananda|first=Swami|date=2015-01-04|publisher=Jagadguru Kripaluji Yog|language=en}}</ref><br> * पिठोरी अमावास्या/दर्भग्रहणी अमावास्या/ '''[[पोळा]]''' श्रावण महिन्यातील अमावास्येला पिठोरी अमावास्या असे नाव आहे. संततीच्या प्राप्तीसाठी सौभाग्यवती स्त्रिया पिठोरी व्रत करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=ooV3Rz9zQvQC&pg=PA168&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%A0%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%80+%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjt4rX6ubTjAhVEbn0KHUXNDO4Q6AEIKjAA#v=onepage&q=%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%A0%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%80%20%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE&f=false|title=Images of Women in Maharashtrian Literature and Religion: A Translation of the Pratyabhijnahrdayam with an Introduction and Notes, by Ksemaraja|last=Feldhaus|first=Anne|last2=Feldhaus|first2=Professor of Religious Studies Anne|date=1996-01-01|publisher=SUNY Press|isbn=9780791428375|language=en}}</ref> याच दिवशी काही ठिकाणी [[शेतकरी]] [[पोळा]] नावाचा सण साजरा करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=JC-014hKeKAC&pg=PA85&dq=pola+festival&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiE7YPzvbTjAhVJfH0KHUMMDCkQ6AEIKjAA#v=onepage&q=pola%20festival&f=false|title=Fairs and Festivals of Indian Tribes|last=Tribhuwan|first=Robin D.|date=2003|publisher=Discovery Publishing House|isbn=9788171416400|language=en}}</ref>हा सण बैलांसंबंधी असून, या दिवशी बैलांना शृंगारून त्यांची मिरवणूक काढतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा </ref> ==व्रते== [[File:मंगळागौरी पूजन.jpg|thumb|मंगळागौरी पूजन]] व्रत म्हणजे व्रतवैकल्ये! वैकल्यांचा अर्थ विकलता ! म्हणजे बारीक होणे. स्वार्थ व परमार्थ साधणारे हे व्रत आहे . <ref>लेखक- य .शं. लेले (लेखक हे धर्मशास्राचे अभ्यासक असून त्यांच्या अभ्यासातून त्यांनी त्यांचे विचार मांडले आहेत.) विवेक २६ ऑगस्ट २००७</ref> सोमवार- श्रावणातील सोमवारी शंकराची पूजा व उपासना करण्याची पद्धत आहे. नवविवाहित वधू लग्नानंतर पाच वर्षेपर्यंत श्रावणातल्या दर सोमवारी शिवामूठ वाहतात. मूठभर तांदूळ व तीळ, मूग, जवस, व सातूची शिवामूठ एकेका सोमवारी एकेक याप्रमाणे शिवाला वाहतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=aWcRAQAAIAAJ&q=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B2+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%87&dq=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B2+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%87&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj6pMuaurTjAhWDbX0KHTK-AREQ6AEIRDAE|title=Mādheracā āhera|last=Reje|first=Shailaja Prasannakumar|date=1968|language=mr}}</ref><br> मंगळवार-नवविवाहित स्त्रिया श्रावणात दर मंगळवारी शिव मंगळागौरीची पूजा करतात.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.tv9marathi.com/spiritual-adhyatmik/sawan-2022-mangalagouri-vrat-significance-and-puja-rituals-observed-on-first-tuesday-of-shravan-au189-761332.html|title=Shravan 2022: श्रावणातल्या पहिल्या मंगळवारी ठेवतात मंगळागौरी व्रत, महत्त्व आणि पूजा विधी|last=Marathi|first=TV9|date=2022-07-19|website=TV9 Marathi|language=mr|access-date=2022-07-20}}</ref> पहिली पाच वर्षे मंगळागौर केल्यानंतर, नंतरच्या एखाद्या वर्षी उद्यापन करतात. त्यावेळी आपल्या आईला वाण म्हणून सोन्याचा नाग देतात.<br> बुधवार- बुधाची पूजा <br> गुरुवार- बृहस्पती पूजा <br> शुक्रवार - जिवती देवीचे पूजन, पुरणाच्या दिव्यांनी अपत्यांना ओवाळणे आणि हळदी-कुंकू करण्याचीही प्रथा आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.tv9marathi.com/spiritual-adhyatmik/jivati-2022-this-date-has-jivati-significance-and-puja-rituals-au189-764488.html|title=Jivati 2022: या तारखेला आहे जिवती, महत्त्व आणि पूजा विधी|last=Marathi|first=TV9|date=2022-07-23|website=TV9 Marathi|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref><br> शनिवार- ब्रह्मचारी किंवा ब्राह्मण यांचे पूजन<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=भारतीय संस्कृती कोष खंड नववा|last=जोशी|first=महादेवशास्त्री|publisher=|year=|isbn=|location=|pages=}}</ref><br> रविवार- आदित्य राणूबाई पूजन <br> सत्यनारायण पूजा - श्रावण महिन्यात [[सत्यनारायण पूजा]] करण्याची पद्धती महाराष्ट्रात प्रचलित झाली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=PT5h4IjBMk0C&printsec=frontcover&dq=satyanarayan+pooja+in+Shravan&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj_1IvTurTjAhVXcCsKHaiRDlcQ6AEINDAC#v=onepage&q&f=false|title=Explore Hinduism|last=Pandit|first=Bansi|date=2005|publisher=Heart of Albion|isbn=9781872883816|language=en}}</ref> दान - श्रावण हा चातुर्मासातील श्रेष्ठ महिना मानला जात असल्याने कित्येक धनिक लोक प्रतिपदेपासून अमावास्येपर्यंत ब्राह्मणांना व गोरगरिबांना भोजन देतात. देवस्थानांतही या महिन्यात कथापुराणादी कार्यक्रम ठेवतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा </ref> * कावड नेणे- [[उत्तर भारत|उत्तर भारता]]त विशेषतः [[बिहार]] मधील वैजनाथ या [[ज्योतिर्लिंग|ज्योतिर्लिंगां]]पैकी एक असलेल्या शिवमंदिरात [[गंगा नदी|गंगे]]चे पाणी कावडीतून वाहून नेऊन शिवपिंडीला अभिषेक करण्याची परंपरा आहे.<ref name=":0" /> अशी कावड खांद्यावर घेवून चालत जाणाऱ्या भाविकांना कावडिया असे संबोधिले जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/religion/festivals/kanwar-yatra-2022-day-date-history-and-significance/articleshow/92945694.cms|title=Kanwar Yatra 2022: Day, Date, History and Significance {{!}} - Times of India|last=Jul 18|first=Mahima Sharma / TOI-Online / Updated:|last2=2022|website=The Times of India|language=en|access-date=2022-07-23|last3=Ist|first3=10:06}}</ref> ==[[भारत]]ात अन्य ठिकाणी== [[उत्तर भारत]]ात या महिन्यात झुलन यात्रा, रक्षाबंधन, जन्माष्टमी व नंदोत्सव हे उत्सव विशेष महत्त्वाचे मानतात. झुलन जत्रा हा दोलोत्सव आहे. [[पौर्णिमा|पौर्णिमे]]च्या दिवशी [[राधा]] व [[कृष्ण]] यांना हिंदोळ्यावर बसवून झोके देतात व स्त्रिया त्यांच्यासंबंधी गीते गातात. हा उत्सव एकादशी पासून पौर्णिमेपर्यंत चालतो. कृष्ण जन्माच्या दुसऱ्या दिवशी नंदोत्सव करतात. नंदाला पुत्र झाला असे समजून या दिवशी हळदी-कुंकू मिसळलेले पाणी पिचकारीने उडवतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा</ref> ==साहित्यात== * असा रंगारी श्रावण आला (क्रमिक पाठ्यपुस्तकातील कविता, कवी [[ऐश्वर्य पाटेकर]]) * आकाशाचा अतिथी, आला श्रावण श्रावण. त्याच्या सुंदर पोतडीत सप्तरंगी तोरण * आला आषाढ-श्रावण, आल्या पावसाच्या सरी, किती चातकचोचीने प्यावा वर्षांऋतू तरी! (कवी - [[बा.सी. मर्ढेकर]]) * आला श्रावण श्रावण, होई मनही स्वच्छंद, सर्वाच्या मनी दरवळे, भक्तीचा सुगंध. * इंद्रधनुष्याच्या बांधित कमानी, संध्येच्या गगनी श्रावण आला * कुरवाळित येतिल मजला, श्रावणातिल जलधारा, सळसळून भिजली पाने, मज करतिल सजल इशारा ... (कविता, कवी -[[मंगेश पाडगावकर]]) * चल गं सये वारुळाला वारुळाला, नागोबाला पुजायाला पूजायाला (समूहगीत, गीतकार - [[ग.दि. माडगूळकर]]; संगीत दिग्दर्शक - [[सुधीर फडके]]; चित्रपट - जिवाचा सखा) * चार दिसावर उभा ओला श्रावण झुलवा, न्याया पाठवा भावाला हिला माहेरी बोलवा (कवयित्री : [[शांता शेळके]]) * पाउसाच्या मोहक थेंबात, श्रावण हे सजले, भिजुनी अंग अंग, ओले चिंब, मन हे भिजले (कवी - सचिन तळे) * फांद्यावरी बांधिले गं मुलींनी हिंदोळे . . पंचमिचा सण आला डोळे माझे ओले (ग.दि. माडगूळकर; गजानन वाटवे, गजानन वाटवे). . . * भारती सृष्टीचे सौंदर्य खेळे....श्रावणी पाऊस हास्याचा पडे, श्रीकृष्ण जन्माची दंगल उडे (कवी : [[शांताराम आठवले]], संगीत : [[केशवराव भोळे]], गायिका : [[वासंती]] चित्रपट : कुंकू, राग : [[राग देस|देस]]) * रात्र श्रावणी आज राजसा पाऊस पडतोय भारी | पाखरू पिरतीचं लाजून बसलंय उरी (लावणी, कवी अशोकजी परांजपे; गायिका [[सुलोचना चव्हाण]]; संगीत विश्वनाथ मोरे; नाटक -आतून कीर्तन वरून तमाशा) * रिमझिम झरती श्रावणधारा धरतीच्या कलशात, प्रियाविण उदास वाटे रात (भावगीत), कवी- मधुकर जोशी, संगीत दिग्दर्शक - [[दशरथ पुजारी]], गायिका - [[सुमन कल्याणपूर]])<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/lokprabha/vishesha/shravan-songs-1279126/|title=अब के सजन सावन में…|website=Loksatta|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> * रिमझिम बरसत आला श्रावण, साजन नाही आला…. (कविता, कवयित्री -[[शांता शेळके]]) * श्रावण आला गं वनी श्रावण आला, दरवळे गंध मधूर ओला ([[ग.दि. माडगुळकर]], [[राम कदम]], [[आशा भोसले]], चित्रपट-वऱ्हाडी आणि वाजंत्री ) * श्रावण आला तरू तरूला बांधू हिंदोळा (गायिका आणि अभिनेत्री : [[लता मंगेशकर]], [[स्नेहप्रभा प्रधान]], संगीतकार : [[दादा चांदोरकर]], चित्रपट : पहिली मंगळागौर-१९४२) * श्रावणमासी, हर्ष मानसी, हिरवळ दाटे चोहीकडे " या [[बालकवी]] यांच्या कवितेत श्रावण महिन्याचे वर्णन आले आहे. * श्रावणा कुणाचे मनस्वी हे क्षण? निसर्ग चित्रांत पावले स्पंदन! -कविता, कवयित्री- [[इंदिरा संत]]) * भरलं आऽभाऽळ पावसाळी पाहुणा गऽ, बाई श्रावणाचं ऊन्ह मला झेऽपेऽऽना (लावणी/चित्रगीत, चित्रपट : एक होता विदूषक, कवीे : [[ना.धों. महानोर]], संगीतकार : [[आनंद मोडक]], गायिका [[आशा भोसले||) * श्रावणात घन निळा बरसला (कवी-मंगेश पाडगांवकर, संगीत दिग्दर्शक-[[श्रीनिवास खळे]], गायिका [[लता मंगेशकर]])<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.lokmat.com/nagpur/sravanat-ghan-nila-barasla/|title=श्रावणात घन निळा बरसला...|last=author/lokmat-news-network|date=2018-08-30|website=Lokmat|language=mr-IN|access-date=2022-07-23}}</ref> * सर सुखाची श्रावणी की नाचरा वळीव हा | गुंतण्या आतुर फिरुनी आज वेडा जीव हा (कवी नीलेश मोहरीर/गुरू ठाकूर; गायक - अभिजित शिंदे, बेला शेंडे, चित्रपट - मंगलाष्टक वन्स मोअर) * हासरा नाचरा जरासा लाजरा, सुंदर साजिरा श्रावण आला, तांबुस कोमल पाऊल टाकीत, भिजल्या मातीत श्रावण आला ...(कविता, कवी -[[कुसुमाग्रज]])<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.lokmat.com/maharashtra/great-marathi-poems-and-literature-about-shravan-month/|title=हासरा नाचरा जरासा लाजरा, सुंदर साजिरा श्रावण आला...!|last=author/online-lokmat|date=2018-08-12|website=Lokmat|language=mr-IN|access-date=2021-08-12}}</ref> * क्षणात लपून जाशी क्षणात दिसून, जसे काही श्रावणाचे सोनसळी उन्ह (कवी : [[संदीप खरे]], संगीत/गायक : [[सलील कुलकर्णी]]) ==चित्रपटगीतांत सावन (कवी, संगीत दिग्दर्शक, गायक/गायिका, चित्रपट, राग)== * अजहुँ न आएँ बालमा सावन बीता जाएँ (हसरत जयपुरी, शंकर जयकिशन, सुमन कल्याणपूर-मोहम्मद रफी, साँझ और सवेरा, मधुवंती) * अब के बरस भेज भैया को बाबुल, सावन में लीजो बुलाय रे (शैलेंद्र, सचिनदेव बर्मन, आशा भोसले, बंदिनी, ??) * अब के सावन ऐसे बरसे (पारंपरिक, शुभा मुद्गल) * अब के सावन घर आजा (पारंपरिक, मुरली मनोहर स्वरूप, ठुमरी-बेगम अख्तर) * अब के सावन साजन घर आजा (इक्बाल बानू आणि बरकत अली खान आणि श्रुती सडोलीकर, अनुक्रमे तिलक कामोद आणि तिलक कामोद आणि मांड खमाज) * अब के साजन सावन में, आग लगेगी बदनमें (आनंद बक्षी, सचिनदेव बर्मन, लता, चुपके चुपके, ??) * आओगे तुम, जब साजना, अँगना फूल खिलेंगे, बरसेगा सावन, बरसेगा सावन, झूम झूम के (इरशाद कामिल, प्रीतम व संदेश शांडिल्य, राशीद खान, जब वी मेट, ??) * आया सावन झूम के (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, लता मंगेशकर-मोहम्मद रफी, आया सावन झूम के, ??) * आया है सावन का मस्त महीना (अज़ीज़ कश्मीरी, विनोद, ??, आशा भोसले, एक दोन तीन, ?? ) * कई बार पहले बरसा था ये सावन (हिंदी चित्रपटगीत; चित्रपट - यूँही कभी; कवी - [[योगेश गौर]]; गायक/गायिका - [[उदित नारायण]]+[[कविता कृष्णमूर्ती]]; संगीतकार - निखिल-विनय) * कितने सावन बरस गये (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, अनुराधा पौडवाल, बीस साल बाद, ??) * गरजत बरसत सावन आयो रे, लायो न संग में, हमरे बिछडे बलमवा (साहिर लुधियानवी, रोशन, कमल बारोत-सुधा मल्होत्रा-सुमन कल्याणपूर, बरसात की रात, ??) * गरज बरस सावन घिर आयो (अली अझमत-सबीर जफर, अन्नू मलिक, अली अझमत, पाप, ??) * झिलमिल सितारों का आँगन होगा झिम झिम बरसता सावन होगा (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, मोहम्मद रफी-लता, जीवनमृत्यु, ??) * तू मिला दे मिला दे (गायक सोनू निगम, चित्रपट : सावन - द लव्ह सीझन) (गाण्याच्या शब्दांत सावन सापडला नाही) * मौसम है आशिक़ाना, ऐ दिल कहीं से उनको, ऐसें में ढूँढ लाना,.....काली घटा के साएँ, बिरहन को डस रहे हैं, डर हैना मार डालें, सावन का क्या ठिकाना ([[कमाल अमरोही]], [[गुलाम मोहम्मद]], [[लता मंगेशकर]], पाकीज़ा) * बदला छाए कि झूले पड गये, हाय कि मेले लग गये, कि आया सावन झूम के (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, लता मंगेशकर-मोहम्मद रफी-साथी, आया सावन झूम के, ??) * बागों में पडे झुले, तुम भूल गये हमको; हम तुमको नहीं भूले..सावन का महिना है, साजन से जुदा रह कर जीना भी क्या जीना है (गायक - बडे गुलाम अली) * बालम आये बसो मेरे मन में, सावन आया तुमना आये (पारंपरिक, तिमिर बरन, कुंदनलाल सैगल, देवदास, काफी) * मेरे नैना सावन भादों (आनंद बक्षी, राहुलदेव बर्मन, किशोर. लता, मेहबूबा) * मौसम है आशिकाना... काली घटा के साए, बिरहन को डस रहे है, डर हैना मार डाले, सावन का क्या ठिकाना, सावन का क्या ठिकाना (कमाल अमरोही, गुलाम मोहम्मद, लता, पाकिज़ा) * मोहोब्बत बरसा देना तू, सावन आया है (गीत-अरिजीतसिंग) * रिमझिम गिरे सावन, सुलग सुलग जाये मन ([[योगेश गौर]]; [[राहुलदेव बर्मन]]; [[किशोरकुमार]]+[[लता मंगेशकर]]; चित्रपट - मंज़िल) * रुमझुम बरसे बदरवा‍, मस्त हवाएं आई, पिया घर आजा आजा, पिया घर आजा | सावन कैसे बीते रे, मै यहाँ तुम वहाँ, हमको नींद न आयें रे, याद सताये तेरी.. (दीनानाथ मधोक, नौशाद, जोहराबाई अंबालावाली, रतन, ??) * सावन का महीना पवन कॆे सोर (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, मुकेश-लता, मिलन, ??) * सावन का महीना शादीबिना मुश्किल है जीना (एम.जी. हशमत, अनू मलिक, विनोद राठोड, हलचल, ??) * सावन के झूले पडे (आनंद बक्षी, राहुलदेव बर्मन, लता मंगेशकर, जुर्माना, पहाडी) * सावन के झूलों ने (??, ??, मोहम्मद अज़ीज़, निगाहें, ??) * सावन के नज़ारे हैं, अहा अहा (वली साहब, गुलाम हैदर, शमशाद बेगम-गुलाम हैदर, खजांची, ??) * सावन के बादलों, उनसे ये जा कहो (डी.एन. मधोक, नौशाद, करण दीवाण, जोहराबाई अंबाली, रतन, वृंदावनी सारंग) * सावन के बादलों की तरह से भरे हुए, ये वो नयन हैं जिनसे के जंगल हरे हुए (कवी : [[मिर्झा मुहम्मद रफी सौदा|सौदा]]) * सावन घन गरजे बजाये मधुर मधुर मल्हार (विद्याधर गोखले, वसंत देसाई, प्रसाद सावकार, पंडितराज जगन्नाथ-नाटक, ??) * सावन बरसता है ... तुझसे मिल कर भी यह दिल तरसता है (अंजान; बप्पी लाहिरी; अनुराधा पौडवाल; शानदार) * सावन में मोरनी बन के, मैं तो छम छम नाचूँ, ओ मैं तो छम छम नाचूँ (मेहबूब, ललित सेन, फाल्गुनी पाठक, सांवरियाँ तेरी याद में, ??) * अरे हाय हाय ये मजबूरी, ये मौसम और ये दूरी, अरे हाय हाय हाय मजबूरी, ये मौसम और ये दूरी, मुझे पल पल है तड़पाये, तेरी दो टकियाँ दी नौकरी वे मेरा लाखों का सावन जाये (वर्मा मलिक, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, लता मंगेशकर, रोटी, कपडा ऑर मकान, ??) * हर दिल जो प्यार करेगा, वो गाना गायेगा...... अब कह दूँगी, करते करते, कितने सावन बीत गये, जाने कब इन आँखों का शरमाना जायेगा, दीवाना सैंकड़ों में पहचाना जायेगा (शैलेंद्र-आर.एस. शंकरसिंग, शंकर-जयकिशन, हर दिल जो प्यार करेगा, मुकेश-लता-महेंद्र कपूर, ??) * हरियाला सावन ढोल बजाता आया, धिन तक तक मन के मोर नचाता आया ([[शैलेंद्र]], [[सलील चौधरी]]. [[लता मंगेशकर]]-[[मन्ना डे]] आणि कोरस, दो बीघा जमीन) ==चित्रदालन== <gallery> File:Rakhi shopping Raksha Bandhan Hindu festival.jpg|thumb|राखी पौर्णिमा पूर्वतयारी File:Janmashtami 01.jpg|thumb|कृष्ण जन्माष्टमी File:Dahi Handi.JPG|thumb|दही हंडी File:Inside Meruling Temple of Lord Shiva.jpg|thumb|शिवाचे मंदिर File:Bhimashankar1.jpg|thumb|शिवपूजा File:Satyanarayan Pooja.jpg|thumb|सत्यनारायण पूजा </gallery> ==संदर्भ व नोंदी== {{संदर्भयादी}} {{भारतीय दिनदर्शिका महिना|श्रावण|आषाढ|भाद्रपद}} {{भारतीय महिने}} {{साचा:हिंदू कालमापन}} [[वर्ग:हिंदू कालमापन]] [[वर्ग:हिंदू पंचांग]] [[वर्ग:ज्योतिष]] [[वर्ग:श्रावण महिना|*]] cyo8nrmfb5wp80iq4u68t65bshxw5d6 2139606 2139604 2022-07-23T02:20:49Z आर्या जोशी 65452 /* साहित्यात */ संदर्भ घातला wikitext text/x-wiki '''श्रावण''' महिना हा हिंदू [[पंचांग]]ानुसार आणि [[भारतीय सौर दिनदर्शिका|भारतीय सौर दिनदर्शिके]]नुसार वर्षातला पाचवा महिना आहे. या महिन्याच्या [[पौर्णिमा|पौर्णिमे]]ला [[चंद्र]] श्रवण नक्षत्रात असतो, त्यावरून या महिन्याला श्रावण असे नाव मिळाले आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा|last=जोशी|first=महादेवशास्त्री|publisher=भारतीय संस्कृतिकोश मंडळ|year=मार्च २०१०|isbn=|location=पुणे|pages=४५६}}</ref>[[भारतीय राष्ट्रीय दिनदर्शिका|भारतीय राष्ट्रीय दिनदर्शिकेतला]] श्रावण महिना हा २३ जुले ते २२ ऑगस्ट या तारखांदरम्यान असतो. श्रावणाला हिंदीत सावन म्हणतात, संस्कृतमध्ये श्रावण आणि नभ(स्) असे कमीतकमी दोन शब्द आहेत. ==अधिक श्रावण== साधारणपणे ८ किंवा ११ आणि क्वचित १९ वर्षांनी [[अधिक मास|अधिक श्रावण]] येतो. त्या महिन्यात येणाऱ्या शुक्ल किंवा वद्य या दोन्ही एकादश्यांना कमला एकादशी हे नाव आहे. उत्तर हिंदुस्थानात या एकादश्यांना अनुक्रमे पद्मिनी आणि परम एकादशी म्हणतात. एकादश्या वगळल्या तर [[अधिक मास|अधिक श्रावणात]] कोणतेही हिंदू सण किंवा व्रताचे दिवस येत नाहीत. ज्यावर्षी [[अधिक मास|अधिक श्रावण]] असतो त्यावर्षी पाच महिन्यांचा [[चातुर्मास]] असतो. [[चातुर्मास|चातुर्मासात]] लग्ने होत नसल्याने ती [[अधिक मास|अधिक श्रावणातही]] होत नाहीत. {{संदर्भ हवा|}} [[अधिक मास|अधिक श्रावण]] असलेली गेली आणि येणारी काही वर्षे : इसवी सन १९०१, १९०९, १९२०, १९२८, १९३९, १९४७, १९५८, १९६६, १९७७, १९८५, २००४ आणि २०२३, २०४२, २०६१...वगैरे. ==सणांचा राजा== श्रावण महिन्याला सर्व व्रतांचा/सणांचा राजा म्हटले जाते.<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=g6FsB3psOTIC&pg=PA640&dq=auspicious+month+of+shravan&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiC67fg9dTcAhXBfSsKHcjfARsQ6AEIPTAE#v=onepage&q=auspicious%20month%20of%20shravan&f=false|title=The Illustrated Encyclopoedia of Hinduism, Volume 2|last=Ph.D|first=James G. Lochtefeld|date=2001-12-15|publisher=The Rosen Publishing Group, Inc|isbn=9780823931804|language=en}}</ref> श्रावण महिन्यातील प्रत्येक वारी कोणत्याना कोणत्या देवतेची पूजा वा व्रत करण्याची हिंदू आणि [[जैन]]धर्मीयांची परंपरा आहे. या विशिष्ट महिन्यात केल्या जाणाऱ्या शंकराच्या उपासनेला [[हिंदू धर्म|हिंदू धर्मा]]त विशेष महत्त्व आहे.<ref name=":0" /> == श्रावण महिन्यातील सण == * श्रावण शुद्ध पंचमी- मुख्य पान : [[नागपंचमी]] या दिवशी नागांची पूजा करण्याची परंपरा भारतीय संस्कृतीत प्रचलित आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=o4GcDwAAQBAJ&pg=PA19&dq=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A4%AE%E0%A5%80&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiTtrvvtbTjAhUKRo8KHY9yCdwQ6AEIMTAB#v=onepage&q=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A4%AE%E0%A5%80&f=false|title=Maihar Ke Angana|last=Raghuvanshi|first=Deepa Singh|date=2019-06-10|publisher=Vani Prakashan|isbn=9789388434331|language=hi}}</ref> <br> * श्रावण महिन्याच्या शुक्ल पक्षातल्या [[षष्ठी]]च्या दिवशी [[कल्की]] जयंती असते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=Fb9Zc0yPVUUC&pg=PA144&dq=%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%80+%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%80&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwixsLnTt7TjAhVK7HMBHcYNBcYQ6AEINDAC#v=onepage&q=%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%80%20%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%80&f=false|title=The Hindu Religious Year|last=Underhill|first=Muriel Marion|date=1991|publisher=Asian Educational Services|isbn=9788120605237|language=en}}</ref> * श्रावण शुक्ल त्रयोदशी - [[नरहरी सोनार]] जयंती. * श्रावण पौर्णिमा- '''रक्षाबंधन''', '''नारळी पौर्णिमा'''. {{मुख्यलेख|श्रावण पौर्णिमा}} ''नारळी पौर्णिमा''' हा सण हिंदू महिन्यांपैकी [[श्रावण पौर्णिमा|श्रावण महिन्यातील पौर्णिमेच्या दिवशी]] साजरा केला जातो.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=IleHyBDWbzEC&pg=PA565&dq=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B3%E0%A5%80+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwixjPPxt7TjAhUk4XMBHbWXCcQQ6AEIKjAA#v=onepage&q=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B3%E0%A5%80%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Land and people of Indian states and union territories : (in 36 volumes). 16. Maharashtra|last=Bhargava|first=S. C. Bhatt, Gopal K.|date=2005|publisher=Gyan Publishing House|isbn=9788178353722|language=en}}</ref> या दिवशी [[समुद्र]]किनारी राहणारे लोक [[वरुण]]देवतेप्रीत्यर्थ समुद्राची पूजा करून त्याला [[नारळ]] अर्पण करतात. या दिवशी मासेमारी करणारे महाराष्ट्रातले [[कोळी]] व समुद्राशी निगडित असलेल्या व्यवसायांतील इतर लोक [[समुद्र|समुद्राची]] [[पूजा]] करून त्यास [[नारळ]] अर्पण करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.uk/books?id=aL_kDAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT944&dq=narali+purnima+festival&hl=en&redir_esc=y|title=The Rough Guide to India (Travel Guide eBook)|last=Guides|first=Rough|date=2016-10-03|publisher=Rough Guides UK|isbn=978-0-241-29539-7|language=en}}</ref> पावसाळ्यात बंद असलेले मासे पकडणे या दिवसापासून परत सुरू होते. ज्या कुटुंबात रोजच्या खाण्यात नारळ नसतो, त्याही मराठी घरांमधून या दिवशी नारळीभात, नारळाच्या वड्या यांसारखे नारळापासून बनलेले खाद्य पदार्थ बनवतात. [[File:होडी पूजन साहित्य नेणा-या महिला.jpg|thumb|होडी पूजन साहित्य नेणा-या महिला]] याच दिवशी बहीण भावाच्या हातात राखी बांधते त्यावरून या पौर्णिमेला [[रक्षाबंधन|राखी]] पौर्णिमा असे म्हणतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=HJ6O8nwsFWgC&pg=PA321&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A5%80++%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiNhJaXuLTjAhXUTX0KHYQ7DXEQ6AEIOzAD#v=onepage&q=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A5%80%20%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=A Dictionary of Hinduism: Including Its Mythology, Religion, History, Literature and Pantheon|last=Kapoor|first=Subodh|date=2004-11|publisher=Cosmo Publications|isbn=9788177558746|language=en}}</ref> ही [[पौर्णिमा]] पोवती पौर्णिमा म्हणूनही ओळखली जाते, कारण या दिवशी सुताची पोवती करून ती [[विष्णू]], [[शिव]], [[सूर्य]] इत्यादी देवतांना अर्पण करतात व मग कुटुंबातील स्त्री-पुरुष ती पोवती हातात बांधतात. याच दिवशी श्रवण नक्षत्र असल्याने ब्राह्मण पुरुष उपाकर्म करून नवीन यज्ञोपवीत धारण करतात. या विधीला श्रावणी असे नाव आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=oDIqAQAAMAAJ&q=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A5%80+%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0&dq=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A5%80+%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjPx5KDubTjAhUNA3IKHZ_MBKAQ6AEIODAC|title=सूत्र साहित्य में वर्णित भारतीय समाज एवं संस्कृति|last=गुप्त|first=देवेंद्र कुमार|date=2010|publisher=प्रतिभा प्रकाशन|isbn=9788177022209|language=hi}}</ref><br>श्रावणी ही श्रावण पौर्णिमेलाच करतात असे नाही, श्रावणी हस्त नक्षत्रात चंद्र असताना 'श्रावण शुक्ल पंचमी'लाही असू शकते. पौर्णिमेला चंद्रग्रहण असल्यास श्रावण पौर्णिमेला श्रावणी नक्कीच करत नाहीत. ऋग्वेद्यांची श्रावणी, यजुर्वेद्यांची श्रावणी, तैत्तिरीय शाखा व तिच्या अंतर्गत येणाऱ्या हिरण्यकेशी उपशाखेच्या ब्राह्मणांची श्रावणी या वेगवेगळ्या दिवशी असू शकतात. श्रावण महिन्यात लागोपाठच्या दोन दिवशी पौर्णिमा असेल, तर पहिल्या दिवशी नारळी पौर्णिमा आणि दुसऱ्या दिवशी राखी पौर्णिमा असते. राखी पौर्णिमेच्या दिवशी भारताच्या उत्तराखंड राज्याच्या चंपावत जिह्यातल्या देईपुरी इलाख्यात बरही देवीला खुश करण्यासाठी गावातल्या दोन गटांत एकमेकांवर दगडफेक होते. दगडफेकीत अनेकजण घायाळ होतात. २०१९ साली १२० लोक जखमी झाले होते. मात्र हायकोर्टाने दगडफेकीवर बंदी आणल्याने काही लोकांनी दगडांऐवजी सफरचंदे फेकून मारली. * श्रावण वद्य प्रतिपदा (मध्य प्रदेशातील भाद्रपद वद्य प्रतिपदा) : भुज(जा)रिया पर्व. राखी पौर्णिमेच्या दुसऱ्या दिवशी भुजरिया पर्व असते. भारताच्या मध्य प्रदेश राज्यातील खेड्यांमध्ये हे धूमधडाक्यात साजरे होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.uk/books?id=eL4MAQAAIAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=bhujaria+festival&q=bhujaria+festival&hl=en&redir_esc=y|title=Rock-art of India: Paintings and Engravings|last=Chakravarty|first=Kalyan Kumar|date=1984|publisher=Arnold-Heinemann|isbn=978-0-391-03219-4|language=en}}</ref> भुजरिया पर्वाची तयारी नागपंचमीपासून होते. या दिवशी घरांघरांत टोपल्यांमध्ये किंवा मातीच्या छोट्या कुंड्यांमध्ये माती भरून घरातले गव्हाचे बी पेरतात. अंकुर फुटल्यावर ती रोपे राखी पौर्णिमेच्या दुसऱ्या दिवशी उपटून नदीच्या पाण्यात बुचकळून धुतात आणि एकमेकांना वाटतात. रोपांना कजलिया म्हणतात. गावातील वृद्ध माणसे कजलिया पाहून एक प्रकारे मातीचे आणि बियांचे परीक्षण करतात, व रोपे आणणाऱ्या मुलांना खाऊ देतात. या निमित्ताने गावातले स्त्री-पुरुष टिमकी, ढोलक, झांजा, यांच्या तालावर नाचतात. स्त्रिया मंगलगीते गात गात नदीवर, जलाशयांवर जाऊन भुजारियांचे विसर्जन करतात. * श्रावण वद्य [[अष्टमी]]- [[श्रीकृष्ण]] जयंती/'''[[कृष्ण जन्माष्टमी|कृष्ण जन्माष्टमी']]'' श्रावण वद्य अष्टमीला श्रीकृष्ण जन्माष्टमी असे म्हणतात, कारण या दिवशी श्रीकृष्णाचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=1qhYL4ydm5UC&pg=PA147&dq=%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3+%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A5%80&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjXrsmwubTjAhWWSH0KHWGWDMIQ6AEIXTAI#v=onepage&q=%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%20%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A5%80&f=false|title=Hindi Ki Shabd Sampada|last=Mishra|first=Vidyaniwas|date=2009-01-01|publisher=Rajkamal Prakashan|isbn=9788126715930|language=hi}}</ref> या दिवशी भाविक स्त्रीपुरुष [[उपवास]] करतात व कृष्ण जन्माचा सोहळा करतात. श्रावण वद्य नवमी या दिवशी बालगोपाल गोपाळकाला किंवा [[गोपाळकाला |दहीहंडी]] साजरी करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.uk/books?id=RYUaBgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=dahihandi++festival&hl=en&redir_esc=y|title=Festivals of India|last=Mukundananda|first=Swami|date=2015-01-04|publisher=Jagadguru Kripaluji Yog|language=en}}</ref><br> * पिठोरी अमावास्या/दर्भग्रहणी अमावास्या/ '''[[पोळा]]''' श्रावण महिन्यातील अमावास्येला पिठोरी अमावास्या असे नाव आहे. संततीच्या प्राप्तीसाठी सौभाग्यवती स्त्रिया पिठोरी व्रत करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=ooV3Rz9zQvQC&pg=PA168&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%A0%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%80+%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjt4rX6ubTjAhVEbn0KHUXNDO4Q6AEIKjAA#v=onepage&q=%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%A0%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%80%20%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE&f=false|title=Images of Women in Maharashtrian Literature and Religion: A Translation of the Pratyabhijnahrdayam with an Introduction and Notes, by Ksemaraja|last=Feldhaus|first=Anne|last2=Feldhaus|first2=Professor of Religious Studies Anne|date=1996-01-01|publisher=SUNY Press|isbn=9780791428375|language=en}}</ref> याच दिवशी काही ठिकाणी [[शेतकरी]] [[पोळा]] नावाचा सण साजरा करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=JC-014hKeKAC&pg=PA85&dq=pola+festival&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiE7YPzvbTjAhVJfH0KHUMMDCkQ6AEIKjAA#v=onepage&q=pola%20festival&f=false|title=Fairs and Festivals of Indian Tribes|last=Tribhuwan|first=Robin D.|date=2003|publisher=Discovery Publishing House|isbn=9788171416400|language=en}}</ref>हा सण बैलांसंबंधी असून, या दिवशी बैलांना शृंगारून त्यांची मिरवणूक काढतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा </ref> ==व्रते== [[File:मंगळागौरी पूजन.jpg|thumb|मंगळागौरी पूजन]] व्रत म्हणजे व्रतवैकल्ये! वैकल्यांचा अर्थ विकलता ! म्हणजे बारीक होणे. स्वार्थ व परमार्थ साधणारे हे व्रत आहे . <ref>लेखक- य .शं. लेले (लेखक हे धर्मशास्राचे अभ्यासक असून त्यांच्या अभ्यासातून त्यांनी त्यांचे विचार मांडले आहेत.) विवेक २६ ऑगस्ट २००७</ref> सोमवार- श्रावणातील सोमवारी शंकराची पूजा व उपासना करण्याची पद्धत आहे. नवविवाहित वधू लग्नानंतर पाच वर्षेपर्यंत श्रावणातल्या दर सोमवारी शिवामूठ वाहतात. मूठभर तांदूळ व तीळ, मूग, जवस, व सातूची शिवामूठ एकेका सोमवारी एकेक याप्रमाणे शिवाला वाहतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=aWcRAQAAIAAJ&q=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B2+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%87&dq=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B2+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%87&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj6pMuaurTjAhWDbX0KHTK-AREQ6AEIRDAE|title=Mādheracā āhera|last=Reje|first=Shailaja Prasannakumar|date=1968|language=mr}}</ref><br> मंगळवार-नवविवाहित स्त्रिया श्रावणात दर मंगळवारी शिव मंगळागौरीची पूजा करतात.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.tv9marathi.com/spiritual-adhyatmik/sawan-2022-mangalagouri-vrat-significance-and-puja-rituals-observed-on-first-tuesday-of-shravan-au189-761332.html|title=Shravan 2022: श्रावणातल्या पहिल्या मंगळवारी ठेवतात मंगळागौरी व्रत, महत्त्व आणि पूजा विधी|last=Marathi|first=TV9|date=2022-07-19|website=TV9 Marathi|language=mr|access-date=2022-07-20}}</ref> पहिली पाच वर्षे मंगळागौर केल्यानंतर, नंतरच्या एखाद्या वर्षी उद्यापन करतात. त्यावेळी आपल्या आईला वाण म्हणून सोन्याचा नाग देतात.<br> बुधवार- बुधाची पूजा <br> गुरुवार- बृहस्पती पूजा <br> शुक्रवार - जिवती देवीचे पूजन, पुरणाच्या दिव्यांनी अपत्यांना ओवाळणे आणि हळदी-कुंकू करण्याचीही प्रथा आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.tv9marathi.com/spiritual-adhyatmik/jivati-2022-this-date-has-jivati-significance-and-puja-rituals-au189-764488.html|title=Jivati 2022: या तारखेला आहे जिवती, महत्त्व आणि पूजा विधी|last=Marathi|first=TV9|date=2022-07-23|website=TV9 Marathi|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref><br> शनिवार- ब्रह्मचारी किंवा ब्राह्मण यांचे पूजन<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=भारतीय संस्कृती कोष खंड नववा|last=जोशी|first=महादेवशास्त्री|publisher=|year=|isbn=|location=|pages=}}</ref><br> रविवार- आदित्य राणूबाई पूजन <br> सत्यनारायण पूजा - श्रावण महिन्यात [[सत्यनारायण पूजा]] करण्याची पद्धती महाराष्ट्रात प्रचलित झाली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=PT5h4IjBMk0C&printsec=frontcover&dq=satyanarayan+pooja+in+Shravan&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj_1IvTurTjAhVXcCsKHaiRDlcQ6AEINDAC#v=onepage&q&f=false|title=Explore Hinduism|last=Pandit|first=Bansi|date=2005|publisher=Heart of Albion|isbn=9781872883816|language=en}}</ref> दान - श्रावण हा चातुर्मासातील श्रेष्ठ महिना मानला जात असल्याने कित्येक धनिक लोक प्रतिपदेपासून अमावास्येपर्यंत ब्राह्मणांना व गोरगरिबांना भोजन देतात. देवस्थानांतही या महिन्यात कथापुराणादी कार्यक्रम ठेवतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा </ref> * कावड नेणे- [[उत्तर भारत|उत्तर भारता]]त विशेषतः [[बिहार]] मधील वैजनाथ या [[ज्योतिर्लिंग|ज्योतिर्लिंगां]]पैकी एक असलेल्या शिवमंदिरात [[गंगा नदी|गंगे]]चे पाणी कावडीतून वाहून नेऊन शिवपिंडीला अभिषेक करण्याची परंपरा आहे.<ref name=":0" /> अशी कावड खांद्यावर घेवून चालत जाणाऱ्या भाविकांना कावडिया असे संबोधिले जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/religion/festivals/kanwar-yatra-2022-day-date-history-and-significance/articleshow/92945694.cms|title=Kanwar Yatra 2022: Day, Date, History and Significance {{!}} - Times of India|last=Jul 18|first=Mahima Sharma / TOI-Online / Updated:|last2=2022|website=The Times of India|language=en|access-date=2022-07-23|last3=Ist|first3=10:06}}</ref> ==[[भारत]]ात अन्य ठिकाणी== [[उत्तर भारत]]ात या महिन्यात झुलन यात्रा, रक्षाबंधन, जन्माष्टमी व नंदोत्सव हे उत्सव विशेष महत्त्वाचे मानतात. झुलन जत्रा हा दोलोत्सव आहे. [[पौर्णिमा|पौर्णिमे]]च्या दिवशी [[राधा]] व [[कृष्ण]] यांना हिंदोळ्यावर बसवून झोके देतात व स्त्रिया त्यांच्यासंबंधी गीते गातात. हा उत्सव एकादशी पासून पौर्णिमेपर्यंत चालतो. कृष्ण जन्माच्या दुसऱ्या दिवशी नंदोत्सव करतात. नंदाला पुत्र झाला असे समजून या दिवशी हळदी-कुंकू मिसळलेले पाणी पिचकारीने उडवतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा</ref> ==साहित्यात== * असा रंगारी श्रावण आला (क्रमिक पाठ्यपुस्तकातील कविता, कवी [[ऐश्वर्य पाटेकर]]) * आकाशाचा अतिथी, आला श्रावण श्रावण. त्याच्या सुंदर पोतडीत सप्तरंगी तोरण * आला आषाढ-श्रावण, आल्या पावसाच्या सरी, किती चातकचोचीने प्यावा वर्षांऋतू तरी! (कवी - [[बा.सी. मर्ढेकर]]) * आला श्रावण श्रावण, होई मनही स्वच्छंद, सर्वाच्या मनी दरवळे, भक्तीचा सुगंध. * इंद्रधनुष्याच्या बांधित कमानी, संध्येच्या गगनी श्रावण आला * कुरवाळित येतिल मजला, श्रावणातिल जलधारा, सळसळून भिजली पाने, मज करतिल सजल इशारा ... (कविता, कवी -[[मंगेश पाडगावकर]]) * चल गं सये वारुळाला वारुळाला, नागोबाला पुजायाला पूजायाला (समूहगीत, गीतकार - [[ग.दि. माडगूळकर]]; संगीत दिग्दर्शक - [[सुधीर फडके]]; चित्रपट - जिवाचा सखा) * चार दिसावर उभा ओला श्रावण झुलवा, न्याया पाठवा भावाला हिला माहेरी बोलवा (कवयित्री : [[शांता शेळके]]) * पाउसाच्या मोहक थेंबात, श्रावण हे सजले, भिजुनी अंग अंग, ओले चिंब, मन हे भिजले (कवी - सचिन तळे) * फांद्यावरी बांधिले गं मुलींनी हिंदोळे . . पंचमिचा सण आला डोळे माझे ओले (ग.दि. माडगूळकर; गजानन वाटवे, गजानन वाटवे). . . * भारती सृष्टीचे सौंदर्य खेळे....श्रावणी पाऊस हास्याचा पडे, श्रीकृष्ण जन्माची दंगल उडे (कवी : [[शांताराम आठवले]], संगीत : [[केशवराव भोळे]], गायिका : [[वासंती]] चित्रपट : कुंकू, राग : [[राग देस|देस]]) * रात्र श्रावणी आज राजसा पाऊस पडतोय भारी | पाखरू पिरतीचं लाजून बसलंय उरी (लावणी, कवी अशोकजी परांजपे; गायिका [[सुलोचना चव्हाण]]; संगीत विश्वनाथ मोरे; नाटक -आतून कीर्तन वरून तमाशा) * रिमझिम झरती श्रावणधारा धरतीच्या कलशात, प्रियाविण उदास वाटे रात (भावगीत), कवी- मधुकर जोशी, संगीत दिग्दर्शक - [[दशरथ पुजारी]], गायिका - [[सुमन कल्याणपूर]])<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/lokprabha/vishesha/shravan-songs-1279126/|title=अब के सजन सावन में…|website=Loksatta|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> * रिमझिम बरसत आला श्रावण, साजन नाही आला…. (कविता, कवयित्री -[[शांता शेळके]]) * श्रावण आला गं वनी श्रावण आला, दरवळे गंध मधूर ओला ([[ग.दि. माडगुळकर]], [[राम कदम]], [[आशा भोसले]], चित्रपट-वऱ्हाडी आणि वाजंत्री ) * श्रावण आला तरू तरूला बांधू हिंदोळा (गायिका आणि अभिनेत्री : [[लता मंगेशकर]], [[स्नेहप्रभा प्रधान]], संगीतकार : [[दादा चांदोरकर]], चित्रपट : पहिली मंगळागौर-१९४२) * श्रावणमासी, हर्ष मानसी, हिरवळ दाटे चोहीकडे " या [[बालकवी]] यांच्या कवितेत श्रावण महिन्याचे वर्णन आले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.timesnowmarathi.com/fashion-lifestyle/article/marathi-poet-balkavi-tryambayk-bapuji-thombare-death-anniversary-read-his-poem/404678|title=Balkavi : आज आहे बालकवींचा स्मृतीदिन, त्यानिमित्ताने वाचा त्यांनी लिहिलेल्या अजरामर कविता|date=2022-05-04|website=www.timesnowmarathi.com|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> * श्रावणा कुणाचे मनस्वी हे क्षण? निसर्ग चित्रांत पावले स्पंदन! -कविता, कवयित्री- [[इंदिरा संत]]) * भरलं आऽभाऽळ पावसाळी पाहुणा गऽ, बाई श्रावणाचं ऊन्ह मला झेऽपेऽऽना (लावणी/चित्रगीत, चित्रपट : एक होता विदूषक, कवीे : [[ना.धों. महानोर]], संगीतकार : [[आनंद मोडक]], गायिका [[आशा भोसले||) * श्रावणात घन निळा बरसला (कवी-मंगेश पाडगांवकर, संगीत दिग्दर्शक-[[श्रीनिवास खळे]], गायिका [[लता मंगेशकर]])<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.lokmat.com/nagpur/sravanat-ghan-nila-barasla/|title=श्रावणात घन निळा बरसला...|last=author/lokmat-news-network|date=2018-08-30|website=Lokmat|language=mr-IN|access-date=2022-07-23}}</ref> * सर सुखाची श्रावणी की नाचरा वळीव हा | गुंतण्या आतुर फिरुनी आज वेडा जीव हा (कवी नीलेश मोहरीर/गुरू ठाकूर; गायक - अभिजित शिंदे, बेला शेंडे, चित्रपट - मंगलाष्टक वन्स मोअर) * हासरा नाचरा जरासा लाजरा, सुंदर साजिरा श्रावण आला, तांबुस कोमल पाऊल टाकीत, भिजल्या मातीत श्रावण आला ...(कविता, कवी -[[कुसुमाग्रज]])<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.lokmat.com/maharashtra/great-marathi-poems-and-literature-about-shravan-month/|title=हासरा नाचरा जरासा लाजरा, सुंदर साजिरा श्रावण आला...!|last=author/online-lokmat|date=2018-08-12|website=Lokmat|language=mr-IN|access-date=2021-08-12}}</ref> * क्षणात लपून जाशी क्षणात दिसून, जसे काही श्रावणाचे सोनसळी उन्ह (कवी : [[संदीप खरे]], संगीत/गायक : [[सलील कुलकर्णी]]) ==चित्रपटगीतांत सावन (कवी, संगीत दिग्दर्शक, गायक/गायिका, चित्रपट, राग)== * अजहुँ न आएँ बालमा सावन बीता जाएँ (हसरत जयपुरी, शंकर जयकिशन, सुमन कल्याणपूर-मोहम्मद रफी, साँझ और सवेरा, मधुवंती) * अब के बरस भेज भैया को बाबुल, सावन में लीजो बुलाय रे (शैलेंद्र, सचिनदेव बर्मन, आशा भोसले, बंदिनी, ??) * अब के सावन ऐसे बरसे (पारंपरिक, शुभा मुद्गल) * अब के सावन घर आजा (पारंपरिक, मुरली मनोहर स्वरूप, ठुमरी-बेगम अख्तर) * अब के सावन साजन घर आजा (इक्बाल बानू आणि बरकत अली खान आणि श्रुती सडोलीकर, अनुक्रमे तिलक कामोद आणि तिलक कामोद आणि मांड खमाज) * अब के साजन सावन में, आग लगेगी बदनमें (आनंद बक्षी, सचिनदेव बर्मन, लता, चुपके चुपके, ??) * आओगे तुम, जब साजना, अँगना फूल खिलेंगे, बरसेगा सावन, बरसेगा सावन, झूम झूम के (इरशाद कामिल, प्रीतम व संदेश शांडिल्य, राशीद खान, जब वी मेट, ??) * आया सावन झूम के (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, लता मंगेशकर-मोहम्मद रफी, आया सावन झूम के, ??) * आया है सावन का मस्त महीना (अज़ीज़ कश्मीरी, विनोद, ??, आशा भोसले, एक दोन तीन, ?? ) * कई बार पहले बरसा था ये सावन (हिंदी चित्रपटगीत; चित्रपट - यूँही कभी; कवी - [[योगेश गौर]]; गायक/गायिका - [[उदित नारायण]]+[[कविता कृष्णमूर्ती]]; संगीतकार - निखिल-विनय) * कितने सावन बरस गये (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, अनुराधा पौडवाल, बीस साल बाद, ??) * गरजत बरसत सावन आयो रे, लायो न संग में, हमरे बिछडे बलमवा (साहिर लुधियानवी, रोशन, कमल बारोत-सुधा मल्होत्रा-सुमन कल्याणपूर, बरसात की रात, ??) * गरज बरस सावन घिर आयो (अली अझमत-सबीर जफर, अन्नू मलिक, अली अझमत, पाप, ??) * झिलमिल सितारों का आँगन होगा झिम झिम बरसता सावन होगा (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, मोहम्मद रफी-लता, जीवनमृत्यु, ??) * तू मिला दे मिला दे (गायक सोनू निगम, चित्रपट : सावन - द लव्ह सीझन) (गाण्याच्या शब्दांत सावन सापडला नाही) * मौसम है आशिक़ाना, ऐ दिल कहीं से उनको, ऐसें में ढूँढ लाना,.....काली घटा के साएँ, बिरहन को डस रहे हैं, डर हैना मार डालें, सावन का क्या ठिकाना ([[कमाल अमरोही]], [[गुलाम मोहम्मद]], [[लता मंगेशकर]], पाकीज़ा) * बदला छाए कि झूले पड गये, हाय कि मेले लग गये, कि आया सावन झूम के (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, लता मंगेशकर-मोहम्मद रफी-साथी, आया सावन झूम के, ??) * बागों में पडे झुले, तुम भूल गये हमको; हम तुमको नहीं भूले..सावन का महिना है, साजन से जुदा रह कर जीना भी क्या जीना है (गायक - बडे गुलाम अली) * बालम आये बसो मेरे मन में, सावन आया तुमना आये (पारंपरिक, तिमिर बरन, कुंदनलाल सैगल, देवदास, काफी) * मेरे नैना सावन भादों (आनंद बक्षी, राहुलदेव बर्मन, किशोर. लता, मेहबूबा) * मौसम है आशिकाना... काली घटा के साए, बिरहन को डस रहे है, डर हैना मार डाले, सावन का क्या ठिकाना, सावन का क्या ठिकाना (कमाल अमरोही, गुलाम मोहम्मद, लता, पाकिज़ा) * मोहोब्बत बरसा देना तू, सावन आया है (गीत-अरिजीतसिंग) * रिमझिम गिरे सावन, सुलग सुलग जाये मन ([[योगेश गौर]]; [[राहुलदेव बर्मन]]; [[किशोरकुमार]]+[[लता मंगेशकर]]; चित्रपट - मंज़िल) * रुमझुम बरसे बदरवा‍, मस्त हवाएं आई, पिया घर आजा आजा, पिया घर आजा | सावन कैसे बीते रे, मै यहाँ तुम वहाँ, हमको नींद न आयें रे, याद सताये तेरी.. (दीनानाथ मधोक, नौशाद, जोहराबाई अंबालावाली, रतन, ??) * सावन का महीना पवन कॆे सोर (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, मुकेश-लता, मिलन, ??) * सावन का महीना शादीबिना मुश्किल है जीना (एम.जी. हशमत, अनू मलिक, विनोद राठोड, हलचल, ??) * सावन के झूले पडे (आनंद बक्षी, राहुलदेव बर्मन, लता मंगेशकर, जुर्माना, पहाडी) * सावन के झूलों ने (??, ??, मोहम्मद अज़ीज़, निगाहें, ??) * सावन के नज़ारे हैं, अहा अहा (वली साहब, गुलाम हैदर, शमशाद बेगम-गुलाम हैदर, खजांची, ??) * सावन के बादलों, उनसे ये जा कहो (डी.एन. मधोक, नौशाद, करण दीवाण, जोहराबाई अंबाली, रतन, वृंदावनी सारंग) * सावन के बादलों की तरह से भरे हुए, ये वो नयन हैं जिनसे के जंगल हरे हुए (कवी : [[मिर्झा मुहम्मद रफी सौदा|सौदा]]) * सावन घन गरजे बजाये मधुर मधुर मल्हार (विद्याधर गोखले, वसंत देसाई, प्रसाद सावकार, पंडितराज जगन्नाथ-नाटक, ??) * सावन बरसता है ... तुझसे मिल कर भी यह दिल तरसता है (अंजान; बप्पी लाहिरी; अनुराधा पौडवाल; शानदार) * सावन में मोरनी बन के, मैं तो छम छम नाचूँ, ओ मैं तो छम छम नाचूँ (मेहबूब, ललित सेन, फाल्गुनी पाठक, सांवरियाँ तेरी याद में, ??) * अरे हाय हाय ये मजबूरी, ये मौसम और ये दूरी, अरे हाय हाय हाय मजबूरी, ये मौसम और ये दूरी, मुझे पल पल है तड़पाये, तेरी दो टकियाँ दी नौकरी वे मेरा लाखों का सावन जाये (वर्मा मलिक, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, लता मंगेशकर, रोटी, कपडा ऑर मकान, ??) * हर दिल जो प्यार करेगा, वो गाना गायेगा...... अब कह दूँगी, करते करते, कितने सावन बीत गये, जाने कब इन आँखों का शरमाना जायेगा, दीवाना सैंकड़ों में पहचाना जायेगा (शैलेंद्र-आर.एस. शंकरसिंग, शंकर-जयकिशन, हर दिल जो प्यार करेगा, मुकेश-लता-महेंद्र कपूर, ??) * हरियाला सावन ढोल बजाता आया, धिन तक तक मन के मोर नचाता आया ([[शैलेंद्र]], [[सलील चौधरी]]. [[लता मंगेशकर]]-[[मन्ना डे]] आणि कोरस, दो बीघा जमीन) ==चित्रदालन== <gallery> File:Rakhi shopping Raksha Bandhan Hindu festival.jpg|thumb|राखी पौर्णिमा पूर्वतयारी File:Janmashtami 01.jpg|thumb|कृष्ण जन्माष्टमी File:Dahi Handi.JPG|thumb|दही हंडी File:Inside Meruling Temple of Lord Shiva.jpg|thumb|शिवाचे मंदिर File:Bhimashankar1.jpg|thumb|शिवपूजा File:Satyanarayan Pooja.jpg|thumb|सत्यनारायण पूजा </gallery> ==संदर्भ व नोंदी== {{संदर्भयादी}} {{भारतीय दिनदर्शिका महिना|श्रावण|आषाढ|भाद्रपद}} {{भारतीय महिने}} {{साचा:हिंदू कालमापन}} [[वर्ग:हिंदू कालमापन]] [[वर्ग:हिंदू पंचांग]] [[वर्ग:ज्योतिष]] [[वर्ग:श्रावण महिना|*]] mxldnuymgiqtchb12w7yrxbyhinqitb 2139723 2139606 2022-07-23T09:16:57Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन — ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#नियम ८.९|शुद्धलेखनाचा नियम ८.९]]) wikitext text/x-wiki '''श्रावण''' महिना हा हिंदू [[पंचांग]]ानुसार आणि [[भारतीय सौर दिनदर्शिका|भारतीय सौर दिनदर्शिके]]नुसार वर्षातला पाचवा महिना आहे. या महिन्याच्या [[पौर्णिमा|पौर्णिमे]]ला [[चंद्र]] श्रवण नक्षत्रात असतो, त्यावरून या महिन्याला श्रावण असे नाव मिळाले आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा|last=जोशी|first=महादेवशास्त्री|publisher=भारतीय संस्कृतिकोश मंडळ|year=मार्च २०१०|isbn=|location=पुणे|pages=४५६}}</ref>[[भारतीय राष्ट्रीय दिनदर्शिका|भारतीय राष्ट्रीय दिनदर्शिकेतला]] श्रावण महिना हा २३ जुले ते २२ ऑगस्ट या तारखांदरम्यान असतो. श्रावणाला हिंदीत सावन म्हणतात, संस्कृतमध्ये श्रावण आणि नभ(स्) असे कमीतकमी दोन शब्द आहेत. ==अधिक श्रावण== साधारणपणे ८ किंवा ११ आणि क्वचित १९ वर्षांनी [[अधिक मास|अधिक श्रावण]] येतो. त्या महिन्यात येणाऱ्या शुक्ल किंवा वद्य या दोन्ही एकादश्यांना कमला एकादशी हे नाव आहे. उत्तर हिंदुस्थानात या एकादश्यांना अनुक्रमे पद्मिनी आणि परम एकादशी म्हणतात. एकादश्या वगळल्या तर [[अधिक मास|अधिक श्रावणात]] कोणतेही हिंदू सण किंवा व्रताचे दिवस येत नाहीत. ज्यावर्षी [[अधिक मास|अधिक श्रावण]] असतो त्यावर्षी पाच महिन्यांचा [[चातुर्मास]] असतो. [[चातुर्मास|चातुर्मासात]] लग्ने होत नसल्याने ती [[अधिक मास|अधिक श्रावणातही]] होत नाहीत. {{संदर्भ हवा|}} [[अधिक मास|अधिक श्रावण]] असलेली गेली आणि येणारी काही वर्षे : इसवी सन १९०१, १९०९, १९२०, १९२८, १९३९, १९४७, १९५८, १९६६, १९७७, १९८५, २००४ आणि २०२३, २०४२, २०६१...वगैरे. ==सणांचा राजा== श्रावण महिन्याला सर्व व्रतांचा/सणांचा राजा म्हटले जाते.<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=g6FsB3psOTIC&pg=PA640&dq=auspicious+month+of+shravan&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiC67fg9dTcAhXBfSsKHcjfARsQ6AEIPTAE#v=onepage&q=auspicious%20month%20of%20shravan&f=false|title=The Illustrated Encyclopoedia of Hinduism, Volume 2|last=Ph.D|first=James G. Lochtefeld|date=2001-12-15|publisher=The Rosen Publishing Group, Inc|isbn=9780823931804|language=en}}</ref> श्रावण महिन्यातील प्रत्येक वारी कोणत्याना कोणत्या देवतेची पूजा वा व्रत करण्याची हिंदू आणि [[जैन]]धर्मीयांची परंपरा आहे. या विशिष्ट महिन्यात केल्या जाणाऱ्या शंकराच्या उपासनेला [[हिंदू धर्म|हिंदू धर्मा]]त विशेष महत्त्व आहे.<ref name=":0" /> == श्रावण महिन्यातील सण == * श्रावण शुद्ध पंचमी- मुख्य पान : [[नागपंचमी]] या दिवशी नागांची पूजा करण्याची परंपरा भारतीय संस्कृतीत प्रचलित आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=o4GcDwAAQBAJ&pg=PA19&dq=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A4%AE%E0%A5%80&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiTtrvvtbTjAhUKRo8KHY9yCdwQ6AEIMTAB#v=onepage&q=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A4%82%E0%A4%9A%E0%A4%AE%E0%A5%80&f=false|title=Maihar Ke Angana|last=Raghuvanshi|first=Deepa Singh|date=2019-06-10|publisher=Vani Prakashan|isbn=9789388434331|language=hi}}</ref> <br> * श्रावण महिन्याच्या शुक्ल पक्षातल्या [[षष्ठी]]च्या दिवशी [[कल्की]] जयंती असते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=Fb9Zc0yPVUUC&pg=PA144&dq=%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%80+%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%80&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwixsLnTt7TjAhVK7HMBHcYNBcYQ6AEINDAC#v=onepage&q=%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%80%20%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%80&f=false|title=The Hindu Religious Year|last=Underhill|first=Muriel Marion|date=1991|publisher=Asian Educational Services|isbn=9788120605237|language=en}}</ref> * श्रावण शुक्ल त्रयोदशी - [[नरहरी सोनार]] जयंती. * श्रावण पौर्णिमा- '''रक्षाबंधन''', '''नारळी पौर्णिमा'''. {{मुख्यलेख|श्रावण पौर्णिमा}} ''नारळी पौर्णिमा''' हा सण हिंदू महिन्यांपैकी [[श्रावण पौर्णिमा|श्रावण महिन्यातील पौर्णिमेच्या दिवशी]] साजरा केला जातो.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=IleHyBDWbzEC&pg=PA565&dq=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B3%E0%A5%80+%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwixjPPxt7TjAhUk4XMBHbWXCcQQ6AEIKjAA#v=onepage&q=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B3%E0%A5%80%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=Land and people of Indian states and union territories : (in 36 volumes). 16. Maharashtra|last=Bhargava|first=S. C. Bhatt, Gopal K.|date=2005|publisher=Gyan Publishing House|isbn=9788178353722|language=en}}</ref> या दिवशी [[समुद्र]]किनारी राहणारे लोक [[वरुण]]देवतेप्रीत्यर्थ समुद्राची पूजा करून त्याला [[नारळ]] अर्पण करतात. या दिवशी मासेमारी करणारे महाराष्ट्रातले [[कोळी]] व समुद्राशी निगडित असलेल्या व्यवसायांतील इतर लोक [[समुद्र|समुद्राची]] [[पूजा]] करून त्यास [[नारळ]] अर्पण करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.uk/books?id=aL_kDAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT944&dq=narali+purnima+festival&hl=en&redir_esc=y|title=The Rough Guide to India (Travel Guide eBook)|last=Guides|first=Rough|date=2016-10-03|publisher=Rough Guides UK|isbn=978-0-241-29539-7|language=en}}</ref> पावसाळ्यात बंद असलेले मासे पकडणे या दिवसापासून परत सुरू होते. ज्या कुटुंबात रोजच्या खाण्यात नारळ नसतो, त्याही मराठी घरांमधून या दिवशी नारळीभात, नारळाच्या वड्या यांसारखे नारळापासून बनलेले खाद्य पदार्थ बनवतात. [[File:होडी पूजन साहित्य नेणा-या महिला.jpg|thumb|होडी पूजन साहित्य नेणा-या महिला]] याच दिवशी बहीण भावाच्या हातात राखी बांधते त्यावरून या पौर्णिमेला [[रक्षाबंधन|राखी]] पौर्णिमा असे म्हणतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=HJ6O8nwsFWgC&pg=PA321&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A5%80++%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiNhJaXuLTjAhXUTX0KHYQ7DXEQ6AEIOzAD#v=onepage&q=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A5%80%20%20%E0%A4%AA%E0%A5%8C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE&f=false|title=A Dictionary of Hinduism: Including Its Mythology, Religion, History, Literature and Pantheon|last=Kapoor|first=Subodh|date=2004-11|publisher=Cosmo Publications|isbn=9788177558746|language=en}}</ref> ही [[पौर्णिमा]] पोवती पौर्णिमा म्हणूनही ओळखली जाते, कारण या दिवशी सुताची पोवती करून ती [[विष्णू]], [[शिव]], [[सूर्य]] इत्यादी देवतांना अर्पण करतात व मग कुटुंबातील स्त्री-पुरुष ती पोवती हातात बांधतात. याच दिवशी श्रवण नक्षत्र असल्याने ब्राह्मण पुरुष उपाकर्म करून नवीन यज्ञोपवीत धारण करतात. या विधीला श्रावणी असे नाव आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=oDIqAQAAMAAJ&q=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A5%80+%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0&dq=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A5%80+%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjPx5KDubTjAhUNA3IKHZ_MBKAQ6AEIODAC|title=सूत्र साहित्य में वर्णित भारतीय समाज एवं संस्कृति|last=गुप्त|first=देवेंद्र कुमार|date=2010|publisher=प्रतिभा प्रकाशन|isbn=9788177022209|language=hi}}</ref><br>श्रावणी ही श्रावण पौर्णिमेलाच करतात असे नाही, श्रावणी हस्त नक्षत्रात चंद्र असताना 'श्रावण शुक्ल पंचमी'लाही असू शकते. पौर्णिमेला चंद्रग्रहण असल्यास श्रावण पौर्णिमेला श्रावणी नक्कीच करत नाहीत. ऋग्वेद्यांची श्रावणी, यजुर्वेद्यांची श्रावणी, तैत्तिरीय शाखा व तिच्या अंतर्गत येणाऱ्या हिरण्यकेशी उपशाखेच्या ब्राह्मणांची श्रावणी या वेगवेगळ्या दिवशी असू शकतात. श्रावण महिन्यात लागोपाठच्या दोन दिवशी पौर्णिमा असेल, तर पहिल्या दिवशी नारळी पौर्णिमा आणि दुसऱ्या दिवशी राखी पौर्णिमा असते. राखी पौर्णिमेच्या दिवशी भारताच्या उत्तराखंड राज्याच्या चंपावत जिह्यातल्या देईपुरी इलाख्यात बरही देवीला खुश करण्यासाठी गावातल्या दोन गटांत एकमेकांवर दगडफेक होते. दगडफेकीत अनेकजण घायाळ होतात. २०१९ साली १२० लोक जखमी झाले होते. मात्र हायकोर्टाने दगडफेकीवर बंदी आणल्याने काही लोकांनी दगडांऐवजी सफरचंदे फेकून मारली. * श्रावण वद्य प्रतिपदा (मध्य प्रदेशातील भाद्रपद वद्य प्रतिपदा) : भुज(जा)रिया पर्व. राखी पौर्णिमेच्या दुसऱ्या दिवशी भुजरिया पर्व असते. भारताच्या मध्य प्रदेश राज्यातील खेड्यांमध्ये हे धूमधडाक्यात साजरे होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.uk/books?id=eL4MAQAAIAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=bhujaria+festival&q=bhujaria+festival&hl=en&redir_esc=y|title=Rock-art of India: Paintings and Engravings|last=Chakravarty|first=Kalyan Kumar|date=1984|publisher=Arnold-Heinemann|isbn=978-0-391-03219-4|language=en}}</ref> भुजरिया पर्वाची तयारी नागपंचमीपासून होते. या दिवशी घरांघरांत टोपल्यांमध्ये किंवा मातीच्या छोट्या कुंड्यांमध्ये माती भरून घरातले गव्हाचे बी पेरतात. अंकुर फुटल्यावर ती रोपे राखी पौर्णिमेच्या दुसऱ्या दिवशी उपटून नदीच्या पाण्यात बुचकळून धुतात आणि एकमेकांना वाटतात. रोपांना कजलिया म्हणतात. गावातील वृद्ध माणसे कजलिया पाहून एक प्रकारे मातीचे आणि बियांचे परीक्षण करतात, व रोपे आणणाऱ्या मुलांना खाऊ देतात. या निमित्ताने गावातले स्त्री-पुरुष टिमकी, ढोलक, झांजा, यांच्या तालावर नाचतात. स्त्रिया मंगलगीते गात गात नदीवर, जलाशयांवर जाऊन भुजारियांचे विसर्जन करतात. * श्रावण वद्य [[अष्टमी]]- [[श्रीकृष्ण]] जयंती/'''[[कृष्ण जन्माष्टमी|कृष्ण जन्माष्टमी']]'' श्रावण वद्य अष्टमीला श्रीकृष्ण जन्माष्टमी असे म्हणतात, कारण या दिवशी श्रीकृष्णाचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=1qhYL4ydm5UC&pg=PA147&dq=%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3+%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A5%80&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjXrsmwubTjAhWWSH0KHWGWDMIQ6AEIXTAI#v=onepage&q=%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%20%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A5%80&f=false|title=Hindi Ki Shabd Sampada|last=Mishra|first=Vidyaniwas|date=2009-01-01|publisher=Rajkamal Prakashan|isbn=9788126715930|language=hi}}</ref> या दिवशी भाविक स्त्रीपुरुष [[उपवास]] करतात व कृष्ण जन्माचा सोहळा करतात. श्रावण वद्य नवमी या दिवशी बालगोपाल गोपाळकाला किंवा [[गोपाळकाला |दहीहंडी]] साजरी करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.uk/books?id=RYUaBgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=dahihandi++festival&hl=en&redir_esc=y|title=Festivals of India|last=Mukundananda|first=Swami|date=2015-01-04|publisher=Jagadguru Kripaluji Yog|language=en}}</ref><br> * पिठोरी अमावास्या/दर्भग्रहणी अमावास्या/ '''[[पोळा]]''' श्रावण महिन्यातील अमावास्येला पिठोरी अमावास्या असे नाव आहे. संततीच्या प्राप्तीसाठी सौभाग्यवती स्त्रिया पिठोरी व्रत करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=ooV3Rz9zQvQC&pg=PA168&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%A0%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%80+%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjt4rX6ubTjAhVEbn0KHUXNDO4Q6AEIKjAA#v=onepage&q=%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%A0%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A5%80%20%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE&f=false|title=Images of Women in Maharashtrian Literature and Religion: A Translation of the Pratyabhijnahrdayam with an Introduction and Notes, by Ksemaraja|last=Feldhaus|first=Anne|last2=Feldhaus|first2=Professor of Religious Studies Anne|date=1996-01-01|publisher=SUNY Press|isbn=9780791428375|language=en}}</ref> याच दिवशी काही ठिकाणी [[शेतकरी]] [[पोळा]] नावाचा सण साजरा करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=JC-014hKeKAC&pg=PA85&dq=pola+festival&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiE7YPzvbTjAhVJfH0KHUMMDCkQ6AEIKjAA#v=onepage&q=pola%20festival&f=false|title=Fairs and Festivals of Indian Tribes|last=Tribhuwan|first=Robin D.|date=2003|publisher=Discovery Publishing House|isbn=9788171416400|language=en}}</ref>हा सण बैलांसंबंधी असून, या दिवशी बैलांना शृंगारून त्यांची मिरवणूक काढतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा </ref> ==व्रते== [[File:मंगळागौरी पूजन.jpg|thumb|मंगळागौरी पूजन]] व्रत म्हणजे व्रतवैकल्ये! वैकल्यांचा अर्थ विकलता ! म्हणजे बारीक होणे. स्वार्थ व परमार्थ साधणारे हे व्रत आहे . <ref>लेखक- य .शं. लेले (लेखक हे धर्मशास्राचे अभ्यासक असून त्यांच्या अभ्यासातून त्यांनी त्यांचे विचार मांडले आहेत.) विवेक २६ ऑगस्ट २००७</ref> सोमवार- श्रावणातील सोमवारी शंकराची पूजा व उपासना करण्याची पद्धत आहे. नवविवाहित वधू लग्नानंतर पाच वर्षेपर्यंत श्रावणातल्या दर सोमवारी शिवामूठ वाहतात. मूठभर तांदूळ व तीळ, मूग, जवस, व सातूची शिवामूठ एकेका सोमवारी एकेक याप्रमाणे शिवाला वाहतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=aWcRAQAAIAAJ&q=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B2+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%87&dq=%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B2+%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%87&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj6pMuaurTjAhWDbX0KHTK-AREQ6AEIRDAE|title=Mādheracā āhera|last=Reje|first=Shailaja Prasannakumar|date=1968|language=mr}}</ref><br> मंगळवार-नवविवाहित स्त्रिया श्रावणात दर मंगळवारी शिव मंगळागौरीची पूजा करतात.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.tv9marathi.com/spiritual-adhyatmik/sawan-2022-mangalagouri-vrat-significance-and-puja-rituals-observed-on-first-tuesday-of-shravan-au189-761332.html|title=Shravan 2022: श्रावणातल्या पहिल्या मंगळवारी ठेवतात मंगळागौरी व्रत, महत्त्व आणि पूजा विधी|last=Marathi|first=TV9|date=2022-07-19|website=TV9 Marathi|language=mr|access-date=2022-07-20}}</ref> पहिली पाच वर्षे मंगळागौर केल्यानंतर, नंतरच्या एखाद्या वर्षी उद्यापन करतात. त्यावेळी आपल्या आईला वाण म्हणून सोन्याचा नाग देतात.<br> बुधवार- बुधाची पूजा <br> गुरुवार- बृहस्पती पूजा <br> शुक्रवार - जिवती देवीचे पूजन, पुरणाच्या दिव्यांनी अपत्यांना ओवाळणे आणि हळदी-कुंकू करण्याचीही प्रथा आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.tv9marathi.com/spiritual-adhyatmik/jivati-2022-this-date-has-jivati-significance-and-puja-rituals-au189-764488.html|title=Jivati 2022: या तारखेला आहे जिवती, महत्त्व आणि पूजा विधी|last=Marathi|first=TV9|date=2022-07-23|website=TV9 Marathi|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref><br> शनिवार- ब्रह्मचारी किंवा ब्राह्मण यांचे पूजन<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=भारतीय संस्कृती कोष खंड नववा|last=जोशी|first=महादेवशास्त्री|publisher=|year=|isbn=|location=|pages=}}</ref><br> रविवार- आदित्य राणूबाई पूजन <br> सत्यनारायण पूजा - श्रावण महिन्यात [[सत्यनारायण पूजा]] करण्याची पद्धती महाराष्ट्रात प्रचलित झाली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=PT5h4IjBMk0C&printsec=frontcover&dq=satyanarayan+pooja+in+Shravan&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj_1IvTurTjAhVXcCsKHaiRDlcQ6AEINDAC#v=onepage&q&f=false|title=Explore Hinduism|last=Pandit|first=Bansi|date=2005|publisher=Heart of Albion|isbn=9781872883816|language=en}}</ref> दान - श्रावण हा चातुर्मासातील श्रेष्ठ महिना मानला जात असल्याने कित्येक धनिक लोक प्रतिपदेपासून अमावास्येपर्यंत ब्राह्मणांना व गोरगरिबांना भोजन देतात. देवस्थानांतही या महिन्यात कथापुराणादी कार्यक्रम ठेवतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा </ref> * कावड नेणे- [[उत्तर भारत|उत्तर भारता]]त विशेषतः [[बिहार]] मधील वैजनाथ या [[ज्योतिर्लिंग|ज्योतिर्लिंगां]]पैकी एक असलेल्या शिवमंदिरात [[गंगा नदी|गंगे]]चे पाणी कावडीतून वाहून नेऊन शिवपिंडीला अभिषेक करण्याची परंपरा आहे.<ref name=":0" /> अशी कावड खांद्यावर घेऊन चालत जाणाऱ्या भाविकांना कावडिया असे संबोधिले जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/religion/festivals/kanwar-yatra-2022-day-date-history-and-significance/articleshow/92945694.cms|title=Kanwar Yatra 2022: Day, Date, History and Significance {{!}} - Times of India|last=Jul 18|first=Mahima Sharma / TOI-Online / Updated:|last2=2022|website=The Times of India|language=en|access-date=2022-07-23|last3=Ist|first3=10:06}}</ref> ==[[भारत]]ात अन्य ठिकाणी== [[उत्तर भारत]]ात या महिन्यात झुलन यात्रा, रक्षाबंधन, जन्माष्टमी व नंदोत्सव हे उत्सव विशेष महत्त्वाचे मानतात. झुलन जत्रा हा दोलोत्सव आहे. [[पौर्णिमा|पौर्णिमे]]च्या दिवशी [[राधा]] व [[कृष्ण]] यांना हिंदोळ्यावर बसवून झोके देतात व स्त्रिया त्यांच्यासंबंधी गीते गातात. हा उत्सव एकादशी पासून पौर्णिमेपर्यंत चालतो. कृष्ण जन्माच्या दुसऱ्या दिवशी नंदोत्सव करतात. नंदाला पुत्र झाला असे समजून या दिवशी हळदी-कुंकू मिसळलेले पाणी पिचकारीने उडवतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा</ref> ==साहित्यात== * असा रंगारी श्रावण आला (क्रमिक पाठ्यपुस्तकातील कविता, कवी [[ऐश्वर्य पाटेकर]]) * आकाशाचा अतिथी, आला श्रावण श्रावण. त्याच्या सुंदर पोतडीत सप्तरंगी तोरण * आला आषाढ-श्रावण, आल्या पावसाच्या सरी, किती चातकचोचीने प्यावा वर्षांऋतू तरी! (कवी - [[बा.सी. मर्ढेकर]]) * आला श्रावण श्रावण, होई मनही स्वच्छंद, सर्वाच्या मनी दरवळे, भक्तीचा सुगंध. * इंद्रधनुष्याच्या बांधित कमानी, संध्येच्या गगनी श्रावण आला * कुरवाळित येतिल मजला, श्रावणातिल जलधारा, सळसळून भिजली पाने, मज करतिल सजल इशारा ... (कविता, कवी -[[मंगेश पाडगावकर]]) * चल गं सये वारुळाला वारुळाला, नागोबाला पुजायाला पूजायाला (समूहगीत, गीतकार - [[ग.दि. माडगूळकर]]; संगीत दिग्दर्शक - [[सुधीर फडके]]; चित्रपट - जिवाचा सखा) * चार दिसावर उभा ओला श्रावण झुलवा, न्याया पाठवा भावाला हिला माहेरी बोलवा (कवयित्री : [[शांता शेळके]]) * पाउसाच्या मोहक थेंबात, श्रावण हे सजले, भिजुनी अंग अंग, ओले चिंब, मन हे भिजले (कवी - सचिन तळे) * फांद्यावरी बांधिले गं मुलींनी हिंदोळे . . पंचमिचा सण आला डोळे माझे ओले (ग.दि. माडगूळकर; गजानन वाटवे, गजानन वाटवे). . . * भारती सृष्टीचे सौंदर्य खेळे....श्रावणी पाऊस हास्याचा पडे, श्रीकृष्ण जन्माची दंगल उडे (कवी : [[शांताराम आठवले]], संगीत : [[केशवराव भोळे]], गायिका : [[वासंती]] चित्रपट : कुंकू, राग : [[राग देस|देस]]) * रात्र श्रावणी आज राजसा पाऊस पडतोय भारी | पाखरू पिरतीचं लाजून बसलंय उरी (लावणी, कवी अशोकजी परांजपे; गायिका [[सुलोचना चव्हाण]]; संगीत विश्वनाथ मोरे; नाटक -आतून कीर्तन वरून तमाशा) * रिमझिम झरती श्रावणधारा धरतीच्या कलशात, प्रियाविण उदास वाटे रात (भावगीत), कवी- मधुकर जोशी, संगीत दिग्दर्शक - [[दशरथ पुजारी]], गायिका - [[सुमन कल्याणपूर]])<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/lokprabha/vishesha/shravan-songs-1279126/|title=अब के सजन सावन में…|website=Loksatta|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> * रिमझिम बरसत आला श्रावण, साजन नाही आला…. (कविता, कवयित्री -[[शांता शेळके]]) * श्रावण आला गं वनी श्रावण आला, दरवळे गंध मधूर ओला ([[ग.दि. माडगुळकर]], [[राम कदम]], [[आशा भोसले]], चित्रपट-वऱ्हाडी आणि वाजंत्री ) * श्रावण आला तरू तरूला बांधू हिंदोळा (गायिका आणि अभिनेत्री : [[लता मंगेशकर]], [[स्नेहप्रभा प्रधान]], संगीतकार : [[दादा चांदोरकर]], चित्रपट : पहिली मंगळागौर-१९४२) * श्रावणमासी, हर्ष मानसी, हिरवळ दाटे चोहीकडे " या [[बालकवी]] यांच्या कवितेत श्रावण महिन्याचे वर्णन आले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.timesnowmarathi.com/fashion-lifestyle/article/marathi-poet-balkavi-tryambayk-bapuji-thombare-death-anniversary-read-his-poem/404678|title=Balkavi : आज आहे बालकवींचा स्मृतीदिन, त्यानिमित्ताने वाचा त्यांनी लिहिलेल्या अजरामर कविता|date=2022-05-04|website=www.timesnowmarathi.com|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> * श्रावणा कुणाचे मनस्वी हे क्षण? निसर्ग चित्रांत पावले स्पंदन! -कविता, कवयित्री- [[इंदिरा संत]]) * भरलं आऽभाऽळ पावसाळी पाहुणा गऽ, बाई श्रावणाचं ऊन्ह मला झेऽपेऽऽना (लावणी/चित्रगीत, चित्रपट : एक होता विदूषक, कवीे : [[ना.धों. महानोर]], संगीतकार : [[आनंद मोडक]], गायिका [[आशा भोसले||) * श्रावणात घन निळा बरसला (कवी-मंगेश पाडगांवकर, संगीत दिग्दर्शक-[[श्रीनिवास खळे]], गायिका [[लता मंगेशकर]])<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.lokmat.com/nagpur/sravanat-ghan-nila-barasla/|title=श्रावणात घन निळा बरसला...|last=author/lokmat-news-network|date=2018-08-30|website=Lokmat|language=mr-IN|access-date=2022-07-23}}</ref> * सर सुखाची श्रावणी की नाचरा वळीव हा | गुंतण्या आतुर फिरुनी आज वेडा जीव हा (कवी नीलेश मोहरीर/गुरू ठाकूर; गायक - अभिजित शिंदे, बेला शेंडे, चित्रपट - मंगलाष्टक वन्स मोअर) * हासरा नाचरा जरासा लाजरा, सुंदर साजिरा श्रावण आला, तांबुस कोमल पाऊल टाकीत, भिजल्या मातीत श्रावण आला ...(कविता, कवी -[[कुसुमाग्रज]])<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.lokmat.com/maharashtra/great-marathi-poems-and-literature-about-shravan-month/|title=हासरा नाचरा जरासा लाजरा, सुंदर साजिरा श्रावण आला...!|last=author/online-lokmat|date=2018-08-12|website=Lokmat|language=mr-IN|access-date=2021-08-12}}</ref> * क्षणात लपून जाशी क्षणात दिसून, जसे काही श्रावणाचे सोनसळी उन्ह (कवी : [[संदीप खरे]], संगीत/गायक : [[सलील कुलकर्णी]]) ==चित्रपटगीतांत सावन (कवी, संगीत दिग्दर्शक, गायक/गायिका, चित्रपट, राग)== * अजहुँ न आएँ बालमा सावन बीता जाएँ (हसरत जयपुरी, शंकर जयकिशन, सुमन कल्याणपूर-मोहम्मद रफी, साँझ और सवेरा, मधुवंती) * अब के बरस भेज भैया को बाबुल, सावन में लीजो बुलाय रे (शैलेंद्र, सचिनदेव बर्मन, आशा भोसले, बंदिनी, ??) * अब के सावन ऐसे बरसे (पारंपरिक, शुभा मुद्गल) * अब के सावन घर आजा (पारंपरिक, मुरली मनोहर स्वरूप, ठुमरी-बेगम अख्तर) * अब के सावन साजन घर आजा (इक्बाल बानू आणि बरकत अली खान आणि श्रुती सडोलीकर, अनुक्रमे तिलक कामोद आणि तिलक कामोद आणि मांड खमाज) * अब के साजन सावन में, आग लगेगी बदनमें (आनंद बक्षी, सचिनदेव बर्मन, लता, चुपके चुपके, ??) * आओगे तुम, जब साजना, अँगना फूल खिलेंगे, बरसेगा सावन, बरसेगा सावन, झूम झूम के (इरशाद कामिल, प्रीतम व संदेश शांडिल्य, राशीद खान, जब वी मेट, ??) * आया सावन झूम के (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, लता मंगेशकर-मोहम्मद रफी, आया सावन झूम के, ??) * आया है सावन का मस्त महीना (अज़ीज़ कश्मीरी, विनोद, ??, आशा भोसले, एक दोन तीन, ?? ) * कई बार पहले बरसा था ये सावन (हिंदी चित्रपटगीत; चित्रपट - यूँही कभी; कवी - [[योगेश गौर]]; गायक/गायिका - [[उदित नारायण]]+[[कविता कृष्णमूर्ती]]; संगीतकार - निखिल-विनय) * कितने सावन बरस गये (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, अनुराधा पौडवाल, बीस साल बाद, ??) * गरजत बरसत सावन आयो रे, लायो न संग में, हमरे बिछडे बलमवा (साहिर लुधियानवी, रोशन, कमल बारोत-सुधा मल्होत्रा-सुमन कल्याणपूर, बरसात की रात, ??) * गरज बरस सावन घिर आयो (अली अझमत-सबीर जफर, अन्नू मलिक, अली अझमत, पाप, ??) * झिलमिल सितारों का आँगन होगा झिम झिम बरसता सावन होगा (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, मोहम्मद रफी-लता, जीवनमृत्यु, ??) * तू मिला दे मिला दे (गायक सोनू निगम, चित्रपट : सावन - द लव्ह सीझन) (गाण्याच्या शब्दांत सावन सापडला नाही) * मौसम है आशिक़ाना, ऐ दिल कहीं से उनको, ऐसें में ढूँढ लाना,.....काली घटा के साएँ, बिरहन को डस रहे हैं, डर हैना मार डालें, सावन का क्या ठिकाना ([[कमाल अमरोही]], [[गुलाम मोहम्मद]], [[लता मंगेशकर]], पाकीज़ा) * बदला छाए कि झूले पड गये, हाय कि मेले लग गये, कि आया सावन झूम के (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, लता मंगेशकर-मोहम्मद रफी-साथी, आया सावन झूम के, ??) * बागों में पडे झुले, तुम भूल गये हमको; हम तुमको नहीं भूले..सावन का महिना है, साजन से जुदा रह कर जीना भी क्या जीना है (गायक - बडे गुलाम अली) * बालम आये बसो मेरे मन में, सावन आया तुमना आये (पारंपरिक, तिमिर बरन, कुंदनलाल सैगल, देवदास, काफी) * मेरे नैना सावन भादों (आनंद बक्षी, राहुलदेव बर्मन, किशोर. लता, मेहबूबा) * मौसम है आशिकाना... काली घटा के साए, बिरहन को डस रहे है, डर हैना मार डाले, सावन का क्या ठिकाना, सावन का क्या ठिकाना (कमाल अमरोही, गुलाम मोहम्मद, लता, पाकिज़ा) * मोहोब्बत बरसा देना तू, सावन आया है (गीत-अरिजीतसिंग) * रिमझिम गिरे सावन, सुलग सुलग जाये मन ([[योगेश गौर]]; [[राहुलदेव बर्मन]]; [[किशोरकुमार]]+[[लता मंगेशकर]]; चित्रपट - मंज़िल) * रुमझुम बरसे बदरवा‍, मस्त हवाएं आई, पिया घर आजा आजा, पिया घर आजा | सावन कैसे बीते रे, मै यहाँ तुम वहाँ, हमको नींद न आयें रे, याद सताये तेरी.. (दीनानाथ मधोक, नौशाद, जोहराबाई अंबालावाली, रतन, ??) * सावन का महीना पवन कॆे सोर (आनंद बक्षी, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, मुकेश-लता, मिलन, ??) * सावन का महीना शादीबिना मुश्किल है जीना (एम.जी. हशमत, अनू मलिक, विनोद राठोड, हलचल, ??) * सावन के झूले पडे (आनंद बक्षी, राहुलदेव बर्मन, लता मंगेशकर, जुर्माना, पहाडी) * सावन के झूलों ने (??, ??, मोहम्मद अज़ीज़, निगाहें, ??) * सावन के नज़ारे हैं, अहा अहा (वली साहब, गुलाम हैदर, शमशाद बेगम-गुलाम हैदर, खजांची, ??) * सावन के बादलों, उनसे ये जा कहो (डी.एन. मधोक, नौशाद, करण दीवाण, जोहराबाई अंबाली, रतन, वृंदावनी सारंग) * सावन के बादलों की तरह से भरे हुए, ये वो नयन हैं जिनसे के जंगल हरे हुए (कवी : [[मिर्झा मुहम्मद रफी सौदा|सौदा]]) * सावन घन गरजे बजाये मधुर मधुर मल्हार (विद्याधर गोखले, वसंत देसाई, प्रसाद सावकार, पंडितराज जगन्नाथ-नाटक, ??) * सावन बरसता है ... तुझसे मिल कर भी यह दिल तरसता है (अंजान; बप्पी लाहिरी; अनुराधा पौडवाल; शानदार) * सावन में मोरनी बन के, मैं तो छम छम नाचूँ, ओ मैं तो छम छम नाचूँ (मेहबूब, ललित सेन, फाल्गुनी पाठक, सांवरियाँ तेरी याद में, ??) * अरे हाय हाय ये मजबूरी, ये मौसम और ये दूरी, अरे हाय हाय हाय मजबूरी, ये मौसम और ये दूरी, मुझे पल पल है तड़पाये, तेरी दो टकियाँ दी नौकरी वे मेरा लाखों का सावन जाये (वर्मा मलिक, लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, लता मंगेशकर, रोटी, कपडा ऑर मकान, ??) * हर दिल जो प्यार करेगा, वो गाना गायेगा...... अब कह दूँगी, करते करते, कितने सावन बीत गये, जाने कब इन आँखों का शरमाना जायेगा, दीवाना सैंकड़ों में पहचाना जायेगा (शैलेंद्र-आर.एस. शंकरसिंग, शंकर-जयकिशन, हर दिल जो प्यार करेगा, मुकेश-लता-महेंद्र कपूर, ??) * हरियाला सावन ढोल बजाता आया, धिन तक तक मन के मोर नचाता आया ([[शैलेंद्र]], [[सलील चौधरी]]. [[लता मंगेशकर]]-[[मन्ना डे]] आणि कोरस, दो बीघा जमीन) ==चित्रदालन== <gallery> File:Rakhi shopping Raksha Bandhan Hindu festival.jpg|thumb|राखी पौर्णिमा पूर्वतयारी File:Janmashtami 01.jpg|thumb|कृष्ण जन्माष्टमी File:Dahi Handi.JPG|thumb|दही हंडी File:Inside Meruling Temple of Lord Shiva.jpg|thumb|शिवाचे मंदिर File:Bhimashankar1.jpg|thumb|शिवपूजा File:Satyanarayan Pooja.jpg|thumb|सत्यनारायण पूजा </gallery> ==संदर्भ व नोंदी== {{संदर्भयादी}} {{भारतीय दिनदर्शिका महिना|श्रावण|आषाढ|भाद्रपद}} {{भारतीय महिने}} {{साचा:हिंदू कालमापन}} [[वर्ग:हिंदू कालमापन]] [[वर्ग:हिंदू पंचांग]] [[वर्ग:ज्योतिष]] [[वर्ग:श्रावण महिना|*]] hndu7tg90yqminuz7q99djaepmze2ns 0 58203 2139676 2133990 2022-07-23T07:06:09Z Wagh Anand 146722 /* पुरस्कार आणि सन्मान */ दुवे जोडले wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = प्रेमानंद गज्वी | चित्र = | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = | पूर्ण_नाव = | टोपण_नाव = | जन्म_दिनांक = [[इ.स. १९४७]] | जन्म_स्थान = [[चंद्रपूर]] | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | कार्यक्षेत्र = [[साहित्य]], [[पत्रकारिता]] | राष्ट्रीयत्व = [[भारत|भारतीय]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | कार्यकाळ = | साहित्य_प्रकार = वृत्तपत्रीय लेखन | विषय = | चळवळ = नाट्य | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = किरवंत | प्रभाव = नाट्यक्षेत्र | प्रभावित = | पुरस्कार = | वडील_नाव = | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्‍नी_नाव = | अपत्ये = | स्वाक्षरी_चित्र = | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''प्रेमानंद गज्वी''' (जन्म : इ.स. १९४७) हे [[मराठी]] कवी, लेखक व [[नाटककार]] आहेत. यांची लेखनशैली ही सामाजिक बांधिलकीचे भान ठेवून समाजातील विदारक सत्य प्रभावीपणे मांडणारी शैली आहे {{संदर्भ हवा}}. सध्या सेवानिवृत्त...बीपीटी मधून लेखांचा महाराष्ट्रातील शालेय अभ्यासक्रमात समावेश झाला आहे. त्यांच्या ''घोटभर पाणी'' या एकांकिकेचे १४ भाषांत अनुवाद झाले आहेत. प्रेमानंद गज्वी यांचे 'बोधी प्रकाशन' आहे. [[छावणी]] :- ‘छावणी’हे प्रेमानंद गज्वी यांचे नाटक.या नाटकाला सेन्सार बोर्डाने सुरुवातीला परवानगी दिली नव्हती. नंतर दिली गेली.हे नाटक संविधानविरोधी आहे.(२०१५)असा ठपका या नाटकावर ठेवण्यात आला होता. त्यावर देशभर अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य-सेन्साॅर बोर्ड या अनुषंगाने चर्चा झाली. या नाटकावर ठेवलेला हा ठपका पूर्णपणे चुकीचा होता.कारण प्रेमानंद गज्वी हे संविधान मूल्ये जगणारे आणि या मूल्यांच्या रुजवणुकीसाठी आपली लेखणी झिजवणारे आंबेडकरवादी लेखक आहेत. त्यांच्या सर्वच नाट्यलेखनातून मानवी मूल्यांची बुज राखली गेली आहे. त्यांनी लेखनातून शोषितांची बाजू घेतली आहे.‘छावणी’हे नाटकही त्याला अपवाद नाही.‘छावणी’च्या निर्मितीनी नंतरच्या वादासंबंधी मनोगतात आवश्यक ती माहिती गज्वी यांनी दिली आहे.डाॅ.अशोक बाबर यांनी प्रस्तावनेतून या नाटकाच्या अशयसूत्राची विस्तृत चर्चा केली आहे,ती चर्चा हे नाटक समजून घेण्यास उपयुक्त ठरते. या नाटकातून गज्वी यांनी थेट व्यवस्थेला प्रश्न विचारलेले आहेत.आंबेडकरी जाणिवेची अभिव्यक्ती या नाटकातून झालेली आहे. विषमतामुक्तीचा आशय घेऊन सामाजिक संघर्षाचे नाट्य यातून उभे राहते.जात-वर्गातून निर्माण झालेल्या विषमतेला नाकारत सामाजिक समतेचे सूचन या नाटकातून होते.देशात सामाजिक आणि आर्थिक पातळीवरील समता निर्माण झाली नाही तर भविष्यात अराजक निर्माण होऊ शकते, हा इशाराही हे नाटक देते. भांडवली व्यवस्थेला नकार, जातिअंताचे संसूचन, धर्म व्यवस्थेतील ढोंगीपणा-शोषण, वर्गसमूहातील वाढलेली आर्थिक विषमता आणि आंबेडकरी तत्त्वज्ञानाचे प्रकटीकरण या महत्त्वाच्या सूत्रांना केंद्रभूत ठेवून हे नाटक आकार घेते. वर्तमान समाजात ज्या विविध समूहांच्या-गटाच्या-विचारांच्या वा इतर स्वरूपाच्या संकुचित हितवादी छावण्या आहेत. त्या छावण्यांनाही छावणीमुक्तीचा संदेश हे नाटक देते. चिंतनशीलता, वैचारिकता, प्रबोधनात्मकता हे या नाटकाचे मूलभूत विशेष आहेत. हे नाटक रंगभूमीवर आले नाही. ते येऊ नये म्हणून काही लोकांनी प्रयत्न केले. या नाट्यसंहितेचे पुस्तक छापायलाही अनेकांनी नकार दिला होता.शेवटी नागपूरच्या विजय प्रकाशनाने २०१८ला छापले. महात्मा जोतीराव फुले यांच्या ‘तृतीय रत्न’ नाटकाच्या परंपरेतील हे महत्त्वाचे समकालीन नाटक आहे. मराठी नाट्येतिहास त्याची दखल घेईलच! ==प्रेमानंद गज्वी यांचे कथासंग्रह== * ढीवर डोंगा * लागण ==कादंबऱ्या== * जागर * हवे पंख नवे ==काव्य संग्रह== * एकतारी * येतोय ==नाटके== * [[किरवंत]] * गांधी आणि आंबेडकर * छावणी * जय जय रघुवीर समर्थ * [[डॅम इट अनू गोरे]] (नाटकाचे मूळचे नाव ‘व्याकरण’) * तन-माजोरी * देवनवरी * नूर महंमद साठे * पांढरा बुधवार * रंगयात्री * शुद्ध बीजापोटी ==[[एकांकिका]]== * घोटभर पाणी * पांढरा बुधवार (हे नाटक [अमरावती] विद्यापीठाच्या एमए.च्या अभ्यासक्रमात समाविष्ट आहे. * बेरीज-वजाबाकी * (प्रेमानंद गज्वी) समग्र एकांकिका ==वैचारिक== * अजिंठा नाट्यलेणी (गज्वी आणि इतर पाच लेखक) * (अकरा बोधीसूत्रे अर्थात ज्ञानसूत्रे म्हणजेच) आर्ट फाॅर नाॅलेज (सहलेखक : प्रा. आदित्य देसाई) * बोधी * बोधी कला-संस्कृती * सगुण नगुण * १९९० पश्चात मराठी नाटक :संरचना आणि चर्चा ,साहित्य अकादमी पुरस्कृत (१/७/२०२२). ==अन्य== * निवडक प्रेमानंद गज्वी (प्रेमानंद गज्वी यांचा लेखनप्रवास) ==पुरस्कार आणि सन्मान== * अखिल भारतीय मराठी नाट्य परिषदेच्या नाशिक शाखेच्या वतीने दिला जाणारा [[वि.वा. शिरवाडकर]] पुरस्कार २००९ * [[मसाप]]चा जीवनगौरव पुरस्कार * ९९व्या अखिल भारतीय मराठी नाट्य संमेलनाचे अध्यक्षपद (नियोजित) * नव्वदोत्तर नाटक कार्यशाळा - प्रमुख वक्ते साहित्य अकादमी, स्थळ श्रीरामपूर. ==संकीर्ण== * ८३ व्या [[मराठी साहित्य संमेलन|मराठी साहित्य संमेलनाच्या]] निवडणुकीत प्रेमानंद गज्वींविरुद्ध [[द.भि. कुलकर्णी]] निवडून आले.<ref>[http://www.loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=40702:2010-01-16-19-37-08&catid=73:mahatwachya-baatmyaa&Itemid=104 मराठी साहित्य संमेलनाध्यक्षपदी डॉ. द. भि. कुलकर्णी ]{{मृत दुवा}}</ref> ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} {{मराठी साहित्यिक}} {{मराठी कवी}} {{DEFAULTSORT:गज्वी,प्रेमानंद}} [[वर्ग:मराठी नाटककार]] [[वर्ग:मराठी कवी]] [[वर्ग:मराठी लेखक]] [[वर्ग:इ.स. १९४७ मधील जन्म]] q7xwd4ul96dho68kvedkg8w7cc51juj 0 58515 2139565 1764314 2022-07-22T15:26:33Z Khirid Harshad 138639 wikitext text/x-wiki होडी हे पाण्यावर चालवण्याचे [[वाहन]] आहे. होडी काही अंतर [[पाणी|पाण्यावर]] जाण्यासाठी वापरली जाते. ही वल्ह्यांनी वल्हवली जाते व पाणी मागे लोटल्यानंतर पुढे ढकलली जाते. होडीच्या आकारामुळे पाणी आत शिरत नाही. ==ओळख== मानवाला माहिती असलेला हा अतिशय प्राचीन [[वाहन]] प्रकार आहे. [[मासेमारी]] व [[नदी]] पार करण्यासाठी पारंपारिक रीतीने याचा उपयोग होत आला आहे. ==प्रकार== * शिडाची होडी * स्वयंचलित होडी * दिशादर्शक नौका * सुकाणू सहीत * सुकाणू विरहित * गोल * निवासी होडी (पर्यटक वा प्रवासासाठी) ==बांधणी== * रबर * कॅनव्हास * लाकूड * प्लॅस्टिक * एफ.आर.पी. ==चित्रदालन== <gallery> चित्र:होड्या.jpg|200px|thumb|[[कोकण]] किनाऱ्यावरील होड्या चित्र:होडी.JPG|200px|thumb|नांगरून ठेवलेली वल्ह्याची होडी चित्र:शिडाची होडी.JPG|200px|thumb|‎शिडाची होडी चित्र:मोटारबोट.JPG|200px|thumb|स्वयंचलित होडी - मोटारबोट चित्र:मार्गदर्शक होडी.JPG|200px|thumb|[[‎जहाज|जहाजांना]] [[बंदर|बंदरातील]] मार्ग दाखवणारी मार्गदर्शक होडी चित्र:जीवरक्षक नौका.JPG|thumb|[[‎जहाज]]ावरील साठवण क्षमतेची जीवरक्षक नौका चित्र:Backwaters hausboot.JPG|thumb|पर्यटक निवासी होडी ([[केरळ]]) चित्र:Shikara Boats - Lifestyle in Dal Lake, Srinagar, Kashmir, India.jpg|thumb|[[काश्मीर]] येथील शिकारा (होडी) </gallery> ==बाह्य दुवे== * [http://www.sailingtheweb.net Sailboats database: sailboat data sheets all over the world] [[वर्ग:वाहने]] [[वर्ग:जलवाहतूक]] 8pmk6olaya2yk0pvt9ounhjs1bjx8zu 0 58572 2139609 2136558 2022-07-23T02:42:33Z आर्या जोशी 65452 /* शिक्षणपद्धती */ संदर्भ जोडला wikitext text/x-wiki '''भरतनाट्यम्''' ही एक अभिजात दक्षिण भारतीय नृत्यशैली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=dGqCDwAAQBAJ&pg=PA142&dq=%E0%A4%AD%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiy54mA_fD4AhUYT2wGHSuBACkQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%E0%A4%AD%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE&f=false|title=Bharatiya Itihaas avum Kala Sanskriti Compendium for IAS Prelims Samanya Adhyayan Paper 1 & State PSC Exams 2nd Edition|last=Prakash|first=Satya|publisher=Disha Publications|isbn=978-93-88373-41-8|language=hi}}</ref> [[चित्र:Bharatanatyam 19.jpg|thumb|right|भरतनाट्यम करतांना एक कलाकार]] == नाव == [[File:Bharatnatyam different facial expressions (3).jpg|thumb| नृत्यातील भाव दर्शन]] भाव, राग आणि ताल ही भरतनाट्यमची तीन मुख्य अंग असतात. या अंगांच्या आद्याक्षरावरून ''भरत''-नाट्य असे नाव पडले असा एक प्रवाद आहे. दुसऱ्या मतानुसार भरतमुनी जनक असल्याने ''भरताचे नाट्य'' म्हणून यास भरतनाट्यम म्हटले जाते . या नृत्यास ''दासीअट्ट्म'' व ''सदिर'' (Sadir) या नावानेही ओळखले जाई. ==स्वरूप== या शैलीचा उगम दक्षिण भारतातील [[मंदिर|मंदिरांमध्ये]] झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=y8pdEAAAQBAJ&pg=RA1-PA116&dq=%E0%A4%AD%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwjR8Y7Tu_L4AhUdRWwGHSXhDn4Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%E0%A4%AD%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE&f=false|title=Bhartiya Kala Evam Sanskriti|last=Sarika|first=Dr Sheelwant Singh evam Dr|date=2022-03-05|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-90389-34-6|language=hi}}</ref> ही एकल नृत्यशैली असून [[भरत मुनी|भरतमुनींच्या]] नाट्यशास्त्रावर आधारित आहे. भरतनाट्यमचे सादरीकरण [[कर्नाटकी संगीत|कर्नाटकी संगीताच्या]] साथीने होते.या नृत्य पद्धतीवर द्रविड संस्कृतीचा प्रभाव आहे.यात मृदंगम,तालम,वीणा,बासरी ,घटम आदि वाद्यांची साथसंगत असते. चेन्नय्या पोन्नय्या शिवानंद आणि वडिवेल या तंजावूर बंधू म्हणून मान्यता पावलेल्या संगीतकारांनी या नृत्याचा मार्गम रचला आणि त्याच क्रमाने आजही नृत्य प्रस्तुती करण्याची पद्धत आहे.सुरुवातीला मंदिरात केली जाणारी ही कला नंतर राजदरबारात आणि रंगमंचावर सादर केली जाऊ लागली. पूर्वी देवपूजेचा भाग म्हणून देवदासी देवळात नृत्य करत.देवालायांना आणि देवदासींना राजाश्रय असे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=t6MJ8jbHqIwC&printsec=frontcover&dq=history+of+bharatanatyam&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwj_iZaKvfL4AhVyTWwGHXw7AFIQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q&f=false|title=India's Dances: Their History, Technique, and Repertoire|last=Massey|first=Reginald|date=2004|publisher=Abhinav Publications|isbn=978-81-7017-434-9|language=en}}</ref>तंजावूरच्या चोल,नायक आणि मराठी राजांनी या नृत्य कलेला भरपूर प्रोत्साहन दिले. == शिक्षणपद्धती == भरतनाट्यम विद्यार्थी सुरुवातीस घुंगरूंशिवाय नाचणे शिकतात. ज्यावेळी गुरूस वाटते की विद्यार्थ्याची पुरेशी तयारी झालेली आहे तेव्हा गुरू विद्यार्थ्याकडून [[सलंगाई पूजा]] करवून घेतात व त्यावेळी घुंगरू प्रदान केले जातात. अधिक खडतर शिक्षणानंतर विद्यार्थ्याने एकट्याने किंवा एकटीने संपूर्ण कार्यक्रम करणे अपेक्षित असते. याला [[आरंगेत्रम|अरंगेत्रम]] असे नाव आहे. अरंगेत्रम नंतर गुरू आपल्या शिष्यास इतर कार्यक्रमांतून नृत्य करण्यास परवानगी देतात.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://mpcnews.in/nigdi-news-presentation-of-bharatanatyam-arangetram-on-behalf-of-nrityakala-mandir-on-teachers-day-242521/|title=Nigdi News : शिक्षकदिनी 'नृत्यकला मंदीर'च्या वतीने गुरू-शिष्य परंपरा दर्शवणा-या 'भरतनाट्यम् अरांगेत्रम'चे सादरीकरण|last=MPCNEWS|first=Sangeeta|date=2021-09-06|website=MPCNEWS|language=mr-IN|access-date=2022-07-23}}</ref> भरतनाट्यम ही नृत्य शैली परंपरेनुसार केवळ स्त्री ने सादर करण्याची एकल नृत्य शैली आहे पण रंगमंचावर नटवूणार,मृदंग वादक,गायिका,व्हायोलीन आणि बासरी वादक असे साथीदार असतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=a0lBDAAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=performance+of+bharatanatyam&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwigm6O2vfL4AhV2R2wGHWnpCUUQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q&f=false|title=Dancing Heart: An Indian Classical Dance Recital|last=Iyer|first=Rani|date=2016-05-29|publisher=Shanti Arts Publishing|isbn=978-1-941830-78-9|language=en}}</ref> == श्रेष्ठ कलाकार == भरतनाट्यम पूर्वी मंदिरातील देवदासींद्वारे केला जाई. या नृत्याचे स्वरूप पुढे पन्ननलूर,वल्डवूर ,तंजावर येथे विकसित झाले आणि ह्या भरातनाट्यमच्या प्रमुख बाणी मानल्या जातात. टी बाल सरस्वती, मोना पिल्ले, रूक्मिणी अरुंदले,मीनाक्षी सुंदरम पिल्लै,चिट्टप्पा पिल्लै,रामय्या पिल्लै,लीला सॅमसन,सुचेता चापेकर आदी भरतनाट्यमच्या श्रेष्ठ कलाकारांपैकी काही नावे आहेत. आज अनेक भरतनाट्यम नर्तकानी त्यांच्या कर्तृत्वाने ह्या कलेला जगभरात सन्मान आणि प्रसिद्धी मिळवून दिलीये. त्यातील काही पुढीलप्रमाणे.- एस. कनक,सुधा राणी रघुपध्याय , प्रा. सी.वी. चंद्रशेखर, चित्रा विश्वेश्वरन , अलरमेल वल्ली , डॉ.पद्मा सुब्रमण्यम ,पार्श्वनाथ उपाध्याय,मालविका सारुकाई ,कमला लक्ष्मण, जयश्री नायर,प्रतिभा प्रल्हाद ,अनिता रत्नम ,रमा वैद्यनाथ ,प्रियदर्शनी गोविंद, इंदिरा कादंबी, मीनाक्षी श्रीनिवासन ,इत्यादी. == भरतनाट्यमच्या विविध मुद्रा/ चित्रदालन == <gallery> File:SADIR(THEN).jpg|thumb|नृत्य file:Hasthamudra.JPG|स्वस्तिक file:Hasthamudra1.JPG|पताक file:Hasthamudra2.JPG|शिखर file:Hasthamudra3.JPG|त्रिपताक file:Hasthamudra4.JPG|कटकामुख file:Hasthamudra5.JPG|चंद्रकला file:Hasthamudra6.JPG|सिंहमुख file:Hasthamudra7.JPG|ताम्रचुड file:Hasthamudra8.JPG|अंजली file:Hasthamudra9.JPG|कर्तरीमुख file:Hasthamudra10.JPG| file:Hasthamudra11.JPG|हंसास्य file:Hasthamudra12.JPG|सर्पशिर file:Hasthamudra13.JPG|कर्कट file:Hasthamudra14.JPG|शिवलिंग file:Hasthamudra15.JPG| file:Hasthamudra16.JPG|सूची file:Hasthamudra17.JPG|पद्मकोश file:Hasthamudra18.JPG|त्रिशूल file:Hasthamudra19.JPG|अलपद्मा चित्र:ഹസ്തമുദ്ര2.JPG|वराह चित्र:ഹസ്തമുദ്ര3.JPG|चक्र </gallery> {{अभिजात भारतीय नृत्ये}} [[वर्ग:अभिजात भारतीय नृत्ये]] [[वर्ग:भरतनाट्यम]] [[वर्ग:कर्नाटकातील कला‎]] [[वर्ग:तमिळनाडूतील कला]] [[वर्ग:नृत्य]] 8b2kq761h0dlweecup0qkblnuvsot1y 2139611 2139609 2022-07-23T02:45:22Z आर्या जोशी 65452 /* नाव */ संदर्भ घातला wikitext text/x-wiki '''भरतनाट्यम्''' ही एक अभिजात दक्षिण भारतीय नृत्यशैली आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=dGqCDwAAQBAJ&pg=PA142&dq=%E0%A4%AD%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwiy54mA_fD4AhUYT2wGHSuBACkQ6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=%E0%A4%AD%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE&f=false|title=Bharatiya Itihaas avum Kala Sanskriti Compendium for IAS Prelims Samanya Adhyayan Paper 1 & State PSC Exams 2nd Edition|last=Prakash|first=Satya|publisher=Disha Publications|isbn=978-93-88373-41-8|language=hi}}</ref> [[चित्र:Bharatanatyam 19.jpg|thumb|right|भरतनाट्यम करतांना एक कलाकार]] == नाव == [[File:Bharatnatyam different facial expressions (3).jpg|thumb| नृत्यातील भाव दर्शन]] भाव, राग आणि ताल ही भरतनाट्यमची तीन मुख्य अंग असतात. या अंगांच्या आद्याक्षरावरून ''भरत''-नाट्य असे नाव पडले असा एक प्रवाद आहे. दुसऱ्या मतानुसार भरतमुनी जनक असल्याने ''भरताचे नाट्य'' म्हणून यास भरतनाट्यम म्हटले जाते .<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/list/6-classical-dances-of-india|title=6 Classical Dances of India {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> या नृत्यास ''दासीअट्ट्म'' व ''सदिर'' (Sadir) या नावानेही ओळखले जाई. ==स्वरूप== या शैलीचा उगम दक्षिण भारतातील [[मंदिर|मंदिरांमध्ये]] झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=y8pdEAAAQBAJ&pg=RA1-PA116&dq=%E0%A4%AD%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwjR8Y7Tu_L4AhUdRWwGHSXhDn4Q6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=%E0%A4%AD%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE&f=false|title=Bhartiya Kala Evam Sanskriti|last=Sarika|first=Dr Sheelwant Singh evam Dr|date=2022-03-05|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-90389-34-6|language=hi}}</ref> ही एकल नृत्यशैली असून [[भरत मुनी|भरतमुनींच्या]] नाट्यशास्त्रावर आधारित आहे. भरतनाट्यमचे सादरीकरण [[कर्नाटकी संगीत|कर्नाटकी संगीताच्या]] साथीने होते.या नृत्य पद्धतीवर द्रविड संस्कृतीचा प्रभाव आहे.यात मृदंगम,तालम,वीणा,बासरी ,घटम आदि वाद्यांची साथसंगत असते. चेन्नय्या पोन्नय्या शिवानंद आणि वडिवेल या तंजावूर बंधू म्हणून मान्यता पावलेल्या संगीतकारांनी या नृत्याचा मार्गम रचला आणि त्याच क्रमाने आजही नृत्य प्रस्तुती करण्याची पद्धत आहे.सुरुवातीला मंदिरात केली जाणारी ही कला नंतर राजदरबारात आणि रंगमंचावर सादर केली जाऊ लागली. पूर्वी देवपूजेचा भाग म्हणून देवदासी देवळात नृत्य करत.देवालायांना आणि देवदासींना राजाश्रय असे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=t6MJ8jbHqIwC&printsec=frontcover&dq=history+of+bharatanatyam&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwj_iZaKvfL4AhVyTWwGHXw7AFIQ6AF6BAgFEAI#v=onepage&q&f=false|title=India's Dances: Their History, Technique, and Repertoire|last=Massey|first=Reginald|date=2004|publisher=Abhinav Publications|isbn=978-81-7017-434-9|language=en}}</ref>तंजावूरच्या चोल,नायक आणि मराठी राजांनी या नृत्य कलेला भरपूर प्रोत्साहन दिले. == शिक्षणपद्धती == भरतनाट्यम विद्यार्थी सुरुवातीस घुंगरूंशिवाय नाचणे शिकतात. ज्यावेळी गुरूस वाटते की विद्यार्थ्याची पुरेशी तयारी झालेली आहे तेव्हा गुरू विद्यार्थ्याकडून [[सलंगाई पूजा]] करवून घेतात व त्यावेळी घुंगरू प्रदान केले जातात. अधिक खडतर शिक्षणानंतर विद्यार्थ्याने एकट्याने किंवा एकटीने संपूर्ण कार्यक्रम करणे अपेक्षित असते. याला [[आरंगेत्रम|अरंगेत्रम]] असे नाव आहे. अरंगेत्रम नंतर गुरू आपल्या शिष्यास इतर कार्यक्रमांतून नृत्य करण्यास परवानगी देतात.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://mpcnews.in/nigdi-news-presentation-of-bharatanatyam-arangetram-on-behalf-of-nrityakala-mandir-on-teachers-day-242521/|title=Nigdi News : शिक्षकदिनी 'नृत्यकला मंदीर'च्या वतीने गुरू-शिष्य परंपरा दर्शवणा-या 'भरतनाट्यम् अरांगेत्रम'चे सादरीकरण|last=MPCNEWS|first=Sangeeta|date=2021-09-06|website=MPCNEWS|language=mr-IN|access-date=2022-07-23}}</ref> भरतनाट्यम ही नृत्य शैली परंपरेनुसार केवळ स्त्री ने सादर करण्याची एकल नृत्य शैली आहे पण रंगमंचावर नटवूणार,मृदंग वादक,गायिका,व्हायोलीन आणि बासरी वादक असे साथीदार असतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=a0lBDAAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=performance+of+bharatanatyam&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&sa=X&ved=2ahUKEwigm6O2vfL4AhV2R2wGHWnpCUUQ6AF6BAgIEAI#v=onepage&q&f=false|title=Dancing Heart: An Indian Classical Dance Recital|last=Iyer|first=Rani|date=2016-05-29|publisher=Shanti Arts Publishing|isbn=978-1-941830-78-9|language=en}}</ref> == श्रेष्ठ कलाकार == भरतनाट्यम पूर्वी मंदिरातील देवदासींद्वारे केला जाई. या नृत्याचे स्वरूप पुढे पन्ननलूर,वल्डवूर ,तंजावर येथे विकसित झाले आणि ह्या भरातनाट्यमच्या प्रमुख बाणी मानल्या जातात. टी बाल सरस्वती, मोना पिल्ले, रूक्मिणी अरुंदले,मीनाक्षी सुंदरम पिल्लै,चिट्टप्पा पिल्लै,रामय्या पिल्लै,लीला सॅमसन,सुचेता चापेकर आदी भरतनाट्यमच्या श्रेष्ठ कलाकारांपैकी काही नावे आहेत. आज अनेक भरतनाट्यम नर्तकानी त्यांच्या कर्तृत्वाने ह्या कलेला जगभरात सन्मान आणि प्रसिद्धी मिळवून दिलीये. त्यातील काही पुढीलप्रमाणे.- एस. कनक,सुधा राणी रघुपध्याय , प्रा. सी.वी. चंद्रशेखर, चित्रा विश्वेश्वरन , अलरमेल वल्ली , डॉ.पद्मा सुब्रमण्यम ,पार्श्वनाथ उपाध्याय,मालविका सारुकाई ,कमला लक्ष्मण, जयश्री नायर,प्रतिभा प्रल्हाद ,अनिता रत्नम ,रमा वैद्यनाथ ,प्रियदर्शनी गोविंद, इंदिरा कादंबी, मीनाक्षी श्रीनिवासन ,इत्यादी. == भरतनाट्यमच्या विविध मुद्रा/ चित्रदालन == <gallery> File:SADIR(THEN).jpg|thumb|नृत्य file:Hasthamudra.JPG|स्वस्तिक file:Hasthamudra1.JPG|पताक file:Hasthamudra2.JPG|शिखर file:Hasthamudra3.JPG|त्रिपताक file:Hasthamudra4.JPG|कटकामुख file:Hasthamudra5.JPG|चंद्रकला file:Hasthamudra6.JPG|सिंहमुख file:Hasthamudra7.JPG|ताम्रचुड file:Hasthamudra8.JPG|अंजली file:Hasthamudra9.JPG|कर्तरीमुख file:Hasthamudra10.JPG| file:Hasthamudra11.JPG|हंसास्य file:Hasthamudra12.JPG|सर्पशिर file:Hasthamudra13.JPG|कर्कट file:Hasthamudra14.JPG|शिवलिंग file:Hasthamudra15.JPG| file:Hasthamudra16.JPG|सूची file:Hasthamudra17.JPG|पद्मकोश file:Hasthamudra18.JPG|त्रिशूल file:Hasthamudra19.JPG|अलपद्मा चित्र:ഹസ്തമുദ്ര2.JPG|वराह चित्र:ഹസ്തമുദ്ര3.JPG|चक्र </gallery> {{अभिजात भारतीय नृत्ये}} [[वर्ग:अभिजात भारतीय नृत्ये]] [[वर्ग:भरतनाट्यम]] [[वर्ग:कर्नाटकातील कला‎]] [[वर्ग:तमिळनाडूतील कला]] [[वर्ग:नृत्य]] 7r1t8kbc7nl8jzk02nugpy8nr6fcmux 0 64295 2139705 2093118 2022-07-23T08:47:50Z Kishor salvi 9 141514 विकिपीडिया मराठी wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाणी कार्यक्रम | कार्यक्रम = असंभव | चित्र = | लोगो_चित्र_शीर्षक = | उपशीर्षक = | प्रकार = | निर्माता = [[पल्लवी जोशी]] | निर्मिती संस्था = | दिग्दर्शक = [[सतीश राजवाडे]] | क्रिएटीव्ह दिग्दर्शक = | सूत्रधार = | कलाकार = [[मानसी साळवी]], [[ऊर्मिला कानेटकर]], [[उमेश कामत]], [[नीलम शिर्के]], [[सुनील बर्वे]], [[आनंद अभ्यंकर]], [[सुहास भालेकर]], [[अशोक शिंदे]], [[मधुराणी प्रभुलकर]] [[किशोर साळवी]] | पंच = | आवाज = | अभिवाचक = | थीम संगीत संगीतकार = | शीर्षकगीत = | अंतिम संगीत = | संगीतकार = | देश = [[भारत]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | वर्ष संख्या = २ | एपिसोड संख्या = ७७४ | कार्यकारी निर्माता = | सुपरवायझिंग निर्माता = | असोसिएट निर्माता = | सह निर्माता = | कथा संकलन = [[चिन्मय मांडलेकर]] | संकलन = | स्थळ = | कॅमेरा = | चालण्याचा वेळ = सोमवार ते शनिवार रात्री ०८:३० वाजता | वाहिनी = [[झी मराठी]] | चित्र प्रकार = | ध्वनी प्रकार = | पहिला भाग = | प्रथम प्रसारण = १२ फेब्रुवारी २००७ | शेवटचे प्रसारण = २९ ऑगस्ट २००९ | आधी = [[कुलवधू (मालिका)|कुलवधू]] | नंतर = [[कळत नकळत (मालिका)|कळत नकळत]] | सारखे = }} {{झी मराठी रात्री ८.३०च्या मालिका}} '''असंभव''' ही [[झी मराठी]] वाहिनीवरून प्रसारित झालेली [[मराठी भाषा|मराठी]] मालिका आहे. [[सतीश राजवाडे]] यांनी या मालिकेचे दिग्दर्शन केले असून [[चिन्मय मांडलेकर]] याने या मालिकेचे लेखन केले. [[मानसी साळवी]], [[ऊर्मिला कानेटकर]], [[उमेश कामत]], [[नीलम शिर्के]], [[सुनील बर्वे]], [[आनंद अभ्यंकर]], [[सुहास भालेकर]], [[अशोक शिंदे]], [[मधुराणी प्रभुलकर]], इत्यादी कलाकारांच्या यात प्रमुख भूमिका आहेत. == कथानक == एक तरुण स्त्री तिच्या भूतकाळातील तिच्यावर झालेल्या चुका लक्षात ठेवते आणि स्वतःचा बदला घेण्यासाठी पुनर्जन्म घेते. तिचे ध्येय उलगडत असताना, भूतकाळातील अनेक रहस्ये उलगडली जातात. मधुसूदन शास्त्री यांचा दुसरा मुलगा आदिनाथ शास्त्री ([[उमेश कामत]]), अमेरिकेतून सब्बॅटिकलसाठी भारतात परततो आणि त्याची मावशी (सुलेखा तळवलकर) बहीण असलेल्या सुलेखा ([[नीलम शिर्के]]) हिच्याशी लग्न करण्याचा विचार करतो. ते इंटरनेटवर प्रेमात पडतात आणि तो परत येताच लग्न करण्याची योजना आखतात आणि तिच्यासोबत यूएसला परत जाण्याची त्यांची योजना आहे. आदिनाथ आणि सुलेखा यांची एंगेजमेंट झाली आणि लवकरच लग्न करण्याचा विचार केला. मात्र, नशिबाने अनपेक्षित वळण घेतले जेव्हा तो कामासाठी कोकणात जातो आणि चुकून शुभ्राला ([[मानसी साळवी]]) भेटल्यावर अपघात होतो. शुभ्रा तिच्या आईसोबत राहते आणि रमाकांत खोत यांच्याशी लग्न करणार आहे. ती आदिनाथला परत प्रकृतीत आणते आणि त्याच्या व्यस्ततेबद्दल त्याचे अभिनंदन करते. आदिनाथ आश्चर्यचकित झाला कारण त्याला शुभ्राला याबद्दल सांगितल्याचे आठवत नाही, ज्याला तिने उत्तर दिले की तिला एक दृष्टी आहे ज्यामध्ये तिने त्याला लग्न करताना पाहिले. आदिनाथला आश्चर्य वाटले. जसजसे काही दिवस जातात, शुभ्रा आणि आदिनाथ एकत्र वेळ घालवतात आणि कोणत्याही योजनेशिवाय लग्न करतात. ज्या दिवशी त्याचे सुलेखाशी लग्न करायचे होते त्या दिवशी ते वसईतील (मुंबईजवळील) "वाडा" (वडिलोपार्जित वाड्यात) परततात, जिथे त्यांचे कुटुंबीय लग्नाच्या तयारीत आहेत. त्याने शुभ्राची पत्नी म्हणून ओळख करून दिली ज्यावर सर्वजण अत्याचारी प्रतिक्रिया देतात. सुलेखाचे मन दुखले आहे आणि आदिनाथ आणि शुभ्रा यांच्यावर धुमाकूळ घातला आहे. सुरुवातीला घरातील सदस्य त्याचा निर्णय नाकारतात पण नंतर शुभ्राला स्वीकारतात. आदिनाथचे आजोबा- दीनानाथ शास्त्री ([[आनंद अभ्यंकर]]) म्हणतात की, शुभ्रा हिची मेहुणी पार्वती वहिनी हिच्याशी विलक्षण साम्य आहे जी सुमारे सहा दशकांपूर्वी गूढपणे गायब झाली होती. तो शुभ्राचे स्वागत करतो आणि तिला पार्वतीचा पुनर्जन्म मानतो. त्या रात्री, सोपान नावाचा एक म्हातारा माणूस (जो ६०-७० वर्षांपूर्वी वाड्यात नोकर होता आणि आता वाड्याच्या बाहेरच्या घरात राहत होता) गूढपणे गायब होतो आणि नंतर सुलेखाला भेटतो. सुरुवातीला, सुलेखा जोपर्यंत तिला इंदुमती म्हणून संबोधत नाही तोपर्यंत ती त्याच्याकडे लक्ष देत नाही आणि नंतर तिला समजावून सांगते की ती "त्याची इंदुमती" आहे जिचा तो लहान असतानाच रहस्यमयपणे मृत्यू झाला. (येथे असे सुचवले आहे की सुलेखा हा खरं तर इंदुमतीचा पुनर्जन्म आहे, विरोधी) सोपान तिला डफ वाजवणाऱ्या महिलेची कुरूप मूर्ती सादर करतो (नंतर काळ्या जादूमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या फायर फोर्सची मूर्ती असल्याचे समोर आले) आणि म्हणतो. ती मूर्ती तिला तिच्या भूतकाळातील आठवणी परत मिळवून देण्यास मदत करेल आणि तिने तेव्हा वचन दिलेले ध्येय पूर्ण करण्यासाठी तिला शक्ती देईल आणि वाड्याला परततो. दरम्यान, शास्त्रींच्या घरी शुभ्राला पुन्हा दृष्टान्त होईपर्यंत गोष्टी सांसारिक रीतीने चालू राहतात जिथे तिला एक काळी कार किशोरवयीन मुलाला धडकताना दिसते, जरी तिला तो मुलगा कोण आहे हे माहित नाही. तिला वारंवार दृष्टांत होतो पण आदिनाथ ते गांभीर्याने घेत नाही. नंतर शुभ्राला आऊटहाऊसला आग लागल्याचे दर्शन होते आणि त्याने आदिनाथला त्याबद्दल चेतावणी दिली. एका दिवसानंतर आउटहाऊसला खरोखरच आग लागली आणि सोपान पळून जाऊन सुलेखाच्या घरी आश्रय घेतो. सर्वजण सोपानला मृत मानतात. आदिनाथचा पुतण्या (चंदूचा मुलगा) प्रथमेश मूक आहे पण तो कुडकुडतो आणि शुभ्राला पार्वती म्हणून संबोधतो तरीही कोणीही त्याला तिच्याबद्दल काही सांगत नाही. त्याची शुभ्राशी मैत्री होते आणि दोघांचीही आपापसात चांगली समज होते. प्रथमेश एका विचित्र पद्धतीने वागतो आणि शुभ्राने पाहिलेल्या सर्व दृश्यांचे रेखाटन करतो, जरी त्याला कोणी काहीही सांगत नाही. नंतर, हे उघड झाले की प्रथमेश हा गोदाचा (इंदुमतीची धाकटी बहीण), एक भित्रा पण चांगली दासी आहे जी पार्वती अस्तित्वात असताना वाड्यात काम करायची. आदिनाथ हा खरे तर महादेव शास्त्री (पार्वतीचा पती, दीनानाथचा मोठा भाऊ) यांचा पुनर्जन्म असल्याचेही समोर आले आहे आणि म्हणूनच नशिबाने शुभ्राला आणले आणि आदिनाथ (मागील जीवनातील पार्वती आणि महादेव) गूढ परिस्थितीत एकत्र आले आणि त्यांनी अनोळखी व्यक्तींप्रमाणे लग्न केले. आदिनाथची बहीण प्रिया शास्त्री (शर्वरी पाटणकर) हिला सुलेखाबद्दल अस्पष्ट राग आहे, जेव्हापासून आदिनाथने तिची त्याच्या कुटुंबाशी ओळख करून दिली. जसजशी कथा पुढे सरकते तसतसे शुभ्राने पाहिलेले दृष्टान्त सत्यात उतरतात. शुभ्राने पाहिलेला मुलगा म्हणजे निखिल शास्त्री (सुलेखाचा पुतण्या आणि आदिनाथचा चुलत भाऊ) ज्याला काळ्या कारने धडक दिली. (सुलेखा निखिलला संमोहित करते आणि त्यामुळे अपघाताला कारणीभूत ठरते) आणि अशाच प्रकारे तिची स्वतःची आई ([[मीना नाईक]]), क्षिप्रा (सुजाता जोशी), बाळकृष्ण शास्त्री (तिचा मेहुणा, निखिलचे वडील) यांचा मृत्यू होतो. शुभ्रा आणि आदिनाथ न्यूरोफिजियोलॉजिस्ट डॉ. सामंत ([[सुनील बर्वे]])चा सल्ला घेतात आणि त्यांच्या भूतकाळातील आठवणी परत मिळवतात आणि समांतरपणे सुलेखा तनिष्का (मंजुषा गोडसे-दातार) नावाच्या महिलेचा सल्ला घेतात आणि मनावर नियंत्रण आणि संमोहनाची कला अधिक सखोलपणे शिकतात. डॉ. सामंत हे श्रीरंग रानडे (महादेवांचे जिवलग मित्र) यांचा पुनर्जन्म असल्याचे दाखवले आहे. सुलेखा आणि शुभ्रा या दोघीही त्यांच्या मागील जन्मात डुबकी मारतात आणि कथा उलगडते की पार्वती आणि महादेव हे एकेकाळी आनंदी जोडपे होते परंतु त्यांना मूलबाळ नव्हते आणि पार्वती भगवान श्री कृष्णावर कट्टर विश्वास ठेवणारी होती आणि तिच्या मुलांची नावे कृष्णाच्या नावावर ठेवण्याची योजना आखत होती (जे दुर्दैवाने कधीच घडत नाही). त्यामुळे दीनानाथ शास्त्री तिची इच्छा स्वतःच्या मुलांसह पूर्ण करतात. (म्हणूनच नावे मधुसूदन शास्त्री (आदिनाथचे वडील), बाळकृष्ण शास्त्री) दरम्यान, वसईच्या गावात गोदा आणि इंदुमती या दोन बहिणी येतात. महादेवचा मेहुणा भालचंद्र याचे इंदुमतीशी अतिरिक्त वैवाहिक संबंध होते जे समजल्यावर शास्त्री घराण्याचे कुलपिता (महादेवचे वडील) चिडले आणि तो इंदुमतीला संपूर्ण गावासमोर अपमानित करून तिच्या चेहऱ्यावर रंग लावून तिला बदनाम करतो. गाढवावर स्वार व्हा. त्याच बरोबर श्रीरंग रानडे नावाची एक व्यक्ती वाड्यात येते आणि पार्वती आणि त्याच्यात (श्रीरंग) काहीतरी चालले आहे असा गैरसमज महादेवला होतो (भालचंद्राचे आभार) आणि पार्वतीला वाड्यातून बाहेर काढले. इंदुमती (सध्याची सुलेखा) मग ती शास्त्री कुटुंबाचा नाश करेल आणि काळ्या जादूचा वापर करेल अशी शपथ घेते आणि तरुण दीनानाथ शास्त्री (ज्यांना पार्वतीने शेवटच्या क्षणी वाचवले) वगळता शास्त्री कुटुंबातील सर्वांना ठार मारते आणि या प्रक्रियेत ती, इंदुमती आणि गोदा वाड्याजवळ भुयारी मार्गात भूस्खलनात जिवंत गाडले गेले. मागील जन्मात सूडाची कथा अपूर्ण राहिल्याने इंदुमती, पार्वती, गोदा, महादेव आणि इतर पात्रे पुनर्जन्म घेतात आणि अपूर्ण नवस पूर्ण करतात. == प्रसारण == १२ फेब्रुवारी २००७ रोजी असंभव मालिकेचा पहिला भाग [[झी मराठी]] वरून प्रसारित झाला. ही मालिका प्रारंभी सोमवार ते शुक्रवार रात्री ०८:३० वाजता प्रसारित होई. परंतु ०१ जुलै २००७ पासून मालिका सोमवार ते शनिवार प्रसारित होण्यास सुरुवात झाली. २९ ऑगस्ट २००९ रोजी या मालिकेचा अंतिम भाग प्रसारित झाला. == पात्रयोजना == {| class="wikitable sortable" ! पात्राचे नाव !! कलाकार !! नाते/टिप्पणी |- | शुभ्रा शास्त्री<br />पूर्वजन्मात ''पार्वती शास्त्री'' || [[मानसी साळवी]]<br />[[ऊर्मिला कानेटकर]] || शुभ्रा ही आदिनाथ शास्त्री याची पत्नी; तर पूर्वजन्मात हीच ''पार्वती शास्त्री'' या नावाने ''महादेव शास्त्री'' याची पत्नी असते.<br />मानसी साळवी आधीच्या काही भागांत या व्यक्तिरेखा रंगवत होती. त्यानंतर मालिका संपेपर्यंत ऊर्मिला कानेटकर हिने या भूमिका रंगवल्या. |- | आदिनाथ शास्त्री<br />पूर्वजन्मात ''महादेव शास्त्री'' || [[उमेश कामत]] || आदिनाथ शास्त्री हा शुभ्रा हिचा पती; तर पूर्वजन्मात हाच ''महादेव शास्त्री'' या नावाने ''पार्वती शास्त्री'' हिचा पती असतो. |- | डॉ. विराज सामंत<br />पूर्वजन्मात ''श्रीरंग रानडे'' || [[सुनील बर्वे]] || |- | सुलेखा<br />पूर्वजन्मात ''इंदुमती'' || [[नीलम शिर्के]] || प्रमुख खलनायिकेची व्यक्तिरेखा. |- | भालचंद्र<br />पूर्व जन्मात ''बल्लाळ'' || [[अशोक शिंदे]] || |- | दीनानाथ शास्त्री || [[आनंद अभ्यंकर]] || |- | सोपान काका || [[सुहास भालेकर]] || |- | अभिमान सरंजामे || [[चिन्मय मांडलेकर]] || |- | इन्स्पेक्टर विक्रांत भोसले || [[सतीश राजवाडे]] || |} [[वर्ग:झी मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] dmnvj4fz0ql5vrvo0zm1zqfb0nbkx5z 2139720 2139705 2022-07-23T09:15:01Z 43.242.226.33 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाणी कार्यक्रम | कार्यक्रम = असंभव | चित्र = | लोगो_चित्र_शीर्षक = | उपशीर्षक = | प्रकार = | निर्माता = [[पल्लवी जोशी]] | निर्मिती संस्था = | दिग्दर्शक = [[सतीश राजवाडे]] | क्रिएटीव्ह दिग्दर्शक = | सूत्रधार = | कलाकार = [[मानसी साळवी]], [[ऊर्मिला कानेटकर]], [[उमेश कामत]], [[नीलम शिर्के]], [[सुनील बर्वे]], [[आनंद अभ्यंकर]], [[सुहास भालेकर]], [[अशोक शिंदे]], [[मधुराणी प्रभुलकर]] | पंच = | आवाज = | अभिवाचक = | थीम संगीत संगीतकार = | शीर्षकगीत = | अंतिम संगीत = | संगीतकार = | देश = [[भारत]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | वर्ष संख्या = २ | एपिसोड संख्या = ७७४ | कार्यकारी निर्माता = | सुपरवायझिंग निर्माता = | असोसिएट निर्माता = | सह निर्माता = | कथा संकलन = [[चिन्मय मांडलेकर]] | संकलन = | स्थळ = | कॅमेरा = | चालण्याचा वेळ = सोमवार ते शनिवार रात्री ०८:३० वाजता | वाहिनी = [[झी मराठी]] | चित्र प्रकार = | ध्वनी प्रकार = | पहिला भाग = | प्रथम प्रसारण = १२ फेब्रुवारी २००७ | शेवटचे प्रसारण = २९ ऑगस्ट २००९ | आधी = [[कुलवधू (मालिका)|कुलवधू]] | नंतर = [[कळत नकळत (मालिका)|कळत नकळत]] | सारखे = }} {{झी मराठी रात्री ८.३०च्या मालिका}} '''असंभव''' ही [[झी मराठी]] वाहिनीवरून प्रसारित झालेली [[मराठी भाषा|मराठी]] मालिका आहे. [[सतीश राजवाडे]] यांनी या मालिकेचे दिग्दर्शन केले असून [[चिन्मय मांडलेकर]] याने या मालिकेचे लेखन केले. [[मानसी साळवी]], [[ऊर्मिला कानेटकर]], [[उमेश कामत]], [[नीलम शिर्के]], [[सुनील बर्वे]], [[आनंद अभ्यंकर]], [[सुहास भालेकर]], [[अशोक शिंदे]], [[मधुराणी प्रभुलकर]], इत्यादी कलाकारांच्या यात प्रमुख भूमिका आहेत. == कथानक == एक तरुण स्त्री तिच्या भूतकाळातील तिच्यावर झालेल्या चुका लक्षात ठेवते आणि स्वतःचा बदला घेण्यासाठी पुनर्जन्म घेते. तिचे ध्येय उलगडत असताना, भूतकाळातील अनेक रहस्ये उलगडली जातात. मधुसूदन शास्त्री यांचा दुसरा मुलगा आदिनाथ शास्त्री ([[उमेश कामत]]), अमेरिकेतून सब्बॅटिकलसाठी भारतात परततो आणि त्याची मावशी (सुलेखा तळवलकर) बहीण असलेल्या सुलेखा ([[नीलम शिर्के]]) हिच्याशी लग्न करण्याचा विचार करतो. ते इंटरनेटवर प्रेमात पडतात आणि तो परत येताच लग्न करण्याची योजना आखतात आणि तिच्यासोबत यूएसला परत जाण्याची त्यांची योजना आहे. आदिनाथ आणि सुलेखा यांची एंगेजमेंट झाली आणि लवकरच लग्न करण्याचा विचार केला. मात्र, नशिबाने अनपेक्षित वळण घेतले जेव्हा तो कामासाठी कोकणात जातो आणि चुकून शुभ्राला ([[मानसी साळवी]]) भेटल्यावर अपघात होतो. शुभ्रा तिच्या आईसोबत राहते आणि रमाकांत खोत यांच्याशी लग्न करणार आहे. ती आदिनाथला परत प्रकृतीत आणते आणि त्याच्या व्यस्ततेबद्दल त्याचे अभिनंदन करते. आदिनाथ आश्चर्यचकित झाला कारण त्याला शुभ्राला याबद्दल सांगितल्याचे आठवत नाही, ज्याला तिने उत्तर दिले की तिला एक दृष्टी आहे ज्यामध्ये तिने त्याला लग्न करताना पाहिले. आदिनाथला आश्चर्य वाटले. जसजसे काही दिवस जातात, शुभ्रा आणि आदिनाथ एकत्र वेळ घालवतात आणि कोणत्याही योजनेशिवाय लग्न करतात. ज्या दिवशी त्याचे सुलेखाशी लग्न करायचे होते त्या दिवशी ते वसईतील (मुंबईजवळील) "वाडा" (वडिलोपार्जित वाड्यात) परततात, जिथे त्यांचे कुटुंबीय लग्नाच्या तयारीत आहेत. त्याने शुभ्राची पत्नी म्हणून ओळख करून दिली ज्यावर सर्वजण अत्याचारी प्रतिक्रिया देतात. सुलेखाचे मन दुखले आहे आणि आदिनाथ आणि शुभ्रा यांच्यावर धुमाकूळ घातला आहे. सुरुवातीला घरातील सदस्य त्याचा निर्णय नाकारतात पण नंतर शुभ्राला स्वीकारतात. आदिनाथचे आजोबा- दीनानाथ शास्त्री ([[आनंद अभ्यंकर]]) म्हणतात की, शुभ्रा हिची मेहुणी पार्वती वहिनी हिच्याशी विलक्षण साम्य आहे जी सुमारे सहा दशकांपूर्वी गूढपणे गायब झाली होती. तो शुभ्राचे स्वागत करतो आणि तिला पार्वतीचा पुनर्जन्म मानतो. त्या रात्री, सोपान नावाचा एक म्हातारा माणूस (जो ६०-७० वर्षांपूर्वी वाड्यात नोकर होता आणि आता वाड्याच्या बाहेरच्या घरात राहत होता) गूढपणे गायब होतो आणि नंतर सुलेखाला भेटतो. सुरुवातीला, सुलेखा जोपर्यंत तिला इंदुमती म्हणून संबोधत नाही तोपर्यंत ती त्याच्याकडे लक्ष देत नाही आणि नंतर तिला समजावून सांगते की ती "त्याची इंदुमती" आहे जिचा तो लहान असतानाच रहस्यमयपणे मृत्यू झाला. (येथे असे सुचवले आहे की सुलेखा हा खरं तर इंदुमतीचा पुनर्जन्म आहे, विरोधी) सोपान तिला डफ वाजवणाऱ्या महिलेची कुरूप मूर्ती सादर करतो (नंतर काळ्या जादूमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या फायर फोर्सची मूर्ती असल्याचे समोर आले) आणि म्हणतो. ती मूर्ती तिला तिच्या भूतकाळातील आठवणी परत मिळवून देण्यास मदत करेल आणि तिने तेव्हा वचन दिलेले ध्येय पूर्ण करण्यासाठी तिला शक्ती देईल आणि वाड्याला परततो. दरम्यान, शास्त्रींच्या घरी शुभ्राला पुन्हा दृष्टान्त होईपर्यंत गोष्टी सांसारिक रीतीने चालू राहतात जिथे तिला एक काळी कार किशोरवयीन मुलाला धडकताना दिसते, जरी तिला तो मुलगा कोण आहे हे माहित नाही. तिला वारंवार दृष्टांत होतो पण आदिनाथ ते गांभीर्याने घेत नाही. नंतर शुभ्राला आऊटहाऊसला आग लागल्याचे दर्शन होते आणि त्याने आदिनाथला त्याबद्दल चेतावणी दिली. एका दिवसानंतर आउटहाऊसला खरोखरच आग लागली आणि सोपान पळून जाऊन सुलेखाच्या घरी आश्रय घेतो. सर्वजण सोपानला मृत मानतात. आदिनाथचा पुतण्या (चंदूचा मुलगा) प्रथमेश मूक आहे पण तो कुडकुडतो आणि शुभ्राला पार्वती म्हणून संबोधतो तरीही कोणीही त्याला तिच्याबद्दल काही सांगत नाही. त्याची शुभ्राशी मैत्री होते आणि दोघांचीही आपापसात चांगली समज होते. प्रथमेश एका विचित्र पद्धतीने वागतो आणि शुभ्राने पाहिलेल्या सर्व दृश्यांचे रेखाटन करतो, जरी त्याला कोणी काहीही सांगत नाही. नंतर, हे उघड झाले की प्रथमेश हा गोदाचा (इंदुमतीची धाकटी बहीण), एक भित्रा पण चांगली दासी आहे जी पार्वती अस्तित्वात असताना वाड्यात काम करायची. आदिनाथ हा खरे तर महादेव शास्त्री (पार्वतीचा पती, दीनानाथचा मोठा भाऊ) यांचा पुनर्जन्म असल्याचेही समोर आले आहे आणि म्हणूनच नशिबाने शुभ्राला आणले आणि आदिनाथ (मागील जीवनातील पार्वती आणि महादेव) गूढ परिस्थितीत एकत्र आले आणि त्यांनी अनोळखी व्यक्तींप्रमाणे लग्न केले. आदिनाथची बहीण प्रिया शास्त्री (शर्वरी पाटणकर) हिला सुलेखाबद्दल अस्पष्ट राग आहे, जेव्हापासून आदिनाथने तिची त्याच्या कुटुंबाशी ओळख करून दिली. जसजशी कथा पुढे सरकते तसतसे शुभ्राने पाहिलेले दृष्टान्त सत्यात उतरतात. शुभ्राने पाहिलेला मुलगा म्हणजे निखिल शास्त्री (सुलेखाचा पुतण्या आणि आदिनाथचा चुलत भाऊ) ज्याला काळ्या कारने धडक दिली. (सुलेखा निखिलला संमोहित करते आणि त्यामुळे अपघाताला कारणीभूत ठरते) आणि अशाच प्रकारे तिची स्वतःची आई ([[मीना नाईक]]), क्षिप्रा (सुजाता जोशी), बाळकृष्ण शास्त्री (तिचा मेहुणा, निखिलचे वडील) यांचा मृत्यू होतो. शुभ्रा आणि आदिनाथ न्यूरोफिजियोलॉजिस्ट डॉ. सामंत ([[सुनील बर्वे]])चा सल्ला घेतात आणि त्यांच्या भूतकाळातील आठवणी परत मिळवतात आणि समांतरपणे सुलेखा तनिष्का (मंजुषा गोडसे-दातार) नावाच्या महिलेचा सल्ला घेतात आणि मनावर नियंत्रण आणि संमोहनाची कला अधिक सखोलपणे शिकतात. डॉ. सामंत हे श्रीरंग रानडे (महादेवांचे जिवलग मित्र) यांचा पुनर्जन्म असल्याचे दाखवले आहे. सुलेखा आणि शुभ्रा या दोघीही त्यांच्या मागील जन्मात डुबकी मारतात आणि कथा उलगडते की पार्वती आणि महादेव हे एकेकाळी आनंदी जोडपे होते परंतु त्यांना मूलबाळ नव्हते आणि पार्वती भगवान श्री कृष्णावर कट्टर विश्वास ठेवणारी होती आणि तिच्या मुलांची नावे कृष्णाच्या नावावर ठेवण्याची योजना आखत होती (जे दुर्दैवाने कधीच घडत नाही). त्यामुळे दीनानाथ शास्त्री तिची इच्छा स्वतःच्या मुलांसह पूर्ण करतात. (म्हणूनच नावे मधुसूदन शास्त्री (आदिनाथचे वडील), बाळकृष्ण शास्त्री) दरम्यान, वसईच्या गावात गोदा आणि इंदुमती या दोन बहिणी येतात. महादेवचा मेहुणा भालचंद्र याचे इंदुमतीशी अतिरिक्त वैवाहिक संबंध होते जे समजल्यावर शास्त्री घराण्याचे कुलपिता (महादेवचे वडील) चिडले आणि तो इंदुमतीला संपूर्ण गावासमोर अपमानित करून तिच्या चेहऱ्यावर रंग लावून तिला बदनाम करतो. गाढवावर स्वार व्हा. त्याच बरोबर श्रीरंग रानडे नावाची एक व्यक्ती वाड्यात येते आणि पार्वती आणि त्याच्यात (श्रीरंग) काहीतरी चालले आहे असा गैरसमज महादेवला होतो (भालचंद्राचे आभार) आणि पार्वतीला वाड्यातून बाहेर काढले. इंदुमती (सध्याची सुलेखा) मग ती शास्त्री कुटुंबाचा नाश करेल आणि काळ्या जादूचा वापर करेल अशी शपथ घेते आणि तरुण दीनानाथ शास्त्री (ज्यांना पार्वतीने शेवटच्या क्षणी वाचवले) वगळता शास्त्री कुटुंबातील सर्वांना ठार मारते आणि या प्रक्रियेत ती, इंदुमती आणि गोदा वाड्याजवळ भुयारी मार्गात भूस्खलनात जिवंत गाडले गेले. मागील जन्मात सूडाची कथा अपूर्ण राहिल्याने इंदुमती, पार्वती, गोदा, महादेव आणि इतर पात्रे पुनर्जन्म घेतात आणि अपूर्ण नवस पूर्ण करतात. == प्रसारण == १२ फेब्रुवारी २००७ रोजी असंभव मालिकेचा पहिला भाग [[झी मराठी]] वरून प्रसारित झाला. ही मालिका प्रारंभी सोमवार ते शुक्रवार रात्री ०८:३० वाजता प्रसारित होई. परंतु ०१ जुलै २००७ पासून मालिका सोमवार ते शनिवार प्रसारित होण्यास सुरुवात झाली. २९ ऑगस्ट २००९ रोजी या मालिकेचा अंतिम भाग प्रसारित झाला. == पात्रयोजना == {| class="wikitable sortable" ! पात्राचे नाव !! कलाकार !! नाते/टिप्पणी |- | शुभ्रा शास्त्री<br />पूर्वजन्मात ''पार्वती शास्त्री'' || [[मानसी साळवी]]<br />[[ऊर्मिला कानेटकर]] || शुभ्रा ही आदिनाथ शास्त्री याची पत्नी; तर पूर्वजन्मात हीच ''पार्वती शास्त्री'' या नावाने ''महादेव शास्त्री'' याची पत्नी असते.<br />मानसी साळवी आधीच्या काही भागांत या व्यक्तिरेखा रंगवत होती. त्यानंतर मालिका संपेपर्यंत ऊर्मिला कानेटकर हिने या भूमिका रंगवल्या. |- | आदिनाथ शास्त्री<br />पूर्वजन्मात ''महादेव शास्त्री'' || [[उमेश कामत]] || आदिनाथ शास्त्री हा शुभ्रा हिचा पती; तर पूर्वजन्मात हाच ''महादेव शास्त्री'' या नावाने ''पार्वती शास्त्री'' हिचा पती असतो. |- | डॉ. विराज सामंत<br />पूर्वजन्मात ''श्रीरंग रानडे'' || [[सुनील बर्वे]] || |- | सुलेखा<br />पूर्वजन्मात ''इंदुमती'' || [[नीलम शिर्के]] || प्रमुख खलनायिकेची व्यक्तिरेखा. |- | भालचंद्र<br />पूर्व जन्मात ''बल्लाळ'' || [[अशोक शिंदे]] || |- | दीनानाथ शास्त्री || [[आनंद अभ्यंकर]] || |- | सोपान काका || [[सुहास भालेकर]] || |- | अभिमान सरंजामे || [[चिन्मय मांडलेकर]] || |- | इन्स्पेक्टर विक्रांत भोसले || [[सतीश राजवाडे]] || |} [[वर्ग:झी मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] 9o7y89yv8phr1zjyucu8i0to1aitrwp 0 66572 2139677 1904532 2022-07-23T07:11:39Z Wagh Anand 146722 /* पुरस्कार आणि सन्मान */ दुवे जोडले wikitext text/x-wiki {{उल्लेखनीयता|date=मे २०२१}} {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = | चित्र = | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = | पूर्ण_नाव = | टोपण_नाव = | जन्म_दिनांक = | जन्म_स्थान = | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | शिक्षण = | कार्यक्षेत्र = | राष्ट्रीयत्व = | धर्म = | भाषा = | कार्यकाळ = | साहित्य_प्रकार = | विषय = | चळवळ = | संघटना = | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = | प्रभाव = | प्रभावित = | पुरस्कार = | वडील_नाव = | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्नी_नाव = | अपत्ये = | स्वाक्षरी_चित्र = | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''रंगनाथ गबाजी पठारे''' (जन्म : जवळे-[[पारनेर]] तालुका, [[जुलै २०]], [[इ.स. १९५०|१९५०]] - हयात) हे [[मराठी भाषा|मराठी]] कथालेखक, कादंबरीकार आणि समीक्षक आहेत. कथारचनेच्या विविध शक्यतांशी खेळणे हा रंगनाथ पठारे यांचा स्वभाव आहे. मराठीत खूप कमी लेखकांनी कथेच्या रचनेच्या अंगाने तिच्याशी संवाद साधल्याचे दिसते. कथा म्हणजे एक सत्त्वशोध आणि समकालीन वास्तवाला दिलेली तीव्र प्रतिक्रिया, किंवा स्वतःत चाललेली जीवघेणी घालमेल असते. रंगनाथ पठारे यांच्या प्रत्येक कथेत ही घालमेल प्रत्ययाला येते. ही घालमेल वाचकाला खूप आत आत आवर्तात घेऊन जाते. ते मराठी लघुकथेला कथेच्या मूळ स्वरूपाकडे घेऊन जातात.. रूढ पारंपरिक कथासमीक्षादृष्टीस हा प्रकार आकळणे थोडे कठीणच. पण पन्नास वर्षांनंतर जो वाचक ’शंखातील माणूस’ या संग्रहातील `गांधीजी अकरा सप्टेंबर २००१’ ही गोष्ट वाचेल तेव्हा या लेखकाच्या असाधारण प्रतिभाशक्तीची प्रगल्भता जाणवू शकेल. रंगनाथ पठारे यांनी मौखिक परंपरेतील ज्ञानसंक्रमणाचे साधन म्हणून निर्मित झालेल्या कथापरंपरेस पचवून इथल्या मातीच्या कथा रचल्या आहेत == जीवन == त्यांचा जन्म [[जुलै २०]], [[इ.स. १९५०|१९५०]] रोजी जवळे नावाच्या गावी झाला. त्यांचे आई-वडील पुण्याजवळ [[कोथरूड]] या गावी रहात. दुसऱ्या महायुद्धात लढून आलेले त्यांचे वडील ट्रक चालवत असत. वयाच्या सोळाव्या वर्षापर्यंत रंगनाथ पठारे गावी राहिले, तिथेच मॅट्रिक झाले. नंतर शिक्षणासाठी चार वर्षे नगरला, तीन वर्षे पुण्यात आणि त्यांची त्यानंतरचे त्यांचे वास्तव्य संगमनेरात आहे. (२०१४) ते संगमनेरच्या संगमनेर महाविद्यालयात भौतिकशास्त्राचे ३७ वर्षे प्राध्यापक होते. विभागप्रमुख म्हणून ते निवृत्त झाले.. == रंगनाथ पठारे यांचे प्रकाशित साहित्य == * अनुभव विकणे आहे (कथासंग्रह -१९८३) * आजची कादंबरी नोंदी आणि निरीक्षणे (वैचारिक) * आस्थेचे प्रश्न (निबंध माला -जुलै २०००) * ईश्वर मृतात्म्यास शांती देवो! (कथासंग्रह -मे १९९६) * एका आरंभाचे प्रास्ताविक (लेखसंग्रह) * कवीचे अखेरचे दिवस आणि निरागस इरेंदिरा (अनुवादित) * कादंबरी आणि लोकशाही (ललित, अनुवादित -जुलै २०००; मूळ हिंदी लेखक - मॅनेजर पाण्डेय) * कुंठेचा लोलक (कादंबरी -२००६) * कोंभालगतचा प्रवास (निवडक रंगनाथ पठारे) * गाभाऱ्यातील प्रकाश * गाभ्यातील प्रकाश (कथासंग्रह -१९९८) * चक्रव्यूह (कादंबरी -१९८९) * चित्रमय चतकोर (दीर्घकथा संग्रह -जुलै २०००) * चोषक फलोद्यान (कादंबरी -२०१४) * छत्तीसगड नियोगींचे आंदोलन आणि सद्यःस्थिती (प्रबंध, सहलेखिका सुमती लांंडे) * जागतिकीकरण आणि देशीवाद (वैचारिक) * टोकदार सावलीचे वर्तमान (कादंबरी -१९९१) * ताम्रपट (कादंबरी -१९९४) * तीव्र कोमल दुःखाचे प्रकरण (कथासंग्रह -जुलै २०००) * दुःखाचे श्वापद (कादंबरी -जानेवारी १९९५) * दिवे गेलेले दिवस (पठारेंची पहिली कादंबरी - १९६२) * नामुष्कीचे स्वगत (कादंबरी -मार्च १९९९) * प्रत्यय आणि व्यत्यय (मुलाखतसंग्रह - सहलेखक : दिलीप चित्रे) * प्रश्नांकित विशेष (निबंध) * भर चौकातील अरण्यरुदन - सुनीलच्या कहाणीतून घडणारे भेदक समाजदर्शन आणि सुनीलने लिहिलेल्या मल्लाप्पाच्या कहाणीतून होणारे नाट्यमय समाजदर्शन.(२००८) * मला माहीत असलेले शरद पवार (व्यक्तिचित्रण - रंगनाथ पठारेंसहित १० लेखक) * रथ (कादंबरी -१९६४) * शंखातला माणूस (कथासंग्रह) * सत्त्वाची भाषा (लेखसंग्रह -जानेवारी १९९७) * सतपाटील कुलवृत्तांत (२०१९). ही सातशे शहाण्णव पानांची बृहद् कादंबरी आहे. नुसतीच आकारमानाने नाही तर तिचा आवाका, व्याप्ती, काल आणि अवकाश मोठा आहे. कादंबरीतील घटनांचा कालखंड इ.स. १२८९मध्ये सुरू होती आणि २०१९मध्ये संपतो. * स्पष्टवक्तेपणाचे प्रयोग (कथासंग्रह -१९९२) * हारण (कादंबरी -१९९०) == पुरस्कार आणि सन्मान== * [[महाराष्ट्र साहित्य परिषद]]ेचा [[मसाप]] सन्मान - २०१५ * [[साहित्य अकादमी पुरस्कार]] १९९९ - ’ताम्रपट’साठी. * ४-५ नोव्हेंबर २०१७ या कालावधीत [[अहमदनगर]] येथे झालेल्या [[विभागीय साहित्य संमेलन|विभागीय साहित्य संमेलनाचे]] अध्यक्षपद <br />* २०२१ सालचा <nowiki>[[विंदा करंदीकर]]</nowiki> जीवनगौरव पुरस्कार <br /> <br /> <br /> {{विस्तार}} * नव्वदोत्तर नाटक कार्यशाळा - प्रमुख वक्ते.साहित्य अकादमी - स्थळ श्रीरामपूर. पुस्तकवारी. {{मराठी साहित्यिक}} {{DEFAULTSORT:पठारे,रंगनाथ}} [[वर्ग:मराठी लेखक]] [[वर्ग:साहित्य अकादमी पुरस्कार विजेते]] [[वर्ग:इ.स. १९५० मधील जन्म]] 8guo7rplgqydbgb5szcqio97y7119q5 0 71803 2139679 2089336 2022-07-23T07:18:09Z Wagh Anand 146722 /* पुरस्कार */ दुवे जोडले wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = '''{{लेखनाव}}''' | चित्र = | चित्र_शीर्षक = राजन गवस | पूर्ण_नाव = राजन गणपती गवस | जन्म_दिनांक = [[नोव्हेंबर २१]], [[इ.स. १९५९]] | जन्म_स्थान = अत्याळ, ता. गडहिग्लज [[कोल्हापूर जिल्हा]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | कार्यक्षेत्र = प्रोफेसर | राष्ट्रीयत्व = [[भारतीय लोक|भारतीय]] [[चित्र:Flag of India.svg|18px]] | साहित्य_प्रकार = कविता, कथा, कादंबरी, समीक्षा, ललितगद्य | विषय = सामाजिक, राजकीय, वैचारिक, सांस्कृतिक | चळवळ = देवदासी चळवळ | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = [[चौंडकं]]<br /> [[भंडारभोग]]<br /> [[धिंगाणा]]<br /> [[तणकट]]<br /> [[ब- बळीचा]]<br /> | पुरस्कार = * [[ह.ना. आपटे]] पुरस्कार, महाराष्ट्र शासन - १९८५ * 'भंडारभोग' या कादंबरीला 'वि.स.खांडेकर पुरस्कार', महाराष्ट्र शासन -१९८९ * 'भंडारभोग' या कादंबरीला 'संस्कृती पुरस्कार' - संस्कृती प्रतिष्ठान, नवी दिल्ली. -१९९२ * उत्कृष्ट कादंबरी लेखन पुरस्कार, महाराष्ट्र शासन -१९९४ * विखे पाटील पुरस्कार - १९९६ * शंकर पाटील पुरस्कार, महाराष्ट्र साहित्य परिषद, पुणे -१९९७ * 'भंडारभोग' या कादंबरीला '[[ग.ल. ठोकळ]] पुरस्कार', महाराष्ट्र साहित्य परिषद, पुणे -१९९९ * भैरूरतन दमाणी पुरस्कार -१९९९ * [[महाराष्ट्र फाऊंडेशन पुरस्कार]]- २००० * [[साहित्य अकादमी पुरस्कार]] २००१ - ''तणकट'' पुस्तकासाठी. * [[अनंत लाभसेटवार]] पुरस्कार, डॉ. लाभसेटवार प्रतिष्ठान, अमेरिका -२००८ * आनंदीबाई शिर्के पुरस्कार, महाराष्ट्र शासन - २००८ | पत्नी_नाव = अलका | अपत्ये = संहिता, सहर्ष | तळटिपा = }} डॉ. '''राजन गणपती गवस''' यांचा जन्म [[कोल्हापूर जिल्हा | कोल्हापूर जिल्ह्यातल्या]] [[गडहिंग्लज | गडहिंग्लज तालुक्यातील]] अत्याळ या गावी २१ नोव्हेंबर १९५९ रोजी झाला. गवस हे मराठीतील नामवंत लेखक आहेत. त्यांच्या 'तणकट' या कादंबरीला [[इ.स. २००१|२००१]] सालचा [[साहित्य अकादमी पुरस्कार]] मिळाला आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://maharashtratimes.indiatimes.com/editorial/manasa/articleshow/2586153.cms|title=राजन गवस|दिनांक=2007-11-30|संकेतस्थळ=Maharashtra Times|भाषा=mr|ॲक्सेसदिनांक=2020-01-06}}</ref> राजन गवस यांचे रविवारच्या 'सकाळ'च्या 'सप्तरंग' पुरवणीतले शब्दांची कुळकथा हे साप्ताहिक सदर वाचक आवर्जून वाचत. राजन गवस यांची 'चौंडकं' ही कादंबरी खूप गाजली. ते मुक्त लेखक आहेत. 'लोकसत्ता'च्या शनिवारच्या 'चतुरंग' या पुरवणीत 'सुत्तडगुत्तड' या सदरात ते लेखन करीत असत. ==शिक्षण आणि नोकरी== राजन गवस हे एम.ए., एम.एड., पीएच.डी. आहेत. त्यांनी [[भाऊ पाध्ये]] यांचे साहित्य अभ्यासून त्यावर पीएच.डी मिळवली. ते पुणे विद्यापीठाच्या मराठी विभागात प्रपाठक म्हणून दोन वर्षे काम करत होते. गारगाेटी या गावी असणाऱ्या कर्मवीर हिरे कॉलेजात जवळपास २८ वर्षे मराठीचे प्राध्यापक म्हणून सेवा केल्यानंतर त्यांनी शिवाजी विद्यापीठात विभागप्रमुख म्हणून जबाबदारी सांभाळली. १ जून २०१९ रोजी ते सेवानिवृत्त झाले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://www.tarunbharat.com/news/699653|title=राजन गवस : लेखनापलीकडला माणूस|last=Patil|पहिले नाव=Parashuram|दिनांक=2019-06-28|संकेतस्थळ=तरुण भारत|भाषा=en-US|ॲक्सेसदिनांक=2020-01-06}}</ref> == जीवन == राजन गवस हे मूळचे गडहिंग्लज तालुक्यातील करंबळीचे. महाविद्यालयीन काळातच कविता,कथा लिहिणारे राजन गवस यांची 'दैनिक पुढारी' मध्ये १९७८ साली पहिली कथा प्रकाशित झाली. पुढे १९८२ मध्ये 'उचकी' ही कथा सत्यकथेतून प्रकाशित झाली. त्याच वेळी 'हुंदका' हा कविता संग्रह प्रकाशित झाला. मात्र पुढचा प्रवास हा मुख्यतः कादंबरी लेखनाचा झाला. 'चौंडकं', 'भंडारभोग', ' कळप' या कादंबऱ्यांनी विषयाचे वेगळेपण जपले. उपेक्षितांच्या जीवनासंबंधी असणारी तळमळ राजन गवस यांच्या लेखनातून उत्कटपणे व्यक्त होते.{{संदर्भ हवा}} == प्रकाशित साहित्य == अंधश्रद्धा, रूढी, परंपरा, जातीयता, देवदासी, दारिद्ऱ्य ह्या सामाजिक प्रश्नांकडे राजन गवस ह्यांच्या लिखाणाचा ओढा दिसतो. गवसांनी लिहिलेल्या 'चौंडकं' आणि 'भंडारभोग' या दोन कादंबऱ्या अनुक्रमे देवदासींच्या व जोगत्यांच्या आयुष्यावर बेतलेल्या आहेत. त्यांच्या दोन कादंबऱ्यांचे आणि 'रिवणावायली मुंगी' या कथासंग्रहाचे कन्नड भाषेत अनुवाद झाले आहेत.{{संदर्भ हवा}} === कविता संग्रह === * हुंदका (१९८२) === कथासंग्रह === * रिवणावायली मुंगी (२००१) * आपण माणसात जमा नाही ( २००८) === कादंबऱ्या === * चौंडकं (१९८५) * भंडारभोग (१९८७) * धिंगाणा (१९९१) * तणकट (१९९९) * कळप (१९९२) * ब-बळीचा (२०१३) === ललित लेखसंग्रह === * काचाकवड्या (२००६) * कैफियत (२०१०) * लोकल ते ग्लोबल (२०१९) === समीक्षा ग्रंथ === * तृतीय पंथीयांची बोली (मानसशास्त्रीय) * भाऊ पाध्ये यांची कथा (समीक्षा ग्रंथ -२०१०) * भाऊ पाध्ये यांची कादंबरी (समीक्षा ग्रंथ -२००६) * भाऊ पाध्ये (समीक्षा ग्रंथ) * रोकडे पाझर === संपादित === * तिरकसपणातील सरळता (संपादित -१९८५) * चांगदेव चतुष्टयासंबंधी (संपादित -२०००) * ढव्ह आणि लख्ख ऊन : निवडक राजन गवस (ललित लेख, संपादक -रणधीर शिंदे -२०१०) * भाषिक सर्जन आणि उपयोजन (संदर्भ ग्रंथ, सहलेखक -अरुण शिंदे आणि गोमटेश्वर पाटील) * अव्यक्त मांणसांच्या कथा ([[उत्तम कांबळे]] यांच्या निवडक कथांचे संकलन. - संपादक राजन गवस) == इंग्रजी पुस्तके == * ‘Content Cum Methodology of Marathi’, Mehta Publishing House, Pune- First Edition (1995)(संशोधन ग्रंथ) * ‘Seema Bhagatil Marathi Boli’, Darya Prakashan, Pune- Fist Edition (2010)(संशोधन ग्रंथ) * ‘Psycho- Linguistic study of Marathi Sexual Folk Stories’(संशोधन ग्रंथ) * ‘Trutiya Panthiyanchi Boli’, Darya Publication – First Edition (2008) (संशोधन ग्रंथ) * ‘Language Creativity And Application’(संशोधन ग्रंथ) == संशोधन == * Colloquial Language of Labours In Construction * Objectives and Syllabus at Graduate and Post-Graduate Level * Study of the Colloquial Language In Border of Maharashtra and Karnataka * A Study of Linguistics of Superstition * Maharashtrache Vangamay Maharshi Krushnarao Arjun Keluskar Samgra Vangmay * Culture Practices, the Folklore and Dialects of Generic Trading Communities and Balutedars of Kolhapur == अन्य भाषांत अनुवादित ग्रंथ == राजन गवस यांची अनेक पुस्तके अन्य भाषांत अनुवादित झाली आहेत. * कानडी भाषेत राजन गवस यांच्या १३ कथा अनुवादित झाल्या आहेत. * इंग्रजी भाषेत राजन गवस यांच्या सहा कथा अनुवादित झाल्या आहेत. * 'ब-बळीचा' ही कादंबरी इंग्रजी भाषेत अनुवादित झाली आहे. * 'भंडारभोग' ही कादंबरी इंग्रजी भाषेत अनुवादित झाली आहे. * चौंडकं (कानडी भाषेत) * तणकट (आसामी, कानडी,इंग्रजी, गुजराथी, हिंदी भाषांत) * भंडारभोग (कानडी, हिंदी आणि इंग्रजी) * रिवणावायली मुंगी (कथासंग्रह, कानडी भाषा) == राजन गवस यांच्यावरील पुस्तके == * कादंबरीकार राजन गवस (अनिल बोपचे) * राजन गवस यांचे कथात्म साहित्य : एक चिकित्सक अभ्यास (प्रबंध; लेखक [[गोविंद काजरेकर|गोविंद सखाराम काजरेकर]], मार्गदर्शक-वासुदेव सावंत) * 'ब-बळीच्या विषयी'-संपा. शरयू असोलकर, दर्या प्रकाशन, पुणे -२०१५ * 'राजन गवस यांचे साहित्य : आशय आणि आकलन', सूर्यमुद्रा प्रकाशन, नांदेड -२०१७ == पुरस्कार == * [[अनंत लाभसेटवार]] पुरस्कार, डॉ. लाभसेटवार प्रतिष्ठान, अमेरिका -२००८ * आनंदीबाई शिर्के पुरस्कार, महाराष्ट्र शासन - २००८ * उत्कृष्ट कादंबरी लेखन पुरस्कार, महाराष्ट्र शासन - १९९४ * 'भंडारभोग' या कादंबरीला '[[ग.ल. ठोकळ]] पुरस्कार', महाराष्ट्र साहित्य परिषद, पुणे - १९९९ * 'भंडारभोग' या कादंबरीला '[[वि.स.खांडेकर]] पुरस्कार', महाराष्ट्र शासन - १९८९ * 'भंडारभोग' या कादंबरीला 'संस्कृती पुरस्कार' - संस्कृती प्रतिष्ठान, नवी दिल्ली. - १९९२ * भैरूरतन दमाणी पुरस्कार -१९९९ * [[महाराष्ट्र फाऊंडेशन पुरस्कार]]- २००० * महेश निकम उत्कृष्ट वाङ्मयनिर्मिती पुरस्कार (सोलापूर) * विखे पाटील पुरस्कार - १९९६ * [[शंकर पाटील]] पुरस्कार, महाराष्ट्र साहित्य परिषद, पुणे -१९९७ * [[साहित्य अकादमी पुरस्कार]] २००१ - ''तणकट'' पुस्तकासाठी. * [[ह.ना. आपटे]] पुरस्कार, महाराष्ट्र शासन - १९८५ * नव्वदीत्तर नाटक कार्यशाळा - साहित्य अकादमी- प्रमुख वक्ते. स्थळ - पुस्तकवारी, श्रीरामपूर. == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} {{मराठी साहित्यिक}} {{DEFAULTSORT:गवस,राजन}} [[वर्ग:मराठी लेखक]] [[वर्ग:साहित्य अकादमी पुरस्कार विजेते]] [[वर्ग:इ.स. १९५९ मधील जन्म]] [[वर्ग:मराठी साहित्यिक]] pkremvny791jijzgd20kpzejn4g0iko 0 75379 2139573 2092641 2022-07-22T15:47:54Z Khirid Harshad 138639 /* बाह्य दुवे */ wikitext text/x-wiki देवर '''और मुक्कलदोर''' ही [[तमिळनाडू]] राज्यात आढळणारी एक जात आहे. अगमुडयार, मरवर आणि कळ्ळर या तीन समुदायांची मिळून ही जात बनली आहे.<ref name="books.google.com2">http://books.google.com/books?id=N1Q_TdiGzVIC&pg=PA11&dq=thevar+descended&cd=6#v=onepage&q=thevar%20descended&f=false</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} * <cite id = "Castes and Tribes of Southern India">{{स्रोत पुस्तक | title=Castes and Tribes of Southern India Volume I - A and B| आडनाव=Thurston| पहिलेनाव=Edgar| लेखकदुवा= Edgar Thurston|सहलेखक=K. Rangachari| वर्ष=1909| प्रकाशक=Government Press| स्थान=Madras}}</cite> *[http://www.tamilnation.org/forum/sivaram/920715lg.htm On Tamil Militarism- The suppression of Tamil military castes] *[http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=515297 Genetic structure of four socio-culturally diversified caste populations of southwest India] == बाह्य दुवे == * http://www.thevar.in * http://www.thevarcommunity.com/ * http://www.devaronline.com/ * http://devarcaste.wetpaint.com * http://kallar.weebly.com * http://www.kallarsangam.com * [http://www.vallamba-thevar.blogspot.com Vallambar Official Website] * http://thevarcommunitymumbai.com * http://www.thevaryouth.com/ * http://pasumpontrust.com/ * http://WWW.MUTHURAMALINGATHEVAR.COM * [http://www.devarmatrimony.com Matrimony site for mukkulathor] * [http://www.thevarsmatrimonial.com Exclusive Matrimonial Site for Kallars, Maravars and Agamudayars.] * [http://www.Devapattukallars.com Devapattu Kallars] [[वर्ग:तामिळनाडूतील जाती]] c3vkakdoe7ndj2isgylibvuxx8012y6 0 78304 2139569 603402 2022-07-22T15:43:42Z Khirid Harshad 138639 [[चेपॉक]] कडे पुनर्निर्देशित wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[चेपॉक]] 0tvc79u59dwyzv8f4e098ul8ndsdwcx 0 82185 2139703 2062004 2022-07-23T08:20:08Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = पाकिस्तान क्रिकेट संघाचा इंग्लंड दौरा, २०१० | team1_image = Flag of Pakistan.svg | team1_name = पाकिस्तान | team2_image = Flag of England.svg | team2_name = इंग्लंड | from_date = २९ जुलै | to_date = २२ सप्टेंबर २०१० | team1_captain = [[सलमान बट]] (कसोटी)<br />[[शाहिद आफ्रिदी]] (वनडे आणि टी२०आ) | team2_captain = अँड्र्यू स्ट्रॉस (कसोटी आणि वनडे)<br />[[पॉल कॉलिंगवुड]] (टी२०आ) | no_of_tests = 4 | team1_tests_won = 1 | team2_tests_won = 3 | team1_tests_most_runs = [[उमर अकमल]] (१८४)<ref name="test_runs">{{cite web |title=Pakistan in England Test Series, 2010 / Most runs |url=http://stats.cricinfo.com/ci/engine/records/batting/most_runs_career.html?id=5506;type=series |work=Cricinfo.com |publisher=ESPN |date=29 August 2010 |access-date=29 August 2010 }}</ref> | team2_tests_most_runs = [[जोनाथन ट्रॉट]] (४०४)<ref name="test_runs"/> | team1_tests_most_wickets = [[मोहम्मद अमीर]] (१९)<ref name="test_wickets">{{cite web |title=Pakistan in England Test Series, 2010 / Most wickets |url=http://stats.cricinfo.com/ci/engine/records/bowling/most_wickets_career.html?id=5506;type=series |work=Cricinfo.com |publisher=ESPN |date=29 August 2010 |access-date=29 August 2010 }}</ref> | team2_tests_most_wickets = [[जेम्स अँडरसन]] (२३)<ref name="test_wickets"/> | player_of_test_series = [[मोहम्मद अमीर]] (पाकिस्तान), [[जोनाथन ट्रॉट]] (इंग्लंड) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 2 | team2_ODIs_won = 3 | team1_ODIs_most_runs = [[कामरान अकमल]] (२०१)<ref name="odi_runs">{{cite web |title=NatWest Series [Pakistan in England], 2010 / Most runs |url=http://stats.cricinfo.com/ci/engine/records/batting/most_runs_career.html?id=5507;type=series |work=Cricinfo.com |publisher=ESPN |date=22 September 2010 |access-date=22 September 2010 }}</ref> | team2_ODIs_most_runs = अँड्र्यू स्ट्रॉस (३१७)<ref name="odi_runs"/> | team1_ODIs_most_wickets = [[उमर गुल]] (१२)<ref name="odi_wickets">{{cite web |title=NatWest Series [Pakistan in England], 2010 / Most wickets |url=http://stats.cricinfo.com/ci/engine/records/bowling/most_wickets_career.html?id=5507;type=series |work=Cricinfo.com |publisher=ESPN |date=22 September 2010 |access-date=22 September 2010 }}</ref> | team2_ODIs_most_wickets = [[ग्रॅम स्वान]] (११)<ref name="odi_wickets"/><br />[[स्टुअर्ट ब्रॉड]] (११)<ref name="odi_wickets"/> | player_of_ODI_series = अँड्र्यू स्ट्रॉस (इंग्लंड) | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 2 | team1_twenty20s_most_runs = [[उमर अकमल]] (५२)<ref name="t20i_runs">{{cite web |title=Pakistan in England T20I Series, 2010 / Most runs |url=http://stats.cricinfo.com/ci/engine/records/batting/most_runs_career.html?id=5513;type=series |work=Cricinfo.com |publisher=ESPN |date=7 September 2010 |access-date=7 September 2010 }}</ref> | team2_twenty20s_most_runs = इऑन मॉर्गन (५६)<ref name="t20i_runs"/> | team1_twenty20s_most_wickets = [[शोएब अख्तर]] (३)<ref name="t20i_wickets">{{cite web |title=Pakistan in England T20I Series, 2010 / Most wickets |url=http://stats.cricinfo.com/ci/engine/records/bowling/most_wickets_career.html?id=5513;type=series |work=Cricinfo.com |publisher=ESPN |date=29 August 2010 |access-date=29 August 2010 }}</ref><br />[[शाहिद आफ्रिदी]] (३)<ref name="t20i_wickets"/> | team2_twenty20s_most_wickets = [[टिम ब्रेसनन]] (४)<ref name="t20i_wickets"/><br />[[ग्रॅम स्वान]] (४)<ref name="t20i_wickets"/> | player_of_twenty20_series = }} पाकिस्तान क्रिकेट संघाने २९ जुलै ते २२ सप्टेंबर २०१० या कालावधीत इंग्लंडचा दौरा केला. या दौऱ्यात चार कसोटी, दोन ट्वेंटी-२० (टी२०आ) आणि पाच एकदिवसीय सामने (वनडे) होते. मालिकेतील पहिला कसोटी सामना, ट्रेंट ब्रिज येथे, इंग्लंडमध्ये खेळला जाणारा ९०० वा कसोटी सामना होता.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=hu5UDwAAQBAJ&q=England+100+Tests+Headingley+1909&pg=PT80|title=The Shorter Wisden 2018: The Best Writing from Wisden Cricketers' Almanack 2018|first=Lawrence|last=Booth|date=12 April 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=9781472953582}}</ref> ==संघ== {| class="wikitable" |- ! colspan=2 | कसोटी संघ |- ! {{cr|PAK}} ! {{cr|ENG}} |- | [[सलमान बट]] (संघनायक) || [[ॲंड्रु स्ट्रॉस]] (संघनायक) |- | [[कामरान अक्मल|कामरान अकमल]] (यष्टिरक्षक) || [[मॅट प्रायर]] (यष्टिरक्षक) |- | [[इमरान फरहात]] || [[अ‍ॅलास्टेर कूक]] |- | [[अझहर अली]] || [[जोनाथन ट्रॉट]] |- | [[उमर अमीन]] || [[केव्हिन पीटरसन]] |- | [[उमर अक्मल|उमर अकमल]] || [[पॉल कॉलिंगवूड]] |- | [[शोएब मलिक]] || [[आयॉन मॉर्गन|इऑइन मॉर्गन]] |- | [[मोहम्मद आमेर]] || [[ग्रेम स्वान]] |- | [[उमर गुल]] || [[स्टुअर्ट ब्रॉड]] |- | [[दानिश कणेरिया]] || [[जेम्स ॲंडरसन]] |- | [[मोहम्मद आसिफ]] ||[[स्टीवन फिन]] |} == प्राथमिक माहिती == ===कसोटी मालिका=== ====पहिला कसोटी सामना==== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[जुलै २९]] - [[ऑगस्ट २]]| संघ१ = {{cr-rt|ENG}}| संघ२ = {{cr|PAK}}| धावसंख्या१ = ३५४/१० (१०४.१ षटके)| धावा१ = [[आयॉन मॉर्गन|इऑइन मॉर्गन]] १३० (२१६)| बळी१ = [[मोहम्मद आसिफ]] ५/७७ (२७ षटके)| धावसंख्या२ = १८२/१० (५४ षटके)| धावा२ = [[उमर गुल]] ६५ (४६)| बळी२ = [[जेम्स ॲंडरसन]] ५/५४ (२२ षटके)| धावसंख्या३ = २६२/१० (८५.३ षटके)| धावा३ = [[मॅट प्रायर]] १०२(१३६)| बळी३ = [[उमर गुल]] ३/४१ (१५ षटके)| धावसंख्या४ = ८०/१० (२९ षटके)| धावा४ = [[दानिश कणेरिया]] १६(२१)| बळी४ = [[जेम्स ॲंडरसन]] ६/१७ (१५ षटके)| निकाल = इंग्लंड ३५४ धावांनी विजयी| स्थळ = [[ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]], [[इंग्लंड]]| पंच = [[अशोका डी सिल्वा]] आणि [[टोनी हिल]]| सामनावीर = [[जेम्स ॲंडरसन]]| report = [http://www.cricinfo.com/england-v-pakistan-2010/engine/current/match/426413.html धावफलक]| पाऊस = | }} ====दुसरा कसोटी सामना==== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[ऑगस्ट ६]]-[[ऑगस्ट १०]], २०१०| संघ१ = {{cr-rt|ENG}}| संघ२ = {{cr|PAK}}| }} ====तिसरा कसोटी सामना==== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[ऑगस्ट १८]]-[[ऑगस्ट २२]], २०१?| संघ१ = {{cr-rt|ENG}}| संघ२ = {{cr|PAK}}| धावसंख्या१ = | धावा१ = | बळी१ = | धावसंख्या२ = | धावा२ = | बळी२ = | धावसंख्या३ = | धावा३ = | बळी३ = | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = | स्थळ = | पंच = | सामनावीर = | report = | पाऊस = | }} ====चौथा कसोटी सामना==== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[ऑगस्ट २६]]-[[ऑगस्ट ३०]], २०१?| संघ१ = {{cr-rt|ENG}}| संघ२ = {{cr|PAK}}| धावसंख्या१ = | धावा१ = | बळी१ = | धावसंख्या२ = | धावा२ = | बळी२ = | धावसंख्या३ = | धावा३ = | बळी३ = | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = | स्थळ = | पंच = | सामनावीर = | report = | पाऊस = | }} == इतर माहिती == == बाह्य दुवे == == हे सुद्धा पहा== == संदर्भ व नोंदी== <references /> {{पाकिस्तान क्रिकेट संघाचे इंग्लंड दौरे}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २०१०}} [[वर्ग:पाकिस्तान क्रिकेट संघाचे इंग्लंड दौरे|२०१०]] [[वर्ग:इ.स. २०१० मधील खेळ]] [[वर्ग:पाकिस्तान क्रिकेट संघाचे परदेशी दौरे|इंग्लंड]] [[en:Indian cricket team in Sri Lanka in 2010]] lmb4wy7nwvkl4f7795861slnycdfnvl 2139704 2139703 2022-07-23T08:30:46Z Ganesh591 62733 /* प्राथमिक माहिती */ wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = पाकिस्तान क्रिकेट संघाचा इंग्लंड दौरा, २०१० | team1_image = Flag of Pakistan.svg | team1_name = पाकिस्तान | team2_image = Flag of England.svg | team2_name = इंग्लंड | from_date = २९ जुलै | to_date = २२ सप्टेंबर २०१० | team1_captain = [[सलमान बट]] (कसोटी)<br />[[शाहिद आफ्रिदी]] (वनडे आणि टी२०आ) | team2_captain = अँड्र्यू स्ट्रॉस (कसोटी आणि वनडे)<br />[[पॉल कॉलिंगवुड]] (टी२०आ) | no_of_tests = 4 | team1_tests_won = 1 | team2_tests_won = 3 | team1_tests_most_runs = [[उमर अकमल]] (१८४)<ref name="test_runs">{{cite web |title=Pakistan in England Test Series, 2010 / Most runs |url=http://stats.cricinfo.com/ci/engine/records/batting/most_runs_career.html?id=5506;type=series |work=Cricinfo.com |publisher=ESPN |date=29 August 2010 |access-date=29 August 2010 }}</ref> | team2_tests_most_runs = [[जोनाथन ट्रॉट]] (४०४)<ref name="test_runs"/> | team1_tests_most_wickets = [[मोहम्मद अमीर]] (१९)<ref name="test_wickets">{{cite web |title=Pakistan in England Test Series, 2010 / Most wickets |url=http://stats.cricinfo.com/ci/engine/records/bowling/most_wickets_career.html?id=5506;type=series |work=Cricinfo.com |publisher=ESPN |date=29 August 2010 |access-date=29 August 2010 }}</ref> | team2_tests_most_wickets = [[जेम्स अँडरसन]] (२३)<ref name="test_wickets"/> | player_of_test_series = [[मोहम्मद अमीर]] (पाकिस्तान), [[जोनाथन ट्रॉट]] (इंग्लंड) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 2 | team2_ODIs_won = 3 | team1_ODIs_most_runs = [[कामरान अकमल]] (२०१)<ref name="odi_runs">{{cite web |title=NatWest Series [Pakistan in England], 2010 / Most runs |url=http://stats.cricinfo.com/ci/engine/records/batting/most_runs_career.html?id=5507;type=series |work=Cricinfo.com |publisher=ESPN |date=22 September 2010 |access-date=22 September 2010 }}</ref> | team2_ODIs_most_runs = अँड्र्यू स्ट्रॉस (३१७)<ref name="odi_runs"/> | team1_ODIs_most_wickets = [[उमर गुल]] (१२)<ref name="odi_wickets">{{cite web |title=NatWest Series [Pakistan in England], 2010 / Most wickets |url=http://stats.cricinfo.com/ci/engine/records/bowling/most_wickets_career.html?id=5507;type=series |work=Cricinfo.com |publisher=ESPN |date=22 September 2010 |access-date=22 September 2010 }}</ref> | team2_ODIs_most_wickets = [[ग्रॅम स्वान]] (११)<ref name="odi_wickets"/><br />[[स्टुअर्ट ब्रॉड]] (११)<ref name="odi_wickets"/> | player_of_ODI_series = अँड्र्यू स्ट्रॉस (इंग्लंड) | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 2 | team1_twenty20s_most_runs = [[उमर अकमल]] (५२)<ref name="t20i_runs">{{cite web |title=Pakistan in England T20I Series, 2010 / Most runs |url=http://stats.cricinfo.com/ci/engine/records/batting/most_runs_career.html?id=5513;type=series |work=Cricinfo.com |publisher=ESPN |date=7 September 2010 |access-date=7 September 2010 }}</ref> | team2_twenty20s_most_runs = इऑन मॉर्गन (५६)<ref name="t20i_runs"/> | team1_twenty20s_most_wickets = [[शोएब अख्तर]] (३)<ref name="t20i_wickets">{{cite web |title=Pakistan in England T20I Series, 2010 / Most wickets |url=http://stats.cricinfo.com/ci/engine/records/bowling/most_wickets_career.html?id=5513;type=series |work=Cricinfo.com |publisher=ESPN |date=29 August 2010 |access-date=29 August 2010 }}</ref><br />[[शाहिद आफ्रिदी]] (३)<ref name="t20i_wickets"/> | team2_twenty20s_most_wickets = [[टिम ब्रेसनन]] (४)<ref name="t20i_wickets"/><br />[[ग्रॅम स्वान]] (४)<ref name="t20i_wickets"/> | player_of_twenty20_series = }} पाकिस्तान क्रिकेट संघाने २९ जुलै ते २२ सप्टेंबर २०१० या कालावधीत इंग्लंडचा दौरा केला. या दौऱ्यात चार कसोटी, दोन ट्वेंटी-२० (टी२०आ) आणि पाच एकदिवसीय सामने (वनडे) होते. मालिकेतील पहिला कसोटी सामना, ट्रेंट ब्रिज येथे, इंग्लंडमध्ये खेळला जाणारा ९०० वा कसोटी सामना होता.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=hu5UDwAAQBAJ&q=England+100+Tests+Headingley+1909&pg=PT80|title=The Shorter Wisden 2018: The Best Writing from Wisden Cricketers' Almanack 2018|first=Lawrence|last=Booth|date=12 April 2018|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=9781472953582}}</ref> ==संघ== {| class="wikitable" |- ! colspan=2 | कसोटी संघ |- ! {{cr|PAK}} ! {{cr|ENG}} |- | [[सलमान बट]] (संघनायक) || [[ॲंड्रु स्ट्रॉस]] (संघनायक) |- | [[कामरान अक्मल|कामरान अकमल]] (यष्टिरक्षक) || [[मॅट प्रायर]] (यष्टिरक्षक) |- | [[इमरान फरहात]] || [[अ‍ॅलास्टेर कूक]] |- | [[अझहर अली]] || [[जोनाथन ट्रॉट]] |- | [[उमर अमीन]] || [[केव्हिन पीटरसन]] |- | [[उमर अक्मल|उमर अकमल]] || [[पॉल कॉलिंगवूड]] |- | [[शोएब मलिक]] || [[आयॉन मॉर्गन|इऑइन मॉर्गन]] |- | [[मोहम्मद आमेर]] || [[ग्रेम स्वान]] |- | [[उमर गुल]] || [[स्टुअर्ट ब्रॉड]] |- | [[दानिश कणेरिया]] || [[जेम्स ॲंडरसन]] |- | [[मोहम्मद आसिफ]] ||[[स्टीवन फिन]] |} == प्राथमिक माहिती == ===कसोटी मालिका=== ====पहिला कसोटी सामना==== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[जुलै २९]] - [[ऑगस्ट २]]| संघ१ = {{cr-rt|ENG}}| संघ२ = {{cr|PAK}}| धावसंख्या१ = ३५४/१० (१०४.१ षटके)| धावा१ = [[आयॉन मॉर्गन|इऑइन मॉर्गन]] १३० (२१६)| बळी१ = [[मोहम्मद आसिफ]] ५/७७ (२७ षटके)| धावसंख्या२ = १८२/१० (५४ षटके)| धावा२ = [[उमर गुल]] ६५ (४६)| बळी२ = [[जेम्स ॲंडरसन]] ५/५४ (२२ षटके)| धावसंख्या३ = २६२/१० (८५.३ षटके)| धावा३ = [[मॅट प्रायर]] १०२(१३६)| बळी३ = [[उमर गुल]] ३/४१ (१५ षटके)| धावसंख्या४ = ८०/१० (२९ षटके)| धावा४ = [[दानिश कणेरिया]] १६(२१)| बळी४ = [[जेम्स ॲंडरसन]] ६/१७ (१५ षटके)| निकाल = इंग्लंड ३५४ धावांनी विजयी| स्थळ = [[ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]], [[इंग्लंड]]| पंच = [[अशोका डी सिल्वा]] आणि [[टोनी हिल]]| सामनावीर = [[जेम्स ॲंडरसन]]| report = [http://www.cricinfo.com/england-v-pakistan-2010/engine/current/match/426413.html धावफलक]| पाऊस = | }} ====दुसरा कसोटी सामना==== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[ऑगस्ट ६]]-[[ऑगस्ट १०]], २०१०| संघ१ = {{cr-rt|ENG}}| संघ२ = {{cr|PAK}}| }} ====तिसरा कसोटी सामना==== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[ऑगस्ट १८]]-[[ऑगस्ट २२]], २०१?| संघ१ = {{cr-rt|ENG}}| संघ२ = {{cr|PAK}}| धावसंख्या१ = | धावा१ = | बळी१ = | धावसंख्या२ = | धावा२ = | बळी२ = | धावसंख्या३ = | धावा३ = | बळी३ = | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = | स्थळ = | पंच = | सामनावीर = | report = | पाऊस = | }} ====चौथा कसोटी सामना==== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[ऑगस्ट २६]]-[[ऑगस्ट ३०]], २०१?| संघ१ = {{cr-rt|ENG}}| संघ२ = {{cr|PAK}}| धावसंख्या१ = | धावा१ = | बळी१ = | धावसंख्या२ = | धावा२ = | बळी२ = | धावसंख्या३ = | धावा३ = | बळी३ = | धावसंख्या४ = | धावा४ = | बळी४ = | निकाल = | स्थळ = | पंच = | सामनावीर = | report = | पाऊस = | }} ==ट्वेंटी-२० मालिका== ===पहिला टी२०आ=== {{Limited overs matches |date = ५ सप्टेंबर २०१० |team1 = {{cr-rt|PAK}} |score1 = १२६/४ (२० षटके) |score2 = १२९/५ (१७.१ षटके) |team2 = {{cr|ENG}} |runs1 = [[उमर अकमल]] ३५[[नाबाद|*]] (३०) |wickets1 = [[ग्रॅम स्वान]] २/१४ (४ षटके) |runs2 = इऑन मॉर्गन ३८[[नाबाद|*]] (२४) |wickets2 = [[शोएब अख्तर]] २/२३ (४ षटके) |result = इंग्लंडने ५ गडी राखून विजय मिळवला |report = [http://www.cricinfo.com/england-v-pakistan-2010/engine/match/426417.html धावफलक] |venue = [[सोफिया गार्डन्स]], [[कार्डिफ]] |umpires = रिचर्ड केटलबरो (इंग्लंड) आणि [[नायजेल लाँग]] (इंग्लंड) |motm = [[मायकेल यार्डी]] (इंग्लंड) |toss = इंग्लंडने नाणेफेक जिंकून क्षेत्ररक्षणाचा निर्णय घेतला. |rain = }} ===दुसरा टी२०आ=== {{Limited overs matches |date = ७ सप्टेंबर २०१० |team1 = {{cr-rt|PAK}} |score1 = ८९ (१८.४ षटके) |score2 = ९०/४ (१४ षटके) |team2 = {{cr|ENG}} |runs1 = [[उमर अकमल]] १७ (१३) |wickets1 = [[टिम ब्रेसनन]] ३/१० (३.४ षटके) |runs2 = [[पॉल कॉलिंगवुड]] २१ (२५) |wickets2 = [[सईद अजमल]] १/१३ (३ षटके) |result = इंग्लंडने ६ गडी राखून विजय मिळवला |report = [http://www.cricinfo.com/england-v-pakistan-2010/engine/match/426418.html धावफलक] |venue = [[सोफिया गार्डन्स]], [[कार्डिफ]] |umpires = [[इयान गोल्ड]] (इंग्लंड) आणि [[रिचर्ड इलिंगवर्थ]] (इंग्लंड) |motm = [[टिम ब्रेसनन]] (इंग्लंड) |toss = पाकिस्तानने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. |rain = }} == इतर माहिती == == बाह्य दुवे == == हे सुद्धा पहा== == संदर्भ व नोंदी== <references /> {{पाकिस्तान क्रिकेट संघाचे इंग्लंड दौरे}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २०१०}} [[वर्ग:पाकिस्तान क्रिकेट संघाचे इंग्लंड दौरे|२०१०]] [[वर्ग:इ.स. २०१० मधील खेळ]] [[वर्ग:पाकिस्तान क्रिकेट संघाचे परदेशी दौरे|इंग्लंड]] [[en:Indian cricket team in Sri Lanka in 2010]] hl7124ia41qg28401tfpnebbg8q7oxg 0 82305 2139702 2059204 2022-07-23T08:07:12Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = | team1_image = Flag of Australia.svg | team1_name = ऑस्ट्रेलिया | team2_image = Flag of Pakistan.svg | team2_name = पाकिस्तान | from_date = ५ जुलै | to_date = २५ जुलै २०१० | team1_captain = [[रिकी पाँटिंग]] (कसोटी)<br />[[मायकेल क्लार्क]] (टी२०आ) | team2_captain = [[शाहिद आफ्रिदी]] (टी२०आ आणि पहिली कसोटी)<br />[[सलमान बट]] (दुसरी कसोटी) | no_of_tests = 2 | team1_tests_won = 1 | team2_tests_won = 1 | team1_tests_most_runs = [[सायमन कॅटिच]] (१८७) | team2_tests_most_runs = [[सलमान बट]] (२१३) | team1_tests_most_wickets = [[शेन वॉटसन]] (११) | team2_tests_most_wickets = [[मोहम्मद अमीर]] (११)<br />[[मोहम्मद आसिफ]] (११) | player_of_test_series = | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 2 | team1_twenty20s_most_runs = [[डेव्हिड हसी]] (६७) | team2_twenty20s_most_runs = [[उमर अकमल]] (८९) | team1_twenty20s_most_wickets = डर्क नॅन्स (५) | team2_twenty20s_most_wickets = [[मोहम्मद अमीर]] (६) | player_of_twenty20_series = }} पाकिस्तान क्रिकेट संघ ५-२५ जुलै २०१० दरम्यान इंग्लंडमध्ये ऑस्ट्रेलियाविरुद्ध खेळला. या दौऱ्यात दोन टी-२० आणि दोन कसोटींचा समावेश होता. पाकिस्तान हे अधिकृत देश होते पण सुरक्षेच्या कारणास्तव हा दौरा इंग्लंडला हस्तांतरित करण्यात आला.<ref>{{cite web|url=http://www.espncricinfo.com/magazine/content/story/149793.html |title=A stylist in glasses |work=ESPN Cricinfo |access-date=29 July 2019}}</ref> ==संघ== {| class="wikitable" |- ! colspan=2 | कसोटी संघ |- ! {{cr|PAK}} ! {{cr|AUS}} |- | [[शाहिद आफ्रिदी]] (संघनायक) || [[मायकेल क्लार्क]] (संघनायक) |- | [[कामरान अक्मल|कामरान अकमल]] (यष्टिरक्षक) || [[टीम पेन]] (यष्टिरक्षक) |- | [[सलमान बट]] || [[डेव्हिड वॉर्नर]] |- | [[अझहर अली]] || [[शेन वॉटसन]] |- | [[उमर अमीन]] || [[डेव्हिड हसी]] |- | [[उमर अक्मल|उमर अकमल]] || [[कॅमेरॉन व्हाईट]] |- | [[शोएब मलिक]] || [[मायकेल हसी]] |- | [[मोहम्मद आमेर]] || [[स्टीव्हन स्मिथ]] |- | [[उमर गुल]] || [[मिचेल जॉन्सन]] |- | [[डॅनिश कनेरीया]] || [[डर्क नानेस]] |- | [[मोहम्मद आसिफ]] || [[शॉन टेट]] |- | [[शाहजेब हसन]] || [[स्टीव्ह ओ-किफ]] |- | [[अब्दुल रझाक]] || [[सायमन कॅटीच]] |- | [[सईद अजमल]] || |} ==टी२० मालिका== ===पहिला टी२० सामना=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[जुलै ५]] २०१०| संघ१ = {{cr-rt|PAK}}| संघ२ = {{cr|AUS}}| धावसंख्या१ = १६७/८ (२० षटके)| धावा१ = [[उमर अक्मल|उमर अकमल]] ६४ (३१)| बळी१ = [[शॉन टैट]] २/२५ (४ षटके)| धावसंख्या२ = १४४/१० (१८.४ षटके)| धावा२ = [[डेव्हिड वॉर्नर]] ४१ (३१)| बळी२ = [[मोहम्मद आमीर]] ३/२७ (४ षटके)| निकाल = पाकिस्तान २३ धावांनी विजयी| स्थळ = [[एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]], [[इंग्लंड]]| पंच = [[आलिम दर]] आणि [[असद रौफ]]| सामनावीर = [[उमर अक्मल|उमर अकमल]]| report = [http://www.cricinfo.com/pakistan-v-australia-2010/engine/match/426392.html धावफलक]| पाऊस = | }} ===दुसरा टी२० सामना=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[जुलै ६]] २०१०| संघ१ = {{cr-rt|PAK}}| संघ२ = {{cr|AUS}}| धावसंख्या१ = १६२/९ (२० षटके)| धावा१ = [[कामरान अक्मल|कामरान अकमल]] ३३ (२५)| बळी१ = [[स्टीव्ह ओ-किफ]] ३/२९ (४ षटके)| धावसंख्या२ = १५१/१० (१९.४ षटके)| धावा२ = [[मायकेल क्लार्क]] ३० (१७)| बळी२ = [[मोहम्मद आमीर]] ३/२७ (४ षटके)| निकाल = पाकिस्तान ११ धावांनी विजयी| स्थळ = [[एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]], [[इंग्लंड]]| पंच = [[झमीर हैदर]] आणि [[असद रौफ]]| सामनावीर = [[मोहम्मद आमीर]]| report = [http://www.cricinfo.com/pakistan-v-australia-2010/engine/match/426392.html धावफलक]| पाऊस = | }} ==कसोटी मालिका== ===पहिला कसोटी सामना=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[जुलै १३]] - [[जुलै १७]]| संघ१ = {{cr-rt|AUS}}| संघ२ = {{cr|PAK}}| धावसंख्या१ = २५३/१० (७६.५ षटके)| धावा१ = [[सायमन कॅटीच]] ८० (१३८)| बळी१ = [[मोहम्मद आमीर]] ४/७२ (१९.५ षटके)| धावसंख्या२ = १४८/१० (४०.५ षटके)| धावा२ = [[सलमान बट]] ६३ (९४)| बळी२ = [[शेन वॉटसन]] ५/४० (७.५ षटके)| धावसंख्या३ = ३३४/१० (९१ षटके)| धावा३ = [[सायमन कॅटीच]] ८३ (१७४)| बळी३ = [[उमर गुल]] ४/६१ (२१ षटके)| धावसंख्या४ = २८९/१० (९१.१ षटके)| धावा४ = [[सलमान बट]] ९२ (१७३)| बळी४ = [[मार्कस् नॉर्थ]] ६/५५ (१८.१ षटके)| निकाल = {{cr|AUS}} १५० धावांनी विजयी| स्थळ = लॉर्डस्,लंडन| पंच = [[इयान गोल्ड]] आणि [[रुडी कोर्टत्झन]]| सामनावीर = [[सायमन कॅटीच]], [[सलमान बट]]| report = [http://www.cricinfo.com/pakistan-v-australia-2010/engine/match/426394.html धावफलक]| पाऊस = नाणेफेकः पाकिस्तान, गोलंदाजी| }} ===दुसरा कसोटी सामना=== {{माहितीचौकट कसोटी सामने | तारीख = [[जुलै २१]] - [[जुलै २५]], २०१०| संघ१ = {{cr-rt|AUS}}| संघ२ = {{cr|PAK}}| धावसंख्या१ = ८८/१० (३३.१ षटके)| धावा१ = [[टीम पैने]] १७ (४७)| बळी१ = [[मोहम्मद आमीर]] ३/२० (११ षटके)| धावसंख्या२ = २५८/१० (४६.५ षटके)| धावा२ = [[सलमान बट]] ४५ (६८)| बळी२ = [[शेन वॉटसन]] ६/३३ (११ षटके)| धावसंख्या३ = ३४९/१० (९५.३ षटके)| धावा३ = [[स्टीवन स्मिथ]] ७७ (१००)| बळी३ = [[मोहम्मद आमीर]] ४/८६ (२७ षटके)| धावसंख्या४ = १८०/७ (९१.१ षटके)| धावा४ = [[इमरान फरहात]] ६७ (९५)| बळी४ = [[बेन हिलफेनहॉस]] ३/३९ (१३ षटके)| निकाल = {{cr|PAK}} ३ गडी राखून विजयी| स्थळ = हेडिंग्ले, लीडस्, लंडन| पंच = [[इयान गोल्ड]] आणि [[रुडी कोर्टत्झन]]| सामनावीर = [[मोहम्मद आमीर]], [[शेन वॉटसन]]| report = [http://www.cricinfo.com/pakistan-v-australia-2010/engine/match/426395.html धावफलक]| पाऊस = नाणेफेकः ऑस्ट्रेलिया, फलंदाजी| }} <references /> {{पाकिस्तान क्रिकेट संघाचे इंग्लंड दौरे}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २०१०}} [[वर्ग:पाकिस्तान क्रिकेट संघाचे इंग्लंड दौरे|२०१०]] [[वर्ग:पाकिस्तान क्रिकेट संघाचे परदेशी दौरे|इंग्लंड]] crhcty630gw6lj1n2jp8eynxx1vr33i 0 98909 2139765 2001576 2022-07-23T11:33:17Z 2402:E280:3D5B:3F7:803E:198C:694E:FEFF wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट चित्रपट | नाव = हम आपके हैं कौन..! | छायाचित्र = | चित्र रुंदी = | चित्र शीर्षक = हम आप के है कौन | निर्मिती वर्ष = १९९४ | भाषा = हिंदी | इतर भाषा = | देश = [[भारत]] | निर्मिती = राजश्री प्रोडक्शन्स | दिग्दर्शन = [[सूरज बडजात्या]] | कथा = [[सूरज बडजात्या]] | पटकथा = [[सूरज बडजात्या]] | संवाद = [[सूरज बडजात्या]] | संकलन = | छाया = | कला = | गीते = | संगीत = [[राम लक्ष्मण]] | ध्वनी = | पार्श्वगायन = [[लता मंगेशकर]]<br />[[एस.पी. बालसुब्रमण्यम]]<br />[[कुमार सानू]]<br />[[उदित नारायण]] | नृत्यदिग्दर्शन = | वेशभूषा = | रंगभूषा = | साहस दृष्ये = | ऍनिमेशन = | विशेष दृक्परिणाम = | प्रमुख कलाकार = [[माधुरी दीक्षित]]<br />[[सलमान खान]]<br />[[रेणुका शहाणे]]<br />[[मोहनीश बहल]] | प्रदर्शन_तारिख = [[ऑगस्ट ५]] [[इ.स. १९९४|१९९४]] | वितरक = राजश्री प्रोडक्शन्स | अवधी = २०० मिनिटे | पुरस्कार = [[फिल्मफेर पुरस्कार|फिल्मफेअर पुरस्कार]] [[इ.स. १९९४|१९९४]] सर्वोत्कृष्ट चित्रपट<br />[[फिल्मफेर पुरस्कार|फिल्मफेअर पुरस्कार]] [[इ.स. १९९४|१९९४]] सर्वोत्कृष्ट दिग्दर्शक (सूरज बड़जात्या)<br />[[फिल्मफेर पुरस्कार|फिल्मफेअर पुरस्कार]] [[इ.स. १९९४|१९९४]] सर्वोत्कृष्ट अभिनेत्री (माधुरी दीक्षित) | निर्मिती_खर्च = | उत्पन्न = | संकेतस्थळ दुवा = | तळटिपा = }} '''हम आपके हैं कौन..!''' हा १९९४ साली प्रदर्शित झालेला एक [[हिंदी चित्रपट]] आहे. [[सूरज बडजात्या]]ने दिग्दर्शन केलेला हा चित्रपट प्रचंड गाजला व त्याने जगभर सुमारे १.३५ अब्ज रुपयांची मिळकत केली. ह्या चित्रपटाला ५ [[फिल्मफेअर पुरस्कार]] मिळाले. ==कलाकार== *[[माधुरी दीक्षित]] - निशा चौधरी *[[सलमान खान]] - प्रेम *[[रेणुका शहाणे]] - पूजा चौधरी *[[मोहनीश बहल]] - राजेश *[[आलोक नाथ]] - कैलाशनाथ *[[अनुपम खेर]] - प्रो. सिद्धांत चौधरी *[[रिमा लागू]] - प्रो. सिद्धांत चौधरची पत्नी *[[लक्ष्मीकांत बेर्डे]] - लल्लूप्रसाद *[[प्रिया बेर्डे]] - चमेली ==पार्श्वभूमी== ==कथानक== प्रेम आणि राजेश हे दोघे सख्खे भाऊ आहेत ज्यानी लहानपणीच त्यांच्या आई वडीलांना गमावले ल असत कैलाशनाथ जे ==पुरस्कार== *[[फिल्मफेअर सर्वोत्तम चित्रपट पुरस्कार]] *[[फिल्मफेअर सर्वोत्तम दिग्दर्शक पुरस्कार]] *[[फिल्मफेअर सर्वोत्तम अभिनेत्री पुरस्कार]] ==बाह्य दुवे== * [http://www.rajshriproductions.com/moviepreview.aspx?Hum-Aapke-Hain-Koun अधिकृत पान] * {{IMDb title|0110076}} [[वर्ग:भारतीय चित्रपट]] [[वर्ग:इ.स. १९९४ मधील चित्रपट]] [[वर्ग:हिंदी भाषेमधील चित्रपट]] 9mloublcmh9bvx8t7yjir1qbmxrzerw 0 100705 2139589 2028976 2022-07-22T19:55:45Z 2402:3A80:1B38:5D31:0:6C:825F:D901 /* पात्र */ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाणी कार्यक्रम | कार्यक्रम = एकाच ह्या जन्मी जणू | चित्र = | लोगो_चित्र_शीर्षक = | उपशीर्षक = | प्रकार = | निर्माता = | निर्मिती संस्था = | दिग्दर्शक = | क्रिएटीव्ह दिग्दर्शक = | सूत्रधार = | कलाकार = [[पीयूष रानडे]], [[तेजस्विनी पंडित]] | पंच = | आवाज = | अभिवाचक = | थीम संगीत संगीतकार = | शीर्षकगीत = | अंतिम संगीत = | संगीतकार = | देश = [[भारत]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | वर्ष संख्या = | एपिसोड संख्या = १८४ | कार्यकारी निर्माता = | सुपरवायझिंग निर्माता = | असोसिएट निर्माता = | सह निर्माता = | कथा संकलन = | संकलन = | स्थळ = | कॅमेरा = | चालण्याचा वेळ = सोमवार ते शनिवार रात्री ८ वाजता | वाहिनी = [[झी मराठी]] | चित्र प्रकार = | ध्वनी प्रकार = | पहिला भाग = | प्रथम प्रसारण = १ ऑगस्ट २०११ | शेवटचे प्रसारण = २९ फेब्रुवारी २०१२ | आधी = [[अरुंधती (मालिका)|अरुंधती]] | नंतर = [[एका लग्नाची दुसरी गोष्ट]] | सारखे = }} {{झी मराठी रात्री ८च्या मालिका}} ''''' एकाच ह्या जन्मी जणू ''''' ही [[झी मराठी]]वरील एक मालिका आहे. ह्या मालिकेत [[तेजस्विनी पंडित]] आणि [[पीयूष रानडे]] मुख्य भूमिकेत होते. == पात्र == * [[तेजस्विनी पंडित]] :- अंजली साळगावकर / अंजली श्रीकांत इनामदार * [[पीयूष रानडे]] :- श्रीकांत इनामदार * [[मानसी साळवी]] :- पद्मजा श्रीकांत इनामदार, श्रीकांत पहिली पत्नी (मृत) * [[श्रेया बुगडे]] :- श्रीकांतची बहीण * वर्षा दांदळे :- श्रीकांतची आई * सुप्रिया पाठारे :- श्रीकांतची मावशी * [[उदय सबनीस]] :- अंजलीचे वडील * मेघना वैद्य [[वर्ग:झी मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] gkx3ivxbeyg1o84e0nzz5i11v5l372z 2139616 2139589 2022-07-23T02:51:20Z 43.242.226.33 /* कलाकार */ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाणी कार्यक्रम | कार्यक्रम = एकाच ह्या जन्मी जणू | चित्र = | लोगो_चित्र_शीर्षक = | उपशीर्षक = | प्रकार = | निर्माता = | निर्मिती संस्था = | दिग्दर्शक = | क्रिएटीव्ह दिग्दर्शक = | सूत्रधार = | कलाकार = [[पीयूष रानडे]], [[तेजस्विनी पंडित]] | पंच = | आवाज = | अभिवाचक = | थीम संगीत संगीतकार = | शीर्षकगीत = | अंतिम संगीत = | संगीतकार = | देश = [[भारत]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | वर्ष संख्या = | एपिसोड संख्या = १८४ | कार्यकारी निर्माता = | सुपरवायझिंग निर्माता = | असोसिएट निर्माता = | सह निर्माता = | कथा संकलन = | संकलन = | स्थळ = | कॅमेरा = | चालण्याचा वेळ = सोमवार ते शनिवार रात्री ८ वाजता | वाहिनी = [[झी मराठी]] | चित्र प्रकार = | ध्वनी प्रकार = | पहिला भाग = | प्रथम प्रसारण = १ ऑगस्ट २०११ | शेवटचे प्रसारण = २९ फेब्रुवारी २०१२ | आधी = [[अरुंधती (मालिका)|अरुंधती]] | नंतर = [[एका लग्नाची दुसरी गोष्ट]] | सारखे = }} {{झी मराठी रात्री ८च्या मालिका}} ''''' एकाच ह्या जन्मी जणू ''''' ही [[झी मराठी]]वरील एक मालिका आहे. ह्या मालिकेत [[तेजस्विनी पंडित]] आणि [[पीयूष रानडे]] मुख्य भूमिकेत होते. == कलाकार == * [[तेजस्विनी पंडित]] :- अंजली साळगांवकर / अंजली श्रीकांत इनामदार * [[पीयूष रानडे]] :- श्रीकांत इनामदार * [[मानसी साळवी]] :- पद्मजा श्रीकांत इनामदार * [[श्रेया बुगडे]] :- श्रीकांतची बहीण * वर्षा दांदळे :- श्रीकांतची आई * सुप्रिया पाठारे :- श्रीकांतची मावशी * [[उदय सबनीस]] :- अंजलीचे वडील * मेघना वैद्य :- अंजलीची आई [[वर्ग:झी मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] 6bcj6wax79441d3t54rbl3o8oqutj2r 0 127217 2139553 2113822 2022-07-22T12:56:01Z 2401:4900:5190:902A:8164:16C0:6C84:B888 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = {{लेखनाव}} | चित्र = Nanda khare.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_title = | पूर्ण_नाव = अनंत यशवंत खरे | टोपण_नाव = नंदा खरे | जन्म_दिनांक = २ ऑक्टोबर, १९४६ | जन्म_स्थान = [[नागपुर]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] [ मृत्यू_दिनांक = 22 जुलै, 2022 [ मृत्यू_स्थान = [[पुणे ]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | कार्यक्षेत्र = सिव्हिल अभियांत्रिकी, [[मराठी]] [[साहित्य]] | साहित्य_प्रकार = [[कादंबरी]] | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = अंताजीची बखर, बखर अंतकाळाची, उद्या | राष्ट्रीयत्व = {{ध्वजचिन्ह|भारत}} [[भारत|भारतीय]] | कार्यकाळ = | स्वाक्षरी_चित्र = स्वाक्षरी नंदा खरे.jpg | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''अनंत यशवंत खरे''' ऊर्फ '''नंदा खरे''' (१९४६ -) हे [[मराठी]] भाषेतील एक कादंबरीकार आहेत. त्यांच्या स्वतंत्र (व भाषांतरित) लेखनामध्ये समाजशास्त्रीय, ऐतिहासिक आणि वैज्ञानिक विषयांना मध्यवर्ती स्थान दिलेले आढळते. ‘अंताजीची बखर’, ‘बखर अंतकाळाची’ आणि ‘उद्या’ ह्या त्यांच्या कादंबऱ्या विशेष प्रसिद्ध आहेत. विवेकवादी आणि विज्ञानाधारित भूमिकेचा सातत्याने पुरस्कार हा गुणविशेष त्यांच्या लेखनात ठळकपणे दिसून येतो. == शैक्षणिक व व्यावसायिक कारकीर्द == खऱ्यांचे प्राथमिक व माध्यमिक शिक्षण नागपुरात झाले. मॅट्रिकची परीक्षा १९६१ साली उत्तीर्ण झाल्यानंतर १९६२-६७ ह्या काळात त्यांनी मुंबईतील [[भारतीय तंत्रज्ञान संस्था मुंबई|इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी]] ह्या संस्थेत सिव्हिल इंजीनियरिंगचे शिक्षण घेतले. तेथून B.Tech. (Honours, Civil) ही पदवी घेतल्यानंतर २००१ सालापर्यंत एका खाजगी कंपनीत ते सिव्हिल इंजीनियर होते. भीमा नदीवरील उजनी धरणाच्या बांधकामात त्यांचा मोठा वाटा आहे. == अंताजीची बखर == शैली आणि आशयाच्या दृष्टीने '''अंताजीची बखर''' ही त्यांची कादंबरी लक्षणीय ठरते. अठराव्या शतकात राहणाऱ्या ‘अंताजी खरे’ नावाच्या एक पुणेरी ब्राह्मणाने आपल्या आयुष्यातील काही निवडक प्रसंग ‘बखरी’च्या स्वरूपात लिहून ठेवले होते, आणि दोन शतकांनंतर हे जीर्णावस्थेतले कागद त्याच्या वंशजांच्या हाती लागतात अशी कल्पना करून ही कादंबरी लिहिलेली आहे. तिच्यात वर्णन केलेला काळ १७४० ते १७५७ दरम्यानचा आहे, आणि तिची भाषिक शैली अठराव्या शतकातल्या बखरवाङ्मयाशी मिळतीजुळती आहे. नागपूरकर भोसल्यांच्या बंगालमधल्या स्वाऱ्या आणि मराठा बारगीरांनी त्यावेळी केलेले अत्याचार, एका सतीचा प्रसंग, १७५६ साली कलकत्त्याच्या फोर्ट विल्यममध्ये घडलेला काळकोठडीचा प्रसंग, प्लासीची लढाई अशा अनेक ठिकाणी अंताजी जातीने हजर असतो, व आपल्या हिशेबी आणि कातडीबचावू स्वभावाला अनुसरून हरप्रसंगी नेमके भाष्य करीत जातो, अशी कादंबरीची रूपरेषा आहे. '''अंतकाळाची बखर''' हा '''अंताजीची बखर''' या कादंबरीचा ‘पुढला भाग’ म्हणता येईल. नारायणराव पेशव्यांचा खून आणि मराठेशाहीचा शेवट हा कथाभाग त्यात आलेला आहे. == उद्या == '''उद्या''' ह्या कादंबरीची गणना dystopian fiction ह्या साहित्यप्रकारात करता येईल. कथानक नजीकच्या भविष्यकाळातलं आहे. ह्या जगात जागोजागी माणसांवर पाळत ठेवणारे कॅमेरे लावलेले आहेत, तसेच चेहऱ्यावरचे हावभाव टिपणारे संगणक आहेत. सरकारी यंत्रणा आणि (‘भरोसा’, ‘विकास’ अशी नावं मिरवणाऱ्या) जगड्व्याळ खाजगी कंपन्या यांच्यात अनेक पातळ्यांवर साटंलोटं आहे. समाजातलं स्त्रियांचं प्रमाण घटलेलं असल्यामुळे त्यांची ‘शिकार’ करून त्या श्रीमंत वर्गाला पुरवण्याच्या कामी अनेक राजकीय दलं गुंतलेली आहेत. खेड्यांपासून महानगरांपर्यंत अनेक पातळ्यांवर सगळेच समाजघटक ह्या जाळ्यात कसे अडकले आहेत याचं तपशीलवार चित्रण कादंबरीत आलेलं आहे. ह्याला पर्याय म्हणून अहिंसेच्या मार्गाने जाणारं, निसर्गाशी आपुलकीचं नातं राखून जगण्याचा प्रयत्न करणारं ‘चारगाव’ नावाचं एक खेडं (कम्यून) तग धरून आहे. ह्या दोन जगांतील संघर्ष कादंबरीत प्रभावीपणे चित्रित झाला आहे. == नंदा खरे यांनी लिहिलेली पुस्तके== {| class="wikitable sortable" width="100%" |- ! पुस्तकाचे नाव !! लेखनप्रकार !! प्रकाशनसंस्था व वर्ष |- | अंताजीची बखर || कादंबरी || ग्रंथाली, १९९७; मनोविकास, २०११. |- |इंडिका || भाषांतरित कादंबरी (मूळ शीर्षक व लेखक: 'Indica' by Pranay Lal) || मधुश्री, २०१९. |- |उद्या || कादंबरी || मनोविकास, २०१५. |- |ऐवजी || आत्मचरित्र || मनोविकास, २०१८. |- | कहाणी मानवप्राण्याची || समाजविज्ञानविषयक ग्रंथ || मनोविकास २०१०, २०१९. |- |कापूसकोड्याची गोष्ट || भाषांतरित (मूळ शीर्षक व लेखक: 'Ecology, Colonialism, and Cattle' by Laxman Satya) || मनोविकास व संवेदना, २०१८. |- |जीवोत्पत्ती... आणि नंतर || विज्ञानविषयक || ग्रंथाली, १९९९. |- |डार्विन आणि जीवसृष्टीचे रहस्य || विज्ञानविषयक संपादित लेख (सहलेखक: रवींद्र रुक्मिणी पंढरीनाथ) || मनोविकास, २०११. |- | दगडावर दगड, विटेवर वीट || आत्मचरित्र || ग्रंथाली, २००२; मनोविकास, २०१८. |- | नांगरल्याविण भुई || कादंबरी || ग्रंथाली, २००५. |- | बखर अंतकाळाची || कादंबरी || मनोविकास, २०१०. |- |वाचताना, पाहताना, जगताना || ललित || लोकवाङ्मय गृह, २०१४. |- |वारूळपुराण || संक्षिप्त भाषांतर (मूळ शीर्षक व लेखक: 'Anthill' by E.O. Wilson) || मनोविकास, २०१५. |- |वीसशे पन्नास || विज्ञान कादंबरी || ग्रंथाली, १९९३. |- | संप्रति || कादंबरी || ग्रंथाली, १९९८; मनोविकास, २०२०. |- | ज्ञाताच्या कुंपणावरून || विज्ञानाच्या तत्त्वज्ञानाची तोंडओळख || ग्रंथाली, १९९०; मनोविकास, २०१३. |- | दगड-धोंडे || पूर्व विदर्भाचे भूशास्त्र || मनोविकास, २०२०. |- | गावगाडा: शतकानंतर || अनिल सुर्डीकर-पाटील यांच्या लेखांचे संपादन || मनोविकास, २०१२. |- | ऑन द बीच || भाषांतरित कादंबरी (मूळ शीर्षक व लेखक: 'On the Beach' by Nevil Shute) || मनोविकास, २०२०. |} == सामाजिक कार्य == १९९३ ते २०१७ ह्या दरम्यान खऱ्यांनी ‘आजचा सुधारक’ ह्या विवेकवादी वैचारिक मासिकाच्या विश्वस्त मंडळावर काम केले. यापैकी २००० ते २०११ या काळात ते ‘कार्यकारी संपादक’ होते. त्याचप्रमाणे १९८४ ते १९९१ ह्या कालखंडात ते मराठी विज्ञान परिषदेशी संलग्न होते. विवेकवादी विज्ञानाचा प्रसार व्हावा ह्या हेतूने माध्यमिक शाळांतील विद्यार्थ्यांसाठी ते शैक्षणिक कार्यक्रम घेत असत. == पुरस्कार == * ‘ज्ञाताच्या कुंपणावरून’ ह्या त्यांच्या हस्तलिखितास १९८५ साली ग्रंथालीचा विज्ञान पुस्तके/हस्तलिखिते यांसाठीचा द्वितीय पुरस्कार मिळाला. * ‘वीसशे पन्नास’ ह्या विज्ञान कादंबरीस १९९५ साली विदर्भ साहित्य संघाचा गो.रा. दोडके स्मृती वाङ्मय पुरस्कार मिळाला. * ‘कहाणी मानवप्राण्याची’ ह्या मानवशास्त्रविषयक ग्रंथास २०१० साली महाराष्ट्र शासनाचा भाई माधवराव बागल पुरस्कार व प्रियदर्शन अकॅडमीचा वार्षिक साहित्य पुरस्कार मिळाला. * एकूण कादंबरीलेखनासाठी २०१४ साली ‘शब्द: द बुक गॅलरी’ ह्या संस्थेचा भाऊ पाध्ये पुरस्कार मिळाला. * ‘उद्या’ ह्या कादंबरीला २०१५ साली लोकमंगल साहित्य पुरस्कार मिळाला. यापुढे कोणतेही पुरस्कार न स्वीकारण्याचा निर्णय सुमारे २०१७ साली त्यांनी घेतल्यामुळे २०२० साली ‘उद्या’ ह्या कादंबरीला जाहीर झालेला साहित्य अकादमीचा पुरस्कार त्यांनी नाकारला. ह्या नकारामागे कोणतेही राजकीय कारण नसल्याने त्यांनी स्पष्ट केले. == कौटुंबिक == नंदा खऱ्यांचा विवाह १९६९ साली झाला. त्यांच्या पत्नी विद्यागौरी ह्यांनी इंग्रजी साहित्यात डॉक्टरेट मिळवली आहे. त्यांच्या कन्या नर्मदा ह्यांनी पेशी-विकास शास्त्र व जनुकशास्त्रात डॉक्टरेट मिळवली असून पुत्र अमिताभ यांनी औद्योगिक अभियांत्रिकीत मास्टर ऑफ सायन्स ही पदवी मिळवली आहे. {{DEFAULTSORT:खरे,अनंत यशवंत}} [[वर्ग:मराठी अभियंते]] [[वर्ग:मराठी उद्योगपती]] [[वर्ग:मराठी लेखक]] [[वर्ग:इ.स. १९४६ मधील जन्म]] pwpfdcisd7c811yj25fttwmyb3yi3o9 2139557 2139553 2022-07-22T13:41:10Z अमित म्हाडेश्वर 100097 देवनागरीमध्ये सुधारलं. wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = {{लेखनाव}} | चित्र = Nanda khare.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_title = | पूर्ण_नाव = अनंत यशवंत खरे | टोपण_नाव = नंदा खरे | जन्म_दिनांक = २ ऑक्टोबर, १९४६ | जन्म_स्थान = [[नागपूर]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = २२ जुलै, २०२२ | मृत्यू_स्थान = [[पुणे]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | कार्यक्षेत्र = सिव्हिल अभियांत्रिकी, [[मराठी]] [[साहित्य]] | साहित्य_प्रकार = [[कादंबरी]] | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = अंताजीची बखर, बखर अंतकाळाची, उद्या | राष्ट्रीयत्व = {{ध्वजचिन्ह|भारत}} [[भारत|भारतीय]] | कार्यकाळ = | स्वाक्षरी_चित्र = स्वाक्षरी नंदा खरे.jpg | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''अनंत यशवंत खरे''' ऊर्फ '''नंदा खरे''' (१९४६ -) हे [[मराठी]] भाषेतील एक कादंबरीकार आहेत. त्यांच्या स्वतंत्र (व भाषांतरित) लेखनामध्ये समाजशास्त्रीय, ऐतिहासिक आणि वैज्ञानिक विषयांना मध्यवर्ती स्थान दिलेले आढळते. ‘अंताजीची बखर’, ‘बखर अंतकाळाची’ आणि ‘उद्या’ ह्या त्यांच्या कादंबऱ्या विशेष प्रसिद्ध आहेत. विवेकवादी आणि विज्ञानाधारित भूमिकेचा सातत्याने पुरस्कार हा गुणविशेष त्यांच्या लेखनात ठळकपणे दिसून येतो. == शैक्षणिक व व्यावसायिक कारकीर्द == खऱ्यांचे प्राथमिक व माध्यमिक शिक्षण नागपुरात झाले. मॅट्रिकची परीक्षा १९६१ साली उत्तीर्ण झाल्यानंतर १९६२-६७ ह्या काळात त्यांनी मुंबईतील [[भारतीय तंत्रज्ञान संस्था मुंबई|इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी]] ह्या संस्थेत सिव्हिल इंजीनियरिंगचे शिक्षण घेतले. तेथून B.Tech. (Honours, Civil) ही पदवी घेतल्यानंतर २००१ सालापर्यंत एका खाजगी कंपनीत ते सिव्हिल इंजीनियर होते. भीमा नदीवरील उजनी धरणाच्या बांधकामात त्यांचा मोठा वाटा आहे. == अंताजीची बखर == शैली आणि आशयाच्या दृष्टीने '''अंताजीची बखर''' ही त्यांची कादंबरी लक्षणीय ठरते. अठराव्या शतकात राहणाऱ्या ‘अंताजी खरे’ नावाच्या एक पुणेरी ब्राह्मणाने आपल्या आयुष्यातील काही निवडक प्रसंग ‘बखरी’च्या स्वरूपात लिहून ठेवले होते, आणि दोन शतकांनंतर हे जीर्णावस्थेतले कागद त्याच्या वंशजांच्या हाती लागतात अशी कल्पना करून ही कादंबरी लिहिलेली आहे. तिच्यात वर्णन केलेला काळ १७४० ते १७५७ दरम्यानचा आहे, आणि तिची भाषिक शैली अठराव्या शतकातल्या बखरवाङ्मयाशी मिळतीजुळती आहे. नागपूरकर भोसल्यांच्या बंगालमधल्या स्वाऱ्या आणि मराठा बारगीरांनी त्यावेळी केलेले अत्याचार, एका सतीचा प्रसंग, १७५६ साली कलकत्त्याच्या फोर्ट विल्यममध्ये घडलेला काळकोठडीचा प्रसंग, प्लासीची लढाई अशा अनेक ठिकाणी अंताजी जातीने हजर असतो, व आपल्या हिशेबी आणि कातडीबचावू स्वभावाला अनुसरून हरप्रसंगी नेमके भाष्य करीत जातो, अशी कादंबरीची रूपरेषा आहे. '''अंतकाळाची बखर''' हा '''अंताजीची बखर''' या कादंबरीचा ‘पुढला भाग’ म्हणता येईल. नारायणराव पेशव्यांचा खून आणि मराठेशाहीचा शेवट हा कथाभाग त्यात आलेला आहे. == उद्या == '''उद्या''' ह्या कादंबरीची गणना dystopian fiction ह्या साहित्यप्रकारात करता येईल. कथानक नजीकच्या भविष्यकाळातलं आहे. ह्या जगात जागोजागी माणसांवर पाळत ठेवणारे कॅमेरे लावलेले आहेत, तसेच चेहऱ्यावरचे हावभाव टिपणारे संगणक आहेत. सरकारी यंत्रणा आणि (‘भरोसा’, ‘विकास’ अशी नावं मिरवणाऱ्या) जगड्व्याळ खाजगी कंपन्या यांच्यात अनेक पातळ्यांवर साटंलोटं आहे. समाजातलं स्त्रियांचं प्रमाण घटलेलं असल्यामुळे त्यांची ‘शिकार’ करून त्या श्रीमंत वर्गाला पुरवण्याच्या कामी अनेक राजकीय दलं गुंतलेली आहेत. खेड्यांपासून महानगरांपर्यंत अनेक पातळ्यांवर सगळेच समाजघटक ह्या जाळ्यात कसे अडकले आहेत याचं तपशीलवार चित्रण कादंबरीत आलेलं आहे. ह्याला पर्याय म्हणून अहिंसेच्या मार्गाने जाणारं, निसर्गाशी आपुलकीचं नातं राखून जगण्याचा प्रयत्न करणारं ‘चारगाव’ नावाचं एक खेडं (कम्यून) तग धरून आहे. ह्या दोन जगांतील संघर्ष कादंबरीत प्रभावीपणे चित्रित झाला आहे. == नंदा खरे यांनी लिहिलेली पुस्तके== {| class="wikitable sortable" width="100%" |- ! पुस्तकाचे नाव !! लेखनप्रकार !! प्रकाशनसंस्था व वर्ष |- | अंताजीची बखर || कादंबरी || ग्रंथाली, १९९७; मनोविकास, २०११. |- |इंडिका || भाषांतरित कादंबरी (मूळ शीर्षक व लेखक: 'Indica' by Pranay Lal) || मधुश्री, २०१९. |- |उद्या || कादंबरी || मनोविकास, २०१५. |- |ऐवजी || आत्मचरित्र || मनोविकास, २०१८. |- | कहाणी मानवप्राण्याची || समाजविज्ञानविषयक ग्रंथ || मनोविकास २०१०, २०१९. |- |कापूसकोड्याची गोष्ट || भाषांतरित (मूळ शीर्षक व लेखक: 'Ecology, Colonialism, and Cattle' by Laxman Satya) || मनोविकास व संवेदना, २०१८. |- |जीवोत्पत्ती... आणि नंतर || विज्ञानविषयक || ग्रंथाली, १९९९. |- |डार्विन आणि जीवसृष्टीचे रहस्य || विज्ञानविषयक संपादित लेख (सहलेखक: रवींद्र रुक्मिणी पंढरीनाथ) || मनोविकास, २०११. |- | दगडावर दगड, विटेवर वीट || आत्मचरित्र || ग्रंथाली, २००२; मनोविकास, २०१८. |- | नांगरल्याविण भुई || कादंबरी || ग्रंथाली, २००५. |- | बखर अंतकाळाची || कादंबरी || मनोविकास, २०१०. |- |वाचताना, पाहताना, जगताना || ललित || लोकवाङ्मय गृह, २०१४. |- |वारूळपुराण || संक्षिप्त भाषांतर (मूळ शीर्षक व लेखक: 'Anthill' by E.O. Wilson) || मनोविकास, २०१५. |- |वीसशे पन्नास || विज्ञान कादंबरी || ग्रंथाली, १९९३. |- | संप्रति || कादंबरी || ग्रंथाली, १९९८; मनोविकास, २०२०. |- | ज्ञाताच्या कुंपणावरून || विज्ञानाच्या तत्त्वज्ञानाची तोंडओळख || ग्रंथाली, १९९०; मनोविकास, २०१३. |- | दगड-धोंडे || पूर्व विदर्भाचे भूशास्त्र || मनोविकास, २०२०. |- | गावगाडा: शतकानंतर || अनिल सुर्डीकर-पाटील यांच्या लेखांचे संपादन || मनोविकास, २०१२. |- | ऑन द बीच || भाषांतरित कादंबरी (मूळ शीर्षक व लेखक: 'On the Beach' by Nevil Shute) || मनोविकास, २०२०. |} == सामाजिक कार्य == १९९३ ते २०१७ ह्या दरम्यान खऱ्यांनी ‘आजचा सुधारक’ ह्या विवेकवादी वैचारिक मासिकाच्या विश्वस्त मंडळावर काम केले. यापैकी २००० ते २०११ या काळात ते ‘कार्यकारी संपादक’ होते. त्याचप्रमाणे १९८४ ते १९९१ ह्या कालखंडात ते मराठी विज्ञान परिषदेशी संलग्न होते. विवेकवादी विज्ञानाचा प्रसार व्हावा ह्या हेतूने माध्यमिक शाळांतील विद्यार्थ्यांसाठी ते शैक्षणिक कार्यक्रम घेत असत. == पुरस्कार == * ‘ज्ञाताच्या कुंपणावरून’ ह्या त्यांच्या हस्तलिखितास १९८५ साली ग्रंथालीचा विज्ञान पुस्तके/हस्तलिखिते यांसाठीचा द्वितीय पुरस्कार मिळाला. * ‘वीसशे पन्नास’ ह्या विज्ञान कादंबरीस १९९५ साली विदर्भ साहित्य संघाचा गो.रा. दोडके स्मृती वाङ्मय पुरस्कार मिळाला. * ‘कहाणी मानवप्राण्याची’ ह्या मानवशास्त्रविषयक ग्रंथास २०१० साली महाराष्ट्र शासनाचा भाई माधवराव बागल पुरस्कार व प्रियदर्शन अकॅडमीचा वार्षिक साहित्य पुरस्कार मिळाला. * एकूण कादंबरीलेखनासाठी २०१४ साली ‘शब्द: द बुक गॅलरी’ ह्या संस्थेचा भाऊ पाध्ये पुरस्कार मिळाला. * ‘उद्या’ ह्या कादंबरीला २०१५ साली लोकमंगल साहित्य पुरस्कार मिळाला. यापुढे कोणतेही पुरस्कार न स्वीकारण्याचा निर्णय सुमारे २०१७ साली त्यांनी घेतल्यामुळे २०२० साली ‘उद्या’ ह्या कादंबरीला जाहीर झालेला साहित्य अकादमीचा पुरस्कार त्यांनी नाकारला. ह्या नकारामागे कोणतेही राजकीय कारण नसल्याने त्यांनी स्पष्ट केले. == कौटुंबिक == नंदा खऱ्यांचा विवाह १९६९ साली झाला. त्यांच्या पत्नी विद्यागौरी ह्यांनी इंग्रजी साहित्यात डॉक्टरेट मिळवली आहे. त्यांच्या कन्या नर्मदा ह्यांनी पेशी-विकास शास्त्र व जनुकशास्त्रात डॉक्टरेट मिळवली असून पुत्र अमिताभ यांनी औद्योगिक अभियांत्रिकीत मास्टर ऑफ सायन्स ही पदवी मिळवली आहे. {{DEFAULTSORT:खरे,अनंत यशवंत}} [[वर्ग:मराठी अभियंते]] [[वर्ग:मराठी उद्योगपती]] [[वर्ग:मराठी लेखक]] [[वर्ग:इ.स. १९४६ मधील जन्म]] 7jx62d2wzokst3nwdlarg7k6ryxn6s4 2139558 2139557 2022-07-22T13:41:44Z अमित म्हाडेश्वर 100097 मृत्यूवर्ष जोडले wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = {{लेखनाव}} | चित्र = Nanda khare.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_title = | पूर्ण_नाव = अनंत यशवंत खरे | टोपण_नाव = नंदा खरे | जन्म_दिनांक = २ ऑक्टोबर, १९४६ | जन्म_स्थान = [[नागपूर]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = २२ जुलै, २०२२ | मृत्यू_स्थान = [[पुणे]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | कार्यक्षेत्र = सिव्हिल अभियांत्रिकी, [[मराठी]] [[साहित्य]] | साहित्य_प्रकार = [[कादंबरी]] | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = अंताजीची बखर, बखर अंतकाळाची, उद्या | राष्ट्रीयत्व = {{ध्वजचिन्ह|भारत}} [[भारत|भारतीय]] | कार्यकाळ = | स्वाक्षरी_चित्र = स्वाक्षरी नंदा खरे.jpg | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''अनंत यशवंत खरे''' ऊर्फ '''नंदा खरे''' (१९४६ -२०२२) हे [[मराठी]] भाषेतील एक कादंबरीकार आहेत. त्यांच्या स्वतंत्र (व भाषांतरित) लेखनामध्ये समाजशास्त्रीय, ऐतिहासिक आणि वैज्ञानिक विषयांना मध्यवर्ती स्थान दिलेले आढळते. ‘अंताजीची बखर’, ‘बखर अंतकाळाची’ आणि ‘उद्या’ ह्या त्यांच्या कादंबऱ्या विशेष प्रसिद्ध आहेत. विवेकवादी आणि विज्ञानाधारित भूमिकेचा सातत्याने पुरस्कार हा गुणविशेष त्यांच्या लेखनात ठळकपणे दिसून येतो. == शैक्षणिक व व्यावसायिक कारकीर्द == खऱ्यांचे प्राथमिक व माध्यमिक शिक्षण नागपुरात झाले. मॅट्रिकची परीक्षा १९६१ साली उत्तीर्ण झाल्यानंतर १९६२-६७ ह्या काळात त्यांनी मुंबईतील [[भारतीय तंत्रज्ञान संस्था मुंबई|इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी]] ह्या संस्थेत सिव्हिल इंजीनियरिंगचे शिक्षण घेतले. तेथून B.Tech. (Honours, Civil) ही पदवी घेतल्यानंतर २००१ सालापर्यंत एका खाजगी कंपनीत ते सिव्हिल इंजीनियर होते. भीमा नदीवरील उजनी धरणाच्या बांधकामात त्यांचा मोठा वाटा आहे. == अंताजीची बखर == शैली आणि आशयाच्या दृष्टीने '''अंताजीची बखर''' ही त्यांची कादंबरी लक्षणीय ठरते. अठराव्या शतकात राहणाऱ्या ‘अंताजी खरे’ नावाच्या एक पुणेरी ब्राह्मणाने आपल्या आयुष्यातील काही निवडक प्रसंग ‘बखरी’च्या स्वरूपात लिहून ठेवले होते, आणि दोन शतकांनंतर हे जीर्णावस्थेतले कागद त्याच्या वंशजांच्या हाती लागतात अशी कल्पना करून ही कादंबरी लिहिलेली आहे. तिच्यात वर्णन केलेला काळ १७४० ते १७५७ दरम्यानचा आहे, आणि तिची भाषिक शैली अठराव्या शतकातल्या बखरवाङ्मयाशी मिळतीजुळती आहे. नागपूरकर भोसल्यांच्या बंगालमधल्या स्वाऱ्या आणि मराठा बारगीरांनी त्यावेळी केलेले अत्याचार, एका सतीचा प्रसंग, १७५६ साली कलकत्त्याच्या फोर्ट विल्यममध्ये घडलेला काळकोठडीचा प्रसंग, प्लासीची लढाई अशा अनेक ठिकाणी अंताजी जातीने हजर असतो, व आपल्या हिशेबी आणि कातडीबचावू स्वभावाला अनुसरून हरप्रसंगी नेमके भाष्य करीत जातो, अशी कादंबरीची रूपरेषा आहे. '''अंतकाळाची बखर''' हा '''अंताजीची बखर''' या कादंबरीचा ‘पुढला भाग’ म्हणता येईल. नारायणराव पेशव्यांचा खून आणि मराठेशाहीचा शेवट हा कथाभाग त्यात आलेला आहे. == उद्या == '''उद्या''' ह्या कादंबरीची गणना dystopian fiction ह्या साहित्यप्रकारात करता येईल. कथानक नजीकच्या भविष्यकाळातलं आहे. ह्या जगात जागोजागी माणसांवर पाळत ठेवणारे कॅमेरे लावलेले आहेत, तसेच चेहऱ्यावरचे हावभाव टिपणारे संगणक आहेत. सरकारी यंत्रणा आणि (‘भरोसा’, ‘विकास’ अशी नावं मिरवणाऱ्या) जगड्व्याळ खाजगी कंपन्या यांच्यात अनेक पातळ्यांवर साटंलोटं आहे. समाजातलं स्त्रियांचं प्रमाण घटलेलं असल्यामुळे त्यांची ‘शिकार’ करून त्या श्रीमंत वर्गाला पुरवण्याच्या कामी अनेक राजकीय दलं गुंतलेली आहेत. खेड्यांपासून महानगरांपर्यंत अनेक पातळ्यांवर सगळेच समाजघटक ह्या जाळ्यात कसे अडकले आहेत याचं तपशीलवार चित्रण कादंबरीत आलेलं आहे. ह्याला पर्याय म्हणून अहिंसेच्या मार्गाने जाणारं, निसर्गाशी आपुलकीचं नातं राखून जगण्याचा प्रयत्न करणारं ‘चारगाव’ नावाचं एक खेडं (कम्यून) तग धरून आहे. ह्या दोन जगांतील संघर्ष कादंबरीत प्रभावीपणे चित्रित झाला आहे. == नंदा खरे यांनी लिहिलेली पुस्तके== {| class="wikitable sortable" width="100%" |- ! पुस्तकाचे नाव !! लेखनप्रकार !! प्रकाशनसंस्था व वर्ष |- | अंताजीची बखर || कादंबरी || ग्रंथाली, १९९७; मनोविकास, २०११. |- |इंडिका || भाषांतरित कादंबरी (मूळ शीर्षक व लेखक: 'Indica' by Pranay Lal) || मधुश्री, २०१९. |- |उद्या || कादंबरी || मनोविकास, २०१५. |- |ऐवजी || आत्मचरित्र || मनोविकास, २०१८. |- | कहाणी मानवप्राण्याची || समाजविज्ञानविषयक ग्रंथ || मनोविकास २०१०, २०१९. |- |कापूसकोड्याची गोष्ट || भाषांतरित (मूळ शीर्षक व लेखक: 'Ecology, Colonialism, and Cattle' by Laxman Satya) || मनोविकास व संवेदना, २०१८. |- |जीवोत्पत्ती... आणि नंतर || विज्ञानविषयक || ग्रंथाली, १९९९. |- |डार्विन आणि जीवसृष्टीचे रहस्य || विज्ञानविषयक संपादित लेख (सहलेखक: रवींद्र रुक्मिणी पंढरीनाथ) || मनोविकास, २०११. |- | दगडावर दगड, विटेवर वीट || आत्मचरित्र || ग्रंथाली, २००२; मनोविकास, २०१८. |- | नांगरल्याविण भुई || कादंबरी || ग्रंथाली, २००५. |- | बखर अंतकाळाची || कादंबरी || मनोविकास, २०१०. |- |वाचताना, पाहताना, जगताना || ललित || लोकवाङ्मय गृह, २०१४. |- |वारूळपुराण || संक्षिप्त भाषांतर (मूळ शीर्षक व लेखक: 'Anthill' by E.O. Wilson) || मनोविकास, २०१५. |- |वीसशे पन्नास || विज्ञान कादंबरी || ग्रंथाली, १९९३. |- | संप्रति || कादंबरी || ग्रंथाली, १९९८; मनोविकास, २०२०. |- | ज्ञाताच्या कुंपणावरून || विज्ञानाच्या तत्त्वज्ञानाची तोंडओळख || ग्रंथाली, १९९०; मनोविकास, २०१३. |- | दगड-धोंडे || पूर्व विदर्भाचे भूशास्त्र || मनोविकास, २०२०. |- | गावगाडा: शतकानंतर || अनिल सुर्डीकर-पाटील यांच्या लेखांचे संपादन || मनोविकास, २०१२. |- | ऑन द बीच || भाषांतरित कादंबरी (मूळ शीर्षक व लेखक: 'On the Beach' by Nevil Shute) || मनोविकास, २०२०. |} == सामाजिक कार्य == १९९३ ते २०१७ ह्या दरम्यान खऱ्यांनी ‘आजचा सुधारक’ ह्या विवेकवादी वैचारिक मासिकाच्या विश्वस्त मंडळावर काम केले. यापैकी २००० ते २०११ या काळात ते ‘कार्यकारी संपादक’ होते. त्याचप्रमाणे १९८४ ते १९९१ ह्या कालखंडात ते मराठी विज्ञान परिषदेशी संलग्न होते. विवेकवादी विज्ञानाचा प्रसार व्हावा ह्या हेतूने माध्यमिक शाळांतील विद्यार्थ्यांसाठी ते शैक्षणिक कार्यक्रम घेत असत. == पुरस्कार == * ‘ज्ञाताच्या कुंपणावरून’ ह्या त्यांच्या हस्तलिखितास १९८५ साली ग्रंथालीचा विज्ञान पुस्तके/हस्तलिखिते यांसाठीचा द्वितीय पुरस्कार मिळाला. * ‘वीसशे पन्नास’ ह्या विज्ञान कादंबरीस १९९५ साली विदर्भ साहित्य संघाचा गो.रा. दोडके स्मृती वाङ्मय पुरस्कार मिळाला. * ‘कहाणी मानवप्राण्याची’ ह्या मानवशास्त्रविषयक ग्रंथास २०१० साली महाराष्ट्र शासनाचा भाई माधवराव बागल पुरस्कार व प्रियदर्शन अकॅडमीचा वार्षिक साहित्य पुरस्कार मिळाला. * एकूण कादंबरीलेखनासाठी २०१४ साली ‘शब्द: द बुक गॅलरी’ ह्या संस्थेचा भाऊ पाध्ये पुरस्कार मिळाला. * ‘उद्या’ ह्या कादंबरीला २०१५ साली लोकमंगल साहित्य पुरस्कार मिळाला. यापुढे कोणतेही पुरस्कार न स्वीकारण्याचा निर्णय सुमारे २०१७ साली त्यांनी घेतल्यामुळे २०२० साली ‘उद्या’ ह्या कादंबरीला जाहीर झालेला साहित्य अकादमीचा पुरस्कार त्यांनी नाकारला. ह्या नकारामागे कोणतेही राजकीय कारण नसल्याने त्यांनी स्पष्ट केले. == कौटुंबिक == नंदा खऱ्यांचा विवाह १९६९ साली झाला. त्यांच्या पत्नी विद्यागौरी ह्यांनी इंग्रजी साहित्यात डॉक्टरेट मिळवली आहे. त्यांच्या कन्या नर्मदा ह्यांनी पेशी-विकास शास्त्र व जनुकशास्त्रात डॉक्टरेट मिळवली असून पुत्र अमिताभ यांनी औद्योगिक अभियांत्रिकीत मास्टर ऑफ सायन्स ही पदवी मिळवली आहे. {{DEFAULTSORT:खरे,अनंत यशवंत}} [[वर्ग:मराठी अभियंते]] [[वर्ग:मराठी उद्योगपती]] [[वर्ग:मराठी लेखक]] [[वर्ग:इ.स. १९४६ मधील जन्म]] d69488yg1wv890ex12yhc8huwrwuac4 2139578 2139558 2022-07-22T16:03:33Z Akarvilhe 12072 Changed 'आहेत' to 'होते' in the first sentence. wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = {{लेखनाव}} | चित्र = Nanda khare.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_title = | पूर्ण_नाव = अनंत यशवंत खरे | टोपण_नाव = नंदा खरे | जन्म_दिनांक = २ ऑक्टोबर, १९४६ | जन्म_स्थान = [[नागपूर]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = २२ जुलै, २०२२ | मृत्यू_स्थान = [[पुणे]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | कार्यक्षेत्र = सिव्हिल अभियांत्रिकी, [[मराठी]] [[साहित्य]] | साहित्य_प्रकार = [[कादंबरी]] | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = अंताजीची बखर, बखर अंतकाळाची, उद्या | राष्ट्रीयत्व = {{ध्वजचिन्ह|भारत}} [[भारत|भारतीय]] | कार्यकाळ = | स्वाक्षरी_चित्र = स्वाक्षरी नंदा खरे.jpg | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''अनंत यशवंत खरे''' ऊर्फ '''नंदा खरे''' (१९४६ -२०२२) हे [[मराठी]] भाषेतील एक कादंबरीकार होते. त्यांच्या स्वतंत्र (व भाषांतरित) लेखनामध्ये समाजशास्त्रीय, ऐतिहासिक आणि वैज्ञानिक विषयांना मध्यवर्ती स्थान दिलेले आढळते. ‘अंताजीची बखर’, ‘बखर अंतकाळाची’ आणि ‘उद्या’ ह्या त्यांच्या कादंबऱ्या विशेष प्रसिद्ध आहेत. विवेकवादी आणि विज्ञानाधारित भूमिकेचा सातत्याने पुरस्कार हा गुणविशेष त्यांच्या लेखनात ठळकपणे दिसून येतो. == शैक्षणिक व व्यावसायिक कारकीर्द == खऱ्यांचे प्राथमिक व माध्यमिक शिक्षण नागपुरात झाले. मॅट्रिकची परीक्षा १९६१ साली उत्तीर्ण झाल्यानंतर १९६२-६७ ह्या काळात त्यांनी मुंबईतील [[भारतीय तंत्रज्ञान संस्था मुंबई|इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी]] ह्या संस्थेत सिव्हिल इंजीनियरिंगचे शिक्षण घेतले. तेथून B.Tech. (Honours, Civil) ही पदवी घेतल्यानंतर २००१ सालापर्यंत एका खाजगी कंपनीत ते सिव्हिल इंजीनियर होते. भीमा नदीवरील उजनी धरणाच्या बांधकामात त्यांचा मोठा वाटा आहे. == अंताजीची बखर == शैली आणि आशयाच्या दृष्टीने '''अंताजीची बखर''' ही त्यांची कादंबरी लक्षणीय ठरते. अठराव्या शतकात राहणाऱ्या ‘अंताजी खरे’ नावाच्या एक पुणेरी ब्राह्मणाने आपल्या आयुष्यातील काही निवडक प्रसंग ‘बखरी’च्या स्वरूपात लिहून ठेवले होते, आणि दोन शतकांनंतर हे जीर्णावस्थेतले कागद त्याच्या वंशजांच्या हाती लागतात अशी कल्पना करून ही कादंबरी लिहिलेली आहे. तिच्यात वर्णन केलेला काळ १७४० ते १७५७ दरम्यानचा आहे, आणि तिची भाषिक शैली अठराव्या शतकातल्या बखरवाङ्मयाशी मिळतीजुळती आहे. नागपूरकर भोसल्यांच्या बंगालमधल्या स्वाऱ्या आणि मराठा बारगीरांनी त्यावेळी केलेले अत्याचार, एका सतीचा प्रसंग, १७५६ साली कलकत्त्याच्या फोर्ट विल्यममध्ये घडलेला काळकोठडीचा प्रसंग, प्लासीची लढाई अशा अनेक ठिकाणी अंताजी जातीने हजर असतो, व आपल्या हिशेबी आणि कातडीबचावू स्वभावाला अनुसरून हरप्रसंगी नेमके भाष्य करीत जातो, अशी कादंबरीची रूपरेषा आहे. '''अंतकाळाची बखर''' हा '''अंताजीची बखर''' या कादंबरीचा ‘पुढला भाग’ म्हणता येईल. नारायणराव पेशव्यांचा खून आणि मराठेशाहीचा शेवट हा कथाभाग त्यात आलेला आहे. == उद्या == '''उद्या''' ह्या कादंबरीची गणना dystopian fiction ह्या साहित्यप्रकारात करता येईल. कथानक नजीकच्या भविष्यकाळातलं आहे. ह्या जगात जागोजागी माणसांवर पाळत ठेवणारे कॅमेरे लावलेले आहेत, तसेच चेहऱ्यावरचे हावभाव टिपणारे संगणक आहेत. सरकारी यंत्रणा आणि (‘भरोसा’, ‘विकास’ अशी नावं मिरवणाऱ्या) जगड्व्याळ खाजगी कंपन्या यांच्यात अनेक पातळ्यांवर साटंलोटं आहे. समाजातलं स्त्रियांचं प्रमाण घटलेलं असल्यामुळे त्यांची ‘शिकार’ करून त्या श्रीमंत वर्गाला पुरवण्याच्या कामी अनेक राजकीय दलं गुंतलेली आहेत. खेड्यांपासून महानगरांपर्यंत अनेक पातळ्यांवर सगळेच समाजघटक ह्या जाळ्यात कसे अडकले आहेत याचं तपशीलवार चित्रण कादंबरीत आलेलं आहे. ह्याला पर्याय म्हणून अहिंसेच्या मार्गाने जाणारं, निसर्गाशी आपुलकीचं नातं राखून जगण्याचा प्रयत्न करणारं ‘चारगाव’ नावाचं एक खेडं (कम्यून) तग धरून आहे. ह्या दोन जगांतील संघर्ष कादंबरीत प्रभावीपणे चित्रित झाला आहे. == नंदा खरे यांनी लिहिलेली पुस्तके== {| class="wikitable sortable" width="100%" |- ! पुस्तकाचे नाव !! लेखनप्रकार !! प्रकाशनसंस्था व वर्ष |- | अंताजीची बखर || कादंबरी || ग्रंथाली, १९९७; मनोविकास, २०११. |- |इंडिका || भाषांतरित कादंबरी (मूळ शीर्षक व लेखक: 'Indica' by Pranay Lal) || मधुश्री, २०१९. |- |उद्या || कादंबरी || मनोविकास, २०१५. |- |ऐवजी || आत्मचरित्र || मनोविकास, २०१८. |- | कहाणी मानवप्राण्याची || समाजविज्ञानविषयक ग्रंथ || मनोविकास २०१०, २०१९. |- |कापूसकोड्याची गोष्ट || भाषांतरित (मूळ शीर्षक व लेखक: 'Ecology, Colonialism, and Cattle' by Laxman Satya) || मनोविकास व संवेदना, २०१८. |- |जीवोत्पत्ती... आणि नंतर || विज्ञानविषयक || ग्रंथाली, १९९९. |- |डार्विन आणि जीवसृष्टीचे रहस्य || विज्ञानविषयक संपादित लेख (सहलेखक: रवींद्र रुक्मिणी पंढरीनाथ) || मनोविकास, २०११. |- | दगडावर दगड, विटेवर वीट || आत्मचरित्र || ग्रंथाली, २००२; मनोविकास, २०१८. |- | नांगरल्याविण भुई || कादंबरी || ग्रंथाली, २००५. |- | बखर अंतकाळाची || कादंबरी || मनोविकास, २०१०. |- |वाचताना, पाहताना, जगताना || ललित || लोकवाङ्मय गृह, २०१४. |- |वारूळपुराण || संक्षिप्त भाषांतर (मूळ शीर्षक व लेखक: 'Anthill' by E.O. Wilson) || मनोविकास, २०१५. |- |वीसशे पन्नास || विज्ञान कादंबरी || ग्रंथाली, १९९३. |- | संप्रति || कादंबरी || ग्रंथाली, १९९८; मनोविकास, २०२०. |- | ज्ञाताच्या कुंपणावरून || विज्ञानाच्या तत्त्वज्ञानाची तोंडओळख || ग्रंथाली, १९९०; मनोविकास, २०१३. |- | दगड-धोंडे || पूर्व विदर्भाचे भूशास्त्र || मनोविकास, २०२०. |- | गावगाडा: शतकानंतर || अनिल सुर्डीकर-पाटील यांच्या लेखांचे संपादन || मनोविकास, २०१२. |- | ऑन द बीच || भाषांतरित कादंबरी (मूळ शीर्षक व लेखक: 'On the Beach' by Nevil Shute) || मनोविकास, २०२०. |} == सामाजिक कार्य == १९९३ ते २०१७ ह्या दरम्यान खऱ्यांनी ‘आजचा सुधारक’ ह्या विवेकवादी वैचारिक मासिकाच्या विश्वस्त मंडळावर काम केले. यापैकी २००० ते २०११ या काळात ते ‘कार्यकारी संपादक’ होते. त्याचप्रमाणे १९८४ ते १९९१ ह्या कालखंडात ते मराठी विज्ञान परिषदेशी संलग्न होते. विवेकवादी विज्ञानाचा प्रसार व्हावा ह्या हेतूने माध्यमिक शाळांतील विद्यार्थ्यांसाठी ते शैक्षणिक कार्यक्रम घेत असत. == पुरस्कार == * ‘ज्ञाताच्या कुंपणावरून’ ह्या त्यांच्या हस्तलिखितास १९८५ साली ग्रंथालीचा विज्ञान पुस्तके/हस्तलिखिते यांसाठीचा द्वितीय पुरस्कार मिळाला. * ‘वीसशे पन्नास’ ह्या विज्ञान कादंबरीस १९९५ साली विदर्भ साहित्य संघाचा गो.रा. दोडके स्मृती वाङ्मय पुरस्कार मिळाला. * ‘कहाणी मानवप्राण्याची’ ह्या मानवशास्त्रविषयक ग्रंथास २०१० साली महाराष्ट्र शासनाचा भाई माधवराव बागल पुरस्कार व प्रियदर्शन अकॅडमीचा वार्षिक साहित्य पुरस्कार मिळाला. * एकूण कादंबरीलेखनासाठी २०१४ साली ‘शब्द: द बुक गॅलरी’ ह्या संस्थेचा भाऊ पाध्ये पुरस्कार मिळाला. * ‘उद्या’ ह्या कादंबरीला २०१५ साली लोकमंगल साहित्य पुरस्कार मिळाला. यापुढे कोणतेही पुरस्कार न स्वीकारण्याचा निर्णय सुमारे २०१७ साली त्यांनी घेतल्यामुळे २०२० साली ‘उद्या’ ह्या कादंबरीला जाहीर झालेला साहित्य अकादमीचा पुरस्कार त्यांनी नाकारला. ह्या नकारामागे कोणतेही राजकीय कारण नसल्याने त्यांनी स्पष्ट केले. == कौटुंबिक == नंदा खऱ्यांचा विवाह १९६९ साली झाला. त्यांच्या पत्नी विद्यागौरी ह्यांनी इंग्रजी साहित्यात डॉक्टरेट मिळवली आहे. त्यांच्या कन्या नर्मदा ह्यांनी पेशी-विकास शास्त्र व जनुकशास्त्रात डॉक्टरेट मिळवली असून पुत्र अमिताभ यांनी औद्योगिक अभियांत्रिकीत मास्टर ऑफ सायन्स ही पदवी मिळवली आहे. {{DEFAULTSORT:खरे,अनंत यशवंत}} [[वर्ग:मराठी अभियंते]] [[वर्ग:मराठी उद्योगपती]] [[वर्ग:मराठी लेखक]] [[वर्ग:इ.स. १९४६ मधील जन्म]] 0dnywmhccsrrfqfr8f3wbjga8wz1xx6 2139579 2139578 2022-07-22T16:09:19Z Akarvilhe 12072 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = {{लेखनाव}} | चित्र = Nanda khare.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_title = | पूर्ण_नाव = अनंत यशवंत खरे | टोपण_नाव = नंदा खरे | जन्म_दिनांक = २ ऑक्टोबर, १९४६ | जन्म_स्थान = [[नागपूर]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = २२ जुलै, २०२२ | मृत्यू_स्थान = [[पुणे]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | कार्यक्षेत्र = सिव्हिल अभियांत्रिकी, [[मराठी]] [[साहित्य]] | साहित्य_प्रकार = [[कादंबरी]] | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = अंताजीची बखर, बखर अंतकाळाची, उद्या | राष्ट्रीयत्व = {{ध्वजचिन्ह|भारत}} [[भारत|भारतीय]] | कार्यकाळ = | स्वाक्षरी_चित्र = स्वाक्षरी नंदा खरे.jpg | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''अनंत यशवंत खरे''' ऊर्फ '''नंदा खरे''' (१९४६ -२०२२) हे [[मराठी]] भाषेतील एक कादंबरीकार होते. त्यांच्या स्वतंत्र (व भाषांतरित) लेखनामध्ये समाजशास्त्रीय, ऐतिहासिक आणि वैज्ञानिक विषयांना मध्यवर्ती स्थान दिलेले आढळते. ‘अंताजीची बखर’, ‘बखर अंतकाळाची’ आणि ‘उद्या’ ह्या त्यांच्या कादंबऱ्या विशेष प्रसिद्ध आहेत. विवेकवादी आणि विज्ञानाधारित भूमिकेचा सातत्याने पुरस्कार हा गुणविशेष त्यांच्या लेखनात ठळकपणे दिसून येतो. == शैक्षणिक व व्यावसायिक कारकीर्द == खऱ्यांचे प्राथमिक व माध्यमिक शिक्षण नागपुरात झाले. मॅट्रिकची परीक्षा १९६१ साली उत्तीर्ण झाल्यानंतर १९६२-६७ ह्या काळात त्यांनी मुंबईतील [[भारतीय तंत्रज्ञान संस्था मुंबई|इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी]] ह्या संस्थेत सिव्हिल इंजीनियरिंगचे शिक्षण घेतले. तेथून B.Tech. (Honours, Civil) ही पदवी घेतल्यानंतर २००१ सालापर्यंत एका खाजगी कंपनीत ते सिव्हिल इंजीनियर होते. भीमा नदीवरील उजनी धरणाच्या बांधकामात त्यांचा मोठा वाटा आहे. == अंताजीची बखर == शैली आणि आशयाच्या दृष्टीने '''अंताजीची बखर''' ही त्यांची कादंबरी लक्षणीय ठरते. अठराव्या शतकात राहणाऱ्या ‘अंताजी खरे’ नावाच्या एक पुणेरी ब्राह्मणाने आपल्या आयुष्यातील काही निवडक प्रसंग ‘बखरी’च्या स्वरूपात लिहून ठेवले होते, आणि दोन शतकांनंतर हे जीर्णावस्थेतले कागद त्याच्या वंशजांच्या हाती लागतात अशी कल्पना करून ही कादंबरी लिहिलेली आहे. तिच्यात वर्णन केलेला काळ १७४० ते १७५७ दरम्यानचा आहे, आणि तिची भाषिक शैली अठराव्या शतकातल्या बखरवाङ्मयाशी मिळतीजुळती आहे. नागपूरकर भोसल्यांच्या बंगालमधल्या स्वाऱ्या आणि मराठा बारगीरांनी त्यावेळी केलेले अत्याचार, एका सतीचा प्रसंग, १७५६ साली कलकत्त्याच्या फोर्ट विल्यममध्ये घडलेला काळकोठडीचा प्रसंग, प्लासीची लढाई अशा अनेक ठिकाणी अंताजी जातीने हजर असतो, व आपल्या हिशेबी आणि कातडीबचावू स्वभावाला अनुसरून हरप्रसंगी नेमके भाष्य करीत जातो, अशी कादंबरीची रूपरेषा आहे. '''अंतकाळाची बखर''' हा '''अंताजीची बखर''' या कादंबरीचा ‘पुढला भाग’ म्हणता येईल. नारायणराव पेशव्यांचा खून आणि मराठेशाहीचा शेवट हा कथाभाग त्यात आलेला आहे. == उद्या == '''उद्या''' ह्या कादंबरीची गणना dystopian fiction ह्या साहित्यप्रकारात करता येईल. कथानक नजीकच्या भविष्यकाळातलं आहे. ह्या जगात जागोजागी माणसांवर पाळत ठेवणारे कॅमेरे लावलेले आहेत, तसेच चेहऱ्यावरचे हावभाव टिपणारे संगणक आहेत. सरकारी यंत्रणा आणि (‘भरोसा’, ‘विकास’ अशी नावं मिरवणाऱ्या) जगड्व्याळ खाजगी कंपन्या यांच्यात अनेक पातळ्यांवर साटंलोटं आहे. समाजातलं स्त्रियांचं प्रमाण घटलेलं असल्यामुळे त्यांची ‘शिकार’ करून त्या श्रीमंत वर्गाला पुरवण्याच्या कामी अनेक राजकीय दलं गुंतलेली आहेत. खेड्यांपासून महानगरांपर्यंत अनेक पातळ्यांवर सगळेच समाजघटक ह्या जाळ्यात कसे अडकले आहेत याचं तपशीलवार चित्रण कादंबरीत आलेलं आहे. ह्याला पर्याय म्हणून अहिंसेच्या मार्गाने जाणारं, निसर्गाशी आपुलकीचं नातं राखून जगण्याचा प्रयत्न करणारं ‘चारगाव’ नावाचं एक खेडं (कम्यून) तग धरून आहे. ह्या दोन जगांतील संघर्ष कादंबरीत प्रभावीपणे चित्रित झाला आहे. == नंदा खरे यांनी लिहिलेली पुस्तके== {| class="wikitable sortable" width="100%" |- ! पुस्तकाचे नाव !! लेखनप्रकार !! प्रकाशनसंस्था व वर्ष |- | अंताजीची बखर || कादंबरी || ग्रंथाली, १९९७; मनोविकास, २०११. |- |इंडिका || भाषांतरित कादंबरी (मूळ शीर्षक व लेखक: 'Indica' by Pranay Lal) || मधुश्री, २०१९. |- |उद्या || कादंबरी || मनोविकास, २०१५. |- |ऐवजी || आत्मचरित्र || मनोविकास, २०१८. |- | कहाणी मानवप्राण्याची || समाजविज्ञानविषयक ग्रंथ || मनोविकास २०१०, २०१९. |- |कापूसकोड्याची गोष्ट || भाषांतरित (मूळ शीर्षक व लेखक: 'Ecology, Colonialism, and Cattle' by Laxman Satya) || मनोविकास व संवेदना, २०१८. |- |जीवोत्पत्ती... आणि नंतर || विज्ञानविषयक || ग्रंथाली, १९९९. |- |डार्विन आणि जीवसृष्टीचे रहस्य || विज्ञानविषयक संपादित लेख (सहलेखक: रवींद्र रुक्मिणी पंढरीनाथ) || मनोविकास, २०११. |- | दगडावर दगड, विटेवर वीट || आत्मचरित्र || ग्रंथाली, २००२; मनोविकास, २०१८. |- | नांगरल्याविण भुई || कादंबरी || ग्रंथाली, २००५. |- | बखर अंतकाळाची || कादंबरी || मनोविकास, २०१०. |- |वाचताना, पाहताना, जगताना || ललित || लोकवाङ्मय गृह, २०१४. |- |वारूळपुराण || संक्षिप्त भाषांतर (मूळ शीर्षक व लेखक: 'Anthill' by E.O. Wilson) || मनोविकास, २०१५. |- |वीसशे पन्नास || विज्ञान कादंबरी || ग्रंथाली, १९९३. |- | संप्रति || कादंबरी || ग्रंथाली, १९९८; मनोविकास, २०२०. |- | ज्ञाताच्या कुंपणावरून || विज्ञानाच्या तत्त्वज्ञानाची तोंडओळख || ग्रंथाली, १९९०; मनोविकास, २०१३. |- | दगड-धोंडे || पूर्व विदर्भाचे भूशास्त्र || मनोविकास, २०२०. |- | गावगाडा: शतकानंतर || अनिल सुर्डीकर-पाटील यांच्या लेखांचे संपादन || मनोविकास, २०१२. |- | ऑन द बीच || भाषांतरित कादंबरी (मूळ शीर्षक व लेखक: 'On the Beach' by Nevil Shute) || मनोविकास, २०२०. |} == सामाजिक कार्य == १९९३ ते २०१७ ह्या दरम्यान खऱ्यांनी ‘आजचा सुधारक’ ह्या विवेकवादी वैचारिक मासिकाच्या विश्वस्त मंडळावर काम केले. यापैकी २००० ते २०११ या काळात ते ‘कार्यकारी संपादक’ होते. त्याचप्रमाणे १९८४ ते १९९१ ह्या कालखंडात ते मराठी विज्ञान परिषदेशी संलग्न होते. विवेकवादी विज्ञानाचा प्रसार व्हावा ह्या हेतूने माध्यमिक शाळांतील विद्यार्थ्यांसाठी ते शैक्षणिक कार्यक्रम घेत असत. == पुरस्कार == * ‘ज्ञाताच्या कुंपणावरून’ ह्या त्यांच्या हस्तलिखितास १९८५ साली ग्रंथालीचा विज्ञान पुस्तके/हस्तलिखिते यांसाठीचा द्वितीय पुरस्कार मिळाला. * ‘वीसशे पन्नास’ ह्या विज्ञान कादंबरीस १९९५ साली विदर्भ साहित्य संघाचा गो.रा. दोडके स्मृती वाङ्मय पुरस्कार मिळाला. * ‘कहाणी मानवप्राण्याची’ ह्या मानवशास्त्रविषयक ग्रंथास २०१० साली महाराष्ट्र शासनाचा भाई माधवराव बागल पुरस्कार व प्रियदर्शन अकॅडमीचा वार्षिक साहित्य पुरस्कार मिळाला. * एकूण कादंबरीलेखनासाठी २०१४ साली ‘शब्द: द बुक गॅलरी’ ह्या संस्थेचा भाऊ पाध्ये पुरस्कार मिळाला. * ‘उद्या’ ह्या कादंबरीला २०१५ साली लोकमंगल साहित्य पुरस्कार मिळाला. यापुढे कोणतेही पुरस्कार न स्वीकारण्याचा निर्णय सुमारे २०१७ साली त्यांनी घेतल्यामुळे २०२० साली ‘उद्या’ ह्या कादंबरीला जाहीर झालेला साहित्य अकादमीचा पुरस्कार त्यांनी नाकारला. ह्या नकारामागे कोणतेही राजकीय कारण नसल्याने त्यांनी स्पष्ट केले. == कौटुंबिक == नंदा खऱ्यांचा विवाह १९६९ साली झाला. त्यांच्या पत्नी विद्यागौरी ह्यांनी इंग्रजी साहित्यात डॉक्टरेट मिळवली आहे. त्यांच्या कन्या नर्मदा ह्यांनी पेशी-विकास शास्त्र व जनुकशास्त्रात डॉक्टरेट मिळवली असून पुत्र अमिताभ यांनी औद्योगिक अभियांत्रिकीत मास्टर ऑफ सायन्स ही पदवी मिळवली आहे. २२ जुलै २०२२ रोजी प्रदीर्घ श्वसनविकारानंतर त्यांचे पुणे येथे निधन झाले. {{DEFAULTSORT:खरे,अनंत यशवंत}} [[वर्ग:मराठी अभियंते]] [[वर्ग:मराठी उद्योगपती]] [[वर्ग:मराठी लेखक]] [[वर्ग:इ.स. १९४६ मधील जन्म]] huoxqml0htkszcqa3kgycrzxg67x3ek 2139635 2139579 2022-07-23T04:42:49Z Akarvilhe 12072 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = {{लेखनाव}} | चित्र = Nanda khare.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_title = | पूर्ण_नाव = अनंत यशवंत खरे | टोपण_नाव = नंदा खरे | जन्म_दिनांक = २ ऑक्टोबर, १९४६ | जन्म_स्थान = [[नागपूर]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = २२ जुलै, २०२२ | मृत्यू_स्थान = [[पुणे]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | कार्यक्षेत्र = सिव्हिल अभियांत्रिकी, [[मराठी]] [[साहित्य]] | साहित्य_प्रकार = [[कादंबरी]] | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = अंताजीची बखर, बखर अंतकाळाची, उद्या | राष्ट्रीयत्व = {{ध्वजचिन्ह|भारत}} [[भारत|भारतीय]] | कार्यकाळ = | स्वाक्षरी_चित्र = स्वाक्षरी नंदा खरे.jpg | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''अनंत यशवंत खरे''' ऊर्फ '''नंदा खरे''' (१९४६ -२०२२) हे [[मराठी]] भाषेतील एक कादंबरीकार होते. त्यांच्या स्वतंत्र (व भाषांतरित) लेखनामध्ये समाजशास्त्रीय, ऐतिहासिक आणि वैज्ञानिक विषयांना मध्यवर्ती स्थान दिलेले आढळते. ‘अंताजीची बखर’, ‘बखर अंतकाळाची’ आणि ‘उद्या’ ह्या त्यांच्या कादंबऱ्या विशेष प्रसिद्ध आहेत. विवेकवादी आणि विज्ञानाधारित भूमिकेचा सातत्याने पुरस्कार हा गुणविशेष त्यांच्या लेखनात ठळकपणे दिसून येतो. == शैक्षणिक व व्यावसायिक कारकीर्द == खऱ्यांचे प्राथमिक व माध्यमिक शिक्षण नागपुरात झाले. मॅट्रिकची परीक्षा १९६१ साली उत्तीर्ण झाल्यानंतर १९६२-६७ ह्या काळात त्यांनी मुंबईतील [[भारतीय तंत्रज्ञान संस्था मुंबई|इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी]] ह्या संस्थेत सिव्हिल इंजीनियरिंगचे शिक्षण घेतले. तेथून B.Tech. (Honours, Civil) ही पदवी घेतल्यानंतर २००१ सालापर्यंत एका खाजगी कंपनीत ते सिव्हिल इंजीनियर होते. भीमा नदीवरील उजनी धरणाच्या बांधकामात त्यांचा मोठा वाटा आहे. == अंताजीची बखर == शैली आणि आशयाच्या दृष्टीने '''अंताजीची बखर''' ही त्यांची कादंबरी लक्षणीय ठरते. अठराव्या शतकात राहणाऱ्या ‘अंताजी खरे’ नावाच्या एक पुणेरी ब्राह्मणाने आपल्या आयुष्यातील काही निवडक प्रसंग ‘बखरी’च्या स्वरूपात लिहून ठेवले होते, आणि दोन शतकांनंतर हे जीर्णावस्थेतले कागद त्याच्या वंशजांच्या हाती लागतात अशी कल्पना करून ही कादंबरी लिहिलेली आहे. तिच्यात वर्णन केलेला काळ १७४० ते १७५७ दरम्यानचा आहे, आणि तिची भाषिक शैली अठराव्या शतकातल्या बखरवाङ्मयाशी मिळतीजुळती आहे. नागपूरकर भोसल्यांच्या बंगालमधल्या स्वाऱ्या आणि मराठा बारगीरांनी त्यावेळी केलेले अत्याचार, एका सतीचा प्रसंग, १७५६ साली कलकत्त्याच्या फोर्ट विल्यममध्ये घडलेला काळकोठडीचा प्रसंग, प्लासीची लढाई अशा अनेक ठिकाणी अंताजी जातीने हजर असतो, व आपल्या हिशेबी आणि कातडीबचावू स्वभावाला अनुसरून हरप्रसंगी नेमके भाष्य करीत जातो, अशी कादंबरीची रूपरेषा आहे. '''अंतकाळाची बखर''' हा '''अंताजीची बखर''' या कादंबरीचा ‘पुढला भाग’ म्हणता येईल. नारायणराव पेशव्यांचा खून आणि मराठेशाहीचा शेवट हा कथाभाग त्यात आलेला आहे. == उद्या == '''उद्या''' ह्या कादंबरीची गणना dystopian fiction ह्या साहित्यप्रकारात करता येईल. कथानक नजीकच्या भविष्यकाळातलं आहे. ह्या जगात जागोजागी माणसांवर पाळत ठेवणारे कॅमेरे लावलेले आहेत, तसेच चेहऱ्यावरचे हावभाव टिपणारे संगणक आहेत. सरकारी यंत्रणा आणि (‘भरोसा’, ‘विकास’ अशी नावं मिरवणाऱ्या) जगड्व्याळ खाजगी कंपन्या यांच्यात अनेक पातळ्यांवर साटंलोटं आहे. समाजातलं स्त्रियांचं प्रमाण घटलेलं असल्यामुळे त्यांची ‘शिकार’ करून त्या श्रीमंत वर्गाला पुरवण्याच्या कामी अनेक राजकीय दलं गुंतलेली आहेत. खेड्यांपासून महानगरांपर्यंत अनेक पातळ्यांवर सगळेच समाजघटक ह्या जाळ्यात कसे अडकले आहेत याचं तपशीलवार चित्रण कादंबरीत आलेलं आहे. ह्याला पर्याय म्हणून अहिंसेच्या मार्गाने जाणारं, निसर्गाशी आपुलकीचं नातं राखून जगण्याचा प्रयत्न करणारं ‘चारगाव’ नावाचं एक खेडं (कम्यून) तग धरून आहे. ह्या दोन जगांतील संघर्ष कादंबरीत प्रभावीपणे चित्रित झाला आहे. == नंदा खरे यांनी लिहिलेली पुस्तके== {| class="wikitable sortable" width="100%" |- ! पुस्तकाचे नाव !! लेखनप्रकार !! प्रकाशनसंस्था व वर्ष |- | अंताजीची बखर || कादंबरी || ग्रंथाली, १९९७; मनोविकास, २०११. |- |इंडिका || भाषांतरित कादंबरी (मूळ शीर्षक व लेखक: 'Indica' by Pranay Lal) || मधुश्री, २०१९. |- |उद्या || कादंबरी || मनोविकास, २०१५. |- |ऐवजी || आत्मचरित्र || मनोविकास, २०१८. |- | कहाणी मानवप्राण्याची || समाजविज्ञानविषयक ग्रंथ || मनोविकास २०१०, २०१९. |- |कापूसकोड्याची गोष्ट || भाषांतरित (मूळ शीर्षक व लेखक: 'Ecology, Colonialism, and Cattle' by Laxman Satya) || मनोविकास व संवेदना, २०१८. |- |जीवोत्पत्ती... आणि नंतर || विज्ञानविषयक || ग्रंथाली, १९९९. |- |डार्विन आणि जीवसृष्टीचे रहस्य || विज्ञानविषयक संपादित लेख (सहलेखक: रवींद्र रुक्मिणी पंढरीनाथ) || मनोविकास, २०११. |- | दगडावर दगड, विटेवर वीट || आत्मचरित्र || ग्रंथाली, २००२; मनोविकास, २०१८. |- | नांगरल्याविण भुई || कादंबरी || ग्रंथाली, २००५. |- | बखर अंतकाळाची || कादंबरी || मनोविकास, २०१०. |- |वाचताना, पाहताना, जगताना || ललित || लोकवाङ्मय गृह, २०१४. |- |वारूळपुराण || संक्षिप्त भाषांतर (मूळ शीर्षक व लेखक: 'Anthill' by E.O. Wilson) || मनोविकास, २०१५. |- |वीसशे पन्नास || विज्ञान कादंबरी || ग्रंथाली, १९९३. |- | संप्रति || कादंबरी || ग्रंथाली, १९९८; मनोविकास, २०२०. |- | ज्ञाताच्या कुंपणावरून || विज्ञानाच्या तत्त्वज्ञानाची तोंडओळख || ग्रंथाली, १९९०; मनोविकास, २०१३. |- | दगड-धोंडे || पूर्व विदर्भाचे भूशास्त्र || मनोविकास, २०२०. |- | गावगाडा: शतकानंतर || अनिल सुर्डीकर-पाटील यांच्या लेखांचे संपादन || मनोविकास, २०१२. |- | ऑन द बीच || भाषांतरित कादंबरी (मूळ शीर्षक व लेखक: 'On the Beach' by Nevil Shute) || मनोविकास, २०२०. |} == सामाजिक कार्य == १९९३ ते २०१७ ह्या दरम्यान खऱ्यांनी ‘आजचा सुधारक’ ह्या विवेकवादी वैचारिक मासिकाच्या विश्वस्त मंडळावर काम केले. यापैकी २००० ते २०११ या काळात ते ‘कार्यकारी संपादक’ होते. त्याचप्रमाणे १९८४ ते १९९१ ह्या कालखंडात ते मराठी विज्ञान परिषदेशी संलग्न होते. विवेकवादी विज्ञानाचा प्रसार व्हावा ह्या हेतूने माध्यमिक शाळांतील विद्यार्थ्यांसाठी ते शैक्षणिक कार्यक्रम घेत असत. == पुरस्कार == * ‘ज्ञाताच्या कुंपणावरून’ ह्या त्यांच्या हस्तलिखितास १९८५ साली ग्रंथालीचा विज्ञान पुस्तके/हस्तलिखिते यांसाठीचा द्वितीय पुरस्कार मिळाला. * ‘वीसशे पन्नास’ ह्या विज्ञान कादंबरीस १९९५ साली विदर्भ साहित्य संघाचा गो.रा. दोडके स्मृती वाङ्मय पुरस्कार मिळाला. * ‘कहाणी मानवप्राण्याची’ ह्या मानवशास्त्रविषयक ग्रंथास २०१० साली महाराष्ट्र शासनाचा भाई माधवराव बागल पुरस्कार व प्रियदर्शन अकॅडमीचा वार्षिक साहित्य पुरस्कार मिळाला. * एकूण कादंबरीलेखनासाठी २०१४ साली ‘शब्द: द बुक गॅलरी’ ह्या संस्थेचा भाऊ पाध्ये पुरस्कार मिळाला. * ‘उद्या’ ह्या कादंबरीला २०१५ साली लोकमंगल साहित्य पुरस्कार मिळाला. यापुढे कोणतेही पुरस्कार न स्वीकारण्याचा निर्णय सुमारे २०१७ साली त्यांनी घेतल्यामुळे २०२० साली ‘उद्या’ ह्या कादंबरीला जाहीर झालेला साहित्य अकादमीचा पुरस्कार त्यांनी नाकारला. ह्या नकारामागे कोणतेही राजकीय कारण नसल्याने त्यांनी स्पष्ट केले. == कौटुंबिक == नंदा खऱ्यांचा विवाह १९६९ साली झाला. त्यांच्या पत्नी विद्यागौरी ह्यांनी इंग्रजी साहित्यात डॉक्टरेट मिळवली आहे. त्यांच्या कन्या नर्मदा ह्यांनी पेशी-विकास शास्त्र व जनुकशास्त्रात डॉक्टरेट मिळवली असून पुत्र अमिताभ यांनी औद्योगिक अभियांत्रिकीत मास्टर ऑफ सायन्स ही पदवी मिळवली आहे. प्रदीर्घ श्वसनविकारानंतर नंदा खऱ्यांचे २२ जुलै २०२२ रोजी पुणे येथे निधन झाले. {{DEFAULTSORT:खरे,अनंत यशवंत}} [[वर्ग:मराठी अभियंते]] [[वर्ग:मराठी उद्योगपती]] [[वर्ग:मराठी लेखक]] [[वर्ग:इ.स. १९४६ मधील जन्म]] g7knkm42tq4jdg0w5mi38yl11hqwfl7 0 155547 2139733 2139225 2022-07-23T10:27:45Z 122.162.150.226 /* डिजिटल मार्केटिंगचे पैलु */ wikitext text/x-wiki {{विकिकरण}} {{बदल}} '''सामाजिक माध्यामातील विक्रीकला'''<br /> सामाजिक माध्यमाच्या साईटसमधून लक्ष वेधून घेण्याच्या कार्यपद्धतीला सामाजिक माध्यमातील विक्रीकला असे म्हणतात. या आज्ञावलीमध्ये लक्ष वेधून घेण्यायोग्य मजकूर तयार करण्याचा प्रयत्न करणे आणि तयार झालेला मजकूर जास्तीत जास्त लोकांपर्यंत / वाचकांपर्यंत पोहोचविण्यासाठी प्रयत्न करणे हे केंद्रस्थानी आहे. एखादी घटना, वस्तू, सेवा, संस्था इ. विषयी मजकूर इंटरनेटच्या माध्यामातून उदा.[[वेबसाईटस]], सामाजिक नेटवर्क, क्षणात संदेश, बातम्या इ. द्वारे लाखेा ग्राहकांपर्यंत झटक्यात पोहोचू शकते.<ref>{{स्रोत बातमी |दुवा=http://beedie.sfu.ca/files/Research/Journal_Articles/Journal_Articles_2013/Bittersweet_Understanding_and_managing_electronic_word_of_mouth.pdf |लेखक=Kietzmann, J.H., Canhoto, A.|title=बिटरस्वीट !!अंडरस्टेनडिंग अन्ड मअनेजिंग इलेक्ट्रोनिक वऑर्ड ऑफ मौथ|भाषा=इंग्लिश}}</ref> ==सामाजिक माध्यामाचे व्यासपीठ== सामाजिक संपर्काच्या साईटमुळे प्रत्येक व्यक्तीमधील अंतर कमी झाले असून नातेसंबंध वाढत चालेलेले आहेत. त्याचप्रमाणे कंपन्यानी सामाजिक माध्यमामध्ये प्रवेश केल्यामुळे ग्राहकांशी प्रत्यक्षपणे संपर्क करणे सहज साध्य झाले आहे.पारंपारिक जाहिरातींपेक्षा सामाजिक माध्यमामार्फत केलेली जाहिरात ही अधिक प्रभावी आणि व्यापक आहे.<ref>{{स्रोत बातमी |दुवा=http://supramind.com/smo/social-media-marketing-company/|प्रकाशक=सुप्रमिंड कॉम|title=वेब रँकिंग सुधारण्यासाठी सर्वोत्कृष्ट सामाजिक मीडिया विपणन एजन्सी|भाषा=इंग्लिश}}</ref> डिजिटल मार्केटिंग म्हणजे इंटरनेटच्या माध्यमातून केले जाणारे मार्केटिंग. याला ऑनलाइन मार्केटिंग असेही म्हणता येईल. डिजिटल मार्केटिंगमध्ये सोशल मीडिया मार्केटिंग, मोबाइल मार्केटिंग, ईमेल मार्केटिंग, सर्च इंजिन ऑप्टिमायझेशन इत्यादींचा वापर केला जातो. आता सर्व कंपन्या डिजिटल मार्केटिंगच्या मदतीने आपली उत्पादने ऑनलाइन विकत आहेत. कमी वेळेत आणि कमी खर्चात चांगला नफा मिळतो. आतापर्यंत सर्वच कंपन्या टीव्हीवर त्यांच्या उत्पादनांच्या जाहिराती दाखवतात. जेणेकरून अधिकाधिक लोक त्यांची उत्पादने ओळखू शकतील आणि खरेदी करू शकतील. == सामाजिक माध्यमाच्या वेबसाईटस == * मोबाईल फोन * करार * मोहीम * बेटटी व्हाईट * २००८ ची यू.एस राष्ट्राध्यक्षाची निवडणूक * स्थानिक व्यापार * कोनी २०१२ * क्ल्यूप्त्या * व्टिटर * फेसबुक * गूगल * लिंकेडइन * येल्प * फोरस्क्वेअर * इन्स्टाग्राम * यूटयूब * डिलिसिअस आणि डिग * ब्लॉग * विक्रीकलेचे तंत्र * कोब्रा आणि ई डब्लयू ओ एम * सामाजिक माध्यामातील विक्रीकलेची हत्यारे * पारंपारिक जाहिरातींवरील संबंध * कमी वापर * गळती * सामाजिक माध्यमातील विक्रीकलेतील दुर्घटना == डिजिटल मार्केटिंगचे पैलु == '''सोशल मीडिया मार्केटिंग''' हा डिजिटल मार्केटिंगचा अविभाज्य भाग आहे. डिजिटल मार्केटिंग मध्ये बऱ्याच गोष्टी समाविष्ट करू शकतो. त्या पैकी खाली दिलेले काही प्रमुख घटक * एस. ई. ओ.  - व्हॉइस, कीवर्ड्स सर्च् * [https://aitechtonic.com/what-is-social-media-marketing/ सोशल मीडिया मार्केटिंग] - प्लॅटफॉर्म्स उदा. फेसबुक, ट्विटर, इंस्टाग्राम, लिंक्डइन ई. * कन्टेन्ट मार्केटिंग - विडिओ, ऑडिओ, AR/VR ई * ऑनलाईन ऍडव्हर्टाइसिंग - पोर्टल ऍड्स, ओंलीने ऍड्स ई * इनबॉउंड मार्केटिंग - ब्लॉगिंग, की-वर्ड्स, वेबसाईट लीड्स, ई-मेल मार्केटिंग * अनालिटिकस * इन्फ्लुएन्सर मार्केटिंग * सोशल लिसनिंग * अफिलिएट मार्केटिंग == सोशल आणि डिजिटल मार्केटिंग क्षेत्रातील प्रसिद्ध मराठी व्यक्ती == * तुषार रायते - तुषार रायते हे एक डिजिटल मार्केटिंग दिग्गज, ब्रँडिंग तज्ञ, डिजिटल आणि सोशल मीडिया मार्केटिंग सल्लागार, प्रशिक्षक, लेखक, एजन्सीचे मालक, मुख्य वक्ता आणि एक उद्योजक आहेत, त्यांनी स्वतः ला एक सक्षमकर्ता म्हणून प्रतिरूपित केले आहे जे गरजू लोकांसाठी शिक्षण आणि रोजगार दोन्ही मिळवण्यात मदत करतात तसेच नेक्स्टजेनडिजिहब ग्रुपचे संस्थापक आणि संचालक आहेत <ref name="मिड-डे">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा= https://www.mid-day.com/lifestyle/infotainment/article/tushar-rayate-transforming-the-rural-atmosphere-with-nextgendigihub-23168794 |title=Tushar Rayate transforming the rural atmosphere with 'NextgenDigiHub' | संकेतस्थळ= www.mid-day.com}}</ref> ==संदर्भ== {{संदर्भयादी|2}} [[वर्ग:व्यापार]] [[वर्ग:संदर्भांचे इंग्रजी-मराठी भाषांतर हवे]] 65hvabo8uws1v2axcjrqx3gsfcbkyq2 0 164785 2139701 2096946 2022-07-23T08:04:12Z BipP92 143288 wikitext text/x-wiki '''कृष्णा कल्ले''' (जन्म : इ.स. १८ डिसेंबर १९४०) या एक [[मराठी]] [[सुगम संगीत]] [[गायिका]] होत्या. त्यांनी १९६० तसेच १९७० च्या दशकात दोनशेहून अधिक [[हिंदी]], [[पंजाबी]], गुजराती व शंभरहून जास्त [[मराठी]] गाणी गायली आहेत. {{गायक माहिती|नाव=कृष्णा कल्ले|चित्र=Krishna Kalle.jpg|जन्म_दिनांक=[[डिसेंबर १८]], [[इ.स. १९४०]]|जन्म_स्थान=[[मुंबई]], [[महाराष्ट्र]]|मृत्यू_दिनांक=[[मार्च १५]], [[इ.स. २०१५]]|संगीत प्रकार=चित्रपट संगीत, शास्त्रीय संगीत, भक्तिसंगीत, गझल|कार्यक्षेत्र=पार्श्वगायन}} == जन्म आणि शिक्षण == कृष्णा कल्ले यांचा जन्म १८ डिसेंबर १९४० मध्ये मुंबईत झाला. परंतु, वडिलांच्या नोकरीमुळे त्यांचे वास्तव्य कानपूरमध्ये होते. त्यांचे वडील संगीताचे जाणकार होते आणि आत्या तारा कल्ले या एक प्रथितयश गायिका होत्या. शालेय शिक्षणाबरोबरच त्यांचे संगीताचे प्राथमिक शिक्षण दरभंगा घराण्याचे रामसेवक तिवारी आणि रामपूर घराण्याचे अफझल हुसैन निझामी यांच्याकडे झाले. नंतर सुगम संगीताचे शिक्षण त्यांनी कानपूरचे युनुस मलिक यांच्याकडे घेतले. महाविद्यालयीन शिक्षण घेत असताना त्यांनी अनेक राष्ट्रीय स्तराच्या गायन स्पर्धांमध्ये पहिले स्थान पटकावले. कृष्णा कल्ले यांना १९५८ साली सैगल मेमोरिअलतर्फे होणार्‍या गायन स्पर्धेमध्ये पहिले पारितोषिक व ‘गोल्डन व्हॉइस ऑॅफ इंडिया’ हा मानाचा किताब मिळाला. == सांगीतिक कारकीर्द == कानपूरमध्ये शिक्षण पूर्ण करून, लग्नानंतर त्या १९६४ साली मुंबईमध्ये आल्या. कानपूरमध्ये त्या आकाशवाणीवर ‘अ’ श्रेणीच्या कलाकार होत्या. मुंबईमध्ये आल्यावर परत परीक्षा द्यावी लागेल का? हे विचारण्यासाठी त्या आकाशवाणी केंद्रावर गेल्या. त्या वेळी संगीत विभागाचे मुख्य यशवंत देव होते. कृष्णा कल्ले यांचा आवाज आवडल्यामुळे यशवंत देव यांनी त्यांच्या आवाजात मराठी गाणे ध्वनिमुद्रित करायचे ठरवले. आपल्याला मराठी अजिबात येत नाही, आपण फक्त हिंदीमध्ये गाऊ शकतो, असे कृष्णा कल्ले यांनी नम्रपणे सांगितले. पण यशवंत देव यांनी त्यांच्याकडून मराठी गाणे गाऊन घेण्याची संपूर्ण जबाबदारी उचलली आणि त्यांच्याकडून ‘मन पिसाट माझे अडले रे’ हे पहिले मराठी गाणे आकाशवाणीसाठी गाऊन घेतले. एच.एम.व्ही.ने कृष्णा कल्ले यांच्या स्वरात या गीतासह आणखी तीन गाण्यांची ध्वनिमुद्रिका काढली. ही सर्वच गाणी अतिशय लोकप्रिय झाली. त्यानंतर वंदना विटणकर यांचे ‘परीकथेतील राजकुमारा’ हे गीत संगीतकार अनिल मोहिले यांनी कृष्णा कल्ले यांच्याकडून गाऊन घेतले. संगीतकार दत्ता डावजेकर यांनी कृष्णा कल्ले यांच्याकडून ‘पडछाया’ या चित्रपटासाठी ‘उठ शंकरा सोड समाधी’ हे शास्त्रीय बैठक असलेले गीत गाऊन घेतले. श्रीनिवास खळे यांनी ‘मैना राणी चतुर शहाणी’सारखी सुंदर गाणी त्यांच्याकडून गाऊन घेतली. अशा सर्व मातब्बर संगीतकारांनी कृष्णा कल्ले यांच्याकडून मराठी गीते गाऊन घेतली. मराठी मातृभाषा नसतानाही अनेक मराठी गाणी गाणार्‍या गायिका म्हणून त्या यशस्वी झाल्या. हिंदीतील संगीतकारांनीही कृष्णा कल्ले यांच्याकडून अनेक हिंदी चित्रपटांसाठी गीते गाऊन घेतली. जमाने से पूछो, टारझन और जादुई चिराग, प्रोफेसर और जादूगर, रास्त और मंजिलें आदी काही दुय्यम दर्जाच्या हिंदी चित्रपटांतही कृष्णा कल्ले यांनी गाणी गायली. कृष्णा यांनी मन्ना डे, महेंद्र कपूर, मोहम्मद रफी, मीनू पुरुषोत्तम, उषा तिमोथी आदी गायकांसोबतही गाणी गायली. त्यांनी ओ. पी. नय्यर, कल्याणजी-आनंदजी, मदन मोहन, जयदेव, शंकर-जयकिशन, आदी संगीत दिग्दर्शकांबरोबर काम केले. त्यांची १०-१२ वर्षांच्या काळात जवळपास ५०० गाणी ध्वनिमुद्रित झाली. त्यांना महाविद्यालयात असताना १९५६ ते १९६० च्या दरम्यान चित्रपट संगीताची कारकीर्द सुरू होण्याआधी डॉ. राधाकृष्णन यांच्या हस्ते राष्ट्रपती पुरस्कार, डॉ. राजेंद्रप्रसाद यांच्या हस्ते आकाशवाणीचे सुवर्णपदक, नभोवाणी मंत्री वसंत साठे यांच्या हस्ते राष्ट्रीय पुरस्कार, इंदिरा गांधी यांच्या हस्ते कानपूर येथील युवा महोत्सवात प्रथम पारितोषिक असे अनेक पुरस्कार मिळाले होते. ==कृष्णा कल्ले यांनी गायिलेली मराठी गाणी (कंसात संगीत दिग्दर्शकाचे नाव)== * अंतरंगी रंगलेले गीत ([[अनिल मोहिले]]) * अशा या चांदराती (विठ्ठल शिंदे) * अशी नजर घातकी बाई ([[श्रीनिवास खळे]]) * आईपण दे रे ([[श्रीनिवास खळे]]) * इथे मिळाली सागर-सरिता (हेमंत केदार) * ऊठ शंकरा सोड समाधी ([[दत्ता डावजेकर]]) * कशी रे आता जाऊ घरी ([[विठ्ठल शिंदे]]) * कामापुरता मामा ([[यशवंत देव]]) * कुणि काहि म्हणा ([[यशवंत देव]]) * कुंजात विहरतो सुगंध शिंपित (वीरधवल करंगुटकर) * गुपित मनिचे राया (एस्‌. मदन) * गोड गोजिरी लाज लाजरी, ताई तू होणार नवरी ([[हृदयनाथ मंगेशकर]]) * चंद्र अर्धा राहिला रात्र ([[यशवंत देव]]) * चंद्रकळा रुक्मिणी नेसली (विश्वनाथ मोरे) * तांडा चालला रे गड्या ([[राम कदम]]) * तुझ्याचसाठी कितीदा ([[यशवंत देव]]) * तू अनश्वरातील अमरेश्वर (वीरधवल करंगुटकर) * तू अबोल हो‍उन जवळी मजला ([[श्रीनिवास खळे]]) * तू माझ्या स्वप्नांची कल्पना (ओम दत्ताराम) * देश हीच माता देश जन्मदाता, घडो देशसेवा ऐसी, बुद्धी दे अनंता ([[श्रीनिवास खळे]]) * नाचतो डोंबारी रं ([[राम कदम]]) * पत्र तुझे ते येता अवचित (बाळ चावरे) * परिकथेतील राजकुमारा स्वप्नी माझ्या येशिल का ([[अनिल मोहिले]]) * पुनवेचा चंद्रमा आला घरी, चांदाची किरणं दर्यावरी (बाळ पार्टे) * फुलं स्वप्नाला आली गं ([[सुधीर फडके]]) * बिब्बं घ्या बिब्बं, शिक्ककाई गल्लीबोळातनं वरडत जाई ([[राम कदम]]) * मन पिसाट माझे अडले रे ([[यशवंत देव]]) * मीरेचे कंकण, भक्तीचे दर्पण, स्मरे ते रंगून, हरीनाम * मैना राणी चतुर शहाणी ([[श्रीनिवास खळे]]) * रामप्रहरी रामगाथा ([[श्रीनिवास खळे]]) ==कृष्णा कल्ले यांनी गायिलेली हिंदी-पंजाबी-गुजराती गाणी== * आज जश्ने-खुशनसीबी है (हिंदी चित्रपट आलम आरा, सहगायिका चंद्राणी मुखर्जी आणि इतर) * आजा ले ले (पंजाबी चित्रपट -अज दी हीर) * ओ मेरे राजा (हिंदी चित्रपट -गरीबी हटाओ) * तेरा वादे पे वादा होता गया (हिंदी चित्रपट -गाल गुलाबी नैन शराबी, सहगायिका [[प्रीती सागर]]) * पाटणना चौकमां गरबो (गुजराती चित्रपट -गुणसुंदरीनो घर संसार, कोरस) * मेरी ह्सरतोंकी दुनिया (हिंदी चित्रपट -गाल गुलाबी नैन शराबी, सहगायक [[मोहम्मद रफी]]) * मेहंदी रचेगी (हिंदी चित्रपट -गाल गुलाबी नैन शराबी) * हाल ए दिल क्या करें (हिंदी चित्रपट -आतिश) * हीर जत्ती दा विलायती रांझा (पंजाबी चित्रपट -अज दी धार) * हीरनी दोरी हलरा दू (गुजराती चित्रपट -गुणसुंदरीनो घर संसार) ==पुस्तक== कृष्णा कल्ले यांच्या जीवनावर 'गायिका कृष्णा कल्ले : एक कृतार्थ गानप्रवास' नावाचे पुस्तक [[वसुधा कुलकर्णी]] यांनी लिहिले आहे. ==पुरस्कार आणि सन्मान== * [[जवाहरलाल नेहरू]] यांच्या हस्ते यूथ फेस्टिवल पुरस्कार * राष्ट्रपती डॉ. [[राजेंद्र प्रसाद]] यांच्या हस्ते १९५७ मध्ये गायनासाठी पुरस्कार * १९५८ मध्ये अखिल भारतीय सुगम संगीताचे पहिले पारितोषिक * [[पी. सावळाराम]] प्रतिष्ठान आणि ठाणे महानगरपालिकेतर्फे देण्यात येणारा ‘गंगा जमुना पुरस्कार’ * [[अरुण दाते]] यांच्या आग्रहाखातर कृष्णा कल्ले यांनी १९६५ मध्ये त्यांनी राष्ट्रीय पातळीवरच्या गायन स्पर्धेत भाग घेतला आणि सेहगल मेमोरियलतर्फे देण्यात येणारा गोल्डन 'गोल्डन व्हॉइस ऑफ इंडिया'चा किताब मिळवला. * महाराष्ट्र सरकारच्या वतीने देण्यात येणारा गानसम्राज्ञी [[लता मंगेशकर]] जीवनगौरव [[लता मंगेशकर पुरस्कार|पुरस्कार]]. पाच लाख रुपये रोख, मानचिन्ह, मानपत्र, शाल आणि श्रीफळ असे पुरस्काराचे स्वरूप आहे. [[वर्ग:मराठी गायक]] [[वर्ग:हिंदी गायक]] [[वर्ग:इ.स. १९४१ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. २०१५ मधील मृत्यू]] 2ytuol749946st8wii6v02kl9wsbkv1 2139712 2139701 2022-07-23T09:04:20Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन — योग्य रकार ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#योग्य रकार|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki '''कृष्णा कल्ले''' (जन्म : इ.स. १८ डिसेंबर १९४०) या एक [[मराठी]] [[सुगम संगीत]] [[गायिका]] होत्या. त्यांनी १९६० तसेच १९७० च्या दशकात दोनशेहून अधिक [[हिंदी]], [[पंजाबी]], गुजराती व शंभरहून जास्त [[मराठी]] गाणी गायली आहेत. {{गायक माहिती|नाव=कृष्णा कल्ले|चित्र=Krishna Kalle.jpg|जन्म_दिनांक=[[डिसेंबर १८]], [[इ.स. १९४०]]|जन्म_स्थान=[[मुंबई]], [[महाराष्ट्र]]|मृत्यू_दिनांक=[[मार्च १५]], [[इ.स. २०१५]]|संगीत प्रकार=चित्रपट संगीत, शास्त्रीय संगीत, भक्तिसंगीत, गझल|कार्यक्षेत्र=पार्श्वगायन}} == जन्म आणि शिक्षण == कृष्णा कल्ले यांचा जन्म १८ डिसेंबर १९४० मध्ये मुंबईत झाला. परंतु, वडिलांच्या नोकरीमुळे त्यांचे वास्तव्य कानपूरमध्ये होते. त्यांचे वडील संगीताचे जाणकार होते आणि आत्या तारा कल्ले या एक प्रथितयश गायिका होत्या. शालेय शिक्षणाबरोबरच त्यांचे संगीताचे प्राथमिक शिक्षण दरभंगा घराण्याचे रामसेवक तिवारी आणि रामपूर घराण्याचे अफझल हुसैन निझामी यांच्याकडे झाले. नंतर सुगम संगीताचे शिक्षण त्यांनी कानपूरचे युनुस मलिक यांच्याकडे घेतले. महाविद्यालयीन शिक्षण घेत असताना त्यांनी अनेक राष्ट्रीय स्तराच्या गायन स्पर्धांमध्ये पहिले स्थान पटकावले. कृष्णा कल्ले यांना १९५८ साली सैगल मेमोरिअलतर्फे होणाऱ्या गायन स्पर्धेमध्ये पहिले पारितोषिक व ‘गोल्डन व्हॉइस ऑॅफ इंडिया’ हा मानाचा किताब मिळाला. == सांगीतिक कारकीर्द == कानपूरमध्ये शिक्षण पूर्ण करून, लग्नानंतर त्या १९६४ साली मुंबईमध्ये आल्या. कानपूरमध्ये त्या आकाशवाणीवर ‘अ’ श्रेणीच्या कलाकार होत्या. मुंबईमध्ये आल्यावर परत परीक्षा द्यावी लागेल का? हे विचारण्यासाठी त्या आकाशवाणी केंद्रावर गेल्या. त्या वेळी संगीत विभागाचे मुख्य यशवंत देव होते. कृष्णा कल्ले यांचा आवाज आवडल्यामुळे यशवंत देव यांनी त्यांच्या आवाजात मराठी गाणे ध्वनिमुद्रित करायचे ठरवले. आपल्याला मराठी अजिबात येत नाही, आपण फक्त हिंदीमध्ये गाऊ शकतो, असे कृष्णा कल्ले यांनी नम्रपणे सांगितले. पण यशवंत देव यांनी त्यांच्याकडून मराठी गाणे गाऊन घेण्याची संपूर्ण जबाबदारी उचलली आणि त्यांच्याकडून ‘मन पिसाट माझे अडले रे’ हे पहिले मराठी गाणे आकाशवाणीसाठी गाऊन घेतले. एच.एम.व्ही.ने कृष्णा कल्ले यांच्या स्वरात या गीतासह आणखी तीन गाण्यांची ध्वनिमुद्रिका काढली. ही सर्वच गाणी अतिशय लोकप्रिय झाली. त्यानंतर वंदना विटणकर यांचे ‘परीकथेतील राजकुमारा’ हे गीत संगीतकार अनिल मोहिले यांनी कृष्णा कल्ले यांच्याकडून गाऊन घेतले. संगीतकार दत्ता डावजेकर यांनी कृष्णा कल्ले यांच्याकडून ‘पडछाया’ या चित्रपटासाठी ‘उठ शंकरा सोड समाधी’ हे शास्त्रीय बैठक असलेले गीत गाऊन घेतले. श्रीनिवास खळे यांनी ‘मैना राणी चतुर शहाणी’सारखी सुंदर गाणी त्यांच्याकडून गाऊन घेतली. अशा सर्व मातब्बर संगीतकारांनी कृष्णा कल्ले यांच्याकडून मराठी गीते गाऊन घेतली. मराठी मातृभाषा नसतानाही अनेक मराठी गाणी गाणाऱ्या गायिका म्हणून त्या यशस्वी झाल्या. हिंदीतील संगीतकारांनीही कृष्णा कल्ले यांच्याकडून अनेक हिंदी चित्रपटांसाठी गीते गाऊन घेतली. जमाने से पूछो, टारझन और जादुई चिराग, प्रोफेसर और जादूगर, रास्त और मंजिलें आदी काही दुय्यम दर्जाच्या हिंदी चित्रपटांतही कृष्णा कल्ले यांनी गाणी गायली. कृष्णा यांनी मन्ना डे, महेंद्र कपूर, मोहम्मद रफी, मीनू पुरुषोत्तम, उषा तिमोथी आदी गायकांसोबतही गाणी गायली. त्यांनी ओ. पी. नय्यर, कल्याणजी-आनंदजी, मदन मोहन, जयदेव, शंकर-जयकिशन, आदी संगीत दिग्दर्शकांबरोबर काम केले. त्यांची १०-१२ वर्षांच्या काळात जवळपास ५०० गाणी ध्वनिमुद्रित झाली. त्यांना महाविद्यालयात असताना १९५६ ते १९६० च्या दरम्यान चित्रपट संगीताची कारकीर्द सुरू होण्याआधी डॉ. राधाकृष्णन यांच्या हस्ते राष्ट्रपती पुरस्कार, डॉ. राजेंद्रप्रसाद यांच्या हस्ते आकाशवाणीचे सुवर्णपदक, नभोवाणी मंत्री वसंत साठे यांच्या हस्ते राष्ट्रीय पुरस्कार, इंदिरा गांधी यांच्या हस्ते कानपूर येथील युवा महोत्सवात प्रथम पारितोषिक असे अनेक पुरस्कार मिळाले होते. ==कृष्णा कल्ले यांनी गायिलेली मराठी गाणी (कंसात संगीत दिग्दर्शकाचे नाव)== * अंतरंगी रंगलेले गीत ([[अनिल मोहिले]]) * अशा या चांदराती (विठ्ठल शिंदे) * अशी नजर घातकी बाई ([[श्रीनिवास खळे]]) * आईपण दे रे ([[श्रीनिवास खळे]]) * इथे मिळाली सागर-सरिता (हेमंत केदार) * ऊठ शंकरा सोड समाधी ([[दत्ता डावजेकर]]) * कशी रे आता जाऊ घरी ([[विठ्ठल शिंदे]]) * कामापुरता मामा ([[यशवंत देव]]) * कुणि काहि म्हणा ([[यशवंत देव]]) * कुंजात विहरतो सुगंध शिंपित (वीरधवल करंगुटकर) * गुपित मनिचे राया (एस्‌. मदन) * गोड गोजिरी लाज लाजरी, ताई तू होणार नवरी ([[हृदयनाथ मंगेशकर]]) * चंद्र अर्धा राहिला रात्र ([[यशवंत देव]]) * चंद्रकळा रुक्मिणी नेसली (विश्वनाथ मोरे) * तांडा चालला रे गड्या ([[राम कदम]]) * तुझ्याचसाठी कितीदा ([[यशवंत देव]]) * तू अनश्वरातील अमरेश्वर (वीरधवल करंगुटकर) * तू अबोल हो‍उन जवळी मजला ([[श्रीनिवास खळे]]) * तू माझ्या स्वप्नांची कल्पना (ओम दत्ताराम) * देश हीच माता देश जन्मदाता, घडो देशसेवा ऐसी, बुद्धी दे अनंता ([[श्रीनिवास खळे]]) * नाचतो डोंबारी रं ([[राम कदम]]) * पत्र तुझे ते येता अवचित (बाळ चावरे) * परिकथेतील राजकुमारा स्वप्नी माझ्या येशिल का ([[अनिल मोहिले]]) * पुनवेचा चंद्रमा आला घरी, चांदाची किरणं दर्यावरी (बाळ पार्टे) * फुलं स्वप्नाला आली गं ([[सुधीर फडके]]) * बिब्बं घ्या बिब्बं, शिक्ककाई गल्लीबोळातनं वरडत जाई ([[राम कदम]]) * मन पिसाट माझे अडले रे ([[यशवंत देव]]) * मीरेचे कंकण, भक्तीचे दर्पण, स्मरे ते रंगून, हरीनाम * मैना राणी चतुर शहाणी ([[श्रीनिवास खळे]]) * रामप्रहरी रामगाथा ([[श्रीनिवास खळे]]) ==कृष्णा कल्ले यांनी गायिलेली हिंदी-पंजाबी-गुजराती गाणी== * आज जश्ने-खुशनसीबी है (हिंदी चित्रपट आलम आरा, सहगायिका चंद्राणी मुखर्जी आणि इतर) * आजा ले ले (पंजाबी चित्रपट -अज दी हीर) * ओ मेरे राजा (हिंदी चित्रपट -गरीबी हटाओ) * तेरा वादे पे वादा होता गया (हिंदी चित्रपट -गाल गुलाबी नैन शराबी, सहगायिका [[प्रीती सागर]]) * पाटणना चौकमां गरबो (गुजराती चित्रपट -गुणसुंदरीनो घर संसार, कोरस) * मेरी ह्सरतोंकी दुनिया (हिंदी चित्रपट -गाल गुलाबी नैन शराबी, सहगायक [[मोहम्मद रफी]]) * मेहंदी रचेगी (हिंदी चित्रपट -गाल गुलाबी नैन शराबी) * हाल ए दिल क्या करें (हिंदी चित्रपट -आतिश) * हीर जत्ती दा विलायती रांझा (पंजाबी चित्रपट -अज दी धार) * हीरनी दोरी हलरा दू (गुजराती चित्रपट -गुणसुंदरीनो घर संसार) ==पुस्तक== कृष्णा कल्ले यांच्या जीवनावर 'गायिका कृष्णा कल्ले : एक कृतार्थ गानप्रवास' नावाचे पुस्तक [[वसुधा कुलकर्णी]] यांनी लिहिले आहे. ==पुरस्कार आणि सन्मान== * [[जवाहरलाल नेहरू]] यांच्या हस्ते यूथ फेस्टिवल पुरस्कार * राष्ट्रपती डॉ. [[राजेंद्र प्रसाद]] यांच्या हस्ते १९५७ मध्ये गायनासाठी पुरस्कार * १९५८ मध्ये अखिल भारतीय सुगम संगीताचे पहिले पारितोषिक * [[पी. सावळाराम]] प्रतिष्ठान आणि ठाणे महानगरपालिकेतर्फे देण्यात येणारा ‘गंगा जमुना पुरस्कार’ * [[अरुण दाते]] यांच्या आग्रहाखातर कृष्णा कल्ले यांनी १९६५ मध्ये त्यांनी राष्ट्रीय पातळीवरच्या गायन स्पर्धेत भाग घेतला आणि सेहगल मेमोरियलतर्फे देण्यात येणारा गोल्डन 'गोल्डन व्हॉइस ऑफ इंडिया'चा किताब मिळवला. * महाराष्ट्र सरकारच्या वतीने देण्यात येणारा गानसम्राज्ञी [[लता मंगेशकर]] जीवनगौरव [[लता मंगेशकर पुरस्कार|पुरस्कार]]. पाच लाख रुपये रोख, मानचिन्ह, मानपत्र, शाल आणि श्रीफळ असे पुरस्काराचे स्वरूप आहे. [[वर्ग:मराठी गायक]] [[वर्ग:हिंदी गायक]] [[वर्ग:इ.स. १९४१ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. २०१५ मधील मृत्यू]] fz5kophtu5j80zypoccfbab6fprrzdh 0 179228 2139586 1932876 2022-07-22T18:57:51Z 2402:3A80:1354:D0C0:C30D:4C82:C5C:900A wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट गायक | नाव = '''{{लेखनाव}}''' | चित्र = | चित्रशीर्षक = | उपाख्य = | टोपणनावे = | जन्म_दिनांक = [[इ.स. १९३३]] | जन्म_स्थान = पिंपळगाव, [[अहमदनगर जिल्हा]], [[महाराष्ट्र]] | मृत्यू_दिनांक = [[२३ जून]], [[इ.स. २००४]] | मृत्यू_स्थान = [[कल्याण]], [[महाराष्ट्र]] | मृत्यू_कारण = | धर्म = [[बौद्ध धर्म]] | वांशिकत्व = | नागरिकत्व =[[भारत]]ीय | मूळ_गाव = | देश = {{ध्वज|भारत}} | भाषा = [[मराठी]] | आई = | वडील = भगवानराव शिंदे | जोडीदार = रुक्मिणी शिंदे | अपत्ये = [[आनंद शिंदे]], [[मिलिंद शिंदे]] [[दिनकर शिंदे]] ,चंद्रकांत शिंदे , सूर्यकांत शिंदे, सूरज शिंदे किरण शिंदे | नातेवाईक = [[आदर्श शिंदे]] उत्कर्ष शिंदे (नातू) | शिक्षण = | प्रशिक्षण संस्था = | गुरू = | संगीत प्रकार = [[गायन]] | घराणे = | कार्य = | पेशा = गायकी | कार्य संस्था = | विशेष कार्य = | कार्यकाळ = | विशेष उपाधी = | गौरव = | पुरस्कार = | संकीर्ण = | तळटिप = | स्वाक्षरी = | संकेतस्थळ = }} '''प्रल्हाद शिंदे''' ([[इ.स. १९३३]] - [[२३ जून]], [[इ.स. २००४]]:[[कल्याण]], [[महाराष्ट्र]]) हे एक मराठी लोकसंगीत गायक होते. त्यांनी अनेक गीते, भीमगीते, भक्तिगीते आणि काही हिंदी कवाल्या गायल्या आहेत. त्यांचा जन्म इ.स. १९३३ साली अहमदनगर जिल्ह्यातील पिंपळगाव येथे झाला. प्रसिद्ध गायक [[आनंद शिंदे]] यांचे ते वडील आहेत. == ध्वनिमुद्रित गीते == प्रल्हाद शिंदे यांची ध्वनिमुद्रित गीते * आता तरी देवा मला * करुया उदो उदो उदो * गाडी चालली घुंगराची * चंद्रभागेच्यातीरी उभा * चल ग सखे पंढरीला * जैसे ज्याचे कर्म तैसे * तुच सुखकर्ता तुच दुखहर्ता * तुझा खर्च लागला वाढू * दर्शन देरे देरे भगवंता * देवा मला का दिली बायको * नाम तुझे घेता देवा * पाऊले चालती पंढरीची वाट<ref>{{source|url=https://www.biographymarathi.com/2020/06/blog-post_4.html/|title=Pralhad Shinde biography in Marathi - स्वरसम्राट प्रल्हाद शिंदे जीवनचरित्र|website=biographymarathi.com|access-date=2021-03-25}}</ref> == कवाल्या == प्रल्हाद शिंदे यांनी गायलेल्या प्रसिद्ध कवाल्या * तू लाख हिफाजत करले, तू लाख करे रखवाली; उड जायेगा पंछी एक दिन, रहेगा पिंजरा खाली ही कवाली त्यांनी गायलि होती {{DEFAULTSORT:शिंदे, प्रल्हाद}} [[वर्ग:मराठी गायक]] [[वर्ग:इ.स. २००४ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:इ.स. १९३३ मधील जन्म]] [[वर्ग:भारतीय बौद्ध]] [[वर्ग:दलित कलाकार]] 2s98535poc4c0uiuui381ho290ojwy5 0 195440 2139554 2139427 2022-07-22T13:03:41Z अमर राऊत 140696 दुरुस्ती wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}}{{Short description|Official designations given to various groups of indigenous people in India}} [[चित्र:2011_Census_Scheduled_Caste_caste_distribution_map_India_by_state_and_union_territory.svg|इवलेसे|२०११ च्या जनगणनेनुसार राज्य आणि केंद्रशासित प्रदेशानुसार भारतातील अनुसूचित जाती वितरण नकाशा.<ref name="2011Census">[http://www.censusindia.gov.in/2011-Documents/SCST%20Presentation%2028-10-2013.ppt Census of India 2011, Primary Census Abstract]{{PPTlink}}, Scheduled castes and scheduled tribes, Office of the Registrar General & Census Commissioner, Government of India (28 October 2013).</ref> पंजाबमध्ये अनुसूचित जाती (~32%) लोकसंख्येची सर्वाधिक टक्केवारी होती, तर भारतातील बेट प्रदेश आणि तीन ईशान्येकडील राज्यांमध्ये ०% होती.<ref name="2011Census" />]] [[चित्र:2011_Census_Scheduled_Tribes_distribution_map_India_by_state_and_union_territory.svg|इवलेसे|२०११ च्या जनगणनेनुसार राज्य आणि केंद्रशासित प्रदेशानुसार भारतातील अनुसूचित जमाती वितरण नकाशा. मिझोराम आणि लक्षद्वीपमध्ये ST (~९५%) लोकसंख्येची सर्वाधिक टक्केवारी होती, तर पंजाब आणि हरियाणा.<ref name="2011Census" />]] '''अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमाती (अत्याचार प्रतिबंध) कायदा, १९८९''' (कायद्याचे योग्य नाव)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://web.archive.org/web/20131108010230/http://164.100.47.132/LssNew/psearch/Result15.aspx?dbsl=3161&ser=&smode=t#3000*25|title=Untitled Page|date=2013-11-08|website=web.archive.org|access-date=2022-07-22}}</ref> हा [[अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमाती|अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जम]]<nowiki/>[[अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमाती|ात]]<nowiki/>[[अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमाती|ीं]]<nowiki/>वरील अत्याचार आणि द्वेषपूर्ण गुन्हे रोखण्यासाठी लागू केलेला [[भारतीय संसद|भारतीय स]]<nowiki/>[[भारतीय संसद|ंस]]<nowiki/>[[भारतीय संसद|दे]]<nowiki/>चा एक कायदा आहे. हा कायदा '''एससी/एसटी कायदा, पीओए, अत्याचार प्रतिबंधक कायदा''' किंवा फक्त '''अॅट्रॉसिटी कायदा''' म्हणून देखील ओळखला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://web.archive.org/web/20180924070507/http://socialjustice.nic.in/Home/Error?aspxerrorpath=/schedule/welcome.htm|title=Error : Ministry of Social Justice and Empowerment - Government of India|date=2018-09-24|website=web.archive.org|access-date=2022-07-22}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.bbc.com/marathi/india-43485952|title=अॅट्रॉसिटी अॅक्टबद्दल सुप्रीम कोर्ट काय म्हणाले? जाणून घ्या 11 मुद्द्यांत|date=2018-03-21|website=BBC News मराठी|language=mr|access-date=2022-07-22}}</ref> जेव्हा अस्तित्वात असलेल्या तरतुदी (उदाहरणार्थ, नागरी हक्क संरक्षण कायदा १९५५ आणि भारतीय दंड संहिता) या गुन्ह्यांना तपासण्यासाठी अपर्याप्त असल्याचे आढळून आले, तेव्हा संसदेने अनुसूचित जाती आणि जमातींवरील सततचा अपमान आणि गुन्हे ओळखून अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमाती (अत्याचार प्रतिबंध) कायदा १९८९ मंजूर केला. हा कायदा भारताच्या संसदेत ११ सप्टेंबर १९८९ रोजी मंजूर करण्यात आला आणि ३० जानेवारी १९९० रोजी अधिसूचित करण्यात आला. त्यात २०१५ मध्ये सर्वसमावेशक सुधारणा करण्यात आली आणि २६ जानेवारी २०१६ रोजी अधिसूचित करण्यात आली. अधिनियमाचे नियम ३१ मार्च १९९५ रोजी अधिसूचित करण्यात आले आणि सुधारित नियम १४ एप्रिल २०१६ रोजी अधिसूचित केले. २० मार्च २०१८ च्या सर्वोच्च न्यायालयाच्या निकालात नमूद केल्यानुसार या कायद्याच्या गैरवापराची अनेक प्रकरणे देशाच्या विविध भागांतून नोंदवली गेली आहेत. या निकालात, भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने अपमान किंवा दुखापत केल्याचा आरोप असलेल्या व्यक्तीच्या तात्काळ अटकेवर बंदी घातली. अनियंत्रित अटक टाळण्यासाठी अनुसूचित समुदायाचा सदस्य. ऑगस्ट 2018 मध्ये, भारताच्या संसदेने कलम 18A(1)(a) समाविष्ट करून या निर्णयाला ओव्हरराइड करण्यासाठी (20 ऑगस्ट 2018 पासून लागू होणारी) एक दुरुस्ती मंजूर केली, 'कोणत्याही व्यक्ती आणि कलमांविरुद्ध एफआयआर नोंदवण्यासाठी प्राथमिक चौकशीची आवश्यकता नाही. 18A(1)(b), तपास अधिकाऱ्याला आवश्यक असल्यास, या कायद्यान्वये गुन्हा केल्याचा आरोप असलेल्या कोणत्याही व्यक्तीच्या अटकेसाठी मंजुरीची आवश्यकता नाही आणि या अंतर्गत प्रदान केलेल्या व्यतिरिक्त कोणतीही प्रक्रिया नाही. कायदा किंवा संहिता लागू होईल. कोणत्याही न्यायालयाच्या आदेशाला न जुमानता, अनुसूचित समुदायांवरील अत्याचाराचा आरोप असलेल्या व्यक्तीसाठी या सुधारणा स्पष्टपणे अटकपूर्व जामीन नाकारतात. '''अ‍ॅट्रॉसिटी अ‍ॅक्ट''' हा [[भारत|भारताच्या]] संसदेने १९८९मध्ये पारित केलेला कायदा आहे. हा कायदा अनुसूचित जाती-जमातींवर अत्याचारास प्रतिबंध करतो. == इतर == पुढील कृत्ये या कायद्याने गुन्हा ठरविली गेली आहेत. * अनुसूचित जाती व जमातीच्या व्यक्तीला योग्य वा अयोग्य पदार्थ खाण्याची व पिण्याची सक्ती करणे. * जातीय भावनेतून शारीरिक इजा करणे, त्रास देणे, अपमान करणे. * नग्न धिंड काढणे, मानवी अप्रतिष्ठा करणे. * जमिनीचा गैरप्रकारे उपभोग घेणे. * स्वतच्या मालकीच्या जमीन व पाणीवापरात अडथळा निर्माण करणे. * वेठबिगारी करण्यास सक्ती करणे. * धाक दाखवून मतदान करण्यास भाग पाडणे. * अनुसूचित जाती व जमातींच्या व्यक्तीच्या विरोधात खोटे गुन्हे दाखल करणे. * लोकसेवकास खोटी माहिती पुरविणे. * सार्वजनिक ठिकाणी अपमान करणे. * प्रार्थनास्थळे, नदी, विहिरी, पाणवठे अशा सार्वजनिक ठिकाणी प्रवेश नाकारणे. * प्रार्थनास्थळास अथवा घरास आग लावणे. * पिण्याचे पाणी दूषित किंवा घाण करणे. * महिलांचा विनयभंग करणे. * महिलांचा लैंगिक छळ करणे. * घर किंवा गाव सोडून जाण्यास भाग पाडणे. * खोटी साक्ष वा पुरावा देणे. * पुरावा नाहीसा करणे. * लोकसेवकाने कोणताही अपराध करणे. या कायद्याच्या अंमलबजावणीची जबाबदारी राज्य सरकार व पोलिसांची आहे. त्यासाठी पुढील गोष्टी त्यांनी करणे अनिवार्य ठरवले गेले आहे. * राज्यस्तरावर मुख्यमंत्र्यांच्या अध्यक्षतेखाली दक्षता समिती स्थापन करणे. * दक्षता समितीने वर्षांतून दोनदा बैठका घेऊन जातीय अत्याचारांच्या प्रकरणांचा आढावा घेणे. * जातीय अत्याचारांचे खटले चालवणाऱ्या विशेष सरकारी वकिलाच्या कामगिरीचा दर तीन महिन्यांनी आढावा घेणे. * राज्यातील जातीय अत्याचार व त्यास प्रतिबंध करण्यासाठी करण्यात आलेल्या कारवाईचा प्रत्येक वर्षांच्या ३१ मार्चपर्यंत केंद्र सरकारला अहवाल सादर करणे. * जातीय अत्याचारांचे खटले चालविण्यासाठी विशेष न्यायालयाची स्थापना करणे. * विशेष सरकारी वकिलाची नेमणूक करणे. * सामूहिक दंड आकारण्याचा राज्य सरकारला अधिकार. * जातीय अत्याचार घडलेल्या किंवा घडण्याची शक्यता असलेल्या भागातील किंवा गावातील शस्त्रास्त्रांचे परवाने रद्द करणे. * अनुसूचित जाती व जमातीच्या व्यक्तींना स्वसंरक्षणासाठी शस्त्रास्त्रांचे परवाने देणे. * अटकपूर्व जामीन नाकारणे. * पीडित व्यक्तीला किंवा कुटुंबाला आर्थिक मदत देणे व त्यांचे योग्य पुनर्वसन करणे. * जातीय अत्याचाराचा विभाग घोषित करणे. [[वर्ग:भारतातील कायदे]] [[वर्ग:जाती अभ्यास]] [[वर्ग:दलित]] [[वर्ग:दलित अभ्यास]] [[वर्ग:जातीय हिंसाचार]] o5oj4rlmi4z1ut5e08pokftr1k5rcui 2139555 2139554 2022-07-22T13:06:00Z अमर राऊत 140696 दुवे जोडले wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}}{{Short description|Official designations given to various groups of indigenous people in India}} [[चित्र:2011_Census_Scheduled_Caste_caste_distribution_map_India_by_state_and_union_territory.svg|इवलेसे|२०११ च्या जनगणनेनुसार राज्य आणि केंद्रशासित प्रदेशानुसार भारतातील अनुसूचित जाती वितरण नकाशा.<ref name="2011Census">[http://www.censusindia.gov.in/2011-Documents/SCST%20Presentation%2028-10-2013.ppt Census of India 2011, Primary Census Abstract]{{PPTlink}}, Scheduled castes and scheduled tribes, Office of the Registrar General & Census Commissioner, Government of India (28 October 2013).</ref> पंजाबमध्ये अनुसूचित जाती (~32%) लोकसंख्येची सर्वाधिक टक्केवारी होती, तर भारतातील बेट प्रदेश आणि तीन ईशान्येकडील राज्यांमध्ये ०% होती.<ref name="2011Census" />]] [[चित्र:2011_Census_Scheduled_Tribes_distribution_map_India_by_state_and_union_territory.svg|इवलेसे|२०११ च्या जनगणनेनुसार राज्य आणि केंद्रशासित प्रदेशानुसार भारतातील अनुसूचित जमाती वितरण नकाशा. मिझोराम आणि लक्षद्वीपमध्ये ST (~९५%) लोकसंख्येची सर्वाधिक टक्केवारी होती, तर पंजाब आणि हरियाणा.<ref name="2011Census" />]] '''अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमाती (अत्याचार प्रतिबंध) कायदा, १९८९''' (कायद्याचे योग्य नाव)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://web.archive.org/web/20131108010230/http://164.100.47.132/LssNew/psearch/Result15.aspx?dbsl=3161&ser=&smode=t#3000*25|title=Untitled Page|date=2013-11-08|website=web.archive.org|access-date=2022-07-22}}</ref> हा [[अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमाती|अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जम]]<nowiki/>[[अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमाती|ात]]<nowiki/>[[अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमाती|ीं]]<nowiki/>वरील अत्याचार आणि द्वेषपूर्ण गुन्हे रोखण्यासाठी लागू केलेला [[भारतीय संसद|भारतीय स]]<nowiki/>[[भारतीय संसद|ंस]]<nowiki/>[[भारतीय संसद|दे]]<nowiki/>चा एक कायदा आहे. हा कायदा '''एससी/एसटी कायदा, पीओए, अत्याचार प्रतिबंधक कायदा''' किंवा फक्त '''अॅट्रॉसिटी कायदा''' म्हणून देखील ओळखला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://web.archive.org/web/20180924070507/http://socialjustice.nic.in/Home/Error?aspxerrorpath=/schedule/welcome.htm|title=Error : Ministry of Social Justice and Empowerment - Government of India|date=2018-09-24|website=web.archive.org|access-date=2022-07-22}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.bbc.com/marathi/india-43485952|title=अॅट्रॉसिटी अॅक्टबद्दल सुप्रीम कोर्ट काय म्हणाले? जाणून घ्या 11 मुद्द्यांत|date=2018-03-21|website=BBC News मराठी|language=mr|access-date=2022-07-22}}</ref> जेव्हा अस्तित्वात असलेल्या तरतुदी (उदाहरणार्थ, नागरी हक्क संरक्षण कायदा १९५५ आणि [[भारतीय दंड संहिता]]) या गुन्ह्यांना तपासण्यासाठी अपर्याप्त असल्याचे आढळून आले, तेव्हा [[संसद|संसदे]]<nowiki/>ने [[अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमाती|अनुसूचित जाती आणि जमातीं]]<nowiki/>वरील सततचा अपमान आणि गुन्हे ओळखून ''अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमाती (अत्याचार प्रतिबंध) कायदा १९८९'' मंजूर केला. हा कायदा [[भारतीय संसद|भारताच्या संसदे]]<nowiki/>त ११ सप्टेंबर १९८९ रोजी मंजूर करण्यात आला आणि ३० जानेवारी १९९० रोजी अधिसूचित करण्यात आला. त्यात २०१५ मध्ये सर्वसमावेशक सुधारणा करण्यात आली आणि २६ जानेवारी २०१६ रोजी अधिसूचित करण्यात आली. अधिनियमाचे नियम ३१ मार्च १९९५ रोजी अधिसूचित करण्यात आले आणि सुधारित नियम १४ एप्रिल २०१६ रोजी अधिसूचित केले. २० मार्च २०१८ च्या [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|सर्वोच्च न्यायालया]]<nowiki/>च्या निकालात नमूद केल्यानुसार या कायद्याच्या गैरवापराची अनेक प्रकरणे देशाच्या विविध भागांतून नोंदवली गेली आहेत. या निकालात, भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने अपमान किंवा दुखापत केल्याचा आरोप असलेल्या व्यक्तीच्या तात्काळ अटकेवर बंदी घातली. अनियंत्रित अटक टाळण्यासाठी अनुसूचित समुदायाचा सदस्य. ऑगस्ट 2018 मध्ये, भारताच्या संसदेने कलम 18A(1)(a) समाविष्ट करून या निर्णयाला ओव्हरराइड करण्यासाठी (20 ऑगस्ट 2018 पासून लागू होणारी) एक दुरुस्ती मंजूर केली, 'कोणत्याही व्यक्ती आणि कलमांविरुद्ध एफआयआर नोंदवण्यासाठी प्राथमिक चौकशीची आवश्यकता नाही. 18A(1)(b), तपास अधिकाऱ्याला आवश्यक असल्यास, या कायद्यान्वये गुन्हा केल्याचा आरोप असलेल्या कोणत्याही व्यक्तीच्या अटकेसाठी मंजुरीची आवश्यकता नाही आणि या अंतर्गत प्रदान केलेल्या व्यतिरिक्त कोणतीही प्रक्रिया नाही. कायदा किंवा संहिता लागू होईल. कोणत्याही न्यायालयाच्या आदेशाला न जुमानता, अनुसूचित समुदायांवरील अत्याचाराचा आरोप असलेल्या व्यक्तीसाठी या सुधारणा स्पष्टपणे अटकपूर्व जामीन नाकारतात. '''अ‍ॅट्रॉसिटी अ‍ॅक्ट''' हा [[भारत|भारताच्या]] संसदेने १९८९मध्ये पारित केलेला कायदा आहे. हा कायदा अनुसूचित जाती-जमातींवर अत्याचारास प्रतिबंध करतो. == इतर == पुढील कृत्ये या कायद्याने गुन्हा ठरविली गेली आहेत. * अनुसूचित जाती व जमातीच्या व्यक्तीला योग्य वा अयोग्य पदार्थ खाण्याची व पिण्याची सक्ती करणे. * जातीय भावनेतून शारीरिक इजा करणे, त्रास देणे, अपमान करणे. * नग्न धिंड काढणे, मानवी अप्रतिष्ठा करणे. * जमिनीचा गैरप्रकारे उपभोग घेणे. * स्वतच्या मालकीच्या जमीन व पाणीवापरात अडथळा निर्माण करणे. * वेठबिगारी करण्यास सक्ती करणे. * धाक दाखवून मतदान करण्यास भाग पाडणे. * अनुसूचित जाती व जमातींच्या व्यक्तीच्या विरोधात खोटे गुन्हे दाखल करणे. * लोकसेवकास खोटी माहिती पुरविणे. * सार्वजनिक ठिकाणी अपमान करणे. * प्रार्थनास्थळे, नदी, विहिरी, पाणवठे अशा सार्वजनिक ठिकाणी प्रवेश नाकारणे. * प्रार्थनास्थळास अथवा घरास आग लावणे. * पिण्याचे पाणी दूषित किंवा घाण करणे. * महिलांचा विनयभंग करणे. * महिलांचा लैंगिक छळ करणे. * घर किंवा गाव सोडून जाण्यास भाग पाडणे. * खोटी साक्ष वा पुरावा देणे. * पुरावा नाहीसा करणे. * लोकसेवकाने कोणताही अपराध करणे. या कायद्याच्या अंमलबजावणीची जबाबदारी राज्य सरकार व पोलिसांची आहे. त्यासाठी पुढील गोष्टी त्यांनी करणे अनिवार्य ठरवले गेले आहे. * राज्यस्तरावर मुख्यमंत्र्यांच्या अध्यक्षतेखाली दक्षता समिती स्थापन करणे. * दक्षता समितीने वर्षांतून दोनदा बैठका घेऊन जातीय अत्याचारांच्या प्रकरणांचा आढावा घेणे. * जातीय अत्याचारांचे खटले चालवणाऱ्या विशेष सरकारी वकिलाच्या कामगिरीचा दर तीन महिन्यांनी आढावा घेणे. * राज्यातील जातीय अत्याचार व त्यास प्रतिबंध करण्यासाठी करण्यात आलेल्या कारवाईचा प्रत्येक वर्षांच्या ३१ मार्चपर्यंत केंद्र सरकारला अहवाल सादर करणे. * जातीय अत्याचारांचे खटले चालविण्यासाठी विशेष न्यायालयाची स्थापना करणे. * विशेष सरकारी वकिलाची नेमणूक करणे. * सामूहिक दंड आकारण्याचा राज्य सरकारला अधिकार. * जातीय अत्याचार घडलेल्या किंवा घडण्याची शक्यता असलेल्या भागातील किंवा गावातील शस्त्रास्त्रांचे परवाने रद्द करणे. * अनुसूचित जाती व जमातीच्या व्यक्तींना स्वसंरक्षणासाठी शस्त्रास्त्रांचे परवाने देणे. * अटकपूर्व जामीन नाकारणे. * पीडित व्यक्तीला किंवा कुटुंबाला आर्थिक मदत देणे व त्यांचे योग्य पुनर्वसन करणे. * जातीय अत्याचाराचा विभाग घोषित करणे. [[वर्ग:भारतातील कायदे]] [[वर्ग:जाती अभ्यास]] [[वर्ग:दलित]] [[वर्ग:दलित अभ्यास]] [[वर्ग:जातीय हिंसाचार]] 53hzpvlarz0twjg2uusw1cb36b80yd2 2139556 2139555 2022-07-22T13:06:43Z अमर राऊत 140696 wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}}{{Short description|Official designations given to various groups of indigenous people in India}} [[चित्र:2011_Census_Scheduled_Caste_caste_distribution_map_India_by_state_and_union_territory.svg|इवलेसे|२०११ च्या जनगणनेनुसार राज्य आणि केंद्रशासित प्रदेशानुसार भारतातील अनुसूचित जाती वितरण नकाशा.<ref name="2011Census">[http://www.censusindia.gov.in/2011-Documents/SCST%20Presentation%2028-10-2013.ppt Census of India 2011, Primary Census Abstract]{{PPTlink}}, Scheduled castes and scheduled tribes, Office of the Registrar General & Census Commissioner, Government of India (28 October 2013).</ref> पंजाबमध्ये अनुसूचित जाती (~32%) लोकसंख्येची सर्वाधिक टक्केवारी होती, तर भारतातील बेट प्रदेश आणि तीन ईशान्येकडील राज्यांमध्ये ०% होती.<ref name="2011Census" />]] [[चित्र:2011_Census_Scheduled_Tribes_distribution_map_India_by_state_and_union_territory.svg|इवलेसे|२०११ च्या जनगणनेनुसार राज्य आणि केंद्रशासित प्रदेशानुसार भारतातील अनुसूचित जमाती वितरण नकाशा. मिझोराम आणि लक्षद्वीपमध्ये ST (~९५%) लोकसंख्येची सर्वाधिक टक्केवारी होती, तर पंजाब आणि हरियाणा.<ref name="2011Census" />]] '''अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमाती (अत्याचार प्रतिबंध) कायदा, १९८९''' (कायद्याचे योग्य नाव)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://web.archive.org/web/20131108010230/http://164.100.47.132/LssNew/psearch/Result15.aspx?dbsl=3161&ser=&smode=t#3000*25|title=Untitled Page|date=2013-11-08|website=web.archive.org|access-date=2022-07-22}}</ref> हा [[अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमाती|अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जम]]<nowiki/>[[अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमाती|ात]]<nowiki/>[[अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमाती|ीं]]<nowiki/>वरील अत्याचार आणि द्वेषपूर्ण गुन्हे रोखण्यासाठी लागू केलेला [[भारतीय संसद|भारतीय स]]<nowiki/>[[भारतीय संसद|ंस]]<nowiki/>[[भारतीय संसद|दे]]<nowiki/>चा एक कायदा आहे. हा कायदा '''एससी/एसटी कायदा, पीओए, अत्याचार प्रतिबंधक कायदा''' किंवा फक्त '''अॅट्रॉसिटी कायदा''' म्हणून देखील ओळखला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://web.archive.org/web/20180924070507/http://socialjustice.nic.in/Home/Error?aspxerrorpath=/schedule/welcome.htm|title=Error : Ministry of Social Justice and Empowerment - Government of India|date=2018-09-24|website=web.archive.org|access-date=2022-07-22}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.bbc.com/marathi/india-43485952|title=अॅट्रॉसिटी अॅक्टबद्दल सुप्रीम कोर्ट काय म्हणाले? जाणून घ्या 11 मुद्द्यांत|date=2018-03-21|website=BBC News मराठी|language=mr|access-date=2022-07-22}}</ref> जेव्हा अस्तित्वात असलेल्या तरतुदी (उदाहरणार्थ, नागरी हक्क संरक्षण कायदा १९५५ आणि [[भारतीय दंड संहिता]]) या गुन्ह्यांना तपासण्यासाठी अपर्याप्त असल्याचे आढळून आले, तेव्हा [[संसद|संसदे]]<nowiki/>ने [[अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमाती|अनुसूचित जाती आणि जमातीं]]<nowiki/>वरील सततचा अपमान आणि गुन्हे ओळखून ''अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमाती (अत्याचार प्रतिबंध) कायदा १९८९'' मंजूर केला. हा कायदा [[भारतीय संसद|भारताच्या संसदे]]<nowiki/>त ११ सप्टेंबर १९८९ रोजी मंजूर करण्यात आला आणि ३० जानेवारी १९९० रोजी अधिसूचित करण्यात आला. त्यात २०१५ मध्ये सर्वसमावेशक सुधारणा करण्यात आली आणि २६ जानेवारी २०१६ रोजी अधिसूचित करण्यात आली. अधिनियमाचे नियम ३१ मार्च १९९५ रोजी अधिसूचित करण्यात आले आणि सुधारित नियम १४ एप्रिल २०१६ रोजी अधिसूचित केले. २० मार्च २०१८ च्या [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|सर्वोच्च न्यायालया]]<nowiki/>च्या निकालात नमूद केल्यानुसार या कायद्याच्या गैरवापराची अनेक प्रकरणे देशाच्या विविध भागांतून नोंदवली गेली आहेत. या निकालात, भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने अपमान किंवा दुखापत केल्याचा आरोप असलेल्या व्यक्तीच्या तात्काळ अटकेवर बंदी घातली. अनियंत्रित अटक टाळण्यासाठी अनुसूचित समुदायाचा सदस्य. ऑगस्ट 2018 मध्ये, भारताच्या संसदेने कलम 18A(1)(a) समाविष्ट करून या निर्णयाला ओव्हरराइड करण्यासाठी (20 ऑगस्ट 2018 पासून लागू होणारी) एक दुरुस्ती मंजूर केली, 'कोणत्याही व्यक्ती आणि कलमांविरुद्ध एफआयआर नोंदवण्यासाठी प्राथमिक चौकशीची आवश्यकता नाही. 18A(1)(b), तपास अधिकाऱ्याला आवश्यक असल्यास, या कायद्यान्वये गुन्हा केल्याचा आरोप असलेल्या कोणत्याही व्यक्तीच्या अटकेसाठी मंजुरीची आवश्यकता नाही आणि या अंतर्गत प्रदान केलेल्या व्यतिरिक्त कोणतीही प्रक्रिया नाही. कायदा किंवा संहिता लागू होईल. कोणत्याही न्यायालयाच्या आदेशाला न जुमानता, अनुसूचित समुदायांवरील अत्याचाराचा आरोप असलेल्या व्यक्तीसाठी या सुधारणा स्पष्टपणे अटकपूर्व जामीन नाकारतात. '''अ‍ॅट्रॉसिटी अ‍ॅक्ट''' हा [[भारत|भारताच्या]] संसदेने १९८९मध्ये पारित केलेला कायदा आहे. हा कायदा अनुसूचित जाती-जमातींवर अत्याचारास प्रतिबंध करतो. == इतर == पुढील कृत्ये या कायद्याने गुन्हा ठरविली गेली आहेत. * अनुसूचित जाती व जमातीच्या व्यक्तीला योग्य वा अयोग्य पदार्थ खाण्याची व पिण्याची सक्ती करणे. * जातीय भावनेतून शारीरिक इजा करणे, त्रास देणे, अपमान करणे. * नग्न धिंड काढणे, मानवी अप्रतिष्ठा करणे. * जमिनीचा गैरप्रकारे उपभोग घेणे. * स्वतच्या मालकीच्या जमीन व पाणीवापरात अडथळा निर्माण करणे. * वेठबिगारी करण्यास सक्ती करणे. * धाक दाखवून मतदान करण्यास भाग पाडणे. * अनुसूचित जाती व जमातींच्या व्यक्तीच्या विरोधात खोटे गुन्हे दाखल करणे. * लोकसेवकास खोटी माहिती पुरविणे. * सार्वजनिक ठिकाणी अपमान करणे. * प्रार्थनास्थळे, नदी, विहिरी, पाणवठे अशा सार्वजनिक ठिकाणी प्रवेश नाकारणे. * प्रार्थनास्थळास अथवा घरास आग लावणे. * पिण्याचे पाणी दूषित किंवा घाण करणे. * महिलांचा विनयभंग करणे. * महिलांचा लैंगिक छळ करणे. * घर किंवा गाव सोडून जाण्यास भाग पाडणे. * खोटी साक्ष वा पुरावा देणे. * पुरावा नाहीसा करणे. * लोकसेवकाने कोणताही अपराध करणे. या कायद्याच्या अंमलबजावणीची जबाबदारी राज्य सरकार व पोलिसांची आहे. त्यासाठी पुढील गोष्टी त्यांनी करणे अनिवार्य ठरवले गेले आहे. * राज्यस्तरावर मुख्यमंत्र्यांच्या अध्यक्षतेखाली दक्षता समिती स्थापन करणे. * दक्षता समितीने वर्षांतून दोनदा बैठका घेऊन जातीय अत्याचारांच्या प्रकरणांचा आढावा घेणे. * जातीय अत्याचारांचे खटले चालवणाऱ्या विशेष सरकारी वकिलाच्या कामगिरीचा दर तीन महिन्यांनी आढावा घेणे. * राज्यातील जातीय अत्याचार व त्यास प्रतिबंध करण्यासाठी करण्यात आलेल्या कारवाईचा प्रत्येक वर्षांच्या ३१ मार्चपर्यंत केंद्र सरकारला अहवाल सादर करणे. * जातीय अत्याचारांचे खटले चालविण्यासाठी विशेष न्यायालयाची स्थापना करणे. * विशेष सरकारी वकिलाची नेमणूक करणे. * सामूहिक दंड आकारण्याचा राज्य सरकारला अधिकार. * जातीय अत्याचार घडलेल्या किंवा घडण्याची शक्यता असलेल्या भागातील किंवा गावातील शस्त्रास्त्रांचे परवाने रद्द करणे. * अनुसूचित जाती व जमातीच्या व्यक्तींना स्वसंरक्षणासाठी शस्त्रास्त्रांचे परवाने देणे. * अटकपूर्व जामीन नाकारणे. * पीडित व्यक्तीला किंवा कुटुंबाला आर्थिक मदत देणे व त्यांचे योग्य पुनर्वसन करणे. * जातीय अत्याचाराचा विभाग घोषित करणे. == संदर्भ == [[वर्ग:भारतातील कायदे]] [[वर्ग:जाती अभ्यास]] [[वर्ग:दलित]] [[वर्ग:दलित अभ्यास]] [[वर्ग:जातीय हिंसाचार]] hpq5pf511jb2xj9cpxcts7alofy0mwy 0 212534 2139644 1953944 2022-07-23T05:29:29Z 2402:8100:30AB:556:216D:69CD:DD1A:2BC6 आशय जोडला wikitext text/x-wiki {{विस्तार}} {{माहितीचौकट पदाधिकारी | नाव =रामनाथ कोविंद | लघुचित्र = | चित्र =Ram Nath Kovind official portrait.jpg | चित्र आकारमान = 220px | पद = {{ध्वजचिन्ह|भारत}} [[भारताचे राष्ट्रपती]] | कार्यकाळ_आरंभ = [[२५ जुलै]], [[इ.स. २०१७|२०१७]] | कार्यकाळ_समाप्ती = | मागील = [[प्रणव मुखर्जी]] | पुढील = | पंतप्रधान = [[नरेंद्र मोदी]] | पद2 = बिहारचे राज्यपाल | कार्यकाळ_आरंभ2 = [[१६ ऑगस्ट]], [[इ.स. २०१५]] | कार्यकाळ_समाप्ती2 = [[२० जून]], [[इ.स. २०१७]]<ref>http://presidentofindia.nic.in/press-release-detail.htm?2993</ref> | मागील2 = | पुढील2 = | पंतप्रधान2 = | पद3 = | कार्यकाळ_आरंभ3 = | कार्यकाळ_समाप्ती3 = | मागील3 = | पुढील3 = | पंतप्रधान3 = | पद4 = | कार्यकाळ_आरंभ4 = | कार्यकाळ_समाप्ती4 = | मागील4 = | पुढील4 = | पंतप्रधान4 = | पद5 = | कार्यकाळ_आरंभ5 = | कार्यकाळ_समाप्ती5 = | मागील5 = | पुढील5 = | पंतप्रधान5 = | जन्मदिनांक = {{जन्म दिनांक आणि वय|1945|10|01}} | जन्मस्थान = [[कानपूर देहात जिल्हा]], [[उत्तर प्रदेश]], [[भारत]] | मृत्युदिनांक = | मृत्युस्थान = | सही = | पक्ष = [[भारतीय जनता पक्ष]] | इतरपक्ष = | धर्म = [[बौद्ध धर्म]] }} == '''रामनाथ कोविंद''' ([[१ ऑक्टोबर]], [[इ.स. १९४५]] - ) हे [[भारतीय जनता पक्ष]] राजकारणी व भारताचे विद्यमान १४वे राष्ट्रपती आहेत. ते भाजपाच्या मित्रपक्षांतर्फे २०१७ साली [[राष्ट्रपती]] पदाचे उमेदवार निवडणूक लढले आणि ६५.६५% मते घेऊन विजयी झाले. हे [[२५ जुलै]], [[इ.स. २०१७|२०१७]] पासून पासून या पदावर आहेत. त्यापुर्वी ते बिहार मध्ये राज्यपाल या पदावर इ.स.२०१५ ते २०१७ पर्यंत कार्यरत होते == {{संदर्भनोंदी}}<br />{{क्रम |यादी=[[:वर्ग:भारताचे राष्ट्रपती|भारतीय राष्ट्रपती]] |पासून=[[जुलै २५]], [[इ.स. २०१७]] |पर्यंत= - |मागील=[[प्रणव मुखर्जी]] |पुढील= }} रामनाथ कोविंद यांचा जन्म उत्तर प्रदेश या राज्याच्या कानपुर जिल्ह्यात परोख या गावी झाला.{{भारतीय राष्ट्रपती}} {{DEFAULTSORT:कोविंद, रामनाथ}} [[वर्ग:भारताचे राष्ट्रपती]] [[वर्ग:भारतीय जनता पक्षातील राजकारणी]] [[वर्ग:दलित राजकारणी]] [[वर्ग:बिहारचे राज्यपाल]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] rz1e1ozvyxpof17nl7f8i40m4cuxr7r 2139646 2139644 2022-07-23T05:30:34Z 2402:8100:30AB:556:216D:69CD:DD1A:2BC6 अश्या जोडला wikitext text/x-wiki {{विस्तार}} {{माहितीचौकट पदाधिकारी | नाव =रामनाथ कोविंद | लघुचित्र = | चित्र =Ram Nath Kovind official portrait.jpg | चित्र आकारमान = 220px | पद = {{ध्वजचिन्ह|भारत}} [[भारताचे राष्ट्रपती]] | कार्यकाळ_आरंभ = [[२५ जुलै]], [[इ.स. २०१७|२०१७]] | कार्यकाळ_समाप्ती = | मागील = [[प्रणव मुखर्जी]] | पुढील = | पंतप्रधान = [[नरेंद्र मोदी]] | पद2 = बिहारचे राज्यपाल | कार्यकाळ_आरंभ2 = [[१६ ऑगस्ट]], [[इ.स. २०१५]] | कार्यकाळ_समाप्ती2 = [[२० जून]], [[इ.स. २०१७]]<ref>http://presidentofindia.nic.in/press-release-detail.htm?2993</ref> | मागील2 = | पुढील2 = | पंतप्रधान2 = | पद3 = | कार्यकाळ_आरंभ3 = | कार्यकाळ_समाप्ती3 = | मागील3 = | पुढील3 = | पंतप्रधान3 = | पद4 = | कार्यकाळ_आरंभ4 = | कार्यकाळ_समाप्ती4 = | मागील4 = | पुढील4 = | पंतप्रधान4 = | पद5 = | कार्यकाळ_आरंभ5 = | कार्यकाळ_समाप्ती5 = | मागील5 = | पुढील5 = | पंतप्रधान5 = | जन्मदिनांक = {{जन्म दिनांक आणि वय|1945|10|01}} | जन्मस्थान = [[कानपूर देहात जिल्हा]], [[उत्तर प्रदेश]], [[भारत]] | मृत्युदिनांक = | मृत्युस्थान = | सही = | पक्ष = [[भारतीय जनता पक्ष]] | इतरपक्ष = | धर्म = [[दलित]] }} == '''रामनाथ कोविंद''' ([[१ ऑक्टोबर]], [[इ.स. १९४५]] - ) हे [[भारतीय जनता पक्ष]] राजकारणी व भारताचे विद्यमान १४वे राष्ट्रपती आहेत. ते भाजपाच्या मित्रपक्षांतर्फे २०१७ साली [[राष्ट्रपती]] पदाचे उमेदवार निवडणूक लढले आणि ६५.६५% मते घेऊन विजयी झाले. हे [[२५ जुलै]], [[इ.स. २०१७|२०१७]] पासून पासून या पदावर आहेत. त्यापुर्वी ते बिहार मध्ये राज्यपाल या पदावर इ.स.२०१५ ते २०१७ पर्यंत कार्यरत होते == {{संदर्भनोंदी}}<br />{{क्रम |यादी=[[:वर्ग:भारताचे राष्ट्रपती|भारतीय राष्ट्रपती]] |पासून=[[जुलै २५]], [[इ.स. २०१७]] |पर्यंत= - |मागील=[[प्रणव मुखर्जी]] |पुढील= }} रामनाथ कोविंद यांचा जन्म उत्तर प्रदेश या राज्याच्या कानपुर जिल्ह्यात परोख या गावी झाला.{{भारतीय राष्ट्रपती}} {{DEFAULTSORT:कोविंद, रामनाथ}} [[वर्ग:भारताचे राष्ट्रपती]] [[वर्ग:भारतीय जनता पक्षातील राजकारणी]] [[वर्ग:दलित राजकारणी]] [[वर्ग:बिहारचे राज्यपाल]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] o3jp1r1za550fh96w1c6tobz4zjafwp 2139648 2139646 2022-07-23T06:25:36Z Sandesh9822 66586 [[Special:Contributions/2402:8100:30AB:556:216D:69CD:DD1A:2BC6|2402:8100:30AB:556:216D:69CD:DD1A:2BC6]] ([[User talk:2402:8100:30AB:556:216D:69CD:DD1A:2BC6|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:2409:4042:278B:9ADD:0:0:20E0:C8AC|2409:4042:278B:9ADD:0:0:20E0:C8AC]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. wikitext text/x-wiki {{विस्तार}} {{माहितीचौकट पदाधिकारी | नाव =रामनाथ कोविंद | लघुचित्र = | चित्र =Ram Nath Kovind official portrait.jpg | चित्र आकारमान = 220px | पद = {{ध्वजचिन्ह|भारत}} [[भारताचे राष्ट्रपती]] | कार्यकाळ_आरंभ = [[२५ जुलै]], [[इ.स. २०१७|२०१७]] | कार्यकाळ_समाप्ती = | मागील = [[प्रणव मुखर्जी]] | पुढील = | पंतप्रधान = [[नरेंद्र मोदी]] | पद2 = बिहारचे राज्यपाल | कार्यकाळ_आरंभ2 = [[१६ ऑगस्ट]], [[इ.स. २०१५]] | कार्यकाळ_समाप्ती2 = [[२० जून]], [[इ.स. २०१७]]<ref>http://presidentofindia.nic.in/press-release-detail.htm?2993</ref> | मागील2 = | पुढील2 = | पंतप्रधान2 = | पद3 = | कार्यकाळ_आरंभ3 = | कार्यकाळ_समाप्ती3 = | मागील3 = | पुढील3 = | पंतप्रधान3 = | पद4 = | कार्यकाळ_आरंभ4 = | कार्यकाळ_समाप्ती4 = | मागील4 = | पुढील4 = | पंतप्रधान4 = | पद5 = | कार्यकाळ_आरंभ5 = | कार्यकाळ_समाप्ती5 = | मागील5 = | पुढील5 = | पंतप्रधान5 = | जन्मदिनांक = {{जन्म दिनांक आणि वय|1945|10|01}} | जन्मस्थान = [[कानपूर देहात जिल्हा]], [[उत्तर प्रदेश]], [[भारत]] | मृत्युदिनांक = | मृत्युस्थान = | सही = | पक्ष = [[भारतीय जनता पक्ष]] | इतरपक्ष = | धर्म = [[हिंदू धर्म]] }} == '''रामनाथ कोविंद''' ([[१ ऑक्टोबर]], [[इ.स. १९४५]] - ) हे [[भारतीय जनता पक्ष]] राजकारणी व भारताचे विद्यमान १४वे राष्ट्रपती आहेत. ते भाजपाच्या मित्रपक्षांतर्फे २०१७ साली [[राष्ट्रपती]] पदाचे उमेदवार निवडणूक लढले आणि ६५.६५% मते घेऊन विजयी झाले. हे [[२५ जुलै]], [[इ.स. २०१७|२०१७]] पासून पासून या पदावर आहेत. त्यापुर्वी ते बिहार मध्ये राज्यपाल या पदावर इ.स.२०१५ ते २०१७ पर्यंत कार्यरत होते == {{संदर्भनोंदी}}<br />{{क्रम |यादी=[[:वर्ग:भारताचे राष्ट्रपती|भारतीय राष्ट्रपती]] |पासून=[[जुलै २५]], [[इ.स. २०१७]] |पर्यंत= - |मागील=[[प्रणव मुखर्जी]] |पुढील= }} रामनाथ कोविंद यांचा जन्म उत्तर प्रदेश या राज्याच्या कानपुर जिल्ह्यात परोख या गावी झाला.{{भारतीय राष्ट्रपती}} {{DEFAULTSORT:कोविंद, रामनाथ}} [[वर्ग:भारताचे राष्ट्रपती]] [[वर्ग:भारतीय जनता पक्षातील राजकारणी]] [[वर्ग:दलित राजकारणी]] [[वर्ग:बिहारचे राज्यपाल]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] 9we0kc7hs2vtou7ty95py3dcmobyct4 2139728 2139648 2022-07-23T09:38:54Z Sandesh9822 66586 /* संदर्भ आणि नोंदी */सुधारणा wikitext text/x-wiki {{विस्तार}} {{माहितीचौकट पदाधिकारी | नाव =रामनाथ कोविंद | लघुचित्र = | चित्र =Ram Nath Kovind official portrait.jpg | चित्र आकारमान = 220px | पद = {{ध्वजचिन्ह|भारत}} [[भारताचे राष्ट्रपती]] | कार्यकाळ_आरंभ = [[२५ जुलै]], [[इ.स. २०१७|२०१७]] | कार्यकाळ_समाप्ती = | मागील = [[प्रणव मुखर्जी]] | पुढील = | पंतप्रधान = [[नरेंद्र मोदी]] | पद2 = बिहारचे राज्यपाल | कार्यकाळ_आरंभ2 = [[१६ ऑगस्ट]], [[इ.स. २०१५]] | कार्यकाळ_समाप्ती2 = [[२० जून]], [[इ.स. २०१७]]<ref>http://presidentofindia.nic.in/press-release-detail.htm?2993</ref> | मागील2 = | पुढील2 = | पंतप्रधान2 = | पद3 = | कार्यकाळ_आरंभ3 = | कार्यकाळ_समाप्ती3 = | मागील3 = | पुढील3 = | पंतप्रधान3 = | पद4 = | कार्यकाळ_आरंभ4 = | कार्यकाळ_समाप्ती4 = | मागील4 = | पुढील4 = | पंतप्रधान4 = | पद5 = | कार्यकाळ_आरंभ5 = | कार्यकाळ_समाप्ती5 = | मागील5 = | पुढील5 = | पंतप्रधान5 = | जन्मदिनांक = {{जन्म दिनांक आणि वय|1945|10|01}} | जन्मस्थान = [[कानपूर देहात जिल्हा]], [[उत्तर प्रदेश]], [[भारत]] | मृत्युदिनांक = | मृत्युस्थान = | सही = | पक्ष = [[भारतीय जनता पक्ष]] | इतरपक्ष = | धर्म = [[हिंदू धर्म]] }} '''रामनाथ कोविंद''' (जन्म: [[१ ऑक्टोबर]], [[इ.स. १९४५]]) हे [[भारतीय जनता पक्ष]] राजकारणी व भारताचे १४वे राष्ट्रपती आहेत. ते भाजपाच्या मित्रपक्षांतर्फे २०१७ साली [[राष्ट्रपती]] पदाचे उमेदवार निवडणूक लढले आणि ६५.६५% मते घेऊन विजयी झाले. हे [[२५ जुलै]], [[इ.स. २०१७|२०१७]] पासून पासून या पदावर आहेत. त्यापुर्वी ते बिहार मध्ये राज्यपाल या पदावर इ.स.२०१५ ते २०१७ पर्यंत कार्यरत होते. त्यानंतर ते भारताचे राष्ट्रपती या पदावर इ.स.२०१७ ते २०२२ पर्यंत कार्यरत होते. रामनाथ कोविंद यांचा जन्म उत्तर प्रदेश या राज्याच्या कानपुर जिल्ह्यात परोख या गावी झाला. {{संदर्भनोंदी}} <br />{{क्रम |यादी=[[:वर्ग:भारताचे राष्ट्रपती|भारतीय राष्ट्रपती]] |पासून=[[जुलै २५]], [[इ.स. २०१७]] |पर्यंत= - |मागील=[[प्रणव मुखर्जी]] |पुढील= }} {{भारतीय राष्ट्रपती}} {{DEFAULTSORT:कोविंद, रामनाथ}} [[वर्ग:भारताचे राष्ट्रपती]] [[वर्ग:भारतीय जनता पक्षातील राजकारणी]] [[वर्ग:दलित राजकारणी]] [[वर्ग:बिहारचे राज्यपाल]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] oghtlqttq1bvmop32cj8qli779j80o2 2139729 2139728 2022-07-23T09:40:02Z Sandesh9822 66586 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले wikitext text/x-wiki {{विस्तार}} {{माहितीचौकट पदाधिकारी | नाव =रामनाथ कोविंद | लघुचित्र = | चित्र =Ram Nath Kovind official portrait.jpg | चित्र आकारमान = 220px | पद = {{ध्वजचिन्ह|भारत}} [[भारताचे राष्ट्रपती]] | कार्यकाळ_आरंभ = [[२५ जुलै]], [[इ.स. २०१७|२०१७]] | कार्यकाळ_समाप्ती = | मागील = [[प्रणव मुखर्जी]] | पुढील = | पंतप्रधान = [[नरेंद्र मोदी]] | पद2 = बिहारचे राज्यपाल | कार्यकाळ_आरंभ2 = [[१६ ऑगस्ट]], [[इ.स. २०१५]] | कार्यकाळ_समाप्ती2 = [[२० जून]], [[इ.स. २०१७]]<ref>http://presidentofindia.nic.in/press-release-detail.htm?2993</ref> | मागील2 = | पुढील2 = | पंतप्रधान2 = | पद3 = | कार्यकाळ_आरंभ3 = | कार्यकाळ_समाप्ती3 = | मागील3 = | पुढील3 = | पंतप्रधान3 = | पद4 = | कार्यकाळ_आरंभ4 = | कार्यकाळ_समाप्ती4 = | मागील4 = | पुढील4 = | पंतप्रधान4 = | पद5 = | कार्यकाळ_आरंभ5 = | कार्यकाळ_समाप्ती5 = | मागील5 = | पुढील5 = | पंतप्रधान5 = | जन्मदिनांक = {{जन्म दिनांक आणि वय|1945|10|01}} | जन्मस्थान = [[कानपूर देहात जिल्हा]], [[उत्तर प्रदेश]], [[भारत]] | मृत्युदिनांक = | मृत्युस्थान = | सही = | पक्ष = [[भारतीय जनता पक्ष]] | इतरपक्ष = | धर्म = [[हिंदू धर्म]] }} '''रामनाथ कोविंद''' (जन्म: [[१ ऑक्टोबर]], [[इ.स. १९४५]]) हे [[भारतीय जनता पक्ष]] राजकारणी व भारताचे १४वे राष्ट्रपती आहेत. ते भाजपाच्या मित्रपक्षांतर्फे २०१७ साली [[राष्ट्रपती]] पदाचे उमेदवार निवडणूक लढले आणि ६५.६५% मते घेऊन विजयी झाले. हे [[२५ जुलै]], [[इ.स. २०१७|२०१७]] पासून पासून या पदावर आहेत. त्यापुर्वी ते बिहार मध्ये राज्यपाल या पदावर इ.स.२०१५ ते २०१७ पर्यंत कार्यरत होते. त्यानंतर ते भारताचे राष्ट्रपती या पदावर इ.स.२०१७ ते २०२२ पर्यंत कार्यरत होते. रामनाथ कोविंद यांचा जन्म उत्तर प्रदेश या राज्याच्या कानपुर जिल्ह्यात परोख या गावी झाला. {{संदर्भनोंदी}} <br />{{क्रम |यादी=[[:वर्ग:भारताचे राष्ट्रपती|भारतीय राष्ट्रपती]] |पासून=[[जुलै २५]], [[इ.स. २०१७]] |पर्यंत= - |मागील=[[प्रणव मुखर्जी]] |पुढील= }} {{भारतीय राष्ट्रपती}} {{DEFAULTSORT:कोविंद, रामनाथ}} [[वर्ग:भारताचे राष्ट्रपती]] [[वर्ग:भारतीय जनता पक्षातील राजकारणी]] [[वर्ग:दलित राजकारणी]] [[वर्ग:बिहारचे राज्यपाल]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] [[वर्ग:इ.स. १९४५ मधील जन्म]] gkdwricygyjzg26wtxusp4d9sez5tnf 2 222029 2139567 1561056 2022-07-22T15:37:47Z Khirid Harshad 138639 स्वमाहिती (फोन नंबर, ईमेल) विकिपीडियावर असू नये wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 225201 2139572 2103159 2022-07-22T15:47:28Z Ravikiran jadhav 72821 दुरुस्ती केली wikitext text/x-wiki ==संग्रहालयाचा इतिहास == हे [[संग्रहालय]] सोलापूर येथील दयानंद कला व शास्त्र महाविद्यालयात आहे.या संग्रहालयाची स्थापना १२ जानेवारी २०१०मध्ये डॉ. सतीश कपूर यांच्या मार्गदर्शनाखाली या वस्तू संग्रहालयाची स्थापना झाली. केंद्रीय ऊर्जा मंत्री श्री.सुशीलकुमार शिंदे यांच्या हस्ते या संग्रहालयाचे उद्घाटन झाले . या वस्तुसंग्रहालयातील सर्व वस्तू मुर्ती,शिल्प, नाणी वीरगळ शस्त्रास्त्रे इत्यादींचा संग्रह इतिहास विभाग प्रमुख डॉ लता अकलूजकर प्रा. भा. इतिहास व संस्कृती विभाग प्रमुख प्रा. एम. एम. मस्के, प्रा. बी. आर. गायकवाड आणि डॉ. आर. एन. जाधव प्राचार्य डॉ श्रीनिवास वडगबाळकर यांच्या मार्गदर्शनाखाली सोलापूर जिल्ह्यातील विविध गावातून जमा करण्यात आल्या. महर्षी दयानंद सरस्वती वस्तुसंग्रहालयाचे नूतनीकरण सन २०१९ मध्ये दयानंद शिक्षण संस्थेचे स्थानीय सचिव श्री.महेशजी चोप्रा ,प्राचार्य डॉ .विजयकुमार उबाळे, विभाग प्रमुख डॉ आर.एन. जाधव यांच्यामार्गदर्शनाखालीकरण्यातआले.संग्रहालयाच्या नूतनीकरण आणि सुशोभीकरणासाठी पुरातत्त्व आणि संग्रहालय विभाग, डेक्कन कॉलेज अभिमत विद्यापीठ ,पुणे यांचे सहकार्य लाभले. संग्रहालयामध्ये विविध गावांमधून दगडी शिल्प, मूर्ती, वीरगळ आणि शिलालेख आणण्यासाठी महाविद्यालयातील शिक्षकेतर सेवक श्री. सिद्राम बंडगर, श्री. रमेश निराळे, श्री. मारुती जाधव, श्री. मुरलीधर डोंबाळे, श्री. शिवराय हांडे, श्री. यादवराव होटकर आणि श्री. गुरुनाथ काळे यांचे सहकार्य लाभले. ==दुर्मिळ वस्तूंचा संग्रह == मोडी,फार्सी, उर्दू, देवनागरी, संस्कृत लिपी आणि भाषेतील दुर्मिळ हस्तलिखिते , विविध प्रकारचे वीरगळ, शस्त्रास्त्रे, नाणी, स्टॅम्प पेपर लोखंडी कुलूप,पानपात्र, पिकदाणी,पितळेची ,तांब्याची ,पंचधातुची भांडी, जुन्या काळातील वजने मापे,यांचा समावेश आहे संग्रहालयातील विविध वस्तूंचा संग्रह ज्यांनी भेट म्हणून दिला आहे त्यांची नावे डेक्कन कॉलेज, पुणे, श्री. किशोर चंडक, श्री. शिवाजी नामदेव गायकवाड, श्री. गोडबोले वकील, श्री. निवृत्ती काशिनाथ गायकवाड, श्री. नितीन अणवेकर इत्यादी प्रमुख व्यक्तीं शिवाय अनेकांनी आपल्या संग्रहातील वस्तू या संग्रहालयासाठी भेट म्हणून दिल्या आहेत. ==संग्रहालयातील दालने == संग्रहालय दोन भागात विभागलेले आहे.अंतर्गत संग्रहालय आणि बाह्य संग्रहालय ===अतर्गत संग्रहालय === संग्रहालयातील या दालनामध्ये 22 दर्शिका पेट्या शोकेस आहेत यामध्ये अश्मयुग सिंधू संस्कृती आद्य ऐतिहासिक काळ मध्ययुग महाराष्ट्रातील आदिवासी भारतीय शिल्पकला मूर्तिकला मंदिरे किल्ले नाणी शस्त्रास्त्रे हस्तलिखिते कागदपत्रे सोलापूर जिल्ह्यातील पर्यटन वैशिष्ट्ये सोलापूरचा मार्शल लाँ ====बाह्य संग्रहालय ==== बाह्य संग्रहालयामध्ये सोलापूर जिल्ह्याच्या विविध गावांमधून आणलेल्या देवदेवतांच्या दगडी मूर्ती,शिल्प, शिलालेख,वीरगळ ठेवण्यात आले आहेत. ==मान्यवरांच्या भेटी व अभिप्राय == श्री.पूनम सूरी—अध्यक्ष, डी.ए.व्ही.कॉंलेज ट्रस्ट ॲंड मॅंनेजमेंट सोसायटी, नवी दिल्ली. श्री.महेश चोपरा , स्थानिय सचिव, दयानंद शिक्षण संस्था, सोलापूर प्रा.डॉ.वसंत शिंदे,कुलगुरू,डेक्कन कॉलेज,पुणे डॉ.जयसिंगराव पवार,ज्येष्ठ इतिहास संशोधक,कोल्हापूर प्राचार्य डॉ.सोमनाथ रोडे,माजी अध्यक्ष,अ.म.इतिहास परि डॉ.प्रमोद दंडवते डेक्कन कॉलेज,पुणे डॉ.विजय साठे ,डेक्कन कॉलेज,पुणे डॉ.अवनीश पाटील,शिवाजी विद्यापीठ,कोल्हापूर   डॉ.पंडित विद्यासागर स्वा.रा.ती.विद्यापीठ नांदेड डॉ. बालाजी गाजूल, पुरातत्त्व संग्रहालय, डेक्कन कॉलेज, पुणे डॉ. साबळे पी. एस., विभाग प्रमुख, पुरातत्त्वशास्त्र, डेक्कन कॉलेज अभिमत विद्यापीठ, पुणे ==संग्रहालयाचे उपक्रम == शाळा महाविद्यालयातील विद्यार्थ्यांसाठी संग्रहालयास भेटीचे आयोजन करणे , अस्थायी वस्तू संग्रह प्रदर्शन भरवणे , आपला सांस्कृतिक वारसा जतन करणे व त्याचे संवर्धन करणे याविषयी विद्यार्थ्यांमध्ये व समाजामध्ये जाणीव जागृती करणे ===संग्रहालयाची प्रकाशने === * वारकरी(इंंग्रजी)-लेेेखक,डॉ.सतीश कपूर * हिंदूइझम ॲंड आर्ट-सतीश कपूर * संशोधन पत्रिका,१९ वे अधिवेशन,अ.म.इतिहास परिषद,सोलापूर,२०१० == संदर्भ == <nowiki><ref>१. महाविद्यालयाचे संकेतस्थळ </nowiki>https://dayanandsolapur.org/aihc/<nowiki></ref></nowiki> <ref>२.दयानंद महाविद्यालय,सोलापूर आणि डेक्कन कॉलेज अभिमत विद्यापीठ ,पुणे यांच्यातील सामंजस्य करार <ref> [[वर्ग:महाराष्ट्रातील संग्रहालये*/ सोलापूर जिल्हा]] 5zjcbxtrm3636fdjnbkzsy2zfnklv3o 0 258612 2139559 2134716 2022-07-22T14:06:18Z 2409:4040:D95:A4EF:0:0:2988:7F08 /* कलाकार */ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाणी कार्यक्रम | कार्यक्रम = अग्गंबाई सासूबाई | चित्र = | लोगो_चित्र_शीर्षक = | उपशीर्षक = | प्रकार = | निर्माता = सुनील भोसले | निर्मिती संस्था = | क्रिएटीव्ह दिग्दर्शक = | सूत्रधार = | दिग्दर्शक = अजय मयेकर | कलाकार = आशुतोष पत्की<br>[[निवेदिता सराफ]]<br>[[गिरीश ओक]]<br>[[तेजश्री प्रधान]]<br>[[रवी पटवर्धन]]<br>[[मोहन जोशी]] | पंच = | आवाज = | अभिवाचक = | थीम संगीत संगीतकार = | शीर्षकगीत = | अंतिम संगीत = | संगीतकार = | देश = [[भारत]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | वर्ष संख्या = | एपिसोड संख्या = ४३२ | कार्यकारी निर्माता = | सुपरवायझिंग निर्माता = | असोसिएट निर्माता = | सह निर्माता = | कथा संकलन = | संकलन = | स्थळ = | कॅमेरा = | चालण्याचा वेळ = सोमवार ते शनिवार रात्री ८:३० वाजता | वाहिनी = [[झी मराठी]] | चित्र प्रकार = | ध्वनी प्रकार = | प्रथम प्रसारण = २२ जुलै २०१९ | शेवटचे प्रसारण = १३ मार्च २०२१ | आधी = [[येऊ कशी तशी मी नांदायला]] | नंतर = [[माझा होशील ना]] | सारखे = [[अग्गंबाई सूनबाई]] }} {{झी मराठी रात्री ८.३०च्या मालिका}} '''अग्गंबाई सासूबाई''' ही एक भारतीय [[मराठी भाषा|मराठी भाषेतील]] एक मालिका आहे ज्याचे दिग्दर्शक अजय मयेकर, निर्माते सुनील भोसले आणि वितरक झी एंटरटेनमेंट एंटरप्रायजेझ आहेत. ही [[झी मराठी]] वाहिनीवर प्रसारित केलेली आणि आता [[झी फाईव्ह]] ऑनलाईन ॲपवर डिजिटली उपलब्ध आहे. ह्या मालिकेत आशुतोष पत्की, [[निवेदिता सराफ]], [[गिरीश ओक]], [[तेजश्री प्रधान]], [[मोहन जोशी]] आणि [[रवी पटवर्धन]] प्रमुख भूमिकेत आहेत. == सारांश == ही एक कथा आहे जी आसावरीच्या जीवनावर केंद्रित आहे, एक विधवा जी आपल्या कुटुंबाची काळजी घेते आणि जीवनातील सर्व समस्यांना शांततेने तोंड देते. तिने आपला मुलगा सोहमला वाढवले ​​आणि सासरे आजोबाचीही काळजी घेतली पण इतर सर्वांवर प्रेम करताना ती स्वतःकडे दुर्लक्ष करते. सोहमच्या लग्नानंतर, आसावरीची सून शुभ्रा आसावरीच्या आयुष्यात आनंद आणण्यासाठी कशी धडपड करते यावर हा शो लक्ष केंद्रित करतो, तेव्हा आसावरी शेफ अभिजीत राजे यांच्या प्रेमात पडते. == कथानक == सोहम कुलकर्णी (आशुतोष पत्की) शुभ्राला ([[तेजश्री प्रधान]]) एका बस-स्टॉप वर जाऊन भेटायला घाई करतो. दरम्यान, त्याची विधवा आई आसावरी कुलकर्णी ([[निवेदिता सराफ]]) तिच्या आवडत्या शेफ अभिजीत राजेचा ([[गिरीश ओक]]) कुकरीचा कार्यक्रम बघत असते. पुढे, शुभ्रा तिच्या घरी येते व तिला तिचा सोहमशी लग्न करायचा निर्णय सांगते ज्यामुळे त्याच्या आजोबांची ([[रवी पटवर्धन]]) चिडचिड होते. नंतर, शुभ्राला रस्त्यावर अभिजीत भेटतो. त्यानंतर, सोहम आणि शुभ्रा लग्न करतात आणि त्यांच्या मित्रांनी त्यांच्यासाठी एक मुक्काम आयोजीत केला जातो. दरम्यान, आसावरी अभिजीतला फोनवर सांगते की तिला त्याचं ''क्रेम ब्रुले'' आवडलं. पुढे, एक चिडलेले आजोबा सोहम आणि शुभ्राला घरी परत यायला लावतात. नंतर, काळजीत असलेली आसावरी सोहमएवेजी चुकून अभिजीतला फोन करते. दुसऱ्या दिवशी, आजोबांनी विकलेला [[कॅमेरा]] विकत घ्यायला अभिजीत आसावरीच्या घरी येतो. पुढे, त्यांच्या येण्यानी गोंधळून गेल्यामुळे आसावरी चुकून त्याच्या कॉफीमध्ये तांदूळ घालते. नंतर, आजोबा घरी परत येतात व अभिजीतला तो कॅमेरा विकुन टाकतात. तथापि, आसावरीच्या भावनांमुळे अभिजीत तो कॅमेरा तिच्या घरीच सोडतो. त्यानंतर, आजोबा अभिजीतचा [[धनादेश]] [[बँक]]मध्ये टाकायला घाई करतात. पुढे, अभिजीतनी तो कॅमेरा विकत घेतलेला नाही आहे हे कळल्यावर सुद्धा ते तो धनादेश परत करायला नकार देतात. तथापि, शुभ्रा त्याला तो धनादेश अभिजीतला परत करण्यासाठी पटवते. नंतर, आसावरी अभिजीतला तो धनादेश परत करण्यासाठी त्याच्या उपाहारगृहामध्ये जाते व दुपारच्या जेवणासाठी त्याला साथ देते. ५ महिन्यांनंतर, अभिजीत उपाहारगृहात त्यांनी आयोजीत केलेल्या खास मेजवानीमुळे आसावरीला आनंद होतो. तथापि, सोहमच्या स्कूटरचा अपघात झालेला आहे हे कळल्यानंतर ती घाईत घरी परत जाते. पुढे, त्याच्या जखमी आसावरीला अतिशयोक्त केल्यामुळे शुभ्रा सोहमला ओरडते. नंतर, अभिजीत आसावरीला इमारतीच्या खाली बोलावतो व तिला तिथे लग्नाची मागणी घालतो. त्यानंतर, शुभ्रा त्रास झालेल्या आसावरीला सांत्वन देते जी अनिच्छेनी अभिजीतबरोबर सांगली नाती तोडते. आसावरी मग शुभ्राला अभिजीतशी बोलायला सांगते. पुढे, शुभ्रा एका धक्का बसलेल्या अभिजीतला सांत्वन देते ज्याला आसावरीचा निर्णय आवडत नाही. नंतर, त्यांना सोडुन दिल्यामुळे सोहम आणि आजोबा आसावरीला ओरडतात ज्यामुळे ती दुखावली जाते. दुसऱ्या दिवशी, सोहम अभिजीतला त्याचा व्यवसाय प्रस्ताव दाखवण्यासाठी त्याच्या उपाहारगृहात पोचतो. दरम्यान, आसावरी अभिजीतसाठी तिच्या भावना शुभ्रासमोर व्यक्त करते. पुढे, अभिजीतच्या पा किटात आसावरीचं छायाचीत्र सापडल्याने सोहमला धक्का बसतो. नंतर, चिडलेला सोहम आसावरीनी सुरक्षीतपणे घरी ठेवलेल्या अभिजीतच्या स्मरणिका नष्ट करतो. त्यानंतर, अभिजीतच्या आठवणींनी ग्रासल्यामुळे, आसावरी एका किराणा दुकानाच्या मालकाएवजी चुकून अभिजीतला फोन करते. पुढे, अभिजीत तिच्या घरी येतो पण ती त्याला इमारतीच्या जिन्यात न बघता किराणा दुकानासाठी निघते. तथापि, ते दोघं शेवटी इमारतीच्या खाली समोरासमोर येतात. नंतर, सोहम आणि शुभ्राला अभिजीत त्याच्या भावना आसावरीसमोर व्यक्त करताना व तिला एक वचन देताना बघतात. काही दिवसांनंतर, सोहम आजोबांना असं काहीतरी सांगतो ज्यामुळे ते रागावतात. आजोबांनी तिला ओरडल्यामुळे आसावरी घाबरते. अभिजीतच्या प्रेमाच्या कबुलीनी ते आणखी चिडतात व आसावरीला मारहाण करतात. तथापि, मकर संक्रांतीच्या दिवशी, आजोबा त्यांच्या भावना अभिजीतसमोर व्यक्त करतात व त्यांच्या आणि आसावरीच्या नात्याबद्दल एक महत्त्वाचा निर्णय घेतात. लग्नाच्या दिवशी, सोहम लग्न थांबवण्यासाठी गैरसमज निर्माण करतो, आणि आसावरी लग्न अचानक रद्द करायचं ठरवते. नंतर, अभिजीत सगळे गैरसमज दूर करतो व आसावरीशी लग्न करतो. == कलाकार == * [[आशुतोष पत्की]] - सोहम प्रभाकर कुलकर्णी; आसावरी व अभिजीतचा मुलगा, शुभ्राचा नवरा आणि आजोबांचा नातू * [[निवेदिता सराफ]] - आसावरी प्रभाकर कुलकर्णी / आसावरी अभिजीत राजे; सोहमची आई, अभिजीतची बायको, शुभ्राची सासू आणि आजोबांची मुलगी * [[गिरीश ओक]] - शेफ अभिजीत राजे; आसावरीचा नवरा, सोहमचा बाबा, शुभ्राचा सासरा आणि आजोबांचा जावई * [[तेजश्री प्रधान]] - शुभ्रा अनिल कामत / शुभ्रा सोहम कुलकर्णी; सोहमची बायको, आसावरी व अभिजीतची सून आणि आजोबांची नातसून * [[रवी पटवर्धन]] / [[मोहन जोशी]] - दत्तात्रय बंडोपंत कुलकर्णी ऊर्फ आजोबा; सोहमचे आजोबा, शुभ्राचे आजेसासरे, आसावरीचे बाबा आणि अभिजीतचे सासरे * [[संजीवनी साठे]] - प्रज्ञा सुनील कारखानीस; आसावरीची शेजारीण * [[अरुण मोहरे]] - विद्याधर कारखानीस; प्रज्ञाचे सासरे आणि आजोबांचे मित्र * [[राजश्री पोतदार]] - प्रभा विद्याधर कारखानीस; प्रज्ञाची सासू * [[भक्ती रत्नपारखी]] - मंदोदरी परब ऊर्फ मॅडी; अभिजीतच्या हॉटेलची मॅनेजर * [[भाग्येश पाटील]] - विश्वास; अभिजीतच्या हॉटेलचा वेटर * [[प्रतिभा गोरेगावकर]] - सुलभा सामंत ऊर्फ काकू; आसावरीची शेजारीण व मैत्रीण * [[निखील झोपे]] - अक्षय वाघ; सोहमचा मित्र * [[महेश कोकाटे]] - कमलाकर काटेकोर * [[सुबोध भावे]] * [[सोनाली मनोहर कुलकर्णी|सोनाली कुलकर्णी]] * [[संजय जाधव]] * [[सिद्धार्थ जाधव]] ==विशेष भाग== # लग्न सासूचं, करवली सूनबाई. (२२ जुलै २०१९) # सासूचं लग्न ठरलं बरं का! (१९ जानेवारी २०२०) # मनोरंजन झकास, आपली लाडकी मालिका खास. (३० मार्च २०२०) # सासू झाली आई, आता बबड्याची खैर नाही. (१३ जुलै २०२०) # लग्नाच्या पहिल्या वाढदिवशी आसावरीला मिळेल का बाबांच्या आशिर्वादाची खास भेट? (१७ जानेवारी २०२१) # नात्यातील कटुता दूर सरणार, कारण बबड्याला त्याची आई परत मिळणार. (२१ फेब्रुवारी २०२१) ==पुनर्निर्मिती== {|class="wikitable" style="text-align:center;" |- !भाषा !नाव !वाहिनी !प्रकाशित |- | [[मल्याळम]] | मनमपोल मंगल्याम् | [[झी केरलाम]] | २८ डिसेंबर २०२० - २ जानेवारी २०२२ |- | [[तामिळ]] | पुधू पुधू अर्थांगल | [[झी तमिळ]] | २२ मार्च २०२१ - चालू |- | [[पंजाबी]] | सस्सेनी सस्से तु खुशियाॅंच वस्से | [[झी पंजाबी]] | २५ एप्रिल २०२२ - चालू |} == टीआरपी == {| class="wikitable" style="text-align:center" ! rowspan="2" | आठवडा ! rowspan="2" | वर्ष ! colspan="2" | TRP ! rowspan="2" | संदर्भ |- ! TVT ! क्रमांक |- |आठवडा ३० |२०१९ |४.२ |५ |<ref>{{Cite web|title=Tejashri Pradhan’s Aggabai Sasubai enters top 5 on the TRP charts - Times of India|url=https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/marathi/tejashri-pradhans-agga-bai-sasubai-enters-top-5-on-the-trp-charts/articleshow/70511070.cms|access-date=2020-12-01|website=The Times of India|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=क्या बात है...! TRP च्या टॉप ५ मध्ये झाली झी मराठीच्या या मालिकेची एन्ट्री|url=https://www.lokmat.com/television/aggabai-sasubai-serial-enter-trp-top-5-ratings/amp/|access-date=2021-12-01|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |आठवडा ४४ |२०१९ |५.४ |१ | |- |आठवडा ४५ |२०१९ |५.८ |१ | |- |आठवडा ४६ |२०१९ |५.२ |१ | |- |आठवडा ४७ |२०१९ |५.७ |१ | |- |आठवडा ४८ |२०१९ |३.५ |५ |<ref>{{Cite web|title='स्वराज्यरक्षक संभाजी'च्या फॅन्ससाठी खूशखबर, टीआरपी रेसमध्ये या क्रमांकावर आहे मालिका|url=https://www.lokmat.com/television/zee-marathis-swarajya-rakshak-sambhaji-number-one-trp-barc-india/amp/|website=[[लोकमत]]|access-date=2021-06-23}}</ref> |- |आठवडा ४९ |२०१९ |३.९ |३ | |- |आठवडा ५२ |२०१९ |४.७ |२ |<ref>{{Cite web|title=#TRP मीटर: वर्षाच्या शेवटी 'सासूबाई' पडली 'बायको'वर भारी!|url=https://lokmat.news18.com/amp/photogallery/entertainment/trp-mitter-marathi-serial-mazya-navryachi-bayko-is-number-one-aggabai-sasubai-update-mhmj-427250.html|access-date=2022-04-11|website=[[न्यूज १८ लोकमत]]}}</ref> |- |आठवडा ५३ |२०१९ |४.१ |२ |<ref>{{Cite web|title='तुझ्यात जीव रंगला'ला टीआरपी रेसमध्ये पहिल्या पाचमध्ये मिळवता आले नाही स्थान, ही मालिका ठरली सरस|url=https://www.lokmat.com/television/tum-jivan-rangla-could-not-be-won-trp-race-first-five-places/amp/|access-date=2021-08-30|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |आठवडा १ |२०२० |३.६ |३ | |- |आठवडा २ |२०२० |३.२ |५ | |- |आठवडा ३ |२०२० |४.३ |२ |<ref>{{Cite web|title=TRP मीटरमध्ये 'स्वराज्यरक्षक संभाजी' अव्वल, 'माझ्या नवऱ्याची बायको'ला दणका|url=https://lokmat.news18.com/photogallery/entertainment/trp-mitter-marathi-serial-swarajya-rakshak-sambhaji-is-number-one-update-mhmj-432201.html|access-date=2022-04-11|website=[[न्यूज १८ लोकमत]]}}</ref><ref>{{Cite web|title=स्वराज्यरक्षक संभाजी ही मालिका संपण्यापूर्वी मालिकेच्या टीमला मिळाली ही गुड न्यूज|url=https://www.lokmat.com/television/swarajya-rakshak-sambhaji-number-one-barc-chart/amp/|access-date=2021-12-01|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |आठवडा ४ |२०२० |२.९ |५ |<ref>{{Cite web|title=#TRP मीटर: 'बायको' पडली 'सासूबाईं'वर भारी, पाहा तुमची मालिका कोणत्या स्थानावर|url=https://lokmat.news18.com/photogallery/entertainment/trp-mitter-marathi-serial-latest-update-mazhya-navryachi-bayko-swarajya-rakshak-sambhaji-update-mhmj-433623.html|access-date=2021-09-03|website=[[न्यूज १८ लोकमत]]}}</ref> |- |आठवडा ५ |२०२० |३.३ |३ |<ref>{{Cite web|title=‘स्वराज्यरक्षक संभाजी’ मालिका शेवटाकडे, असा आहे या आठवड्याचा TRP मीटर|url=https://lokmat.news18.com/amp/entertainment/swarajya-rakshak-sambhaji-serial-going-to-off-air-soon-see-weekly-trp-miter-mhmj-435178.html|website=[[न्यूज १८ लोकमत]]|access-date=2021-08-22}}</ref> |- |आठवडा ६ |२०२० |३.३ |३ |<ref>{{Cite web|title=टीआरपीच्या स्पर्धेत 'माझ्या नवऱ्याची बायको'च अव्वल|url=https://maharashtratimes.com/entertainment/entertainment-news/television-news/marathi-serial-mazhya-navryachi-bayko-number-one-in-barc-report/articleshow/74195067.cms|access-date=2021-03-08|website=[[महाराष्ट्र टाइम्स]]}}</ref> |- |आठवडा ७ |२०२० |३.५ |३ | |- |आठवडा ८ |२०२० |३.० |४ |<ref>{{Cite web|title='स्वराज्यरक्षक संभाजी'ने शेवटच्या आठवड्यात देखील मारली बाजी, टीआरपीमध्ये 'या' नंबरवर होती मालिका|url=https://www.lokmat.com/television/swarajya-rakshak-sambhaji-was-number-3-barc-india-report-psc/|access-date=2021-09-26|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |आठवडा ९ |२०२० |२.८ |३ |<ref>{{Cite web|title=TRP मध्ये ‘स्वराज्यरक्षक संभाजी’ मालिकेचा दबदबा कायम, ‘नवऱ्याच्या बायको’ला फटका|url=https://lokmat.news18.com/entertainment/swarajya-rakshak-sambhaji-serial-top-in-trp-miter-mhmj-441210.html|access-date=2021-08-11|website=[[न्यूज १८ लोकमत]]}}</ref> |- |आठवडा १० |२०२० |५.६ |१ |<ref>{{Cite web|title=‘रात्रीस खेळ चाले २’ची टॉप ५ मध्ये दणदणीत एंट्री, असा आहे या आठवड्याचा TRP मीटर|url=https://lokmat.news18.com/entertainment/trp-ratings-of-the-week-ratris-khel-chale-in-top-5-serials-zee-marathi-mhmj-442273.html|access-date=2021-08-11|website=[[न्यूज १८ लोकमत]]}}</ref><ref>{{Cite web|title=ही मालिका ठरली टीआरपीच्या रेसमध्ये अव्वल, 'माझ्या नवऱ्याची बायको'ची घसरली लोकप्रियता|url=https://www.lokmat.com/television/aggabai-sasubai-series-becomes-top-trps-race-know-about-serial/amp/|access-date=2021-12-01|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |आठवडा ११ |२०२० |४.३ |२ | |- |आठवडा २८ |२०२० |४.२ |१ |<ref>{{Cite web|title=‘या’ मराठी मालिका करतात प्रेक्षकांच्या मनावर राज्य; टीआरपीमध्ये आहेत अव्वल|url=https://www.loksatta.com/photos/entertainment-gallery/2226290/top-5-most-watched-marathi-tv-serials-as-per-week-28-trp-asy-88/lite/|access-date=2021-09-05|website=[[लोकसत्ता]]}}</ref> |- |आठवडा २९ |२०२० |४.३ |१ | |- |आठवडा ३१ |२०२० |३.२ |४ | |- |आठवडा ३२ |२०२० |३.६ |४ | |- |आठवडा ३३ |२०२० |३.३ |४ | |- |आठवडा ३४ |२०२० |३.५ |३ | |- |आठवडा ३५ |२०२० |३.७ |५ | |- |आठवडा ३७ |२०२० |३.४ |४ | |- |आठवडा २ |२०२१ |३.९ |४ | |- |आठवडा ३ |२०२१ |३.९ |४ |<ref>{{Cite web|title=पहिल्या पाचमध्ये कित्येक महिन्याने आली झी मराठीवरील ही मालिका तर टीआरपीत ठरलीय ही मालिका अव्वल|url=https://www.lokmat.com/television/zee-marathis-aggabai-sasubai-number-four-barc-india-a588/amp/|access-date=2021-09-01|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |आठवडा ४ |२०२१ |३.९ |५ | |} == पुरस्कार == {| class="wikitable" |+[[झी मराठी उत्सव नात्यांचा पुरस्कार]] !वर्ष !श्रेणी !प्राप्तकर्ता !भूमिका |- | rowspan="9" |२०१९ |''सर्वोत्कृष्ट मालिका'' |सुनील भोसले |निर्माता |- |''सर्वोत्कृष्ट कुटुंब'' | |कुलकर्णी कुटुंब |- |''सर्वोत्कृष्ट जोडी'' |[[निवेदिता सराफ]] आणि [[गिरीश ओक]] |आसावरी आणि अभिजीत |- |''सर्वोत्कृष्ट शीर्षकगीत'' |[[अशोक पत्की]] |संगीतकार |- |''सर्वोत्कृष्ट आई'' | rowspan="3" |[[निवेदिता सराफ]] | rowspan="3" |आसावरी |- |''सर्वोत्कृष्ट सासू'' |- |''सर्वोत्कृष्ट सून'' |- |''सर्वोत्कृष्ट सासरे'' |[[रवी पटवर्धन]] |आजोबा |- |''सर्वोत्कृष्ट विनोदी कलाकार स्त्री'' |भक्ती रत्नपारखी |मॅडी |- | rowspan="2" |२०२०-२१ |''सर्वोत्कृष्ट सासू'' |[[निवेदिता सराफ]] |आसावरी |- |''सर्वोत्कृष्ट सून'' |[[तेजश्री प्रधान]] |शुभ्रा |} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] [[वर्ग:झी मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] 6zoyvlakfwiqttnh41jseqyab8uup5t 2139560 2139559 2022-07-22T14:09:22Z 2409:4040:D95:A4EF:0:0:2988:7F08 /* कलाकार */ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाणी कार्यक्रम | कार्यक्रम = अग्गंबाई सासूबाई | चित्र = | लोगो_चित्र_शीर्षक = | उपशीर्षक = | प्रकार = | निर्माता = सुनील भोसले | निर्मिती संस्था = | क्रिएटीव्ह दिग्दर्शक = | सूत्रधार = | दिग्दर्शक = अजय मयेकर | कलाकार = आशुतोष पत्की<br>[[निवेदिता सराफ]]<br>[[गिरीश ओक]]<br>[[तेजश्री प्रधान]]<br>[[रवी पटवर्धन]]<br>[[मोहन जोशी]] | पंच = | आवाज = | अभिवाचक = | थीम संगीत संगीतकार = | शीर्षकगीत = | अंतिम संगीत = | संगीतकार = | देश = [[भारत]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | वर्ष संख्या = | एपिसोड संख्या = ४३२ | कार्यकारी निर्माता = | सुपरवायझिंग निर्माता = | असोसिएट निर्माता = | सह निर्माता = | कथा संकलन = | संकलन = | स्थळ = | कॅमेरा = | चालण्याचा वेळ = सोमवार ते शनिवार रात्री ८:३० वाजता | वाहिनी = [[झी मराठी]] | चित्र प्रकार = | ध्वनी प्रकार = | प्रथम प्रसारण = २२ जुलै २०१९ | शेवटचे प्रसारण = १३ मार्च २०२१ | आधी = [[येऊ कशी तशी मी नांदायला]] | नंतर = [[माझा होशील ना]] | सारखे = [[अग्गंबाई सूनबाई]] }} {{झी मराठी रात्री ८.३०च्या मालिका}} '''अग्गंबाई सासूबाई''' ही एक भारतीय [[मराठी भाषा|मराठी भाषेतील]] एक मालिका आहे ज्याचे दिग्दर्शक अजय मयेकर, निर्माते सुनील भोसले आणि वितरक झी एंटरटेनमेंट एंटरप्रायजेझ आहेत. ही [[झी मराठी]] वाहिनीवर प्रसारित केलेली आणि आता [[झी फाईव्ह]] ऑनलाईन ॲपवर डिजिटली उपलब्ध आहे. ह्या मालिकेत आशुतोष पत्की, [[निवेदिता सराफ]], [[गिरीश ओक]], [[तेजश्री प्रधान]], [[मोहन जोशी]] आणि [[रवी पटवर्धन]] प्रमुख भूमिकेत आहेत. == सारांश == ही एक कथा आहे जी आसावरीच्या जीवनावर केंद्रित आहे, एक विधवा जी आपल्या कुटुंबाची काळजी घेते आणि जीवनातील सर्व समस्यांना शांततेने तोंड देते. तिने आपला मुलगा सोहमला वाढवले ​​आणि सासरे आजोबाचीही काळजी घेतली पण इतर सर्वांवर प्रेम करताना ती स्वतःकडे दुर्लक्ष करते. सोहमच्या लग्नानंतर, आसावरीची सून शुभ्रा आसावरीच्या आयुष्यात आनंद आणण्यासाठी कशी धडपड करते यावर हा शो लक्ष केंद्रित करतो, तेव्हा आसावरी शेफ अभिजीत राजे यांच्या प्रेमात पडते. == कथानक == सोहम कुलकर्णी (आशुतोष पत्की) शुभ्राला ([[तेजश्री प्रधान]]) एका बस-स्टॉप वर जाऊन भेटायला घाई करतो. दरम्यान, त्याची विधवा आई आसावरी कुलकर्णी ([[निवेदिता सराफ]]) तिच्या आवडत्या शेफ अभिजीत राजेचा ([[गिरीश ओक]]) कुकरीचा कार्यक्रम बघत असते. पुढे, शुभ्रा तिच्या घरी येते व तिला तिचा सोहमशी लग्न करायचा निर्णय सांगते ज्यामुळे त्याच्या आजोबांची ([[रवी पटवर्धन]]) चिडचिड होते. नंतर, शुभ्राला रस्त्यावर अभिजीत भेटतो. त्यानंतर, सोहम आणि शुभ्रा लग्न करतात आणि त्यांच्या मित्रांनी त्यांच्यासाठी एक मुक्काम आयोजीत केला जातो. दरम्यान, आसावरी अभिजीतला फोनवर सांगते की तिला त्याचं ''क्रेम ब्रुले'' आवडलं. पुढे, एक चिडलेले आजोबा सोहम आणि शुभ्राला घरी परत यायला लावतात. नंतर, काळजीत असलेली आसावरी सोहमएवेजी चुकून अभिजीतला फोन करते. दुसऱ्या दिवशी, आजोबांनी विकलेला [[कॅमेरा]] विकत घ्यायला अभिजीत आसावरीच्या घरी येतो. पुढे, त्यांच्या येण्यानी गोंधळून गेल्यामुळे आसावरी चुकून त्याच्या कॉफीमध्ये तांदूळ घालते. नंतर, आजोबा घरी परत येतात व अभिजीतला तो कॅमेरा विकुन टाकतात. तथापि, आसावरीच्या भावनांमुळे अभिजीत तो कॅमेरा तिच्या घरीच सोडतो. त्यानंतर, आजोबा अभिजीतचा [[धनादेश]] [[बँक]]मध्ये टाकायला घाई करतात. पुढे, अभिजीतनी तो कॅमेरा विकत घेतलेला नाही आहे हे कळल्यावर सुद्धा ते तो धनादेश परत करायला नकार देतात. तथापि, शुभ्रा त्याला तो धनादेश अभिजीतला परत करण्यासाठी पटवते. नंतर, आसावरी अभिजीतला तो धनादेश परत करण्यासाठी त्याच्या उपाहारगृहामध्ये जाते व दुपारच्या जेवणासाठी त्याला साथ देते. ५ महिन्यांनंतर, अभिजीत उपाहारगृहात त्यांनी आयोजीत केलेल्या खास मेजवानीमुळे आसावरीला आनंद होतो. तथापि, सोहमच्या स्कूटरचा अपघात झालेला आहे हे कळल्यानंतर ती घाईत घरी परत जाते. पुढे, त्याच्या जखमी आसावरीला अतिशयोक्त केल्यामुळे शुभ्रा सोहमला ओरडते. नंतर, अभिजीत आसावरीला इमारतीच्या खाली बोलावतो व तिला तिथे लग्नाची मागणी घालतो. त्यानंतर, शुभ्रा त्रास झालेल्या आसावरीला सांत्वन देते जी अनिच्छेनी अभिजीतबरोबर सांगली नाती तोडते. आसावरी मग शुभ्राला अभिजीतशी बोलायला सांगते. पुढे, शुभ्रा एका धक्का बसलेल्या अभिजीतला सांत्वन देते ज्याला आसावरीचा निर्णय आवडत नाही. नंतर, त्यांना सोडुन दिल्यामुळे सोहम आणि आजोबा आसावरीला ओरडतात ज्यामुळे ती दुखावली जाते. दुसऱ्या दिवशी, सोहम अभिजीतला त्याचा व्यवसाय प्रस्ताव दाखवण्यासाठी त्याच्या उपाहारगृहात पोचतो. दरम्यान, आसावरी अभिजीतसाठी तिच्या भावना शुभ्रासमोर व्यक्त करते. पुढे, अभिजीतच्या पा किटात आसावरीचं छायाचीत्र सापडल्याने सोहमला धक्का बसतो. नंतर, चिडलेला सोहम आसावरीनी सुरक्षीतपणे घरी ठेवलेल्या अभिजीतच्या स्मरणिका नष्ट करतो. त्यानंतर, अभिजीतच्या आठवणींनी ग्रासल्यामुळे, आसावरी एका किराणा दुकानाच्या मालकाएवजी चुकून अभिजीतला फोन करते. पुढे, अभिजीत तिच्या घरी येतो पण ती त्याला इमारतीच्या जिन्यात न बघता किराणा दुकानासाठी निघते. तथापि, ते दोघं शेवटी इमारतीच्या खाली समोरासमोर येतात. नंतर, सोहम आणि शुभ्राला अभिजीत त्याच्या भावना आसावरीसमोर व्यक्त करताना व तिला एक वचन देताना बघतात. काही दिवसांनंतर, सोहम आजोबांना असं काहीतरी सांगतो ज्यामुळे ते रागावतात. आजोबांनी तिला ओरडल्यामुळे आसावरी घाबरते. अभिजीतच्या प्रेमाच्या कबुलीनी ते आणखी चिडतात व आसावरीला मारहाण करतात. तथापि, मकर संक्रांतीच्या दिवशी, आजोबा त्यांच्या भावना अभिजीतसमोर व्यक्त करतात व त्यांच्या आणि आसावरीच्या नात्याबद्दल एक महत्त्वाचा निर्णय घेतात. लग्नाच्या दिवशी, सोहम लग्न थांबवण्यासाठी गैरसमज निर्माण करतो, आणि आसावरी लग्न अचानक रद्द करायचं ठरवते. नंतर, अभिजीत सगळे गैरसमज दूर करतो व आसावरीशी लग्न करतो. == कलाकार == * [[आशुतोष पत्की]] - सोहम प्रभाकर कुलकर्णी; आसावरी व अभिजीतचा मुलगा, शुभ्राचा नवरा आणि आजोबांचा नातू * [[निवेदिता सराफ]] - आसावरी प्रभाकर कुलकर्णी / आसावरी अभिजीत राजे; सोहमची आई, अभिजीतची बायको, शुभ्राची सासू आणि आजोबांची मुलगी * [[गिरीश ओक]] - शेफ अभिजीत राजे; आसावरीचा नवरा, सोहमचा बाबा, शुभ्राचा सासरा आणि आजोबांचा जावई * [[तेजश्री प्रधान]] - शुभ्रा अनिल कामत / शुभ्रा सोहम कुलकर्णी; सोहमची बायको, आसावरी व अभिजीतची सून आणि आजोबांची नातसून * [[रवी पटवर्धन]] / [[मोहन जोशी]] - दत्तात्रय बंडोपंत कुलकर्णी ऊर्फ आजोबा; सोहमचे आजोबा, शुभ्राचे आजेसासरे, आसावरीचे बाबा आणि अभिजीतचे सासरे * [[संजीवनी साठे]] - प्रज्ञा सुनील कारखानीस; आसावरीची शेजारीण * [[अरुण मोहरे]] - विद्याधर कारखानीस; प्रज्ञाचे सासरे आणि आजोबांचे मित्र * [[राजश्री पोतदार]] - प्रभा विद्याधर कारखानीस; प्रज्ञाची सासू * [[भक्ती रत्नपारखी]] - मंदोदरी परब ऊर्फ मॅडी; अभिजीतच्या हॉटेलची मॅनेजर * [[भाग्येश पाटील]] - विश्वास; अभिजीतच्या हॉटेलचा वेटर * [[प्रतिभा गोरेगावकर]] - सुलभा सामंत ऊर्फ काकू; आसावरीची शेजारीण व मैत्रीण * [[निखील झोपे]] - अक्षय वाघ; सोहमचा मित्र * [[लीना दातार]] - अशा अनिल कामत; शुभ्राची आई * [[महेश कोकाटे]] - कमलाकर काटेकोर * [[सुबोध भावे]] * [[सोनाली मनोहर कुलकर्णी|सोनाली कुलकर्णी]] * [[संजय जाधव]] * [[सिद्धार्थ जाधव]] ==विशेष भाग== # लग्न सासूचं, करवली सूनबाई. (२२ जुलै २०१९) # सासूचं लग्न ठरलं बरं का! (१९ जानेवारी २०२०) # मनोरंजन झकास, आपली लाडकी मालिका खास. (३० मार्च २०२०) # सासू झाली आई, आता बबड्याची खैर नाही. (१३ जुलै २०२०) # लग्नाच्या पहिल्या वाढदिवशी आसावरीला मिळेल का बाबांच्या आशिर्वादाची खास भेट? (१७ जानेवारी २०२१) # नात्यातील कटुता दूर सरणार, कारण बबड्याला त्याची आई परत मिळणार. (२१ फेब्रुवारी २०२१) ==पुनर्निर्मिती== {|class="wikitable" style="text-align:center;" |- !भाषा !नाव !वाहिनी !प्रकाशित |- | [[मल्याळम]] | मनमपोल मंगल्याम् | [[झी केरलाम]] | २८ डिसेंबर २०२० - २ जानेवारी २०२२ |- | [[तामिळ]] | पुधू पुधू अर्थांगल | [[झी तमिळ]] | २२ मार्च २०२१ - चालू |- | [[पंजाबी]] | सस्सेनी सस्से तु खुशियाॅंच वस्से | [[झी पंजाबी]] | २५ एप्रिल २०२२ - चालू |} == टीआरपी == {| class="wikitable" style="text-align:center" ! rowspan="2" | आठवडा ! rowspan="2" | वर्ष ! colspan="2" | TRP ! rowspan="2" | संदर्भ |- ! TVT ! क्रमांक |- |आठवडा ३० |२०१९ |४.२ |५ |<ref>{{Cite web|title=Tejashri Pradhan’s Aggabai Sasubai enters top 5 on the TRP charts - Times of India|url=https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/marathi/tejashri-pradhans-agga-bai-sasubai-enters-top-5-on-the-trp-charts/articleshow/70511070.cms|access-date=2020-12-01|website=The Times of India|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=क्या बात है...! TRP च्या टॉप ५ मध्ये झाली झी मराठीच्या या मालिकेची एन्ट्री|url=https://www.lokmat.com/television/aggabai-sasubai-serial-enter-trp-top-5-ratings/amp/|access-date=2021-12-01|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |आठवडा ४४ |२०१९ |५.४ |१ | |- |आठवडा ४५ |२०१९ |५.८ |१ | |- |आठवडा ४६ |२०१९ |५.२ |१ | |- |आठवडा ४७ |२०१९ |५.७ |१ | |- |आठवडा ४८ |२०१९ |३.५ |५ |<ref>{{Cite web|title='स्वराज्यरक्षक संभाजी'च्या फॅन्ससाठी खूशखबर, टीआरपी रेसमध्ये या क्रमांकावर आहे मालिका|url=https://www.lokmat.com/television/zee-marathis-swarajya-rakshak-sambhaji-number-one-trp-barc-india/amp/|website=[[लोकमत]]|access-date=2021-06-23}}</ref> |- |आठवडा ४९ |२०१९ |३.९ |३ | |- |आठवडा ५२ |२०१९ |४.७ |२ |<ref>{{Cite web|title=#TRP मीटर: वर्षाच्या शेवटी 'सासूबाई' पडली 'बायको'वर भारी!|url=https://lokmat.news18.com/amp/photogallery/entertainment/trp-mitter-marathi-serial-mazya-navryachi-bayko-is-number-one-aggabai-sasubai-update-mhmj-427250.html|access-date=2022-04-11|website=[[न्यूज १८ लोकमत]]}}</ref> |- |आठवडा ५३ |२०१९ |४.१ |२ |<ref>{{Cite web|title='तुझ्यात जीव रंगला'ला टीआरपी रेसमध्ये पहिल्या पाचमध्ये मिळवता आले नाही स्थान, ही मालिका ठरली सरस|url=https://www.lokmat.com/television/tum-jivan-rangla-could-not-be-won-trp-race-first-five-places/amp/|access-date=2021-08-30|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |आठवडा १ |२०२० |३.६ |३ | |- |आठवडा २ |२०२० |३.२ |५ | |- |आठवडा ३ |२०२० |४.३ |२ |<ref>{{Cite web|title=TRP मीटरमध्ये 'स्वराज्यरक्षक संभाजी' अव्वल, 'माझ्या नवऱ्याची बायको'ला दणका|url=https://lokmat.news18.com/photogallery/entertainment/trp-mitter-marathi-serial-swarajya-rakshak-sambhaji-is-number-one-update-mhmj-432201.html|access-date=2022-04-11|website=[[न्यूज १८ लोकमत]]}}</ref><ref>{{Cite web|title=स्वराज्यरक्षक संभाजी ही मालिका संपण्यापूर्वी मालिकेच्या टीमला मिळाली ही गुड न्यूज|url=https://www.lokmat.com/television/swarajya-rakshak-sambhaji-number-one-barc-chart/amp/|access-date=2021-12-01|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |आठवडा ४ |२०२० |२.९ |५ |<ref>{{Cite web|title=#TRP मीटर: 'बायको' पडली 'सासूबाईं'वर भारी, पाहा तुमची मालिका कोणत्या स्थानावर|url=https://lokmat.news18.com/photogallery/entertainment/trp-mitter-marathi-serial-latest-update-mazhya-navryachi-bayko-swarajya-rakshak-sambhaji-update-mhmj-433623.html|access-date=2021-09-03|website=[[न्यूज १८ लोकमत]]}}</ref> |- |आठवडा ५ |२०२० |३.३ |३ |<ref>{{Cite web|title=‘स्वराज्यरक्षक संभाजी’ मालिका शेवटाकडे, असा आहे या आठवड्याचा TRP मीटर|url=https://lokmat.news18.com/amp/entertainment/swarajya-rakshak-sambhaji-serial-going-to-off-air-soon-see-weekly-trp-miter-mhmj-435178.html|website=[[न्यूज १८ लोकमत]]|access-date=2021-08-22}}</ref> |- |आठवडा ६ |२०२० |३.३ |३ |<ref>{{Cite web|title=टीआरपीच्या स्पर्धेत 'माझ्या नवऱ्याची बायको'च अव्वल|url=https://maharashtratimes.com/entertainment/entertainment-news/television-news/marathi-serial-mazhya-navryachi-bayko-number-one-in-barc-report/articleshow/74195067.cms|access-date=2021-03-08|website=[[महाराष्ट्र टाइम्स]]}}</ref> |- |आठवडा ७ |२०२० |३.५ |३ | |- |आठवडा ८ |२०२० |३.० |४ |<ref>{{Cite web|title='स्वराज्यरक्षक संभाजी'ने शेवटच्या आठवड्यात देखील मारली बाजी, टीआरपीमध्ये 'या' नंबरवर होती मालिका|url=https://www.lokmat.com/television/swarajya-rakshak-sambhaji-was-number-3-barc-india-report-psc/|access-date=2021-09-26|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |आठवडा ९ |२०२० |२.८ |३ |<ref>{{Cite web|title=TRP मध्ये ‘स्वराज्यरक्षक संभाजी’ मालिकेचा दबदबा कायम, ‘नवऱ्याच्या बायको’ला फटका|url=https://lokmat.news18.com/entertainment/swarajya-rakshak-sambhaji-serial-top-in-trp-miter-mhmj-441210.html|access-date=2021-08-11|website=[[न्यूज १८ लोकमत]]}}</ref> |- |आठवडा १० |२०२० |५.६ |१ |<ref>{{Cite web|title=‘रात्रीस खेळ चाले २’ची टॉप ५ मध्ये दणदणीत एंट्री, असा आहे या आठवड्याचा TRP मीटर|url=https://lokmat.news18.com/entertainment/trp-ratings-of-the-week-ratris-khel-chale-in-top-5-serials-zee-marathi-mhmj-442273.html|access-date=2021-08-11|website=[[न्यूज १८ लोकमत]]}}</ref><ref>{{Cite web|title=ही मालिका ठरली टीआरपीच्या रेसमध्ये अव्वल, 'माझ्या नवऱ्याची बायको'ची घसरली लोकप्रियता|url=https://www.lokmat.com/television/aggabai-sasubai-series-becomes-top-trps-race-know-about-serial/amp/|access-date=2021-12-01|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |आठवडा ११ |२०२० |४.३ |२ | |- |आठवडा २८ |२०२० |४.२ |१ |<ref>{{Cite web|title=‘या’ मराठी मालिका करतात प्रेक्षकांच्या मनावर राज्य; टीआरपीमध्ये आहेत अव्वल|url=https://www.loksatta.com/photos/entertainment-gallery/2226290/top-5-most-watched-marathi-tv-serials-as-per-week-28-trp-asy-88/lite/|access-date=2021-09-05|website=[[लोकसत्ता]]}}</ref> |- |आठवडा २९ |२०२० |४.३ |१ | |- |आठवडा ३१ |२०२० |३.२ |४ | |- |आठवडा ३२ |२०२० |३.६ |४ | |- |आठवडा ३३ |२०२० |३.३ |४ | |- |आठवडा ३४ |२०२० |३.५ |३ | |- |आठवडा ३५ |२०२० |३.७ |५ | |- |आठवडा ३७ |२०२० |३.४ |४ | |- |आठवडा २ |२०२१ |३.९ |४ | |- |आठवडा ३ |२०२१ |३.९ |४ |<ref>{{Cite web|title=पहिल्या पाचमध्ये कित्येक महिन्याने आली झी मराठीवरील ही मालिका तर टीआरपीत ठरलीय ही मालिका अव्वल|url=https://www.lokmat.com/television/zee-marathis-aggabai-sasubai-number-four-barc-india-a588/amp/|access-date=2021-09-01|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |आठवडा ४ |२०२१ |३.९ |५ | |} == पुरस्कार == {| class="wikitable" |+[[झी मराठी उत्सव नात्यांचा पुरस्कार]] !वर्ष !श्रेणी !प्राप्तकर्ता !भूमिका |- | rowspan="9" |२०१९ |''सर्वोत्कृष्ट मालिका'' |सुनील भोसले |निर्माता |- |''सर्वोत्कृष्ट कुटुंब'' | |कुलकर्णी कुटुंब |- |''सर्वोत्कृष्ट जोडी'' |[[निवेदिता सराफ]] आणि [[गिरीश ओक]] |आसावरी आणि अभिजीत |- |''सर्वोत्कृष्ट शीर्षकगीत'' |[[अशोक पत्की]] |संगीतकार |- |''सर्वोत्कृष्ट आई'' | rowspan="3" |[[निवेदिता सराफ]] | rowspan="3" |आसावरी |- |''सर्वोत्कृष्ट सासू'' |- |''सर्वोत्कृष्ट सून'' |- |''सर्वोत्कृष्ट सासरे'' |[[रवी पटवर्धन]] |आजोबा |- |''सर्वोत्कृष्ट विनोदी कलाकार स्त्री'' |भक्ती रत्नपारखी |मॅडी |- | rowspan="2" |२०२०-२१ |''सर्वोत्कृष्ट सासू'' |[[निवेदिता सराफ]] |आसावरी |- |''सर्वोत्कृष्ट सून'' |[[तेजश्री प्रधान]] |शुभ्रा |} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] [[वर्ग:झी मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] c89ucsxvj0s22rxepxo3mybhmckjks1 2139564 2139560 2022-07-22T15:18:05Z Khirid Harshad 138639 [[Special:Contributions/2409:4040:D95:A4EF:0:0:2988:7F08|2409:4040:D95:A4EF:0:0:2988:7F08]] ([[User talk:2409:4040:D95:A4EF:0:0:2988:7F08|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:43.242.226.5|43.242.226.5]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाणी कार्यक्रम | कार्यक्रम = अग्गंबाई सासूबाई | चित्र = | लोगो_चित्र_शीर्षक = | उपशीर्षक = | प्रकार = | निर्माता = सुनील भोसले | निर्मिती संस्था = | क्रिएटीव्ह दिग्दर्शक = | सूत्रधार = | दिग्दर्शक = अजय मयेकर | कलाकार = आशुतोष पत्की<br>[[निवेदिता सराफ]]<br>[[गिरीश ओक]]<br>[[तेजश्री प्रधान]]<br>[[रवी पटवर्धन]]<br>[[मोहन जोशी]] | पंच = | आवाज = | अभिवाचक = | थीम संगीत संगीतकार = | शीर्षकगीत = | अंतिम संगीत = | संगीतकार = | देश = [[भारत]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | वर्ष संख्या = | एपिसोड संख्या = ४३२ | कार्यकारी निर्माता = | सुपरवायझिंग निर्माता = | असोसिएट निर्माता = | सह निर्माता = | कथा संकलन = | संकलन = | स्थळ = | कॅमेरा = | चालण्याचा वेळ = सोमवार ते शनिवार रात्री ८:३० वाजता | वाहिनी = [[झी मराठी]] | चित्र प्रकार = | ध्वनी प्रकार = | प्रथम प्रसारण = २२ जुलै २०१९ | शेवटचे प्रसारण = १३ मार्च २०२१ | आधी = [[येऊ कशी तशी मी नांदायला]] | नंतर = [[माझा होशील ना]] | सारखे = [[अग्गंबाई सूनबाई]] }} {{झी मराठी रात्री ८.३०च्या मालिका}} '''अग्गंबाई सासूबाई''' ही एक भारतीय [[मराठी भाषा|मराठी भाषेतील]] एक मालिका आहे ज्याचे दिग्दर्शक अजय मयेकर, निर्माते सुनील भोसले आणि वितरक झी एंटरटेनमेंट एंटरप्रायजेझ आहेत. ही [[झी मराठी]] वाहिनीवर प्रसारित केलेली आणि आता [[झी फाईव्ह]] ऑनलाईन ॲपवर डिजिटली उपलब्ध आहे. ह्या मालिकेत आशुतोष पत्की, [[निवेदिता सराफ]], [[गिरीश ओक]], [[तेजश्री प्रधान]], [[मोहन जोशी]] आणि [[रवी पटवर्धन]] प्रमुख भूमिकेत आहेत. == सारांश == ही एक कथा आहे जी आसावरीच्या जीवनावर केंद्रित आहे, एक विधवा जी आपल्या कुटुंबाची काळजी घेते आणि जीवनातील सर्व समस्यांना शांततेने तोंड देते. तिने आपला मुलगा सोहमला वाढवले ​​आणि सासरे आजोबाचीही काळजी घेतली पण इतर सर्वांवर प्रेम करताना ती स्वतःकडे दुर्लक्ष करते. सोहमच्या लग्नानंतर, आसावरीची सून शुभ्रा आसावरीच्या आयुष्यात आनंद आणण्यासाठी कशी धडपड करते यावर हा शो लक्ष केंद्रित करतो, तेव्हा आसावरी शेफ अभिजीत राजे यांच्या प्रेमात पडते. == कथानक == सोहम कुलकर्णी (आशुतोष पत्की) शुभ्राला ([[तेजश्री प्रधान]]) एका बस-स्टॉप वर जाऊन भेटायला घाई करतो. दरम्यान, त्याची विधवा आई आसावरी कुलकर्णी ([[निवेदिता सराफ]]) तिच्या आवडत्या शेफ अभिजीत राजेचा ([[गिरीश ओक]]) कुकरीचा कार्यक्रम बघत असते. पुढे, शुभ्रा तिच्या घरी येते व तिला तिचा सोहमशी लग्न करायचा निर्णय सांगते ज्यामुळे त्याच्या आजोबांची ([[रवी पटवर्धन]]) चिडचिड होते. नंतर, शुभ्राला रस्त्यावर अभिजीत भेटतो. त्यानंतर, सोहम आणि शुभ्रा लग्न करतात आणि त्यांच्या मित्रांनी त्यांच्यासाठी एक मुक्काम आयोजीत केला जातो. दरम्यान, आसावरी अभिजीतला फोनवर सांगते की तिला त्याचं ''क्रेम ब्रुले'' आवडलं. पुढे, एक चिडलेले आजोबा सोहम आणि शुभ्राला घरी परत यायला लावतात. नंतर, काळजीत असलेली आसावरी सोहमएवेजी चुकून अभिजीतला फोन करते. दुसऱ्या दिवशी, आजोबांनी विकलेला [[कॅमेरा]] विकत घ्यायला अभिजीत आसावरीच्या घरी येतो. पुढे, त्यांच्या येण्यानी गोंधळून गेल्यामुळे आसावरी चुकून त्याच्या कॉफीमध्ये तांदूळ घालते. नंतर, आजोबा घरी परत येतात व अभिजीतला तो कॅमेरा विकुन टाकतात. तथापि, आसावरीच्या भावनांमुळे अभिजीत तो कॅमेरा तिच्या घरीच सोडतो. त्यानंतर, आजोबा अभिजीतचा [[धनादेश]] [[बँक]]मध्ये टाकायला घाई करतात. पुढे, अभिजीतनी तो कॅमेरा विकत घेतलेला नाही आहे हे कळल्यावर सुद्धा ते तो धनादेश परत करायला नकार देतात. तथापि, शुभ्रा त्याला तो धनादेश अभिजीतला परत करण्यासाठी पटवते. नंतर, आसावरी अभिजीतला तो धनादेश परत करण्यासाठी त्याच्या उपाहारगृहामध्ये जाते व दुपारच्या जेवणासाठी त्याला साथ देते. ५ महिन्यांनंतर, अभिजीत उपाहारगृहात त्यांनी आयोजीत केलेल्या खास मेजवानीमुळे आसावरीला आनंद होतो. तथापि, सोहमच्या स्कूटरचा अपघात झालेला आहे हे कळल्यानंतर ती घाईत घरी परत जाते. पुढे, त्याच्या जखमी आसावरीला अतिशयोक्त केल्यामुळे शुभ्रा सोहमला ओरडते. नंतर, अभिजीत आसावरीला इमारतीच्या खाली बोलावतो व तिला तिथे लग्नाची मागणी घालतो. त्यानंतर, शुभ्रा त्रास झालेल्या आसावरीला सांत्वन देते जी अनिच्छेनी अभिजीतबरोबर सांगली नाती तोडते. आसावरी मग शुभ्राला अभिजीतशी बोलायला सांगते. पुढे, शुभ्रा एका धक्का बसलेल्या अभिजीतला सांत्वन देते ज्याला आसावरीचा निर्णय आवडत नाही. नंतर, त्यांना सोडुन दिल्यामुळे सोहम आणि आजोबा आसावरीला ओरडतात ज्यामुळे ती दुखावली जाते. दुसऱ्या दिवशी, सोहम अभिजीतला त्याचा व्यवसाय प्रस्ताव दाखवण्यासाठी त्याच्या उपाहारगृहात पोचतो. दरम्यान, आसावरी अभिजीतसाठी तिच्या भावना शुभ्रासमोर व्यक्त करते. पुढे, अभिजीतच्या पा किटात आसावरीचं छायाचीत्र सापडल्याने सोहमला धक्का बसतो. नंतर, चिडलेला सोहम आसावरीनी सुरक्षीतपणे घरी ठेवलेल्या अभिजीतच्या स्मरणिका नष्ट करतो. त्यानंतर, अभिजीतच्या आठवणींनी ग्रासल्यामुळे, आसावरी एका किराणा दुकानाच्या मालकाएवजी चुकून अभिजीतला फोन करते. पुढे, अभिजीत तिच्या घरी येतो पण ती त्याला इमारतीच्या जिन्यात न बघता किराणा दुकानासाठी निघते. तथापि, ते दोघं शेवटी इमारतीच्या खाली समोरासमोर येतात. नंतर, सोहम आणि शुभ्राला अभिजीत त्याच्या भावना आसावरीसमोर व्यक्त करताना व तिला एक वचन देताना बघतात. काही दिवसांनंतर, सोहम आजोबांना असं काहीतरी सांगतो ज्यामुळे ते रागावतात. आजोबांनी तिला ओरडल्यामुळे आसावरी घाबरते. अभिजीतच्या प्रेमाच्या कबुलीनी ते आणखी चिडतात व आसावरीला मारहाण करतात. तथापि, मकर संक्रांतीच्या दिवशी, आजोबा त्यांच्या भावना अभिजीतसमोर व्यक्त करतात व त्यांच्या आणि आसावरीच्या नात्याबद्दल एक महत्त्वाचा निर्णय घेतात. लग्नाच्या दिवशी, सोहम लग्न थांबवण्यासाठी गैरसमज निर्माण करतो, आणि आसावरी लग्न अचानक रद्द करायचं ठरवते. नंतर, अभिजीत सगळे गैरसमज दूर करतो व आसावरीशी लग्न करतो. == कलाकार == * [[गिरीश ओक]] - शेफ अभिजीत राजे * [[निवेदिता सराफ]] - आसावरी प्रभाकर कुलकर्णी / आसावरी अभिजीत राजे * [[तेजश्री प्रधान]] - शुभ्रा अनिल कामत / शुभ्रा सोहम कुलकर्णी * आशुतोष पत्की - सोहम (बबड्या) प्रभाकर कुलकर्णी * [[रवी पटवर्धन]] / [[मोहन जोशी]] - दत्तात्रय (दत्ताजी) बंडोपंत कुलकर्णी * भक्ती रत्नपारखी - मंदोदरी (मॅडी) परब * भाग्येश पाटील - विश्वास * संदीप पाटील - शेफ संदीप * प्रतिभा गोरेगांवकर - सुलभा सामंत * संजीवनी साठे - प्रज्ञा सुनिल कारखानीस * अरुण मोहरे - विद्याधर कारखानीस * राजश्री पोतदार - प्रभा विद्याधर कारखानीस * निखिल झोपे - अक्षय * पौर्णिमा डे - टि्वंकल * साक्षी गांधी - प्रिताली * महेश कोकाटे - कमलाकर काटेकोर * लीना आठवले दातार - आशा अनिल कामत * राजेश भोसले - मंगेश ==विशेष भाग== # लग्न सासूचं, करवली सूनबाई. (२२ जुलै २०१९) # सासूचं लग्न ठरलं बरं का! (१९ जानेवारी २०२०) # मनोरंजन झकास, आपली लाडकी मालिका खास. (३० मार्च २०२०) # सासू झाली आई, आता बबड्याची खैर नाही. (१३ जुलै २०२०) # लग्नाच्या पहिल्या वाढदिवशी आसावरीला मिळेल का बाबांच्या आशिर्वादाची खास भेट? (१७ जानेवारी २०२१) # नात्यातील कटुता दूर सरणार, कारण बबड्याला त्याची आई परत मिळणार. (२१ फेब्रुवारी २०२१) ==पुनर्निर्मिती== {|class="wikitable" style="text-align:center;" |- !भाषा !नाव !वाहिनी !प्रकाशित |- | [[मल्याळम]] | मनमपोल मंगल्याम् | [[झी केरलाम]] | २८ डिसेंबर २०२० - २ जानेवारी २०२२ |- | [[तामिळ]] | पुधू पुधू अर्थांगल | [[झी तमिळ]] | २२ मार्च २०२१ - चालू |- | [[पंजाबी]] | सस्सेनी सस्से तु खुशियाॅंच वस्से | [[झी पंजाबी]] | २५ एप्रिल २०२२ - चालू |} == टीआरपी == {| class="wikitable" style="text-align:center" ! rowspan="2" | आठवडा ! rowspan="2" | वर्ष ! colspan="2" | TRP ! rowspan="2" | संदर्भ |- ! TVT ! क्रमांक |- |आठवडा ३० |२०१९ |४.२ |५ |<ref>{{Cite web|title=Tejashri Pradhan’s Aggabai Sasubai enters top 5 on the TRP charts - Times of India|url=https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/marathi/tejashri-pradhans-agga-bai-sasubai-enters-top-5-on-the-trp-charts/articleshow/70511070.cms|access-date=2020-12-01|website=The Times of India|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=क्या बात है...! TRP च्या टॉप ५ मध्ये झाली झी मराठीच्या या मालिकेची एन्ट्री|url=https://www.lokmat.com/television/aggabai-sasubai-serial-enter-trp-top-5-ratings/amp/|access-date=2021-12-01|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |आठवडा ४४ |२०१९ |५.४ |१ | |- |आठवडा ४५ |२०१९ |५.८ |१ | |- |आठवडा ४६ |२०१९ |५.२ |१ | |- |आठवडा ४७ |२०१९ |५.७ |१ | |- |आठवडा ४८ |२०१९ |३.५ |५ |<ref>{{Cite web|title='स्वराज्यरक्षक संभाजी'च्या फॅन्ससाठी खूशखबर, टीआरपी रेसमध्ये या क्रमांकावर आहे मालिका|url=https://www.lokmat.com/television/zee-marathis-swarajya-rakshak-sambhaji-number-one-trp-barc-india/amp/|website=[[लोकमत]]|access-date=2021-06-23}}</ref> |- |आठवडा ४९ |२०१९ |३.९ |३ | |- |आठवडा ५२ |२०१९ |४.७ |२ |<ref>{{Cite web|title=#TRP मीटर: वर्षाच्या शेवटी 'सासूबाई' पडली 'बायको'वर भारी!|url=https://lokmat.news18.com/amp/photogallery/entertainment/trp-mitter-marathi-serial-mazya-navryachi-bayko-is-number-one-aggabai-sasubai-update-mhmj-427250.html|access-date=2022-04-11|website=[[न्यूज १८ लोकमत]]}}</ref> |- |आठवडा ५३ |२०१९ |४.१ |२ |<ref>{{Cite web|title='तुझ्यात जीव रंगला'ला टीआरपी रेसमध्ये पहिल्या पाचमध्ये मिळवता आले नाही स्थान, ही मालिका ठरली सरस|url=https://www.lokmat.com/television/tum-jivan-rangla-could-not-be-won-trp-race-first-five-places/amp/|access-date=2021-08-30|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |आठवडा १ |२०२० |३.६ |३ | |- |आठवडा २ |२०२० |३.२ |५ | |- |आठवडा ३ |२०२० |४.३ |२ |<ref>{{Cite web|title=TRP मीटरमध्ये 'स्वराज्यरक्षक संभाजी' अव्वल, 'माझ्या नवऱ्याची बायको'ला दणका|url=https://lokmat.news18.com/photogallery/entertainment/trp-mitter-marathi-serial-swarajya-rakshak-sambhaji-is-number-one-update-mhmj-432201.html|access-date=2022-04-11|website=[[न्यूज १८ लोकमत]]}}</ref><ref>{{Cite web|title=स्वराज्यरक्षक संभाजी ही मालिका संपण्यापूर्वी मालिकेच्या टीमला मिळाली ही गुड न्यूज|url=https://www.lokmat.com/television/swarajya-rakshak-sambhaji-number-one-barc-chart/amp/|access-date=2021-12-01|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |आठवडा ४ |२०२० |२.९ |५ |<ref>{{Cite web|title=#TRP मीटर: 'बायको' पडली 'सासूबाईं'वर भारी, पाहा तुमची मालिका कोणत्या स्थानावर|url=https://lokmat.news18.com/photogallery/entertainment/trp-mitter-marathi-serial-latest-update-mazhya-navryachi-bayko-swarajya-rakshak-sambhaji-update-mhmj-433623.html|access-date=2021-09-03|website=[[न्यूज १८ लोकमत]]}}</ref> |- |आठवडा ५ |२०२० |३.३ |३ |<ref>{{Cite web|title=‘स्वराज्यरक्षक संभाजी’ मालिका शेवटाकडे, असा आहे या आठवड्याचा TRP मीटर|url=https://lokmat.news18.com/amp/entertainment/swarajya-rakshak-sambhaji-serial-going-to-off-air-soon-see-weekly-trp-miter-mhmj-435178.html|website=[[न्यूज १८ लोकमत]]|access-date=2021-08-22}}</ref> |- |आठवडा ६ |२०२० |३.३ |३ |<ref>{{Cite web|title=टीआरपीच्या स्पर्धेत 'माझ्या नवऱ्याची बायको'च अव्वल|url=https://maharashtratimes.com/entertainment/entertainment-news/television-news/marathi-serial-mazhya-navryachi-bayko-number-one-in-barc-report/articleshow/74195067.cms|access-date=2021-03-08|website=[[महाराष्ट्र टाइम्स]]}}</ref> |- |आठवडा ७ |२०२० |३.५ |३ | |- |आठवडा ८ |२०२० |३.० |४ |<ref>{{Cite web|title='स्वराज्यरक्षक संभाजी'ने शेवटच्या आठवड्यात देखील मारली बाजी, टीआरपीमध्ये 'या' नंबरवर होती मालिका|url=https://www.lokmat.com/television/swarajya-rakshak-sambhaji-was-number-3-barc-india-report-psc/|access-date=2021-09-26|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |आठवडा ९ |२०२० |२.८ |३ |<ref>{{Cite web|title=TRP मध्ये ‘स्वराज्यरक्षक संभाजी’ मालिकेचा दबदबा कायम, ‘नवऱ्याच्या बायको’ला फटका|url=https://lokmat.news18.com/entertainment/swarajya-rakshak-sambhaji-serial-top-in-trp-miter-mhmj-441210.html|access-date=2021-08-11|website=[[न्यूज १८ लोकमत]]}}</ref> |- |आठवडा १० |२०२० |५.६ |१ |<ref>{{Cite web|title=‘रात्रीस खेळ चाले २’ची टॉप ५ मध्ये दणदणीत एंट्री, असा आहे या आठवड्याचा TRP मीटर|url=https://lokmat.news18.com/entertainment/trp-ratings-of-the-week-ratris-khel-chale-in-top-5-serials-zee-marathi-mhmj-442273.html|access-date=2021-08-11|website=[[न्यूज १८ लोकमत]]}}</ref><ref>{{Cite web|title=ही मालिका ठरली टीआरपीच्या रेसमध्ये अव्वल, 'माझ्या नवऱ्याची बायको'ची घसरली लोकप्रियता|url=https://www.lokmat.com/television/aggabai-sasubai-series-becomes-top-trps-race-know-about-serial/amp/|access-date=2021-12-01|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |आठवडा ११ |२०२० |४.३ |२ | |- |आठवडा २८ |२०२० |४.२ |१ |<ref>{{Cite web|title=‘या’ मराठी मालिका करतात प्रेक्षकांच्या मनावर राज्य; टीआरपीमध्ये आहेत अव्वल|url=https://www.loksatta.com/photos/entertainment-gallery/2226290/top-5-most-watched-marathi-tv-serials-as-per-week-28-trp-asy-88/lite/|access-date=2021-09-05|website=[[लोकसत्ता]]}}</ref> |- |आठवडा २९ |२०२० |४.३ |१ | |- |आठवडा ३१ |२०२० |३.२ |४ | |- |आठवडा ३२ |२०२० |३.६ |४ | |- |आठवडा ३३ |२०२० |३.३ |४ | |- |आठवडा ३४ |२०२० |३.५ |३ | |- |आठवडा ३५ |२०२० |३.७ |५ | |- |आठवडा ३७ |२०२० |३.४ |४ | |- |आठवडा २ |२०२१ |३.९ |४ | |- |आठवडा ३ |२०२१ |३.९ |४ |<ref>{{Cite web|title=पहिल्या पाचमध्ये कित्येक महिन्याने आली झी मराठीवरील ही मालिका तर टीआरपीत ठरलीय ही मालिका अव्वल|url=https://www.lokmat.com/television/zee-marathis-aggabai-sasubai-number-four-barc-india-a588/amp/|access-date=2021-09-01|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |आठवडा ४ |२०२१ |३.९ |५ | |} == पुरस्कार == {| class="wikitable" |+[[झी मराठी उत्सव नात्यांचा पुरस्कार]] !वर्ष !श्रेणी !प्राप्तकर्ता !भूमिका |- | rowspan="9" |२०१९ |''सर्वोत्कृष्ट मालिका'' |सुनील भोसले |निर्माता |- |''सर्वोत्कृष्ट कुटुंब'' | |कुलकर्णी कुटुंब |- |''सर्वोत्कृष्ट जोडी'' |[[निवेदिता सराफ]] आणि [[गिरीश ओक]] |आसावरी आणि अभिजीत |- |''सर्वोत्कृष्ट शीर्षकगीत'' |[[अशोक पत्की]] |संगीतकार |- |''सर्वोत्कृष्ट आई'' | rowspan="3" |[[निवेदिता सराफ]] | rowspan="3" |आसावरी |- |''सर्वोत्कृष्ट सासू'' |- |''सर्वोत्कृष्ट सून'' |- |''सर्वोत्कृष्ट सासरे'' |[[रवी पटवर्धन]] |आजोबा |- |''सर्वोत्कृष्ट विनोदी कलाकार स्त्री'' |भक्ती रत्नपारखी |मॅडी |- | rowspan="2" |२०२०-२१ |''सर्वोत्कृष्ट सासू'' |[[निवेदिता सराफ]] |आसावरी |- |''सर्वोत्कृष्ट सून'' |[[तेजश्री प्रधान]] |शुभ्रा |} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] [[वर्ग:झी मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] 3m9y4j9w46j3modux3hmja3p5eq8qn9 0 265558 2139732 2059581 2022-07-23T10:20:50Z 2401:4900:54F7:81A8:0:0:25:AEE8 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भूतपूर्व देश | राष्ट्र_अधिकृत_नाव_स्थानिकभाषेमध्ये = कुरुंदवाड संस्थान | राष्ट्र_अधिकृत_नाव_मराठीमध्ये = कुरुंदवाड संस्थान | सुरुवात_वर्ष = इ.स. १७३३ | शेवट_वर्ष = इ.स. १९४८ | मागील१ = [[मराठा साम्राज्य]] | मागील_ध्वज१ = Flag of the Maratha Empire.svg | पुढील१ = भारत | पुढील_ध्वज१ = Flag of India.svg | राष्ट्र_ध्वज = Kolhapur flag.svg | राष्ट्र_चिन्ह = | जागतिक_स्थान_नकाशा = | ब्रीद_वाक्य = | राजधानी_शहर = कुरुंदवाड | सर्वात_मोठे_शहर = कुरुंदवाड | शासन_प्रकार = [[राजतंत्र]] | मुळ जहागिरदार = सरसेनापती संताजी घोरपडे. | राष्ट्रप्रमुख_नाव = पहिला राजा: त्रिंबक हरि पटवर्धन <br />अंतिम राजा: विनायाकराव हरीहरराव (नानासाहेब) पटवर्थन | पंतप्रधान_नाव = | राष्ट्रीय_भाषा = [[मराठी भाषा]] | इतर_प्रमुख_भाषा = | राष्ट्रीय_चलन = | क्षेत्रफळ_चौरस_किमी = ४७० | लोकसंख्या_संख्या = ४२,००० (इ.स.१९०१) | लोकसंख्या_घनता = ८९ }} [[पटवर्धन]] घराण्याचे मूळ पुरुष [[हरभट पटवर्धन]] ह्यांचे तृतीय पुत्र [[त्रिंबक हरी पटवर्धन]] तथा अप्पासाहेब हे [[कुरुंदवाड]] संस्थानाचे संस्थापक समजले जातात. मराठा सरदार राणोजी घोरपडे यांनी, अप्पासाहेबाकडून कर्ज घेतले होते. त्याची परतफेड म्हणून् घोरपड्यांनी कुरुंदवाड हे आपले गाव अप्पाला बहाल केले. अप्पासाहेबांची कारकीर्द इ.स.१७३३ ते इ.स. १७७१ अशी होती. पुढे इ.स. १८११ मध्ये कुरुंदवाडचे कुरुंदवाड आणि शेडबाळ असे दोन् राज्यात विभाजन झाले. घराण्याला वारस नसल्याने शेडबाळ ब्रिटीश साम्राज्यात विलिन झाले. इ.स.१८५४ मध्ये कुरुंदवाड संस्थान पुन्हा विभागले जाऊन थोरली पाती रघुनाथरावाकडे तर धाकटी पाती विनायकरावाकडे गेली. स्वातंत्र्यानंतर दोन्ही संस्थाने भारतात विलिन झाली. <ref>{{स्रोत बातमी|title=संस्थान कुरुंदवाड|दुवा=https://www.loksatta.com/navneet-news/royal-presidency-1137868/|agency=लोकसत्ता}}</ref> ==संदर्भ आणि नोंदी== {{reflist}} ==हेसुद्धा पहा== [[मिरज संस्थान (थोरली पाती)]] [[वर्ग:कुरुंदवाड संस्थान]] 36wp7zisyzy00u7qtuqpx2x3amtropy 0 277859 2139571 2098153 2022-07-22T15:47:15Z Khirid Harshad 138639 wikitext text/x-wiki {{Infobox ethnic group | group = तोडा समाज | population = 2,002 (2011 census) | image = [[File:Toda woman in 1900s.jpg]] | image_size =220px | image_caption = तोडा महिला इ.स. १९०० | total_ref = <ref>{{Cite web|url=http://www.censusindia.gov.in/2011census/PCA/ST.html|title=A-11 Individual Scheduled Tribe Primary Census Abstract Data and its Appendix|publisher=Office of the Registrar General & Census Commissioner, India|website=www.censusindia.gov.in|access-date=2017-11-03}}</ref><ref name="Kasturi2007"/> | regions = {{flag|India}}([[तमिळनाडू]]) | languages = [[तोडा भाषा]] | native_name = | native_name_lang = | religions = [[हिंदू]], [[ख्रिश्चन]], [[मुस्लिम]] | related_groups = }} '''तोडा समाज''' हा एक [[तामिळनाडू]] राज्यातील [[निलगिरी पर्वतरांग|निलगिरी पर्वतरांगावर]] उंच पहाडावर राहणारा मागास समाज आहे. तोडा समाजाची बोलीभाषा [[तोडा भाषा]] आहे. तोडा भाषा ही [[कन्नड भाषा|कन्नड भाषेशी]] संबंधित [[द्रविड भाषासमूह|द्रविड भाषासमूहातील]] एक प्राचीन बोलीभाषा आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://www.ethnologue.com/language/tcx |title=TODA|भाषा=इंग्रजी|अॅक्सेसदिनांक=२६ मार्च २०२१}}</ref> तोडा समाज प्रामुख्याने कुंनूर आणि [[उदगमंडलम]] (उटी) तालुक्यात मोठ्या प्रमाणात रहातो. इ.स. २००१ च्या जनगणने नुसार तोडा समाजाची लोकसंख्या २२०० पर्यंत आहे. हा समाज गोलसर आकाराच्या झोपड्यात रहातो. झोपड्यांच्या समूहास माड असे म्हणतात. या समाजाचा मुख्य व्यवसाय हा म्हशीपालनाचा आहे. तोडा समाजात कधीकाळी बहुभार्तृत्व आणि बहुपत्नीत्व या दोन्ही रूढी होत्या. विशेष करून बहुभार्तृत्व म्हणजे एखाद्या महिलेचा जेव्हा एका पुरुषाशी विवाह होतो तेव्हा ती त्याच्या इतर भावांची पण पत्नी होते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://mr.vikaspedia.in/social-welfare/92e93e928935935902936-93693e93894d92494d930/92494b92193e |title=तोडा|अॅक्सेसदिनांक=२६ मार्च २०२१}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://frontline.thehindu.com/other/article30221327.ece |title=THE TRUTH ABOUT THE TODAS|भाषा=इंग्रजी|अॅक्सेसदिनांक=२६ मार्च २०२१}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://vishwakosh.marathi.gov.in/18202/ |title=तोडा|अॅक्सेसदिनांक=२६ मार्च २०२१}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://www.britannica.com/topic/Toda-people-India | title=Toda people, India |भाषा=इंग्रजी|अॅक्सेसदिनांक=२६ मार्च २०२१}}</ref> ==चित्र दालन== <gallery> File:Toda Hut Ooty (2).jpg File:Kandelmund toda 1837.jpg A man and woman of the Toda tribe standing in a photographic Wellcome V0048575.jpg Dhoda (Toda)Dancers.jpg Scenes in Southern India (page 393 crop).jpg Portrait of a Toda man from the Nilgiri Hills in Tamil Nadu in 1871.jpg Toda man in 1900s.jpg Toda men women 1871.jpg Toda people, India (from a book Published in 1931) P.131.png Toda tribal woman in India in the 1890s.jpg Toda tribal Lady.jpg Toda 1.jpg </gallery> ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:अनुसूचित जाती]] [[वर्ग:भारतामधील जाती]] sbma0u0l77o1zw6j7xkjeno6jlokecr 0 280551 2139631 2105923 2022-07-23T04:05:30Z 2409:4042:4B8B:7DC9:230B:5B07:E136:6FD5 Gurakhi wikitext text/x-wiki '''झक मारणे''' हा मराठी भाषेत नेहमीच्या वापरात असणारा शब्द असून तो असभ्य मानला जातो. त्याचा अर्थ 'वेळ वाया घालविणे', असा केला जातो. मूळ शब्द 'झक्' असा असून वाक्प्रचारात 'झक' असा होतो.<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|title=मराठी भाषेतील असभ्य म्हणी आणि वाक्प्रचार|last=मराठे|first=अश्विनीकुमार दत्तात्रेय|publisher=ग्रंथाली प्रकाशन, मुंबई २८, ग्रंथाली प्रकाशन क्रमांक ४|year=२०१२|isbn=|location=मुंबई|pages=०४}}</ref> हिंदीत "झक मारना" असे म्हटले जाते. त्याचा साधारण शुद्ध रूप "झख मारना" असे होते. == Gurakhi == 'झक्'चा अर्थ [[संस्‍कृत भाषा|संस्कृत]] भाषेतील 'झष' म्हणजे मासा, याच्याशी जोडला जातो. आणि 'झक' मारणे म्हणजे मासे मारणे, असे गृहीत धरून त्याचा अर्थ 'निरर्थक उद्योग करणे, असा केला जातो. पण असा अर्थ लावणे, ही एक मोठी चूक आहे, कारण मासे मारणे हा उपजीविकेचा उद्योग आहे, तो निरर्थक उद्योग नाही, असे मत मराठीतील 'असभ्य म्हणी व [[मराठी वाक्प्रचार|वाक्प्रचार]]' विषयाचे अभ्यासक अ. द. मराठे यांनी व्यक्त केले आहे.<ref name=":0" /> "झक" हा एक [[पर्शियन भाषा|पर्शियन]] शब्द असून त्याचा अर्थ 'मासा' असा होतो, असे काहीजणांचे म्हणणे आहे.[https://hi.quora.com/%E0%A4%9D%E0%A4%95-%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A8%E0%A5%87-%E0%A4%95%E0%A4%BE-%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE-%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5-%E0%A4%B9%E0%A5%88] === विस्तारित अर्थ === मराठे यांच्या मते<ref name=":0" />, [[शेख महंमद]] यांच्या 'योगसंग्राम' या ग्रंथात 'झकणे' हे क्रियापद वापरले आहे. त्याचा अर्थ 'मार्ग चुकणे, भरकटणे 'असा होतो. म्हणून झक्' मारीत जा म्हणजे 'भरकटत राहा, किंवा झक मारली आणि मुंबई पाहिली' म्हणजे निर्णय चुकला, असा अर्थ होतो. त्याचप्रमाणे दिपविणारा प्रकाश, झक्क, भपकेदार, चकचकीत, झगझगीत, लख्ख, झक्क, भपकेदार, चकचकीत, वाईट गोष्ट, निंद्यकर्म, मूर्खपणा, पागलपणा, दुखवणे, फसवणे असेही अर्थ होऊ शकतात.[https://www.transliteral.org/dictionary/%e0%a4%9d%e0%a4%95/word] इच्छा नसतानाही एखादे काम नाईलाज म्हणून करणे, नाईलाज म्हणून हात चोळीत बसणे, भीक मागणे, बोंबलत राहणे (जसे की "मागे दौलत किल्ले स्वामींचे स्वामी घेतील. कर्जदार झक मारीत राहतील), मूर्खपणा करणे. झकचे आणखीही ग्राम्य अर्थ आहेत किंवा संदर्भानुसार होतात. झक मारून झुणका खाणे, असाही वाक्प्रचार काही ठिकाणी केला जातो. === 'मारणे' हे क्रियापद जोडल्यास होणारे अर्थ === मराठे यांच्या मते 'भरकट' या अर्थी 'झक' हे नाम आहे. त्या नामाला 'मारणे' हे क्रियापद चिकटवले आहे. त्यापासून 'झक मारणे' असा पूर्ण वाक्प्रचार बनतो. 'झक'ला 'मारणे' हे क्रियाविशेषण जोडण्यामागे 'महाराष्ट्राचा लढवय्येपणा' हे कारण आहे. मराठे गेल्या तीनशे वर्षांपासून अनेक प्रकारची युद्धे करीत आले आहेत, ती व्यापक मारामारीच होती. त्यामुळे 'झक मारणे' असा वाक्प्रचार रूढ झाला असावा. ''''मारणे'''' हा अशिष्ट शब्द समजला जातो; तो 'झक'ला जोडल्यास साधारणतः पुढील किमान [https://www.transliteral.org/dictionary/%e0%a4%9d%e0%a4%95/word] अर्थ निष्पन्न होतात: # ढोबळ चूक करणे; मूर्खाप्रमाणे वागणे. # निंद्यकर्म, व्यभिचार इ. करणे. #लोकसंप्रदायाविरुद्ध वागणे, जसे की "तो आईबापाचे ऐकत नाही, झक मारतो." # 'करु नये ती गोष्ट केली' असे कबूल करणे किंवा कबूल करून तिच्याबद्दलचा दोष स्वीकारणे. जसे की "मी तुझ्या कारभारात/भानगडीत पडलो, झक मारली." 'मारणे' हे क्रियाविशेषण जोडून होणारे इतर काही शब्दप्रयोग पुढीलप्रमाणे : झकत करणे, झकत जाणे, झक्कत करणे/जाणे, झकत/झक्कत देणे, झकत/ झक्कत येणे, झक मारीत राहणे - === मराठीतील उपयोग === मराठी भाषेत या शब्दाचे विविध रीतीने उपयोग केले जातात. जसे की, झक मारीत-जाईल-देईल-येईल-करील. == संदर्भ == <references /> [[वर्ग:मराठी शब्द व वाक्प्रचार]] izo59vc2i64otojfahdj6p4w4akrcjb 2139637 2139631 2022-07-23T04:50:33Z संतोष गोरे 135680 [[Special:Contributions/2409:4042:4B8B:7DC9:230B:5B07:E136:6FD5|2409:4042:4B8B:7DC9:230B:5B07:E136:6FD5]] ([[User talk:2409:4042:4B8B:7DC9:230B:5B07:E136:6FD5|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:Sandesh9822|Sandesh9822]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. wikitext text/x-wiki '''झक मारणे''' हा मराठी भाषेत नेहमीच्या वापरात असणारा शब्द असून तो असभ्य मानला जातो. त्याचा अर्थ 'वेळ वाया घालविणे', असा केला जातो. मूळ शब्द 'झक्' असा असून वाक्प्रचारात 'झक' असा होतो.<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|title=मराठी भाषेतील असभ्य म्हणी आणि वाक्प्रचार|last=मराठे|first=अश्विनीकुमार दत्तात्रेय|publisher=ग्रंथाली प्रकाशन, मुंबई २८, ग्रंथाली प्रकाशन क्रमांक ४|year=२०१२|isbn=|location=मुंबई|pages=०४}}</ref> हिंदीत "झक मारना" असे म्हटले जाते. त्याचा साधारण शुद्ध रूप "झख मारना" असे होते. == अर्थ == 'झक्'चा अर्थ [[संस्‍कृत भाषा|संस्कृत]] भाषेतील 'झष' म्हणजे मासा, याच्याशी जोडला जातो. आणि 'झक' मारणे म्हणजे मासे मारणे, असे गृहीत धरून त्याचा अर्थ 'निरर्थक उद्योग करणे, असा केला जातो. पण असा अर्थ लावणे, ही एक मोठी चूक आहे, कारण मासे मारणे हा उपजीविकेचा उद्योग आहे, तो निरर्थक उद्योग नाही, असे मत मराठीतील 'असभ्य म्हणी व [[मराठी वाक्प्रचार|वाक्प्रचार]]' विषयाचे अभ्यासक अ. द. मराठे यांनी व्यक्त केले आहे.<ref name=":0" /> "झक" हा एक [[पर्शियन भाषा|पर्शियन]] शब्द असून त्याचा अर्थ 'मासा' असा होतो, असे काहीजणांचे म्हणणे आहे.[https://hi.quora.com/%E0%A4%9D%E0%A4%95-%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A8%E0%A5%87-%E0%A4%95%E0%A4%BE-%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE-%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5-%E0%A4%B9%E0%A5%88] === विस्तारित अर्थ === मराठे यांच्या मते<ref name=":0" />, [[शेख महंमद]] यांच्या 'योगसंग्राम' या ग्रंथात 'झकणे' हे क्रियापद वापरले आहे. त्याचा अर्थ 'मार्ग चुकणे, भरकटणे 'असा होतो. म्हणून झक्' मारीत जा म्हणजे 'भरकटत राहा, किंवा झक मारली आणि मुंबई पाहिली' म्हणजे निर्णय चुकला, असा अर्थ होतो. त्याचप्रमाणे दिपविणारा प्रकाश, झक्क, भपकेदार, चकचकीत, झगझगीत, लख्ख, झक्क, भपकेदार, चकचकीत, वाईट गोष्ट, निंद्यकर्म, मूर्खपणा, पागलपणा, दुखवणे, फसवणे असेही अर्थ होऊ शकतात.[https://www.transliteral.org/dictionary/%e0%a4%9d%e0%a4%95/word] इच्छा नसतानाही एखादे काम नाईलाज म्हणून करणे, नाईलाज म्हणून हात चोळीत बसणे, भीक मागणे, बोंबलत राहणे (जसे की "मागे दौलत किल्ले स्वामींचे स्वामी घेतील. कर्जदार झक मारीत राहतील), मूर्खपणा करणे. झकचे आणखीही ग्राम्य अर्थ आहेत किंवा संदर्भानुसार होतात. झक मारून झुणका खाणे, असाही वाक्प्रचार काही ठिकाणी केला जातो. === 'मारणे' हे क्रियापद जोडल्यास होणारे अर्थ === मराठे यांच्या मते 'भरकट' या अर्थी 'झक' हे नाम आहे. त्या नामाला 'मारणे' हे क्रियापद चिकटवले आहे. त्यापासून 'झक मारणे' असा पूर्ण वाक्प्रचार बनतो. 'झक'ला 'मारणे' हे क्रियाविशेषण जोडण्यामागे 'महाराष्ट्राचा लढवय्येपणा' हे कारण आहे. मराठे गेल्या तीनशे वर्षांपासून अनेक प्रकारची युद्धे करीत आले आहेत, ती व्यापक मारामारीच होती. त्यामुळे 'झक मारणे' असा वाक्प्रचार रूढ झाला असावा. ''''मारणे'''' हा अशिष्ट शब्द समजला जातो; तो 'झक'ला जोडल्यास साधारणतः पुढील किमान [https://www.transliteral.org/dictionary/%e0%a4%9d%e0%a4%95/word] अर्थ निष्पन्न होतात: # ढोबळ चूक करणे; मूर्खाप्रमाणे वागणे. # निंद्यकर्म, व्यभिचार इ. करणे. #लोकसंप्रदायाविरुद्ध वागणे, जसे की "तो आईबापाचे ऐकत नाही, झक मारतो." # 'करु नये ती गोष्ट केली' असे कबूल करणे किंवा कबूल करून तिच्याबद्दलचा दोष स्वीकारणे. जसे की "मी तुझ्या कारभारात/भानगडीत पडलो, झक मारली." 'मारणे' हे क्रियाविशेषण जोडून होणारे इतर काही शब्दप्रयोग पुढीलप्रमाणे : झकत करणे, झकत जाणे, झक्कत करणे/जाणे, झकत/झक्कत देणे, झकत/ झक्कत येणे, झक मारीत राहणे - === मराठीतील उपयोग === मराठी भाषेत या शब्दाचे विविध रीतीने उपयोग केले जातात. जसे की, झक मारीत-जाईल-देईल-येईल-करील. == संदर्भ == <references /> [[वर्ग:मराठी शब्द व वाक्प्रचार]] dgm20f7i4fj7niw8ltfnk29t85dhvjc 0 290087 2139680 2136644 2022-07-23T07:18:34Z 152.57.171.142 /* कलाकार */Thanks wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाणी कार्यक्रम | कार्यक्रम = मन उडू उडू झालं | चित्र = | लोगो_चित्र_शीर्षक = | उपशीर्षक = | प्रकार = | निर्माता = संदीप जाधव | निर्मिती संस्था = एकस्मै क्रिएशन्स | दिग्दर्शक = हरीश शिर्के | क्रिएटीव्ह दिग्दर्शक = | सूत्रधार = | कलाकार = [[ऋता दुर्गुळे]], [[अजिंक्य राऊत]] | पंच = | आवाज = | अभिवाचक = | थीम संगीत संगीतकार = | शीर्षकगीत = | अंतिम संगीत = | संगीतकार = | देश = [[भारत]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | वर्ष संख्या = | एपिसोड संख्या = ३१० | कार्यकारी निर्माता = | सुपरवायझिंग निर्माता = | असोसिएट निर्माता = | सह निर्माता = | कथा संकलन = | संकलन = | स्थळ = | कॅमेरा = | चालण्याचा वेळ = सोमवार ते शनिवार संध्या. ७.३० वाजता | वाहिनी = [[झी मराठी]] | चित्र प्रकार = | ध्वनी प्रकार = | प्रथम प्रसारण = ३० ऑगस्ट २०२१ | शेवटचे प्रसारण = १३ ऑगस्ट २०२२ | आधी = [[सत्यवान सावित्री (मालिका)|सत्यवान सावित्री]] | नंतर = [[तू तेव्हा तशी]] | सारखे = }} {{झी मराठी संध्या. ७.३०च्या मालिका}} '''मन उडू उडू झालं''' ही [[झी मराठी]]वर प्रसारित होणारी एक भारतीय मराठी भाषेतील दूरचित्रवाणी मालिका आहे. ही एक रोमँटिक ड्रामा सीरियल आहे ज्याचे दिग्दर्शन आधी मंदार देवस्थळी आणि नंतर हरीश शिर्के यांनी केले आहे आणि संदीप जाधव यांनी एकस्मै क्रिएशनच्या बॅनरखाली निर्मिती केली आहे. या शोमध्ये [[ऋता दुर्गुळे]] आणि [[अजिंक्य राऊत]] मुख्य भूमिकेत आहेत. त्याचे शीर्षकगीत [[आर्या आंबेकर]] यांनी गायले आहे. == प्लॉट == दीपिका (दीपू) देशपांडे ही आरक्षित तरुणी तिच्या वडिलांच्या सांगण्यावरून एसपी बँकेत लोन रिकव्हरी एजंट म्हणून नियुक्त झाली. तिचे वडील कठोर नियम आणि जुन्या परंपरांवर विश्वास ठेवणारे अभिमानी शिक्षक आहेत. इंद्रजित साळगांवकर हे एमबीए पदवीधर आहेत, परंतु कमी नोकरीमुळे बेरोजगार असल्याने त्यांना दीपूसोबत हार्ड रिकव्हरी एजंट म्हणून एसपी बँकेत नियुक्त केले जाते. इंद्रा देखील मनोहरचा माजी विद्यार्थी आहे. इंद्राची पुनर्प्राप्तीची पद्धत दीपूला आवडत नाही, परंतु पुनर्प्राप्तीसाठी कार्य करते. इंद्राला त्याची आई जयश्री बद्दल पझेसिव्ह आहे आणि तो तिच्या आणि त्याच्या कुटुंबाकडून आपला रोजगार खोटा ठरवतो. सत्तू इंद्राचा भावासारखा मित्रही त्यासोबत असतो. इंद्राचे त्याच्या कुटुंबावर प्रेम आहे आणि म्हणून त्यांना कधीही प्रश्न विचारत नाही जे इंटर्न देखील प्रेमाची बदला देतात. दीपूची मोठी बहीण शलाका हिचे लग्न अमेरिकेहून परत आलेल्या नयनसोबत फसले. नयनचे कुटुंब देशपांडे यांच्या साध्या राहणीमानाबद्दल त्यांना त्रास देतात आणि आणखी अनेक मागण्यांसह लग्न भव्य पद्धतीने पार पाडण्याची मागणी करतात. या लग्नाच्या व्यवस्थेसाठी देशपांडे आपली वडिलोपार्जित मालमत्ता विकतात. नयनचे कुटुंब प्रत्येक चकमकीत दीपूला नेहमीच त्रास देतात आणि हिणवतात. शलाकाची धाकटी आणि दीपूची मोठी बहीण सानिका, इंद्राचा धाकटा भाऊ कार्तिक, जो कॅसानोव्हा आहे त्याच्याशी प्रेमात पडते. दीपूने सानिकाला याबद्दल चेतावणी दिली, पण त्याऐवजी ती आरोप फेटाळून लावते आणि दीपूला दोष देते. इंद्रा आणि दीपू एकत्र काम करतात आणि पुनर्प्राप्तीच्या प्रक्रियेदरम्यान सतत मतभेद असतात, परंतु नंतर ते एकत्र सामना करतात. इंद्रा दीपूच्या सौंदर्याने प्रभावित होतो आणि तिच्या प्रेमात पडतो. जयश्री देखील दीपूच्या वागण्याने प्रभावित होते आणि म्हणून तिला तिचे लग्न इंद्राशी करायचे आहे. मनोहर आणि मालती उघड करतात की ते जोडप्याचा तिरस्कार करतात जे त्यांचे नाते लपवतात किंवा लग्नासाठी पळून जातात. नयनच्या कुटुंबाच्या वाढत्या मागण्यांमुळे, मनोहर युती तोडण्याचा प्रयत्न करतो पण अपयशी ठरतो. जेव्हा इंद्रा त्याला भेटतो तेव्हा त्याला त्याच्या आर्थिक समस्या जाणवतात आणि त्याचा सत्कार कार्यक्रम आयोजित करून त्याला मदत करण्याचा निर्णय घेतला. दरम्यान, मालती कर्ज वसुलीच्या बॅगमधून काही रक्कम चोरते ज्यासाठी दीपूला बँकेकडून दोष दिला जातो आणि तिची नोकरी देखील धोक्यात येते. जेव्हा मालतीला नोकरी धोक्यात घालण्याबद्दल कळते तेव्हा तिने सत्य उघड केले. सत्कार कार्यक्रमादरम्यान, दीपूला कळते की इंद्रा खरोखर तिच्या वडिलांचा सर्वोत्तम विद्यार्थी आहे. == कलाकार == * [[अजिंक्य राऊत]]- इंद्रजित साळगांवकर (इंद्रा) * [[ऋता दुर्गुळे]] - दीपिका इंद्रजित साळगांवकर / दीपिका मनोहर देशपांडे (दीपू) * [[अरुण नलावडे]] - मनोहर देशपांडे * रुपलक्ष्मी शिंदे - मालती मनोहर देशपांडे * रीना अग्रवाल - सानिका मनोहर देशपांडे / सानिका कार्तिक साळगांवकर (ताई) * शर्वरी कुलकर्णी - शलाका मनोहर देशपांडे / शलाका नयन कानविंदे (दीदी) * पूर्णिमा तळवलकर - जयश्री साळगांवकर * ऋतुराज फडके - कार्तिक साळगांवकर * प्राजक्ता परब - मुक्ता साळगांवकर * विनम्र बाभळ - सत्तू * राजू बावडेकर - मा.वा. सोनटक्के * अमित परब - नयन विश्वास कानविंदे * कस्तुरी सारंग - स्नेहलता विश्वास कानविंदे * श्वेता मांडे - संपदा कानविंदे * संदीप सोमण - विश्वास कानविंदे * अनिल राजपूत - अमित कुलकर्णी == विशेष भाग == # नादावला खुळावला जीव लागला जडू, मन झालं उडू उडू. <u>(३० ऑगस्ट २०२१)</u> # कोणाची होईल सरशी, इंद्राची रांगडी स्टाईल की दीपूचे अहिंसेचे तत्त्व? <u>(०१ सप्टेंबर २०२१)</u> # दीपूची तत्त्वं इंद्राची हिंसा, फुलणार प्रेम की उडणार ठिणग्या? (०४ सप्टेंबर २०२१) # कर्जाची परतफेड म्हणून दीपू कानातले डूल काढून देते इंद्राला. (०८ सप्टेंबर २०२१) # इंद्राला घडणार हरितालिकेचा उपवास, दीपूसाठी हरितालिका ठरणार का खास? (११ सप्टेंबर २०२१) # इंद्राने बॅगेत कॅशऐवजी लोकरीचे धागे ठेवल्याने दीपू भडकते इंद्रावर. <u>(१४ सप्टेंबर २०२१)</u> # दीपूने केसात चाफा माळल्याने इंद्राची हालत खराब. (१८ सप्टेंबर २०२१) # दीपूचा भाबडा गैरसमज इंद्राला करतो अस्वस्थ. (२२ सप्टेंबर २०२१) # वसुलीसाठी लांबचा प्रवास ठरणार का इंद्रा आणि दीपूसाठी खास? (२५ सप्टेंबर २०२१) # लांब, अनोळखी, सुनसान ठिकाणी दीपूला मिळते इंद्राची साथ. (२९ सप्टेंबर २०२१) # अचानक उद्भवलेल्या संकटात इंद्रा दीपूच्या मदतीला जाणार धावून. (०२ ऑक्टोबर २०२१) # इंद्रा देतो दीपूला हिंमत, दीपूच्या नजरेत वाढेल का इंद्राची किंमत? (०६ ऑक्टोबर २०२१) # नवरात्रौत्सवाची खरेदी इंद्रा आणि दीपूला आणेल का जवळ? (०९ ऑक्टोबर २०२१) # इंद्रा-दीपूचे कुमारिका पूजन होणार आगळ्यावेगळ्या पद्धतीने साजरे. <u>(२१ ऑक्टोबर २०२१)</u> # बोला फुलाची पडली गाठ, दीपू पडली इंद्राच्या हातात. (२३ ऑक्टोबर २०२१) # इंद्रा-दीपूने खाल्ली सोबत भेळ, आता तरी बसेल का हृदयाचा हृदयाशी मेळ? (२७ ऑक्टोबर २०२१) # इंद्राचं मन झालंच अखेर उडू उडू. <u>(३१ ऑक्टोबर २०२१)</u> # इंद्राचं धडधडतंय काळीज, सांगू शकेल का तो हे दीपूला वेळीच? (०३ नोव्हेंबर २०२१) # दिवाळीच्या सुट्टीतही दीपूला बघण्याची ओढ, इंद्राचा पाडवा होणार का गोड? (०६ नोव्हेंबर २०२१) # दिवाळीनिमित्त देशपांडे सरांनी जावयासाठी आणलेली भेटवस्तू पडते इंद्राच्या हातात. (०९ नोव्हेंबर २०२१) # बाबांना खातेय दीपूच्या लग्नाची चिंता, दीपू आणि इंद्राच्या डोक्यावर मात्र योगायोगाने पडल्या अक्षता. (११ नोव्हेंबर २०२१) # कोण म्हणतं प्रेमात तारे तोडून आणणं शक्य नाही, दीपूसाठी इंद्राला काहीही अशक्य नाही. (१३ नोव्हेंबर २०२१) # दीपूबद्दलचे प्रेम इंद्रा व्यक्त करणार का? (१७ नोव्हेंबर २०२१) # इंद्रा-दीपूचं प्रेम आगीतून तावून सुलाखून निघणार, पण दीपूला इंद्राचं प्रेम कबूल करणं ऐकू येणार का? <u>(२१ नोव्हेंबर २०२१)</u> # आईने दिलेली चोरीच्या पापाची कबुली देशपांडे सरांना कळणार का? (२४ नोव्हेंबर २०२१) # इंद्राला सगळीकडेच दिसू लागली आहे दीपू, इंद्राचे प्रेम आता कसे राहील लपून? (२७ नोव्हेंबर २०२१) # इंद्राने आईला केलेलं प्रॉमिस फळाला येणार का? (३० नोव्हेंबर २०२१) # इंद्राच्या प्रेमाला दीपूचा होकार मिळणार का? <u>(०९ डिसेंबर २०२१)</u> # पोटच्या पोरीच्या चुकांमुळे देशपांडे सरांना भोगाव्या लागत आहेत मरणयातना. <u>(२० डिसेंबर २०२१)</u> # हॉस्पिटलमध्ये दीपूच्या मदतीसाठी इंद्राची दादागिरी. <u>(२२ डिसेंबर २०२१)</u> # अवाढव्य खंबाटाला हरवू शकेल का इंद्रा-दीपूच्या प्रेमाची ताकद? <u>(२९ डिसेंबर २०२१)</u> # जयश्री आणि इंद्राने दीपूला प्रेमाने दिलेली पैठणी सानिका घेणार का हिसकावून? <u>(०९ जानेवारी २०२२)</u> # सत्तूचा नागिण डान्स सगळ्यांना सळो की पळो करून सोडणार. <u>(१३ जानेवारी २०२२)</u> # सासरी जाताना सानिकामुळे पुन्हा एकदा देशपांडे सरांची मान चारचौघात जाते खाली. <u>(१७ जानेवारी २०२२)</u> # सानिकाच्या गृहप्रवेशात दीपू माप ओलांडून करणार इंद्राच्या घरात प्रवेश. <u>(२५ जानेवारी २०२२)</u> # दीपू घेणार इंद्राच्या मनाचा आणि किचनचा ताबा. <u>(२७ जानेवारी २०२२)</u> # दीपूच्या केसात गजरा माळण्याचा इंद्राचा हट्ट, मालतीसमोर येणार इंद्रा-दीपूमधलं नातं. <u>(३१ जानेवारी २०२२)</u> # इंद्रा-दीपूच्या प्रेमात लागू होणार नियम आणि अटी. <u>(१३ फेब्रुवारी २०२२)</u> # इंद्रा दीपूला लिहिणार प्रेमपत्र. <u>(१४ फेब्रुवारी २०२२)</u> # मालतीच्या हातात पडलं इंद्रा-दीपूचं प्रेमपत्र. <u>(२६ मार्च २०२२)</u> # धर्मवीर चौकात झाला निवाडा, इंद्राने भरचौकात घातला राडा. <u>(१७ एप्रिल २०२२)</u> # सानिका देशपांडे सरांना सांगणार दीपूच्या अपघाताचं सत्य. <u>(२२ मे २०२२)</u> # दीपूसाठी इंद्रा देणार अग्निपरीक्षा. <u>(०५ जून २०२२)</u> # इंद्रा-दीपूचं सत्य सानिकाला समजणार. (१३ जून २०२२) # बाबांनी घातलाय इंद्रा-दीपूच्या लग्नाचा घाट, पण इंद्राची खरी ओळखच करणार त्याचा घात. (१५ जून २०२२) # मराठी टेलिव्हिजनवरच्या इतिहासातील सर्वात मोठी फाईट, होणार वातावरण टाईट. <u>(१९ जून २०२२)</u> == पुरस्कार == {| class="wikitable" |+ [[झी मराठी उत्सव नात्यांचा पुरस्कार २०२१]]<ref>{{Cite web|url=https://www.filmibeat.com/amphtml/marathi-movies/news/zee-marathi-awards-2021-winners-list-out-mazhi-tuzhi-reshimgaath-yeu-kashi-tashi-me-nandayla-win-big-323765.html|title=झी मराठी अवॉर्ड्स २०२१ च्या विजेत्यांची यादी! माझी तुझी रेशीमगाठ आणि येऊ कशी तशी मी नांदायला जिंकले अवॉर्ड|date=2021-10-30|website=Filmibeat|access-date=2021-10-31|language=en}}</ref> !श्रेणी !प्राप्तकर्ता !भूमिका |- |सर्वोत्तम जोडी |[[अजिंक्य राऊत]]-[[ऋता दुर्गुळे]] |इंद्रा-दीपू |- |सर्वोत्तम वडील |[[अरुण नलावडे]] |मनोहर |- |सर्वाधिक ट्रेंडिंग कॅरेक्टर पुरुष |[[अजिंक्य राऊत]] |इंद्रा |- |सर्वाधिक ट्रेंडिंग कॅरेक्टर महिला |[[ऋता दुर्गुळे]] |दीपू |} == संदर्भ == {{reflist}} [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] [[वर्ग:झी मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] 0w50hqitwvrvf1m97vmqwzv7kkdn2ge 2139697 2139680 2022-07-23T07:48:44Z 43.242.226.33 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाणी कार्यक्रम | कार्यक्रम = मन उडू उडू झालं | चित्र = | लोगो_चित्र_शीर्षक = | उपशीर्षक = | प्रकार = | निर्माता = संदीप जाधव | निर्मिती संस्था = एकस्मै क्रिएशन्स | दिग्दर्शक = हरीश शिर्के | क्रिएटीव्ह दिग्दर्शक = | सूत्रधार = | कलाकार = [[ऋता दुर्गुळे]], [[अजिंक्य राऊत]] | पंच = | आवाज = | अभिवाचक = | थीम संगीत संगीतकार = | शीर्षकगीत = | अंतिम संगीत = | संगीतकार = | देश = [[भारत]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | वर्ष संख्या = | एपिसोड संख्या = ३११ | कार्यकारी निर्माता = | सुपरवायझिंग निर्माता = | असोसिएट निर्माता = | सह निर्माता = | कथा संकलन = | संकलन = | स्थळ = | कॅमेरा = | चालण्याचा वेळ = सोमवार ते शनिवार संध्या. ७.३० वाजता | वाहिनी = [[झी मराठी]] | चित्र प्रकार = | ध्वनी प्रकार = | प्रथम प्रसारण = ३० ऑगस्ट २०२१ | शेवटचे प्रसारण = १३ ऑगस्ट २०२२ | आधी = [[सत्यवान सावित्री (मालिका)|सत्यवान सावित्री]] | नंतर = [[तू तेव्हा तशी]] | सारखे = }} {{झी मराठी संध्या. ७.३०च्या मालिका}} '''मन उडू उडू झालं''' ही [[झी मराठी]]वर प्रसारित होणारी एक भारतीय मराठी भाषेतील दूरचित्रवाणी मालिका आहे. ही एक रोमँटिक ड्रामा सीरियल आहे ज्याचे दिग्दर्शन आधी मंदार देवस्थळी आणि नंतर हरीश शिर्के यांनी केले आहे आणि संदीप जाधव यांनी एकस्मै क्रिएशनच्या बॅनरखाली निर्मिती केली आहे. या शोमध्ये [[ऋता दुर्गुळे]] आणि [[अजिंक्य राऊत]] मुख्य भूमिकेत आहेत. त्याचे शीर्षकगीत [[आर्या आंबेकर]] यांनी गायले आहे. == कथानक == दीपिका (दीपू) देशपांडे ही आरक्षित तरुणी तिच्या वडिलांच्या सांगण्यावरून एसपी बँकेत लोन रिकव्हरी एजंट म्हणून नियुक्त झाली. तिचे वडील कठोर नियम आणि जुन्या परंपरांवर विश्वास ठेवणारे अभिमानी शिक्षक आहेत. इंद्रजित साळगांवकर हे एमबीए पदवीधर आहेत, परंतु कमी नोकरीमुळे बेरोजगार असल्याने त्यांना दीपूसोबत हार्ड रिकव्हरी एजंट म्हणून एसपी बँकेत नियुक्त केले जाते. इंद्रा देखील मनोहरचा माजी विद्यार्थी आहे. इंद्राची पुनर्प्राप्तीची पद्धत दीपूला आवडत नाही, परंतु पुनर्प्राप्तीसाठी कार्य करते. इंद्राला त्याची आई जयश्री बद्दल पझेसिव्ह आहे आणि तो तिच्या आणि त्याच्या कुटुंबाकडून आपला रोजगार खोटा ठरवतो. सत्तू इंद्राचा भावासारखा मित्रही त्यासोबत असतो. इंद्राचे त्याच्या कुटुंबावर प्रेम आहे आणि म्हणून त्यांना कधीही प्रश्न विचारत नाही जे इंटर्न देखील प्रेमाची बदला देतात. दीपूची मोठी बहीण शलाका हिचे लग्न अमेरिकेहून परत आलेल्या नयनसोबत फसले. नयनचे कुटुंब देशपांडे यांच्या साध्या राहणीमानाबद्दल त्यांना त्रास देतात आणि आणखी अनेक मागण्यांसह लग्न भव्य पद्धतीने पार पाडण्याची मागणी करतात. या लग्नाच्या व्यवस्थेसाठी देशपांडे आपली वडिलोपार्जित मालमत्ता विकतात. नयनचे कुटुंब प्रत्येक चकमकीत दीपूला नेहमीच त्रास देतात आणि हिणवतात. शलाकाची धाकटी आणि दीपूची मोठी बहीण सानिका, इंद्राचा धाकटा भाऊ कार्तिक, जो कॅसानोव्हा आहे त्याच्याशी प्रेमात पडते. दीपूने सानिकाला याबद्दल चेतावणी दिली, पण त्याऐवजी ती आरोप फेटाळून लावते आणि दीपूला दोष देते. इंद्रा आणि दीपू एकत्र काम करतात आणि पुनर्प्राप्तीच्या प्रक्रियेदरम्यान सतत मतभेद असतात, परंतु नंतर ते एकत्र सामना करतात. इंद्रा दीपूच्या सौंदर्याने प्रभावित होतो आणि तिच्या प्रेमात पडतो. जयश्री देखील दीपूच्या वागण्याने प्रभावित होते आणि म्हणून तिला तिचे लग्न इंद्राशी करायचे आहे. मनोहर आणि मालती उघड करतात की ते जोडप्याचा तिरस्कार करतात जे त्यांचे नाते लपवतात किंवा लग्नासाठी पळून जातात. नयनच्या कुटुंबाच्या वाढत्या मागण्यांमुळे, मनोहर युती तोडण्याचा प्रयत्न करतो पण अपयशी ठरतो. जेव्हा इंद्रा त्याला भेटतो तेव्हा त्याला त्याच्या आर्थिक समस्या जाणवतात आणि त्याचा सत्कार कार्यक्रम आयोजित करून त्याला मदत करण्याचा निर्णय घेतला. दरम्यान, मालती कर्ज वसुलीच्या बॅगमधून काही रक्कम चोरते ज्यासाठी दीपूला बँकेकडून दोष दिला जातो आणि तिची नोकरी देखील धोक्यात येते. जेव्हा मालतीला नोकरी धोक्यात घालण्याबद्दल कळते तेव्हा तिने सत्य उघड केले. सत्कार कार्यक्रमादरम्यान, दीपूला कळते की इंद्रा खरोखर तिच्या वडिलांचा सर्वोत्तम विद्यार्थी आहे. == कलाकार == * [[अजिंक्य राऊत]]- इंद्रजित साळगांवकर (इंद्रा) * [[ऋता दुर्गुळे]] - दीपिका इंद्रजित साळगांवकर / दीपिका मनोहर देशपांडे (दीपू) * [[अरुण नलावडे]] - मनोहर देशपांडे * रुपलक्ष्मी शिंदे - मालती मनोहर देशपांडे * रीना अग्रवाल - सानिका मनोहर देशपांडे / सानिका कार्तिक साळगांवकर (ताई) * शर्वरी कुलकर्णी - शलाका मनोहर देशपांडे / शलाका नयन कानविंदे (दीदी) * पूर्णिमा तळवलकर - जयश्री साळगांवकर * ऋतुराज फडके - कार्तिक साळगांवकर * प्राजक्ता परब - मुक्ता साळगांवकर * विनम्र बाभळ - सत्तू * राजू बावडेकर - मा.वा. सोनटक्के * अमित परब - नयन विश्वास कानविंदे * कस्तुरी सारंग - स्नेहलता विश्वास कानविंदे * श्वेता मांडे - संपदा कानविंदे * संदीप सोमण - विश्वास कानविंदे * अनिल राजपूत - अमित कुलकर्णी == विशेष भाग == # नादावला खुळावला जीव लागला जडू, मन झालं उडू उडू. <u>(३० ऑगस्ट २०२१)</u> # कोणाची होईल सरशी, इंद्राची रांगडी स्टाईल की दीपूचे अहिंसेचे तत्त्व? <u>(०१ सप्टेंबर २०२१)</u> # दीपूची तत्त्वं इंद्राची हिंसा, फुलणार प्रेम की उडणार ठिणग्या? (०४ सप्टेंबर २०२१) # कर्जाची परतफेड म्हणून दीपू कानातले डूल काढून देते इंद्राला. (०८ सप्टेंबर २०२१) # इंद्राला घडणार हरितालिकेचा उपवास, दीपूसाठी हरितालिका ठरणार का खास? (११ सप्टेंबर २०२१) # इंद्राने बॅगेत कॅशऐवजी लोकरीचे धागे ठेवल्याने दीपू भडकते इंद्रावर. <u>(१४ सप्टेंबर २०२१)</u> # दीपूने केसात चाफा माळल्याने इंद्राची हालत खराब. (१८ सप्टेंबर २०२१) # दीपूचा भाबडा गैरसमज इंद्राला करतो अस्वस्थ. (२२ सप्टेंबर २०२१) # वसुलीसाठी लांबचा प्रवास ठरणार का इंद्रा आणि दीपूसाठी खास? (२५ सप्टेंबर २०२१) # लांब, अनोळखी, सुनसान ठिकाणी दीपूला मिळते इंद्राची साथ. (२९ सप्टेंबर २०२१) # अचानक उद्भवलेल्या संकटात इंद्रा दीपूच्या मदतीला जाणार धावून. (०२ ऑक्टोबर २०२१) # इंद्रा देतो दीपूला हिंमत, दीपूच्या नजरेत वाढेल का इंद्राची किंमत? (०६ ऑक्टोबर २०२१) # नवरात्रौत्सवाची खरेदी इंद्रा आणि दीपूला आणेल का जवळ? (०९ ऑक्टोबर २०२१) # इंद्रा-दीपूचे कुमारिका पूजन होणार आगळ्यावेगळ्या पद्धतीने साजरे. <u>(२१ ऑक्टोबर २०२१)</u> # बोला फुलाची पडली गाठ, दीपू पडली इंद्राच्या हातात. (२३ ऑक्टोबर २०२१) # इंद्रा-दीपूने खाल्ली सोबत भेळ, आता तरी बसेल का हृदयाचा हृदयाशी मेळ? (२७ ऑक्टोबर २०२१) # इंद्राचं मन झालंच अखेर उडू उडू. <u>(३१ ऑक्टोबर २०२१)</u> # इंद्राचं धडधडतंय काळीज, सांगू शकेल का तो हे दीपूला वेळीच? (०३ नोव्हेंबर २०२१) # दिवाळीच्या सुट्टीतही दीपूला बघण्याची ओढ, इंद्राचा पाडवा होणार का गोड? (०६ नोव्हेंबर २०२१) # दिवाळीनिमित्त देशपांडे सरांनी जावयासाठी आणलेली भेटवस्तू पडते इंद्राच्या हातात. (०९ नोव्हेंबर २०२१) # बाबांना खातेय दीपूच्या लग्नाची चिंता, दीपू आणि इंद्राच्या डोक्यावर मात्र योगायोगाने पडल्या अक्षता. (११ नोव्हेंबर २०२१) # कोण म्हणतं प्रेमात तारे तोडून आणणं शक्य नाही, दीपूसाठी इंद्राला काहीही अशक्य नाही. (१३ नोव्हेंबर २०२१) # दीपूबद्दलचे प्रेम इंद्रा व्यक्त करणार का? (१७ नोव्हेंबर २०२१) # इंद्रा-दीपूचं प्रेम आगीतून तावून सुलाखून निघणार, पण दीपूला इंद्राचं प्रेम कबूल करणं ऐकू येणार का? <u>(२१ नोव्हेंबर २०२१)</u> # आईने दिलेली चोरीच्या पापाची कबुली देशपांडे सरांना कळणार का? (२४ नोव्हेंबर २०२१) # इंद्राला सगळीकडेच दिसू लागली आहे दीपू, इंद्राचे प्रेम आता कसे राहील लपून? (२७ नोव्हेंबर २०२१) # इंद्राने आईला केलेलं प्रॉमिस फळाला येणार का? (३० नोव्हेंबर २०२१) # इंद्राच्या प्रेमाला दीपूचा होकार मिळणार का? <u>(०९ डिसेंबर २०२१)</u> # पोटच्या पोरीच्या चुकांमुळे देशपांडे सरांना भोगाव्या लागत आहेत मरणयातना. <u>(२० डिसेंबर २०२१)</u> # हॉस्पिटलमध्ये दीपूच्या मदतीसाठी इंद्राची दादागिरी. <u>(२२ डिसेंबर २०२१)</u> # अवाढव्य खंबाटाला हरवू शकेल का इंद्रा-दीपूच्या प्रेमाची ताकद? <u>(२९ डिसेंबर २०२१)</u> # जयश्री आणि इंद्राने दीपूला प्रेमाने दिलेली पैठणी सानिका घेणार का हिसकावून? <u>(०९ जानेवारी २०२२)</u> # सत्तूचा नागिण डान्स सगळ्यांना सळो की पळो करून सोडणार. (११ जानेवारी २०२२) # सासरी जाताना सानिकामुळे पुन्हा एकदा देशपांडे सरांची मान चारचौघात जाते खाली. <u>(१३ जानेवारी २०२२)</u> # सानिकाच्या गृहप्रवेशात दीपू माप ओलांडून करणार इंद्राच्या घरात प्रवेश. <u>(१७ जानेवारी २०२२)</u> # दीपू घेणार इंद्राच्या मनाचा आणि किचनचा ताबा. <u>(२५ जानेवारी २०२२)</u> # दीपूच्या केसात गजरा माळण्याचा इंद्राचा हट्ट, मालतीसमोर येणार इंद्रा-दीपूमधलं नातं. <u>(२७ जानेवारी २०२२)</u> # इंद्रा-दीपूच्या प्रेमात लागू होणार नियम आणि अटी. <u>(३१ जानेवारी २०२२)</u> # इंद्रा दीपूला लिहिणार प्रेमपत्र. <u>(१३ फेब्रुवारी २०२२)</u> # मालतीच्या हातात पडलं इंद्रा-दीपूचं प्रेमपत्र. <u>(१४ फेब्रुवारी २०२२)</u> # धर्मवीर चौकात झाला निवाडा, इंद्राने भरचौकात घातला राडा. <u>(२६ मार्च २०२२)</u> # सानिका देशपांडे सरांना सांगणार दीपूच्या अपघाताचं सत्य. <u>(१७ एप्रिल २०२२)</u> # दीपूसाठी इंद्रा देणार अग्निपरीक्षा. <u>(२२ मे २०२२)</u> # इंद्रा-दीपूचं सत्य सानिकाला समजणार. <u>(०५ जून २०२२)</u> # मराठी टेलिव्हिजनवरच्या इतिहासातील सर्वात मोठी फाईट, होणार वातावरण टाईट. <u>(१९ जून २०२२)</u> # बाबांनी घातलाय इंद्रा-दीपूच्या लग्नाचा घाट, पण इंद्राची खरी ओळखच करणार त्याचा घात. <u>(२४ जुलै २०२२)</u> == पुरस्कार == {| class="wikitable" |+ [[झी मराठी उत्सव नात्यांचा पुरस्कार २०२१]]<ref>{{Cite web|url=https://www.filmibeat.com/amphtml/marathi-movies/news/zee-marathi-awards-2021-winners-list-out-mazhi-tuzhi-reshimgaath-yeu-kashi-tashi-me-nandayla-win-big-323765.html|title=झी मराठी अवॉर्ड्स २०२१ च्या विजेत्यांची यादी! माझी तुझी रेशीमगाठ आणि येऊ कशी तशी मी नांदायला जिंकले अवॉर्ड|date=2021-10-30|website=Filmibeat|access-date=2021-10-31|language=en}}</ref> !श्रेणी !प्राप्तकर्ता !भूमिका |- |सर्वोत्तम जोडी |[[अजिंक्य राऊत]]-[[ऋता दुर्गुळे]] |इंद्रा-दीपू |- |सर्वोत्तम वडील |[[अरुण नलावडे]] |मनोहर |- |सर्वाधिक ट्रेंडिंग कॅरेक्टर पुरुष |[[अजिंक्य राऊत]] |इंद्रा |- |सर्वाधिक ट्रेंडिंग कॅरेक्टर महिला |[[ऋता दुर्गुळे]] |दीपू |} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] [[वर्ग:झी मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] b4t2q1f1pkn98bpm8g797cn9dyoqvdo 2139699 2139697 2022-07-23T07:52:00Z 43.242.226.33 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाणी कार्यक्रम | कार्यक्रम = मन उडू उडू झालं | चित्र = | लोगो_चित्र_शीर्षक = | उपशीर्षक = | प्रकार = | निर्माता = संदीप जाधव | निर्मिती संस्था = एकस्मै क्रिएशन्स | दिग्दर्शक = हरीश शिर्के | क्रिएटीव्ह दिग्दर्शक = | सूत्रधार = | कलाकार = [[ऋता दुर्गुळे]], [[अजिंक्य राऊत]] | पंच = | आवाज = | अभिवाचक = | थीम संगीत संगीतकार = | शीर्षकगीत = | अंतिम संगीत = | संगीतकार = | देश = [[भारत]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | वर्ष संख्या = | एपिसोड संख्या = ३११ | कार्यकारी निर्माता = | सुपरवायझिंग निर्माता = | असोसिएट निर्माता = | सह निर्माता = | कथा संकलन = | संकलन = | स्थळ = | कॅमेरा = | चालण्याचा वेळ = सोमवार ते शनिवार संध्या. ७.३० वाजता | वाहिनी = [[झी मराठी]] | चित्र प्रकार = | ध्वनी प्रकार = | प्रथम प्रसारण = ३० ऑगस्ट २०२१ | शेवटचे प्रसारण = १३ ऑगस्ट २०२२ | आधी = [[सत्यवान सावित्री (मालिका)|सत्यवान सावित्री]] | नंतर = [[तू तेव्हा तशी]] | सारखे = }} {{झी मराठी संध्या. ७.३०च्या मालिका}} '''मन उडू उडू झालं''' ही [[झी मराठी]]वर प्रसारित होणारी एक भारतीय मराठी भाषेतील दूरचित्रवाणी मालिका आहे. ही एक रोमँटिक ड्रामा सीरियल आहे ज्याचे दिग्दर्शन आधी मंदार देवस्थळी आणि नंतर हरीश शिर्के यांनी केले आहे आणि संदीप जाधव यांनी एकस्मै क्रिएशनच्या बॅनरखाली निर्मिती केली आहे. या शोमध्ये [[ऋता दुर्गुळे]] आणि [[अजिंक्य राऊत]] मुख्य भूमिकेत आहेत. त्याचे शीर्षकगीत [[आर्या आंबेकर]] यांनी गायले आहे. == कथानक == दीपिका (दीपू) देशपांडे ही आरक्षित तरुणी तिच्या वडिलांच्या सांगण्यावरून एसपी बँकेत लोन रिकव्हरी एजंट म्हणून नियुक्त झाली. तिचे वडील कठोर नियम आणि जुन्या परंपरांवर विश्वास ठेवणारे अभिमानी शिक्षक आहेत. इंद्रजित साळगांवकर हे एमबीए पदवीधर आहेत, परंतु कमी नोकरीमुळे बेरोजगार असल्याने त्यांना दीपूसोबत हार्ड रिकव्हरी एजंट म्हणून एसपी बँकेत नियुक्त केले जाते. इंद्रा देखील मनोहरचा माजी विद्यार्थी आहे. इंद्राची पुनर्प्राप्तीची पद्धत दीपूला आवडत नाही, परंतु पुनर्प्राप्तीसाठी कार्य करते. इंद्राला त्याची आई जयश्री बद्दल पझेसिव्ह आहे आणि तो तिच्या आणि त्याच्या कुटुंबाकडून आपला रोजगार खोटा ठरवतो. सत्तू इंद्राचा भावासारखा मित्रही त्यासोबत असतो. इंद्राचे त्याच्या कुटुंबावर प्रेम आहे आणि म्हणून त्यांना कधीही प्रश्न विचारत नाही जे इंटर्न देखील प्रेमाची बदला देतात. दीपूची मोठी बहीण शलाका हिचे लग्न अमेरिकेहून परत आलेल्या नयनसोबत फसले. नयनचे कुटुंब देशपांडे यांच्या साध्या राहणीमानाबद्दल त्यांना त्रास देतात आणि आणखी अनेक मागण्यांसह लग्न भव्य पद्धतीने पार पाडण्याची मागणी करतात. या लग्नाच्या व्यवस्थेसाठी देशपांडे आपली वडिलोपार्जित मालमत्ता विकतात. नयनचे कुटुंब प्रत्येक चकमकीत दीपूला नेहमीच त्रास देतात आणि हिणवतात. शलाकाची धाकटी आणि दीपूची मोठी बहीण सानिका, इंद्राचा धाकटा भाऊ कार्तिक, जो कॅसानोव्हा आहे त्याच्याशी प्रेमात पडते. दीपूने सानिकाला याबद्दल चेतावणी दिली, पण त्याऐवजी ती आरोप फेटाळून लावते आणि दीपूला दोष देते. इंद्रा आणि दीपू एकत्र काम करतात आणि पुनर्प्राप्तीच्या प्रक्रियेदरम्यान सतत मतभेद असतात, परंतु नंतर ते एकत्र सामना करतात. इंद्रा दीपूच्या सौंदर्याने प्रभावित होतो आणि तिच्या प्रेमात पडतो. जयश्री देखील दीपूच्या वागण्याने प्रभावित होते आणि म्हणून तिला तिचे लग्न इंद्राशी करायचे आहे. मनोहर आणि मालती उघड करतात की ते जोडप्याचा तिरस्कार करतात जे त्यांचे नाते लपवतात किंवा लग्नासाठी पळून जातात. नयनच्या कुटुंबाच्या वाढत्या मागण्यांमुळे, मनोहर युती तोडण्याचा प्रयत्न करतो पण अपयशी ठरतो. जेव्हा इंद्रा त्याला भेटतो तेव्हा त्याला त्याच्या आर्थिक समस्या जाणवतात आणि त्याचा सत्कार कार्यक्रम आयोजित करून त्याला मदत करण्याचा निर्णय घेतला. दरम्यान, मालती कर्ज वसुलीच्या बॅगमधून काही रक्कम चोरते ज्यासाठी दीपूला बँकेकडून दोष दिला जातो आणि तिची नोकरी देखील धोक्यात येते. जेव्हा मालतीला नोकरी धोक्यात घालण्याबद्दल कळते तेव्हा तिने सत्य उघड केले. सत्कार कार्यक्रमादरम्यान, दीपूला कळते की इंद्रा खरोखर तिच्या वडिलांचा सर्वोत्तम विद्यार्थी आहे. == कलाकार == * [[अजिंक्य राऊत]]- इंद्रजित साळगांवकर (इंद्रा) * [[ऋता दुर्गुळे]] - दीपिका इंद्रजित साळगांवकर / दीपिका मनोहर देशपांडे (दीपू) * [[अरुण नलावडे]] - मनोहर देशपांडे * रुपलक्ष्मी शिंदे - मालती मनोहर देशपांडे * रीना अग्रवाल - सानिका मनोहर देशपांडे / सानिका कार्तिक साळगांवकर (ताई) * शर्वरी कुलकर्णी - शलाका मनोहर देशपांडे / शलाका नयन कानविंदे (दीदी) * पूर्णिमा तळवलकर - जयश्री साळगांवकर * ऋतुराज फडके - कार्तिक साळगांवकर * प्राजक्ता परब - मुक्ता साळगांवकर * विनम्र बाभळ - सत्तू * राजू बावडेकर - मा.वा. सोनटक्के * अमित परब - नयन विश्वास कानविंदे * कस्तुरी सारंग - स्नेहलता विश्वास कानविंदे * श्वेता मांडे - संपदा कानविंदे * संदीप सोमण - विश्वास कानविंदे * अनिल राजपूत - अमित कुलकर्णी == विशेष भाग == # नादावला खुळावला जीव लागला जडू, मन झालं उडू उडू. <u>(३० ऑगस्ट २०२१)</u> # कोणाची होईल सरशी, इंद्राची रांगडी स्टाईल की दीपूचे अहिंसेचे तत्त्व? <u>(०१ सप्टेंबर २०२१)</u> # दीपूची तत्त्वं इंद्राची हिंसा, फुलणार प्रेम की उडणार ठिणग्या? (०४ सप्टेंबर २०२१) # कर्जाची परतफेड म्हणून दीपू कानातले डूल काढून देते इंद्राला. (०८ सप्टेंबर २०२१) # इंद्राला घडणार हरितालिकेचा उपवास, दीपूसाठी हरितालिका ठरणार का खास? (११ सप्टेंबर २०२१) # इंद्राने बॅगेत कॅशऐवजी लोकरीचे धागे ठेवल्याने दीपू भडकते इंद्रावर. <u>(१४ सप्टेंबर २०२१)</u> # दीपूने केसात चाफा माळल्याने इंद्राची हालत खराब. (१८ सप्टेंबर २०२१) # दीपूचा भाबडा गैरसमज इंद्राला करतो अस्वस्थ. (२२ सप्टेंबर २०२१) # वसुलीसाठी लांबचा प्रवास ठरणार का इंद्रा आणि दीपूसाठी खास? (२५ सप्टेंबर २०२१) # लांब, अनोळखी, सुनसान ठिकाणी दीपूला मिळते इंद्राची साथ. (२९ सप्टेंबर २०२१) # अचानक उद्भवलेल्या संकटात इंद्रा दीपूच्या मदतीला जाणार धावून. (०२ ऑक्टोबर २०२१) # इंद्रा देतो दीपूला हिंमत, दीपूच्या नजरेत वाढेल का इंद्राची किंमत? (०६ ऑक्टोबर २०२१) # नवरात्रौत्सवाची खरेदी इंद्रा आणि दीपूला आणेल का जवळ? (०९ ऑक्टोबर २०२१) # इंद्रा-दीपूचे कुमारिका पूजन होणार आगळ्यावेगळ्या पद्धतीने साजरे. <u>(२१ ऑक्टोबर २०२१)</u> # बोला फुलाची पडली गाठ, दीपू पडली इंद्राच्या हातात. (२३ ऑक्टोबर २०२१) # इंद्रा-दीपूने खाल्ली सोबत भेळ, आता तरी बसेल का हृदयाचा हृदयाशी मेळ? (२७ ऑक्टोबर २०२१) # इंद्राचं मन झालंच अखेर उडू उडू. <u>(३१ ऑक्टोबर २०२१)</u> # इंद्राचं धडधडतंय काळीज, सांगू शकेल का तो हे दीपूला वेळीच? (०३ नोव्हेंबर २०२१) # दिवाळीच्या सुट्टीतही दीपूला बघण्याची ओढ, इंद्राचा पाडवा होणार का गोड? (०६ नोव्हेंबर २०२१) # दिवाळीनिमित्त देशपांडे सरांनी जावयासाठी आणलेली भेटवस्तू पडते इंद्राच्या हातात. (०९ नोव्हेंबर २०२१) # बाबांना खातेय दीपूच्या लग्नाची चिंता, दीपू आणि इंद्राच्या डोक्यावर मात्र योगायोगाने पडल्या अक्षता. (११ नोव्हेंबर २०२१) # कोण म्हणतं प्रेमात तारे तोडून आणणं शक्य नाही, दीपूसाठी इंद्राला काहीही अशक्य नाही. (१३ नोव्हेंबर २०२१) # दीपूबद्दलचे प्रेम इंद्रा व्यक्त करणार का? (१७ नोव्हेंबर २०२१) # इंद्रा-दीपूचं प्रेम आगीतून तावून सुलाखून निघणार, पण दीपूला इंद्राचं प्रेम कबूल करणं ऐकू येणार का? <u>(२१ नोव्हेंबर २०२१)</u> # आईने दिलेली चोरीच्या पापाची कबुली देशपांडे सरांना कळणार का? (२४ नोव्हेंबर २०२१) # इंद्राला सगळीकडेच दिसू लागली आहे दीपू, इंद्राचे प्रेम आता कसे राहील लपून? (२७ नोव्हेंबर २०२१) # इंद्राने आईला केलेलं प्रॉमिस फळाला येणार का? (३० नोव्हेंबर २०२१) # इंद्राच्या प्रेमाला दीपूचा होकार मिळणार का? <u>(०९ डिसेंबर २०२१)</u> # पोटच्या पोरीच्या चुकांमुळे देशपांडे सरांना भोगाव्या लागत आहेत मरणयातना. <u>(२० डिसेंबर २०२१)</u> # हॉस्पिटलमध्ये दीपूच्या मदतीसाठी इंद्राची दादागिरी. <u>(२२ डिसेंबर २०२१)</u> # अवाढव्य खंबाटाला हरवू शकेल का इंद्रा-दीपूच्या प्रेमाची ताकद? <u>(२९ डिसेंबर २०२१)</u> # जयश्री आणि इंद्राने दीपूला प्रेमाने दिलेली पैठणी सानिका घेणार का हिसकावून? <u>(०९ जानेवारी २०२२)</u> # सत्तूचा नागिण डान्स सगळ्यांना सळो की पळो करून सोडणार. (११ जानेवारी २०२२) # सासरी जाताना सानिकामुळे पुन्हा एकदा देशपांडे सरांची मान चारचौघात जाते खाली. <u>(१३ जानेवारी २०२२)</u> # सानिकाच्या गृहप्रवेशात दीपू माप ओलांडून करणार इंद्राच्या घरात प्रवेश. <u>(१७ जानेवारी २०२२)</u> # दीपू घेणार इंद्राच्या मनाचा आणि किचनचा ताबा. <u>(२५ जानेवारी २०२२)</u> # दीपूच्या केसात गजरा माळण्याचा इंद्राचा हट्ट, मालतीसमोर येणार इंद्रा-दीपूमधलं नातं. <u>(२७ जानेवारी २०२२)</u> # इंद्रा-दीपूच्या प्रेमात लागू होणार नियम आणि अटी. <u>(३१ जानेवारी २०२२)</u> # इंद्रा दीपूला लिहिणार प्रेमपत्र. <u>(१३ फेब्रुवारी २०२२)</u> # मालतीच्या हातात पडलं इंद्रा-दीपूचं प्रेमपत्र. <u>(१४ फेब्रुवारी २०२२)</u> # धर्मवीर चौकात झाला निवाडा, इंद्राने भरचौकात घातला राडा. <u>(२६ मार्च २०२२)</u> # सानिका देशपांडे सरांना सांगणार दीपूच्या अपघाताचं सत्य. <u>(१७ एप्रिल २०२२)</u> # दीपूसाठी इंद्रा देणार अग्निपरीक्षा. <u>(२२ मे २०२२)</u> # इंद्रा-दीपूचं सत्य सानिकाला समजणार. <u>(०५ जून २०२२)</u> # मराठी टेलिव्हिजनवरच्या इतिहासातील सर्वात मोठी फाईट, होणार वातावरण टाईट. <u>(१९ जून २०२२)</u> # बाबांनी घातलाय इंद्रा-दीपूच्या लग्नाचा घाट, पण इंद्राची खरी ओळखच करणार त्याचा घात. <u>(२४ जुलै २०२२)</u> == पुरस्कार == {| class="wikitable" |+ [[झी मराठी उत्सव नात्यांचा पुरस्कार २०२१]]<ref>{{Cite web|url=https://www.filmibeat.com/amphtml/marathi-movies/news/zee-marathi-awards-2021-winners-list-out-mazhi-tuzhi-reshimgaath-yeu-kashi-tashi-me-nandayla-win-big-323765.html|title=झी मराठी अवॉर्ड्स २०२१ च्या विजेत्यांची यादी! माझी तुझी रेशीमगाठ आणि येऊ कशी तशी मी नांदायला जिंकले अवॉर्ड|date=2021-10-30|website=Filmibeat|access-date=2021-10-31|language=en}}</ref> !श्रेणी !प्राप्तकर्ता !भूमिका |- |सर्वोत्तम जोडी |[[अजिंक्य राऊत]]-[[ऋता दुर्गुळे]] |इंद्रा-दीपू |- |सर्वोत्तम वडील |[[अरुण नलावडे]] |मनोहर |- |सर्वाधिक चर्चित व्यक्तिरेखा पुरुष |[[अजिंक्य राऊत]] |इंद्रा |- |सर्वाधिक चर्चित व्यक्तिरेखा महिला |[[ऋता दुर्गुळे]] |दीपू |} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] [[वर्ग:झी मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] axoe0new029q0y892nbs13k0y16jwi6 0 292093 2139613 2139405 2022-07-23T02:47:57Z 43.242.226.33 /* दोन तासांचे विशेष भाग */ wikitext text/x-wiki = १३ जुलै २०२० ते ११ जुलै २०२१ = {| class="wikitable sortable" ! * !! सून सासू सून !! दख्खनचा राजा जोतिबा !! [[सहकुटुंब सहपरिवार]] !! [[आई कुठे काय करते!]] !! [[रंग माझा वेगळा]] !! [[फुलाला सुगंध मातीचा]] !! [[मुलगी झाली हो]] !! [[सुख म्हणजे नक्की काय असतं!]] !! सांग तू आहेस का? !! डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर !! तुझ्या इश्काचा नादखुळा |- | १६ ऑगस्ट २०२० | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | | | |- | १३ सप्टेंबर २०२० | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | | | | |- | २० सप्टेंबर २०२० | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | | |- | २७ सप्टेंबर २०२० | | | | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | |- | ०४ ऑक्टोबर २०२० | | | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | |- | ११ ऑक्टोबर २०२० | | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | |- | १८ ऑक्टोबर २०२० | | | | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | |- | २५ ऑक्टोबर २०२० | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | | | | |- | ०१ नोव्हेंबर २०२० | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | | | | |- | ०८ नोव्हेंबर २०२० | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | | | |- | १५ नोव्हेंबर २०२० | | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | |- | २२ नोव्हेंबर २०२० | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | | |- | २९ नोव्हेंबर २०२० | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | |- | ०६ डिसेंबर २०२० | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | | |- | १३ डिसेंबर २०२० | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | |- | २० डिसेंबर २०२०<ref>{{Cite web|title=टीआरपी रेसमध्ये स्टार प्रवाहच्याच सगळ्या मालिका अव्वल, दोन मालिकांच्या महाएपिसोडचा देखील समावेश|url=https://www.lokmat.com/television/mulgi-jhali-ho-ranks-top-trp-barc-india-a588/amp/|website=[[लोकमत]]}}</ref> | | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | | |- | २७ डिसेंबर २०२० | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | |- | ०३ जानेवारी २०२१ | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | | |- | १० जानेवारी २०२१ | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | |- | १७ जानेवारी २०२१ | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | | |- | २४ जानेवारी २०२१ | दुपारी २ आणि संध्या. ६ | | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | | |- | ३१ जानेवारी २०२१ | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | | | | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ |- | ०७ फेब्रुवारी २०२१ | | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | दुपारी २ आणि संध्या. ६ | | |- | १४ फेब्रुवारी २०२१ | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | |- | २१ फेब्रुवारी २०२१ | | दुपारी २ आणि संध्या. ६ | | | | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | |- | २८ फेब्रुवारी २०२१ | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | | | | | दुपारी २ आणि संध्या. ६ |- | ०७ मार्च २०२१ | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | | |- | १४ मार्च २०२१ | | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | |- | २१ मार्च २०२१ | | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | | दुपारी २ आणि संध्या. ६ |- | २८ मार्च २०२१ | | | दुपारी २ आणि संध्या. ६ | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | |- | ०४ एप्रिल २०२१ | | | | | | दुपारी २ आणि संध्या. ६ | | | | | |- | १८ एप्रिल २०२१ | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | | | | | |- | ०९ मे २०२१ | | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | |- | ०४ जुलै २०२१ | | | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | |- | ११ जुलै २०२१ | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | | | |- | १५ ऑगस्ट २०२१ | | | | | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | |} = १२ जुलै २०२१ ते ३ जुलै २०२२ = {| class="wikitable sortable" ! * !! [[लग्नाची बेडी (मालिका)|लग्नाची बेडी]] !! [[स्वाभिमान - शोध अस्तित्वाचा]] !! [[सहकुटुंब सहपरिवार]] !! [[आई कुठे काय करते!]] !! [[रंग माझा वेगळा]] !! [[फुलाला सुगंध मातीचा]] !! [[मुलगी झाली हो]] !! [[सुख म्हणजे नक्की काय असतं!]] !! [[ठिपक्यांची रांगोळी (मालिका)|ठिपक्यांची रांगोळी]] !! जय भवानी जय शिवाजी !! अबोली !! पिंकीचा विजय असो |- | १८ जुलै २०२१ | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | | | | | | |- | २५ जुलै २०२१ | | | | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | |- | ०१ ऑगस्ट २०२१ | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | | | |- | ०८ ऑगस्ट २०२१ | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | | | | | |- | २२ ऑगस्ट २०२१ | | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | | |- | २९ ऑगस्ट २०२१ | | | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | |- | ०५ सप्टेंबर २०२१ | | | | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | |- | १२ सप्टेंबर २०२१ | | | | | | दुपारी २ आणि संध्या. ६ | | | | | | |- | १९ सप्टेंबर २०२१ | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | | | | | | |- | २६ सप्टेंबर २०२१ | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | | | | | |- | ०३ ऑक्टोबर २०२१ | | | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | |- | १० ऑक्टोबर २०२१ | | | | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | |- | १७ ऑक्टोबर २०२१ | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | | | | | |- | २४ ऑक्टोबर २०२१ | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | | | |- | ३१ ऑक्टोबर २०२१ | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | दुपारी २ आणि संध्या. ६ | | | | | |- | ०७ नोव्हेंबर २०२१ | | | | | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | |- | ०५ डिसेंबर २०२१ | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | | |- | १२ डिसेंबर २०२१ | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | |- | १९ डिसेंबर २०२१ | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | | | | |- | २६ डिसेंबर २०२१ | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | | | |- | ०९ जानेवारी २०२२ | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | | | | | |- | ३० जानेवारी २०२२ | | | | | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | |- | ६ फेब्रुवारी २०२२ | | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | | | |- | १३ फेब्रुवारी २०२२ | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | |- | २० फेब्रुवारी २०२२ | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | |- | २७ फेब्रुवारी २०२२ | | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | | |- | ०६ मार्च २०२२ | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | | | | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ |- | २० मार्च २०२२ | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | |- | २७ मार्च २०२२ | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | | | | | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | |- | १२ जून २०२२ | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | | |- | १९ जून २०२२ | | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | | | | |- | २६ जून २०२२ | | | | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | | | | |- | ०३ जुलै २०२२ | दुपारी १२ आणि रात्री ८ | | | | | | | | | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | |} = ४ जुलै २०२२ ते चालू = {| class="wikitable sortable" ! * !! [[लग्नाची बेडी (मालिका)|लग्नाची बेडी]] !! मुरांबा !! [[स्वाभिमान - शोध अस्तित्वाचा]] !! [[सहकुटुंब सहपरिवार]] !! [[आई कुठे काय करते!]] !! [[रंग माझा वेगळा]] !! [[फुलाला सुगंध मातीचा]] !! [[तुझेच मी गीत गात आहे]] !! [[सुख म्हणजे नक्की काय असतं!]] !! [[ठिपक्यांची रांगोळी (मालिका)|ठिपक्यांची रांगोळी]] !! अबोली !! पिंकीचा विजय असो |- | १० जुलै २०२२ | | दुपारी २ आणि संध्या. ७ | | | | | | दुपारी १ आणि रात्री ८ | | | | |- | १७ जुलै २०२२ | | | दुपारी २ आणि संध्या. ७ | | | | | | | दुपारी १ आणि रात्री ८ | | |} = दोन तासांचे विशेष भाग = {| class="wikitable sortable" ! * !! [[मुलगी झाली हो]] !! [[सुख म्हणजे नक्की काय असतं!]] !! जय भवानी जय शिवाजी !! नवे लक्ष्य |- | ११ एप्रिल २०२१ | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | |- | १५ ऑगस्ट २०२१ | | | | रात्री ९ |- | १४ नोव्हेंबर २०२१ | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | |- | २१ नोव्हेंबर २०२१ | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | | | |- | २८ नोव्हेंबर २०२१ | | | दुपारी १ | |- | १३ मार्च २०२२ | | | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ |- | २४ जुलै २०२२ | | | | दुपारी १ आणि संध्या. ७ |} = मी होणार सुपरस्टार = {| class="wikitable sortable" ! * !! पर्व पहिले !! जल्लोष डान्सचा !! छोटे उस्ताद |- | १२ जानेवारी २०२० | दुपारी १२ | | |- | २८ नोव्हेंबर २०२१ | | संध्या. ७ | |- | ८ मे २०२२ | | | संध्या. ७ |} = संदर्भ = {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:स्टार प्रवाह]] 76aw8ubm0cvxit7o6lxdz3zetl4k50d 2 296701 2139583 2124410 2022-07-22T17:00:26Z Usernamekiran 29153 force TOC wikitext text/x-wiki * KiranBOT II हा पूर्णपणे स्वयंचलित bot आहे. हा Wikimedia Toolforge server वर install करण्यात आलेला आहे. * जर KiranBOT II ने एखाद्या पानामध्ये अनपेक्षित बदल केला तर मला माझ्या चर्चा पानावर कळवावे. ([[सदस्य चर्चा:Usernamekiran]]) # जर तुम्हाला काही शब्द बदलायचे असतील तर त्याबद्दल [[सदस्य चर्चा:KiranBOT II/typos]] वर चर्चा करणे योग्य राहील. # The following list is used for repairing typos, and inaccuracies in the articles (only mainspace). It is done by using my bot account [[user:KiranBOT II|KiranBOT II]]. # The section "pending" contains the words that '''have not been included''' in the source-code of the bot. __TOC__ = शुद्धलेखन = ==parameters== * <code><nowiki><nowiki></nowiki></code> व <code><nowiki></nowiki></nowiki></code> मधील मजकूर bot बदलत नाही. उदा: <nowiki><nowiki></nowiki>बदलण्यात न येणारा मजकूर.<nowiki></nowiki></nowiki> (nowiki टॅग्स योग्यरितीने वापरले असता ते दिसत नसतात. इथे उदाहरणासाठी दाखवण्यात आले आहेत.) * KiranBOT II does not make corrections inside: *# ref tags: <code><nowiki><ref>संदर्भ</ref></nowiki></code> *# comments: comment <code><nowiki> <!-- comment/टिप्पणी --></nowiki></code> *# any hyperlink, eg external links *starting from April 3, the bot makes changes inside wikilinks, categories, and image syntax. ==गट १== # कृ्ष्ण → कृष्ण # मारुती चे → मारुतीचे # फेब्रवारी → फेब्रुवारी # आक्टोबर → ऑक्टोबर # ळ्याात → ळ्यात # सोअर्सफोर्ज → सोर्सफोर्ज # अॅनिमेटेड → अ‍ॅनिमेटेड # अॅनिमेशन → अ‍ॅनिमेशन # अनिमेशन → अ‍ॅनिमेशन # बॅंक → बँक # अधिसू्चना → अधिसूचना # जुलैै → जुलै # पृृष्ठ → पृष्ठ # नृृत्य → नृत्य # तंटामु्क्त → तंटामुक्त # अमरापूूर → अमरापूर # गाैरव → गौरव # बद्दलुन → बदलून # बदलुन → बदलून # सांगकाम्याद्वारेसफाई → सांगकाम्याद्वारे सफाई # चीत्रकाम्या → चित्रकाम्या # व्दार → द्वार # ध्द → द्ध # उधृत → उद्धृत # लवकर जीवन → प्रारंभिक जीवन ==गट २== # _केनिया → _केन्या # इंडीझ → इंडीज # इंडिज → इंडीज # उन्हाळयात → उन्हाळ्यात # एकुण → एकूण # एअरलाइन्स → एरलाइन्स #: एरलाइन्स → एअरलाइन्स ''(बहुतेक लेखांच्या नावामध्ये "एरलाइन्स" असल्यामुळे "एअरलाईन्स" असा बदल केला असता निळ्या दुव्यांचे लाल दुवे होतात.)'' #: प्रामाणिकरण → प्रमाणीकरण # भाषातील → भाषांतील # विवीध → विविध # _विष्णु _ → _विष्णू_ # णार्य → णाऱ्य ==वेलांटी== # प्राथमीक → प्राथमिक # एकत्रीत → एकत्रित # स्थानांतरीत → स्थानांतरित # अनिर्णीत → अनिर्णित # अनीर्णित → अनिर्णित # अनीर्णीत → अनिर्णित # _आणी_ → _आणि_ #: _नी_ → _नि_ शब्द तात्पुरता काढला ==योग्य दीर्घ वेलांटी== # आंतरराष्ट्रीयिकरण → आंतरराष्ट्रीयीकरण # आधुनिकरण → आधुनिकीकरण # आधुनिकिकरण → आधुनिकीकरण # इस्लामिकरण → इस्लामीकरण # उदारिकरण → उदारीकरण # एकत्रिकरण → एकत्रीकरण # एकात्मिकरण → एकात्मीकरण # एकिकरण → एकीकरण # उद्योगिकरण → उद्योगीकरण # औद्योगिकरण → उद्योगीकरण # औद्योगीकरण → उद्योगीकरण # औद्योगिकिकरण → औद्यौगिकीकरण # खच्चिकरण → खच्चीकरण # खासगिकरण → खासगीकरण # चित्रिकरण → चित्रीकरण # जागतिकरण → जगतीकरण # जागतिकिकरण → जागतिकीकरण # द्रविकरण → द्रवीकरण # ध्रुविकरण → ध्रुवीकरण # नविनिकरण → नवीनीकरण # नविनीकरण → नवीनीकरण # नवीनिकरण → नवीनीकरण # नगरिकरण → नगरीकरण # नागरिकरण → नागरीकरण # नागरिकिकरण → नागरिकीकरण # निर्जंतुकिकरण → निर्जंतुकीकरण # निर्बिजीकरण → निर्बीजीकरण # निर्बीजिकरण → निर्बीजीकरण # निश्चितिकरण → निश्चितीकरण # निश्चीतीकरण → निश्चितीकरण # निःसंदिग्धिकरण → निःसंदिग्धीकरण # नुतनिकरण → नूतनीकरण # नुतनीकरण → नूतनीकरण # न्यायाधिकरण → न्यायाधीकरण # प्रमाणिकरण → प्रमाणीकरण # प्रस्तुतिकरण → प्रस्तुतीकरण # प्रस्तूतीकरण → प्रस्तुतीकरण # प्राधीकरण → प्राधिकरण # प्रामाणिकरण → प्रमाणीकरण # प्रामाणिकिकरण → प्रामाणिकीकरण # बाष्पिकरण → बाष्पीकरण # यांत्रिकिकरण → यांत्रिकीकरण # राष्ट्रियीकरण → राष्ट्रीयीकरण # राष्ट्रीयिकरण → राष्ट्रीयीकरण # रुंदिकरण → रुंदीकरण # लसिकरण → लसीकरण # लासिकरण → लसीकरण # वर्गिकरण → वर्गीकरण # विकीकरण → विकिकरण # विकेंद्रिकरण → विकेंद्रीकरण # विद्युतिकरण → विद्युतीकरण # विभक्तिकरण → विभक्तीकरण # विलगिकरण → विलगीकरण # विलिनिकरण → विलीनीकरण # विलिनीकरण → विलीनीकरण # विस्तारिकरण → विस्तारीकरण # व्यवसायिकरण → व्यवसायीकरण # व्यावसायिकरण → व्यवसायीकरण # शुद्धिकरण → शुद्धीकरण # सक्षमिकरण → सक्षमीकरण # संदर्भिकरण → संदर्भीकरण # सबलिकरण → सबलीकरण # समानिकरण → समानीकरण # समिकरण → समीकरण # सर्वत्रिकरण → सर्वत्रीकरण # सशक्तिकरण → सशक्तीकरण # सादरिकरण → सादरीकरण # सार्वत्रिकरण → सर्वत्रीकरण # सार्वत्रिकिकरण → सार्वत्रिकीकरण # सुलभिकरण → सुलभीकरण # सुशोभिकरण → सुशोभीकरण # सुसूत्रिकरण → सुसूत्रीकरण # सैद्धांतिकरण → सैद्धांतीकरण # स्थानिकिकरण → स्थानिकीकरण # स्थिरिकरण → स्थिरीकरण # स्पष्टिकरण → स्पष्टीकरण ==उकार== # करुन → करून # _सुरु_ → _सुरू_ # सुरवात → सुरुवात # सुरूआत → सुरुवात # सुरुआत → सुरुवात # सुरूवात → सुरुवात # रुन_ → रून_ # कॅथरून → कॅथरुन ==गुरूचा उकार== # गुरु_ → गुरू_ # गुरूकुल → गुरुकुल # गुरूकृप → गुरुकृप # गुरूगीत → गुरुगीत # गुरूगृह → गुरुगृह # गुरूग्रंथ → गुरुग्रंथ # गुरूचरित्र → गुरुचरित्र # गुरूजी → गुरुजी # गुरूत्व → गुरुत्व # गुरूदक्षिण → गुरुदक्षिण # गुरूदत्त → गुरुदत्त # गुरूदेव → गुरुदेव # गुरूद्वार → गुरुद्वार # गुरूनाथ → गुरुनाथ # गुरूनानक → गुरुनानक # गुरूपत्‍नी → गुरुपत्‍नी # गुरूपद → गुरुपद # गुरूपरंपर → गुरुपरंपर # गुरूपौर्णिम → गुरुपौर्णिम # गुरूप्रसाद → गुरुप्रसाद # गुरूमंत्र → गुरुमंत्र # गुरूमहिम → गुरुमहिम # गुरूमाउली → गुरुमाउली # गुरूवार → गुरुवार # गुरूशिष्य → गुरुशिष्य # गुरूसिन्हा → गुरुसिन्हा # राजगुरूनगर → राजगुरुनगर # कुलगुरूपद → कुलगुरुपद # गुरूकिल्ली → गुरुकिल्ली # गुरूकुंज → गुरुकुंज # गुरूग्राम → गुरुग्राम # गुरूदास → गुरुदास # गुरूपुष्य → गुरुपुष्य # गुरूबंधू → गुरुबंधू # गुरूभक्त → गुरुभक्त # गुरूमुख → गुरुमुख # गुरूराज → गुरुराज # गुरूवर्य → गुरुवर्य # गुरूस्थान → गुरुस्थान # गुरूवायुर → गुरुवायुर # गुरूवायूर → गुरुवायूर # गुरूजन → गुरुजन ==नियम ५.२== # _परंतू_ → _परंतु_ # _यथामती_ → _यथामति_ # _तथापी_ → _तथापि_ # _अद्यापी_ → _अद्यापि_ # _इती_ → _इति_ # _कदापी_ → _कदापि_ # _किंतू_ → _किंतु_ # _प्रभृती_ → _प्रभृति_ # _यथाशक्ती_ → _यथाशक्ति_ # _यद्यपी_ → _यद्यपि_ # _संप्रती_ → _संप्रति_ ==नियम ८.१== * This entire section is currently disabled for a few days to make some corrections. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] १४:४२, १९ जून २०२२ (IST) # अंथरूणा → अंथरुणा # _अंथरुण_ → _अंथरूण_ # अपशकूना → अपशकुना # _अपशकुन_ → _अपशकून_ # अपीला → अपिला # _अपिल_ → _अपील_ # अमीरा → अमिरा # _अमिर_ → _अमीर_ # अशीला → अशिला # _अशिल_ → _अशील_ # असूडा → असुडा # _असुड_ → _असूड_ # वडीला → वडिला # _वडिल_ → _वडील_ # कंजूसा → कंजुसा # _कंजुस_ → _कंजूस_ # कंदीला → कंदिला # _कंदिल_ → _कंदील_ # काँक्रीटा → काँक्रिटा # _काँक्रिट_ → _काँक्रीट_ # कारकूना → कारकुना # _कारकुन_ → _कारकून_ # कारखानीसा → कारखानिसा # _कारखानिस_ → _कारखानीस_ # कारागीरा → कारागिरा # _कारागिर_ → _कारागीर_ # _वीटा → _विटा # _वीटे → _विटे # _विट_ → _वीट_ # कीटा → किटा # _किट_ → _कीट_ # कीसा → किसा # _किस_ → _कीस_ #: कूटा → कुटा # त्रि कुटा → त्रिकूटा # _कुट_ → _कूट_ # कूडा → कुडा # _कुड_ → _कूड_ # कूला → कुला # _कुल_ → _कूल_ # कुलूपा → कुलुपा # _कुलुप_ → _कुलूप_ # कूळा → कुळा # _कुळ_ → _कूळ_ # कूशा → कुशा # __कुश_ → _कूश_ # कोकीळा → कोकिळा # कोकीळे → कोकिळे # _कोकीळ_ → _कोकीळ_ # कोट्याधीशा → कोट्याधिशा # _कोट्याधिश_ → _कोट्याधीश_ # कोडकौतीका → कोडकौतिका # _कोडकौतीक_ → _कोडकौतीक_ # खंजीरा → खंजिरा # _खंजिर_ → _खंजीर_ # खजूरा → खजुरा # _खजुर_ → _खजूर_ # खरबूजा → खरबुजा # _खरबुज_ → _खरबूज_ # खीशा → खिशा # _खीश_ → _खीश_ # खूना → खुना # खून् → खुन् # _खुन_ → _खून_ # खूळा → खुळा # खूळ् → खुळ् # _खुळ_ → _खूळ_ # खेडूता → खेडुता # _खेडुत_ → _खेडूत_ # गनीमा → गनिमा # _गनिम_ → _गनीम_ # गरीबा → गरिबा # _गरीब_ → _गरीब_ # गळीता → गळिता # _गळित_ → _गळीत_ # गांडूळा → गांडुळा # _गांडुळ_ → _गांडूळ_ # गिऱ्हाईका → गिऱ्हाइका # _गिऱ्हाइक_ → _गिऱ्हाईक_ # गूढा → गुढा # _गुढ_ → _गूढ_ # गूरा → गुरा # _गुर_ → _गूर_ # गूळा → गुळा # _गुळ_ → _गूळ_ ==नियम ८.६== # _रकम_ → _रक्कम_ # _रक्कमे → _रकमे # _अकल_ → _अक्कल_ # _अक्कले → _अकले # _कुक्कूट_ → _कुक्कुट_ # _कुक्कुटा → _कुकुटा # _चकर_ → _चक्कर_ # _चक्करे → _चकरे # _टकर_ → _टक्कर_ # _टक्करे → _टकरे # _टक्करा → _टकरा # _टकल_ → _टक्कल_ # _टक्कले → _टकले # _टक्कला → _टकला # _डूक्कर_ → _डुक्कर_ # _डुक्करा → _डुकरा # _दूक्कल_ → _दुक्कल_ # _दुक्कला → _दुकला # _दुक्कले → _दुकले # _शकल_ → _शक्कल_ # _शक्कले → _शकले # _छपर_ → _छप्पर_ # _छप्परा → _छपरा # _छप्परे → _छपरे # _शप्पथे → _शपथे # _शप्पथा → _शपथा # _चप्पले → _चपले # _चप्पला → _चपला # _तीप्पट_ → _तिप्पट_ # _तिप्पटी → _तिपटी # _थपड_ → _थप्पड_ # _थप्पडा → _थपडा # _थप्पडे → _थपडे # _दूप्पट_ → _दुप्पट_ # _दुप्पटी → _दुपटी ==नियम ८.९== # देवून → देऊन # येवून → येऊन # नेवून → नेऊन # ठेऊन → ठेवून # ठेउन → ठेवून # खावून → खाऊन # _गावून_ → _गाऊन_ # घेवून → घेऊन # धुवून → धुऊन # पिवून → पिऊन # भिवून → भिऊन # चाऊन → चावून # जेऊन → जेवून # रोऊन → रोवून # धाऊन → धावून # येवून → येऊन # _जावून_ → _जाऊन_ # रागाऊन → रागावून # समजाऊन → समजावून # बजाऊन → बजावून ==नियम ११== # _खरिखरि_ → _खरीखरी_ # _हळुहळु_ → _हळूहळू_ # _दुडूदुडू_ → _दुडुदुडु_ # _रुणूझुणू_ → _रुणुझुणु_ # _लुटूलुटू_ → _लुटुलुटु_ ==नियम १७== # _इत्यादि_ → _ इत्यादी_ # _हि_ → _ही_ # _अन_ → _अन्_ ==दोन शब्दांमधील जागा== # _च_ → च_ # _ला_ → ला_ # _चा_ → चा_ # _ची_ → ची_ # _चे_ → चे_ # _च्या_ → च्या_ # _स_ → स_ # _त_ → त_ # _हून_ → हून_ # _ना_ → ना_ # _नो_ → नो_ #: _नी_ → नी_ शब्द तात्पुरता काढला ==शहराचे अचूक नाव== # न्यू झीलॅंड → न्यू झीलंड # न्यूझीलंड → न्यू झीलंड # न्यूयॉर्क → न्यू यॉर्क # सोव्हियेत → सोव्हिएत ==योग्य रकार== # र्‍य → ऱ्य # र्‍ह → ऱ्ह # किनार्याची → किनाऱ्याची # कुर्ह → कुऱ्ह # गार्ह → गाऱ्ह # गिर्ह → गिऱ्ह # गुर्ह → गुऱ्ह # गेर्ह → गेऱ्ह # गोर्ह → गोऱ्ह # चर्ह → चऱ्ह # तर्ह → तऱ्ह # नर्हे → नऱ्हे # नोर्डर्ह → नोर्डऱ्ह # बर्ह → बऱ्ह # बिर्ह → बिऱ्ह # बुर्ह → बुऱ्ह # र्हस्व → ऱ्हस्व # र्हाइन → ऱ्हाइन # र्हाईन → ऱ्हाईन # र्हास → ऱ्हास # र्हाड → ऱ्होड # र्होन → ऱ्होन # वर्ह → वऱ्ह # कादंबर्य → कादंबऱ्य # किनार्य → किनाऱ्य # कोपर्या → कोपऱ्या # खर्या → खऱ्या # खोर्य → खोऱ्य # झर्य → झऱ्य # दौर्य → दौऱ्य # धिकार्य → धिकाऱ्य # नवर्य → नवऱ्य # पांढर्या → पांढऱ्या # पायर्या → पायऱ्या # फेर्या → फेऱ्या # बर्या → बऱ्या # वार्य → वाऱ्य # शेतकर्य → शेतकऱ्य # सार्य → साऱ्य # अपुर्य → अपुऱ्य # इशार्य → इशाऱ्य # उतार्य → उताऱ्य # कचर्य → कचऱ्य # कर्मचार्य → कर्मचाऱ्य # कष्टकर्य → कष्टकऱ्य # कॅमेर्य → कॅमेऱ्य # गाभार्य → गाभाऱ्य # गावकर्य → गावकऱ्य # गोर्य → गोऱ्य # चेहर्य → चेहऱ्य # जबाबदार्य → जबाबदाऱ्य # तार्य → ताऱ्य # नोकर्य → नोकऱ्य # पिंजर्य → पिंजऱ्य # व्यापार्य → व्यापाऱ्य # सातार्य → साताऱ्य # सर्य → सऱ्य ==लेखनभेद == # रत्नागिरी → रत्‍नागिरी # रत्नागीरी → रत्‍नागिरी # रत्‍नागीरी → रत्‍नागिरी ==योग्य त्व== # तत्व → तत्त्व # तात्विक → तात्त्विक # सत्व → सत्त्व # सात्विक → सात्त्विक # महत्व → महत्त्व # व्यक्तिमत्व → व्यक्तिमत्त्व # अस्तित्त्व → अस्तित्व # नेतृत्त्व → नेतृत्व # सदस्यत्त्व → सदस्यत्व # हिंदुत्त्व → हिंदुत्व # प्रभुत्त्व → प्रभुत्व # प्रभूत्व → प्रभुत्व # मुख्यत्त्व → मुख्यत्व * "बोधिसत्त्व → बोधिसत्व" असा बदल वरील बदल झाल्यावर करण्यात येणार आहे. * योग्य त्व ची, व बोधिसत्व ची दुरुस्ती पूर्ण झाली. सध्या हि task inactive आहे. == पररूप संधी - इक प्रत्यय == '''थोडक्यात नियम''': पहिल्या तत्सम शब्दाच्या पहिल्या अक्षराची वृद्धी होते आणि दुसऱ्या (पर) शब्दाचा स्वर येतो.<br />उदाहरण: नगर + इक = नागर + इक = नागरिक # अंतरीक → आंतरिक # अत्याधीक → अत्याधिक # अधिकाधीक → अधिकाधिक # अधीक → अधिक # अध्यात्मीक → आध्यात्मिक # अनामीक → अनामिक # अनुनासीक → अनुनासिक # अनौपचारीक → अनौपचारिक # अलंकारीक → अलंकारिक # आण्वीक → आण्विक # आंतरीक → आंतरिक # आधुनीक → आधुनिक # आध्यात्मीक → आध्यात्मिक # आयुर्वेदीक → आयुर्वेदिक # आर्थीक → आर्थिक # इस्लामीक → इस्लामिक # ऐच्छीक → ऐच्छिक # ऐतिहासीक → ऐतिहासिक # ऐतीहासीक → ऐतिहासिक # ऐहीक → ऐहिक # औद्योगीक → औद्योगिक # औपचारीक → औपचारिक # औष्णीक → औष्णिक # कायीक → कायिक # काल्पनीक → काल्पनिक # कौटुंबीक → कौटुंबिक # चमत्कारीक → चमत्कारिक # जागतीक → जागतिक # जैवीक → जैविक # तात्कालीक → तात्कालिक # तांत्रीक → तांत्रिक # तात्वीक → तात्त्विक # तार्कीक → तार्किक # तौलनीक → तौलनिक # दैवीक → दैविक # दैहीक → दैहिक # धार्मीक → धार्मिक # नागरीक → नागरिक # नावीक → नाविक # नैतीक → नैतिक # नैसर्गीक → नैसर्गिक # न्यायीक → न्यायिक # परीवारीक → पारिवारिक # पारंपरीक → पारंपरिक # पारंपारीक → पारंपारिक # पारितोषीक → पारितोषिक # पारिवारीक → पारिवारिक # पैराणीक → पौराणिक # पौराणीक → पौराणिक # पौष्टीक → पौष्टिक #: प्रमाणीक → प्रामाणिक # प्राकृतीक → प्राकृतिक # प्रांतीक → प्रांतिक # प्राथमीक → प्राथमिक # प्रादेशीक → प्रादेशिक #: प्रामाणीक → प्रामाणिक # प्रायोगीक → प्रायोगिक # प्रारंभीक → प्रारंभिक # प्रासंगीक → प्रासंगिक # बौद्धीक → बौद्धिक # भावनीक → भावनिक # भावीक → भाविक # भाषीक → भाषिक # भौगोलीक → भौगोलिक # भौमितीक → भौमितिक # माध्यमीक → माध्यमिक # मानसीक → मानसिक # मार्मीक → मार्मिक # मासीक → मासिक # मौखीक → मौखिक # यांत्रीक → यांत्रिक # यौगीक → यौगिक # रसायनीक → रासायनिक # राजसीक → राजसिक # लिपीक → लिपिक # लैंगीक → लैंगिक # लौकीक → लौकिक # वयैक्तीक → वैयक्तिक # वय्यक्तीक → वैयक्तिक # वार्षीक → वार्षिक # वास्तवीक → वास्तविक # वैकल्पीक → वैकल्पिक # वैचारीक → वैचारिक # वैज्ञानीक → वैज्ञानिक # वैदीक → वैदिक # वैधानीक → वैधानिक # वैमानीक → वैमानिक # वैयक्तीक → वैयक्तिक # वैवाहीक → वैवाहिक # वैश्वीक → वैश्विक # व्याकरणीक → व्याकरणिक #: व्यावसायीक → व्यावसायिक # व्यावहारीक → व्यावहारिक # शाब्दीक → शाब्दिक # शारिरीक → शारीरिक # शारीरीक → शारीरिक # शैक्षणीक → शैक्षणिक # शैक्षीणीक → शैक्षणिक # संगीतीक → सांगीतिक # सपत्नीक → सपत्निक # समूदायीक → सामुदायिक # सयुक्तीक → सयुक्तिक # संयुक्तीक → संयुक्तिक # सयूक्तीक → सयुक्तिक # सर्वाधीक → सर्वाधिक # संविधानीक → सांविधानिक # संसारीक → सांसारिक # संस्कृतीक → सांस्कृतिक # संस्थानीक → संस्थानिक # सांकेतीक → सांकेतिक # सांख्यीक → सांख्यिक # सांगितीक → सांगीतिक # सांगीतीक → सांगीतिक # सात्वीक → सात्विक # साप्ताहीक → साप्ताहिक # सामाजीक → सामाजिक # सामायीक → सामायिक # सामुदायीक → सामुदायिक # सामुहीक → सामूहिक # सामूहीक → सामूहिक # सार्वजनीक → सार्वजनिक # सार्वत्रीक → सार्वत्रिक # सांसारीक → सांसारिक # सांस्कृतीक → सांस्कृतिक # साहित्यीक → साहित्यिक # सिद्धांतीक → सैद्धांतिक # स्थानीक → स्थानिक # स्थायीक → स्थायिक # स्फटीक → स्फटिक # स्वभावीक → स्वाभाविक # स्वाभावीक → स्वाभाविक # स्वस्तीक → स्वस्तिक # हार्दीक → हार्दिक ==इंग्रजी colon चा मराठी विसर्ग== # विशेषत: → विशेषतः # अक्षरश: → अक्षरशः # अंत: → अंतः # अध: → अधः # इत: → इतः # इतस्तत: → इतस्ततः # पूर्णत: → पूर्णतः # उ: → उः # उं: → उंः # उच्चै: → उच्चैः # उभयत: → उभयतः # उष: → उषः #: क: → कः # चतु: → चतुः # छंद: → छंदः # छि: → छिः # छु: → छुः # तप: → तपः # तेज: → तेजः # थु: → थुः # दु: → दुः # नि: → निः # परिणामत: → परिणामतः # पुन: → पुनः # पुर: → पुरः # प्रात: → प्रातः # बहि: → बहिः # बहुश: → बहुशः #: मन: → मनः #: य: → यः # यश: → यशः # रज: → रजः # वक्ष: → वक्षः # वस्तुत: → वस्तुतः # व्यक्तिश: → व्यक्तिशः # शब्दश: → शब्दशः # संपूर्णत: → संपूर्णतः # सद्य: → सद्यः # स्वत: → स्वतः # स्वभावत: → स्वभावतः # हु: → हुः # अंतिमत: → अंतिमतः # अंशत: → अंशतः ==मराठी विसर्गाचा इंग्रजी colon== # जर्मनः → जर्मन: # रोमनः → रोमन: # ट्रेकः → ट्रेक: # प्रशिक्षकः → प्रशिक्षक: # लेखकः → लेखक: # प्रकाशकः → प्रकाशक: # व्यवस्थापकः → व्यवस्थापक: # नाणेफेकः → नाणेफेक: # संपादकः → संपादक: # दिनांकः → दिनांक: # आयोजकः → आयोजक: # दिग्दर्शकः → दिग्दर्शक: # स्थानकः → स्थानक: # क्रमांकः → क्रमांक: # आहेः → आहे: # आहेतः → आहेत: # लेखनावः → लेखनाव: # सामनाः → सामना: # तमिळः → तमिळ: # शकतातः → शकतात: # खालीलप्रमाणेः → खालीलप्रमाणे: ==अंक व शब्दामधील जागा== # _नि_ → नी_ # ०चे → ० चे # १चे → १ चे # २चे → २ चे # ३चे → ३ चे # ४चे → ४ चे # ५चे → ५ चे # ६चे → ६ चे # ७चे → ७ चे # ८चे → ८ चे # ९चे → ९ चे # ०च्या → ० च्या # १च्या → १ च्या # २च्या → २ च्या # ३च्या → ३ च्या # ४च्या → ४ च्या # ५च्या → ५ च्या # ६च्या → ६ च्या # ७च्या → ७ च्या # ८च्या → ८ च्या # ९च्या → ९ च्या ==pending== ===जोडाक्षरे - स्वर=== # अॅ → ॲ # अ‍ॅ → ॲ # अॉ → ऑ # ('ाा', 'ा'), # ('िि', 'ि'), # ('ीी', 'ी'), # <s> ाा → ा </s> # <s> िि → ि </s> # <s> ीी → ी </s> # <s> अॅ → ॲ </s> # <s> अॉ → ऑ </s> 74lfc8hsbddlvrluhe9r8cf1hncwuax 0 300517 2139719 2136645 2022-07-23T09:13:23Z 43.242.226.33 /* कलाकार */ wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाणी कार्यक्रम | कार्यक्रम = तू तेव्हा तशी | चित्र = | लोगो_चित्र_शीर्षक = | उपशीर्षक = | प्रकार = | निर्मिती संस्था = एकस्मै क्रिएशन | दिग्दर्शक = मंदार देवस्थळी | क्रिएटीव्ह दिग्दर्शक = | सूत्रधार = | कलाकार = [[स्वप्नील जोशी]], [[शिल्पा तुळसकर]], [[अभिज्ञा भावे]] | पंच = | आवाज = | अभिवाचक = | थीम संगीत संगीतकार = | शीर्षकगीत = | अंतिम संगीत = | संगीतकार = | देश = [[भारत]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | वर्ष संख्या = | एपिसोड संख्या = | कार्यकारी निर्माता = | निर्माता = | सुपरवायझिंग निर्माता = | असोसिएट निर्माता = | सह निर्माता = | कथा संकलन = | संकलन = | स्थळ = | कॅमेरा = | चालण्याचा वेळ = सोमवार ते शनिवार रात्री ८ वाजता | वाहिनी = [[झी मराठी]] | चित्र प्रकार = | ध्वनी प्रकार = | पहिला भाग = | प्रथम प्रसारण = २० मार्च २०२२ | शेवटचे प्रसारण = चालू | आधी = [[मन उडू उडू झालं]] | नंतर = [[माझी तुझी रेशीमगाठ]] | सारखे = }} {{झी मराठी रात्री ८च्या मालिका}} == कलाकार == * [[स्वप्नील जोशी]] - सौरभ विष्णुपंत पटवर्धन * [[शिल्पा तुळसकर]] - अनामिका दीक्षित / अनामिका आकाश जोशी * अभिषेक रहाळकर - सचिन विष्णुपंत पटवर्धन * [[अभिज्ञा भावे]] - पुष्पवल्ली मोरोपंत एडके / पुष्पवल्ली सचिन पटवर्धन * सुनील गोडबोले - मोरोपंत एडके (अप्पा) * [[उज्ज्वला जोग]] - कुंदा पटवर्धन (माई) * [[सुहास जोशी]] - रमा जोशी * किरण भालेराव - चंदू चिमणे * रूमानी खरे - राधा आकाश जोशी * विकास वर्मा - हितेन * स्वानंद केतकर - नील * मीरा वेलणकर - चित्रलेखा * भाग्या नायर - रिया * रमा नाडगौडा - कावेरी दीक्षित * हितेश संपत - चंपक * पीना जैन - हितेनची आई * दिशा दानडे - चंदूची बायको * संदीप हुपरीकर - सौरभचे बॉस == विशेष भाग == # पहिला पाऊस पहिली कॉफी, पानांवर थेंबांची नाजूक नक्षी, तू तेव्हा तशी. <u>(२० मार्च २०२२)</u> # वहीत जपलेलं पिंपळपान पुन्हा थोडं हिरवं झालं. <u>(२१ मार्च २०२२)</u> # सौरभ-अनामिकाच्या मैत्रीत घरची मंडळी उडवणार धमाल. <u>(२४ मार्च २०२२)</u> # २० वर्षांनंतर अनामिकाला भेटणार कॉलेजमधला जुना पट्या. <u>(२६ मार्च २०२२)</u> # अनामिका-सौरभच्या मैत्रीत मस्तानीचा गोडवा. <u>(२९ मार्च २०२२)</u> # सौरभ-अनामिकाच्या मैत्रीचा अंदाज अनोखा, घरच्या मंडळींचा चुकतोय काळजाचा ठोका. <u>(३१ मार्च २०२२)</u> # सौरभ-अनामिकाची मैत्री रंगतेय कमाल, मंडळीचा गैरसमज उडवून देणार धमाल. <u>(०२ एप्रिल २०२२)</u> # सौरभच्या वागण्याचे अनामिका काढणार वेगवेगळे अर्थ, मिसळ खाताना कळणार का मंडळींचा स्वार्थ? <u>(०४ एप्रिल २०२२)</u> # रामनवमीचा उत्सव जल्लोषात रंगणार, सौरभ-अनामिकाच्या नात्यासाठी मावशी पुढाकार घेणार. <u>(०५ एप्रिल २०२२)</u> # रामनवमीच्या मुहूर्तावर अनामिकासमोर येणार सौरभची बायको. <u>(१० एप्रिल २०२२)</u> # सारसबागेत रंगणार सौरभ-अनामिकाची भेट, वल्ली करणार का चेकमेट? (११ एप्रिल २०२२) # अनामिकाला उत्सुकता, सौरभच्या मनातली 'ती' मुलगी कोण? <u>(१२ एप्रिल २०२२)</u> # मावशीने खेळ केला सेट, अनामिका-सौरभची पहिली डेट. <u>(१४ एप्रिल २०२२)</u> # सौरभला काही कळेना युती, मावशी-अनामिकाची जमली गट्टी. <u>(१७ एप्रिल २०२२)</u> # सौरभच्या घरी छोटीशी पार्टी, मावशीच्या आमंत्रणावर अनामिकाची एंट्री. (१९ एप्रिल २०२२) # मावशीचा डाव होणार यशस्वी, अनामिकाला कळणार सौरभची 'ती'. <u>(२१ एप्रिल २०२२)</u> # सौरभची 'मी' बायको, अनामिकाची वल्लीला गुगली. <u>(२३ एप्रिल २०२२)</u> # सौरभच्या हक्काच्या पाच लाखांवर वल्लीचा डल्ला. (२६ एप्रिल २०२२) # अनामिका करणार वल्लीला चेकमेट, सौरभसमोर आणणार वल्लीची चोरी थेट. <u>(२८ एप्रिल २०२२)</u> # पट्याची एकच फाईट, सगळ्यांची हवा टाईट. <u>(०१ मे २०२२)</u> # राधाचा पटवर्धनांच्या वाड्यात आवाज बंपर, अनामिकाविषयी गैरसमज टाळण्यासाठी सौरभने कसलीये कंबर. <u>(२४ मे २०२२)</u> # सौरभ टाकणार प्रेमाच्या दिशेने पहिलं पाऊल. <u>(२६ मे २०२२)</u> # अनामिका ओळखणार का सौरभच्या आयुष्यातली 'ती'? (२८ मे २०२२) # सौरभ घालणार अनामिकाला भन्नाट कोडी, सुसाट धावणार का त्यांच्या प्रेमाची गाडी? <u>(३१ मे २०२२)</u> # कॉलेज रियुनियनची तयारी, सौरभ-अनामिकाच्या नात्यात आणणार गोडी. <u>(०४ जून २०२२)</u> # कॉलेज रियुनियन होणार यशस्वी, अनामिकाला कळणार सौरभची 'ती'. <u>(०६ जून २०२२)</u> # सौरभसाठी अनामिकाचं प्रेमही गेलं आणि मैत्रीही तुटली. <u>(०८ जून २०२२)</u> # अनामिका मैत्री स्वीकारणार की सौरभला कायमचं गमावणार? (११ जून २०२२) # अनामिकाची आई येणार, सौरभ-अनामिकाच्या मैत्रीमध्ये खोडा घालणार. <u>(१४ जून २०२२)</u> # अनामिकाची आई पडणार सगळ्यांना भारी, सौरभ-अनामिकाची तुटणार का जोडी? <u>(१९ जून २०२२)</u> # सौरभच्या थेट प्रश्नांचं अनामिका देणार उत्तर की आईच्या येण्याने होणार सगळंच निष्फळ? <u>(२१ जून २०२२)</u> # अनामिकाचा अबोला आणणार दोघांमध्ये दुरावा. <u>(२३ जून २०२२)</u> # सौरभच्या एका निर्णयाच्या परिणामाने अनामिका प्रेम व्यक्त करणार. <u>(२५ जून २०२२)</u> # बहरतंय सौरभ-अनामिकाचं नातं. (०७ जुलै २०२२) # सौरभच्या अडचणीत अनामिकाची साथ, एकत्र येऊन करणार संकटावर मात. <u>(१२ जुलै २०२२)</u> [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] [[वर्ग:झी मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] 0wjaee1qj7jrh1uewmldtnnpfwjf1xf 0 302124 2139695 2134590 2022-07-23T07:44:43Z 43.242.226.33 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाणी कार्यक्रम | कार्यक्रम = बँड बाजा वरात | चित्र = | लोगो_चित्र_शीर्षक = | उपशीर्षक = | प्रकार = | निर्माता = | निर्मिती संस्था = एंडेमॉल शाईन इंडिया | दिग्दर्शक = | क्रिएटीव्ह दिग्दर्शक = | सूत्रधार = [[पुष्कराज चिरपूटकर]], [[रेणुका शहाणे]], [[मृण्मयी देशपांडे]] | कलाकार = | पंच = | आवाज = | अभिवाचक = | थीम संगीत संगीतकार = | शीर्षकगीत = | अंतिम संगीत = | संगीतकार = | देश = [[भारत]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | वर्ष संख्या = | एपिसोड संख्या = ३९ | कार्यकारी निर्माता = | सुपरवायझिंग निर्माता = | असोसिएट निर्माता = | सह निर्माता = | कथा संकलन = | संकलन = | स्थळ = | कॅमेरा = | चालण्याचा वेळ = शुक्रवार आणि शनिवार रात्री ९.३० वाजता | वाहिनी = [[झी मराठी]] | चित्र प्रकार = | ध्वनी प्रकार = | पहिला भाग = | प्रथम प्रसारण = १८ मार्च २०२२ | शेवटचे प्रसारण = २४ जुलै २०२२ | आधी = [[तुझ्या माझ्या संसाराला आणि काय हवं!]] | नंतर = [[देवमाणूस २]] | सारखे = }} == पर्व == {| class="wikitable sortable" ! प्रसारित दिनांक !! पर्व !! अंतिम दिनांक |- | १८ मार्च २०२२ | झी मराठीचा आहेर घरात | ११ जून २०२२ |- | १७ जून २०२२ | सेलिब्रिटींचं लग्न जोरात | २४ जुलै २०२२ |} == विशेष भाग == # भरघोस बक्षीसे मिळणार, झी मराठीचा आहेर तुमच्या घरी येणार. (१८ मार्च २०२२) # कीर्तनकार अर्पिता आणि फोटोग्राफर मधुरासोबत रंगणार आहेराचा खेळ. (१९ मार्च २०२२) # प्रेमाचे रंग उधळणार, हा खेळ अजूनच रंगतदार होणार. (२५ मार्च २०२२) # खेळात धमाल होणार, आज आहेर कोणाला मिळणार? (२६ मार्च २०२२) # वऱ्हाडी आणि वाजंत्री आहेत तयार, आता कोणाला मिळणार आहेर? (०१ एप्रिल २०२२) # सजलाय रुखवत रंगलाय खेळ, सासू आणि सुनेचा होईल का मेळ? (०२ एप्रिल २०२२) # सुनेच्या खेळाला सासूची साथ, होणार आहेरांची बरसात. (०८ एप्रिल २०२२) # सूनबाईच्या लग्नाला सासूबाई सजणार, रूखवताचा खेळ नात्यांनी बहरणार. (०९ एप्रिल २०२२) # वकील आणि पोलिसांच्या कचाट्यात अडकणार [[रेणुका शहाणे|रेणुकाताई]] आणि पुष्कराज. (१५ एप्रिल २०२२) # सासू-सुनेचा डाव रंगणार, आहेराच्या खेळात कोणाचे नाव होणार? (१६ एप्रिल २०२२) # सासू मिळवून देणार का सुनेला आहेर? (२२ एप्रिल २०२२) # आई आणि होणाऱ्या बायकोच्या कचाट्यात सापडणार नवरोबा. (२३ एप्रिल २०२२) # सुनेच्या आहेरासाठी सासूची लगीनघाई. (२९ एप्रिल २०२२) # नवरीच्या रूखवताला सजलाय झी मराठीचा आहेर. (३० एप्रिल २०२२) # सजलाय मांडव नटलीये वरात, आता होणार सेलिब्रिटींचं लग्न जोरात. (१७ जून २०२२) # [[भारत गणेशपुरे|भारतच्या]] घरी येणार नवी सून, 'बँड बाजा वरात'च्या मंचावर प्रेमाची नवी धून. (१८ जून २०२२) # [[किशोरी शहाणे]]च्या लग्नाचा बँड बाजा वाजणार, सनईचे सूर दुमदुमणार. (२४ जुलै २०२२) [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] [[वर्ग:झी मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] sypa7t397p2wqdqldahaxro68htvz1q 2139698 2139695 2022-07-23T07:51:27Z 43.242.226.33 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाणी कार्यक्रम | कार्यक्रम = बँड बाजा वरात | चित्र = | लोगो_चित्र_शीर्षक = | उपशीर्षक = | प्रकार = | निर्माता = | निर्मिती संस्था = एंडेमॉल शाईन इंडिया | दिग्दर्शक = | क्रिएटीव्ह दिग्दर्शक = | सूत्रधार = [[पुष्कराज चिरपूटकर]], [[रेणुका शहाणे]], [[मृण्मयी देशपांडे]] | कलाकार = | पंच = | आवाज = | अभिवाचक = | थीम संगीत संगीतकार = | शीर्षकगीत = | अंतिम संगीत = | संगीतकार = | देश = [[भारत]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | वर्ष संख्या = | एपिसोड संख्या = ३९ | कार्यकारी निर्माता = | सुपरवायझिंग निर्माता = | असोसिएट निर्माता = | सह निर्माता = | कथा संकलन = | संकलन = | स्थळ = | कॅमेरा = | चालण्याचा वेळ = शुक्रवार आणि शनिवार रात्री ९.३० वाजता | वाहिनी = [[झी मराठी]] | चित्र प्रकार = | ध्वनी प्रकार = | पहिला भाग = | प्रथम प्रसारण = १८ मार्च २०२२ | शेवटचे प्रसारण = २४ जुलै २०२२ | आधी = [[तुझ्या माझ्या संसाराला आणि काय हवं!]] | नंतर = [[देवमाणूस २]] | सारखे = }} == पर्व == {| class="wikitable sortable" ! प्रसारित दिनांक !! पर्व !! अंतिम दिनांक |- | १८ मार्च २०२२ | झी मराठीचा आहेर घरात | ११ जून २०२२ |- | १७ जून २०२२ | सेलिब्रिटींचं लग्न जोरात | २४ जुलै २०२२ |} == विशेष भाग == # भरघोस बक्षीसे मिळणार, झी मराठीचा आहेर तुमच्या घरी येणार. (१८ मार्च २०२२) # कीर्तनकार अर्पिता आणि फोटोग्राफर मधुरासोबत रंगणार आहेराचा खेळ. (१९ मार्च २०२२) # प्रेमाचे रंग उधळणार, हा खेळ अजूनच रंगतदार होणार. (२५ मार्च २०२२) # खेळात धमाल होणार, आज आहेर कोणाला मिळणार? (२६ मार्च २०२२) # वऱ्हाडी आणि वाजंत्री आहेत तयार, आता कोणाला मिळणार आहेर? (०१ एप्रिल २०२२) # सजलाय रुखवत रंगलाय खेळ, सासू आणि सुनेचा होईल का मेळ? (०२ एप्रिल २०२२) # सुनेच्या खेळाला सासूची साथ, होणार आहेरांची बरसात. (०८ एप्रिल २०२२) # सूनबाईच्या लग्नाला सासूबाई सजणार, रूखवताचा खेळ नात्यांनी बहरणार. (०९ एप्रिल २०२२) # वकील आणि पोलिसांच्या कचाट्यात अडकणार [[रेणुका शहाणे|रेणुकाताई]] आणि [[पुष्कराज चिरपूटकर|पुष्कराज]]. (१५ एप्रिल २०२२) # सासू-सुनेचा डाव रंगणार, आहेराच्या खेळात कोणाचे नाव होणार? (१६ एप्रिल २०२२) # सासू मिळवून देणार का सुनेला आहेर? (२२ एप्रिल २०२२) # आई आणि होणाऱ्या बायकोच्या कचाट्यात सापडणार नवरोबा. (२३ एप्रिल २०२२) # सुनेच्या आहेरासाठी सासूची लगीनघाई. (२९ एप्रिल २०२२) # नवरीच्या रूखवताला सजलाय झी मराठीचा आहेर. (३० एप्रिल २०२२) # सजलाय मांडव नटलीये वरात, आता होणार सेलिब्रिटींचं लग्न जोरात. (१७ जून २०२२) # [[भारत गणेशपुरे|भारतच्या]] घरी येणार नवी सून, 'बँड बाजा वरात'च्या मंचावर प्रेमाची नवी धून. (१८ जून २०२२) # [[किशोरी शहाणे]]च्या लग्नाचा बँड बाजा वाजणार, सनईचे सूर दुमदुमणार. (२४ जुलै २०२२) [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] [[वर्ग:झी मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] 2zm4keqwp1somnqjx12fpd00x0d9wii 4 302693 2139584 2128191 2022-07-22T17:16:31Z Usernamekiran 29153 /* blank section */ + entries for experiment wikitext text/x-wiki * [[user:KiranBOT II|KiranBOT II]] ज्याप्रमाणे मुख्य/लेख नामविश्वात संपादन करतो, अगदी त्याचप्रमाणे ह्या पानावर सुद्धा करतो. * हे पान KiranBOT II च्या संपादन प्रक्रियेच्या चाचण्या करण्यासाठी वापरल्या जाते. * KiranBOT II च्या शुद्धलेखनाची यादी: [[User:KiranBOT II/typos]] * KiranBOT II भारतीय प्रमाणवेळेनुसार रोज रात्री ९:३० वाजता आपोआप कार्यरत होतो. तुम्ही इथे यादीत असलेले चुकीचे शब्द टाकल्यास ते शब्द ताबडतोब दुरुस्त न होता, येणाऱ्या रात्रीच्या ९:३० नंतर दुरुस्त होतील. * तुम्ही ह्याखाली प्रयोग करू शकता. ■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■ <!-- ह्याखाली --> ==blank section== * प्रमाणीकरण - बोधिसत्व जर्मन: (विसर्ग) जर्मन: (कोलन) * abcusernamekiran वापरून वापरुन कॅथरुन कॅथरुन ----------- * नगरिकरण → नगरीकरण * नागरिकरण → नागरीकरण * नागरिकिकरण → नागरिकीकरण * पोलिस अधीक्षक * पोलीस अधीक्षक *: added on २२:४५, २२ जुलै २०२२ (IST) = दुसरे महायुद्ध = {{माहितीचौकट सैन्य संघर्ष | संघर्ष = दुसरे महायुद्ध | या युद्धाचा भाग = | चित्र = WW2Montage.png | चित्र रुंदी = 300px | चित्रवर्णन = डावीकडून: वाळवंटात कॉमनवेल्थचे सैन्य; जपानी सैनिक चिनी नागरिकांना जिवंत पुरताना; अंतर्गत बंडाळीमध्ये रशियन सैन्य; जपानी युद्ध विमाने; बर्लिनमध्ये रशियन सैन्य; एक जर्मन पाणबुडी. | दिनांक = [[इ.स. १९३०|१९३०]] – [[सप्टेंबर २|२ सप्टेंबर]], [[इ.स. १९४५|१९४५]] | स्थान = [[युरोप]], [[प्रशांत महासागर|पॅसिफिक समुद्र]], आग्नेय आशिया, [[चीन]], [[मध्यपूर्व|मध्य-पूर्व]], [[भूमध्य समुद्र]] व [[आफ्रिका]] | परिणती = दोस्त राष्ट्रांचा विजय | सद्यस्थिती = | प्रादेशिक बदल = | पक्ष१ = [[दोस्त राष्ट्रे]]<br />{{देशध्वज|सोव्हिएत संघ}}(१९४१-४५)<br />{{देशध्वज|अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने}}(१९४१-४५)<br />{{ध्वज|भारत}}<br /> [[Image:Flag of the Republic of China.svg|24px]] [[चीन]](१९३७-४५)<br /><hr> {{देशध्वज|फ्रान्स}}<br /> {{देशध्वज|पोलंड}}<br /> {{देशध्वज|कॅनडा}},<br /> {{देशध्वज| ऑस्ट्रेलिया}}<br /> {{देशध्वज|न्यू झीलँड}}<br /> {{देशध्वज|युगोस्लाव्हियाचे साम्यवादी संघीय प्रजासत्ताक}} (१९४१-४५)<br /> {{देशध्वज|नॉर्वे}}(१९४०-४५)<br /> {{देशध्वज|बेल्जियम}} (१९४०-४५)<br /> {{देशध्वज|चेकोस्लोव्हाकिया}}<br /> {{देशध्वज|फिलिपिन्स}} (१९४१-४५)<br /> {{देशध्वज|ब्राझिल}} (१९४२-४५)<br /> [[दोस्त राष्ट्रे|व इतर....]] | पक्ष२ = [[अक्ष राष्ट्रे]]<br /> {{देशध्वज|नाझी जर्मनी}}<br /> {{देशध्वज|जपान}}(१९३७-४५)<br />{{देशध्वज|इटली}}(१९४०-४३)<br /><hr> {{देशध्वज|हंगेरी}} (१९४१-४५),<br /> {{देशध्वज|रोमेनिया}} (१९४१-४४),<br /> {{देशध्वज|बल्गेरिया}} (१९४१-४४),<br /> {{देशध्वज|थायलंड}} (१९४१-४५),<br /> सहकारी राष्ट्रे<br /> {{देशध्वज|फिनलंड}} (१९४१-४४),<br /> {{देशध्वज|इराक}} (१९४१),<br /> {{देशध्वज|सोव्हिएत संघ}} (१९३९-४१),<br /> [[अक्ष राष्ट्रे|व इतर....]] | सेनापती १ = दोस्त नेते | सेनापती २ = अक्ष नेते | सैन्यबळ १ = | सैन्यबळ २ = | बळी १ = सैनिक: १,४०,००,००० पेक्षा जास्त<br />नागरिक: ३,६०,००,००० पेक्षा जास्त<br />एकूण: ५,००,००,००० पेक्षा जास्त | बळी २ = सैनिक: ८०,००,००० पेक्षा जास्त<br />नागरिक: ४०,००,००० पेक्षा जास्त<br />एकूण: १,२०,००,००० पेक्षा जास्त | टिपा = |}} '''दुसरे महायुद्ध''' हे [[इ.स. १९३९|१९३९]] ते [[इ.स. १९४५|१९४५]] दरम्यान झालेले जागतिक युद्ध होते. हे युद्ध मुख्यतः [[युरोप]] व [[आशिया]]मध्ये [[दोस्त राष्ट्रे]] व [[अक्ष राष्ट्रे]] यांच्या मध्ये झाले. जर्मनीने पोलंडवर केलेल्या हल्ल्याने हे युद्ध १ सप्टेंबर १९३९ रोजी अधिकृतपणे सुरू झाले.{{sfn|वाइनबर्ग|२००५|p=६}}<ref>वेल्स, ॲन शार्प (२०१४) ''हिस्टॉरिकल डिक्शनरी ऑफ वर्ल्ड वॉर टू : द वॉर अगेन्स्ट जर्मनी ॲंन्ड इटली''. रोव्हमन ॲंन्ड लिटलफील्ड पब्लिशिंग, पृ ७</ref> यानंतर फ्रान्स, युनायटेड किंग्डम आणि इतर राष्ट्रांनी जर्मनी विरुद्ध युद्ध पुकारले. जपानने व इटलीने जर्मनीच्या बाजूने युद्धात पदार्पण केले. १९४१ च्या डिसेंबरमध्ये जपानने अमेरिकेच्या पर्ल हार्बर बंदरावर आक्रमण केल्यामुळे अमेरिकेला युद्धात उतरणे भाग पाडले. अमेरिकेने युद्धात सक्रिय भाग घेतला व तेथून युद्ध जगभर पसरले. दोस्त राष्ट्रांमध्ये [[चीन]], [[रशिया]], [[इंग्लंड]], [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिका]] व इतर राष्ट्रांचा समावेश होता, तर अक्ष राष्ट्रांमध्ये [[जर्मनी]], [[इटली]] व [[जपान]] हे देश होते. जवळ जवळ ७० देशांचे सैन्य यात सहभागी झाले होते. या युद्धात सहा कोटींच्यावर माणसे मेली. मानवी इतिहासातील ही सर्वांत मोठी जीवितहानी आहे. या युद्धामध्ये दोस्त राष्ट्रांचा विजय झाला.{{sfn|गिल्बर्ट|२००१|p=२९१}}<ref>{{स्रोत पुस्तक |title=वॉर, व्हायोलन्स ॲंड पॉप्युलेशन: मेकिंग द बॉडी काउंट|भाषा=इंग्लिश|author=जेम्स ए. टायनर|page=49 |date=3 March 2009 |publisher=द गिलफोर्ड प्रेस; पहिली आवृत्ती|isbn=1-6062-3038-7}}</ref>{{sfn|Sommerville|2008|loc=p. 5 (2011 ed.)}}<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.bbc.co.uk/tyne/content/articles/2005/01/20/holocaust_memorial_other_victims_feature.shtml|title=BBC - Tyne - Roots - Non-Jewish Holocaust Victims : The 5,000,000 others|website=www.bbc.co.uk|accessdate=27 August 2017|भाषा=इंग्लिश}}</ref> == आढावा == === युरोप === [[सप्टेंबर १]], [[इ.स. १९३९|१९३९]] रोजी [[जर्मनी]]ने [[जर्मनीचे पोलंडवर आक्रमण (१९३९)|पोलंडवर आक्रमण]] केले. जर्मनीचा नेता [[ॲडॉल्फ हिटलर]] व त्याच्या [[नाझी पक्ष|नाझी पक्षाने]] [[सोव्हिएत संघ|सोव्हिएत संघाशी]] त्यापूर्वी मैत्री-करार केला होता. त्यानुसार सोव्हिएत संघाने [[सप्टेंबर १७]]च्या दिवशी पूर्वेकडून पोलंडवर चाल केली. याला प्रत्युत्तर म्हणून [[युनायटेड किंग्डम]] व [[फ्रान्स]]ने [[सप्टेंबर ३]]ला जर्मनीविरुद्ध युद्ध जाहीर केले. सुरुवातीला हे युद्ध मुख्यत्वे सागरी युद्ध होते. काही महिन्यातच जर्मनीने पोलंड काबीज केले. त्यानंतर [[इ.स. १९४०|१९४०मध्ये]] जर्मन सैन्याने [[नॉर्वे]], [[नेदरलँड्स]], [[बेल्जियम]] व [[फ्रान्स]] पादाक्रांत केले व [[इ.स. १९४१|१९४१मध्ये]] [[युगोस्लाव्हिया]] आणि [[ग्रीस]]चा पाडाव केला. [[इटली]]ने उत्तर आफ्रिकेतील ब्रिटिश वसाहतींवर हल्ला केला. काही महिन्यांनी त्यांना जर्मन सैन्याची कुमक मिळाली. [[इ.स. १९४१|१९४१ च्या]] मध्यापर्यंत जर्मनीने बहुतांश [[पश्चिम युरोप]] आपल्या टाचेखाली आणले होते परंतु युनायटेड किंग्डम जिंकणे त्यांना जमले नाही. याचे मुख्य कारण होते [[रॉयल एअर फोर्स]] व [[रॉयल नेव्ही]]ने दिलेली कडवी झुंज. आता [[हिटलर]] सोव्हिएत संघावर उलटला व [[जून २२]], [[इ.स. १९४१|१९४१]] रोजी त्याने अचानक सोव्हिएत संघावर चाल केली. [[ऑपरेशन बार्बारोसा]] या सांकेतिक नावाने योजलेल्या या मोहिमेत जर्मनीला सुरुवातीला भरभरून यश मिळाले. [[इ.स. १९४१|१९४१]] शेवटीशेवटी जर्मन सैन्याने [[मॉस्को]]पर्यंत धडक मारली परंतु येथे ही मोहीम अडकून पडली. सोव्हिएत सैन्याने कडवा प्रतिकार करीत जर्मनीचा रेटा मोडून काढला. पुढे सोव्हिएत सैन्याने [[स्टालिनग्राड]]ला वेढा घालून बसलेल्या [[जर्मनीचे सहावे सैन्य|जर्मनीच्या सहाव्या सैन्यालाच]] प्रतिवेढा घालुन पूर्ण सैन्याला युद्धबंदी बनवले. [[कुर्स्कचे युद्ध|कुर्स्कच्या युद्धात]] सोव्हिएत सैन्याने जर्मनीचा प्रतिकार मोडून काढला व [[लेनिनग्राडचा वेढा]]. उठवला. जर्मन सैन्याने अखेर माघार घेतली. [[लाल सैन्य|लाल सैन्याने]] त्यांचा [[बर्लिन]]पर्यंत पाठलाग केला. बर्लिनमध्ये जर्मन सैन्याने व सामान्य नागरिकांनी घराघरातून सोव्हिएत सैन्याला झुंज दिली परंतु प्रचंड प्रमाणात मिळत असलेल्या कुमकेच्या जोरावर सोव्हिएत सैन्याने बर्लिन जिंकले. याच सुमारास ([[एप्रिल ३०]], [[इ.स. १९४५|१९४५]] रोजी) हिटलरने आपल्या भूमिगत बंकरमध्ये आत्महत्त्या केली. इकडे पाश्चिमात्य दोस्त राष्ट्रांनी [[इ.स. १९४३|१९४३मध्ये]] [[इटली]]वर चाल केली. [[इ.स. १९४४|१९४४मध्ये]] त्यांनी [[नॉर्मंडी]]च्या किनाऱ्यावर हल्ला केला व फ्रान्सला जर्मन आधिपत्यातून मुक्त केले. जर्मनीने चढवलेल्या प्रतिहल्ल्याला [[ऱ्हाईन नदी]]च्या किनाऱ्यावर ''[[बॅटल ऑफ द बल्ज]]'' नावाने प्रसिद्ध लढाईत दोस्त राष्ट्रांनी जबरदस्त उत्तर दिले व येथून आगेकूच करित त्यांनी जर्मनी गाठले आणि [[एल्ब नदी]]च्या किनाऱ्यावर पूर्वेकडून चालून आलेल्या सोव्हिएत सैन्याशी संधान बांधले. यावेळी जर्मनीच्या उरल्यासुरल्या सैन्याने शरणागती पत्करली व हार मान्य केली. युरोपमध्ये चाललेल्या या धुमश्चक्री दरम्यान जर्मन राष्ट्राकडून चालविण्यात आलेल्या वंश हत्येत ६०,००,००० ज्यू व्यक्तींचा बळी गेला. याला [[ज्यूंचे शिरकाण]] अथवा ''[[होलोकॉस्ट]]'' म्हणण्यात येते. === आशिया व प्रशांत महासागर === युरोपमध्ये युद्धाला तोंड फुटण्यापूर्वी [[जपान]]ने [[जुलै ७]], [[इ.स. १९३७|१९३७]] रोजी [[चीन]]वर [[दुसरे चीन-जपान युद्ध|आक्रमण]] केले.,<ref>{{स्रोत पुस्तक|first1=जॉन|last1=फेरिस|first2=एव्हन|last2=मॉड्सले|title=द कॅम्ब्रिज हिस्टरी ऑफ द सेकंड वर्ल्ड वॉर, खंड १: फायटिंग द वॉर|location=[[Cambridge]]|language=English|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=2015|ref=harv}}</ref>{{sfn|फॉर्स्टर|गेसलर|२००५|p=६४}} जपानचा रोख चीनमधून पूर्व आणि [[आग्नेय आशिया]]वर स्वारी करीत एकएक देश जिंकायचा होता. यात मिळालेल्या यशानंतर जपानने [[डिसेंबर ७]], [[इ.स. १९४१|१९४१]]च्या दिवशी अनेक राष्ट्रांवर एकाच वेळी हल्ला केला. याच दिवशी [[पर्ल हार्बर]] येथे [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेच्या]] नौदलावरही हल्ला चढवला गेला. याला प्रत्युत्तर म्हणून अमेरिकेने युद्धात उतरण्याचे निश्चित केले. पुढील सहा महिने जपानला घवघवीत यश मिळाले पण [[कॉरल समुद्राची लढाई|कॉरल समुद्राच्या लढाईत]] अमेरिकन नौसैन्याने त्यांचा प्रतिकार केला व [[मिडवेची लढाई|मिडवेच्या लढाईत]] जपानने हार पत्करली. यात जपानच्या चार [[विमानवाहू नौका]] बुडवून अमेरिकेने जपानी नौसैन्याचा कणाच मोडला. येथून दोस्त राष्ट्रांनी जपानवर प्रतिहल्ला चढवला व [[मिल्ने बेची लढाई|मिल्ने बे]] व [[ग्वादालकॅनाल मोहीम|ग्वादालकॅनालच्या लढाईत]] त्यांनी विजय मिळवला. नैर्ऋत्य प्रशांत महासागरातमध्ये विजयी ठरलेल्या दोस्त राष्ट्रांनी मग प्रशांत महासागराच्या मध्य भागावर रोख धरून मोहीम काढली. यात जपानी सैन्याने त्यांचा कडवा प्रतिकार केला. या मोहीमेदरम्यान [[फिलिपाईन समुद्राची लढाई]], [[लेयटे गल्फची लढाई]], [[इवो जिमाची लढाई|इवो जिमा]] व [[ओकिनावाची लढाई]], इ. अनेक भयानक सागरी युद्धे लढली गेली. या दरम्यान अमेरिकन [[पाणबुडी|पाणबुड्यांनी]] जपानकडे जाणारी रसद तोडण्यात यश मिळवले. याने जपानची आर्थिकदृष्ट्या कुचंबणा होऊ लागली. [[इ.स. १९४५|१९४५मध्ये]] दोस्त राष्ट्रांच्या वायुदलाने जपानवर अनेक वादळी हल्ले चढवले. मुख्यत्वे नागरी वस्त्या व कारखान्यांवर झालेल्या या हल्ल्यांनी जपानची युद्धप्रवण राहण्याची शक्ती कमी झाली. अखेर [[ऑगस्ट ६]], इ.स. १९४५ रोजी अमेरिकेने जपानच्या [[हिरोशिमा]] शहरावर परमाणु बॉम्ब टाकला. [[ऑगस्ट ९]]ला अमेरिकेने [[नागासाकी]] शहरावर असाच हल्ला केला व जोपर्यंत जपान शरण येत नाही तोपर्यंत एक एक करित जपानी शहरे बेचिराख करण्याची धमकी दिली. जपानने [[ऑगस्ट १५]], [[इ.स. १९४५|१९४५]] रोजी बिनशर्त शरणागती पत्करली व दुसऱ्या महायुद्धाचा अधिकृतरीत्या अंत झाला.<ref name="Beevor 2012 776">{{Harvnb|Beevor|2012|p=776}}.</ref> === पर्यवसान === या अतिभयानक युद्धात अंदाजे ६,२०,००,००० (सहा कोटी वीस लाख) व्यक्ती मरण पावल्या. हे म्हणजे जगाच्या त्यावेळेच्या लोकसंख्येच्या २.५ % होय.<ref name="census.gov">{{संकेतस्थळ स्रोत |url=https://www.census.gov/population/international/data/worldpop/table_history.php |title=U.S. Census BureauWorld Population Historical Estimates of World Population |accessdate=March 4, 2016}}</ref> अर्थात, हा केवळ अंदाज आहे व प्रत्येक राष्ट्राचे अंदाज वेगवेगळे आहेत. युरोपमधील आणि आशियामधील अनेक देश या युद्धात बेचिराख झाले. त्यातून सावरायला त्यांना पुढील अनेक दशके घालवावी लागली. दुसऱ्या महायुद्धाचे राजकीय,<ref>{{Harvnb|Barber|Harrison|2006|p=232}}.</ref> सामाजिक, आर्थिक<ref name="GSWW6_266">{{Harvnb|Rahn|2001|p=266}}.</ref><ref>{{Harvnb|Liberman|1996|p=42}}.</ref><ref name="Milward 1979 138">{{Harvnb|Milward|1992|p=138}}.</ref> तसेच तंत्रज्ञानाच्या दृष्टीने जगावर झालेले प्रभाव आजदेखील दिसून येतात. == कारणे == [[जर्मनीचे पोलंडवरील आक्रमण, १९३९|जर्मनीचे पोलंडवरील आक्रमण]] व जपानचे [[दुसरे चीन-जपान युद्ध|चीन]], [[पर्ल हार्बरवरील हल्ला|अमेरिका]] व ब्रिटिश आणि डच वसाहतींवरचे आक्रमण ही दुसऱ्या महायुद्धाची कारणे समजली जातात.{{sfn|Eastman|1986|pp=547–51}} {{sfn|Beevor|2012|p=342}}जगाच्या दोन्ही बाजूच्या या घटनांचे कारण होते जर्मनी व जपानमधील हुकूमशाही सत्ताधीश व त्यांची जगज्जेते होण्याची महत्त्वाकांक्षा. जरी या दोन्ही सत्तांनी आपले पाय पसरवण्यास आधीच सुरुवात केली असली तरी दुसऱ्या महायुद्धाची अधिकृत सुरुवात झाली ती या झोंडशाहीला झालेल्या सशस्त्र विरोधाने. जर्मनीत नाझी पक्ष जरी लोकशाही मार्गाने सत्तेवर आला असला तरी एकदा हातात सत्ता आल्यावर पक्षाधिकाऱ्यांनी जर्मनीतील लोकशाही व्यवस्थेची लक्तरे काढली.{{sfn|Brody|1999|p=4}} असे असून जर्मन जनतेने त्यांना पाठिंबा दिला कारण [[पहिले महायुद्ध|पहिल्या महायुद्धात]] पराभूत झाल्यावर त्यांना जर्मन स्वाभिमानाला जागे करणारे सरकार प्रथमतःच मिळालेले होते.{{sfn|Zalampas|1989|p=62}} पहिल्या महायुद्धात शरणागती पत्करताना [[व्हर्सायचा तह|व्हर्सायच्या तहातील]] २३१वे कलम जर्मन जनतेला असह्य झाले होते.{{sfn|Kantowicz|1999|p=149}} या शिवाय साम्यवाद-विरोध आणि आर्थिक सुबत्ता व प्रगतीच्या वचनांना भुलून जर्मनीने नाझी पक्षाला व पर्यायाने [[ॲडॉल्फ हिटलर|एडॉल्फ हिटलर]]ला अमर्याद सत्ता बहाल केली. हिटलरने जर्मनीला आपल्या हक्काच्या समजल्या जाणाऱ्या सगळ्या देशांना जर्मन सत्तेखाली आणण्याचे वचन दिले व त्यादृष्टीने पावलेही उचलली. नाझी पक्षाने (व स्वतः हिटलरनेही) हिटलरला जर्मनीचा तारणहार असल्याचे भासवले,{{sfn|Adamthwaite|1992|p=52}} व येथून एका भस्मासुराचा जन्म झाला. इकडे जपानमध्ये क्रिसॅंथेमम (जास्वंदी) वंशाच्या राजांचे राज्य असले तरी खरी सत्ता होती ती सैन्यातील अत्त्युच्च अधिकाऱ्यांच्या टोळक्याकडे. जपानला जगातील महासत्ता करण्याची त्यांची महत्त्वाकांक्षा होती. जपानने या नेतृत्वाखाली [[मांचुरिया]]वर [[इ.स. १९३१|१९३१मध्ये]] व चीनवर [[इ.स. १९३७|१९३७मध्ये]] आक्रमण केले होते. यामागचे कारण होते ते चीन व मांचुरियातील नैसर्गिक संपत्ती बळकावून त्याद्वारे आपला प्रभाव अधिक मजबूत करणे. [[युनायटेड किंग्डम]] व [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेने]] या युद्धात जरी प्रत्यक्ष भाग घेतला नसला तरी त्यांनी चीनला आर्थिक व सैनिकी मदत केली. याशिवाय त्यांनी जपानविरुद्ध आर्थिक नाकेबंदी करीत जपानला मिळणारे [[खनिज तेल]] व इतर रसद कापली. यामुळे जपानला चीन व मांचुरियातील युद्ध जास्त काळ चालू ठेवणे अशक्य झाले व त्यांनी तेथून काढता पाय घेण्याची तयारी सुरू केली. आता जपानकडे उपाय होते म्हणजे चीनचा जिंकलेला प्रदेश परत करणे, खनिज तेल व इतर कच्च्या मालाची इतर पुरवठे शोधणे किंवा हे मिळवण्यासाठी अजून काही देश/प्रांत जिंकणे. आग्नेय आशियातील [[फिलिपिन्स|फिलिपाईन्स]] आणि डच, फ्रेंच व ब्रिटिश वसाहतींमधून या खनिजांचा मुबलक पुरवठा होता व हा भाग चीनमधून हल्ला करण्याच्या टप्प्यातही होता. जपानचा समज होता की आशियातील युरोपीय सत्ता युरोपमध्ये सुरू झालेल्या युद्धात गुंतल्या होत्या व आशियात लक्ष देण्याची त्यांना फुरसत नव्हती. सोव्हिएत संघ जर्मनीशी संधान बांधून असले तरी त्यांच्यात कुरबुर सुरूच होती आणि अमेरिका युद्ध करण्याआधी संधी/करार करण्याचा प्रयत्न करेल. ही परिस्थिती जपानने आग्नेय आशिया गिळंकृत करण्यास साजेशीच होती. हा अंदाज बांधून जपानने डच व ब्रिटिश वसाहतींवर आक्रमण केले व जगाच्या पूर्व भागातील युद्धाला तोंड फुटले. सुरुवातीला तटस्थ असलेल्या अमेरिकेने दोस्त राष्ट्रांना जर्मनीविरुद्ध आर्थिक मदत करणे चालूच ठेवले होते. त्याला खीळ घालण्यासाठी जपानने [[डिसेंबर ७]], [[इ.स. १९४१|१९४१रोजी]] अमेरिकेच्या [[पर्ल हार्बर]] येथील नौसेना तळावर जबरदस्त हल्ला केला व तेथील आरमार उद्ध्वस्त केले. अमेरिकेला आता युद्धात उतरणे भागच होते. अशा प्रकारे अमेरिकेचा या युद्धात प्रवेश झाला. == घटनाक्रम == === युद्धाची सुरुवात - इ.स. १९३९ === ==== युरोपियन रणांगण ==== '''जर्मनीची आगळीक''' [[इ.स. १९३९|१९३९ च्या]] सुमारास जर्मनीने जाहीर केले होते की [[व्हर्सायचा तह|व्हर्सायच्या तहात]] गमावलेला सगळा प्रदेश जर्मनीने जिंकलाच पाहिजे. शिवाय, ज्या ज्या प्रदेशात जर्मनवंशीय व्यक्तींचे बहुमत असेल, ते प्रदेशही जर्मनीचेच भाग झाले पाहिजेत. जर्मनीच्या अधिकृत परराष्ट्र धोरणात म्हणले होते की [[पोलंड]] व [[झेकोस्लोव्हेकिया]]तील काही प्रदेशात जर्मन बाहुल्य होते व तेथील जर्मनवंशीय व्यक्तींच्या हक्कांची पायमल्ली होत होती. त्यांच्या हक्कांचे रक्षण करण्यासाठी असे प्रदेश जर्मनीत असले पाहिजेत. [[:वर्ग:युनायटेड किंग्डमचे पंतप्रधान|युनायटेड किंग्डमच्या पंतप्रधान]] [[नेव्हिल चेम्बरलेन]] बरोबरच्या चर्चासत्रात हिटलरने अनेक पुरावे दाखवले ज्यानुसार जर्मनीच्या शेजारी राष्ट्रातील जर्मनवंशीय लोकांवर अत्याचार होत होते. या सबबीवर हिटलरने असे प्रदेश जर्मनीत समाविष्ट करण्याचा आग्रह धरला. हिटलरच्या या युक्तिवादाला जर्मन जनतेचा पूर्ण पाठिंबा होता. जर्मनीला पहिल्या महायुद्धात नामुष्की पत्करावी लागली होती. व्हर्सायच्या तहातील काही कलमे जर्मनीच्या आर्थिक व सैनिकी विकासाला जाचक होती. याच सुमारास जगभर आर्थिक मंदी सुरू होती, त्याचा प्रभाव जर्मनीवरही पडला होता. व्हर्सायच्या तहानुसार जर्मनीला सैन्य बाळगण्यावर कडक निर्बंध होते व प्रत्येक सैनिकी हालचालीबद्दल [[लीग ऑफ नेशन्स]] द्वारे परदेशी राजवटींना जबाब द्यावा लागत होता. ततः जर्मनीत गरीबी, [[बेकारी]] व असंतोषाचे लोण सर्वदूर पसरलेले होते. याचे भांडवल करून हिटलर व नाझी पक्षाने सत्ता मिळवली व हळूहळू लोकशाही व्यवस्थेत बदल करून अधिकाधिक हुकुमशाहीगत व्यवस्था जर्मनीत आली. नाझींनी जर्मनीला पटवून दिले की अनिर्बंध सत्तेशिवाय जर्मनीचा उद्धार कोणीही करू शकणार नाही. हळूहळू हिटलरने [[ऱ्हाइनलॅंड]] व [[रुह्र]] प्रदेशात सैन्य उभारणीलाही सुरुवात केली. याशिवाय अश्या अनेक कृती केल्या ज्या व्हर्सायच्या तहाविरुद्ध होत्या परंतु जर्मन राष्ट्रहितकारक होत्या. याचा परिणाम जर्मन जनता हिटलरच्या मागे एकमुखाने उभी राहण्याचा झाला. हिटलर व नाझी पक्षाने याचे पूरेपूर फायदा घेतला. जर्मनवंशीयांवर अन्याय होत असल्याचे भासवून त्यांनी याकाळात अनेक इतरवंशीय व्यक्तींचे ([[रोमा जिप्सी]], [[ज्यू]], इ.) सर्रास शिरकाण सुरू केले. '''युरोपीय देशांची अति-सहिष्णुता व युद्धापूर्वीचे मैत्री-करार''' जर्मनीत हे सुरू असताना ब्रिटिश व फ्रेंच सरकारने त्याविरुद्ध पावले उचलायच्या ऐवजी जर्मनीच्या तुष्टीकरणाचे धोरण अवलंबिले. त्यांना जर्मनीशी उघड संघर्ष टाळायचा होता कारण पहिले महायुद्ध संपून जेमतेम २० वर्षे होत होती. संपूर्ण युरोप त्यातून सावरत होता व अजून एक युद्ध झाल्यास [[युनायटेड किंग्डम]] व [[फ्रान्स]]च नव्हे तर युरोपमधील प्रत्येक देशाला त्याची मोठी किंमत मोजावी लागली असती. त्यामुळे दोन्ही देशांनी जर्मनीला ढील देणेच पसंत केले. याचे पर्यवसान [[इ.स. १९३८चा म्युनिक करार|१९३८ च्या म्युनिक करारात]] झाले. याआधी जर्मनीने [[चेकोस्लोव्हेकिया]]तील काही प्रदेश बळकावले होते व अजून पुढे सरकण्याच्या तयारीत असताना फ्रान्स व ब्रिटनने जर्मनीची ही आगळीक मान्य केली व चेकोस्लोव्हेकियाचे प्रदेश जर्मनीला देऊन टाकले. चेम्बरलेनने जाहीर केले की म्युनिक करार हा "आपल्या काळातील शांततेचेच प्रतीक" आहे. मऊ लागल्यावर कोपराने खणल्यासारखे जर्मनीने [[मार्च]] [[इ.स. १९३९|१९३९मध्ये]] उरलेले चेकोस्लोव्हेकियासुद्धा बळकावले. जर्मनीच्या मनसूब्यांबद्दल भ्रमात राहिलेल्या दोस्त राष्ट्रांकडे नुसते बघत बसण्यापेक्षा काही गत्यंतर नव्हते. या व अशा छोट्या-मोठ्या चालींनंतर वर्षभरात युद्धाला तोंड फुटले. म्युनिक करार निष्फळ ठरल्यावर ब्रिटन/फ्रान्ससना कळले की हिटलरच्या आश्वासनांवर विश्वास ठेवून चालणार नव्हते व जर्मन महत्त्वाकांक्षा नुसते आसपासचे प्रदेश गिळंकृत करून थांबणार नव्हती. [[मे १९]], [[इ.स. १९३९|१९३९ला]] पोलंडने व फ्रान्सने परस्पर-मैत्री करार केला व एकावर आक्रमण झाल्यास दुसऱ्याने मदतील धावून येण्याचे मान्य केले. ब्रिटन व पोलंडमध्ये असाच करार मार्चमध्ये झालेला होता. इकडे जर्मनी व सोव्हिएत संघाने [[ऑगस्ट २३]], [[इ.स. १९३९|१९३९ला]] [[मोलोटोव्ह-रिबेनट्रॉप करार|मोलोटोव्ह-रिबेनट्रॉप करारावर]] सह्या केल्या. या करारात जर्मनी व सोव्हिएत संघाने युरोप जिंकून घेणे गृहित धरले होते व त्यानंतर युरोप आपापसात कसा वाटून घ्यायचा याची नोंद होती. तोपर्यंत दोन्ही राष्ट्रांनी एकमेकांच्या सैनिकी कार्रवाईत दखल न देण्याचे कबूल केले व सोव्हिएत संघाकडून जर्मनीला खनिज तेल व इतर रसद पुरवण्याची तरतूद घातली. या कलमामुळे जर्मनीची [[उत्तर समुद्र|उत्तर समुद्रातून]] येणाऱ्या मालवाहतूकीवरील भीस्त कमी झाली. [[पहिले महायुद्ध|पहिल्या महायुद्धात]] हा वाहतूकमार्ग रोखून धरून ब्रिटनने जर्मनीच्या नाकीतोंडी पाणी आणले होते. ही तरतूद झाल्यावर हिटलरची पोलंड व वेळप्रसंगी ब्रिटन व फ्रान्सशीही युद्ध करण्याची तयारी झाली. पुढचे पाउल होते ते काहीतरी कुरापत काढणे. जर्मनीने जाहीर केले की [[डान्झिगचे स्वतंत्र शहर|डान्झिगच्या स्वतंत्र शहरात]] जर्मन व्यक्तींवर अन्याय होत आहे व याचा उपाय करण्यासाठी जर्मनी डान्झिग व पोलंडमधील अन्य शहरे जिंकून घेईल. हे पाहून पोलंड ने [[ऑगस्ट २५]]रोजी युनायटेड किंग्डमशी नव्याने मैत्री करार केला, पण त्याचा जर्मन बेतांवर काही प्रभाव पडला नाही. '''जर्मनी व सोव्हिएत संघाचे पोलंडवर आक्रमण''' [[चित्र:पोलिश सैनिक.jpg|thumb|left|200px|जर्मन आक्रमकांशी लढणारे पोलिश सैनिक, [[सप्टेंबर]] [[इ.स. १९३९|१९३९]]]] [[सप्टेंबर १]], [[इ.स. १९३९|१९३९रोजी]] जर्मनीने खोटी [[ग्लायवित्झचा हल्ला|पोलिश हल्ल्याची]] सबब सांगून पोलंडवर आक्रमण केले. युद्धोत्तर अहवालात कळून आले की पोलंडने जर्मन ठाण्यावरील तथाकथित हल्ला झालाच नव्हता. [[सप्टेंबर ३]]ला [[भारत|भारतासह]] युनायटेड किंग्डम व फ्रान्सने जर्मनीविरुद्ध युद्ध पुकारले. काही दिवसातच [[कॅनडा]], [[ऑस्ट्रेलिया]] व [[न्यू झीलंड]]नेही त्यांचा साथ देण्याचे जाहीर केले. फ्रान्सने जरी युद्ध जाहीर केले असले तरी त्यांची हालचाल संथ होती. [[सार प्रांतातील चढाई|सार प्रांतात नावापुरती चढाई]] केल्यावर काही दिवसात तीसुद्धा सोडून दिली. युनायटेड किंग्डमला नौसेनेच्या कवायती करण्याशिवाय काही करणे शक्य नव्हते. इकडे जर्मनीने पोलिश सैन्याची वाताहत करीत [[सप्टेंबर ८]] रोजी पोलंडची राजधानी [[वॉर्सो]]पर्यंत धडक मारली. [[सप्टेंबर १७]]ला सोव्हिएत संघाने मोलोटॉव्ह-रिबेनट्रॉप करारात ठरवल्याप्रमाणे पोलंडवर पूर्वेकडून चाल केली. पोलिश सैन्याला आता दुसरी आघाडी उघडणे भाग पडले व त्यामुळे आधीच खिळखिळी झालेली बचावाची फळी कोलमडली. पराभव अटळ दिसताना पोलंडच्या राष्ट्राध्यक्ष व सरसेनापतीने दुसऱ्याच दिवशी [[रोमेनिया]]त पळ काढला. वॉर्सोतील सैन्याने महिनाभर तग धरली पण ऑक्टोबर १ रोजी जर्मन सैन्य शहरात घुसले. ४-५ दिवस घराघरातून युद्ध करून ऑक्टोबर ६ला पोलिश सैन्याने हत्यारे खाली ठेवली. काही तुकड्या पळून शेजारील राष्ट्रांमध्ये गेल्या व तेथून त्यांनी [[पोलिश भूमिगत सशस्त्र चळवळ|भूमिगत सशस्त्र चळवळ]] उभारली. या चळवळीने युद्धाच्या अखेरच्या दिवसांत दोस्त राष्ट्रांची मोठी मदत केली. जरी राजधानी व जवळजवळ संपूर्ण देशाचा पाडाव झाला तरी पोलंडने अधिकृतरीत्या जर्मनीकडे शरणागती पत्करली नाही. '''खोटे युद्ध''' पोलंडच्या पाडावानंतर [[इ.स. १९३९|१९३९ च्या]] हिवाळ्यात जर्मनीने आपली वाटचाल तात्पुरती थांबवली. परिस्थितीचा आढावा घेत त्यांनी आपली बचावफळी पक्की केली व पुढील हल्ल्यांची योजना आखणे चालू ठेवले. इकडे ब्रिटन व फ्रान्सने आपले बचावात्मक धोरण चालूच ठेवले. [[एप्रिल महिना|एप्रिल]] १९४०पर्यंत कोणीच काही मोठी हालचाल केली नाही. वृत्तपत्रांनी या कालावधीला ''खोटे युद्ध'' अथवा ''सिट्झक्रीग'' असे उपहासात्मक नाव दिले. '''अटलांटिकची लढाई''' [[पूर्व युरोप|पूर्व युरोपमध्ये]] लढाई सुरू होताच [[अटलांटिक महासागर#उत्तर अटलांटिक|उत्तर अटलांटिक समु्द्रात]] जर्मन [[यु-बोट|यु-बोटींनी]] दोस्त राष्ट्रांच्या व्यापारी जहाजांविरुद्ध कारवाया सुरू केल्या. छुप्या पद्धतीने हल्ला करणाऱ्या या पाणबुड्यांची संख्या जास्त नसली तरी ही कसर त्यांनी त्यांची कुशलता, हिंमत व नशीबाने भरून काढली. ब्रिटिश [[क्रुझर]] [[एच.एम.एस. करेजस (५०)|एच.एम.एस. करेजस]] अशाच एका यु-बोटीला बळी पडली तर अजून एका यु-बोटीने [[एच.एम.एस. रॉयल ओक (०८)|एच.एम.एस. रॉयल ओक]] या [[युद्धनौका|युद्धनौकेला]] बंदरातून बाहेर पडण्याची संधी न देताच जलसमाधी दिली. युद्धाच्या पहिल्या चार महिन्यात यु-बोटींनी ११० जहाजे बुडवली व व्यापारी जहाजवटीवर भीतीचे सावट पसरवले. [[दक्षिण अटलांटिक समुद्र|दक्षिण अटलांटिक समुद्रात]] जर्मन [[पॉकेट बॅटलशिप]] [[ॲडमिरल ग्राफ स्पी (क्रुझर)|ॲडमिरल ग्राफ स्पी]]ने नऊ ब्रिटिश व्यापारी नौका बुडवल्या. अखेर [[एच.एम.एस. अजॅक्स (२२)|एच.एम.एस. अजॅक्स]], [[एच.एम.एस. एक्झेटर (६८)|एच.एम.एस. एक्झेटर]] व [[एच.एम.एन.झेड.एस. अकिलीस]] ने तिला [[मॉॅंटेव्हिडियो]]जवळ गाठले. [[प्लेट नदीची लढाई|प्लेट नदीच्या लढाईत]] ग्राफ स्पीला पराभव अटळ दिसता तिच्या कप्तान [[हान्स लांग्सदोर्फ]] याने समुद्राकडे प्रयाण केले व पकडले जाण्यापेक्षा स्वतःच ग्राफ स्पीला जलसमाधी दिली. ==== पॅसिफिक रणांगण ==== '''[[दुसरे चीन-जपान युद्ध]]''' पूर्वेतील युद्ध युरोपच्या आधीच दोन वर्षे सुरू झाले होते. [[जपान]]ने [[इ.स. १९३१|१९३१मध्ये]] [[मांचुरिया]] जिंकून तेथे तळ ठोकलेला होता. [[जुलै ७]], [[इ.स. १९३७|१९३७]] रोजी जपानने मांचुरियाची हद्द ओलांडून [[बीजिंग|बिजींग]]वर (तेव्हाचे बिपींग) हल्ला चढवला. विद्युतवेगाने आगेकूच करीत जपानी सैन्य [[शांघाय]]पर्यंत पोचले परंतु तेथे त्यांची प्रगती थांबली. [[डिसेंबर]] [[इ.स. १९३७|१९३७मध्ये]] शांघाय पडले व लगेचच राजधानीचे शहर [[नानजिंग]] (तेव्हाचे नानकिंग) ही जपानने जिंकले. चीनी सरकारने नानजिंगहून पळ काढून [[चॉॅंगकिंग]] येथे कामचलाऊ राजधानी उभारली. नानजिंग जिंकल्यावर जपानी सैन्याने तेथील युद्धकैदी व नागरिकांवर अनन्वित अत्याचार केले (पहा - [[नानकिंगची कत्तल]])व एका महिन्यात सुमारे ३,००,००० व्यक्तींची कत्तल केली. '''दुसरे रशिया-जपान युद्ध''' [[जपान]] व [[मंगोलिया]]च्या सरहद्दीवर [[खाल्का नदी]] आहे. मांचुरियातील जपानी राजवटीनुसार ही मांचुरिया-मंगोलियाच्यामधील हद्द होती. मंगोलियाच्या मते हद्द नदीपलीकडे ३० किमी पूर्वेस होती. [[मे ८]], [[इ.स. १९३९|१९३९]] रोजी ७०० मोंगोल घोडेस्वार नदी पार करून पूर्वेस आले. ते पाहताच मांचुरियन सैन्याने त्यांच्यावर हल्ला केला. काही दिवसातच [[सोव्हिएत संघ|सोव्हिएत संघाने]] मंगोलिया व जपानने मांचुरियाच्या सैन्याच्या मदतीला आपले सैन्य पाठवले व तुंबळ युद्धास सुरुवात झाली. सप्टेंबरपर्यंत चालू असलेल्या या युद्धात १८,००० जपानी तर ९,००० सोव्हिएत-मंगोल सैनिक मृत्यू पावले. येथे सुरू असलेले युद्ध थांबले नसते व एकाच वेळी येथ तसेच [[जर्मनी]]शीसुद्धा लढायची पाळी आली तर सोव्हिएत संघाला दोन्ही आघाड्या संभाळणे कठीण गेले होते. सोव्हिएत संघाने [[मोलोटॉव्ह-रिबेनट्रॉप करार|मोलोटॉव्ह-रिबेनट्रॉप करारावर]] सही करण्यामागे हेही एक कारण होते. === युद्ध पसरले - इ.स. १९४० === ==== युरोपीय रणांगण ==== '''सोव्हिएत संघाचे बाल्टिक देशांवर आक्रमण''' [[जर्मनी]] व [[सोव्हिएत संघ|सोव्हिएत संघात]] युद्धाच्या आधी झालेल्या [[मोलोटॉव्ह-रिबेनट्रॉप करार|मोलोटॉव्ह-रिबेनट्रॉप करारानुसार]] [[फिनलंड]]ला सोव्हिएत संघाचे मांडलिक राष्ट्र ठरवण्यात आले होते. त्यानुसार सोव्हिएत संघाने [[नोव्हेंबर ३०]], [[इ.स. १९३९|१९३९]] रोजी फिनलंडवर हल्ला केला. येथून सुरू झालेल्या युद्धाला [[हिवाळी युद्ध]] म्हणतात. सोव्हिएत संघाने फिनिश सैन्याच्या चौपट सैनिक पाठवले तरीही त्यांची पुरेशी प्रगती झाली नाही. फिनिश बचावाची फळी भक्कम होती व त्यांनी पहिला हल्ला रोखून धरला. हळूहळू [[लाल सैन्य|लाल सैन्याने]] आपले हल्ले तिखट केले व फळी फोडण्यात यश मिळवले. फिनलंडने तहाची बोलणी सुरू केली व [[लेनिनग्राड]]ला लागून असलेले व्यूहात्मकदृष्ट्या महत्त्वाचे प्रदेश सोव्हिएत संघाला दिले. या अकारण सुरू केलेल्या युद्धाविरुद्ध जगातील इतर देशांनी विरोध दर्शविला व [[डिसेंबर १४]]ला सोव्हिएत संघाची [[लीग ऑफ नेशन्स]]मधून हकालपट्टी झाली. यामुळे सोव्हिएत संघाला जणू अधिक आगळीक करण्याची मुभाच मिळाली. [[जून]] [[इ.स. १९४०|१९४०मध्ये]] त्यांनी [[लात्व्हिया]], [[लिथुएनिया]] आणि [[एस्टोनिया]]चा पाडाव केला व तेथील सत्ताधारी व्यक्तींना [[सैबेरिया]]तील [[गुलाग]]मध्ये पाठवून दिले. याशिवाय सोव्हिएत संघाने [[रोमेनिया]]कडून [[बेसारेबिया]] व [[उत्तर बुकोव्हिना]] हे प्रांतही बळकावले. '''जर्मनीचे डेन्मार्कवर व नॉर्वेवर आक्रमण''' सोव्हिएत संघ व फिनलंडमधील हिवाळी युद्ध संपताना जर्मनीने [[एप्रिल ९]], [[इ.स. १९४०|१९४०ला]] एकाच वेळी [[डेन्मार्क]] व [[नॉर्वे]]वर [[वेसेऱ्युबुंग मोहीम|ऑपरेशन वेसेरुबंग]] या सांकेतिक नावाखाली मोहीम काढली. डेन्मार्कने लगेचच नांगी टाकली पण नॉर्वेने प्रतिकार केला. [[युनायटेड किंग्डम]]ने नॉर्वेवर चढाई करण्याचा बेत आखलेलाच होता. त्यांनी आपले सैनिक उत्तर नॉर्वेत उतरवले पण जूनपर्यंत जर्मन सैन्य वरचढ ठरले व दोस्त राष्ट्रांनी नॉर्वेतून काढता पाय घेतला. नॉर्वेच्या सैन्याने शरणागती पत्करली व जवळजवळ संपूर्ण नॉर्वे जर्मनीच्या ताब्यात आले. नॉर्वेचा राजा आपल्या कुटुंबियांसह लंडनला पळून गेला. नॉर्वेचा सागरी किनारा हातात आल्यावर जर्मनीने तेथे हवाई व नौसेनेचे तळ उभारले व [[आर्क्टिक महासागर|आर्क्टिक समुद्रातून]] होणाऱ्या पुढील मोहीमेची तयारी सुरू केली. '''जर्मनीचे फ्रान्सवर व 'खालच्या देशांवर' आक्रमण''' [[चित्र:Nazi-parading-in-elysian-fields-paris-desert-1940.png|thumb|left|[[पॅरिस]]च्या [[शॉंझ एलिझे]] रस्त्यावर जर्मन सैनिक, [[जून]] [[इ.स. १९४०|१९४०]]]] [[लक्झेम्बर्ग]], [[बेल्जियम]] व [[नेदरलँड्स]] हे समुद्रसपाटीपासून समतल व काही प्रदेशात समुद्राच्या पातळीच्याही खाली आहेत म्हणून त्यांना ''लो कन्ट्रीज'' अथवा खालचे देश असे म्हणतात. [[मे १०]], [[इ.स. १९४०|१९४०]] रोजी जर्मनीने या तीनही देश व शिवाय फ्रान्सवर हल्ला केला. या घटनेने ''खोटे युद्ध'' संपले व ''खरे युद्ध'' परत सुरू झाले. जर्मनीला रोखण्यासाठी [[ब्रिटिश एक्स्पिडिशनरी फोर्स (दुसरे महायुद्ध)|ब्रिटिश एक्स्पिडिशनरी फोर्स]] व फ्रेंच सैन्य उत्तर बेल्जियममध्ये घुसले. दक्षिणेत फ्रान्सने [[मॅजिनो लाईन]]वर आपली बचावफळी तयार केलेली होती. तेथे जर्मन सैन्याला अडवून ठेवून उत्तरेत गनिमी काव्याने जर्मनीशी लढायचे असा त्यांचा बेत होता पण जर्मनीने [[ब्लिट्झक्रीग]] अथवा ''विद्युतवेगी युद्धाचा'' अत्युत्तम नमूना दाखवत फ्रेंच व ब्रिटिश सैन्याचा धुव्वा उडवला. इकडे [[लुफ्तवाफे]]ने नेदरलँड्सच्या [[रॉटरडॅम]] शहरावर बॉम्बफेक करून शहराचा विनाश केला. हल्ल्याच्या पहिल्या टप्प्यात ''वेह्रमाख्ट''ची (जर्मन सेना) ''पॅन्झरग्रुप फोन क्लाईस्ट'' ही तुकडी सुसाट [[आर्देन्नेस]] पार करून गेली. दोस्त राष्ट्रांचा अंदाज होता की दाट जंगल असलेला हा प्रदेश यांत्रिकी व रणगाड्यांना पार करणे अशक्य होते. हा अंदाज चुकीचा ठरवत जर्मन सैन्याने [[सेदान, फ्रान्स|सेदान]] येथे येऊन धडकले. सेदानचे रक्षण करणारे सैन्यदल हे फ्रेंच सैन्याचे नेहमीचे सैनिक नव्हते. येथे हल्ला होण्याची शक्यता कमी असल्याकारणाने येथे कुमक जास्त नव्हती. वेह्रमाख्टने सहजगत्या बचावाची फळी फोडली आणि पश्चिमेकडे आगेकूच करीत थेट [[इंग्लिश खाडी|इंग्लिश चॅनेल]] पर्यंत जाऊन पोचले. जर्मन सैन्याच्या दुसरे सैन्याने बेल्जियम, लक्झेम्बर्ग व नेदरलँड्सचा सहजगत्या पाडाव केला. आता दोस्तराष्ट्रांचे सैन्य दुभागले गेले व उत्तर फ्रान्स व खालच्या देशातले सैनिक जर्मन सैन्याच्या कचाट्यात सापडले. त्यांच्या समोर आता आत्मसमर्पण करणे किंवा पळ काढणे हेच पर्याय होते. [[ऑपरेशन डायनॅमो]] या मोहिमेअंतर्गत ३,३८,००० दोस्त सैनिकांना [[डंकर्क]]हून उचलण्यात आले. युद्धनौका, होड्या, व मिळेल त्या तरंगणाऱ्या वाहनांतून या सैनिकांनी [[इंग्लंड]] गाठले. [[जून १०]]ला [[इटली]] जर्मनीच्या बाजूने युद्धात उतरले व फ्रान्सच्या दक्षिणेकडून त्यांनी हल्ला केला. जर्मन सैन्याने फ्रान्समध्ये अनिर्बंध कूच सुरू ठेवली व जवळजवळ सगळे फ्रान्स आपल्या टाचेखाली आणले. [[जून २२]], [[इ.स. १९४०|१९४०]] रोजी फ्रान्सने शस्त्रसंधीची याचना केली व शरणागती पत्करली. जर्मन सैन्याने [[पॅरिस]]मध्ये तळ ठोकला व आग्नेय फ्रान्समध्ये [[विची फ्रान्स]] हे नावापुरते स्वतंत्र परंतु खरेतर जर्मनधार्जिणे सरकार बसवले. अशाप्रकारे [[बॅटल ऑफ फ्रान्स]] ही एकतर्फी लढाई जर्मनीने जिंकून युरोपमध्ये आपले वर्चस्व प्रस्थापित केले. '''बॅटल ऑफ ब्रिटन''' फ्रान्सवरची मोहीम विजयी होत असताना जर्मनीने युनायटेड किंग्डमवर [[ऑपरेशन सी लायन]] या नावाच्या मोहिमेची आखणी सुरू केली. ब्रिटिश सैन्याने डंकर्कहून पळ काढताना बरीचशी हत्यारे, जड तोफा व रसद तेथेच टाकून दिली होती व त्यामुळे ब्रिटिश सैन्याची स्थिती अगदी केविलवाणी झाली होती. असे असता जर एक घणाघाती घाव घातला तर युनायटेड किंग्डमने गुडघे टेकले असते. पण ब्रिटनवर हल्ला करायचा तर त्यासाठी समुद्र पार करावा लागणार होता किंवा आरमारी वेढा घालावा लागला असता. [[रॉयल नेव्ही]]शी टक्कर देणे जर्मन आरमाराला शक्य नव्हते पण काही करून ब्रिटीिद्वीपांवर सैन्य उतरवता आले व त्याला हवेतून आधार देता आला तर विजय निश्चित होता. त्यासाठी आधी रॉयल एअर फोर्सचा समाचार घेणे आवश्यक होते. [[लुफ्तवाफे]] व [[रॉयल एअर फोर्स]]च्या या लढाईला [[बॅटल ऑफ ब्रिटन]] म्हणतात. लुफ्तवाफेने सुरुवात केली ती रॉयल एअर फोर्सच्या विमानतळ व [[रडार]]चा वेध घेऊन. मोडक्यातोडक्या धावपट्ट्यांवरूनसुद्धा उड्डाणे भरून आर.ए.एफ.च्या वैमानिकांनी त्यांचा प्रतिकार सुरू केला व धाव घेतली थेट [[बर्लिन]]कडे. राजधानी बर्लिनवरील झालेल्या बॉम्बफेकीमुळे [[ॲडॉल्फ हिटलर]]चा संताप झाला व त्याने [[लंडन]] शहरावर हल्ले सुरू करण्याचे आदेश दिले. [[द ब्लिट्झ]] नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या या हल्ल्यांमध्ये लंडनचे अतोनात नुकसान झाले. आर.ए.एफ.ने आपल्या [[स्पिटफायर]] व [[हरिकेन, विमान|हरिकेन]] विमानांनी कसेबसे का होईना हे हल्ले परतवून लावले व लुफ्तवाफेला हवेत वर्चस्व मिळू दिले नाही. इकडे समुद्रात रॉयल नेव्हीने जर्मन आरमाराला रोखून धरले व इंग्लंडवर चढाई करण्याचा हिटलरचा मनसुबा धुळीत मिळाला. आता युनायटेड किंग्डमचा नाद सोडून हिटलरने आपली नजर पूर्वेकडे वळवली. '''इटलीचे ग्रीसवर आक्रमण''' युद्धापूर्वीच [[इटली]]ने [[आल्बेनिया]]वर चढाई केलेली होती. [[ऑक्टोबर २८]], [[इ.स. १९४०|१९४०]] रोजी तेथून त्यांनी [[ग्रीस]]वर हल्ला केला. ग्रीक सैन्याने तिखट उत्तर दिले व पुढील दोन महिन्यात इटलीलाच मागे रेटत अल्बेनियाचा एक चतुर्थांश भाग काबीज केला. [[रॉयल नेव्ही]]ने ग्रीसच्या मदतीला येऊन इटलीच्या आरमाराविरुद्ध कारवाया सुरू केल्या. या धामधुमीत इटलीचे ५,३०,००० सैनिक अडकून पडले व त्यांची प्रगती खुंटली. ==== आशियातील व प्रशांत महासागरातील रणांगण ==== '''दुसरे चीन-जपान युद्ध''' [[इ.स. १९४०|१९४० च्या]] सुमारास येथील युद्ध थंडावले होते. इतस्ततः हल्ल्यात कोणत्याच बाजूला निर्णायक विजय मिळत नव्हता. [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिका]] जरी अधिकृतरीत्या तटस्थ असले तरी [[चीन]]ला त्यांची भरघोस आर्थिक मदत होती, शिवाय चिनी वायुदलाच्या मदतीला काही [[फ्लाईंग टायगर्स|अमेरिकन वैमानिकही]] पाठविण्यात आले होते. '''आग्नेय आशियातील युद्ध''' [[जुलै]] [[इ.स. १९४०|१९४०मध्ये]] [[फ्रेंच इंडो-चायना]]मध्ये आपल्याला लष्करी तळ उभारण्यासाठी जागा पाहिजे असल्याचे जपानने सूतोवाच केले. [[फ्रान्स]] व इतर पाश्चिमात्य देशांनी अर्थातच ही मागणी धुडकावून लावली. [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेने]] [[इ.स. १९११चा जपान-अमेरिका व्यापारी करार|१९११ च्या जपान-अमेरिका व्यापारी करारातून]] अंग काढून घेतल्याचे जाहीर केले व जपानला युद्धसामग्री निर्यात करण्यावर बंदी घातली. जपानने [[सप्टेंबर २२]] रोजी जपानी सैन्याने उत्तर फ्रेंच इंडो-चायना वर चाल केली. ==== उत्तर आफ्रिकेचे रणांगण ==== [[फ्रेंच आरमार|फ्रेंच आरमाराने]] नांगी टाकल्यावर भूमध्य समुद्रातील वर्चस्वासाठी [[रॉयल नेव्ही]] व [[इटलीचे आरमार|इटालियन आरमारात]] चढाओढ सुरू झाली. रॉयल नेव्हीने आपल्या [[जिब्राल्टर]], [[माल्टा]] व [[इजिप्त]]च्या [[अलेक्झांड्रिया, इजिप्त]] बंदरातील तळांवरून कारवाया सुरू ठेवल्या. ऑगस्टमध्ये इटालियन सैन्याने [[ब्रिटिश सोमालीलॅंड]] जिंकले व पुढील महिन्यात [[लिबिया]]मधून इजिप्तमधील ब्रिटिश सैन्यावर हल्ला केला. इटलीचा बेत होता [[सुएझ कालवा]] जिंकायचा. असे झाल्यावर [[भारत]] व इंग्लंडमधील नौकानयन बंद पडले असता व इंग्लंडला मिळणारी रसद व पैसा कमी होऊन युद्धातील जोर कमी झाला असता. या हल्ल्याला ब्रिटिश, [[ऑस्ट्रेलिया|ऑस्ट्रेलियन]] व भारतीय फौजांनी [[ऑपरेशन कंपास]] या मोहीमेत प्रत्युत्तर दिले व कालवा ब्रिटिश हातातच ठेवला. जर्मनीने आपली [[आफ्रिका कॉर्प्स]] नावाने नंतर ख्यातनाम झालेली रणगाड्यांची सेना [[जनरल इर्विन रोमेल]]च्या नेतृत्वाखाली लिब्यात उतरवली. === युद्ध जगभर पसरले - इ.स. १९४१ === ==== युरोपीय रणांगण ==== '''लेंड लीझ''' [[फ्रान्स]]मध्ये प्रयत्नांची शर्थ करताना [[युनायटेड किंग्डम]]चे लश्करी बळ रोडावले होते. [[भारत]] व इतर वसाहतींतून अमाप संपत्ती ओढूनसुद्धा राष्ट्र आता भिकेला लागण्याची चिह्ने होती. अशा परिस्थितीत [[:वर्ग:अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष|अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्ष]] [[फ्रॅंकलिन डिलानो रूझवेल्ट]]ने [[अमेरिकन कॉंग्रेस]]ला पटवून दिले की [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेने]] जर ब्रिटिश साम्राज्याला मदत नाही केली तर युद्ध अमेरिकेच्या दाराशी येण्यास वेळ लागणार नाही. कॉॅंग्रेसने युद्धात उतरण्यास नकार दिला परंतु युनायटेड किंग्डम व ३७ इतर दोस्त राष्ट्रांना ५,००,००,००,००० (पाच अब्ज) अमेरिकन डॉलरचे युद्धसाहित्य व इतर रसद पुरवण्याचे मान्य केले. यातील ३,४०,००,००,००० डॉलर हे युनायटेड किंग्डमसाठी राखीव होते. अमेरिकन कॉॅंग्रेसचा हा ठराव [[लेंड लीझ]] नावाने ओळखण्यात येतो. कॅनडाने देखिल ४,७०,००,००,००० (चार अब्ज सत्तर कोटी) अमेरिकन डॉलरचे साहित्य युनायटेड किंग्डमला पाठवले. '''जर्मनीचे ग्रीसवर, क्रीटवर व युगोस्लाव्हियावर आक्रमण''' [[मार्च २८]]ला [[रॉयल नेव्ही]]ने [[इटालियन आरमार|इटालियन आरमाराशी]] [[भूमध्य समुद्र|भूमध्य समुद्रात]] [[केप माटापान]]जवळ झुंज घेतली. जवळजवळ एकतर्फी झालेल्या या लढाईत इटालियन आरमाराने तीन [[विनाशिका]] व पाच [[क्रुझर]] गमावल्या. रॉयल नेव्हीची दोन विमाने खर्ची पडली. पांगळ्या झालेल्या इटालियन आरमाराची ग्रीसमध्ये समुद्रमार्गे सैनिक पोचवण्याची कुवत कमी झाली. [[एप्रिल ६]], [[इ.स. १९४१|१९४१]] रोजी [[जर्मनी]], [[इटली]], [[हंगेरी]] व [[बल्गेरिया]]च्या सैन्यांनी [[युगोस्लाव्हिया]]वर चढाई केली. नाममात्र प्रतिकार मोडून काढत हे आक्रमक १० दिवसांत राजधानीपर्यंत पोचले व शरण आलेल्या युगोस्लाव्हियात त्यांनी अक्ष-धार्जिणे सरकार बसवले. जरी युगोस्लाव्ह सैन्याने लढा दिला नसला तरी तेथील नागरिकांनी दोन भूमिगत सशस्त्र चळवळी उभारल्या. या दोन्हींनी अक्ष राष्ट्रांबरोबर एकमेकांवरही हल्ले सुरू ठेवले. याच दिवशी (एप्रिल ६) जर्मनीने बल्गेरियातून [[ग्रीस]]वर हल्ला केला. इटलीला प्रखर लढा देणाऱ्या ग्रीक सैन्याची कुवत जर्मनीच्या अफाट सैन्यापुढे कमी पडली व त्यांनी माघार घेतली. [[एप्रिल २७]]ला [[अथेन्स]]चा पाडाव होण्यापूर्वी [[युनायटेड किंग्डम]]ने ५०,००० ग्रीक सैनिकांना उचलले. जरी ग्रीस पडले असले तरी जर्मनीचे सैन्य बरेच दक्षिणेला आले होते. परत आपल्या आघाडीवर जाण्यात त्यांचे जवळजवळ ६ आठवडे खर्ची पडले. याची जर्मनीला पुढे मोठी किंमत मोजावी लागणार होती. [[मे २०]], [[इ.स. १९४१|१९४१]] रोजी जर्मनीने आपल्या [[७वी फ्लायगर डिव्हिजन]] व [[५ माउंटन डिव्हिजन, जर्मनी|५ माउंटन डिव्हिजन]] या युद्धकुशल तुकड्या [[क्रीट]]मध्ये उतरवल्या. ग्रीसमधून पराभूत होऊन आलेल्या ११,००० ग्रीक सैनिकांनी व २८,००० स्थानिक अर्धसैनिक दलांनी त्यांचा प्रतिकार केला. बेटावरील तीन विमानतळांवर लक्ष केंद्रित केलेल्या जर्मन सैन्याचे पहिल्या दिवशी अतोनात नुकसान झाले पण [[मालेमे विमानतळ]] काबीज करण्यात त्यांना यश मिळाले. त्यानंतर त्यांनी विमानाद्वारे अधिक कुमक मागवली व लवकरच ग्रीक सैन्याचा बीमोड केला. जरी जर्मनीने ही लढाई जिंकली असली तरी ग्रीक सैन्याने हवाईहल्ल्यांविरुद्ध दाखवलेल्या शौर्यामुळे हिटलरने हवाई हल्ले करणे बंद केले. '''जर्मनीचे सोव्हिएत संघावर आक्रमण''' [[चित्र:Eastern Front 1941-06 to 1941-12.png|thumb|left|200px|[[ऑपरेशन बार्बारोसा]] - जर्मनीची सोव्हिएत संघावर चाल - जून ते डिसेंबर १९४१.]] जर्मनी व सोव्हिएत संघाने [[ऑगस्ट महिना|ऑगस्ट]] [[इ.स. १९३९|१९३९मध्ये]] [[मोलोटॉव्ह-रिबेनट्रॉप करार]] केला व त्यानंतर एकमेकांना युद्धात सहकार्य केले. तेव्हापासून १९४१ च्या मध्यापर्यंत सोव्हिएत संघाने जर्मनीला युद्धसाहित्य, रसद, इ. साहाय्य केले. [[जून २२]], [[इ.स. १९४१|१९४१ला]] जर्मनी सोव्हिएत संघावर उलटला. या दिवशी [[ऑपरेशन बार्बारोसा]] ही आधुनिक इतिहासातील मनुष्यबळाच्या बाबतीत सगळ्यात मोठी मोहीम सुरू झाली. जर्मनीने तीन सैन्यसमूह, अंदाजे ४०,००,००० सैनिक सोव्हिएत संघात घुसवले. [[लाल सैन्य|लाल सैन्याला]] या व्यूहात्मक धक्क्यातून सावरायची संधी न देता ही टोळधाड रशियात विद्युतवेगाने शिरली. रशियन सैन्याच्या तुकड्यांना वेढा घालायचा व त्याचा घेरा आवळत आवळत शत्रूला नामशेष करायचे हा जर्मन सैन्याचा या लढायांमधील खाक्या होता. लाल सैन्याचे संपूर्ण पश्चिम सैन्य याप्रकारे नेस्तनाबूद झाले. अक्ष राष्ट्रांचे लक्ष विचलित करायला सोव्हिएत संघाने [[जून २५]]ला [[फिनलंड]]वर परत हल्ला केला व दुसरी आघाडी उघडली. असे असूनसुद्धा जर्मनीला समोरासमोर टक्कर देता येत नाही हे पाहून सोव्हिएत सैन्याने दग्धभू(स्कॉर्च्ड अर्थ) व्यूह अंगिकारला. जर्मन सैन्य जेथे चढाई करणे अपेक्षित होते त्या भागातील कारखाने व इतर व्यवसाय होते तसे मोडले व भराभर [[युरल पर्वत|युरल पर्वतांच्या]] पलीकडे नेउन जशीच्या तशी परत उभे केले. शेतातील उभी पिके जाळली, अन्नभांडार नष्ट केले व पूर्वेकडे माघार घेतली. [[नोव्हेंबर]] [[इ.स. १९४१|१९४१ च्या]] सुमारास जर्मन सेना [[लेनिनग्राड]], [[मॉस्को]] व [[रोस्तोव्ह]]च्या वेशीवर येऊन ठेपली. आता अतिकठीण असा रशियन हिवाळा सुरू झाला व पाच महिने अव्याहत चाललेली जर्मन आगेकूच ठप्प झाली. जर्मन सेनाधिकाऱ्यांचा अंदाज होता की रशियातील थंडी सुरू व्हायच्या आतच जर्मन [[ब्लिट्झक्रीग]]पुढे रशिया गुडघे टेकेल व हिवाळ्यात युद्ध करायची गरजच उरणार नाही. [[ग्रीस]]मध्ये घालवलेले ६ आठवडे आता त्यांच्या अंगाशी येणार होते. जर्मन सेनेला स्थानिक रसद मिळणे दुरापास्तच होते. त्यांना [[पोलंड]] व जर्मनीतून युद्धसाहित्य, यंत्रसामग्री व अन्न-धान्यदेखील मागवावे लागत होते. कडाक्याच्या थंडीत हे सगळे आघाडीवर पोचायला अनेक आठवडे लागत होते व जर्मन सैन्याची कुचंबणा व काही ठिकाणी तर उपासमारदेखील होऊ लागली. इकडे या थंडीची सवय असलेल्या लाल सैन्याने आपली लश्करभरती चालूच ठेवली होती. जर्मन सैन्य मॉस्कोपासून हाकेच्या अंतरावर आले असता सोव्हिएत सैन्याने प्रतिहल्ले सुरू केले. आपली राजधानीच इरेला पडलेली पाहून त्यांनी केलेल्या या कडव्या हल्ल्यांनी आधीच अगतिक झालेले जर्मन सैन्य मागे हटले. सोव्हिएत रेटा इतका जबरदस्त होता की अक्ष सैन्याने काही दिवसातच १५०-२५० कि.मी. पीछेहाट केली. दुसऱ्या महायुद्धातील अक्ष राष्ट्रांची ही पहिली माघार होय. '''अटलांटिकचे युद्ध''' [[मे ९]], [[इ.स. १९४१|१९४१]] रोजी रॉयल नेव्हीची [[विनाशिका]] [[एच.एम.एस. बुलडॉग]]ने एक जर्मन [[यू-बोट]] पकडली व त्यातून संपूर्णावस्थेत असलेले [[एनिग्मा यंत्र]] जप्त केले. जर्मनीचे कूटसंदेश समजण्यासाठी हे यंत्र अतिमहत्त्वाचे होते. [[मे २४]] रोजी जर्मन [[युद्धनौका बिस्मार्क]] युद्धात उतरली. [[डेन्मार्कच्या अखातातील लढाई]]त बिस्मार्कने रॉयल नेव्हीचा मानदंड असलेली [[बॅटलक्रुझर]] [[एच.एम.एस. हूड]]ला जलसमाधी दिली. चिडलेल्या रॉयल नेव्हीने बिस्मार्कचा शोध घेण्यासाठी युद्धनौकांचा तांडा सोडला. तीन दिवस सतत चाललेल्या या शोधाच्या अंती बिस्मार्क सापडली. हा लपाछपीचा खेळ २,७०० कि.मी. चालला. यात ब्रिटिश आरमाराच्या आठ युद्धनौका, दोन विमानवाहू नौका, अकरा क्रुझर, एकवीस विनाशिका व सहा पाणबुड्यांनी भाग घेतला होता. [[एच.एम.एस. आर्क रॉयल]] या विमानवाहू नौकेवरील विमानांनी बिस्मार्कवर [[टॉरपेडो]]ने हल्ला केला. हल्ल्याने नुकसान फारसे झाले नाही पण बिस्मार्कचे सुकाणू अडकून बसले. दिशाहीन झालेल्या बिस्मार्कला मग इतर युद्धनौकांनी गाठले व बुडवले. ==== आशिया व प्रशांत महासागरातील रणांगण ==== '''अमेरिकेचे युद्धात पदार्पण''' [[ऑपरेशन बार्बारोसा|हिटलरच्या सोव्हिएत संघावरील आक्रमणाची]] [[जपान]]ला पूर्वकल्पना नव्हती. सोव्हिएत संघाला याची कुणकुण होती व एकाचवेळी दोन्हीकडून हल्ला होण्याचे टाळण्यासाठी सोव्हिएत संघाने जपानशी मैत्री करण्याचे ठरवले. [[एप्रिल १३]], [[इ.स. १९४१|१९४१]] रोजी [[सोव्हिएत-जपान तटस्थता करार]] करण्यात आला. यात सोव्हिएत संघाला पूर्वेकडून हल्ला न होण्याचे आश्वासन होते तर जपानला खात्री मिळाली की पश्चिमेकडून त्यांच्यावर हल्ला होणार नाही. जपानला आता आशिया-प्रशांत महासागरामधील युद्धावर लक्ष केंद्रित करायला मोकळीक मिळाली. [[चित्र:USS California sinking-Pearl Harbor.jpg|thumb|200px|right|जपानी विमानहल्ल्यांमुळे बुडालेली [[यु.एस.एस. कॅलिफोर्निया (बीबी-४४)|यु.एस.एस. कॅलिफोर्निया]]]] [[इ.स. १९४१|१९४१ च्या]] [[ग्रीष्म|ग्रीष्मात]] [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिका]], [[युनायटेड किंग्डम]] व [[नेदरलँड्स]]ने जपानला खनिजतेल विकण्यावर निर्बंध घातले. याने जपानची युद्ध चालू ठेवण्याची कुवत धोक्यात आली. जपानने होत्या त्या रसदीनिशी [[चीन]]मधील आगेकूच चालूच ठेवली. जपानचा बेत होता अमेरिकेवर अचानक धाड टाकून त्यांच्या आरमाराला निकामी करायचे व त्याच वेळी [[डच ईस्ट ईंडीझ]]मध्ये घुसून तेथील तेलसाठे बळकावायचा. त्यानुसार [[डिसेंबर ७]], [[इ.स. १९४१|१९४१]] रोजी जपानी आरमाराने अमेरिकेच्या [[हवाई]] प्रांतातील [[पर्ल हार्बर]] येथील आरमारी तळावर प्रचंड शक्तीनिशी हल्ला केला. या धाडीत अमेरिकेच्या आरमाराचे प्रचंड नुकसान झाले. सहा युद्धनौका बुडाल्या, दोन निकामी झाल्या व इतर अनेक नौकांचा विनाश झाला. या शिवाय नौका-दुरूस्ती केंद्र, रसद साठा व इतर अनेक व्यवसाय विनाश पावले. शेकडो सैनिक व नागरिक मृत्युमुखी पडले. अमेरिकेच्या सुदैवाने जपानी धाडीचे मुख्य लक्ष्य असलेल्या चार विमानवाहू नौका त्या वेळी कवायतींसाठी बाहेर पडलेल्या होत्या त्या वाचल्या व तळावरील इंधनसाठ्यालाही धक्का पोचला नाही. दुसऱ्या दिवशी अमेरिकेने जपानविरुद्ध युद्ध पुकारले. या हल्ल्यामुळे आत्तापर्यंत तटस्थ असलेले अमेरिकन जनमत पूर्णतः बदलले व या हल्ल्याचा वचपा काढण्याची मागणी होऊ लागली. अमेरिकेने जपानविरुद्ध युद्ध पुकारताच [[जर्मनी]]ने [[डिसेंबर ११]]ला अमेरिकेविरुद्ध युद्ध पुकारले. [[ॲडॉल्फ हिटलर]]चा अंदाज होता की याने जर्मनीला जपानची सहानुभूती मिळेल व जपानकडून जर्मनीच्या सोव्हिएत संघावरील आक्रमणाला पाठिंबा मिळेल. परंतु जपान आपल्या [[सोव्हिएत-जपान तटस्थता करार|सोव्हिएत संघाला दिलेल्या शब्दाला]] जागले व त्यांच्याविरुद्ध युद्धात भाग नाही घेतला. उलट, जर्मनीच्या या कृतीमुळे अमेरिकेतील [[युरोप]]मधल्या युद्धात भाग घेण्याविरुद्धचा उरलासुरला विरोधदेखील मावळला व युद्ध आता खरोखरचे जागतिक युद्ध झाले. '''जपानची आगेकूच''' त्याचवेळी [[डिसेंबर ८]] रोजी (म्हणजे अमेरिकेतील डिसेंबर ७लाच) जपानने [[हॉंग कॉंग]]वर हल्ला केला व त्यानंतर लगेचच [[मलाया]], [[फिलिपिन्स|फिलिपाईन्स]], [[बॉर्नियो]] व [[म्यानमार|बर्मा]]वरही हल्ला केला. येथे त्यांना [[भारत|भारतीय]], ब्रिटिश, [[ऑस्ट्रेलिया|ऑस्ट्रेलियन]], [[कॅनडा|केनेडीयन]], [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकन]] व [[न्यू झीलंड]]च्या सैन्याने कडवा प्रतिकार केला परंतु हे सगळे प्रदेश जपानने काही महिन्यातच काबीज केले. [[सिंगापूर]] बळकावताना जपानने हजारो ब्रिटिश व भारतीय सैनिकांना युद्धबंदी बनवले. चीनने अखेर जपानविरुद्ध अधिकृतरीत्या युद्ध पुकारले. जपानने [[प्रशांत महासागर|प्रशांत महासागरातील]] रॉयल नेव्हीच्या तांड्यावर हल्ला चढवून [[एच.एम.एस. प्रिन्स ऑफ वेल्स]], [[एच.एम.एस. रिपल्स]] या युद्धनौका व त्यासोबत ८४० खलाश्यांना यमसदनी धाडले. याचा युनायटेड किंग्डमला मोठाच धक्का बसला. == पर्ल हार्बरवरील हल्ला == [[७ डिसेंबर]], [[इ.स. १९४१]] रोजी [[जपान|जपानाने]] अमेरिकेच्या [[पर्ल हार्बर]], [[हवाई]] येथील नाविक तळावर [[पर्ल हार्बरवरील हल्ला|आकस्मिक हल्ला]] चढवला. अमेरिकेच्या पॅसिफिक नौदलाने जपानाच्या आग्नेय आशियातील साम्राज्यविस्तारासाठी ब्रिटन, नेदरलँड्स् आणि अमेरिकेच्या ताब्यातील प्रांतांविरुद्ध आखण्यात आलेल्या लष्करी कारवायांत अडथळा आणू नये, म्हणून [[शाही जपानी नौदल|शाही जपानी नौदलाने]] ७ डिसेंबर, इ.स. १९४१ च्या सकाळी (जपानी प्रमाणवेळेनुसार [[८ डिसेंबर]], [[इ.स. १९४१]]) हा हल्ला केला. ३५३ जपानी लढाऊ विमाने, बॉंब आणि टॉर्पेडो विमाने यांचा वापर करून तळावर हल्ला केला. अमेरिकन नौदलाच्या आठही लढाऊ जहाजांचे प्रचंड नुकसान झाले. त्यांपैकी चार जहाजे बुडाली. या आठपैकी सहा जहाजे पुन्हा मिळवून्, दुरुस्त करून त्यांचा वापर पुढे युद्धात करण्यात आला. जपानी नौदलाने तीन क्रूझर, तीन विनाशिका, एक विमानविरोधी प्रशिक्षण नौका आणि एक सुरूंगनौका यांचेही नुकसान केले. अमेरिकेची १८८ विमाने नष्ट झाली, २,४०२ अमेरिकन लोक मृत्युमुखी पडले, १,२८२ अमेरिकन लोक जखमी झाले. वीजकेंद्र, गोदी, इंधन व टॉर्पेडो साठवण्याची गोदामे तसेच, पाणबुडीचे धक्के आणि मुख्यालय (जे हेरखात्याचे केंद्र होते) यांवर हल्ला केला गेला नाही. अमेरिकेच्या तुलनेत जपानाचे कमी नुकसान झाले: २९ विमाने आणि ५ लहान पाणबुड्या नष्ट झाल्या, ६५ सैनिक कामी आले वा जखमी झाले व केवळ् एक जपानी सैनिक पकडला गेला. ह्या अनपेक्षित हल्ल्याने अमेरिकन जनतेला प्रचंड धक्का बसला व त्याने अमेरिकेला दुसऱ्या महायुद्धात उतरण्यास भाग पाडले. [[८ डिसेंबर]], [[इ.स. १९४१]]<nowiki/>रोजी अमेरिकेने अधिकृतरीत्या जपानाविरुद्ध युद्ध पुकारले व ती ब्रिटनाच्या बाजूने युद्धात उतरली. यापुढील अमेरिकन कारवायांमुळे [[जर्मनी]] व [[इटली]] यांनी [[११ डिसेंबर]], [[इ.स. १९४१]] रोजी अमेरिकेविरुद्ध युद्ध पुकारले. त्याला अमेरिकेने तसेच प्रत्युत्तर दिले. या आकस्मिक जपानी हल्ल्यामागे बराच पूर्वेतिहास होता, परंतु, सामोपचाराने बोलणी चालू असताना, कुठलीली पूर्वसूचना न देता झालेल्या ह्या हल्ल्यामुळे तत्कालीन अमेरिकन साष्ट्रपती [[फ्रॅंकलिन डी. रूझवेल्ट]] यांनी ७ डिसेंबर, १९४१ या दिवसाबद्दल 'अ डेट विच विल लिव्ह इन इन्फेमी' (बदनाम, असंतोषजनक दिवस) असे उद्गार काढले आहेत. ==== आफ्रिकेतील रणांगण ==== '''उत्तर आफ्रिका व मध्यपूर्व''' उत्तर आफ्रिकेत उतरलेल्या [[एर्व्हिन रोमेल|फील्ड मार्शल रोमेल]]च्या सैन्याने पूर्वेकडे आगेकूच चालू ठेवली व [[टोब्रुकचा वेढा|टोब्रुक या बंदराला वेढा]] घातला. [[टोब्रुक]] सोडवायचे दोस्त राष्ट्रांचे दोन प्रयत्न निष्फळ झाले शेवटी [[ऑपरेशन क्रुसेडर]] या मोहीमेंतर्गत मोठ्या सैन्यानिशी हल्ल्याला उत्तर दिल्यावर रोमेलने टोब्रुकचा वेढा उठवला वा इतरत्र प्रयाण केले. [[एप्रिल महिना|एप्रिल]]-[[मे]] [[इ.स. १९४१|१९४१मध्ये]] [[युनायटेड किंग्डम]]ने [[इराक]]वर हल्ला करून इराक परत जिंकून घेतले. [[जून]]मध्ये दोस्त सैन्याने [[सीरिया]] व [[लेबेनॉन]] जिंकले. तटस्थ राहिलेल्या [[इराण]]वर सोव्हिएत संघाने व ब्रिटनने हल्ला केला व तेथील तेलसाठा बळकावला. इराणमधील तेलवाहिन्यांतून सोव्हिएत संघाला खनिज तेलाचा मुबलक पुरवठा सुरू झाला. === तिढा - इ.स. १९४२ === ==== युरोपीय रणांगण ==== '''मध्य व पश्चिम युरोप''' [[मे]] [[इ.स. १९४२|१९४२मध्ये]] चेकोस्लोव्हेकियातील भूमिगत सशस्त्र चळवळीच्या सद्स्यांनी '[[शेवटचा उपाय|शेवटच्या उपायाचा]]' योजक [[राइनहार्ड हेड्रिख]] याचा खून केला. याचा वचपा काढण्यासाठी हिटलरने [[चेकोस्लोव्हेकिया]]मधील [[लिडाईस]] हे गाव बेचिराख केले. [[ऑगस्ट महिना|ऑगस्ट]]मध्ये [[कॅनेडा|केनेडीयन]] सैनिकांनी [[ऑपरेशन ज्युबिली]] नावाखाली [[फ्रान्स]]च्या [[दियेपे]] गावाजवळ धाड घातली. ही मोहीम सपशेल फसली व अनेक सैनिक मृत्युमुखी पडले वा युद्धबंदी झाले पण यातून दोस्त सेनापतींनी धडे घेतले व [[ऑपरेशन टॉर्च]] व [[ऑपरेशन ओव्हरलॉर्ड]]च्यावेळी ते गिरवले. '''शिशिरामधील व वसंतातील सोव्हिएत हल्ले''' [[उत्तर युरोप]]मध्ये [[लाल सैन्य|लाल सैन्याने]] [[जानेवारी ९]] ते [[फेब्रुवारी ६]]च्या दरम्यान [[टोरोपेट्स-खोल्म मोहीम]] उघडुन [[ॲंड्रियापोल]] व [[देम्यान्स्क]]जवळ जर्मन तुकड्यांना हरवले. याशिवाय [[खोल्म]], [[वेलिझ]] व [[वेलिकी लुकी]]च्या आसपास जर्मन सैन्याला थोपवण्यात त्यांना यश मिळाले. दक्षिणेत [[मे]] महिन्यात सोव्हिएत सैन्याने [[जर्मनीचे सहावे सैन्य|जर्मनीच्या सहाव्या सैन्याविरुद्ध]] आघाडी उघडली. [[खार्कोव्ह]]जवळ १७ दिवस चाललेल्या लढाईत २,००,०००पेक्षा जास्त लाल सैनिक मृत्यू पावले. '''ग्रीष्मातील अक्ष हल्ले''' [[जून २८]]ला [[अक्ष राष्ट्रे|अक्ष राष्ट्रांनी]] [[ऑपरेशन ब्लू]] ही मोहीम सुरू केली. जर्मन सैन्य आग्नेयेला [[डॉन नदी]] पासुन [[व्होल्गा नदी]]पर्यंत [[कॉकेसस पर्वत|कॉकेसस पर्वतांच्या]] दिशेने कूच करू लागली. [[जर्मन सैन्यसमूह बी|सैन्यसमूह बी]] [[स्टालिनग्राड]] शहर जिंकायच्या अपेक्षेने निघाला. स्टालिनग्राड जिंकून जर्मन सैन्याची डावी आघाडी सुरक्षित होताच [[जर्मन सैन्यसमूह ए|सैन्यसमूह ए]] दक्षिणेतील तेलसाठे जिंकून घेणार होता. ग्रीष्म संपता झालेल्या कॉकेससच्या लढाईत जर्मनीने हे तेलसाठे जिंकून घेतले. '''स्टालिनग्राड''' <br />''मुख्य पान: [[स्टालिनग्राडचा वेढा]]'' [[चित्र:स्टालिनग्राड सैनिक.jpg|thumb|200px|right|स्टालिनग्राडच्या भग्नावशेषातून लढणारे सोव्हिएत सैनिक]] जर्मन सैन्यसमूह बी [[ऑगस्ट २३]], [[इ.स. १९४२|१९४२]] रोजी [[स्टालिनग्राड]]च्या उत्तरेला [[व्होल्गा नदी]]च्या किनारी येऊन पोचला. यासुमारास [[लुफ्तवाफे]]ने केलेल्या बॉम्बफेकीत गावाच्या मध्यावर असलेल्या लाकडी इमारती व कारखाने उद्ध्वस्त झाले. महिन्याभरात उरलेसुरले उद्योग-धंदेही नष्ट झाले व शहराच्या पिछाडीस असलेले पूल व रस्तेसुद्धा जर्मन तोफखान्याच्या पल्ल्यात आले. आता स्टालिनग्राडला रसद/कुमक मिळणेही मुश्किल झाले. जर्मन सैन्याने आता शहरात धाडी घालणे सुरू केले. सोव्हिएत सैनिकांनी व स्टालिनग्राडच्या नागरिकांनी त्यांचा चौकाचौकातून व घराघरातून सामना केला. अत्यंत भयानक अश्या हातोहात लढाया रोजच व्हायला लागल्या. हळूहळू रशियन हिवाळा जर्मन सैन्यालाही गारठू लागला पण लढाईची तीव्रता तितकीच राहिली. दमछाक व उपासमारीने दोन्हीकडील सैन्याला पछाडले. स्टालिनग्राडची स्थिती तर अगदीच केविलवाणी होती पण तरीही तेथील नागरिक जिद्दीने मुकाबला करीत राहिले. आता [[ॲडॉल्फ हिटलर]]ही ईरेला पेटला. काही केल्या स्टालिनग्राड जिंकायचेच असे हुकुम त्याने सोडले. जर्मन सेनापतींनी व्यूहात्मक माघार घेउन हिवाळ्यानंतर परत हल्ला करायचे सुचवले पण हिटलरने ते धुडकावून लावले. आता स्टालिनग्राडच्या लढाईत हिटलर [[बर्लिन]]मधून स्वतः व्यूह रचू लागला. [[जनरल फोन पॉलस]]ने वैतागून [[नोव्हेंबर]]मध्ये शहरावर निर्वाणीचा हल्ला चढवला [[जर्मनीचे सहावे सैन्य]] स्टालिनग्राडमध्ये घुसले. त्यांनी शहराचा ९०% भाग काबीज केला. सोव्हिएत सैन्याने स्टालिनग्राडच्या बाहेर सैन्य गोळा करण्यास सुरुवात केलेली होती. जर्मन सैन्याचा मोठा भाग शहरात होता व तेथील हातोहात लढायां गुंतलेला होता. परिणामी त्यांच्या बाजू दुबळ्या पडल्या. ही संधी साधून सोव्हिएत सैन्याने [[ऑपरेशन युरेनस]] ही मोहीम सुरू केली व [[नोव्हेंबर १९]] रोजी जर्मन सैन्याच्या दोन्ही बाजूने एल्गार केला. हा हल्ला परिणामकारक ठरला व जर्मन सैन्याचा प्रतिकार खचला. दोन्हीकडून आलेले सोव्हिएत सैन्य स्टालिनग्राडच्या नैर्ऋत्येला [[कलाच]] शहराजवळ एकत्र झाले. परिणामी स्टालिनग्राडमध्ये घुसलेले सहावे जर्मन सैन्य आता चारही बाजूंनी वेढले गेले. [[चित्र:Battle of Stalingrad.png|thumb|200px|left|स्टालिनग्राडची लढाई]] अडकलेल्या जर्मन सैन्याने हिटलरकडे वेढा फोडून बाहेर पडण्याची (त्यायोगे स्टालिनग्राड परत सोव्हिएत सैन्याला देण्याची) परवानगी मागितली पण ती नाकारली गेली. हिटलरने सहाव्या सैन्याला स्टालिनग्राडमध्येच थांबायचा हुकुम सोडला व बाहेरून सैन्य पाठवून वेढा फोडण्याचे आश्वासन दिले. त्यादरम्यान लुफ्तवाफेद्वारा रसद पुरवण्याचीही ग्वाही दिली. पण लुफ्तवाफेकडून होणारी मदत ही गरजेच्या एक षष्ठांशही नव्हती व लवकरच जर्मन सैन्याची गत महिन्याभरापूर्वीच्या स्टालिनग्राडच्या नागरिकांसारखीच झाली. [[लाल सैन्य|लाल सैन्याला]] हिटलरच्या व्यूहाचा अंदाज होताच. त्यांनी [[मॉस्को]]जवळ [[ऑपरेशन मार्स]] सुरू केले व [[जर्मनीचा सैन्यसमूह मध्य|मध्य सैन्यसमूहाची]] लांडगेतोड करण्यास सुरुवात केली. परिणामी जर्मनीला तेथून स्टालिनग्राडच्या मदतीला कुमक पाठवणे अशक्य झाले. मॉस्कोकडून कुमक येत नसल्याचे पाहून [[जर्मनीचा सैन्यसमूह दक्षिण|दक्षिण सैन्यसमूहाच्या]] सेनापती [[फोन मॅनस्टीनने]] [[डिसेंबर]]मध्ये आपल्या सैन्यातून काही तुकड्या स्टालिनग्राडच्या मदतीला पाठवल्या पण स्टालिनग्राडपासून ५० कि.मी. अंतरावरील लढाईत त्यांचा पराभव झाला व त्यांनी माघार घेतली. स्टालिनग्राडमधील सहाव्या सैन्याची स्थिती दिवसेंदिवस बिकट होत चालली होती. हिटलरला अजूनही स्टालिनग्राडमध्ये पराभव मान्य नव्हता. जानेवारीत त्याने जनरल पॉलसला [[फील्ड मार्शल|फील्डमार्शल]]पदी पदोन्नती दिली. जर्मनीच्या इतिहासात एकाही फील्डमार्शलने शत्रूसमोर शरणागती पत्करली नव्हती तसेच एकही फील्डमार्शल शत्रूच्या हाती जिवंत लागलेला नव्हता. फोन पॉलसच्या पदोन्नतीतून हिटलर जणू काही फोन पॉलस व सहाव्या सैन्याला संदेशच देत होता की त्यांनी शरणागती पत्करणे हिटलरला मंजूर नव्हते. अपेक्षित होते ते मरेपर्यंत लढणे व हरल्यास मरणे. परंतु फोन पॉलसला हे पटले नाही. आपल्या सैन्याची दयनीय अवस्था पाहून त्याने [[फेब्रुवारी २]] रोजी सोव्हिएत सैन्यासमोर शरणागती पत्करली. असलेल्या सैनिकांपैकी २२ जनरलांसह फक्त ९१,००० सैनिकांना जिवंतपणी युद्धबंदी केले गेले. यांपैकीसुद्धा केवळ ५,००० युद्धाच्या अंतापर्यंत जिवंत राहिले. अतिशय दारुण अशा या लढाईत दोन्ही पक्षांचे अपरिमित नुकसान झाले. दोन्हीकडचे मिळून २०,००,००० व्यक्ती मरण पावल्या. पैकी अक्ष राष्ट्रांचे ८,५०,००० सैनिक व उरलेले सोव्हिएत सैनिक व नागरिक होते. तोपर्यंतच्या जगाच्या इतिहासातील मृतांच्या आकड्याच्या दृष्टीने ही सगळ्या मोठी लढाई ठरली. ==== प्रशांत महासागरातील रणांगण ==== '''नैर्ऋत्य व मध्य प्रशांत महासागर''' [[जपान]]विरुद्ध युद्धाची तयारी करीत असताना [[:वर्ग:अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष|अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्ष]] [[फ्रॅंकलिन डिलानो रूझवेल्ट]]ने अमेरिकेत राहणाऱ्या जपानी, इटालियन व जर्मन वंशाच्या अमेरिकन नागरिकांना बंदिवासात धाडण्याचा हुकुम सोडला. युद्ध संपेपर्यंत हे लोक हलाखीच्या अवस्थेत तुरुंगसदृश जागेत राहिले. त्यादरम्यान त्यांची संपत्ती सरकार व इतर नागरिकांनी बळकावली. [[एप्रिल महिना|एप्रिल]] [[इ.स. १९४२|१९४२मध्ये]] [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेने]] जपानवर पहिला हल्ला केला. [[टोक्यो]]वरील बॉम्बफेकीने नुकसान जास्त झाले नसले तरी अमेरिकन जनतेच्या अंगावर मूठभर मांस चढले व जपानने आपले काही सैन्य व आरमार स्वतःच्या किनाऱ्याजवळ परत बोलावले. मेमध्ये जपानी आरमाराने [[न्यू गिनी]]तील [[पोर्ट मोरेस्बी]] शहरावर हल्ला केला. दोस्त राष्ट्रांच्या आरमाराने [[कॉरल समुद्राची लढाई|कॉरल समुद्राच्या लढाईत]] जपानला रोखले परंतु अमेरिकेची [[यु.एस.एस. लेक्झिंग्टन]] ही विमानवाहू नौका त्यात बळी पडली. कॉरल समुद्राची ही लढाई विमानवाहू नौकांची आमनेसामने झालेली पहिलीच लढाई होती. पुढच्या महिन्यात दोन्ही आरमारात पुन्हा टक्कर झाली ती [[मिडवेची लढाई|मिडवेच्या लढाईत]]. तोपर्यंत अमेरिकेच्या तंत्रज्ञांनी जपानी कूटसंदेशलेखनपद्धती उकलली होती व त्यामुळे त्यांना जपानी बेतांची पूरेपूर माहिती होती. अमेरिकेच्या बॉम्बफेकी विमानांनी जपानच्या चार विमानवाहू नौका बुडवल्या व जपानी आरमाराचा कणा मोडला. इतिहासकारांच्या मते ही लढाई युद्धातील निर्णायक क्षणांपैकी होती. येथून जपानच्या अनिर्बंध सत्ताप्रसाराला खीळ बसली. [[चित्र:ग्वादालकॅनाल अमेरिकन सैनिक.jpg|thumb|200px|right|ग्वादालकॅनालमध्ये अमेरिकन सैनिक]] [[मे]]मध्ये न्यू गिनीवर समुद्रीमार्गाने केलेले आक्रमण फसल्यावर जपानने जुलैमध्ये जमिनीवरून हल्ला केला. पोर्ट मोरेस्बीच्या पश्चिमेस जंगलात जमा होऊन [[कोकोडा पायवाट|कोकोडा पायवाटेवरून]] जपानी सैन्याने हल्ला केला. त्यावेळी पोर्ट मोरेस्बीचा बचाव करण्याची जबाबदारी [[ऑस्ट्रेलियन सैना|ऑस्ट्रेलियन सैन्यावर]] होती. ५,००० सैनिकांनी मिळेल त्या हत्यारांनिशी आपल्यापेक्षा बऱ्याच मोठ्या सैन्याचा यशस्वी प्रतिकार केला व जपानी सैन्याला मागे रेटले. यानंतर दोन्ही सैन्यांनी कुमक मागवली व [[सप्टेंबर]]मधील [[मिल्ने बेची लढाई|मिल्ने बेच्या लढाईनंतरही]] [[जानेवारी]] [[इ.स. १९४३|१९४३पर्यंत]] चकमकी होत राहिल्या पण दोस्त सैन्याने पोर्ट मोरेस्बी शत्रूच्या हाती पडू दिले नाही. जपानी सेनेचा जमिनीवरील युद्धात हा प्रथम पराभव होता. [[ऑगस्ट ७]]ला [[अमेरिकेचे मरीन सैन्यदल|अमेरिकेचे मरीन सैनिक]] [[ग्वादालकॅनालची लढाई|ग्वादालकॅनालच्या लढाईत]] उतरले. [[ग्वादालकॅनाल]] बेटावर वर्चस्व मिळवण्यासाठी झालेली ही लढाई सहा महिने चालली. यादरम्यान आसपासच्या समुद्रात अनेक आरमारी लढाया झाल्या त्यातील काही म्हणजे [[साव्हो बेटाची लढाई]], [[केप एस्पेरान्सची लढाई]], [[ग्वादालकॅनालची आरमारी लढाई]], [[तासाफरोंगाची लढाई]], इ. '''चीन-जपान युद्ध''' पर्ल हार्बरवरील हल्ल्यानंतर जपानने [[चीन]]वर नव्याने हल्ला केला. यावेळी त्यांचा रोख [[चांग्शा]] शहर जिंकण्यावर होता. जपानने १,२०,००० सैनिकांसह केलेल्या [[चांग्शाची लढाई, इ.स. १९४२|हल्ल्याला]] चीनने ३,००,००० सैनिकांनी प्रत्युत्तर दिले. दोन बाजूंनी चीनी सैन्याच्या कचाट्यात सापडलेल्या जपानने तेथून काढता पाय घेतला. ==== आफ्रिकेतील रणांगण ==== '''ईशान्य आफ्रिका''' [[चित्र:Bundesarchiv Bild 101I-783-0150-28, Nordafrika, Panzer III.jpg|thumb|200px|left|जर्मनीच्या पॅंझर कोरचे रणगाडे आफ्रिकेत]] [[इ.स. १९४२|१९४२]]च्या सुरुवातीला दोस्त राष्ट्रांना आफ्रिकेतील काही सैन्य पूर्वेच्या आघाडीवर पाठवावे लागले. याच वेळी [[जनरल रोमेल]]ने [[लिब्या]]तील [[बेंगाझी]] शहर काबीज केले. त्यानंतर त्याने [[गझालाची लढाई|गझालाच्या लढाईत]] दोस्त सैन्याला हरवले व [[टोब्रुक]] जिंकून घेत दोस्त सैन्याची वाताहत केली. टोब्रुकला हजारो युद्धबंदी व मोठी रसद मिळवून रोमेलने [[इजिप्त]]वर चढाई केली. इजिप्तमध्ये [[अल अलामेनची पहिली लढाई]] [[जुलै]] [[इ.स. १९४२|१९४२मध्ये]] झाली. रोमेलने दोस्त सैन्याला मागे रेटत [[अलेक्झांड्रिया, इजिप्त]] व [[सुएझ]]पर्यंत ढकलले पण आता जर्मन सैन्याकडील इंधन व अन्नसाठाही संपत आलेला होता व कोपऱ्यात सापडलेल्या दोस्त सैन्याचा प्रतिकारही तिखट झाला होता. अल अलामेनच्याच जवळ [[अल अलामेनची दुसरी लढाई|दुसरी लढाई]] झाली ती [[ऑक्टोबर २३]] व [[नोव्हेंबर ३]]च्या दरम्यान. [[लेफ्टनंट जनरल]] [[बर्नार्ड मॉॅंटगोमरी]]च्या नेतृत्वाखाली [[ब्रिटनचे आठवे सैन्य|ब्रिटिश आठव्या सैन्याने]] रोमेलला माघार घेण्यास भाग पाडले. रोमेलने आफ्रिका कोरसह [[ट्युनिसिया]]त माघार घेतली '''वायव्य आफ्रिका''' दोस्त राष्ट्रांनी [[नोव्हेंबर ८]], [[इ.स. १९४२|१९४२]] रोजी [[ऑपरेशन टॉर्च]] नावाची मोहीम सुरू केली. [[कॅसाब्लांका]], [[ओरान]] व [[अल्जीयर्स]]मधून सैनिक घुसवून उत्तर आफ्रिका जिंकण्याच्या बेताने उतरलेल्या या सैन्याला काही दिवसांनी [[बोने]] येथे उतरलेल्या सैनिकांची साथ मिळाली. हा सगळा जथा ट्युनिसियातील रोमेलच्या सैन्यावर चाल करून गेला. रस्त्यात [[विची फ्रान्स]]च्या सैन्याने नाममात्र प्रतिकार केला पण शत्रूची संख्या व कुवत पाहून लगेचच हत्यारे खाली ठेवली. यामुळे चिडलेल्या [[ॲडॉल्फ हिटलर]]ने वीचि फ्रान्सवर हल्ला करून तेथील नाममात्र सरकारसुद्धा पदच्युत केले व लष्करी कायदा लावला. आता ट्यूनीशियातील जर्मन व इटालियन सैन्य [[अल्जीरिया]] व [[लीबिया]]कडून चाल करून येणाऱ्या दोस्त सैन्याच्या कचाट्यात सापडले. [[जनरल रोमेल|रोमेलने]] ही कोंडी फोडण्यासाठी [[कॅसरीन पासची लढाई|कॅसरीन पासच्या लढाईत]] अमेरिकन सैन्याला धूळ चारली व अक्ष सैन्याचा एक भाग सोडवला. पण उरलेल्या अक्ष सैन्याने लवकरच पराभव पत्करला. === बदलते वारे - इ.स. १९४३ === ==== युरोपीय रणांगण ==== '''सोव्हिएत कारवाया''' [[चित्र:सोव्हिएत सैनिक ड्नाइपर.jpg|thumb|200px|right|सोव्हिएत सैनिक ड्नाइपर नदी ओलांडताना]] [[स्टालिनग्राडचा वेढा|स्टालिनग्राडच्या विजयानंतर]] [[लाल सैन्य|लाल सैन्याने]] जर्मन सैन्याचा पाठपुरावा करण्यास सुरुवात केली. मुख्यत्वे [[डॉन नदी]]च्या आसपासच्या या कारवायात सोव्हिएत सैन्याला सुरुवातीस यश मिळाले पण लवकरच जर्मनीने नव्या दमाने त्यांचा प्रतिकार केला व एकामागोमाग लढाया जिंकल्या. [[खार्कोव्ह]] शहर परत जर्मनीच्या हातात गेले. सोव्हिएत सैन्याने वर्षअखेर [[खार्कोव्हची चौथी लढाई|खार्कोव्ह परत मिळवले]]. सोवयेत सैन्याची चढती कमान पाहून [[ॲडॉल्फ हिटलर]]ने आपल्या सैन्याला [[ड्नाइपर नदी]]पर्यंत माघार घेण्याची परवानगी दिली. [[सप्टेंबर]]पर्यंत ड्नाइपरच्या तीरावर बचावफळी तयार करण्यात आली पण लवकरच सोव्हिएत सैन्याने तेथून जवळच ड्नाइपर ओलांडली व एकामागोमाग शहरे काबीज करण्यास सुरुवात केली. [[झापोरोझ्ये]] व [[ड्नेप्रोपेट्रोव्ह्स्क]] नंतर लाल सैन्याने [[युक्रेन]]ची राजधानी [[क्यीव्ह]]कडे मोर्चा वळवला. [[नोव्हेंबर]]मध्ये क्यीव्हच्या दोन्ही बाजूंनी हल्ला करीत सोव्हिएत सैन्य शहरात दाखल झाले. [[डिसेंबर २४]]ला [[कोरोस्टेन]] जिंकून घेउन तेथून रेल्वेमार्गाच्या बाजूने चाल करीत सोव्हिएत व युक्रेनियन सैन्याने [[इ.स. १९३९|१९३९ च्या]] सोव्हिएत-[[पोलंड]] सीमेपर्यंत धडक मारली. '''जर्मन कारवाया''' [[इ.स. १९४३|१९४३चा]] [[वसंत]] जर्मन आणि सोव्हिएत सैन्यांनी पुनर्बांधणीत घालवला. तयारी पूर्ण न झाल्यामुळे जर्मनीने आघाडी उघडणे लांबवले. अखेर [[जुलै ४]]च्या सुमारास [[वेह्रमाख्ट]]ने दुसऱ्या महायुद्धातील आपले सगळ्यात मोठे दल जमा केले आणि [[कुर्स्क]] शहरावर चाल केली. याची कल्पना असलेल्या लाल सैन्याने येथे मातीचे कामचलाउ किल्ले उभारून त्याआडून प्रतिकार केला. जर्मनीने रशियन व्यूहरचनेतील पान उचलून कुर्स्कच्या उत्तर व दक्षिणेकडून एकदम चाल केली होती. त्यांचा बेत सोव्हिएत सैन्याच्या पिछाडीचा प्रदेश काबीज करून [[स्टालिनग्राड]]प्रमाणे रशियाच्या ६० डिव्हिजन पकडण्याचा होता. उत्तरेकडून आलेल्या जर्मन सैन्याला फारशी प्रगती करता नाही आली पण दक्षिणेतून त्यांनी बरीच मजल मारली. वेढले जाण्याची शक्यता ओळखून सोव्हिएत सैन्याने आपली राखीव दलेसुद्धा आता युद्धात उतरवली. यावेळी झालेली [[कुर्स्कची लढाई]] ही रणगाड्यांची युद्धातील सगळ्यात मोठी लढाई ठरली. [[प्रोखोरोव्ह्का]] शहराजवळ झालेल्या या लढाईत दोन्ही बाजूंनी होतीनव्हती ती सगळी शक्ती पणाला लावली. जर्मनीचे सैन्य गेली चार वर्षे अव्याहत लढत होते व त्यांच्याकडे राखीव असे सैन्य नव्हतेच. उलटपक्षी रशियाने आपले ताज्या दमाचे राखीव सैन्य रणात उतरवले होते. याची परिणती लवकरच दिसून आली. जर्मन हल्लेखोरांचा धुव्वा उडवत सोव्हिएत सैन्याने त्यांना युद्धाच्या सुरुवातीपेक्षा मागे रेटले. '''दोस्तांचे इटलीवर आक्रमण''' [[ऑगस्ट महिना|ऑगस्ट]] [[इ.स. १९४३|१९४३मध्ये]] [[रोमेल]]ने [[कॅथेरीन पासची लढाई|कॅथेरीन पासच्या लढाईत]] दोस्त सैन्याला गुंगारा दिला होता पण [[ट्युनिसिया]]तील उरलेले अक्ष सैन्य फारसा प्रतिकार करू शकले नाही व २,५०,००० सैनिकांनी तेथे आत्मसमर्पण केले. यात इटलीच्या सैन्यदलातील बहुसंख्य सैनिक होते. दरम्यान [[जुलै]]मध्ये दोस्त राष्ट्रांनी [[ऑपरेशन हस्की]] मोहीमेंतर्गत [[सिसिली]]वर चढाई केली व महिन्याभरात बेट जिंकून घेतले. शत्रु दाराशी येऊन ठेपलेला बघताच [[इटली]]तील [[बेनितो मुसोलिनी]]चे सरकार गडगडले. राजा [[व्हिक्टर इम्मॅन्युएल तिसरा, इटली|व्हिक्टर इम्मॅन्युएल तिसऱ्याने]] मुसोलिनीला पदच्युत केले व [[ग्रेट फाशिस्ट काउन्सिल]]च्या संमतीने त्याला अटकही करवली. [[पीयेत्रो बॅदोग्लियो]]च्या नेतृत्वाखालील नवीन सरकारने युद्ध चालू ठेवण्याचे जाहीर केले पण एकीकडे दोस्त राष्ट्रांशी गुप्त वाटाघाटी सुरू केल्या. यात ठरल्याप्रमाणे दोस्तांनी [[सप्टेंबर ३]] रोजी इटलीवर चढाई केली. चार-पाच दिवस नाममात्र प्रतिकार करून इटलीने शरणागती पत्करली. राजा व त्याचे कुटुंब बॅदोग्लियोच्या सरकारसह [[रोम]]हून दक्षिणेला पळून गेले. नेतृत्वहीन इटालियन सैन्याने तुरळक लढाया केल्या पण थोड्याच दिवसांत त्यांनीही शस्त्रे खाली ठेवली. हे पाहताच उत्तरेतून जर्मन सैन्य पुढे सरसावले व त्यांनी दोस्त सैन्याला रोमच्या दक्षिणेला [[गुस्ताव रेषा|गुस्ताव रेषेवर]] चार-पाच महिने रोखून धरले. जर्मनीने उत्तरेत [[सालोचे इटालियन समाजवादी प्रजासत्ताक]] या नावाखाली जर्मनधार्जिणे सरकार मुसोलिनीच्या हाती देऊन बसवले. याचवेळी जर्मनीने [[युगोस्लाव्हिया]]त आपले सैनिक [[पाचवी सुजेत्का मोहीम|पाठवून]] तेथील भूमिगत चळवळ चिरडण्याचा प्रयत्न केला. '''अटलांटिकची लढाई''' [[जर्मनी]]ने आपल्या [[यु-बोट|यु-बोटींनी]] दोस्त राष्ट्रांच्या आरमाराला गेली चार वर्षे सळो की पळो केलेले होते. आता दोस्तांनी त्यांचे आरमारी व्यूह बदलले व यु-बोटींचा प्रतिकार करण्यास सुरुवात केली. [[इ.स. १९४३|१९४३मध्ये]] यु-बोटींना नौकांचे दोन तांडे बुडवण्यात यश आले पण शत्रूने अनेक यु-बोटीही बुडवल्या. जर्मनीत नवीन यु-बोटी तयार होणे जवळजवळ थंडावलेच होते. आपली संख्या कमी होत असलेली पाहून यु-बोटींनी खुल्या समुद्रात हल्ले करण्याचे सोडले व किनाराऱ्याच्या जवळ राहून शिकार शोधणे पसंत केले. यु-बोटींचा धोका कमी होताच दोस्त आरमारांनी [[आर्क्टिक महासागर|आर्क्टिक समुद्रातून]] [[रशिया]]कडे रसद धाडण्यास पुनः सुरुवात केली. यामुळे सोव्हिएत संघाचे पारडे जड होणार असे दिसताच जर्मन आरमाराने आपला मोर्चा तिकडे वळवला. [[नॉर्थ केपची लढाई|नॉर्थ केपच्या लढाईत]] [[रॉयल नेव्ही]]च्या [[एच.एम.एस. ड्युक ऑफ यॉर्क]], [[एच.एम.एस. बेलफास्ट]] व इतर काही विनाशिकांनी मिळून जर्मनीची शेवटची [[बॅटल क्रुझर]] [[शार्नहॉर्स्ट]]ला जलसमाधि दिली. ==== आशिया व प्रशांत महासागरातील रणांगण ==== '''मध्य व नैर्ऋत्य प्रशांत महासागर''' दोस्त सैन्याने [[जानेवारी २]]ला [[न्यू गिनी]]तील [[बुना, न्यू गिनी|बुना]] शहर जिंकले व [[पोर्ट मोरेस्बी]]वरील जपानी टांगती तलवार दूर केली. [[जानेवारी २२]] पर्यंत पुढे चाल करीत त्यांनी जपानी सैन्याचे पूर्व आणि पश्चिम न्यू गिनीमध्ये ये-जा करण्याचे मार्गही बंद केले. त्यामुळे दोन्हीकडच्या जपानी सैन्यांना हरवणे सोपे झाले. अमेरिकन सैन्याने [[फेब्रुवारी ९]]ला [[ग्वादालकॅनाल]] मुक्त केले व [[सोलोमन द्वीपसमूह|सोलोमन द्वीपांवर]] चढाई केली व वर्षअखेर तेही जिंकून घेतले. '''चीन-जपान युद्ध''' [[चित्र:Changde battle.jpg|thumb|200px|left|चांग्डेची लढाई]] [[चीन]]च्या [[हुनान]] प्रांतातील [[चांग्डे]] शहरावर [[जपान]]ने [[नोव्हेंबर २]], [[इ.स. १९४३|१९४३]] रोजी १,००,००० सैनिकांसह [[चांग्डेची लढाई|हल्ला]] केला. पुढील काही दिवसांत हे शहर जपान व चीनच्या हाती पडले पण अंती चीनने जपानी आक्रमकांना हुसकावून लावले व बाहेरून मदत मिळेपर्यंत शहर लढवले. [[स्टालिनग्राडचा वेढा|स्टालिनग्राडप्रमाणे]] चाललेल्या या युद्धात दोन्हीकडचे मिळून १,००,०००हून अधिक व्यक्ती मृत्युमुखी पडल्या '''आग्नेय आशिया''' चीनमध्ये सम्राट [[च्यांग कै-शेक]]च्या नेतृत्वाखालील [[कॉमिन्टांग सैन्य]] आणि [[साम्यवादी]] [[माओ झेडॉॅंग]]च्या नेतृत्वाखालील चीनी सैन्य जपानी आक्रमणाचा सामना करीत असले तरी दोघांत एकवाक्यता नव्हती व एकमेकांत कुरबुरी सुरूच होत्या. इकडे ब्रिटनने दोन्ही सैन्यांना [[बर्मा रोड]] नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या घनदाट जंगल व कठीण पर्वत पार करीत [[आसाम]] पासुन ब्रह्मदेश(आताचे [[म्यानमार]])मार्गे रसद पुरवठा सुरू ठेवला होता. जपानने म्यानमार हस्तगत केल्यावर हा मार्ग बंद पडला. यावर उपाय म्हणून [[रॉयल एअरफोर्स]]ने ईशान्य भारतातील विमानतळांवरून ही मदत सुरू ठेवली होती. जपानी सैन्य ब्रह्मदेशातून हटत नाही ही पाहिल्यावर ब्रिटनने चीनी सैन्याला [[अरुणाचल प्रदेश]]मार्गे भारतात आणले व अमेरिकन जनरल [[जोसेफ स्टिलवेल]]ने त्यांना नवी तालीम व शस्त्रास्त्रे दिली. या चीनी सैन्याच्या पाठबळावर आता ब्रिटनने भारतातून चीनला जाण्यासाठी [[लेडो मार्ग]] बांधण्याचे काम सुरू केले. === शिकाऱ्याचीच शिकार? - इ.स. १९४४ === ==== युरोपीय रणांगण ==== '''शिशिर-वसंतातील सोव्हिएत कारवाया''' [[लाल सैन्य|लाल सैन्याने]] [[जानेवारी]]त [[लेनिनग्राडचा वेढा]] उठवल्यावर [[जर्मनी]]ने पद्धतशीरपणे माघार घेत तेथून दक्षिणेला बचावफळी उभारली. त्या भागातील तळ्यांचा आधार घेत जर्मनीला ही आघाडी उभारण्यात यश आले पण त्या सुमारास जनरल [[हान्स-व्हॅलेन्टिन ह्युब]]चे [[पहिले पॅन्झर सैन्य]] दोन बाजूंनी चालून आलेल्या सोव्हिएत सैन्याच्या कचाट्यात सापडले. सात आठवड्यांनी त्यांनी आपली सुटका करून घेतली पण बरेचसे जर्मन रणगाडे व तोफा शत्रूच्या हाती पडल्या. [[वसंत]] ऋतुत जर्मनीने [[युक्रेन]]मधूनही माघार घेतली पण त्यांच्या [[जर्मनीचा दक्षिण सैन्यसमूह|दक्षिण सैन्यसमूहातील]] [[जर्मनीचे सतरावे सैन्य|सतरावे सैन्य]] बचावासाठी तेथे थांबले. वसंतअखेर लाल सैन्याच्या [[लाल सैन्याची तिसरी युक्रेनियन आघाडी|तिसऱ्या युक्रेनियन आघाडीने]] त्यावर हल्ला करून जर्मन सैन्याचा धुव्वा उडवला. रशियन सैन्याने या लढाईत [[काळा समुद्र|काळ्या समुद्रापार]] माघार घेणाऱ्या जर्मन सैन्याचा रस्ताही तोडला व २,५०,००० जर्मन व रोमेनियन सैनिकांना यमसदनी धाडले. याच सुमारास सोव्हिएत सैन्याने [[रोमेनिया]]तील [[याश|इयासी]] शहरावर चढाई केली. महिनाभर शहर लढवल्यावर जर्मन-रोमेनियन सैन्याने [[टारगुल फ्रुमोसची लढाई|टारगुल फ्रुमोसच्या लढाईनंतर]] हार पत्करली व शहर सोव्हिएत सैन्याच्या हातात आले. यामुळे आता [[सोव्हिएत संघ|सोव्हिएत संघाला]] रोमेनियावर पुढील चाल करणे सोपे झाले. शत्रूची ही चाल पाहून [[ॲडॉल्फ हिटलर]]ने अंदाज बांधला की [[हंगेरी]] पक्ष बदलून सोव्हिएत संघाला सामील होइल. हे टाळण्यासाठी जर्मनीने हंगेरीवर चढाई केली व आपले सैन्य देशभर पसरवले. उत्तरेत [[फेब्रुवारी महिना|फेब्रुवारी]]त [[फिनलंड]]ने [[स्टालिन]]शी तहाची बोलणी सुरू केली पण स्टालिनने पुढे केलेली तहाची कलमे त्यांना मंजूर नव्हती. [[जून ९]] रोजी सोव्हिएत संघाने [[कारेलियन द्वीपकल्प|कारेलियन द्वीपकल्पावरून]] चौथे आक्रमण केले व तीन महिन्यात फिनलंडला नमवून तह करणे भाग पाडले. '''इटली व मध्य युरोप''' [[इटली]]ने शरणागती पत्करल्यावर जर्मन सैन्याने [[इटालियन द्वीपकल्प|इटालियन द्वीपकल्पाचा]] बचाव करण्याचे ठरवले व [[रोम]]च्या दक्षिणेस [[एपेनाइन पर्वत|एपेनाइन पर्वतातून]] [[गुस्ताव रेषा|गुस्ताव रेषेवर]] बचावाची फळी उभारली. अनेक प्रयत्नांनंतरसुद्धा दोस्तांना ही फळी फोडता आली नाही. पर्यायाने त्यांनी त्यास वळसा घालण्याचा प्रयत्न केला. [[ऑपरेशन शिंगल]] नावाखाली केलेल्या या मोहिमेने [[आंझियो]] येथे [[जानेवारी २२]], [[इ.स. १९४४|१९४४]] रोजी समुद्रातून हल्ला केला खरा पण किनाऱ्यावर उतरलेल्या सैन्याला लगेचच जर्मन सैन्याने वेढले व हाही प्रयत्न फसला. गुस्ताव रेषा पार करण्यासाठी बेचैन झालेल्या दोस्त सैन्याने परत समोरासमोरचे हल्ले सुरू केले. [[इ.स. ५२४|५२४]]मध्ये उभारलेली [[मॉॅंते कॅसिनो]] येथील ख्रिश्चन साधूंची वस्ती [[अमेरिकन वायु सेना|अमेरिकन वायु सेनेने]] [[फेब्रुवारी १५]] रोजी उद्ध्वस्त केली. त्यांचा असा समज झाला होता की या वस्तीत राहून जर्मन सैन्य त्यांच्या तोफखान्याला गुप्त बातम्या पुरवत होते. बेचिराख झालेल्या या वस्तीत जर्म सैनिक [[फेब्रुवारी १७]]ला आले व त्यांनी आता तेथे ठाण मांडले. [[मे १८]] पर्यंत चार वेळा दोस्त सैन्याने येथे हल्ले केले. यात २०,००० जर्मन तर ५४,००० दोस्त सैनिक मृत्युमुखी पडले. अखेर गुस्ताव रेषेवरची बचावाची जर्मन फळी फुटली व दोस्त सैन्याने उत्तरेकडे आगेकूच सुरू केली. [[जून ४]]ला हे सैनिक रोममध्ये पोचले तर ऑगस्टमध्ये [[फ्लोरेंस]]ला. हेमंत ऋतूच्या सुमारास जर्मन सैन्याने [[टस्कनी]]तील एपेनाइन पर्वतातील [[गॉथिक रेषा|गॉथिक रेषेवर]] पुन्हा जमवाजमव करून त्यांना रोखले युरोपमधील युद्धाचा एकंदर रागरंग बघून जर्मनीने मध्य युरोपमधून माघार घेतली व हंगेरीत आपल्या सैन्याची पुनर्बांधणी करण्याचा प्रयत्न सुरू केला. [[रोमेनिया]]ने [[ऑगस्ट महिना|ऑगस्ट]] [[इ.स. १९४४|१९४४मध्ये]] दल बदलून जर्मनीवर युद्ध पुकारले. यामुळे [[युक्रेन]]मधून माघार घेणाऱ्या जर्मन सैन्याला धोका निर्माण झाला. [[बल्गेरिया]]ने [[सप्टेंबर]]मध्ये शरणागती पत्करली. '''बॉम्बहल्ले''' जून इ.स. १९४४मध्ये [[जर्मनी]]ने सर्वप्रथम [[क्रुझ क्षेपणास्त्रे|क्रुझ क्षेपणास्त्रांचा]] उपयोग युद्धात केला. [[व्ही-१ उडते बॉम्ब|व्ही-१ उडत्या बॉम्बने]] [[युनायटेड किंग्डम]]वर प्रत्यक्ष हल्ले होऊ लागले. काही महिन्यांनी जर्मनीने ही कला अधिक विकसित केली व [[व्ही-२]] हे द्रव-इंधन वापरणारे [[बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्रे]] वापरण्यास सुरुवात केली. या हल्ल्यांना उत्तर व [[लुफ्तवाफे]]च्या कारवाया रोखण्यासाठी म्हणून अमेरिका, यु.के. व कॅनडाच्या वायुदलांनी व्यूहात्मक बॉम्बफेकींनी सुरुवात केली. सुरुवातीला सरहद्दीवरच्या गावांवरील या धाडी हळूहळू जर्मनीच्या मुख्य शहरांपर्यंत पोचल्या. एअर चीफ मार्शल हॅरिसने आखणी केलेल्या या हल्ल्यांनी जर्मन प्रजा संत्रस्त होऊ लागली. हे ओळखून [[विन्स्टन चर्चिल]]ने मग दहशतवादी धाडी मारण्याचे आदेश दिले. यात विमानांच्या अनेक स्क्वॉड्रन (५०० ते १,००० विमाने) एकाचवेळी अनेक दिशांनी एकाच शहरावर चाल करून जायच्या व संपूर्ण शहरच्या शहर बेचिराख करण्याची योजना होती. हे पार पाडणारी विमाने अग्निजन्य बॉम्ब वापरून आपली निशाणे संपूर्णतः उद्ध्वस्त करीत. अशा अनेक हल्ल्यांमध्ये विमानतळ, कारखाने, पाणबुड्यांची आश्रयस्थाने, रेल्वे-यार्ड, तेलसाठे तसेच व्ही-१ व व्ही-२ क्षेपणास्त्रांचे तळ नष्ट करण्याचा उद्देश होता. सहसा या हल्ल्यांमध्ये आसपासच्या नागरिक वस्त्याही बळी पडत. या टोळधाडींचा मुकाबला करण्यास आता लुफ्तवाफे कमी पडू लागली व उरलासुरला विरोधही मोडून काढणे दोस्त वायुसेनांना सोपे झाले. इ.स. १९४४ च्या अंतापर्यंत पश्चिम आघाडीवर लुफ्तवाफेकडे फक्त तुरळक प्रमाणात विमानांच्या तुकड्या उरल्या होत्या. परिणामतः इ.स. १९४५ च्या मध्यापर्यंत जर्मनीतील जवळजवळ सगळी मुख्य शहरे बेचिराख झालेली होती. '''वॉर्सोत उठाव''' [[लाल सैन्य]] [[वॉर्सो]]च्या जवळ आल्याची बातमी ऐकून तेथील जनतेला वाटले की आता वॉर्सोची मुक्ती जवळच आहे. त्यामुळे [[ऑगस्ट १]] रोजी त्यांनी जर्मन सैन्याविरुद्ध उठाव केला. [[ऑपरेशन टेम्पेस्ट]] मोहिमेतून त्यांना मदत मिळेत अशी त्यांना आशा होती. अंदाजे ४०,००० क्रांतिकाऱ्यांनी वॉर्सो काबीज केले. परंतु लाल सैन्याने आपली कूच अलीकडेच थांबवली व शहराबाहेरुनच तोफांचा मारा करून मदत करण्याचे चालू ठेवले. इकडे जर्मन सैन्याने कुमक पाठवून उठाव दाबण्याचे सुरू केले. शेवटी [[ऑक्टोबर २]] रोजी हा उठाव संपला. जर्मन सैन्याने संपूर्ण शहर बेचिराख केले. '''ग्रीष्म-हेमंतातील सोव्हिएत कारवाया''' [[चित्र:Red Army greeted in Bucharest.jpg|200px|left|thumb|[[बुखारेस्ट]] मध्ये लाल सैन्याचे स्वागत करीत असलेले नागरिक ([[ऑगस्ट ३१]], [[इ.स. १९४४]].]] आर्मी ग्रूप सेंटरचा नायनाट केल्यावर लाल सैन्याने जुलै १९४४ च्या मध्यास दक्षिणेला असलेल्या जर्मन सैन्यावर हल्ला चढवला व महिन्याभरात [[युक्रेन]]मधून जर्मनीची हकालपट्टी केली. यासाठी सोव्हिएत दुसऱ्या व तिसऱ्या युक्रेनी फळीने जर्मनीच्या ''हीरेस्ग्रुप स्युडयुक्रेन'' या बचावफळीचा विनाश केला व थेट रोमेनियापर्यंत धडक मारली. या प्रभावी हालचालीने [[रोमेनिया]]ने पक्ष बदलला व जर्मनीची साथ सोडून ते आता दोस्त राष्ट्रांना सामील झाले. ऑक्टोबर १९४४मध्ये जनरल मॅक्सिमिलियन फ्रेटर-पिकोच्या सहाव्या जर्मन सैन्याने [[डेब्रेसेन]] जवळ सोव्हिएत मार्शल रोडियोन याकोव्लेविच मॅलिनोव्स्कीच्या ग्रुप प्लियेवच्या तीन कोरना वेढा घालून त्यांचा [[डेब्रेसेनची लढाई|धुव्वा उडवला]]. पूर्व आघाडीवरचा जर्मन सैन्याचा हा अखेरचा विजय होता. डिसेंबर १९४४ पासुन लाल सैन्याच्या पहिल्या, दुसऱ्या व तिसऱ्या बाल्टिक आघाडींनी जर्मन आर्मी ग्रुप सेंटरचा उरला सुरला भाग व आर्मी ग्रुप नॉर्थशी झटापटी करून बाल्टिक प्रदेश काबीज केला. यात जर्मनीच्या दोन्ही सैन्यसमूहांची ताटातूट झाली व [[लात्व्हिया]]त [[कूरलॅंड पॉकेट]]ची रचना झाली. [[डिसेंबर २९]], १९४४ ते [[फेब्रुवारी १३]] १९४५पर्यंत सोव्हिएत सैन्याने [[बुडापेस्ट]]ला वेढा घातला. बुडापेस्टचा बचाव करण्यासाठी हंगेरीच्या सैन्याबरोबरच [[वाफेन-एस.एस.]]ची कुमक होती. या वेढ्यात दोन्ही बाजूंची अपरिमित हानी झाली. '''दोस्तांचे पश्चिम युरोपवर आक्रमण''' {{main|नॉर्मंडीची लढाई|फलैस पॉकेट|ऑपरेशन ड्रगून|पॅरिसची मुक्ती}} [[चित्र:1944 NormandyLST.jpg|thumb|right|200px|[[ओमाहा बीच]]वर उतरणारे अमेरिकन सैनिक, [[नॉर्मंडीची लढाई|डी-डे]] ([[जून ६]], [[इ.स. १९४४]]).]] [[जून ६]], [[इ.स. १९४४]] रोजी पाश्च्यात्य दोस्त राष्ट्रांनी (अमेरिका, युनायटेड किंग्डम व कॅनडा) जर्मन आधिपत्याखालील [[फ्रान्स]]च्या [[नॉर्मंडी]] किनाऱ्यावर हल्ला केला. त्याला जर्मनीने खंबीर उत्तर दिले. [[ओमाहा बीच]] व [[केन, फ्रान्स|केन शहरांच्या]] आसपास तुंबळ युद्ध झाले पण दोस्तांना पाय रोवण्यात यश मिळाले. महिनाभर नॉर्मंडीच्या आसपास जम बसवल्यावर जुलैच्या अखेरीस अमेरिकन सैन्याने [[ऑपरेशन कोब्रा]] मोहीमेंतर्गत आपले वर्चस्व पसरविण्यास सुरुवात केली. [[ॲडॉल्फ हिटलर]]ला या चालीची खबर मिळताच त्याने नॉर्मंडीच्या आसपासच्या जर्मन सेनेला प्रतिहल्ला चढवण्यास फर्मावले पण हा प्रतिहल्ला सपशेल फसला. याचे मुख्य कारण म्हणजे चाल करून येणारे जर्मन सैन्य आता दोस्त वायुसेनेचे सोपे शिकार झाले. यापूर्वी आपल्या लपवलेल्या ठाण्यांत दबा धरून बसलेल्या जर्मन सैन्याला टिपणे अशक्य असले होते, पण आता उघड्या रानातून चाल करून येणाऱ्या जर्मन सैन्याची दोस्त वायुसेनांनी वाताहत उडवली. बाजूने चाल करून येण्याऱ्या जर्मन सैन्याला थोपवण्यासाठी अमेरिकन सैन्याने आपल्या बाजूच्या फळ्या भक्कम ठेवल्या होत्या. पुढे सरकत अमेरिकन फौजेने जर्मनीच्या सातव्या सैन्याला व [[पाचवे पॅंझर सैन्य|पाचव्या पॅंझर सैन्याला]] [[फलैस]]जवळ वेढा घातला. यात ५०,००० जर्मन सैनिक हाती लागले पण सुमारे १,००,००० सुटले. तोपर्यंत जर्मन सैन्याने रोखून धरलेली ब्रिटिश व केनेडियन सैन्येही आता बचावफळी फोडून पुढे होण्याच्या बेतात होती. या रेट्याला फ्रान्समध्येच रोखून धरण्यासाठी जर्मनीला कुमकेची आवश्यकता होती पण ही कुमक त्यांनी आधीच प्रतिहल्ला करण्यात खर्ची घातली होती. आता दोस्त राष्ट्रे फ्रान्स ओलांडून पुढे येणार हे जवळजवळ निश्चित झाले. ऑगस्ट १९४४मध्ये [[इटली]]तील दोस्त सैन्याने दक्षिणेकडून [[फ्रेंच रिव्हियेरा]]वर [[ऑपरेशन ड्रगून|हल्ला]] चढवला आणि उत्तरेत असलेल्या फौजेशी संधान बांधले. फ्रेंच क्रांतिकाऱ्यांनी ऑगस्ट १९ला [[पॅरिस]]मध्ये उठाव केला. [[फिलिप लक्लर्क दि हॉक्लॉक]]च्या नेतृत्वाखाली फ्रेंच सैन्याच्या एक डिव्हिजनने पॅरिसमधल्या जर्मन सेनेची शरणागती स्वीकारली व [[ऑगस्ट २५]]ला पॅरिस मुक्त केले. [[चित्र:American troops march down the Champs Elysees.jpg|thumb|left|200px|पॅरिसच्या शॅंझे लिझी रस्त्यावरून मिरवणारे अमेरिकन सैनिक.]] '''शिशिरातील दोस्तांची मोहीम''' {{main|ऑपरेशन मार्केट गार्डन|आचेनची लढाई|हर्टगेनच्या जंगलातील लढाई}} [[चित्र:Waves of paratroops land in Holland.jpg|right|thumb|200px|[[ऑपरेशन मार्केट गार्डन]] मोहीमेंतर्गत [[नेदरलँड्स]]मध्ये उतरणारे ब्रिटिश [[छत्रीधारी सैनिक]]]] नॉर्मंडीतून पुढे सरकणाऱ्या दोस्त सैन्यांची रसद अजूनही नॉर्मंडीतूनच येत होती. दूर अंतर पार करून येणारी ही रसद वेळेवर व नेमकी पोचेल अशी खात्री फार कमी वेळा असायची. असे असतानाही जर्मन सैन्याच्या वर्मी घाव घालण्यासाठी दोस्तांनी छत्रीधारी सैनिक व चिलखती दल [[ऱ्हाइन नदी]]पल्याड [[नेदरलँड्स]]मध्ये [[ऑपरेशन मार्केट गार्डन|घुसवून पाहण्याचा प्रयत्न]] केला. पण सप्टेंबरअखेर त्यांना तेथून माघार घ्यावी लागली. [[शेल्टची लढाई|शेल्टच्या लढाईत]] केनेडियन सैन्याच्या निर्णायक विजयानंतर [[ॲंटवर्प]]चे बंदर खुले करण्यात त्यांना यश मिळाले व नोव्हेंबर १९४४पासून येथून रसदपुरवठा सुरू झाला. दरम्यान सप्टेंबरमध्ये अमेरिकन सैन्याने [[हर्टगेन]]च्या जंगलातून [[हर्टगेनच्या जंगलातील लढाई|चाल]] केली. जंगल व दऱ्याखोऱ्यांच्या आश्रयाने लढणाऱ्या जर्मन सैन्याने आपल्यापेक्षा अनेकपटीने मोठ्या असलेल्या या फौजेला पाच महिने झुंजवत ठेवले. इकडे ऑक्टोबरमध्ये अमेरिकेने [[आखन]] हे जर्मनीचे मोठे शहर प्रथमतःच [[आचेनची लढाई|काबीज केले]]. '''जर्मनीचे प्रत्युत्तर''' {{main|बॅटल ऑफ द बल्ज}} पूर्वेकडे आपल्या सेनेची धूळधाण उडत असलेली पाहून हिटलरने डिसेंबर १९४४मध्ये आपली पश्चिमेकडील शेवटची मोठी मोहीम उघडली. [[बॅटल ऑफ द बल्ज]] नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या या लढाईतून त्याला १९४० च्या [[आर्देनेस मोहीम|आर्देनेस मोहीमेप्रमाणे]] यश अपेक्षित होते. चिलखती दल व रणगाड्यांनी दोस्त राष्ट्रांना पश्चिमेस समुद्रापर्यंत रेटत नेल्यास त्यांच्याशी संधी करून पूर्वेस आपली सगळी शक्ती पणाला लावता येईल अशी ही योजना होती. अशा कडव्या प्रतिहल्ल्याची अपेक्षा नसल्याने दोस्त राष्ट्र गाफील होते व त्यामुळे सुरुवातीस जर्मन सेनेला नेत्रदीपक यश मिळाले. [[जोखेन पायपर]]च्या नेतृत्वाखालील [[कॅंफग्रुप पायपर]] हा आघाडीच्या पॅंझर तुकड्याचा समूह दोस्तांच्या प्रदेशात इतका आत घुसला की त्यामुळे अमेरिकन सैन्याच्या फळीत त्यांनी जणू काही फुगवटा (बल्ज) तयार केला. यावरून नंतर या लढाईला नाव दिले गेले. या हल्ल्याच्या सुरुवातीच्या दिवसात हवामान अतिशय खराब होते व याचा फायदा जर्मनीने पूरेपूर उठवला. दोस्त विमाने उडू शकत नसल्याने त्यांना हवेतून रोखणारी शक्ती नव्हतीच. अमेरिकन सैन्याच्या [[सेंट विथ]] आणि [[बॅस्टोइनची लढाई|बॅस्टोइन]] येथील कडव्या प्रतिकाराने जर्मनीची चाल मंदावली. बॅस्टोइन येथे घेरल्या गेलेल्या [[१०१वी एअरबॉर्न डिव्हिजन|१०१व्या एअरबॉर्न डिव्हिजनने]] पराक्रमाची शर्थ करून हा तिठा अमेरिकेच्या हातात राखला. [[जॉर्ज पॅटन]]च्या नेतृत्वाखालील अमेरिकेच्या तिसऱ्या सैन्याने या धडकमोहिमेला खीळ घातली व हल्ला परतवला. जर्मन सैन्याचा पाठलाग करताना अमेरिकन सैन्याने अनेक जर्मन तुकड्या पकडल्या व उरलेल्यांना थेट जर्मनीपर्यंत माघार घेण्यास भाग पाडले. या मोहीमेत अमेरिकन सैन्याची ही मोठी हानी झाली. अमेरिकेच्या इतिहासातील ही सगळ्यात हानिकारक लढाई होती. ==== आशिया व प्रशांत महासागरातील रणांगण ==== {{main|प्रशांत महासागरातील लढाई}} '''मध्य व नैर्ऋत्य प्रशांत महासागर''' {{main|फिलिपाईन्सच्या समुद्राची लढाई|लेयटे गल्फची लढाई|सैपानची लढाई}} फेब्रुवारी १९४४ च्या अखेरीस अमेरिकेने नैर्ऋत्य प्रशांत महासागरातील [[मार्शल द्वीपसमूह]] काबीज केला वा आपली आगेकूच चालू ठेवली. त्याच सुमारास ४२,००० अमेरिकन सैनिक [[क्वाजालाइन एटॉल]]वर उतरले व आठवड्याभरात ते बेट जिंकले. त्यानंतर त्यांनी [[एनिवेटोकची लढाईत|एनिवेटोकच्या लढाईत]] [[जपान]]ला हरवले. या चालींचा व्यूहात्मक उद्देश होता जपानच्या जवळातजवळ वायुसेनेचा तळ उभारण्याचा. यासाठी [[मेरियाना द्वीपसमूह|मेरियाना द्वीपसमूहातील]] [[सैपान]], [[तिनियान]] व [[गुआम]]ची बेटे जिंकणे आवश्यक होते. [[जून ११]]ला अमेरिकन आरमाराने सैपानवर बॉम्बफेक सुरू केली. ३२,००० सैनिकांनीशी लढणाऱ्या जपानी सैन्यावर जून १४ला ७७,००० [[अमेरिकन मरीन सैनिक|अमेरिकन मरीन सैनिकांनी]] चाल केली व [[जुलै ७]]ला सैपान अमेरिकेच्या हातात आले. जपानने आपले उरलेसुरले आरमार [[फिलिपाईन्सच्या समुद्राची लढाई|फिलिपाईन्सच्या समुद्राच्या लढाईत]] पणाला लावले पण तेथेही त्यांना हार पत्करावी लागली तसेच त्यांची जवळजवळ सगळी विमाने व युद्धनौका नष्ट झाल्या. यानंतर जपानी आरमार केवळ नावापुरतेच उरले आणि आता जपान अमेरिकेच्या [[बी.२९ सुपरफोर्ट्रेस]] या बॉम्बफेकी विमानांच्या पल्ल्यात आले. [[चित्र:Douglas MacArthur lands Leyte1.jpg|thumb|right|200px|"''मी परत आलो आहे.''" - [[डग्लस मॅकआर्थर|जनरल मॅकआर्थरचे]] लाइफ नियतकालिकाच्या कार्ल मायडान्सने घेतलेले एक प्रसिद्ध छायाचित्र]] [[जुलै २१]]ला गुआमवर हल्ला झाला व [[ऑगस्ट १०]]ला हेही बेट पडले पण येथे जपान्यांनी कडवी झुंज दिली. बेटाच्या कडे-कपारींतून लढणाऱ्या जपानी सैनिकांनी अमेरिकन सैन्याला सळो की पळो करून सोडले. बेट पडल्यावरही अनेक आठवडे या चकमकी सुरू होत्या. [[जुलै २४]]ला अमेरिकेने तिनियान बेटावर चाल केली व [[ऑगस्ट १]]ला ते जिंकून घेतले. [[ऑक्टोबर २०]]ला जनरल [[डग्लस मॅकआर्थर]]चे सैनिक [[लेयटे]] बेटावर उतरले. जपानने असे होणार ही कल्पना असल्यामुळे येथे भक्कम बचावफळी उभारली होती. ऑक्टोबर २३ ते २६ दरम्यानच्या या लढाईत जपानने प्रथमतः [[कामिकाझे]] वैमानिकांचा उपयोग केला. जगातील सगळ्यात मोठ्या अशा या आरमारी युद्धात जपानची [[मुसाशी (युद्धनौका)|मुसाशी]] हे युद्धनौका, जी आत्तापर्यंतच्या सगळ्यात मोठ्या लढाऊ नौकांपैकी एक होती, बुडाली. ही बुडवण्यासाठी १९ [[टोरपेडो]] व १७ बॉम्ब लागले. १९४४मध्ये अमेरिकेच्या पाणबुड्या व विमानांनी जपानच्या व्यापारी व मालवाहू जहाजांवर हल्ले करून जपानकडे जाणाऱ्या कच्च्या मालाची रसद अगदी कमी केली होती. या एका वर्षात पाणबुड्यांनी जपानचे २० लाख टन सामान समुद्रतळास पोचवले होते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | आडनाव = किंग | पहिलेनाव = ॲडमिरल अर्नेस्ट जे. | दुवा = http://www.shsu.edu/~his_ncp/Compac45.html | title = मार्च १९४४ ते ऑक्टोबर १९४५पर्यंतचे प्रशांत महासागरातील आरमारी हालचाली | प्रकाशक = सॅम ह्युस्टन स्टेट युनिव्हर्सिटी | भाषा = English | ॲक्सेसदिनांक = २००६-०७-२६ }}</ref> जपानचा खनिज तेलाचा साठा १९४४ च्या अंतापर्यंत जवळजवळ रिकामा झाला होता. याने जपानची आर्थिक व औद्योगिक स्थिती बिकट झाली. '''चीन-जपान युद्ध''' {{main|ऑपरेशन इचिगो|चांग्शाची लढाई (१९४४)|ग्विलिन-ल्युझूची लढाई}} एप्रिल १९४४मध्ये जपानने आपण पादाक्रांत केलेल्या ईशान्य चीन, कोरिया व आग्नेय एशियाला जोडणारा लोहमार्ग जिंकण्यासाठी [[ऑपरेशन इचिगो]] ही मोहीम सुरू केली. त्याचबरोबर या भागातील अमेरिकेचे तळ उद्ध्वस्त करणे हाही एक हेतु होता. जून १९४४मध्ये जपानने ३,६०,००० सैनिकांनिशी [[चांग्शा]] शहरावर चौथ्यांदा आक्रमण केले. ४७ दिवसांच्या रणधुमाळीनंतर शहर जपानी हातात आले. नोव्हेंबर पर्यंत जपानने [[ग्विलिन]] व [[ल्युझू]] शहरेही जिंकली व तेथील अमेरिकन वायुसेनेचे तळ नष्ट केले. तथापि हे करेपर्यंत अमेरिकेने उतरत्त नवीन तळ उभारले होते. डिसेंबर १९४४मध्ये जपानी सैन्य [[फ्रेंच इंडोचायना]] पर्यंत पोचले व ऑपरेशन इचिगोचे उद्दिष्ट साध्य झाले पण हे करताना जपानलाही मोठे नुकसान सहन करावे लागले होते. '''आग्नेय आशिया''' {{main|इम्फालची लढाई|कोहिमाची लढाई}} [[चित्र:Imphalgurkhas.jpg|thumb|200px|[[भारतीय सेना|भारतीय सेनेची]] [[गोरखा रेजिमेंट]] [[इम्फाल]]-[[कोहिमा]] रस्त्यावर कूच करताना. ([[जानेवारी २७]], [[इ.स. १९४५]]. १९४५ च्या सुरुवातीला जपानी सैन्याला म्यानमारमध्ये थोपवून धरण्याची कामगिरी गोरखा रायफल्सनी पार पाडली होती.]] १९४४मध्ये अमेरिकन सैन्य [[भारत|भारतातून]] [[चीन]]ला जाण्यासाठीचा [[लेडो मार्ग]] बांधत असताना जपानने आग्नेयेतून भारतावर चाल केली. ही [[चलो दिल्ली मोहीम]] जपानी सैन्य, [[म्यानमार]]मधील स्वातंत्र्यसैनिक व [[सुभाषचंद्र बोस]]च्या नेतृत्वाखालील [[भारतीय राष्ट्रीय सेना|भारतीय राष्ट्रीय सेनेने]] उभारली होती. [[इम्फाल|इंफाल]]जवळ या सैन्याने कडाडून हल्ला चढवला पण ब्रिटिश सैन्याने (ज्यात मुख्यत्वे भारतीय सैनिकच होते) त्यांना थोपवून धरले. तुंबळ युद्धानंतर कोणालाच सरशी मिळाली नाही पण जपानी/भारतीय राष्ट्रीय सेनेने इंफालला वेढा घातला. ब्रिटिशांनी इंफाल व [[कोहिमा]]ला विमानाद्वारे रसद व कुमक पोचवली. त्याचवेळी पश्चिम व उत्तरेकडून ताज्या दमाच्या फौजा पाठवून वेढा फोडून अडकलेल्या सैन्याची सुटका केली. हल्लेखोरांना वाटले होते की भारतीय प्रदेश जिंकल्यावर तेथूनच रसद मिळेल व ब्रिटिशांतर्फे लढणारे भारतीय सैनिक आपल्याला सामील होतील, त्यामुळे त्यांनी त्याची काही सोय केलेली नव्हती. आता आक्रमक स्वतःच वेढ्यात अडकले व कुमक न मिळाल्याने अतिशय हालात माघार घ्यालला लागले. उपासमार, रोगराई व शत्रूच्या हल्ल्यांना ८५,००० सैनिक बळी पडले. जपानच्या सगळ्यात मोठ्या पराभवात हा गणला जातो. या पराभवाबरोबरच ब्रिटिशांना सशस्त्र मार्गाने भारतातून हुसकावून लावण्याची अजून एक आशा मावळली. === युद्धाचा अंत - इ.स. १९४५ === ==== युरोपमधील रणांगण ==== [[चित्र:Eastern Front 1945-01 to 1945-05.png|thumb|left|200px|[[बर्लिन]] व [[प्राग]]वरील मोहीम, १९४५.]] '''हेमंतातील सोव्हिएत कारवाया'''<br /> {{main|व्हिस्चुला-ओडर मोहीम|ऑपरेशन फ्रुहलिंग्सरवाखेन}} जानेवारी १९४५मध्ये सोव्हिएत सैन्य ताज्या दमाने पुढच्या मोहीमेसाठी सज्ज होती. [[इव्हान कोनेव्ह]]ने आपल्या फौजेनिशी दक्षिण [[पोलंड]]मधील जर्मन शिबंदीवर हल्ला चढवला व त्यांचा पाठलाग करीत [[सॅंडोमियेर्झ]]जवळ [[व्हिस्चुला नदी]] ओलांडली. जानेवारी १४ला [[कॉन्स्टान्टिन रोकोसोव्स्की]]ने [[नारेव नदी]] ओलांडून वॉर्सोच्या उत्तरेला आक्रमण केले व पूर्व [[प्रशिया]]ची राखण करणारी जर्मन बचावफळी मोडीत काढली. झुकोवच्या सैन्यानेही त्यानंतर [[वॉर्सो]]वर हल्ला केला व जर्मन आघाडी होत्याची नव्हती केली. जानेवारी १७ला झुकोवने वॉर्सो घेतले. १९ तारखेला [[लॉड्झ]]ही जिंकले. त्याचदिवशी कोनेव्हचे सैन्य युद्धपूर्वीच्या जर्मन सीमेवर येऊन थडकले. या एका आठवड्यात सोव्हिएत सैन्याने ६५० कि.मी. रुंदीची आघाडी उघडून १६० कि.मी. आत धडक मारली होती. फेब्रुवारीच्या मध्यास लाल सैन्याने [[बुडापेस्ट]] जिंकले. ही टोळधाड शेवटी [[ओडर नदी]]च्या किनारी बर्लिनपासून ६० कि.मी.वर येऊन थांबली. '''पश्चिमेतील हेमंत कारवाया''' [[जानेवारी १४]] रोजी दुसऱ्या ब्रिटिश सैन्याने [[मास नदी]] व [[रोअर नदी]]च्या मधील रोअर त्रिकोणातून जर्मनीला हुसकावण्यासाठी [[ऑपरेशन ब्लॅककॉक]] ही मोहीम सुरू केली. [[जानेवारी २७]]ला जर्मन सैन्य रोअर नदीच्या पूर्वेस रेटले गेले होते. '''याल्टा परिषद''' [[चित्र:Yalta summit 1945 with Churchill, Roosevelt, Stalin.jpg|thumb|200px|right|[[याल्टा]] येथे जमलेले [[विन्स्टन चर्चिल]], [[फ्रॅंकलिन डिलानो रूझवेल्ट]] व [[जोसेफ स्टालिन]].]] {{main|याल्टा परिषद}} युद्धाचे पारडे आपल्या बाजूला झुकत असल्याचे पाहून फेब्रुवारी १९४५मध्ये [[विन्स्टन चर्चिल]], [[फ्रॅंकलिन डिलानो रूझवेल्ट]] व [[जोसेफ स्टालिन]] यांनी [[याल्टा]] येथे भेटून युद्धानंतर युरोपची राजकीय व भौगोलिक स्थिती काय असावी यावर चर्चा केली. यात अनेक दूरगामी निर्णय घेण्यात आले. * एप्रिल १९४५मध्ये [[संयुक्त राष्ट्रे|संयुक्त राष्ट्रांची]] स्थापना करणे. * पोलंडमध्ये मुक्त निवडणूका घेणे. * पोलंडची पश्चिम सीमा [[कर्झन रेखा|पूर्वेकडे सरकवणे]] यासाठी जर्मनीच्या पूर्व भागाचा लचका तोडून पोलंडमध्ये समाविष्ट करणे. * सगळ्या सोव्हिएत नागरिकांना [[सोव्हिएत संघ|सोव्हिएत संघाकडे]] सोपवणे. * जर्मनी शरण आल्याच्या तीन महिन्यात सोव्हिएत संघाने जपानवर आक्रमण करणे. '''वसंतातील सोव्हिएत मोहीम''' {{main|सीलो हाइट्सची लढाई|बर्लिनची लढाई|हॅल्बेची लढाई}} [[एप्रिल १६]] रोजी लाल सैन्याने पोलिश सैन्याच्या ७८,५५६ सैनिकांसह [[बर्लिनची लढाई|बर्लिनवर आक्रमण]] केले. एप्रिल २४ला सोव्हिएत सैन्यातील तीन फौजांनी [[बर्लिन]]ला पूर्णपणे वेढा घातला. शेवटचा शर्थीचा प्रयत्न म्हणून हिटरलने शहरातील आबालवृद्ध नागरिकांना [[फोक्सस्टर्म]] या संघटनेत सहभागी होण्याचे आवाहन केले व चढाई करीत येणाऱ्या लाल सैन्याशी झुंज घेण्याचे हुकुम सोडले. त्यांच्याबरोबरीने [[सीलोची लढाई|सीलोच्या लढाईत]] पराभूत होऊन आलेली जर्मन फौज होती. लाल सैन्य बर्लिन शहरात घुसल्यावर झालेल्या असंख्य झटापटी दारुण होत्या. घराघरातून व रस्त्यातून आमनेसामने सैनिक व नागरिकांच्या चकमकी होत होत्या व बळींची संख्या लाखांच्या घरात गेली. सोव्हिएत सैन्याने ३,०५,००० सैनिक गमावले तर ३,२५,००० जर्मन नागरिक व सैनिक फक्त बर्लिनमध्ये मृ्त्युमुखी पडले. परिस्थिती हाताबाहेर गेल्याचे पाहून [[ॲडॉल्फ हिटलर]] व त्याचे मंत्रीमंडळ [[फ्युह्ररबंकर]]मध्ये आश्रयाला गेले. शेवटी [[एप्रिल ३०]], [[इ.स. १९४५]] रोजी हिटलरने त्याची सोबतीण [[एव्हा ब्रॉन]]सह [[हिटलरचा मृत्यू|आत्महत्या]] केली. '''वसंतातील पश्चिमेकडील आघाडी''' [[चित्र:Omar Bradley.jpg|150px|thumb|right|अमेरिकेच्या जनरल [[ओमर ब्रॅडली]]कडे जर्मन भूमिवरील आक्रमणाचे नेतृत्व होते.]] जानेवारीअखेरीस पश्चिमेकडील दोस्त राष्ट्रांनी जर्मनीत पाय ठेवला. [[ऱ्हाइन नदी]]च्या तीरावरील जर्मन प्रतिकार मोडून काढीत त्यानी मार्चअखेर नदी ओलांडली. [[रेमाजेन]] येथील [[लुडेनडॉर्फ पूल]] हस्तगत झाल्यावर ही आगेकूच अजून गतिमान झाली. ऱ्हाइन ओलांडल्यावर ब्रिटिश फौजा ईशान्येस [[हांबुर्ग]]कडे सुटल्या. त्यांनी [[एल्ब नदी]] ओलांडून [[डेन्मार्क]] व [[बाल्टिक समुद्र|बाल्टिक समुद्राकडे]] धडक सुरू केली. अमेरिकेची नववी फौज दक्षिणेस [[रुह्रचा वेढा|रुह्रला घातलेल्या वेढ्याच्या]] उत्तर टोकापर्यंत पोचली तर पहिली फौज उत्तरेला याच वेढ्याच्या दक्षिण घेऱ्याला जाऊन भिडली. १३,००,००० सैनिक असलेल्या या फौजांचे नेतृत्व जन्रल [[ओमर ब्रॅडली]]कडे होते. आता रुह्रला चारही दिशांनी वेढा पडला. फील्ड मार्शल [[वॉल्टर मॉडेल]]च्या नेतृत्वाखालील [[जर्मन सैन्यसमूह बी]] आता येथे पूर्णपणे अडकला. येथे अंदाजे ३,००,००० सैनिक युद्धकैदी झाले. यानंतर या अमेरिकन फौजा पूर्वेकडे निघाल्या व एल्ब नदीच्या तीरी सोव्हिएत सैन्याशी भेट झाल्यावर ही त्यांची विजयदौड थांबली. '''इटली'''<br /> [[इटालियन द्वीपकल्प|इटालियन द्वीपकल्पातील]] दुर्गम पर्वत व येथील फौज [[फ्रान्स]]मध्ये हलवल्यामुळे १९४५ च्या हिवाळ्यात दोस्तांची प्रगती हळूहळू होत होती. [[एप्रिल ९]]ला अमेरिका व युनायटेड किंग्डमची १५वी फौज [[गॉथिक रेषा|गॉथिक रेषेवरचा]] प्रतिकार मोडून काढीत उत्तरेला सरकली व [[पो नदी]]च्या खोऱ्यात आली. येथून पुढे सरकत त्यांनी खोऱ्यातील जर्मन सैन्याला घेरले. याच वेळी अमेरिकेची पाचवी फौज पश्चिमेकडे गेली व तेथील फ्रेंच शिबंदीशी त्यांनी सूत जमवले. [[न्यू झीलंड]]च्या दुसऱ्या डिव्हीजनने [[त्रियेस्ते]] शहरातून युगोस्लाव्ह बंडखोरांना हुसकून लावले. इटलीतील जर्मन सैन्याने शरणागती पत्करल्यावर [[मुसोलिनी]]ने [[स्वित्झर्लंड]]ला पळ काढण्याचा प्रयत्न केला पण इटलीतील क्रांतीकाऱ्यांनी त्याला पकडले व त्याची सोबतीण [[क्लारा पेटाची]] सह त्यांना मृत्युदंड दिला. त्यांचे मृतदेह [[मिलान]]ला नेण्यात आले व जाहीर स्थळी उलटे टांगण्यात आले. '''जर्मनीची शरणागती'''<br /> [[चित्|thumb|right|200px|[[जून २४]], [[इ.स. १९४५]] रोजी [[मॉस्को]]तील विजयसंचलनाचे [[लाल चौक|लाल चौकात]] नेतृत्व करताना मार्शल झुकोव्ह (पांढऱ्या घोड्यावर) व मार्शल रोकोसोव्स्की)]] {{main|दुसऱ्या महायुद्धाचा अंत|प्राग आघाडी}} [[ॲडॉल्फ हिटलर]]च्या मृत्यूनंतर ॲडमिरल [[कार्ल डोनित्झ]]ने जर्मन सैन्याचे सूत्रे हातात घेतली पण लवकरच हा डोलारा कोसळला. [[बर्लिन]]मधील जर्मन सैन्यबलाने [[मे २]], [[इ.स. १९४५]] रोजी सोव्हिएत सैन्यासमोर शरणागती पत्करली. इटलीतील जर्मन सैन्याने २ मेलाच [[जनरल अलेक्झांडर]]च्या मुख्यालयात शरणागती पत्करली तर उत्तर जर्मनी, डेन्मार्क व नेदरलँड्समधील फौज ४ मेला शरण गेले. इटलीतील शरणागतीपूर्वी सोव्हिएत संघाने युनायटेड किंग्डम व अमेरिकेवर सोव्हिएत संघाशिवाय शरणागती घेण्याची तयारी करण्याचा [[ऑपरेशन क्रॉसवर्ड|आरोप ठेवला]]. मे ७ रोजी उरलेल्या सैन्याने [[जनरलोबेरोस्ट]] [[आल्फ्रेड जोड्ल]]च्या नेतृत्वाखाली फ्रान्सच्या [[ऱ्हाइम्स]] शहरात शरणागती पत्करली. मे ८ला पश्चिमी दोस्तांनी [[व्ही.ई. दिन]] साजरा केला. सोव्हिएत संघाने मे ९ला विजय दिन साजरा केला. जर्मन मध्य सैन्यसमूहातील काही तुकड्यांनी [[प्राग आघाडी|मे ११-१२ पर्यंत चकमकी]] सुरू ठेवल्या होत्या. '''पॉट्सडॅम'''<br /> दोस्तांनी बर्लिनच्या उपनगर [[पॉट्सडॅम]]मध्ये आपली शेवटची [[पॉट्सडॅम परिषद|परिषद]] भरवली. [[जुलै १७]] ते [[ऑगस्ट २]] पर्यंत चाललेल्या या परिषदेत दोस्तव्याप्त जर्मनीबद्दलची धोरणे जाहीर करण्यात आली तसेच [[जपान]]ला बिनशर्त शरणागती पत्करण्यासाठीचे अखेरचे आवाहन करण्यात आले. ==== प्रशांत महासागरातील रणांगण ==== '''मध्य व नैर्ऋत्य प्रशांत महासागर''' {{main|इवो जिमाची लढाई|ओकिनावाची लढाई|बॉर्नियो मोहीम (१९४५)}} जानेवारीत [[अमेरिकेचे सहावे सैन्य]] [[लुझोन]] या [[फिलिपिन्स|फिलिपाईन्स]]च्या मुख्य बेटावर उतरले. मार्चपर्यंत त्यांनी राजधानी [[मनिला]] काबीज केली. फेब्रुवारीतील [[इवो जिमाची लढाई|इवो जिमावरील]] व एप्रिल-जूनमधील [[ओकिनावाची लढाई|ओकिनावावरील]] विजयांमुळे आता [[जपान]] अमेरिकेच्या आरमारी व वायुसेनेच्या पल्ल्यात आले. राजधानी [[टोक्यो]]सह अनेक शहरांवर अमेरिकेने [[टोक्योवरील बॉम्बफेक (१९४५)|तुफान बॉम्बफेक]] केली. यात ९०,०००हून अधिक व्यक्ती मृत्युमुखी पडल्या. जपानमधील शहरे व वस्त्या दाट असल्यामुळे ही हानी जास्त होती. या बरोबरच तेथील घरे मुख्यत्वे लाकडी असतात त्यामुळे बॉम्बफेकीनंतर लागलेल्या आगींमध्येही जीवितहानी बरीच झाली. या शिवाय अमेरिकेने जपानमधील मुख्य बंदरे व जलमार्गांवर विमानांतून [[ऑपरेशन स्टार्व्हेशन|सुरूंग पेरले]] व जपानचा बाहेरच्या जगाशी संपर्क कमी केला. १९४५ च्या मध्यातील [[बॉर्नियो मोहीम (१९४५)|बॉर्नियो मोहीम]] ही नैर्ऋत्य प्रशांतातील शेवटची मोहीम होती. तेथील जपानी सैन्याला हरवून त्यांच्या ताब्यातील दोस्त युद्धकैदी सोडविण्यासाठी ही मोहीम आखली होती. '''आग्नेय एशिया''' {{main|मध्य बर्माची लढाई|ऑपरेशन ड्रॅक्युला}} १९४४ च्या मॉन्सून मध्ये भारतावर चालून आलेल्या जपानी सैन्याला तेथील ब्रिटिश सैन्याने [[चिंदविन नदी]]पर्यंत मागे ढकलले होते. पाऊस संपताना अमेरिकन व चिनी सैन्याने [[लेडो मार्ग]] बांधून पूर्ण केला. तोपर्यंत जपानी सैन्याने माघार घेतल्यामुळे या कठीण रस्त्याचा दोस्तांना युद्धात फारसा उपयोग झाला नाही. आता भारतात जमलेल्या भारतीय, ब्रिटिश व आफ्रिकन फौजांनी जपान्यांचा पाठलाग सुरू केला व आघाडी मध्य [[ब्रह्मदेश]]पर्यंत नेली. [[मे २]]ला दोस्तांनी [[रंगून]] [[ऑपरेशन ड्रॅक्युला|घेतले]] व जपानी तसेच [[भारतीय राष्ट्रीय सेना|भारतीय राष्ट्रीय सेनेला]] भारतातून पळवून लावले. '''हिरोशिमा व नागासाकीवर परमाणुहल्ले''' {{main|हिरोशिमा व नागासाकीवरील परमाणुहल्ले}} [[चित्र:nagasakibomb.jpg|170px|thumb|[[नागासाकी]]वर टाकलेल्या परमाणु बॉम्बचा स्फोट झाल्यावर अग्निज्वाला व धूर हवेत १८ कि.मी. वर गेला होता.]] युद्धाचा अंत लगेच होणार नाही याची कल्पना आल्याने [[:वर्ग:अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष|अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्ष]] [[हॅरी ट्रुमन]]ने नवीनच तयार करण्यात आलेल्या परमाणु बॉम्बचा उपयोग जपानवर करायचे ठरवले. वस्तुतः नोव्हेंबरमध्ये अमेरिकेने जपानवर खुश्कीदलासह हल्ला करण्याचे योजिले होते पण [[ओकिनावाची लढाई|ओकिनावाच्या लढाईनंतर]] त्यांना कळून चुकले की जपानचा प्रतिकार कडवा असेल व अशा हल्ल्यात जपानइतकीच अमेरिकेचीही हानी होईल. परमाणुबॉम्ब वापरल्यास युद्धांत लगेच होऊ शकेल असा अमेरिकेचा कयास होता. अमेरिकन युद्धसचिवाला देण्यात आलेल्या अंदाजानुसार अशा जमिनीवर केलेलल्या हल्ल्यात १४ ते ४० लाख अमेरिकन सैनिक मरण पावण्याची शक्यता होती. तसेच जपानी नागरिकही लाखांत मेले असते. या अंदाजांबद्दल अद्यापही शंका व्यक्त केली जाते. [[ऑगस्ट ६]], [[इ.स. १९४५]] रोजी [[एनोला गे]] नावाच्या [[बी.२९]] प्रकारच्या विमानाने [[लिटल बॉय]] असे नामकरण केलेला परमाणु बॉम्ब [[हिरोशिमा]] शहरावर टाकला. यात हिरोशिमा नष्ट झाले. [[ऑगस्ट ९]] रोजी [[बॉक्सकार (विमान)|बॉक्सकार]] नावाच्या बी.२९ विमानाने [[फॅट मॅन]] नावाचा परमाणु बॉम्ब [[नागासाकी]] शहरावर टाकून तेही शहर नष्ट केले. '''दूरपूर्वेतील सोव्हिएत आक्रमण''' {{main|ऑपरेशन ऑगस्ट स्टॉर्म}} हिरोशिमावर बॉम्ब पडल्यावर दोनच दिवसात सोव्हिएत संघाने याल्टात नक्की केल्याप्रमाणे आपला जपानबरोबरचा अनाक्रमण तह धुडकावून लावला व मांचुरियातील जपानी सैन्यावर चाल केली. दोन आठवड्यात १०,००,००० जपानी सैनिकांचा पराभव करीत लाल सैन्य ऑगस्ट १८ला उत्तर कोरियात घुसले. '''जपानची शरणागती''' {{main|जपान विजय दिन|जपान विजय दिन=}} अमेरिकेचा परमाणुप्रयोग व सोव्हिएत संघाचे मांचुरियावरील आक्रमण पाहून [[:वर्ग:जपानी सम्राट|जपानी सम्राट]] [[हिरोहितो]]ने प्रधानमंडळाला न विचारता युद्धसमाप्तीचे प्रयत्न सुरू केले. [[ऑगस्ट १७]]ला केलेल्या दूरवाणीवरील आपल्या भाषणात त्याने आपल्या सैनिकांना हत्यारे खाली ठेवण्याचा आदेश दिला तसे करताना त्याने कारण सोव्हिएत आक्रमणाचे दिले व परमाणुबॉम्बचा उल्लेख टाळला. [[ऑगस्ट १४]], [[इ.स. १९४५]] रोजी जपानने शरणागती पत्करली व हे अतिभयानक युद्ध अधिकृतरीत्या समाप्त झाले. == हताहत, नागरिकांवरील प्रभाव व अत्याचार == <!-- खालील मजकूराचे भाषांतर करून योग्य त्या विभागात हलवा ==Casualties, civilian impact, and atrocities== '''Casualties''' {{main|World War II casualties}} Some 63 million people, or 3% of the world population, died in the war (though [[World War II casualties|estimates]] vary): about 24 million soldiers and 38 million civilians. This total includes the estimated 9 million lives lost in the Holocaust. Of the total deaths in World War II, approximately 80% were on the Allied side and 20% on the Axis side.<ref name="casualties">[[World War II casualties]]</ref> Allied forces suffered approximately 17 million military deaths, of which about 11 million were Soviet and 3 million Chinese. Axis forces suffered about 8 million, of which more than 5 million were German. In total, of the military deaths in World War II, approximately 44% were Soviet soldiers, 22% were German, 12% were Chinese, 8% were Japanese, 9% were soldiers of other Allied forces, and 5% were other Axis country soldiers. Some modern estimates double the number of Chinese casualties originally stated.<ref name="casualties" /> Of the civilian deaths, approximately 90% were Allied (nearly a third of all civilians killed were Soviet citizens, and more than 15% of all civilians killed in the war died in German extermination camps) and 10% were Axis.<ref name="casualties" /> Many civilians died as a result of disease, starvation, massacres, [[genocide]]--in particular, [[the Holocaust]]--and [[Strategic bombing|aerial bombing]]. One estimate is that 12 million civilians died in Holocaust camps, 1.5 million by bombs, 7 million in Europe from other causes, and 7.5 million in China from other causes.<ref>J. M. Winter, "Demography of the War", in Dear and Foot, ed., ''Oxford Companion to World War'', p 290.</ref> Allied civilian deaths totaled roughly 38 million, including 11.7 million in the Soviet Union, 7 million in China and 5.2 million from Poland. There were around 3 million civilian deaths on the Axis side, including 2 million in Germany and 0.6 million in Japan. The Holocaust refers to the organized state-sponsored murder of 6 million [[Jew]]s, 1.8-1.9 million non-Jewish Poles, 200,000-800,000 [[Roma people]], 200,000-300,000 people with disabilities, and other groups carried out by the Nazis during the war. The Soviet Union suffered by far the largest death toll of any nation in the war, over 23 million. '''Genocide''' [[Image:Massdeportations.PNG|thumb|200px||Major [[deportation]] routes to [[Nazi extermination camp]]s during [[The Holocaust]], Aktion T-4 and alike.]] {{main|The Holocaust}} The ''Holocaust'' was the organized murder of an estimated [[The Holocaust#Death toll|nine million people]], including approximately six million Jews. Originally, the Nazis used killing squads known as ''[[Einsatzgruppen]]'' to conduct massive open-air killings, shooting as many as 33,000 people in a single massacre, as in the case of [[Babi Yar]]. By 1942, the Nazi leadership decided to implement the [[Final Solution]], or ''Endlösung'', the genocide of all Jews in Europe, and to increase the pace of the Holocaust. [[Nazism|The Nazis]] built six [[Nazi extermination camp|extermination camps]] specifically to kill Jews. Millions of Jews who had been confined to massively overcrowded [[ghetto]]s were transported to these [[Nazi extermination camp|"Death-camps"]], in which they were either slaughtered on arrival or put to work until the Nazis could find no more use for them, at which point they were put to death by shooting or mass poisoning in [[gas chamber]]s. '''Chemical and bacteriological weapons''' Despite the [[Treaty|international treaties]] and a resolution adopted by the [[League of Nations]] on 14 May 1938 condemning the use of toxic gas by [[Japan]], the [[Imperial Japanese Army]] frequently used [[Chemical warfare|chemical weapons]]. Because of fears of retaliation, however, those weapons were never used against Occidentals but only against other Orientals judged "inferior" by the imperial propaganda. According to historians Yoshiaki Yoshimi and Seiya Matsuno, the authorization for the use of chemical weapons was given by specific orders (''rinsanmei'') issued by [[Hirohito]] himself. For example, the Emperor authorized the use of toxic gas on 375 separate occasions during the invasion of [[Wuhan]], from August to October 1938. The bacteriological weapons were experimented on human beings by many units incorporated in the Japanese army, such as the infamous [[Unit 731]], integrated by [[Decree|Imperial decree]] in the [[Kwantung]] army in 1936. Those weapons were mainly used in China and, according to some Japanese veterans, against Mongolians and Russian soldiers in 1939 during the [[Nomonhan]] incident.<ref>Hal Gold, Unit 731 testimony, p.64-65, 1996.</ref> '''Cannibalism''' Many written reports and testimony collected by the Australian War Crimes Section of the Tokyo tribunal and investigated by prosecutor [[William Webb]] (the future judge-in-chief) indicate that Japanese soldiers committed [[cannibalism]] on prisoners. According to historian Yuki Tanaka, "cannibalism was often a systematic activity conducted by whole squads and under the command of officers". <ref>Tanaka, ''Hidden Horrors : Japanese War Crimes in World War II,'' Westview press, 1996, p.127 </ref> Pakistani POW Hatam Ali testified that "At this stage, the Japanese started selecting prisoners and everyday 1 prisoner was taken out and killed and eaten by the soldiers. I personally saw this happen and about 100 prisoners were eaten at this place by the Japanese. The remainder of us were taken to another spot 50 miles away where 10 prisoners died of sickness. At this place, the Japanese again started selecting prisoners to eat. Those selected were taken to a hut where their flesh was cut from their bodies while they were alive and they were thrown into a ditch where they later died." <ref>Ibid, p.121.</ref> Indian POW Havildar Changdi Ram testified that "(On 12 November 1944) the [[Kempeitai|Kempei Tai]] beheaded the pilot. I saw this from behind a tree and watched some of the Japanese cut flesh from his arms, legs, hips, buttocks and carry it off to their quarters... They cut it in small pieces and fried it." <ref>Edward Russell of Liverpool, ''The Knights of Bushido, a short history of Japanese war crimes'', Greenhill books 2002, p.236.</ref> Apart from written orders referring to cannibalism, the Japanese sources provide testimonies such as the one given by Major Matoba to the US [[Military tribunal|Military Commission]] of August 1946 convened by the Navy commander of Guam and Marianna islands which refer to meat of an American soldier served for supper to General Tachibana of the 307 Infantry Battalion on 25 February 1945. <ref>Ibid., p.237</ref> '''Slave labor''' According to a joint study of historians featuring Zhifen Ju, Mark Peattie, Toru Kubo, and Mitsuyochi Himeta, more than 10 million Chinese were mobilized by the Japanese army and enslaved by the [[Kôa-in]] for [[Slavery|slave labor]] in [[Manchukuo]] and north [[China]].<ref>Zhifen Ju, "''Japan's atrocities of conscripting and abusing north China draftees after the outbreak of the Pacific war''", 2002</ref> According to Mitsuyoshi Himeta, at least 2.7 million died during the [[Three Alls Policy|Sankō Sakusen]] operation implemented in [[Heipei]] and [[Shantung]] by General [[Yasuji Okamura]]. '''Concentration camps, labour camps, and internment''' [[Image:Starved prisoners, nearly dead from hunger, pose in concentration camp in Ebensee, Austria.jpg|thumb|250px|Mistreated, starved prisoners in the [[Ebensee]] [[concentration camp]], [[Austria]].]] {{main|Concentration camp|Gulag|Japanese American internment}} In addition to the Nazi [[concentration camp]]s, the Soviet [[Gulag]], or [[labor camp]]s, led to the death of citizens of occupied countries such as Poland, [[Lithuania]], [[Latvia]], and [[Estonia]], as well as German [[prisoner of war|prisoners of war]] (POW) and even Soviet citizens themselves who had been supporters of the Nazis. Japanese [[Prisoner-of-war camp|POW camps]] also had high death rates; many were used as labour camps, and starvation conditions among the mainly U.S., British, Australian and other Commonwealth prisoners were little better than many German concentration camps. Sixty percent (1,238,000 ref. Krivosheev) of Soviet POWs died during the war. Vadim Erlikman puts it at 2.6 million Soviet POWs that died in German Captivity.<ref name="war8">Erlikman, Vadim</ref> [[Richard Overy]] gives the number of 5.7 million Soviet POW and out of those 57% died or were killed.<ref>[[Richard Overy]] ''The Dictators Hitler's Germany, Stalin's Russia'' p.568-569</ref> Furthermore, 150,000 [[Japanese American internment|Japanese-Americans were interned]] by the U.S. and Canadian governments, as well as nearly 11,000 German and Italian residents of the U.S. [[Image:Warsaw siege3.jpg|thumb|250px|A survivor of German aerial bombardment, [[Siege of Warsaw]].]] '''War crimes''' {{main|War crimes during World War II}} From 1945 to 1951, German and Japanese officials and personnel were prosecuted for war crimes. Top German officials were tried at the [[Nuremberg Trials]], and many Japanese officials at the [[International Military Tribunal for the Far East|Tokyo War Crime Trial]] and [[Japanese war crimes#Other trials|other war crimes trials in the Asia-Pacific region]]. ==Resistance and collaboration== {{main|Resistance during World War II|Collaboration during World War II}} [[Image:101st with members of dutch resistance.jpg|thumb|right|250px|Members of the Dutch Eindhoven Resistance with troops of the [[101st Airborne Division|U.S. 101st Airborne]] in front of the [[Eindhoven]] cathedral during [[Operation Market Garden]] in September 1944.]] Resistance during World War II occurred in every occupied country by a variety of means, ranging from non-cooperation, disinformation, and propaganda to outright warfare. Among the most notable resistance movements were the [[Armia Krajowa|Polish Home Army]], the [[Maquis (World War II)|French Maquis]], the [[Partisans (Yugoslavia)|Yugoslav Partisans]], the Greek resistance force, and the [[Italian resistance movement|Italian Resistance]] in the [[Italian Social Republic|German-occupied Northern Italy]] after 1943. Germany itself also had an [[German resistance movement|anti-Nazi movement]]. The [[Communism|Communist]] resistance was among the fiercest, since they were already organised and militant even before the war and they were ideologically opposed to the Nazis. Before [[D-Day]], there were some operations performed by the [[French Resistance]] to help with the forthcoming invasion. Communications lines were cut; trains were derailed; roads, water towers, and ammunition depots were destroyed; and some German garrisons were attacked. There were also resistance movements fighting against the [[Allies of World War II|Allied]] invaders. The [[Werwolf|German resistance]] petered out within a few years, while in the [[Baltic states|Baltic]] states [[Forest Brothers|resistance operations]] against the occupation continued into the 1960s. ==Home fronts== [[Image:WomanFactory1940s.jpg|thumb|right|250px|During the war, women worked in factories throughout much of the West and East.]] {{main|Home front during World War II}} "[[Home front]]" is the name given to the activities of the civilians of the nations at war. All the main countries reorganized their homefronts to produce munitions and soldiers, with 40-60% of GDP being devoted to the war effort. Women were drafted in the Soviet Union and Britain. Shortages were everywhere, and severe food shortages caused malnutrition and even starvation, such as in the Netherlands and in Leningrad. New workers were recruited, especially housewives, the unemployed, students, and retired people. Skilled jobs were re-engineered and simplified ("de-skilling") so that unskilled workers could handle them. Every major nation imposed censorship on the media as well as a propaganda program designed to boost the war effort and stifle negative rumors. Every major country imposed a system of rationing and price controls. Black markets flourished in areas controlled by Germany. Germany brought in millions of prisoners of war, slave laborers, and forced workers to staff its munitions factories. Many were killed in the bombing raids, the rest became refugees as the war ended. ==Technologies== [[Image:Nsa-enigma.jpg|thumb|right|250px|German [[Enigma machine]] for encryption.]] {{main|Technology during World War II|Technological escalation during World War II}} Weapons and technology improved rapidly during World War II and some of these played a crucial role in determining the outcome of the war. Many major technologies were used for the first time, including [[nuclear weapon]]s, [[radar]], [[proximity fuse]]s, [[jet engine]]s, [[V-2|ballistic missiles]], and data-processing analog devices (primitive computers). Every year, the [[Reciprocating engine|piston engines]] were improved. Enormous advances were made in [[aircraft]], [[submarine]], and [[tank]] designs, such that models coming into use at the beginning of the war were long obsolete by its end. One entirely new kind of ship was the amphibious landing craft. ===Industrial production=== Industrial production played a role in the Allied victory. The Allies more effectively mobilized their economies and drew from a larger economic base. The peak year of munitions production was 1944, with the Allies out-producing the Axis by a ratio of 3 to 1. (Germany produced 19% and Japan 7% of the world's munitions; the U.S. produced 47%, Britain and Canada 14%, and the Soviets 11%).<ref> Raymond W. Goldsmith, "The Power of Victory: Munitions Output in World War II" ''Military Affairs'', Vol. 10, No. 1. (Spring, 1946), pp. 69-80; online at [http://links.jstor.org/sici?sici=0026-3931%28194621%2910%3Al%3C69%3ATPOVMO%3E2.0.CO%3B2-3 JSTOR]</ref> The Allies used low-cost [[mass production]] techniques, using standardized models. Japan and Germany continued to rely on expensive hand-crafted methods. Japan thus produced hundreds of airplane designs and did not reach mass-production efficiency; the new models were only slightly better than the original 1940 planes, while the Allies rapidly advanced in technology.<ref> Richard Overy. ''The Air War, 1939-1945'' (2005)</ref> Germany thus spent heavily on high-tech weaponry, including the V-1 flying bomb and V-2 rocket, advanced submarines, jet engines, and heavy tanks that proved strategically of minor value. The combination of better logistics and mass production proved crucial in the victory. "The Allies did not depend on simple numbers for victory but on the quality of their technology and the fighting effectiveness of their forces... In both Germany and Japan less emphasis was placed upon the non-combat areas of war: procurement, logistics, military services," concludes historian Richard Overy.<ref>Overy (1993) p 318-9</ref> Delivery of weapons to the battlefront was a matter of logistics. The Allies again did a much better job in moving munitions from factories to the front lines. A large fraction of the German tanks after June 1944 never reached the battlefield, and those that did often ran short of fuel. Japan in particular was notably inefficient in its logistics system.<ref> Mark Parillo, "The Pacific War" in Richard Jensen et al, eds. ''Trans-Pacific Relations: America, Europe, and Asia in the Twentieth Century'' (2003), pp. 93-104.</ref> ===Medicine=== Many new medical and surgical techniques were employed as well as new drugs like [[sulfa]] and [[penicillin]], not to mention serious advances in [[biological warfare]] and nerve gases. The Japanese control of the quinine supply forced the Australians to invent new anti-malarial drugs. The saline bath was invented to treat burns. More prompt application of sulfa drugs saved countless lives. New [[local anesthetic]]s were introduced making possible surgery close to the front lines. The Americans discovered that only 20% of wounds were cause by [[Machine gun|machine-gun]] or rifle bullets (compared to 35% in World War I). Most came from [[Explosive material|high explosive]] shells and fragments, which besides the direct wound caused shock from their blast effects. Most deaths came from shock and blood loss, which were countered by a major innovation, [[blood transfusions]].<ref> Harold C. Leuth, "Military Medicine" in [[Walter Yust]], ed. ''10 Eventful Years'' (1947) 3:163-67; Mark Harrison, ''Medicine and Victory: British Military Medicine in the Second World War'' (2004)</ref> The massive [[research and development]] demands of the war accelerated the growth of the scientific communities in Allied states, while German and Japanese laboratories were disbanded; many German engineers and scientists continued their [[weapons research]] after the war in the United States and the Soviet Union. {{see also|Military production during World War II|List of World War II military equipment}} {{-}} == Aftermath == [[Image:Germanborders.gif|thumb|left|250px|Germany's territorial losses 1919-1945]] [[Image:Deutschland_Besatzungszonen_1945_1946.png|thumb|right|250px|German occupation zones in 1946 after territorial annexations in the East. The [[Saarland]] (in the French zone) is shown with stripes because it was removed from Germany by France in 1947 as a [[Saar (protectorate)|protectorate]], and was not incorporated into the Federal Republic of Germany until 1957. [[Historical Eastern Germany]], not contained in this map, was annexed by Poland and the Soviet Union.]] {{main|Aftermath of World War II}} The war concluded with the surrender and occupation of Germany and Japan. It left behind millions of [[displaced person]]s and [[prisoners of war]], and resulted in many new international boundaries. The economies of Europe, China and Japan were largely destroyed as a result of the war. To prevent (or at least minimize) future conflicts, the allied nations, led by the [[United States]], formed the [[United Nations]] in [[San Francisco, California]] in 1945. The end of the war hastened the independence of many [[Crown colony|British crown colonies]] (such as India) and [[Dutch Empire|Dutch territories]] (such as Indonesia) and the formation of new nations and alliances throughout Asia and Africa. The [[Philippines]] were granted their independence in 1946 as previously promised by the United States. Poland's boundaries were re-drawn to include portions of [[Historical Eastern Germany|pre-war Germany]], including [[East Prussia]] and [[Upper Silesia]], while ceding most of the areas taken by the Soviet Union in the [[Molotov-Ribbentrop]] partition of 1939, effectively moving Poland to the west. Germany was split into four zones of occupation, and the three zones under the Western Allies was reconstituted as a [[constitutional democracy]]. The Soviet Union's influence increased as they established hegemony over most of eastern Europe, and incorporated parts of Finland and Poland into their new boundaries. Europe was informally split into Western and Soviet [[Sphere of influence|spheres of influence]], which heightened existing tensions between the two camps and helped establish the [[Cold War]]. In Asia, the Imperial Japanese Empire's government was dismantled under General [[Douglas MacArthur]] and replaced by a constitutional monarchy with the emperor as a figurehead. The defeat of Japan led to the independence of [[Korea]], which was split into two parts by the Russian and American forces. The war greatly enhanced China's international prestige but severely weakened [[Chiang Kai-shek]]'s central government and the armed forces of the [[Republic of China]]. Partly because of this, in the subsequent [[Chinese Civil War]], the Chinese Nationalists lost and were forced to retreat to [[Taiwan]], while the Chinese Communists established the [[People's Republic of China]] on the mainland in 1949. World War II also spawned many new technologies such as advanced aircraft, radar, jet engines, [[synthetic rubber]] and plastics, antibiotics like [[penicillin]], helicopters, [[nuclear energy]], rocket technology and computers. These [[Technology during World War II|technologies]] were applied to government, commercial, industrial, private and civil use. ===Occupation of Axis Powers=== {{Further|[[Expulsion of Germans after World War II]], [[Allied Occupation Zones in Germany]], [[Morgenthau Plan]], [[Oder-Neisse line]], [[Occupied Japan]], [[Division of Korea]]}} Germany was partitioned into four zones of occupation, coordinated by the [[Allied Control Council]]. The American, British, and French zones joined in 1949 as the [[Germany|Federal Republic of Germany]], and the Soviet zone became the [[East Germany|German Democratic Republic]]. In Germany, [[Morgenthau Plan|economic suppression]] and [[Denazification]] took place. Millions of Germans and Poles were expelled from their homelands as a result of the territorial annexations in Eastern Europe agreed upon at the [[Yalta Conference|Yalta]] and [[Potsdam Conference|Potsdam]] conferences. In the West, [[Alsace-Lorraine]] was given to France, which also separated the [[Saar area]] from Germany. [[Austria]] was separated from Germany and divided into four zones of occupation, which were united in 1955 to become the Republic of Austria. [[Japan]] was occupied by the U.S, aided by Commonwealth troops, until the peace treaty took effect in 1952. The defeat of Japan also lead to the eastablishment of the Far eastern commission which set out policies for Japan to fullfill under the terms of surrender. In accordance with the Yalta Conference agreements, the Soviet Union occupied and subsequently annexed [[Sakhalin]]. [[Korea]] was divided between the U.S. and the Soviet Union, leading to the creation of two separate governments in 1948. ===Europe in ruins=== {{main|Effects of World War II|Marshall Plan}} In Europe at the end of the war, millions of civilians were homeless, the economy had collapsed, and 70%{{fact}} of the industrial infrastructure was destroyed. The Soviet Union was also heavily affected, with 30% of its economy destroyed. The United Kingdom ended the war economically exhausted by the war effort. The wartime [[coalition government]] was dissolved; new elections were held; and Churchill was defeated in a landslide [[general election]] by [[Labour Party (UK)|the Labour Party]] under [[Clement Attlee]]. In 1947, [[United States Secretary of State|U.S. Secretary of State]] [[George Marshall]] devised the "European Recovery Program", better known as the [[Marshall Plan]]. Effective from 1948 to 1952, it allocated 13 billion dollars for the reconstruction of Western Europe. ===Communist control of Central and Eastern Europe=== {{main|Eastern bloc|Iron Curtain}} At the end of the war, the Soviet Union occupied much of [[Central Europe|Central]] and [[Eastern Europe]] and the [[Balkans]]. In all the USSR-occupied countries, with the exception of Austria, the Soviet Union helped Communist regimes to power. It also annexed the Baltic countries [[Estonia]], [[Latvia]], and [[Lithuania]]. ===China=== {{main|Second Sino-Japanese War#Aftermath}} The war was a pivotal point in China's history. Before the war against Japan, China had suffered nearly a century of humiliation at the hands of various imperialist powers and was relegated to a semi-colonial status. However, the war greatly enhanced China's international status. Not only was the central government under [[Chiang Kai-shek]] able to abrogate most of the unequal treaties China had signed in the past century, the [[Republic of China]] also became a founding member of the [[United Nations]] and a permanent member in the [[Security Council]]. China also reclaimed Manchuria and Taiwan. Nevertheless, eight years of war greatly taxed the central government, and many of its nation-building measures adopted since it came to power in 1928 were disrupted by the war. Communist activities also expanded greatly in occupied areas, making post-war administration of these areas difficult. Vast war damages and hyperinflation thereafter greatly demoralized the populace, along with the continuation of the [[Chinese Civil War]] between the [[Kuomintang]] and the Communists. Partly because of the severe blow his army and government had suffered during the war against Japan, the Kuomintang, along with state apparatus of the [[Republic of China]], retreated to Taiwan in 1949 and in its place the Chinese communists established the [[People's Republic of China]] on the mainland. ===Decolonization=== {{main|Decolonization}} Areas previously occupied by the colonial powers gained their freedom, some peacefully, such as the [[Philippines]] in 1946, [[India]] and [[Pakistan]] in 1947. Others had to fight bloody wars of liberation before gaining freedom, such as against the French attempt to reoccupy [[Vietnam]] in the [[First Indochina War]], and against the Netherlands' attempt to reoccupy the [[Dutch East Indies]]. ===United Nations=== {{main|United Nations}} Because the [[League of Nations]] had failed to actively prevent the war, the [[United Nations]] was created in 1945. The UN operates within the parameters of the [[United Nations Charter]], and the reason for the UN’s formation is outlined in the [[Preamble to the United Nations Charter]]. One of the first actions of the United Nations was the creation of the State of [[Israel]], partly in response to the Holocaust. ==Names== The term most used in the United Kingdom and Canada is "Second World War", while American publishers use the term "World War II". Thus the [[Oxford University Press]] uses ''The Oxford Companion to the Second World War'' in the United Kingdom, and ''The Oxford Companion to World War II'' for the identical 1995 book in the United States. The [[OED]] reports the first use of "Second World War" was by novelist [[H.G. Wells]] in 1930, although it may well have been used earlier.<ref> Library catalogs show the first use in 1934: ''Why war? A handbook for those who will take part in the second world war'' by [[Ellen Wilkinson]] & [[Edward Conze]], (London, 1934), and Johannes Steel, ''The second world war,'' (New York, 1934).</ref> The term was immediately used when war was declared; for example, the September 3, 1939, issue of the Canadian newspaper, ''[[The Calgary Herald]]''. Prior the United States' entry into the War, many Americans referred to it as the "European War". ---> == गुप्त कारस्थाने व भूमिगत सशस्त्र चळवळी == == युद्धाचे परिणाम == दुसऱ्या महायुद्धाने मानवी इतिहासात कधीही न पाहिलेली अतोनात हिंसा पाहिली. जगातील सर्वच राष्ट्रे यात भरडली गेली. काही युद्धग्रस्त होतेच तर काहींना त्याचे परिणाम भोगावे लागले. जर्मनी, पोलंड व रशिया व जपानमध्ये सर्वाधिक लोक बळी पडले. वर नमूद केल्याप्रमाणे मृतांची संख्या सहा कोटीवर असण्याची शक्यता आहे. ब्रिटन, फ्रान्स, जर्मनी व रशिया या देशांतील शहरेच्या शहरे हवाई हल्यांमध्ये संपूर्णपणे बेचिराख झाली. या देशांना पुढील अनेक दशके ती शहरे पुन्हा उभारण्यात घालवावी लागली. ==दुसऱ्या महायुद्धावरील मराठी पुस्तके== * एरिक लोमॅक्सच्या दीर्घ प्रवास : दुसऱ्या महायुद्धातील गोष्ट ([[अनंत भावे]]) * कथा महायुद्धाच्या (डॉ. [[मिलिंद आमडेकर]]) * दहा हजार नयन : दुसऱ्या महायुद्धात फ्रेंचांच्या अपार त्यागाची गाथा ! ([[पंढरीनाथ सावंत]]) * दुसरे महायुद्ध (किरण गोखले) * दुसरे महायुद्ध ([[वि.स. वाळिंबे]]) * ('अद्भुत' महायुद्धाच्या खऱ्याखुऱ्या गोष्टी) दुसरे महायुद्ध : काही कथा ([[अनंत भावे]]) * दुसऱ्या महायुद्धातील महिला आघाडी (ग.म. केळकर) * दुसऱ्या महायुद्धातील शौर्यकथा ([[निरंजन घाटे]]) * द्वितीय महायुद्धानंतरचे जग (१९४७ ते १९९७) (य.ना. कदम) * फिफ्टी इअर्स ऑफ़ सायलेन्स : दुसऱ्या जागतिक महायुद्धादरम्यान अनेक वेळा बलात्कार झालेल्या स्त्रीची आठवणगाथा (मूळ लेखिका - जॅन रफ ओ हर्; मराठी अनुवाद - [[नीला चांदोरकर]]) * महायुद्ध १९३९ ते १९४४ (ज.पां. देशमुख) * युद्धकथा : दुसऱ्या महायुद्धाच्या खऱ्याखुऱ्या १२ कथा ([[अनंत भावे]]) * हिटलरचे महायुद्ध ([[वि.ग. कानिटकर]]) == हेसुद्धा पहा == * [[पहिले महायुद्ध]] * [[नाझी पक्ष]] * [[ज्यूंचे शिरकाण]] == माध्यमे == '''चित्रपटात''' दुसऱ्या महायुद्धाचा प्रभाव जगातील बहुतेक राष्ट्रांवर पडला. अनेक साहित्य कृती, नाटके, चित्रपट दुसऱ्या महायुद्धावर अथवा त्यांच्या परिणामांवर बनले. त्यातील चित्रपट मुख्य युद्धातील घटनांवर आधारित होते तर काही त्याच्या परिणाम किंवा युद्धकालातील जीवनावर आधारित होते. काही सत्य घटनांवर तर काही काल्पनिक घटनांवर अथवा मिश्रित बनवले गेले. त्यातील काही प्रसिद्ध चित्रपट खालील प्रमाणे. ट्व्हेल ओ क्लॉक हाय (१९४९), ब्रिज ऑन द रिव्हर क्वाई (१९५७), पॅटन (१९७०), दास बुट (१९८१), सेव्हिंग प्रायव्हेट रायन (१९८८), पर्ल हार्बर(२००१), व्हेअर इगल्स डेअर, द डायरी ऑफ यंग गर्ल, स्टालिन्ग्राड छळछावण्यामधील जीवनावर आधारीत चित्रपटांमध्ये अनेक ऑस्कर विजेते चित्रपट आहेत. त्यातील प्रमुख चित्रपट म्हणजे शिंडलर्स लिस्ट, ऍने फ्रांक, लाईफ इज ब्युटिफुल, द पियानिस्ट इत्यादी. {{main|अर्वाचीन संस्कृतीत दुसरे महायुद्ध}} जगातील अनेक भाषांमध्ये दुसऱ्या महायुद्धाबद्दल कलाकृती निर्माण झाल्या आहेत. <!--नोंद: येथे प्रत्येक दशकातील एक चित्रपट निवडण्यात आलेला आहे. If you wish to add a movie that improves the list, please replace the current film for that decade. Avoid listing recently released movies as it is not possible to judge their significance in historical context. Such additions are welcome at [[World War II in contemporary culture]]. Thanks!--> यात शेकडो काल्पनिक चित्रपटही आहेत. यात ट्वेल्व ओ'क्लॉक हाय (१९४९), द ब्रिज ऑन द रिव्हर क्वाय (१९५७), द डर्टी डझन (१९६७), पॅटन (१९७०), डास बूट (जर्मन, १९८१), सेव्हिंग प्रायव्हेट रायन (१९९८), पर्ल हार्बर (२००१) इ. विशेष आहेत. आजतगायत लिहिल्या गेलेल्या हजारो पुस्तकांतून या महायुद्धाचा उल्लेख आहे. यात [[जोसेफ हेलर]]चे [[कॅच-२२]], [[अकियुकि नोसाका]]चे [[ग्रेव्ह ऑफ द फायरफ्लाईझ]], [[अ‍ॅन फ्रॅंक|ॲन फ्रॅंक]]चे [[द डायरी ऑफ अ यंग गर्ल]] आणि [[कर्ट व्होनेगट]]चे [[स्लॉटरहाउस-५]] यांचा समावेश आहे. == ग्रंथ यादी == <div class="references-small"> * Bauer, E. Lt-Colonel ''The History of World War II'', Orbis (2000) General Editor: Brigadier Peter Young; Consultants: Brigadier General James L. Collins Jr., Correli Barnet. (1,024 pages) ISBN 1-85605-552-3 * I.C.B. Dear and M.R.D. Foot, eds. ''The Oxford Companion to World War II'' (1995), 1300 page encyclopedia covering all topics * Ellis, John. ''Brute Force: Allied Strategy and Tactics in the Second World War'' (1999) * [[Martin Gilbert|Gilbert, Martin]] ''Second World War'' (1995) * Mark Harrison. "Resource Mobilization for World War II: The U.S.A., UK, U.S.S.R., and Germany, 1938-1945" in ''The Economic History Review,'' Vol. 41, No. 2. (May, 1988), pp.&nbsp;171–192. [http://links.jstor.org/sici?sici=0013-0117%28198805%292%3A41%3A2%3C171%3ARMFWWI%3E2.0.CO%3B2-7 in JSTOR] * [[John Keegan|Keegan, John]]. ''The Second World War'' (1989) * [[Basil Liddell Hart|Liddell Hart, Sir Basil]] ''History of the Second World War'' (1970) * Murray, Williamson and Millett, Allan R. ''A War to Be Won: Fighting the Second World War'' (2000) * Overy, Richard. ''Why the Allies Won'' (1995) * Shirer, William L. ''The Rise and Fall of the Third Reich, Simon & Schuster.'' (1959). ISBN 0-671-62420-2. * Smith, J. Douglas and Richard Jensen (2003). ''World War II on the Web: A Guide to the Very Best Sites''. ISBN 0-8420-5020-5. * Weinberg, Gerhard L.''A World at Arms: A Global History of World War II'' (2005) ISBN 0-521-44317-2 * {{स्रोत पुस्तक | वर्ष = 2004 | title = Poteri narodonaseleniia v XX veke : spravochnik | प्रकाशक = | ISBN = 5-93165-107-1 }} </div> == हेसुद्धा पहा == * [[पहिले महायुद्ध]] * [[नाझी पक्ष]] * [[ज्यूंचे शिरकाण]] === धारिका === * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.referencio.com/index.php?title=World_War_II | title = {{लेखनाव}} - विकी निर्देशिका | प्रकाशक = रेफरन्शिओ.कॉम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://dmoz.org/Society/History/By_Time_Period/Twentieth_Century/Wars_and_Conflicts/World_War_II/ | title = मुक्त निर्देशिका प्रकल्प - "{{लेखनाव}}" - स्वयंसेवकांनी रचलेली निर्देशिका | प्रकाशक = डीमॉझ.ऑर्ग | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://dir.yahoo.com/Arts/Humanities/History/By_Time_Period/20th_Century/Military_History/World_War_II/ | title = {{लेखनाव}} | प्रकाशक = याहू | भाषा = इंग्लिश }} === साधारण माहिती === * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Austria.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - ऑस्ट्रियातील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Belgium.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - बेल्जियममधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-France.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - फ्रान्समधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Germany.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - जर्मनीमधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Great-Britain.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - ग्रेट ब्रिटनमधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Italy.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - इटलीमधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Japan.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - जपानमधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Russia.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - रशियामधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * [http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Spain.general.html Spain Chronology World War II World History Database] * [http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-USA.general.html USA Chronology World War II World History Database] * [http://www.ww2db.com/ World War II Database] * [http://www.spartacus.schoolnet.co.uk/2WW.htm The Second World War] * {{Webarchiv | url=http://www.bbc.co.uk/history/war/wwtwo/ | wayback=20010124043700 | text=BBC History: World War Two}} * {{वेबॅक आर्किव्ह|url=http://www.bbc.co.uk/history/war/wwtwo/|date=20050304100032}} * [http://www6.dw-world.de/en/worldwarII.php Deutsche Welle special section on World War II] created by one of Germany's public broadcasters on World War II and the world 60 years after. * [http://www.militaryindexes.com/worldwartwo/ Directory of Online World War II Indexes & Records] * [http://www.engdahl.oilgeopolitics.net/History/MacKinder/mackinder.html Halford Mackinder's Necessary War An essay describing the geopolitical aspects of World War II] * [http://www.worldwar2vault.com/ World War 2 Vault] * [http://www.secretsofworldwar2.co.uk/ World War II Secret History] * [http://www.wwii.ca/ Canada and WWII] * [http://memory.loc.gov/ammem/collections/maps/wwii/ World War II Military Situation Maps. Library of Congress] * [http://www.bvalphaserver.com/content-10.html Officially Declassified U.S. Government Documents about World War II] <!-- NOTE TO WIKI EDITORS: I did ask to add this link via the talk page, and received permission. --> * [http://www.historisches-centrum.de/index.php?id=427 End of World War II in Germany] * [http://www.ww2incolor.com/gallery/ World War 2 Pictures In Colour] * [http://vlib.iue.it/history/mil/ww2.html WWW-VL: History: WWII] * [http://worldwartwozone.com/photopost/ World War II Zone Photo and Multi-media gallery] * {{वेबॅक आर्किव्ह|url=http://worldwartwozone.com/photopost/|date=20090506125058}} * [http://chrito.users1.50megs.com/daily.htm Daily German action reports] * [http://www.wikitimescale.org/en/category/World_War_II Timeline of events in World War 2] on WikiTimeScale.org * [http://www.lib.utexas.edu/maps/historical/history_ww2.html Maps from the Pacific and Italian theaters] === संचिका === * [http://www.archives.gov/research/ww2/ US National Archives Photos] * [http://english.pobediteli.ru/ Multimedia map] - Presentation that covers the war from the invasion of Russia to the fall of Berlin * {{वेबॅक आर्किव्ह|url=http://warphotos.basnetworks.net/gallery.php?g=ww2|date=20071119075548}} * [http://museumofworldwarii.com Virtual Museum of World War II] - pictures & info * [http://multimedia.tbo.com/flash/iwojima3d/index.htm 3-D Stereo Photograph of Iwo Jima Flag-raising] - From The Tampa Tribune and TBO.com * {{वेबॅक आर्किव्ह|url=http://multimedia.tbo.com/flash/iwojima3d/index.htm|date=20070210104658}} * [http://digital.library.unt.edu/search.tkl?type=collection&q=WWII World War II Poster Collection] hosted by the Universtity of North Texas Libraries' *[http://digital.library.unt.edu/ Digital Collections] * [http://www.eyewitnesstohistory.com/francedefeat.htm The Defeat of France] Includes the famous ''Weeping Frenchman'' photograph. * {{it|इटालियन मजकूर}} [http://www.anpi.pesarourbino.it/fototeca2.php ANPI Archives Photos] === माहिती === * [http://www.gurdjieff-legacy.org/70links/bk_voices2.htm ''Voices in the Dark''] - Descriptions of life in Nazi-occupied Paris * {{वेबॅक आर्किव्ह|url=http://www.gurdjieff-legacy.org/70links/bk_voices2.htm|date=20090411170348}} * [http://www.bbc.co.uk/dna/ww2/ WW2 People's War] - A project by the [[BBC]] to gather the stories of ordinary people from World War II * [http://www.wilhelm-radkovsky.de Memories of Leutnant d.R. Wilhelm Radkovsky 1940-1945] Experiences as a German soldier on the Eastern and Western Front * [http://www.warsawuprising.com/ The Warsaw Uprising of 1944] — "a heroic and tragic 63-day struggle to liberate World War 2 Warsaw from Nazi/German occupation." * [http://www.amazon.com/So-Great-Heritage-Kathie-Jackson/dp/1598862561 "So Great a Heritage"] A collection of 150 letters from an American soldier to his family during World War II gives the reader an insight into the war that they may not otherwise have. The letters were written from the time the soldier reported to boot camp, through his deployments to North Africa, Italy, France, and finally, Germany. * {{it|इटालियन मजकूर}} [http://www.lacittainvisibile.it/ La Città Invisibile] Collection of signs, stories and memories during the Gothic Line age. === चलतचित्रे === * ''[[The World at War (TV Series)|The World at War]]'' (1974) is a 26-part [[Thames Television]] series that covers most aspects of World War II from many points of view. It includes interviews with many key figures ([[Karl Dönitz]], [[Albert Speer]], [[Anthony Eden]] etc.) ([http://www.imdb.com/शीर्षक/tt0071075/ Imdb link]) * ''The Second World War in Colour'' (1999) is a three episode documentary showing unique footage in color ([http://www.imdb.com/शीर्षक/tt0212694/ Imdb link]) </div> * [http://www.alaskainvasion.com/ Red White Black & Blue - feature documentary about The Battle of Attu in the Aleutians during World War II]--> {{दुसरे महायुद्ध}} * <small>''हा लेख इंग्लिश विकिपिडीयावरील [http://en.wikipedia.org/wiki/World_War_II या लेखावर] आधारित आहे''</small> == बाह्य दुवे == * [http://www.ww2db.com/ दुसरे महायुद्ध माहिती संग्रह संकेतस्थळ] * [http://www.bbc.co.uk/history/worldwars/wwtwo/ बी.बी.सी वरील दुसरे महायुद्ध संकेतस्थळ] == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} =क्रिकेट= {{Infobox sport | image=Pollock to Hussey.jpg | imagesize=300px | caption=[[गोलंदाज]] [[शॉन पोलॉक]] व [[फलंदाज]] [[मायकल हसी]]. पाढंऱ्या रंगाची खेळपट्टी दिसत आहे. | union=[[आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट संघटन|आयसीसी]] | nickname= द जंटलमन्स गेम ''("The Gentleman's game")'' | first= १८ वे शतक | first team= | registered= | clubs= | team=११ खेळाडू संघागणिक<br />बदली खेळाडू केवळ जखमी किंवा आजारी खेळाडूसाठी | mgender=हो, वेगळ्या स्पर्धा | category=[[सांघिक खेळ|सांघिक]], [[काठी-चेंडूचे खेळ|चेंडूफळी]] | ball=[[क्रिकेट चेंडू]], [[क्रिकेट बॅट]],<br /> [[यष्टी]] | venue=[[क्रिकेट मैदान]] | olympic=[[१९०० उन्हाळी ऑलिंपिक]] केवळ }} '''क्रिकेट''' हा मैदानावर प्रत्येकी ११ खेळाडूंच्या दोन संघांदरम्यान, चेंडू(बाॅल) आणि फळी (बॅट) ने खेळला जाणारा मैदानी खेळ आहे. क्रिकेटच्या मैदानाच्या मध्यभागी एक २२-यार्ड लांबीची मुख्य [[खेळपट्टी]] असते. तिच्या दोन्ही टोकांना प्रत्येकी ३ लाकडी यष्टी असतात. एक संघ [[फलंदाजी]] संघ म्हणून खेळतो. हा संघ जास्तीत जास्त [[धाव (क्रिकेट)|धाव]]ा करण्याचा प्रयत्न करतो, आणि त्यांचा प्रतिस्पर्धी संघ [[क्षेत्ररक्षण (क्रिकेट)|क्षेत्ररक्षण]] करतो. खेळाच्या प्रत्येक टप्प्याला [[डाव]] असे म्हणतात. संघाचे दहा फलंदाज बाद झाल्यानंतर किंवा निर्धारित [[षटक (क्रिकेट)|षटके]] पूर्ण झाल्यानंतर दोन्ही संघ आपापली भूमिका बदलतात. एका किंवा दोन डावांत [[अवांतर धावा (क्रिकेट)|अतिरिक्त धावा]] मिळून ज्या संघाची धावसंख्या जास्त असेल तो विजेता संघ म्हणून घोषित होतो. प्रत्येक सामन्याच्या सुरुवातीला, दोन फलंदाज आणि अकरा क्षेत्ररक्षक खेळाच्या मैदानात उतरतात. क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघातील [[गोलंदाज]] खेळपट्टीच्या एका टोकापासून, दुसऱ्या टोकाला असलेल्या फलंदाजाकडे (या फलंदाजाला स्ट्रायकर म्हणतात.) जेव्हा चेंडू फेकतो, तेव्हा खेळाला सुरूरवात होते. स्ट्रायकर खेळपट्टीवर यष्टीसमोर चार फुटांवर क्रीजमध्ये उभा राहतो. बॅटचा वापर करून चेंडू यष्ट्यांवर आदळण्यापूर्वी अडवणे आणि धावा करता येण्याइतपत टोलवणे ही फलंदाजाची भूमिका असते. दुसरा फलंदाज (नॉन-स्ट्रायकर), खेळपट्टीच्या दुसऱ्या टोकाला गोलंदाजाजवळ क्रीजच्या आतमध्ये उभा राहतो. बाद झालेल्या फलंदाजाला मैदान सोडावे लागते, आणि त्याच्या संघातील दुसरा खेळाडू त्याची जागा घेतो. फलंदाजाला धावा करू न देणे आणि त्याला बाद करणे ही गोलंदाजाची उद्दिष्ट्ये असतात. एकाच गोलंदाजाने एका मागोमाग एक सहा वेळा चेंडूफेक केल्यानंतर चेंडूफेकीचे एक षटक पूर्ण होते. त्यानंतरचे षटक दुसरा गोलंदाज, खेळपट्टीच्या दुसऱ्या बाजूने टाकतो. == फलंदाज बाद होण्याच्या सामान्य पद्धती == * [[त्रिफळाचीत]] : गोलंदाजाने फेकलेला चेंडू थेट यष्ट्यांवर जाऊन आदळला की फलंदाज त्रिफळाचीत होतो.. * [[पायचीत]] : जेव्हा फलंदाज बॅटऐवजी स्वतःच्या शरीराच्या कोणत्याही अवयवाचा वापर करून चेंडू यष्ट्यांवर आदळण्यापासून रोखतो, तेव्हा तो पायचीत होतो. * [[झेलबाद]] : जेव्हा फलंदाजाने टोलविलेला चेंडू हवेत उडून जमिनीवर पडण्याआधी क्षेत्ररक्षक झेलतो, तेव्हा फलंदाज झेलबाद होतो. * [[धावचीत]] : फलंदाज क्रीजच्या बाहेर असताना क्षेत्ररक्षकाने चेंडू पकडला आणि तो यष्ट्यांवर मारण्यात यश मिळविले तर फलंदाज बाद होतो ह्याला [[धावचीत]] असे म्हणतात. == धावा मिळवण्याच्या पद्धती == धावा दोन प्रकारे जमविल्या जातात: चेंडू पुरेशा ताकदीने टोलवून [[क्रिकेट सीमा|सीमारेषेपार]] करून किंवा क्षेत्ररक्षकाने चेंडू अडवून यष्टीच्या दिशेने फेकण्याआधी दोन्ही फलंदाजांनी एकाचवेळी धावून आपल्या जागेवरून खेळपट्टीच्या दुसऱ्या टोकाला पोहोचून. फलंदाज क्रिजमध्ये पोहोचण्याआधी क्षेत्ररक्षकाने चेंडू पकडला आणि यष्ट्यांवर मारण्यात यश मिळविले तर फलंदाज बाद होतो (ह्याला [[धावचीत]] असे म्हणतात). मैदानावर निर्णय देण्याची भूमिका दोन [[पंच (क्रिकेट)|पंच]] पार पाडतात. [[क्रिकेटचे कायदे]] करण्याची जबाबदारी [[आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट समिती]] (ICC) आणि [[मेरीलिबॉन क्रिकेट क्लब]] (MCC) यांच्यावर आहे. क्रिकेटचे [[२०-२० सामने|ट्वेंटी२०]] (ज्यामध्ये १ डाव हा २० षटके म्हणजेच १२० चेंडू इतका असतो) पासून ते [[कसोटी क्रिकेट]] (जो पाच दिवस आणि अमर्यादित षटकांचा असतो आणि प्रत्येक संघ प्रत्येकी दोन डाव खेळतो) पर्यंत अनेक प्रकार आहेत. परंपरागत क्रिकेट संपुर्णतः सफेद रंगाची साधने (कपडे, पॅड, ग्लोव्ह्ज) वापरून खेळले जाते, परंतु [[मर्यादित षटकांचे सामने|मर्यादित षटकांचे क्रिकेट]] खेळताना, खेळाडू क्लब किंवा संघाच्या रंगाचे कपडे परिधान करतात. मूलभूत साधनांच्या संचाशिवाय, काही खेळाडू चेंडू लागून होणाऱ्या दुखापतींपासून बचाव करण्यासाठी, संरक्षक साधने वापरतात, जी [[कॉर्क (द्रव्य)|कॉर्क]] पासून बनवलेली, कातडी अच्छादन असलेली आणि अगदी टणक असतात. क्रिकेटची उत्पत्ती कधी झाली हे अनिश्चित असले तरीही, सर्वप्रथम १६व्या शतकात दक्षिण-पूर्व इंग्लंडमध्ये क्रिकेटच्या नोंदी केल्या गेल्या. ब्रिटीश साम्राज्याच्या विस्तारामुळे क्रिकेटचा प्रसार जगभरात झाला, आणि पहिला आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट सामना १९व्या शतकाच्या मध्यावर खेळवला गेला. क्रिकेट नियामक मंडळ-आयसीसीचे १००हून अधिक सभासद आहेत, त्यापैकी १० पूर्ण सभासद आहेत जे कसोटी क्रिकेट खेळतात. ऑस्ट्रेलेशिया, ब्रिटन, भारतीय उपखंड, दक्षिणी आफ्रिका आणि वेस्ट इंडीजमध्ये क्रिकेटचा चाहतावर्ग मोठ्या प्रमाणावर आहे. स्वतंत्रपणे आयोजन आणि खेळल्या जाणाऱ्या, [[महिला क्रिकेट]]नेसुद्धा आंतरराष्ट्रीय दर्जा प्राप्त केला आहे. == व्युत्पत्ती == "क्रिकेट" ह्या संज्ञेबद्दल अनेक शब्द स्रोत म्हणून सुचवले गेले आहेत. खेळाबद्दल सर्वात आधीचा निश्चित संदर्भ मिळतो तो १५९८ मध्ये, जेव्हा खेळाला ''creckett'' म्हटले जात असे.<ref name="FLTL">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.jl.sl.btinternet.co.uk/stampsite/cricket/ladstolords/1300.html#1597 |title=जॉन लीच, ''फ्रॉम लॅड्स टू लॉर्डस'' |भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=१८ जानेवारी २०१७ |मृतदुवा=अनफिट |आर्काइव्हदुवा=https://web.archive.org/web/20110629140053/http://www.jl.sl.btinternet.co.uk/stampsite/cricket/ladstolords/1300.html#1597 |आर्काइव्हदिनांक=२९ जून २०११ }} गिल्डफोर्ड कोर्ट केसमध्ये तंतोतंत तारीख १७ जानेवारी १५९७ (ज्युलियन तारीख) नोंदवली गेली आहे, जे ग्रेग्रीयन वर्ष १५९८ आहे. १७ जानेवारी २०१७ रोजी पाहिले.</ref> जुन्या इंग्रजी भाषेत नावाचा एक संभाव्य स्रोत आहे, ''cricc'' किंवा ''cryce'' म्हणजेच crutch किंवा काठी.<ref name=DB3>Birley, पान. ३.</ref> प्रसिद्ध लेखक [[सॅम्युएल जॉन्सन]]च्या ''शब्दकोशा''मध्ये, त्याने "''cryce'', Saxon, a stick" वरून क्रिकेट हा शब्द तयार केला.<ref name="HSA" /> जून्या फ्रेंच भाषेत, ''criquet'' ह्या शब्दाचा अर्थ एका प्रकारची छडी किंवा काठी असा असावा असे दिसते.<ref name=DB3 /> दक्षिण-पुर्व इंग्लंड आणि बुरुंडी किंवा [[बूर्गान्य]]च्या सरदाराच्या ताब्यातील मुलूख आणि तेव्हाचा फ्लॅंडर काऊंटी यांच्यामध्ये असलेल्या घनिष्ट मध्ययुगीन व्यापारासंबंधावरून, असे दिसते की हे नाव मिडल डच वरून घेण्यात आले असावे<ref>मिडल डच ही भाषा फ्लॅंडर कांऊटीमध्ये वापरात होती.</ref> ''krick''(''-e''), म्हणजे बाक असलेली काठी.<ref name=DB3 /> आणखी एक संभाव्य स्रोत म्हणजे मिडल डच शब्द ''krickstoel'', म्हणजे चर्चमध्ये गुडघे टेकवण्यासाठी वापरले जाणारे लांब कमी उंचीचे स्टूल किंवा बाक, ज्याचे साम्य पूवी क्रिकेटमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या दोन यष्टी असणारी लांब खेळपट्टीशी होते.<ref>Bowen, p. 33.</ref> [[बॉन विद्यापीठ]]ातील युरोपीय भाषांचे तज्ज्ञ हेनर गिलमेइस्टरच्या मते, हॉकीसाठी वापरला जाणारा वाक्प्रचार ''met de (krik ket)sen'' (अर्थात, "काठीसह पाठलाग") ह्यावरून "cricket" हा शब्द घेतला गेला असावा.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.la84foundation.org/SportsLibrary/SportsHistorian/2000/sh201e.pdf |title=सतराव्या शतकातील क्रिकेटचा खेळ: खेळाची पुनर्रचना |आडनाव=टेरी |पहिलेनाव=डेव्हिड |प्रकाशक=स्पोर्ट्सलायब्ररी |दिनांक=२००८ |भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=१८ जानेवारी २०१७}}</ref> डॉ गिलमेइस्टर यांच्या मते फक्त नावच नाही तर हा खेळच मूळतः फ्लेमिश आहे.<ref>गिलमेइस्टर यांच्या सिद्धान्ताचा सारांश जॉनी एडोज यांच्या ''द लॅंग्वेज ऑफ क्रिकेट'' ह्या पुस्तकाच्या प्रस्तावनेत आहे., ISBN 1-85754-270-3.</ref> == इतिहास == {{मुख्यलेख|क्रिकेटचा इतिहास}} क्रिकेटची सुरुवात १३०१ च्या सुरुवातीला झाल्याचे अनेक बनावट आणि/किंवा त्याला आधार असलेल्या पुराव्यांची उणीव आहे. तरीही क्रिकेटबद्दल १६व्या शतकातील, इंग्लंडमधील [[ट्युडोर घराणे|ट्युडर काळापर्यंतचे]] पुरावे मिळतात. सर्वात आधीचे क्रिकेट खेळले गेल्याबद्दलचे नक्की संदर्भ मिळतात ते, १५९८मधील न्यायालयीन कारवाईतील पुराव्यांमध्ये, ज्यामध्ये गिल फोर्डच्या सार्वजनिक जमिनीवर १५५० च्या सुमारास ''creckett''चा खेळ खेळला गेल्याची नोंद आहे. सोमवार, १७ जानेवारी १५९७ रोजी गिलफोर्ड कोर्टातील सुनावणी दरम्यान, ५९ वर्षीय कोरोनर, जॉन डेरिक जेव्हा ५० वर्षांपूर्वी ''फ्री स्कूल ऑग गिलफोर्ड''चा विद्यार्थी असताना दिलेल्या साक्षीमध्ये म्हणतो, "hee and diverse of his fellows did runne and play [on the common land] at creckett and other plaies."<ref name=HSA>Altham, पान. २१.</ref><ref>Underdown, पान. ३.</ref> [[चित्र:Francis Cotes - The young cricketer (1768).jpg|thumb|upright|[[फ्रान्सिस कोटेस]], ''द यंग क्रिकेटर'', १७६८]] '''क्रिकेट''' हा मूलतः लहान मुलांचा खेळ आहे असा समज होता, परंतु १६११ मधील काही संदर्भ<ref name=HSA /> असे दर्शवतात की प्रौढांनी हा खेळ खेळण्यास सुरुवात केली आणि सर्वात जुना ज्ञात इंटर-पॅरिश किंवा व्हिलेज क्रिकेट सामना त्याकाळी खेळवला गेला.<ref>Underdown, पान. ४.</ref> 17 व्या शतकाच्या सुरुवातीच्या काळात इंग्लिश वसाहतींद्वारे उत्तर अमेरिकेत क्रिकेटची ओळख झाली आणि 18 व्या शतकात ते जगातील इतर भागात आले. १६२४ मध्ये, [[जॅस्पर व्हिनॉल]] नावाचा खेळाडू ससेक्समधील दोन रहिवासी संघांदरम्यानच्या सामन्यामध्ये डोक्याला चेंडू लागून मरण पावला होता.<ref name="TJM">मॅककॅन, pp. xxxiii–xxxiv.</ref> १७ शतकामध्ये, दक्षिण-पूर्व इंग्लंडमध्ये खेळाचा प्रसार झाल्याचे अनेक संदर्भ सापडतात. शतकाच्या शेवटापर्यंत, क्रिकेट उच्च असा एक संघटित खेळ म्हणून नावारूपास आला आणि इंग्लंडच्या जीर्णोद्धारानंतर १६६० मध्ये पहिला व्यावसायिक खेळ म्हणून पाहिला जाऊ लागला असे मानले जाते. एका वर्तमानपत्रातील अहवाल सांगतो की, १६९७ मध्ये ससेक्समध्ये उच्च गटासाठी "ग्रेट क्रिकेट मॅच" म्हणून ओळखला जाणारा सामना प्रत्येकी ११ खेळाडूंच्या संघांदरम्यान खेळवला गेला. क्रिकेट सामन्याचा हा सर्वात जुना आणि महत्त्वाचा संदर्भ आहे.<ref>मॅककॅन, पान. xli.</ref> १८ व्या शतकात खेळामध्ये बरेच परिवर्तन झाले. स्वतःचे "निवडक XI" संघ असलेल्या श्रीमंतांनी खेळलेला जुगार (बेटिंग) हा ह्या सुधारणांचा एक महत्त्वाचा भाग होता. १७०७ पासूनच क्रिकेट हा लंडनमधील एक खूप महत्त्वाचा खेळ बनला होता आणि शतकाच्या काही मधल्या वर्षांमध्ये लोक मोठ्या प्रमाणावर फिन्सबरीच्या [[आर्टिलरी मैदान]]ावर सामन्यांसाठी जात असत. खेळाच्या [[एक गडी]] प्रकाराने खूप लोकांना आणि जुगाराला आकर्षित केले, १७४८ च्या मोसमात हा प्रकार लोकप्रियतेच्या सर्वोच्च शिखरावर होता. सन १७६० च्या सुमारास गोलंदाजीच्या तंत्रामध्ये मोठी क्रांती झाली. गोलंदाजांनी चेंडू घरंगळत टाकण्याऐवजी चेंडूचा टप्पा टाकू लागले. त्यामुळे बॅटच्या रचनेमध्ये सुद्धा अमुलाग्र बदल झाले कारण, उसळणाऱ्या चेंडूचा सामना करण्यासाठी जुन्या "हॉकी स्टिक"च्या आकाराच्या बॅटऐवजी आधुनिक सरळ बॅटची गरज होती. १७६० मध्ये [[हॅम्ब्लेडॉन क्लब]]ची स्थापना झाली आणि १७८७ मध्ये [[मेरीलबोन क्रिकेट क्लब]] (MCC)ची निर्मिती व [[जुने लाॅर्ड्&zwnj;ज मैदान]] खुले होईपर्यंत पुढची वीस वर्षे, हॅम्ब्लेडॉन क्रिकेटमधील महानतम क्लब आणि क्रिकेटचा केंद्रबिंदू होता. एमसीसी लवकरच क्रिकेटचा एक अव्वल क्लब आणि [[क्रिकेटचे नियम|क्रिकेटच्या नियमांचा]] पालक बनला. १८ व्या शतकाच्या नंतरच्या काळात तीन यष्टी असलेली खेळपट्टी आणि [[पायचीत]]चा समावेश असलेले नवे नियम लागू करण्यात आले. [[चित्र:England in North America 1859.jpg|thumb|left|परदेश दौरा करणारा पहिला इंग्लिंश संघ, उत्तर अमेरिकेला जाणाऱ्या जहाजावर, १८५९]] १९व्या शतकात [[अंडरआर्म गोलंदाजी]]ची जागा आधी [[राउंडआर्म गोलंदाजी|राउंडआर्म]] आणि नंतर [[ओव्हरआर्म गोलंदाजी]]ने घेतली. ह्या दोन्ही सुधारणा वादग्रस्त होत्या. परगणा किंवा काऊंटी स्तरावरच्या खेळ संघटना काऊंटी क्लब तयार करू लागल्या आणि १८३९मध्ये [[ससेक्स काउंटी क्रिकेट क्लब|ससेक्सची]] स्थापना झाली, आणि अखेर १८९० मध्ये [[काउंटी अजिंक्यपद]] स्पर्धा सुरू झाली. त्याचदरम्यान ब्रिटिश साम्राज्याने क्रिकेटचा खेळ परदेशात पोहोचण्यासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावली आणि १९व्या शतकाच्या मध्यावर क्रिकेट भारत, उत्तर अमेरिका, कॅरेबियन, दक्षिण आफ्रिका, ऑस्ट्रेलिया आणि न्यू झीलंडमध्ये खूप लोकप्रिय होत गेला. १८४४ मध्ये, सर्वात पहिला आंतरराष्ट्रीय सामना अमेरिका आणि कॅनडा ह्या संघांदरम्यान खेळवला गेला. १८५९ मध्ये, इंग्लंडचा संघ, उत्तर अमेरिकेच्या, सर्वात पहिल्या परदेशी दौऱ्यावर गेला. परदेश दौरा करणारा पहिला ऑस्ट्रेलियाई संघ होता तो अबोरिजिनल स्टॉकमेन (Aboriginal stockmen), जो काऊंटी संघांविरुद्ध सामने खेळण्यासाठी १८६८ साली इंग्लंडला गेला होता..<ref>[http://www.nma.gov.au/collections/collection_interactives/cricketing_journeys/cricket_html/the_australian_eleven/the_australian_eleven_the_first_australian_team द ऑस्ट्रेलियन इलेव्हन : द फर्स्ट ऑस्ट्रेलियन टीम], [[ऑस्ट्रेलिया राष्ट्रीय वस्तुसंग्रहालय]]. २० जानेवारी २०१७ रोजी पाहिले. (इंग्रजी मजकूर)</ref> १८६२ मध्ये, इंग्लडचा संघ पहिल्यांदा ऑस्ट्रेलियाच्या दौऱ्यावर गेला. १९व्या शतकातील सर्वात प्रसिद्ध खेळाडू होता [[विल्यम गिल्बर्ट ग्रेस]], ज्याने त्याच्या दीर्घ आणि प्रभावी कारकिर्दीची सुरुवात १८६५ मध्ये केली. [[चित्र:Bradman&Bat.jpg|thumb|upright|कसोटी क्रिकेटमधील सर्वात जास्त ९९.९४ सरासरीचा विक्रम [[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघ|ऑस्ट्रेलियाचा]] फलंदाज [[डॉन ब्रॅडमन]]च्या नावावर आहे.]] १८७६-७७ मध्ये, [[इंग्लंड क्रिकेट संघ|इंग्लंडचा]] संघ ज्या कसोटी सामन्याला पूर्वलक्षी प्रभावाने सर्वात पहिला कसोटी सामना म्हटले जाते अशा [[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघ|ऑस्ट्रेलियाविरुद्धच्या]] [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]]ावरील सामन्यात सहभागी झाला. इंग्लंड आणि ऑस्ट्रेलिया यांच्यातील स्पर्धेने १८८२ साली [[द ॲशेस]]ला जन्म दिला आणि आजतागायत ही स्पर्धा कसोटी क्रिकेटमध्ये सर्वात प्रसिद्ध स्पर्धा राहिली आहे. १८८८-८९ पासून जेव्हा [[दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघ|दक्षिण आफ्रिकेचा]] संघ इंग्लंडविरुद्ध खेळला तेव्हा पासून कसोटी क्रिकेटने हातपाय पसरायला सुरुवात केली. पहिल्या महायुद्धाच्या आधीची दोन दशके ही "[[गोल्डन एज ऑफ क्रिकेट]]" म्हणून ओळखली जातात. युद्धामुळे झालेल्या एकंदरीत नुकसानाच्या अर्थी ते एक नाव आहे, परंतु ह्या काळात अनेक महान खेळाडू आणि अविस्मरणीय सामने झाले, मुख्यतः काऊंटी आणि कसोटी स्तरावरच्या स्पर्धांचे आयोजन झाले. युद्धांतर्गत वर्षांवर वर्चस्व गाजवले ते एका खेळाडूने: ऑस्ट्रेलियाचा [[डॉन ब्रॅडमन]], आकडेवारीनुसार आजवरचा सर्वात महान फलंदाज. दुसऱ्या जगातिक महायुद्धाआधी [[वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघ|वेस्ट इंडीज]], [[भारत क्रिकेट संघ|भारत]] आणि [[न्यू झीलंड क्रिकेट संघ|न्यू झीलंड]] आणि महायुद्धानंतर [[पाकिस्तान क्रिकेट संघ|पाकिस्तान]], [[श्रीलंका [क्रिकेट संघ|श्रीलंका]] आणि [[बांगलादेश क्रिकेट संघ|बांगलादेश]] ह्या संघासोबत २०व्या शतकामध्ये कसोटी क्रिकेटची विस्तार चालूच राहिला. [[दक्षिण आफ्रिकेमधील वर्णभेद|सरकारच्या वर्णभेदाच्या धोरणा]]मुळे दक्षिण आफ्रिकी संघावर १९७० ते १९९२ पर्यंत बंदी घातली गेली होती. १९६३ मध्ये क्रिकेटने जणू नव्या युगात पदार्पण केले. इंग्लंड काऊंट्यांनी [[आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामने|मर्यादित षटकांच्या सामन्यांचा]] प्रकार आणला. निकाल लागण्याच्या खात्रीमुळे, मर्यादित षटकांचे क्रिकेट खूपच किफायतशीर होते आणि अशा सामन्यांमध्ये वाढ झाली. पहिला आंतरराष्ट्रीय मर्यादित षटकांचा सामना १९७१ साली खेळवला गेला. [[आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट नियामक मंडळ]]ाने ह्या क्रिकेट प्रकारातील क्षमता ओळखली आणि पहिल्या मर्यादित षटकांच्या सामन्याच्या [[क्रिकेट विश्वचषक]]ाचे आयोजन १९७५ मध्ये केले. २१व्या शतकात मर्यादित षटकांच्या प्रकारामध्ये [[२०-२० सामने|ट्वेंटी२० क्रिकेट]]ची सुरुवात करण्यात आली. हा प्रकार अल्पावधीतच लोकप्रिय झाला. [[हॉकी]] आणि [[फुटबॉल]]सारखे काही इंग्लिश खेळ हे आंतरराष्ट्रीय स्तरावर जवळजवळ संपूर्ण जगात खेळले जातात, परंतुक्रिकेट हा मुख्यत: एके काळी [[ब्रिटिश साम्राज्य]]ाचा एक भाग असलेल्या देशांपुरताच मर्यादित राहिला आहे. उद्योगांच्या पूर्वीच्या विषमतेमुळे खेळाला बाहेरील देशांत जाण्यास अवघड गेले, त्यामुळे जेथे ब्रिटिशांनी राज्य केले तेथेच क्रिकेट मूळ धरू शकले. ह्या ठिकाणी हा खेळ एकतर तेथे असलेल्या ब्रिटिशांमुळे किंवा त्यांचे अनुकरण करणाऱ्या स्थानिक उच्चभ्रूंनी लोकप्रिय केला. == नियम आणि खेळ == {{मुख्यलेख| क्रिकेटचे नियम}} क्रिकेट हा प्रत्येकी ११ खेळाडूंच्या दोन संघांदरम्यान बॅट आणि चेंडूने खेळला जाणारा खेळ आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-1-the-players/|title=कायदा १ (खेळाडू) |कृती=लॉज ऑफ क्रिकेट |प्रकाशक=[[मेरिलिबॉन क्रिकेट क्लब]] |भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=२७ जानेवारी २०१७}}</ref><ref name="Eastaway-p24">{{स्रोत पुस्तक | आडनाव = इस्टअवे| पहिलेनाव = रॉब | title = व्हॉट इज अ गुगली?: द मिस्ट्रीज ऑफ क्रिकेट एक्सप्लेन्ड | प्रकाशक = रॉबसन वर्क्स | वर्ष = २००४ | स्थान = ग्रेट ब्रिटन | पृष्ठ = २४ | दुवा = https://books.google.com/?id=_WI_clv8jMYC&pg=PA22&dq=%22what+is+cricket%22&cd=1#v=onepage&q= | आयएसबीएन = 1-86105-629-X}}</ref> एक संघ धावा करण्याचा प्रयत्नात फलंदाजी करतो, तर दुसरा संघ गोलंदाजी आणि धावा रोखण्यासोबतच फलंदाजाला बाद करण्यासाठी चेंडू अडवतो. प्रतिस्पर्धी संघापेक्षा जास्त धावा करणे हे खेळाचे उद्दीष्ट असते. क्रिकेटच्या काही प्रकारांमध्ये, सामना जिंकण्यासाठी प्रतिस्पर्धी संघाचे सर्व खेळाडू बाद करणे गरजेचे असे, अन्यथा असा सामना अनिर्णित राहतो. === खेळाचे स्वरूप === क्रिकेट सामना ज्या कालावधीत विभागला जातो त्याला ''डाव'' (innings) असे म्हणतात. सामन्याच्या आधीच ठरवले जाते की प्रत्येक संघाला प्रत्येकी एक किंवा दोन डाव आहेत. डावा दरम्यान एक संघ ''क्षेत्ररक्षण'' करतो आणि दुसरा ''फलंदाजी''. प्रत्येक डावामध्ये दोन्ही संघ फलंदाजी आणि क्षेत्ररक्षण अदलाबदली करतात. क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघातील सर्वच्या सर्व अकरा खेळाडू मैदानावर असतात, परंतु फलंदाजी करणाऱ्या संघातील एकावेळी फक्त दोन फलंदाज मैदानावर असतात. फलंदाजीची क्रमवारी बहुतेकदा सामना सुरू होण्याच्या अगदी सुरुवातीला जाहीर केली जाते, परंतु ती बदलली जाऊ शकते. सामना सुरू होण्याआधी एका संघाचा ''कर्णधार'' (जो स्वतःसुद्धा त्या संघातील एक खेळाडू असतो) ''नाणेफेक'' करतो, नाणेफेक जिंकणाऱ्या कर्णधाराला आधी फलंदाजी किंवा गोलंदाजी निवडण्याचा अधिकार असतो. क्रिकेटचे ''मैदान'' हे बहुधा वर्तुळाकार किंवा लंबवर्तुळाकार असते. मैदानाच्या मधोमध आयताकृती ''खेळपट्टी'' असते. खेळाच्या मैदानाच्या कडा ''सीमारेषेने'' अंकित केलेल्या असतात. ही सीमारेषा म्हणजे कुंपण, स्टॅंडचा भाग, एक दोर किंवा रंगवलेली रेषा असते खेळपट्टीच्या दोन्ही टोकांना लाकडी लक्ष्य असते ज्याला ''यष्टी'' असे म्हणतात; दोन टोकांच्या यष्ट्यांमध्ये {{convert|22|yd}}चे अंतर असते. खेळपट्टी रंगवलेल्या रेषांनी अंकित केलेली असते: यष्ट्यांच्या रेषेत ''गोलंदाजी क्रिज'', आणि त्याच्यापुढे चार फुटांवर (१२२ सेंमी) फलंदाजी किंवा ''पॉपिंग क्रिज''. यष्ट्यांच्या संचामध्ये तीन उभ्या ''यष्टी'' आणि त्यावर दोन लहान आडव्या ''बेल्स'' असतात. कमीत कमी एक बेल पडल्यानंतर किंवा एखादी यष्टी पडल्यानंतर (बहुतेकदा चेंडूमुळे, किंवा फलंदाजाचा हात, कपडे किंवा एखादी गोष्ट लागून) गडी बाद होतो. परंतु चेंडू लागूनही जर बेल किंवा यष्टी पडली नाही तर तो बाद ठरवला जात नाही. कोणत्याही वेळेस प्रत्येक फलंदाज एका बाजूच्या विकेटचे (यष्ट्यांचे) पालकत्व करत असतो (तो ज्या यष्ट्यांच्या जवळ असेल त्या) आणि प्रत्यक्षात फलंदाजी करताना सोडून, जेव्हा फलंदाज त्याच्या जागी असतो, तेव्हा तो सुरक्षित असतो. म्हणजेच त्याच्या शरीराचा एखादा अवयव किंवा बॅट, तो पॉपिंग क्रिजच्या आत असताना मैदानाला टेकलेली असते. जर तो त्याच्या क्रिजच्या बाहेर असेल आणि चेंडू जिवंत असताना त्याच्याकडील यष्ट्या पडल्या तर तो बाद होतो, परंतु दुसरा फलंदाज सुरक्षित असतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-28-the-wicket-is-down/ |title=कायदा २८ (द विकेट इज डाऊन) |कृती=लॉज ऑफ क्रिकेट |प्रकाशक=[[मेरीलबोन क्रिकेट क्लब]] |भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=२३ जानेवारी २०१७}}</ref> {{overlay |image=Muralitharan bowling to Adam Gilchrist.jpg |width=500 |height=340 |grid=no |overlay1=पंच|overlay1left=75|overlay1top=2|overlay1tip=गोलंदाजाच्या बाजूकडील पंच |overlay1link=पंच (क्रिकेट) |overlay2=यष्टी|overlay2left=105|overlay2top=68|overlay2tip=यष्टी, गोलंदाजाची किंवा नॉन-स्ट्रायकिंग फलंदाजाकडील बाजू|overlay2link=यष्टी |overlay3=नॉन-स्ट्रायकिंग फलंदाज|overlay3left=50|overlay3top=50|overlay3tip= नॉन-स्ट्रायकिंग फलंदाज|overlay3link=फलंदाजी |overlay4=गोलंदाज|overlay4left=155|overlay4top=55|overlay4tip=गोलंदाज, मुथिया मुरलीधरन |overlay4link=गोलंदाजी |overlay5=चेंडू|overlay5left=230|overlay5top=75|overlay5tip=हवेमधील सफेद क्रिकेट चेंडू|overlay5link=क्रिकेट चेंडू |overlay6=खेळपट्टी|overlay6left=235|overlay6top=165|overlay6tip=क्रिकेट खेळपट्टी, फिकट रंगातील पूर्ण क्षेत्र|overlay6link=खेळपट्टी |overlay7=क्रिज|overlay7left=295|overlay7top=105|overlay7tip=फलंदाजी किंवा पॉपिंग क्रिज |overlay7link=पॉपिंग क्रिज |overlay7left2=265|overlay7top2=265|overlay7tip2=फलंदाजी किंवा पॉपिंग क्रिज |overlay8=स्ट्रायकिंग फलंदाज|overlay8left=390|overlay8top=160|overlay8tip=स्ट्रायकिंग फलंदाज, ॲडम गिलख्रिस्ट|overlay8link=फलंदाजी |overlay9=यष्टी|overlay9left=425|overlay9top=225|overlay9tip=यष्टी, स्ट्रायकिंग बाजू |overlay9link=यष्टी |overlay10= यष्टिरक्षक |overlay10left=420|overlay10top=270|overlay10tip=क्षेत्ररक्षक, यष्टिरक्षक|overlay10link=यष्टिरक्षक |overlay11=पहिली स्लिप|overlay11left=325|overlay11top=300|overlay11tip=क्षेत्ररक्षक, डावखोऱ्या फलंदाजासाठी पहिली स्लिप |overlay11link=क्षेत्ररक्षण (क्रिकेट)#झेलाची स्थाने |overlay12=परतीचे क्रिज|overlay12left=15|overlay12top=105|overlay12tip=परतीचे क्रिज, प्रत्येक यष्ट्यांच्या बाजूला एक |overlay12link=पॉपिंग क्रिज |overlay12left2=455|overlay12top2=235|overlay12tip2= परतीचे क्रिज, प्रत्येक यष्ट्यांच्या बाजूला एक }} दोन फलंदाज खेळपट्टीच्या विरोधी बाजूला आपापली जागा घेतात. क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघातील एक खेळाडू ''गोलंदाज'', खेळपट्टीच्या एका बाजूने दुसऱ्या बाजूला उभ्या असलेल्या ''स्ट्रायकिंग'' फलंदाजाकडे ''गोलंदाजी'' करतो. गोलंदाजाच्या बाजूकडील फलंदाजाला ''नॉन-स्ट्रायकर'' म्हणतात, आणि तो त्याच्या बाजूच्या क्रिजच्या मागे उभा राहतो. थोडी फार जोखीम घेऊन, फलंदाजाला त्यांच्या क्रिजमधून बाहेर येण्याची परवानगी असते. क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघातील एक खेळाडू, ''यष्टिरक्षक'', स्ट्रायकरच्या यष्ट्यांमागे उभा राहतो. क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघातील इतर नऊ खेळाडू खेळपट्टीच्या बाहेर, मैदानावर वेगवेगळ्या ठिकाणी उभे राहतात. संघाचा कर्णधार डावपेचांचा भाग म्हणून वारंवार क्षेत्ररक्षणात बदल करत राहतो. मैदानावर नेहमी दोन ''पंच'' असतात. गोलंदाजाच्या बाजूला एक आणि पॉपिंग क्रिजच्या बाजूला स्क्वेअर लेगजवळ दुसरा. दोन फलंदाज खेळपट्टीच्या विरोधी बाजूला आपापली जागा घेतात. क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघातील एक खेळाडू गोलंदाज, खेळपट्टीच्या एका बाजूने दुसऱ्या बाजूला उभ्या असलेल्या स्ट्राईकिंग फलंदाजाकडे गोलंदाजी करतो. गोलंदाजाच्या बाजूकडील फलंदाजाला नॉन-स्ट्राईकर म्हणतात, आणि तो त्याच्या बाजूच्या क्रिजच्या मागे उभा राहतो. थोडी फार जोखीम घेऊन, फलंदाजाला त्यांच्या क्रिजमधून बाहेर येण्याची परवानगी असते. क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघातील एक खेळाडू, यष्टिरक्षक, स्ट्रायकरच्या यष्ट्यांमागे उभा राहतो. क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघातील इतर नऊ खेळाडू खेळपट्टीच्या बाहेर, मैदानावर वेगवेगळ्या ठिकाणी उभे राहतात. संघाचा कर्णधार डावपेचांचा भाग म्हणून वारंवार क्षेत्ररक्षणात बदल करत राहतो. मैदानावर नेहमी दोन पंच असतात. गोलंदाजाच्या बाजूला एक आणि पॉपिंग क्रिजच्या बाजूला स्क्वेअर लेगजवळ दुसरा. गोलंदाज बहुधा यष्ट्यांच्या काही यार्ड (मीटर) मागे जातो, पुन्हा यष्ट्यांकडे धावत येतो (ह्याला ''रन-अप'' म्हणतात) आणि ''गोलंदाजी क्रिज''मध्ये पोहोचल्यावर हात वर करून (ओव्हर आर्म) चेंडू सोडतो. (चेंडू सोडण्याआधी जर तो क्रिजच्या पुढे गेला, किंवा कोपरातून हात जास्त वाकवला, तर तो चेंडू ''नो बॉल'' ठरवला जातो, अशा चेंडूवर फलंदाज बाद होत नाही आणि फलंदाजी करणाऱ्या संघाला एक ''अतिरिक्त'' धाव मिळते. जर चेंडू यष्ट्यांच्या फलंदाजाच्या समोरून तो जिथे पोहोचू शकणार नाही अशा प्रकारे खूप दुरून किंवा फलंदाजाच्या अगदी मागून किंवा फलंदाजाच्या डोक्यावरून यष्ट्यांच्या पलीकडे गेल्यास त्याला ''वाईड'' म्हटले जाते, आणि फलंदाजी करणाऱ्या संघाला एक ''अतिरिक्त'' धाव दिली जाते.) चेंडू अशा प्रकारे टाकला जातो, ज्यायोगे तो खेळपट्टीवर टप्पा घेईल किंवा अगदी क्रिजमध्ये टप्पा पडेल अशा बेताने (''यॉर्कर''), किंवा टप्पा न पडता क्रिजच्या पलीकडे जाईल (''फुल टॉस''), अशा प्रकारे चेंडू टाकला जाऊ शकतो. ''नो बॉल'' किंवा ''वाईड'' हे चेंडू षटकातील सहा चेंडूंमध्ये ग्राह्य धरले जात नाहीत. फलंदाज चेंडू यष्ट्यांवर आदळण्यापासून वाचवण्याचा आणि बॅटने टोलवण्याचा प्रयत्न करतो. (ह्यामध्ये बॅटचे हॅंडल किंवा दांडा आणि ग्लोव्ह्जचा समावेश असतो.) जर गोलंदाज, यष्ट्या उखडण्यात यशस्वी झाला तर फलंदाज ''बाद'' होतो आणि त्याला ''त्रिफळाचीत'' असे म्हणतात. जर फलंदाजाला बॅटने चेंडू अडवता आला नाही, परंतु जर शरीराच्या इतर कोणत्याही भागाचा अडथळा निर्माण होऊन, चेंडू यष्ट्यांवर जाण्यापासून अडवला गेला तर फलंदाज ''पायचीत'', किंवा "एलबीडब्लू" म्हणून बाद होऊ शकतो. जर फलंदाजाने चेंडू व्यवस्थित टोलवला आणि चेंडूचा टप्पा न पडता क्षेत्ररक्षकाने तो थेट झेलला तर फलंदाज ''झेलबाद'' होतो. जर चेंडू गोलंदाजाचेच झेलला तर त्यास ''कॉट ॲन्ड बोल्ड'' म्हणतात; तर यष्टिरक्षकाने झेलला तर, ''कॉट बिहाईंड किंवा यष्ट्यांमागे झेलबाद'' असे म्हणतात. जर फलंदाज चेंडू टोलवण्यात यशस्वी झाला आणि त्याचा झेल घेतला गेला नाही, तर दोन्ही फलंदाज मिळून त्यांच्या संघासाठी ''धावा'' जमावण्याचा प्रयत्न करतात. दोन्ही फलंदाज खेळपट्टीच्या लांबीइतके धावून आपापल्या जागा बदलतात आणि विरुद्ध क्रिजच्या आत आपल्या बॅटी टेकवतात. दोन्ही फलंदाजांनी यशस्वीपणे आपले स्थान बदलून, क्रिजच्या आत बॅट मैदानाला टेकवल्यानंतर एक धाव मिळते. फलंदाज एक किंवा दोन धावा काढण्याचा प्रयत्न करू शकतो तसेच तो एकही धाव न काढण्याचा पर्यायही स्वीकारू शकतो. धाव काढण्याच्या प्रयत्नात बाद होण्याचा धोका असतो. जर क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघाने चेंडू पकडून फलंदाजी करणारे फलंदाज क्रिजच्या आत येण्याआधी यष्ट्या उद्ध्वस्त करण्यात यश मिळवले, तर फलंदज ''धावचीत'' होतो. काही वेळा फलंदाज धावायला सुरुवात करतात, आणि विचार बदलून पुन्हा मूळ जागी परतू शकतात. जर फलंदाजाने टोलवलेला चेंडू टप्पा न पडता थेट सीमारेषेपार गेला तर त्याला ''षट्कार'' म्हणतात, आणि फलंदाजी करणाऱ्या संघाच्या खात्यात सहा धावा जमा होतात. जर चेंडू मैदानाला स्पर्श करून सीमारेषेपार गेला तर त्याला ''चौकार'' म्हणतात, ज्याबद्दल फलंदाजाला चार धावा मिळतात. अशा वेळी चेंडू सीमारेषेपार जाण्याआधी फलंदाजाने धावण्यास सुरुवात केलेली असू शकते, परंतु चेंडू सीमारेषेपार गेल्याने, त्या धावा मोजल्या जात नाहीत. फलंदाजा चेंडू टोलवू शकला नाही तरीही तो ''अतिरिक्त'' धावांसाठी प्रयत्न करू शकतो : त्याला ''बाय'' म्हणतात. जर चेंडू त्याच्या अंगाला लागून गेला तर त्याला ''लेग बाय'' म्हणतात. गोलंदाजाने टाकलेला चेंडू फलंदाज टोलवू शकला नाही आणि जर तो त्याच्या क्रिजच्या बाहेर आला, तर यष्टिरक्षक चेंडू पकडून यष्टी उडवू शकतो, त्यास ''यष्टिचीत'' असे म्हणतात. ''नो बॉल'' खेळून फलंदाज दंडापेक्षा अधिक धावा वसूल करण्याचा पर्याय निवडू शकतो. जर त्याने असे केले तर तो केवळ ''धावचीत'' बाद होऊ शकतो. फलंदाजाने धावा मिळवणे थांबविल्यानंतर चेंडू ''मृत'' होतो, आणि तो गोलंदाजाकडे गोलंदाजीसाठी पुन्हा दिला जातो. जेव्हा तो ''रन अप'' घेण्यास चालू करतो तेव्हाच चेंडू पून्हा ''जिवंत'' झाला असे मानले जाते. फलंदाजांनी आपल्या जागा बदलल्या तरीही षटक पूर्ण होईपर्यंत गोलंदाज एकाच बाजूला गोलंदाजी करू शकतो.<ref>[https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-23-dead-ball/ एमसीसी - लॉज ऑफ क्रिकेट: नियम २३]. लॉर्ड्स.ओआरजी. २३ जानेवारी २०१७ रोजी पाहिले.</ref> फलंदाज बाद न होता, त्याच्या डावामधून स्वतःच्या इच्छेने ''निवृत्त'' होऊ शकतो. बाद झालेल्या फलंदाज तात्काळ मैदानातून बाहेर जातो, आणि त्याची जागा त्याच्याच संघातील दुसरा फलंदाज घेतो. मात्र, यष्ट्या पडल्या किंवा झेल घेतला गेला, तरीही फलंदाज प्रत्यक्षात जोपर्यंत क्षेत्ररक्षण करणारा संघ पंचांकडे निर्णयासाठी दाद मागत नाही, तोपर्यंत बाद होत नाही . पंचांकडे दाद मागण्यासाठी गोलंदाज परंपरागत "How's that" (हाऊज दॅट) किंवा "Howzat" (हाऊझॅट) म्हणून दाद मागतात. (अनेकदा जरी फलंदाज अपिलाची गरज न वाटता मैदानातून निघून जातात). काही सामन्यांमध्ये, विशेषतः कसोटी सामन्यांमध्ये कोणताही संघ [[पंच निर्णय पुनरावलोकन प्रणाली|डीआरएस]] वापरून ''तिसऱ्या पंचा'कडे ''दाद'' मागण्याची विनंती करतात. तो टीव्ही रिप्ले तसेच ''[[हॉक-आय]]'', ''[[हॉट-स्पॉट]]'' आणि ''[[स्निकोमीटर]]'' ह्यांच्या साहाय्याने निर्णय देतो. गोलंदाजाने सहा वेळा चेंडू फेकल्यानंतर त्याचे ''षटक'' पूर्ण होते, त्याच्या जागी त्याच्या संघातील दुसरा नियुक्त गोलंदाज गोलंदाजी करतो, आणि आधीचा गोलंदाज क्षेत्ररक्षकाचे स्थान घेतो. फलंदाज आपल्याच स्थानावर राहतात, आणि नवीन गोलंदाज दुसऱ्या बाजूने गोलंदाजी करण्यात सुररुत करतो, त्यामुळे ''स्ट्रायकर'' आणि ''नॉन-स्ट्रायकर'' यांच्या भूमिका विरुद्ध होतात. यष्टिरक्षक आणि दोन्ही पंच नेहमी आपली स्थाने बदलतात आणि अनेक क्षेत्ररक्षकसुद्धा तसे करतात आणि खेळ पुढे सुरू राहतो. एका डावात गोलंदाज एकापेक्षा जास्त षटके टाकू शकतो, परंतु त्याला दोन षटके सलग टाकण्याची मुभा नसते. डाव तेव्हा संपतो जेव्हा फलंदाज करणाऱ्या संघाचे ११ पैकी १० फलंदाज बाद होतात (''सर्वबाद'' – एक फलंदाज मात्र नेहमी "नाबाद" राहतो), किंवा निर्धारित षटके खेळून पूर्ण होतात, किंवा फलंदाजी करणारा संघ त्यांचा डाव पुरेशा धावा असल्याने ''घोषित'' करतो. सामन्याच्या स्वरुपावरून डाव आणि षटकांची संख्या ठरते. ''मर्यादित षटके'' नसलेल्या सामन्यात पंच, ठराविक वेळेपर्यंत सामना चालू ठेवण्या ऐवजी (दुसऱ्या संघाने वेळ वाया घालवू नये साठी) दिवसाच्या शेवटच्या सत्रात किती षटके टाकली जावे हे ठरवतात. सर्व डाव पूर्ण झाल्यानंतर सामना संपतो. अपुऱ्या सुर्यप्रकाशामुळे किंवा खराब वातावरणामुळे पंच एखादा सामना थांबवू शकतात. परंतु बहुधा सामना तेव्हा संपतो जेव्हा एक संघ त्याचा एक किंवा दोन्ही डाव पूर्ण करतो, आणि दुसऱ्या संघाकडे त्यांच्यापेक्षा जास्त धावा असतात. चार-डावांच्या सामन्यामध्ये शेवटच्या संघाला कधीकधी दुसरा डाव खेळण्याचीही गरज नसते, तेव्हा सदर संघाने ''डावाने विजय'' मिळवला असे म्हणतात. जर विजेत्या संघाचा डाव पूर्ण झाला नसेल, आणि अजूनही उदाहरणार्थ पाच फलंदाज नाबाद आहेत किंवा त्यांनी फलंदाजीच केलेली नाही तर असा संघ "पाच गडी राखून विजयी" मानला जातो. जर शेवटी फलंदाजी करणारा संघ ''सर्वबाद'' झाला आणि दुसऱ्या संघापेक्षा ५० धावा कमी करू शकला, तर विजेता संघ "५० धावांनी विजयी" झाला असे म्हटले जाते. दोन्ही संघांचे डाव पूर्ण झाले आणि त्यांच्या धावासुद्धा समान असतील तर अशा दुर्मिळ वेळी ''बरोबरी'' झाली असे म्हणतात. जे सामने ''मर्यादित षटकांचे'' नसतात, ते सामने ''अनिर्णित'' राहण्याचीही शक्यता असते. बहुधा सामन्याची वेळ संपते परंतु कमी धावा असलेल्या संघाचे काही फलंदाज बाद होणे अजूनही बाकी असते तेव्हा सामना अनिर्णितावस्थेत संपतो. ह्याचा सरळ प्रभाव पडतो तो संघांच्या डावपेचांवर. जेव्हा संघाने पुरेशा धावा जमवलेल्या असतात आणि प्रतिस्पर्धी संघाला बाद करण्यासाठी त्यांच्याकडे पुरेसा वेळ आहे अशी आशा असते, तेव्हा तो संघ डाव ''घोषित'' करतो. त्यांना सामना अनिर्णित होणे टाळायचे असते. परंतु ह्यामध्ये दुसरा संघ पुरेशा धावा करून विजय मिळवण्याचा धोकासुद्धा असतो. === धावपट्टी, यष्टी आणि क्रिज === {{मुख्यलेख|खेळपट्टी|विकेट|पॉपिंग क्रिज}} {{See also|यष्टी (क्रिकेट) |बेल्स (क्रिकेट)}} ==== खेळण्याची जागा ==== [[चित्र:cricket field parts.svg|right|thumb|250px| [[क्रिकेट मैदान]]ाचा नमुना.]] क्रिकेटचा खेळ गवताळ [[क्रिकेट मैदान]]ावर खेळला जातो.<ref name="dsrwa">{{संकेतस्थळ स्रोत| title = क्रिकेट परिमाणे| दुवा= http://www.dsr.wa.gov.au/support-and-advice/facility-management/developing-facilities/dimensions-guide/sport-specific-dimensions/cricket|ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०१७}}</ref> ''[[क्रिकेटचे नियम|क्रिकेटच्या नियमांमध्ये]]'' मैदानाचा ठराविक आकार किंवा मापाबद्दल निर्देश नाहीत,<ref name="MCC{{spaced ndash}}Laws of Cricket: Law 19">{{संकेतस्थळ स्रोत| title = नियम १९ (सीमारेषा) | दुवा= https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-19-boundaries| कृती = मेरिलिबॉन क्रिकेट क्लब| ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०१७}}</ref> परंतु, बहुधा ते लंबगोलाकार असते. मैदानाच्या मधोमध एक आयताकार पट्टी असते, जी [[खेळपट्टी]] म्हणून ओळखली जाते.<ref name="dsrwa" /> खेळपट्टीचा सपाट पृष्ठभाग {{convert|10|ft}} रुंद असतो. खेळपट्टीवर असलेले लहान गवत जसजसा सामना पुढे जातो तसतसे कमी होत जाते. त्याचप्रमाणे क्रिकेट मॅट सारख्या कृत्रिम पृष्ठभागावर सुद्धा खेळले जाऊ शकते. खेळपट्टीच्या दोन्ही टोकांना, {{convert|22|yd}} अंतरावर, लाकडी लक्ष्य ठेवलेले असते, ज्याला विकेट असे म्हणतात. गोलंदाजी किंवा क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघासाठी हे एक लक्ष्य असते आणि फलंदाजी करणारा संघ, धावा जमवण्यासाठी विकेटचे रक्षण करतो. ==== यष्टी, बेल्स आणि क्रिज ==== [[चित्र:Cricket Stumps en.svg|thumb|100px|left|तीन यष्ट्या असलेली विकेट. ही मैदानामध्ये ठोकली जाते आणि त्याच्या वरती दोन [[बेल्स (क्रिकेट)|बेल्स (विट्ट्या)]] ठेवल्या जातात.]] खेळपट्टीवरील प्रत्येक विकेटमध्ये एका सरळ रेषेत उभ्या केलेल्या तीन लाकडी [[यष्टी (क्रिकेट)|यष्ट्यांचा]] समावेश असतो. त्यांच्या डोक्यावरती दोन लाकडी [[बेल्स (क्रिकेट)|बेल्स]] ठेवल्या जातात; बेल्स धरून विकेटची एकूण उंची {{convert|28.5|in}} असते आणि तीन यष्ट्यांची, त्यांच्या मधील छोटी जागा धरून एकूण रुंदी असते {{convert|9|in}}. दोन्ही बाजूच्या विकेटच्या सभोवती चार रेघांनी आखलेल्या क्षेत्राला [[क्रीस (क्रिकेट)|क्रिज]] असे म्हणतात, हे फलंदाजासाठी "सुरक्षित क्षेत्र" असते आणि ते गोलंदाजीची मर्यादा निश्चित करते. ह्यांना "पॉपिंग" (किंवा फलंदाजी) क्रिज, गोलंदाजी क्रिज आणि दोन "परतीचे (रिटर्न)" क्रिज असे म्हणतात. यष्ट्या गोलंदाजी क्रिजच्या रेषेत अशा प्रकारे ठेवलेल्या असतात ज्यायोगे दोन टोकांच्या गोलंदाजी क्रिजमधील अंतर {{convert|22|yd}} असेल. गोलंदाजी क्रीज {{convert|8|ft|8|in}} लांब असते, आणि मधली यष्टी अगदी मधोमध उभा केलेला असतो. पॉपिंग क्रिजची लांबीसुद्धा तितकीच असते, आणि ती गोलंदजी क्रिजला समांतर आणि यष्ट्यांच्या समोर {{convert|4|ft}} अंतरावर आखलेली असते. परतीची किंवा रिटर्न क्रिज इतर दोन क्रिजच्या काटकोनात असते; त्या पॉपिंग क्रिजच्या दोन्ही शेवटाला चिकटून असतात आणि गोलंदाजी क्रिजच्या टोकांना जोडून कमीत {{convert|8|ft}} मापाच्या असतात. गोलंदाजीवेळी चेंडू सोडताना गोलंदाजाचा मागचा पाय दोन क्रिजच्यामध्ये आणि पुढच्या पायाचा किमान थोडासा भाग पॉपिंग क्रिजच्या आत असणे गरजेचे असते. गोलंदाजाने हा नियम मोडल्यास पंच तो चेंडू "[[नो बॉल]]" ठरवतात, आणि फलंदाजी संघाला एक अतिरिक्त धाव आणि एक अतिरिक्त चेंडू बहाल केला जातो. फलंदाजाच्या दृष्टीने पॉपिंग क्रिजचे महत्त्व असे आहे की, त्यामुळे त्याच्या सुरक्षित क्षेत्राची मर्यादा स्पष्ट होते. तो त्याच्या "क्रिजच्या बाहेर" असल्यास [[यष्टिचीत]] किंवा [[धावचीत]] होऊ शकतो. === बॅट आणि चेंडू === {{मुख्यलेख|क्रिकेट बॅट|क्रिकेट चेंडू}} {{multiple image | footer = तीन भिन्न प्रकारचे [[क्रिकेट चेंडू]]: # वापरलेला सफेद चेंडू. सफेद चेंडू मुख्यत्वे [[मर्यादित षटकांचे सामने|मर्यादित षटकांच्या क्रिकेट]]मध्ये वापरला जातो, विशेषतः सामने प्रकाशझोतात रात्री खेळवले जातात तेव्हा. (डावीकडे). # वापरलेला लाल चेंडू. लाल चेंडू [[कसोटी सामने|कसोटी क्रिकेट]] आणि [[प्रथम श्रेणी क्रिकेट]] आणि इतर काही क्रिकेट प्रकारांमध्ये वापरला जातो. (मध्य). # वापरलेला गुलाबी चेंडू. गुलाबी चेंडू अलीकडच्या काळात प्रकाशझोतात खेळवल्या जाणाऱ्या कसोटी सामन्यांसाठी वापरला जाऊ लागला आले. (उजवीकडे). तीनही चेंडू सारख्याच आकाराचे आहेत. | image1 = White ball 2 (cropped).JPG | alt1 = Used white ball | width1 = 150 | width2 = 150 | width3 = 159 | image2 = Used cricket ball (cropped).jpg | alt2 = वापरलेला लाल चेंडू | image3 = A used pink ball at the 2014 English county season launch in UAE.JPG | alt3 = वापरलेला गुलाबी चेंडू }} खेळाचे मुख्य सार आहे, गोलंदाज खेळपट्टीवरील त्याच्या बाजूने दुसऱ्या बाजूला बॅट घेऊन "स्ट्राईकवर" असलेल्या फलंदाजाकडे गोलंदाजी करतो. [[क्रिकेट बॅट|बॅट]] ही (बहुधा सफेद विलो वृक्षाच्या) लाकडापासून बनवली जाते आणि ज्याचा आकार वर गोलाकार दांडा जोडलेल्या पात्यासारखा असतो. पात्याची रुंदी कमाल {{convert|4.25|in}} इतकी तर एकूण लांबी कमाल {{convert|38|in}} इतकी असते. [[क्रिकेट चेंडू|चेंडू]] हा शिवण असलेला जाड कातड्याचा आणि गोलाकार असतो, ज्याचा घेर {{convert|9|in}} इतका असतो. {{convert|90|mph}} पर्यंत वेग असलेल्या चेंडूच्या टणकपणा हा चिंतेचा विषय असतो. त्यापासून बचाव करण्यासाठी फलंदाज विविध संरक्षक साधने वापरतात, जसे [[फलंदाजी पॅड्स|पॅड्स]] (नडगी आणि गुडघे यांच्या संरक्षणासाठी), [[फलंदाजी ग्लोव्हज्]] हातांसाठी, [[हेल्मेट (क्रिकेट)|हेल्मेट]] डोक्याच्या संरक्षणासाठी आणि [[बॉक्स (क्रिकेट)|बॉक्स]] पॅंटच्या आतमध्ये (गुप्त भागाच्या संरक्षणासाठी). काही फलंदाज शर्ट आणि पॅंटच्या आतमध्ये जास्तीचे पॅड्स वापरतात जसे मांडीचे पॅड्ज, हाताचे पॅड्ज, बरगडी रक्षक आणि खांद्याचे पॅड्ज. चेंडूला "शिवण" असते: चेंडूचे कातडी आवरण, दोरी आणि आतील कॉर्कला जोडण्यासाठी टाक्यांच्या सहा ओळी असतात. नवीन चेंडूवरील शिवण ही व्यवस्थित दिसते त्यामुळे जास्त अंदाज येऊ न देता चेंडू पुढे टाकण्यास गोलंदाजाला मदत होते. क्रिकेट सामना सुरू असताता, चेंडूची गुणवत्ता इतकी खालावत जाते की एका क्षणी तो न वापरता येण्याजोगासुद्धा होतो आणि ह्या दरम्यान चेंडूची हालचाल बदलत जाते, आणि त्याचा प्रभाव सामन्यावर पडतो. त्यामुळे खेळाडू चेंडूचे भौतिक गुणधर्म बदलून त्याचे वर्तन सुधारण्याचा प्रयत्न करतात. चेंडूला लकाकी आणणे आणि घामाने किंवा थुंकीने तो ओला करणे वैध आहे. कधी कधी चेंडू स्विंग करण्यासाठी जाणूनबुजून एकाच बाजूला चकाकीसुद्धा आणता येते, परंतु चेंडूवर आणखी कोणती गोष्ट घासणे, चेंडूच्या आवरणावर ओरखाडणे किंवा चेंडूची शिवण उसवणे हे अवैध आहे. === पंच आणि स्कोअरकीपर === {{मुख्यलेख|पंच (क्रिकेट)|स्कोअरकीपर}} [[चित्र:Cricket Umpire.jpg|thumb|left|पंच]] मैदानावरील खेळाच्या नियमनाची कामगिरी दोन [[पंच (क्रिकेट)|पंच]] पाहतात. त्यामधील एक गोलंदाजी टोकाकडे विकेटच्या मागे उभा राहतो, आणि दुसरा "स्क्वेअर लेग" स्थानावर उभा असतो, हे स्थान "स्ट्राईक"वर असलेल्या फलंदाजाच्या १५-२० मीटरवर असते. पंचांचे मुख्य काम असते ते विविध बाबींवर निर्णय देण्याचे. जसे चेंडू योग्य रितीने टाकला गेला आहे का (तो ''नो'' किंवा ''वाईड'' नाही), जेव्हा धाव काढली जाते, आणि फलंदाज बाद झाला आहे की नाही (ह्यासाठी क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघाने पंचांकडे बहुधा ''हाऊज दॅट'' म्हणून अपील करणे गरजेचे असते). मध्यांतर केव्हा होईल हे सुद्धा पंच निश्चित करतात. तसेच खेळण्यासाठी परिस्थिती योग्य आहे किंवा नाही आणि खेळाडूंसाठी ओलसर खेळपट्टी किंवा अपुरा सुर्यप्रकाश ह्या सारख्या घातक परिस्थितीमध्ये खेळ थांबवणे किंवा रद्द करणे हे सुद्धा पंचांच्या हातात असते. मैदानाबाहेर आणि ज्या सामन्याचे दूरचित्रवाणीवर प्रक्षेपण होते, त्या सामन्यामध्ये बहुधा [[तिसरा पंच]] असतो. ज्या निर्णयांसाठी ध्वनीचित्रफितीच्या (व्हीडिओ) पुराव्याची गरज असते अशा वेळी ते निर्णय घेतात. संपूर्ण आयसीसी सदस्य असलेल्या दोन संघांमधील आंतरराष्ट्रीय कसोटी आणि मर्यादित षटकांच्या सामन्यात तिसरे पंच असणे अनिवार्य आहे. ह्या सामन्यांमध्ये [[सामनाधिकारी (क्रिकेट)|सामनाधिकारी]]सुद्धा असतात. खेळ क्रिकेटच्या नियमांनुसार चालू आहे का हे पाहणे त्यांचे काम असते. धावा आणि सामन्याच्या इतर तपशीलाची माहिती ठेवणे, हे दोन अधिकृत (प्रत्येक संघाचे प्रतिनिधीत्व करणारा एक) [[स्कोअरकीपर]]चे काम असते. पंचांनी हातांनी केलेल्या निर्देशांनुसार स्कोअरकीपर आपले काम करतात. जसे पंच तर्जनी वर करून फलंदाज बाद असल्याचे दर्शवतात; दोन्ही हात वर करून ते फलंदाजाने षट्कार मारल्याचे दाखवतात. क्रिकेटच्या नियमांनुसार धावांच्या नोंदणीकरता स्कोअरकीपर असणे गरजेचे आहे; धावांच्या मोजणीशिवाय ते खेळासंबंधित लक्षणीय प्रमाणात अतिरिक्त तपशीलसुद्धा नोंदवतात. === डाव === डाव (एक किंवा अनेक) ही फलंदाजी संघाच्या सामूहिक कामगिरीसाठी वापरली जाणारी संज्ञा आहे.<ref>[https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-12-innings/ एमसीसी – क्रिकेटचे नियम: नियम १२]. २७ जानेवारी २०१७ रोजी पाहिले.</ref> काहीवेळा फलंदाजी संघाचे सर्व अकरा सदस्य फलंदाजी करू शकतात, परंतु विविध कारणांमुळे ते सर्वच जण तसे करू शकत नाहीत. प्रत्येक संघ एक किंवा दोन डाव खेळेल हे सामन्याच्या प्रकारावरून ठरते. गोलंदाजाचे मुख्य लक्ष्य हे, क्षेत्ररक्षकांच्या मदतीने फलंदाजांना बाद करणे हे असते. फलंदाज जेव्हा बाद होतो, तेव्हा "आऊट" म्हणतात, म्हणजेच त्याला मैदाना सोडावे लागते आणि त्याची जागा त्याच्या संघातील दुसरा फलंदाज घेतो. जेव्हा सर्वच्या सर्व दहा फलंदाज बाद होतात, तेव्हा सर्व संघ बाद होतो आणि डाव संपतो. शेवटच्या बाद न झालेल्या फलंदाजाला, एकट्याने फलंदाजी चालू ठेवण्यास परवानगी नसते, त्यासाठी कमीत कमी दोन फलंदाज मैदानात असणे गरजेचे असते. ह्या फलंदाजाला "नाबाद" असे म्हणतात. डाव लवकर संपण्याची तीन कारणे असू शकतात: फलंदाजी संघाच्या कर्णधाराने डाव "घोषित" केल्यास, फलंदाजी संघाने त्यांचे लक्ष्य गाठून सामना जिंकल्यास, किंवा खराब हवामानामुळे किंवा वेळ संपल्याने सामना संपल्यास. ह्या सर्व परिस्थितीमध्ये कमीत कमी दोन फलंदाज "नाबाद" राहून डाव संपतो. ह्याला अपवाद एकच, जेव्हा एखादा गडी बाद झाल्यानंतर दुसरा फलंदाज मैदानावर येण्याआधी डाव घोषित झाल्यास. मर्यादित षटकांच्या सामन्यात, दोन फलंदाज "नाबाद" असतील, परंतु शेवटचे निर्धारित षटक टाकून झाले असल्यास डाव संपतो. === षटके === {{मुख्यलेख|षटक (क्रिकेट)}} गोलंदाज एकामागोमाग एक असा सहा वेळा चेंडू फेकतो, सहा चेंडूंच्या ह्या संचाला [[षटक (क्रिकेट)|षटक]] असे म्हणतात. इंग्रजीमध्ये षटकाला Over असे म्हणतात कारण सहा चेंडू फेकून झाल्यानंतर पंच "Over!" असे म्हणतात. एक षटक पूर्ण झाल्यानंतर खेळपट्टीच्या दुसऱ्या बाजूने त्याच संघातील दुसरा गोलंदाज षटकाची सुरुवात करतो, तसेच क्षेत्ररक्षणाच्या बाजू सुद्धा बदलल्या जातात, परंतु फलंदाज आपापल्या जागीच राहतात. एकच गोलंदाज लागोपाठ दोन षटके टाकू शकत नाही, परंतु तो गोलंदाज एकाच बाजूने एक वगळून एक अशी अनेक षटके टाकू शकतो. षटक पूर्ण झाल्यानंतर फलंदाज आपली जागा बदलत नाही त्यामुळे पुढच्या षटकामध्ये स्ट्रायकर फलंदाज आपोआप नॉन-स्ट्रायकरच्या भूमिकेत जातो आणि तसेच उलटपक्षी होते. (कधीकधी दोघांपैकी एक फलंदाज दुसऱ्यापेक्षा फलंदाजीत बलशाली असतो, तेव्हा तो शेवटच्या चेंडूवर एक धाव घेण्याचा प्रयत्न करतो, जेणेकरून तो पुढच्या षटकामध्ये "स्ट्राईक"वर राहू शकेल.) षटक संपल्यानंतर पंच सुद्धा आपल्या जागा बदलतात त्यामुळे स्क्वेअर लेगजवळील पंच आता नॉनस्ट्राईकरच्या टोकाला विकेटच्या मागे उभा राहतो आणि त्याची जागा नॉनस्ट्राईकरवरचा दुसरा पंच घेतो. कसोटी क्रिकेट मध्ये एक गोलंदाज कितीही षटके टाकू शकतो तर मर्यादित षटकांच्या सामन्यात, प्रत्येक गोलंदाज टाकू शकणाऱ्या षटकांवरसुद्धा मर्यादा असते. === संघ रचना === प्रत्येक संघात अकरा खेळाडू असतात. खेळाडूच्या प्राथमिक कौशल्यावरून त्या खेळाडूला तज्ञ [[फलंदाज]] किंवा [[गोलंदाज]] म्हटले जाते. एका संतुलित संघात बहुधा पाच किंवा सहा तज्ज्ञ फलंदाज आणि चार किंवा पाच तज्ज्ञ गोलंदाज असतात. क्षेत्रक्षणाच्या विशिष्ट आणि महत्त्वाच्या जागेमुळे प्रत्येक संघात एक तज्ज्ञ [[यष्टिरक्षक]] असतो. प्रत्येक संघाचे नेतृत्व एक [[कर्णधार (क्रिकेट)|कर्णधार]] करतो. फलंदाजीची क्रमवारी निश्चित करणे, क्षेत्ररक्षकांच्या जागा ठरवणे, गोलंदाज बदलणे, खेळाची रणनीती ठरवणे ही कर्णधाराची जबाबदारी असते. जो खेळाडू फलंदाजी आणि गोलंदाजी ह्या दोन्हीत पारंगत असतो त्याला [[अष्टपैलू खेळाडू]] म्हणतात. जो क्रिकेटपटू फलंदाजी आणि यष्टिरक्षणामध्ये पारंगत असतो त्याला "यष्टिरक्षक फलंदाज", आणि काही वेळा अष्टपैलूसुद्धा म्हटले जाते. खरे अष्टपैलू अभावानेच आढळतात कारण बहुतेक खेळाडू हे एकतर फलंदाजीवर किंवा गोलदाजीवरच लक्ष केंद्रित करतात. === गोलंदाजी === [[चित्र:Shoaib Akhtar.jpg|right|150px|thumb|[[पाकिस्तान क्रिकेट संघ|पाकिस्तानचा]] तेजगती गोलंदाज [[शोएब अख्तर]], ह्याच्या नावावर सर्वात जलद ताशी १६१.३ किमी वेगाने चेंडू फेकण्याचा विक्रम आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत| title=सर्वात जलद गोलंदाजी|दुवा=http://www.guinnessworldrecords.com/records-10000/fastest-bowl-of-a-cricket-ball/| कृती=[[गिनेस बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्ड्‌स|गिनेस वर्ल्ड रेकॉर्ड्स]]| भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=३ फेब्रुवारी २०१३}}</ref>]] {{मुख्यलेख|गोलंदाजी}} गोलंदाज "धाव किंवा रन-अप" घेऊन आपल्या गोलंदाजी क्रीस पर्यंत पोहोचतो. काही गोलंदाज अगदी मंद गतीने गोलंदाजी करतात त्यामुळे त्यांना चेंडूफेक करण्याआधी अगदी थोडे अंतर धावावे लागते. तेज गोलंदाजांना चेंडू वेगाने टाकण्यासाठी जास्त मोठी आणि जोरात धाव घ्यावी लागते. बहुधा गोलंदाज चेंडूचा टप्पा [[खेळपट्टी]]वर टाकतो ज्यामुळे चेंडू उसळून फलंदाजाकडे जावा. गोलंदाजी करतांना पाय नेहमी [[पॉपिंग क्रिझ]]च्या आत रहाणे जरूरी आहे अथवा त्या चेंडूला [[नो-बॉल]] म्हणतात. ह्या शिवाय टाकलेला चेंडू फलंदाजाच्या आवाक्यात टाकणे जरूरी आहे अथवा त्या चेंडूला [[वाईड चेंडू]] म्हणतात. वाईड अथवानो चेंडु टाकल्या नंतर फलंदाजी करणारया संघास १ अतिरिक्त धाव मिळते व त्याच बरोबर १ अतिरिक्त चेंडू देखील टाकावा लागतो. गोलंदाजाचा मुख्य उद्देश बळी घेणे असतो. गोलंदाजाचा दुसरा उद्देश कमीत कमी धावा देणे असतो. तेजगती गोलंदाज {{convert|90|mph}} पेक्षा जास्त गतीने गोलंदाजी करतात आणि काही वेळा ते फलंदाजाला पराभूत करण्यासाठी केवळ वेगावर अवलंबून राहतात, कारण वेगाने आलेल्या चेंडूला प्रतिसाद देण्यासाठी फलंदाकडे फारच कमी वेळ असतो. तर काही तेजगती गोलंदाज वेळ आणि कपट या दोहोंचे मिश्रण करत गोलंदाजी करतात. काही गोलंदाज चेंडू हवेत वळविण्यासाठी (स्विंग) चेंडूच्या शिवणीचा वापर करतात. ह्या प्रकारची गोलंदाजी फलंदाजाला फसवून चेंडू टोलवण्याच्या टायमिंग मध्ये गल्लत करण्यास भाग पाडू शकते, ज्यामुळे बॅटची कड घेऊन चेंडू यष्टिरक्षकाच्या किंवा स्लीप मधील फलंदाजाच्या हातात जावू शकतो किंवा यष्ट्यांवर आदळून फलंदाज बाद होऊ शकतो. दुसऱ्या प्रकारच्या गोलंदाजीला "फिरकी" गोलंदाजी म्हणतात. ज्यामध्ये गोलंदाज तुलनेने कमी वेगात गोलंदाजी करतो आणि चेंडू वळवून गोलंदाजाला चकवण्याचा प्रयत्न करतो. फलंदाजाला अशा गोलंदाजीपासून खूप सावध राहावे लागते. कारण सहसा असे चेंडू बरेचदा त्याच्या अपेक्षेप्रमाणे बॅटवर येत नाहीत आणि तो जाळ्यात अडकून बाद होण्याची शक्यता असते. जलद आणि फिरकी गोलंदाजांच्या मध्ये असतात ते "मध्यमगती गोलंदाज" जे सक्तीने अचूकतेवर अवलंबून असतात. धावांच्या गतीला चाप बसवणे आणि फलंदाजांची एकाग्रता भंग करण्याचा ह्यांचा मुख्य हेतू असतो. सर्व गोलंदाज त्यांच्या शैलीनुसार विभागले जातात. क्रिकेटच्या परिभाषेप्रमाणेच ही [[क्रिकेटमधील गोलंदाजांचे प्रकार|वर्गवारीसुद्धा]] अतिशय गोंधळात टाकणारी आहे. त्यामुळे, गोलंदाज LF म्हणजेच डावखुरा जलदगती किंवा LBG म्हणजेच उजव्या हाताने "[[लेग ब्रेक]]" आणि "[[गुगली]]" टाकणारा गोलंदाज आहे असे म्हटले जाते. गोलंदाजीच्या शैलीमध्ये गोलंदाज कोपर कोणत्याही कोनातून वाकवू शकतो, पण अगदी सरळ ठेवू शकत नाही. जर गोलंदाजाने बेकायदेशीरपणे कोपर सरळ केले तर स्क्वेअर लेग जवळचे पंच तो चेंडू [[नो-बॉल]] ठरवू शकतात: ह्याला चेंडू "फेकणे" असे म्हणतात, आणि तो उघडकीस आणणे कठीण असते. सध्याच्या नियमांप्रमाणे गोलंदाज कोपर जास्तीत जास्त १५ अंश कोनात वाकवू शकतात. === क्षेत्ररक्षण === {{मुख्यलेख|क्षेत्ररक्षण (क्रिकेट)}} [[चित्र:Cricket fielding positions2.svg|thumb|240px|उजखोऱ्या फलंदाजासाठी [[क्षेत्ररक्षण (क्रिकेट)|क्षेत्ररक्षकांची स्थाने]]]] क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघातील सर्वच्या सर्व अकरा खेळाडू एकत्रच मैदानावर उतरतात. त्यातील एक जण [[यष्टिरक्षक]] असतो जो स्ट्राईकवर असलेल्या फलंदाजाच्या विकेटच्या मागे उभा राहतो. यष्टिरक्षण हे बहुधा तज्ज्ञाचे काम असते आणि त्याचे तो मुख्यत्वे फलंदाजाने न टोलवलेले चेंडू पकडतो, जेणेकरून बाईजमुळे अवांतर धावा जाणार नाहीत. तो खास बनवलेले ग्लोव्ह्ज वापरतो (क्षेत्ररक्षकांपैकी फक्त यष्टिरक्षकच ग्लोव्ह्ज वापरू शकतो), गुप्त भागावर बॉक्स, आणि पायांवर पॅड्स वापरतो. तो एकमेव क्षेत्ररक्षक असा असतो जो फलंदाजाला [[यष्टिचीत]] करू शकतो. सध्या गोलंदाजी करीत असलेल्या गोलंदाजाव्यतिरिक्त, इतर नऊ फलंदाज एका रणनीतीनुसार कर्णधार, मैदानावर विविध ठिकाणी उभे करतो. क्षेत्ररक्षकांपैकी कर्णधार हा सर्वात महत्त्वाचा खेळाडू असतो. तो त्याने ठरवलेल्या रणनीतीनुसार कोण (आणि कशी) गोलंदाजी करेल हे ठरवतो; आणि गोलंदाजाच्या सल्ल्यानुसार क्षेत्ररक्षक योग्य ठिकाणी लावण्याची जबाबदारी त्याचीच असते. क्रिकेटच्या सर्व प्रकारांमध्ये, जर क्षेत्ररक्षकाला दुखापत झाली किंवा तो आजारी पडला तर त्याच्याऐवजी [[बदली खेळाडू (क्रिकेट)|बदली खेळाडू]] घेण्याची परवानगी असते. सदर बदली खेळाडूला गोलंदाजी किंवा यष्टिरक्षण करण्याची मुभा नसते, तसेच तो कर्णधाराची भूमिका पार पाडू शकत नाही. दुखापतग्रस्त खेळाडू मैदानावर पुन्हा उतरण्यासाठी तंदरुस्त झाल्यास बदली खेळाडूला मैदान सोडावे लागते. === फलंदाजी === {{मुख्यलेख|फलंदाजी}} [[चित्र:WGGrace.jpg|thumb|upright|left|इंग्लिश क्रिकेटपटू [[विल्यम गिल्बर्ट ग्रेस|डब्लू. जी. ग्रेस]] १८८३ मध्ये फलंदाजीसाठी तयार होताना. त्याचे पॅड्स आणि बॅट हे आता वापरात असलेल्याशी जवळपास एकसारखे आहेत. ग्लोव्ह्जमध्ये काही सुधारणा झाल्या आहेत. बरेच नवे फलंदाज अनेक संरक्षक साधने वापरतात.]] कोणत्याही एका वेळी, मैदानावर दोन फलंदाज असतात. विकेट्स सुरक्षित करण्यासाठी आणि धावा काढण्यासाठी एक फलंदाज स्ट्राईकवर असतो. त्याचा साथीदार, जेथून गोलंदाजी केली जाते तेथे नॉन-स्ट्राईकवर असतो. अनिवार्य नसले तरीही, बहुधा प्रशिक्षकांच्या सल्ल्याने संघाचा कर्णधार [[फलंदाजीची क्रमवारी]] ठरवतो. ठरलेल्या क्रमवारीनुसर फलंदाज फलंदाजीस मैदानात उतरतात. पहिले दोन फलंदाज–"सलामीवीर"–बहुधा नव्या ताज्या दमाच्या वेगवान गोलंदाजांच्या प्रतिकूल चेंडूचा सामना करतात. संघातील सक्षम फलंदाज बहुधा वरच्या क्रमांकावर फलंदाजीस उतरतात, आणि संघातील गोलंदाज–जे विशेषतः कमी क्षमतेचे फलंदाज असतात (अपवाद वगळता)–शेवटी फलंदाजीस उतरतात. सुरुवातीला जाहीर केलेली फलंदाजी क्रमवारी अनिवार्य नसते; जेव्हा गडी बाद होतो, तेव्हा फलंदाजी न केलेला फलंदाज मैदानावर फलंदाजीसाठी उतरतो. जर फलंदाज "निवृत्त" झाला (बहुधा दुखापतीमुळे) आणि पुन्हा फलंदाजीस उतरला नाही, तर तो "नाबाद" समजला जातो आणि बाद झालेल्या फलंदाजांमध्ये मोजला जात नाही, परंतु त्याचा डाव संपला असल्यामुळे तो बाद असतो. बदली फलंदाजाची परवानगी नसते. एक तज्ञ फलंदाज अनेक "फटके" किंवा "स्ट्रोक" बचावात्मक आणि आक्रमक अशा दोन्ही परिस्थितीमध्ये वापरतो. त्याचा मुख्य उद्देश असतो तो बॅटच्या सपाट पृष्ठभागाने (ब्लेड) चेंडू व्यवस्थित टोलविणे. चेंडूने बॅटची कडा घेतली तर त्याला "edge" असे म्हणतात. फलंदाज नेहमीच चेंडू जोराने टोलावण्याचा प्रयत्न करत नाही. एक चांगला फलंदाज मनगट वळवून आणि फक्त चेंडू अडवून अशा ठिकाणी दिशा देतो जेथे क्षेत्ररक्षक नसतील आणि धाव घेण्यास पुरेसा वेळ मिळेल. [[चित्र:Victor Trumper Drive.jpg|thumb|ऑस्ट्रेलियाचा फलंदाज [[व्हिक्टर ट्रंपर]], [[फलंदाजी#ड्राइव्ह|ड्राइव्ह]] करण्यासाठी पुढे येताना]] क्रिकेटमध्ये फटक्यांची मोठी विविधता आहे. ज्या मध्ये स्विंग करण्याची शैली आणि दिशेनुसार अनेक नावे आहेत: उदा., "कट", "ड्राइव्ह", "हूक", "पुल". जर चेंडू यष्ट्यांवर आदळणार नसेल आणि धावा करण्याची सुद्धा संधी नसेल; अशा वेळी फलंदाजाला फटका खेळण्याची गरज नासते, तो चेंडू यष्टिरक्षकाकडे जाण्यासाठी सोडून देवू शकतो. त्याच प्रमाणे, चेंडू बॅटवर लागल्यानंतर त्याने धाव काढण्याचा प्रयत्न करायलाच हवा असेही नाही. त्याप्रमाणे तो चेंडू अडविण्यासाठी त्याच्या पायाचासुद्धा वापर करू शकतो, परंतु हे धोकादायक सुद्धा होऊ शकते कारण त्यामुळे फलंदाज [[पायचीत]] होण्याची शक्यता असते. पूर्वी, फलंदाजाला दुखापत झाल्यास आणि तो धावा धावण्यासाठी तंदुरुस्त नसल्यास, फलंदाज आणि क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघाचा कर्णधार फलंदाजाला धावक (रनर) घेण्यास परवानगी देवू शकत असे. क्षमता नसलेल्या फलंदाजाऐवजी धावा करणे हे धावकाचे एकमेव काम असे, आणि त्याला फलंदाजासारखाच वेश परिधान करणे आणि साधने वापरणे आवश्यक असे. ह्याचा गैरवापर होत आहे असे वाटल्या मुळे २०११ पासून आयसीसीने धावकाच्या वापरावर बंदी लादली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title=धावकाच्या नियमाचा गैरवापर होत आहे, आयसीसी|दुवा=http://www.espncricinfo.com/ci-icc/content/story/521356.html|कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो |भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=६ फेब्रुवारी २०१७}}</ref> === धावा === {{मुख्यलेख|धाव (क्रिकेट)}} {{wide image|Tendulkar goes to 14,000 Test runs.jpg|750px|भारतीय क्रिकेटपटू [[सचिन तेंडुलकर]] हा आंतरराष्ट्रीय क्रिकेटमध्ये ३०००० धावा करणारा एकमेव खेळाडू आहे.<ref name="AllInternationalCombinedRecords">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://stats.espncricinfo.com/ci/content/records/284269.html |title=नोंदी / कसोटी, ए.दि. व टी२० यांच्या एकत्रित नोंदी / फलंदाजीतील नोंदी; कारकीर्दीतील सर्वाधिक धावा |प्रकाशक=इएसपीएन क्रिकइन्फो |दिनांक=१७ नोव्हेंबर २०१३|भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=७ फेब्रुवारी २०१७}}</ref> कसोटी क्रिकेटमध्ये १४,००० धावांपर्यंत पोहोचण्यासाठी फटका मारताना वरील चित्रात तो दिसत आहे. २०१० मध्ये तो ऑस्ट्रेलियाविरुद्ध फलंदाजी करत होता.}} [[चित्र:क्रिकेट फटके.png|thumb|150px|left|उजखोरा फलंदाज, फलंदाजी करताना चेंडू ज्या ठिकाणी टोलवण्याचा प्रयत्न करतो. डावखोऱ्या फलंदाजासाठी ह्याच चित्राचे प्रतिबिंब असेल.]] स्ट्राईकवर असलेला फलंदाज (म्हणजेच "स्ट्रायकर") चेंडू यष्ट्यांवर आदळण्यापासून वाचवतो, आणि धावा करण्यासाठी चेंडू बॅटने अशा प्रकारे टोलवतो जेणेकरून क्षेत्ररक्षकाने तो चेंडू अडवून परत करण्याआधी त्याच्याकडे आणि त्याच्या साथीदाराकडे खेळपट्टीच्या एका टोकाकडून दुसऱ्या टोकाकडे धावण्यासाठी पुरेसा वेळ असेल. धावेची नोंद होण्यासाठी दोन्ही फलंदाजांच्या हातातील बॅट किंवा शरीराचा एखादा भाग क्रिजमध्ये असावा लागतो. (फलंदाज धावताना त्यांची बॅट घेऊनच धावतात). प्रत्येक पूर्ण धाव धावसंख्येमध्ये भर घालते. चेंडू एकदा टोलवून एकापेक्षा जास्त धावा करणे शक्य असते: एक ते तीन धावांइतके फटके जास्त मारले जातात, परंतु मैदानाच्या आकारामुळे चार किंवा जास्त धावा करणे अवघड असते. ही उणीव भरून काढण्यासाठी, चेंडू जमिनीला लागून किंवा टप्पे पडून सीमारेषेपर्यंत टोलवल्यास चार धावा (चौकार) दिल्या जातात आणि चेंडू बॅटला लागून जमिनीवर टप्पा न पडता सीमारेषेपार पोहोचल्यास सहा धावा (याला षट्कार म्हणतात) दिल्या जातात. ह्या वेळी फलंदाजांनी धाव घेणे गरजेचे नसते. [[चित्र:BrianLaraUkexpat.jpg|thumb|कसोटी आणि प्रथम-श्रेणी क्रिकेटमध्ये एका डावात सर्वात जास्त धावा करण्याचा विक्रम वेस्ट इंडीजचा फलंदाज, [[ब्रायन लारा]]च्या नावावर आहे.]] पाच धावांचे फटके फार दुर्मिळ असतात, त्यासाठी बहुधा क्षेत्ररक्षक चेंडू परत करत असताना झालेल्या "ओव्हरथ्रो" वर अवलंबून रहावे लागते. स्ट्रायकरने विषम अंकी धावा काढल्यास दोन्ही फलंदाज आपापल्या बाजू बदलतात, त्यामुळे नॉन-स्ट्राइकर फलंदाज आता स्ट्रायकर होतो. फक्त स्ट्रायकर फलंदाज वैयक्तिक धावा करून शकतो, परंतु सर्व धावा संघाच्या धावसंख्येत मोजल्या जातात. धाव घेण्याचा निर्णय बहुधा चेंडू कोणत्या कोठे गेला आहे हे व्यवस्थित पाहू शकणारा फलंदाज घेतो. त्यावेळी तो बहुधा, "येस", "नो" आणि "वेट" अशा अर्थाचे संदेश देतो. धाव घेणे हा एक मोजूनमापून पत्करलेला धोकाच असतो कारण जर फलंदाज क्रिजध्ये पोहोचण्याआधी क्षेत्ररक्षकाने यष्ट्या उद्ध्वस्त केल्या तर फलंदाज [[धावचीत]] होऊ शकतो. संघाची धावसंख्येचा अहवाल ही केलेल्या धावा आणि बाद झालेले फलंदाज अशा प्रकारे दिला जातो. उदाहरणार्थ, जर पाच फलंदाज बाद झाले आणि संघाची धावसंख्या २२४ धावा असेल, तर २२४ धावांवर ५ गडी बाद असे म्हटले जाते. (ह्याचा थोडक्यात "पाच बाद २२४" असे म्हटले जाते आणि २२४/५ किंवा ५/२२४ असे लिहिले जाते). === अतिरिक्त धावा === {{मुख्यलेख|अवांतर धावा (क्रिकेट)}} क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघांनी केलेल्या चुकांमुळे फलंदाजी करणाऱ्या संघाला वाढीव धावा मिळतात त्यांना [[अवांतर धावा (क्रिकेट)|अवांतर धावा]] असे म्हणतात. खालील चार प्रकारे ह्या धावा दिल्या जातात: # '''नो बॉल''': नियम मोडण्याच्या दोन प्रसंगांमध्ये गोलंदाजाला एका अवांतर धावेचा दंड केला जातो (अ) हातांची चुकीची हालचाल करून चेंडू फेकणे; (ब) पॉपिंग क्रिजच्या पुढे जाऊन गोलंदाजी करणे (ओव्हरस्टेपिंग); (क) रिटर्न क्रिज़च्या बाहेर पाय राहणे. ह्या दंडात्मक धावेशिवाय, गोलंदाजाला एक अतिरिक्त चेंडू टाकावा लागतो. मर्यादित षटकांच्या सामन्यामध्ये, गोलंदाजी करणाऱ्या संघाने क्षेत्ररक्षणाच्या निर्बंधाचे उल्लंघन केल्यास तो चेंडूनो बॉल ठरवला जातो. खेळाच्या लहान प्रकारात (२०-२०, एकदिवसीय) फ्री-हिटचा नियम केला गेला आहे. पुढच्या पायाच्या नो-बॉलनंतरचा चेंडू हा फलंदाजासाठी फ्री-हिट असतो. ह्या चेंडूवर फलंदाजाला धावचीत सोडून इतर कोणत्याही प्रकाराने बाद होण्याची भीती नसते. # '''वाईड''': गोलंदाजाने फलंदाजाच्या कक्षेबाहेर चेंडू टाकल्यास एक अतिरिक्त धाव दिली जाते; नो-बॉल प्रमाणेच वाईड बॉल टाकल्यास गोलंदाजाला एक अतिरिक्त चेंडू टाकावा लागतो. वाईड चेंडू जर सीमारेषेपार गेला, तर फलंदाजी करणाऱ्या संघाला पाच धावा दिल्या जातात (वाईडसाठी एक आणि सीमारेषेपार चेंडू गेल्यामुळे चार). # '''बाय''': फलंदाज चेंडू खेळू शकला नाही आणि चेंडू यष्टिरक्षकाजवळून मागे निघून गेला आणि फलंदाजाला धावा काढण्यासाठी वेळ मिळाला तर अवांतर धाव दिली जाते (बायमुळे मिळणाऱ्या धावांना प्रतिबंध करणे हा चांगल्या यष्टिरक्षकाचा एक गुण असतो). # '''लेग बाय''': चेंडू टोलावण्याचा प्रयत्न करताना, फलंदाजाच्या बॅटला न लागता शरीराच्या इतर कोणत्याही भागाला लागून फलंदाजाला धावा काढण्यासाठी वेळ मिळाल्यास अतिरिक्त धावा दिल्या जातात. गोलंदाजानेनो किंवा वाईड बॉल टाकल्यास, त्याच्या संघाला एक अतिरिक्त चेंडू टाकावा लागतो आणि त्यामुळे फलंदाजी करणाऱ्या संघाला अशा जास्तीच्या चेंडूवर अधिक धावा करण्याची संधी मिळते. बाय आणि लेग बाय ह्या चेंडूंवर धावा करण्यासाठी फलंदाजाला धावावे लागते (जर, चेंडू सीमारेषेपार गेला नाही तर) परंतु ह्या धावा फलंदाजाच्या वैयक्तिक धावसंख्येमध्ये मोजल्या न जाता, संघाच्या एकूण धावसंख्येमध्ये मोजल्या जातात. === बाद === {{मुख्यलेख|बाद (क्रिकेट)}} फलंदाज बाद होण्याचे एकूण ११ मार्ग आहेत: त्यापैकी पाच प्रकार हे सामान्य आहेत तर सहा अगदी दुर्मिळ. सामान्यतः बाद होण्याचे प्रकार आहेत "त्रिफळाचीत", "झेलबाद", "पायचीत" (lbw), "धावचीत", आणि (काहीश्या कमी वेळा) "यष्टिचीत". दुर्मिळ प्रकार आहेत "हिट विकेट", "चेंडू दोन वेळा टोलावणे", "क्षेत्ररक्षणात अडथळा", "चेंडू हाताळणे " आणि "टाईम्ड आउट" हे व्यवसायिक खेळांत जवळजवळ अज्ञात आहेत. अकरावा प्रकार – '''[[रिटायर्ड आउट]]''' – हा मैदानावरील बाद होण्यातला नसून उलट ज्यासाठी कोणत्याही क्षेत्ररक्षकाला श्रेय दिले जात नाही. बाद होण्याची पद्धत जर स्पष्ट असेल (उदाहरणार्थ "त्रिफळाचीत" आणि बऱ्याचवेळा "झेलबाद") तर फलंदाज पंचांनी त्याला बाद देण्याची वाट न पाहता स्वेच्छेने मैदान सोडून बाहेर जातो. अन्यथा पंचांनी फलंदाजाला बाद देण्यासाठी, क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघाने (बहुधा गोलंदाजाने), पंचांकडे "अपील" करणे गरजेचे असते. यासाठी ते "हाऊज दॅट?" किंवा संक्षिप्त स्वरुपात "हाऊझॅट?" असे विचारतात (किंवा ओरडतात). जर पंचांना अपील मान्य असेल तर पंच तर्जनी वर करून "आऊट!" असे म्हणतात. नाहीतर डोके नकारार्थी हलवून "नॉट आऊट" म्हणजेच नाबाद असे म्हणतात. जेव्हा फलंदाज बाद झाल्याचा दाव अस्पष्ट असतो तेव्हा बहुधा जोरदार अपील केले जाते. अशी वेळ बहुदा पायचीत, धावचीत किंवा यष्टिचीत प्रकारामध्ये येते. # '''[[झेल]]''': जेव्हा फलंदाजाने मारलेला चेंडू क्षेत्ररक्षक जमिनीला लागण्याच्या आधी पकडतो तेव्हा त्या बाद होण्याच्या प्रकाराला झेलबाद म्हणतात.झेलबादाचे श्रेय गोलंदाज व क्षेत्ररक्षक दोघांनाही दिले जाते.<ref>[https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-32-caught-1/ एमसीसी – क्रिकेटचे नियम: नियम ३२]. २४ फेब्रुवारी २०१७ रोजी पाहिले.</ref> # '''[[त्रिफळाचीत]]''': जेव्हा गोलंदाजाने टाकलेला चेंडू फलंदाजी करणाऱ्या फलंदाजाच्या टोकावरील यष्टींना लागतो आणि कमीत कमी एक बेल जागेवरून खाली पडते, तेव्हा त्याला त्रिफळाचीत म्हणतात. जर चेंडू यष्टींना लागला परंतु बेल पडल्या नाहीत तर फलंदाज नाबाद ठरतो. गोलंदाजाला ह्या बळीचे श्रेय दिले जाते.<ref>[https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-30-bowled/ एमसीसी – क्रिकेटचे नियम: नियम ३०]. २४ फेब्रुवारी २०१७ रोजी पाहिले.</ref> # '''[[पायचीत]] (lbw)''': जेव्हा गोलंदाजाने टाकलेला चेंडू बॅटला किंवा बॅट धरलेल्या हाताला न लागता फलंदाजाच्या पायावर, पॅड्जवर किंवा शरीरावर आदळतो तेव्हा पंच चेंडू यष्टींवर आदळला असता की नाही हे ठरवून फलंदाजाला बाद देऊ शकतो. हा नियम मुख्यतः फलंदाजाला चेंडू बॅटऐवजी पायाने किंवा शरीराने अडवण्यापासून परावृत्त करण्यासाठी आहे. पायचीत होण्यासाठी, चेंडूचा टप्पा लेग स्टंपच्या बाहेर पडणे किंवा फलंदाजाला लेग-स्टंपच्या रेषेबाहेर लागणे अपेक्षित नसते. तो ऑफ-यष्टीच्या बाहेर पडल्यास हरकत नसते.<ref>[https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-36-leg-before-wicket/ एमसीसी – क्रिकेटचे नियम: नियम ३६]. २४ फेब्रुवारी २०१७ रोजी पाहिले.</ref> # '''[[धावचीत]]''': जेव्हा जवळचा फलंदाज त्याच्या क्रिजमध्ये नसेल, तेव्हा क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघातील खेळाडूने जर चेंडू मारून यष्टी उडवली तर त्याला धावचीत म्हणतात. ह्यासाठी चेंडू अचूकपणे यष्ट्यांवर मारावा लागतो, किंवा फलंदाज धाव घेण्याच्या प्रयत्नात असताना, बहुधा तो यष्टिरक्षक किंवा यष्टीजवळच्या क्षेत्ररक्षकाकडे फेकावा लागतो. फलंदाज धाव घेण्याच्या प्रयत्नात नसताना देखील "धावचीत" होवू शकतो; तो फक्त त्याच्या क्रिजबाहेर असणे गरजेचे असते.<ref>[https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-38-run-out/ एमसीसी – क्रिकेटचे नियम: नियम ३८]. २४ फेब्रुवारी २०१७ रोजी पाहिले.</ref> # '''[[यष्टिचीत]]''': चेंडू खेळतांना जेव्हा फलंदाज क्रिजच्या बाहेर जातो, परंतु धाव घेण्याचा प्रयत्न करत नाही आणि चेंडू त्याला चकवून यष्टिरक्षकाच्या हातात जातो तेव्हा यष्टिरक्षक त्याची यष्टी उडवतो तेव्हा, बाद होण्याच्या प्रकाराला यष्टिचीत म्हणतात.<ref>[https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-39-stumped/ एमसीसी – क्रिकेटचे नियम: नियम ३९]. १ मार्च २०१७ रोजी पाहिले.</ref> गोलंदाज व यष्टीरक्षकाला ह्या बळीचे श्रेय दिले जाते. [[नो बॉल]] वर फलंदाज धावचीत होवू शकतो परंतु यष्टिचीत होऊ शकत नाही. # '''[[हिट विकेट]]''': चेंडू खेळत असताना किंवा नुकत्याच टोलावलेल्या चेंडूवर धाव घेण्याच्या प्रयत्नात असताना, जर फलंदाजाने किंवा फलंदाजाने घातलेल्या कपडे, उपकरणे, बॅटने त्रिफळ्याला धक्का लागून त्यावरील बेल्स खाली पडल्या तर फलंदाज बाद होतो.<ref>[https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-35-hit-wicket/ एमसीसी – क्रिकेटचे नियम: नियम ३५]. १ मार्च २०१७ रोजी पाहिले.</ref> # '''[[चेंडू दोन वेळा टोलावणे]]''': हा प्रकार खूप दुर्लभ असून, धोकादायक खेळ आणि क्षेत्ररक्षकांचे संरक्षण करण्याच्या हेतूने सुरक्षा उपाय म्हणून अंमलात आणला गेला. कायदेशीररित्या जर चेंडू खेळल्यानंतर, यष्ट्यांवर जात असेल तरच फलंदाज दुसऱ्यांदा चेंडू अडवू शकतो. बाकीवेळा फलंदाजाला बाद ठरवले जाते.<ref>[https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-34-hit-the-ball-twice/: एमसीसी – क्रिकेटचे नियम: नियम ३४]. १ मार्च २०१७ रोजी पाहिले.</ref> # '''[[क्षेत्ररक्षणात अडथळा]]''': हा सुद्धा एक दुर्लभ प्रकार आहे. जर फलंदाजाने मुद्दामच क्षेत्ररक्षकास अडथळा निर्माण केला (शारिरिकदृष्ट्या किंवा तोंडी) तर फलंदाजाला बाद दिले जाऊ शकते.<ref>[https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-37-obstructing-the-field/ एमसीसी – क्रिकेटचे नियम: नियम ३७]. १ मार्च २०१७ रोजी पाहिले.</ref> # '''[[चेंडू हाताळणे]]''': फलंदाज हेतुपुरस्सर विकेट वाचवण्यासाठी चेंडूला हात लावू शकत नाही. येथे एक गोष्ट लक्षात घेणे गरजेचे आहे, की जेव्हा फलंदाजाने बॅट पकडलेली असते तेव्हा त्याचे ग्लोव्हज किंवा हात हे बॅटचा भाग असतात, त्यामुळे चेंडू ग्लोव्हजला लागून थेट क्षेत्ररक्षकाच्या हातात गेल्यास फलंदाज झेलबाद होतो.<ref>[https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-33-handled-the-ball/ एमसीसी – क्रिकेटचे नियम: नियम ३३]. १ मार्च २०१७ रोजी पाहिले.</ref> # '''[[टाईम्ड आऊट]]''': एक फलंदाज बाद झाल्यावर दुसऱ्या फलंदाजाला त्याची जागा घेण्यासाठी साधारण तीन मिनिटे दिली जातात. जर तीन मिनिटात पुढच्या फलंदाजाने आपली खेळी सुरू नाही केली तर त्याला टाईम्ड आउट बाद घोषित केले जाते व त्याच्या पुढील फलंदाजाला मैदानात उतरण्याची संधी देण्यात येते. ह्या बळीचे श्रेय कोणालाही दिले जात नाही..<ref>[https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-31-timed-out-1/ एमसीसी – क्रिकेटचे नियम: नियम ३१]. १ मार्च २०१७ रोजी पाहिले.</ref> # '''[[रिटायर्ड आउट]]''': पंचांच्या परवानगीशिवाय एखादा फलंदाज बाद होण्याआधी निवृत्त होऊ शकतो, त्याला रिटायर्ड आऊट दिले जाते.<ref>[https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-2-substitutes-and-runners-batsman-or-fielder-leaving-the-field-batsman-retiring-or-batsman-commencing-innings/ एमसीसी – क्रिकेटचे नियम: नियम २]. १ मार्च २०१७ रोजी पाहिले.</ref> बहुतेक प्रकरणांमध्ये जेव्हा फलंदाज बाद होतो, तेव्हा तो स्ट्रायकर असतो. जर नॉन-स्ट्रायकर बाद झाला तर तो बहुधा धावचीत किंवा क्षेत्ररक्षणाला अडथळा निर्माण केल्याने, चेंडू हाताळल्याने आणि टाईम्ड आऊट होऊ शकतो. बाद झालेला नसतानाही फलंदाज मैदान सोडून जाऊ शकतो. जर फलंदाजाला दुखापत झाली किंवा तो आजारी पडला, तर तो तात्पुरता निवृत्त होतो आणि त्याच्याऐवजी दुसरा फलंदाज फलंदाजीला येतो. हे ''[[रिटायर्ड हर्ट]]'' किंवा ''[[रिटायर्ड इल]]'' म्हणून नोंदवले जाते. निवृत्त झालेला फलंदाज नाबाद असतो आणि जर तो बरा झाला तर पुन्हा फलंदाजी करू शकतो. दुखापत झालेली नसतानाही फलंदाज निवृत्त झाल्यास त्याला '''[[रिटायर्ड आऊट]]''' म्हणून बाद दिले जाते; कोणाही खेळाडूला ह्याचे श्रेय दिले जात नाही. कोणताही फलंदाज ''नो बॉल''वर ''त्रिफळाचीत'', ''झेलबाद'', ''पायचीत'', ''यष्टिचीत'' किंवा ''हिट विकेट'' ह्या प्रकारांनी बाद होऊ शकत नाही. तसेच ''वाईड'' चेंडूवर तो ''त्रिफळाचीत'', ''झेलबाद'', ''पायचीत'', किंवा ''चेंडू दोन वेळा टोलावणे'' ह्या प्रकारांनी बाद होवू शकत नाही. यापैकी काही प्रकारांमध्ये गोलंदाजाने चेंडू टाकलेला नसतानाही फलंदाज बाद होऊ शकतो. स्ट्राईकवर नसलेला फलंदाज जर चेंडू टाकण्याआधी क्रिजच्या बाहेर गेला तर, गोलंदाज त्याला धावचीत करू शकतो, आणि फलंदाज ''क्षेत्ररक्षणात अडथळा'' आणि ''रिटायर्ड आऊट'' या पद्धतीने केव्हाही बाद होऊ शकतो. ''टाईम्ड आऊट'' हा प्रकार नैसर्गिगरीत्याच चेंडू न टाकता बाद होण्याचा असतो. बाकी सर्व प्रकारांमध्ये चेंडू टाकला गेल्यानंतरच फलंदाज बाद दिला जातो. === डावाचा शेवट === {{मुख्यलेख|डावाचा शेवट (क्रिकेट)}} एखाद्या डावाचा शेवट खालील प्रसंगी होतो: # अकरा पैकी दहा फलंदाज बाद झाले; ह्याला संघ "सर्वबाद" झाला असे म्हणतात # संघातील फलंदाजी करू शकणारा फक्त एकच फलंदाज खेळण्यासाठी बाकी राहिला, एक किंवा जास्त फलंदाज दुखापतीमुळे खेळण्यासाठी उपलब्ध नसतील; ह्यावेळी सुद्धा, संघ "सर्वबाद" झाला असे म्हणतात # शेवटी फलंदाजी करणाऱ्या संघाच्या विजयासाठी आवश्यक धावा पूर्ण झाल्या # निर्धारित षटके टाकून झाली (एकदिवसीय क्रिकेट सामन्यात, बहुधा ५० आणि ट्वेंटी२० सामन्यात २० षटके) # कर्णधाराने दोन किंवा जास्त फलंदाज नाबाद असतानाही डाव घोषित केला (हे सहसा एकदिवसीय सामन्यात लागू होत नाही) === निकाल === {{मुख्यलेख|निकाल (क्रिकेट)}} जर शेवटी फलंदाजी करणारा संघ त्यांच्या प्रतिस्पर्ध्यापेक्षा कमी धावा करून सर्वबाद झाला, तर तो संघ " ''क्ष'' धावांनी पराभूत" झाला असे म्हणतात. (येथे ''क्ष'' म्हणजे दोन्ही संघांच्या धावांमधील फरक). जर शेवटी फलंदाजी करणाऱ्या संघाने विजयासाठी आवश्यक धावा केल्या, तर त्यास " ''क्ष'' गडी राखून विजयी" असे म्हणतात, जेथे ''क्ष'' म्हणजे इतके गडी बाद झाले नाहीत. उदाहरणार्थ, एखाद्या संघाने प्रतिस्पर्ध्याची धावसंख्या पार करताना फक्त सहा गडी गमावले तर तो संघ "चार गडी राखून विजयी" झाला असे म्हणतात. प्रत्येकी दोन डावांच्या सामन्यात, एका संघाच्या पहिल्या आणि दुसऱ्या डावाच्या एकत्र धावा ह्या, दुसऱ्या संघाच्या पहिल्या डावातील धावसंख्येपेक्षा कमी असून शकतात. अशा वेळी जास्त धावसंख्या असणारा संघ ''एक डाव आणि ''क्ष'' धावांनी'' विजयी झाला असे म्हणतात, आणि त्या संघाला पुन्हा फलंदाजी करण्याची गरज नसते. येथे ''क्ष'' म्हणजे दोन्ही संघांच्या एकून धावांमधील फरक असतो. जर शेवटी फलंदाजी करणारा संघ सर्वबाद झाला, आणि दोन्ही संघांच्या धावा समान असतील, तर सामना [[निकाल (क्रिकेट)#बरोबरी|बरोबरी]]त सुटला असे म्हणतात; हा निकाल दोन डावांच्या सामन्यात खूपच दूर्मिळ असा आहे. खेळाच्या पारंपारिक प्रकारात, जर सामन्यासाठी नेमून दिलेली वेळ कोणत्याही एका संघाने विजय मिळविण्याआधी संपली तर तो सामना [[निकाल (क्रिकेट)#अनिर्णित|अनिर्णित]] म्हणून घोषित केला जातो. जर सामना प्रत्येकी एका डावाचा असेल, तर बहुधा प्रत्येक डावात टाकली जाणारी षटके निर्धारित केली जातात. ह्या सामन्यांना "मर्यादित षटकांचे" किंवा "एकदिवसीय" सामने म्हणतात, आणि बाद झालेले गडी विचारात न घेता, जास्त धावा करणारा संघ विजयी घोषित केला जातो, त्यामुळे सामना अनिर्णित राहण्याची शक्यता नसते. जर अशा प्रकारचा सामना खराब हावामानामुळे काही काळ स्थगित झाला तर एका जटिल गणिती सूत्राने, ज्याला [[डकवर्थ-लुईस पद्धत]] असे म्हणतात, एक नवे लक्ष्य संघासमोर ठेवले जाते. जर आधीच मान्य केलेली षटके कोणत्याही संघाने पूर्ण केली नाहीत, आणि पाऊस किंवा खराब हवामानामुळे खेळ पूर्ववत सुरू होऊ शकला नाही तर असा एकदिवसीय सामनासुद्धा "निकाल नाही" म्हणून घोषित केला जाऊ शकतो. == क्रिकेट सामन्यांचे प्रकार == क्रिकेट हा एक बहुआयामी खेळ आहे, ज्यामध्ये अनेक प्रकार, खेळाचे विविध मानक आणि भूमिकांचे स्तर आणि सामना किती वेळ चालावा यासाठीची वेळ ह्यांचा समावेश होतो. व्यावसायिक क्रिकेटमध्ये दोन मुख्य प्रकार आहेत, वेळेनुसार मर्यादित ज्यामध्ये प्रत्येक संघाला एकावेळी एक ह्याप्रमाणे दोन डाव मिळतात आणि दुसरा आहे षटकांनुसार मर्यादित ज्यामध्ये प्रत्येक संघाला एक डावात मर्यादित षटके खेळावयास मिळतात. पहिल्या प्रकाराला [[प्रथम श्रेणी क्रिकेट]] असे म्हणतात, हे सामने तीन ते पाच दिवसाचे खेळवले जातात ("अमर्याद वेळेच्या" सामन्यांची उदाहरणे देखील आहेत); आणि दुसरा प्रकार आहे [[मर्यादित षटकांचे सामने|मर्यादित षटकांचे क्रिकेट]] कारण ह्या प्रकारात प्रत्येक संघाला ५० किंवा २० षटके गोलंदाजी करावी लागते, आणि ह्या सामन्यांचा कालावधी हा केवळ एका दिवसाचा असतो (खराब हवामान किंवा इतर कारणांमुळे सामन्याची वेळ वाढवली जावू शकते.). विशेषतः, दोन-डावांच्या सामन्यांमध्ये [[खेळण्याची वेळ (क्रिकेट)|खेळण्याची वेळ]] दर दिवशी कमीत कमी सहा तास इतकी असते. मर्यादित षटकांचे सामने बहुधा सहा तास किंवा जास्तवेळ चालतात. प्रत्येक दिवशी औपचारिकरित्या बहुधा काही अंतराने जेवणासाठी आणि चहासाठी, तसेच अनौपचारिकपणे लहानसा विराम पेयांसाठी घेतला जातो. नवोदित क्रिकेटपटूंना एका दिवसापेक्षा जास्त चालणाऱ्या सामन्यांमध्ये क्वचित खेळतात; ह्यांची विभागणी ढोबळमानाने दोन प्रकारांमध्ये केली जाते, डाव घोषित करता येण्याजोगे सामने, ज्यात निर्धारित जास्तीत जास्त वेळ किंवा सामन्याची निर्धारित एकूण षटके आणि फलंदाजी करणाऱ्या संघ सर्वबाद झाला किंवा त्यांनी डाव घोषित केला; आणि मर्यादित षटकांचे सामने, ज्यामध्ये प्रत्येक संघाच्या डावासाठी षटके निर्धारित केली जातात. ज्यामध्ये ३० ते ६० षटकांचे आणि लोकप्रिय अशा २० षटकांच्या प्रकाराचा समावेश होतो. क्रिकेटच्या इतर प्रकारांमध्ये [[इनडोअर क्रिकेट]] आणि [[गार्डन क्रिकेट]] हे अतिशय लोकप्रिय आहेत. ऐतिहासिकदृष्ट्या, [[सिंगल विकेट क्रिकेट]] हा प्रकार खूपच यशस्वी ठरला आणि १८ व १९व्या शतकातील ह्यांचे सामने हे [[प्रथम श्रेणी क्रिकेट# महत्त्वाचे सामने|महत्त्वाचे सामने]] म्हणून पात्र ठरलेले आहेत. ह्या प्रकारामध्ये, प्रत्येक संघात सहा खेळाडू असतात, आणि एका वेळी एकच फलंदाज मैदानावर असतो आणि त्याचा डाव संपेपर्यंत त्यालाच प्रत्येक चेंडूंचा सामना करावा लागतो. मर्यादित षटकांचे सामने सुरू झाल्यापासून सिंगल विकेट फारच कमी खेळला जातो. === कसोटी क्रिकेट === {{मुख्य लेख|कसोटी क्रिकेट}} [[चित्र:England vs South Africa.jpg|thumb|जानेवारी २०१५ मध्ये दक्षिण आफ्रिका आणि इंग्लंड दरम्यानचा कसोटी सामना. काळ्या रंगाची विजार घातलेले [[पंच (क्रिकेट)|पंच]] दिसत आहेत. [[कसोटी क्रिकेट]], [[प्रथम श्रेणी क्रिकेट]] आणि [[क्लब क्रिकेट]] ह्या तिन्ही प्रकारांमध्ये पारंपारिकरित्या सफेद गणवेश आणि लाला चेंडू वापरला जातो.]] [[कसोटी क्रिकेट]] हा प्रथम श्रेणी क्रिकेटचा सर्वोच्च स्तर आहे. कसोटी सामने हे आयसीसीसचे पूर्ण सभासद असलेल्या देशांच्या संघांदरम्यान खेळवले जाणारे आंतरराष्ट्रीय सामने असतात. "कसोटी सामने" हा वाक्प्रचार खूप नंतर वापरात आला असला तरीही, १८७६-७७ ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट मोसमात {{CrName|AUS}} आणि {{CrName|ENG}} ह्या संघांदरम्यान दोन कसोटी सामने खेळवले गेल्याचे मानले जाते. त्यानंतर आणखी आठ संघांनी कसोटीचा दर्जा प्राप्त केला: {{CrName|RSA}} (१८८९), {{CrName|WIN}} (१९२८), {{CrName|NZL}} (१९२९), {{CrName|IND}} (१९३२), {{CrName|PAK}} (१९५२), {{CrName|SRI}} (१९८२), {{CrName|ZIM}} (१९९२-२००६, २०११-२०१९)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/cricket/other_international/zimbabwe/4625900.stm |title=झिम्बाब्वेचा कसोटी दर्जा रद्द |प्रकाशक=बीबीसी स्पोर्ट |दिनांक=१८ जानेवारी २००६|अ‍ॅक्सेसदिनांक=१३ मार्च २०१७}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/cricket/14449989.stm |title=कसोटी क्रिकेटमध्ये पुनरागमन केल्यानंतर झिम्बाब्वेची बांगलादेशवर मात |प्रकाशक=बीबीसी स्पोर्ट|दिनांक=८ ऑगस्ट २०११| अ‍ॅक्सेसदिनांक=१३ मार्च २०१७}}</ref>, {{CrName|BAN}} (२०००), {{CrName|AFG}} (२०१७) आणि {{CrName|IRE}} (२०१७) [[वेल्स]]चे खेळाडू [[इंग्लंड]]कडून खेळण्यास पात्र आहेत, परिणामतः तो इंग्लंड आणि वेल्स संघ आहे. तसेच {{CrName|WIN}} संघात [[कॅरेबियन]] बेटांवरील अनेक राज्यांचे खेळाडू आहेत, ज्यात मुख्यत: [[बार्बाडोस]], [[गुयाना]], [[जमैका]], [[त्रिनिदाद आणि टोबॅगो]], [[लीवर्ड बेटे]] आणि [[विंडवर्ड बेटे]] यांचा समावेश होतो. दोन संघांदरम्यान खेळवल्या जाणाऱ्या कसोटी सामन्यांना "मालिका" असे म्हणतात. कसोटी सामना पाच दिवसांपर्यंत चालतो आणि एका मालिकेत साधारणत: तीन ते पाच सामने असतात. निर्धारित वेळेत जे कसोटी सामने पूर्ण होत नाहीत ते अनिर्णित म्हटले जातात. कसोटी आणि प्रथम श्रेणी क्रिकेट मध्ये सामना अनिर्णित राहण्याच्या शक्यतेमुळे शेवटी फलंदाजी करणारा आणि खूप मागे असणारा संघ बचावात्मक पावित्रा घेऊन सामना वाचवण्याचा प्रयत्न करतो आणि प्रतिस्पर्ध्याला जिंकण्याची लहानशी सुद्धा संधी देण्यापासून परावृत्त होतो.<ref>इस्टअवे, रॉब, ''व्हॉट इज अ गुगली?: द मिस्ट्रीज ऑफ क्रिकेट एक्सप्लेन्ड'' (ॲनोव्हा, २००५), पान. १३४.</ref> १८८२ पासून, इंग्लंड आणि ऑस्ट्रेलियादरम्यान झालेल्या जास्तीत जास्त कसोटी मालिका [[द ॲशेस]] चषकासाठी खेळवल्या गेल्या. त्याशिवाय इतर चषकांसाठी खेळवल्या गेलेल्या द्विदेशीय मालिकांमध्ये पुढील मालिकांचा समावेश होतो. इंग्लंड आणि वेस्ट इंडीज दरम्यान [[विस्डेन चषक]], ऑस्ट्रेलिया आणि वेस्ट इंडीज दरम्यान [[फ्रॅंक वोरेल चषक]], भारत आणि ऑस्ट्रेलिया दरम्यान [[बॉर्डर-गावसकर चषक]] ह्यांचा समावेश होतो. === मर्यादित षटके === {{मुख्य लेख|मर्यादित षटकांचे क्रिकेट}} {{See also|आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय |आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२०}} [[चित्र:vivian richards crop.jpg|thumb|upright|वेस्ट इंडीजचा क्रिकेटपटू सर [[व्हिव्ह रिचर्ड्स]]ला एकदिवसीय क्रिकेटमधील सर्वात महान फलंदाज मानले जाते.]]ऱ्यारथम श्रेणी कंट्री क्लब्स दरम्यान १९६३ च्या मोसमात खेळवल्या गेलेल्या नॉकआऊट चषक स्वरूपात मर्यादित षटकांचे क्रिकेट सुरू झाले. १९६९ मध्ये राष्ट्रीय लीग स्पर्धा सुरू करण्यात आल्या. ही संकल्पना हळूहळू क्रिकेट खेळणाऱ्या इतर अग्रगणी देशांमध्ये रुजली गेली आणि पहिला मर्यादित षटकांचा आंतरराष्ट्रीय सामना १९७१ मध्ये खेळवला गेला. १९७५ साली, पहिली [[क्रिकेट विश्वचषक]] स्पर्धा इंग्लंडमध्ये खेळवली गेली. मर्यादित षटकांच्या क्रिकेटमध्ये अनेक नवनवीन संकल्पना आणल्या गेल्या ज्यामध्ये रंगीबेरंगी किट आणि सफेद चेंडूने खेळवले जाणारे प्रकाशझोतातील सामने ह्यांचा समावेश आहे. आंतरराष्ट्रीय स्तरावर सर्रास खेळला जाणारा प्रकार म्हणजे "एकदिवसीय सामना". हा सामना बहुधा एका दिवसात संपतो म्हणून त्याला तसे नाव दिले गेले आहे. एखाद्या सामन्यान खराब हवामानामुळे व्यत्यय आल्यास किंवा तो पुढे ढकलला गेल्यास दुसऱ्या दिवशी पुढे खेळवला जावू शकतो. मर्यादित षटकांच्या सामन्याचा मुख्य उद्देश म्हणजे परंपरागत अनिर्णितावस्थेत सामना न संपता निश्चित निकाल लावणे हा आहे. परंतु जर धावा एकसमान झाल्या तर सामना बरोबरीत सुटतो किंवा खराब हवामानामुळे सामना अनिर्णितावस्थेत संपू शकतो. प्रत्येक संघ एक डाव खेळतो आणि त्यांना निर्धारित षटकांना तोंड द्यावे लागते, बहुधा जास्तीत जास्त ५०. [[क्रिकेट विश्वचषक]] एकदिवसीय प्रकाराने खेळला जातो आणि २०१५चा [[२०१५ क्रिकेट विश्वचषक|मागील विश्वचषक]] हा सह-यजमान ऑस्ट्रेलियाने जिंकला होता. [[२०१९ क्रिकेट विश्वचषक|पुढील विश्वचषक]] २०१९ मध्ये इंग्लंड आणि वेल्स मध्ये खेळवला जाईल. [[ट्वेंटी२०]] हा मर्यादित षटकांचा नवीन प्रकार असून ह्याचा मुख्य उद्देश सामना अंदाजे तीन तासात पूर्ण करणे हा असून, तो बहुधा सायंकाळच्या सत्रात खेळवला जातो. २००३ मध्ये जेव्हा ही संकल्पना इंग्लंडमध्ये उदयास आली तेव्हा त्याचा उद्देश हा कामगारांची संध्याकाळच्या वेळात करमणूक व्हावी हा होता. हा प्रकार व्यावसायिकदृष्ट्या खूपच यशस्वी झाला आणि तो आंतरराष्ट्रीय स्तरावर खेळण्यास सुरुवात झाली. [[२०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २००७|पहिली]] [[आय.सी.सी. वर्ल्ड ट्वेंटी२०|ट्वेंटी२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा २००७]] मध्ये सुरू झाली आणि [[भारतीय क्रिकेट संघ|भारतीय संघाने]] ह्या स्पर्धेत विजय मिळवला. त्यामागोमागच्या स्पर्धा पाकिस्तान ([[२०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २००९|२००९]]), इंग्लंड ([[२०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २०१०|२०१०]]), वेस्ट इंडीज ([[२०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २०१२|२०१२]]), श्रीलंका ([[२०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २०१४|२०१४]]) आणि वेस्ट इंडीज ([[२०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २०१६|२०१६]]) ह्या संघांनी जिंकल्या. पहिल्या [[आय.सी.सी. वर्ल्ड ट्वेंटी२०]] स्पर्धेनंतर अनेट स्थानिक ट्वेंटी२० स्पर्धांचा जन्म झाला. ह्यातील सर्वात पहिली होती [[भारतीय क्रिकेट लीग]] जी एक बंडखोर लीग मानली गेली कारण ह्या स्पर्धेला [[भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळ|बीसीसीआय]]ने मान्यता दिली नव्हती. त्यानंतर बीसीसीआयने [[भारतीय प्रीमियर लीग]] नावाची स्वतःची एक वेगळी अधिकृत स्पर्धा सुरू केली. अधिकृत स्पर्धा खूपच यशस्वी झाली आणि ती आता दरवर्षी भरवली जाते. ज्यामध्ये जगभरातून अनेक खेळाडू आणि प्रेक्षक सहभागी होतात. याउलट भारतीय क्रिकेट लीग बंद करण्यात आली. भारतीय प्रीमियर लीगच्या यशानंतर जगभरात अनेक ठिकाणी स्थानिक स्पर्धा सुरू झाल्या. अलीकडे सुरू झालेल्या [[२०-२० चॅंपियन्स लीग]] स्पर्धेत विविध देशातील स्थानिक क्लबचे संघ सहभागी होतात. ह्या स्पर्धेत वरिष्ठ क्रिकेट संघ असलेल्या देशांतील अग्रमानांकीत स्थानिक संघ एकमेकांविरुद्ध लढतात. === राष्ट्रीय अजिंक्यपद स्पर्धा === {{मुख्य लेख|प्रथम श्रेणी क्रिकेट}} [[चित्र:Yorkshire CCC 1875.jpg|right|thumb|[[यॉर्कशायर काउंटी क्रिकेट क्लब]] १८७५ मध्ये. १८९३ मध्ये काउंटी चॅंपियनशीपचे पहिले विजेतेपद ह्या संघाला मिळाले.]] [[प्रथम श्रेणी क्रिकेट]]मध्ये कसोटी क्रिकेटचा अंतर्भाव होतो. ही संज्ञा बहुधा आयसीसीचे पूर्ण सभासद असलेल्या देशांच्या सर्वात वरच्या पातळीवरील स्थानिक क्रिकेटशी संदर्भात वापरली जाते, परंतु याला अपवाद आहेत. इंग्लंडमधील प्रथम श्रेणी क्रिकेटचा बहुतांशी भाग हा [[काउंटी अजिंक्यपद]] स्पर्धा खेळणाऱ्या १८ काउंटी क्लब्जद्वारा खेळला जातो. सदर संकल्पना ही १८व्या शतकापासून अस्तित्वात आहे परंतु स्पर्धेला अधिकृत दर्जा १८९० मध्ये देण्यात आला. ह्यातील सर्वात यशस्वी क्लब [[यॉर्कशायर काउंटी क्रिकेट क्लब]] हा आहे. त्यांनी मार्च २०१७ पर्यंत ३० विजेतेपदे मिळवली आहेत. ऑस्ट्रेलियामध्ये राष्ट्रीय प्रथम श्रेणी स्पर्धा १८९२-९३ मध्ये [[शेफील्ड शील्ड]]च्या रूपाने सुरू झाली. ऑस्ट्रेलियामधील प्रथम-श्रेणी संघ हे विविध राज्याचे प्रतिनिधित्व करतात. [[न्यू साउथ वेल्स ब्ल्यूज|न्यू साउथ वेल्स]] संघाने २०१४ पर्यंत एकूण ४५ विजेतेपदे मिळवली आहे. भारतात [[रणजी करंडक]] नावाने प्रथम-श्रेणी क्रिकेट स्पर्धा १९३४ मध्ये सुरू झाली. [[२०१६-१७ रणजी करंडक|२०१६-१७]]च्या स्पर्धेत एकूण २८ संघ सहभागी झाले होते. २०१६-१७ पर्यंत ४१ विजेतेपदांसह सर्वात यशस्वी संघ [[मुंबई क्रिकेट संघ|मुंबई]]चा होता. ह्याशिवाय इतर ठिकाणी होणाऱ्या स्पर्धा [[प्लंकेट शील्ड]] (न्यू झीलंड), [[करी चषक]] (दक्षिण आफ्रिका) आणि [[शेल चषक]] (वेस्ट इंडीज). ह्यापैकी काही स्पर्धा ह्या अलीकडेच अद्ययावत आणि नामांतरित केल्या गेल्या आहेत. मर्यादित षटकांच्या स्थानिक स्पर्धेची सुरुवात १९६३ साली इंग्लंडमधील [[फ्रेंड्ज प्राॅव्हिडंट चषक|जिलेट चषक]] ह्या नॉकआऊट स्पर्धेने झाली. देश बहुधा नॉकआऊट आणि लीग ह्या दोन्ही स्वरूपात मर्यादित षटकांच्या हंगामी स्पर्धा आयोजित करतात. अलीकडच्या काळात, राष्ट्रीय ट्वेंटी२० स्पर्धांचे आयोजन सुरू झाले आहे. त्या बहुधा नॉकआऊट प्रकारे खेळवल्या जातात आणि काही ह्या लहान स्वरूपातील साखळी स्पर्धा आहेत. === क्लब क्रिकेट === [[चित्र:English Village Cricket.jpg|thumb|इंग्लंडमधील क्लब क्रिकेट सामन्याचा एक नमुना]] [[क्लब क्रिकेट]] हा क्रिकेट खेळाचा प्रामुख्याने हौशी, पण तरीही औपचारिक अशी स्पर्धा आहे, ज्यात संघ बहुधा आठवड्याच्या शेवटच्या दिवशी किंवा संध्याकाळच्या खेळतात. जरी क्रिकेटचे नियम पाळले जात असले तरी ह्या प्रकारांमध्ये अनेक विविधता आहेत. क्लब क्रिकेटमध्ये वारंवार साखळी किंवा चषक स्वरूपात स्पर्धा आयोजित केल्या जातात. सामने वेळ किंवा षटकांच्या माध्यमातून निर्धारित केले जातात. मर्यादित षटकांचे सामने बहुधा प्रत्येक डावात २० ते ६० षटकांपर्यंत सीमित असतात. वेळेनुसार निर्धारित सामने हे पारंपरिक असले तरीही कमी प्रमाणात खेळले जातात. सामना संध्याकाळचे काही तास ते दोन दिवस इतकावेळ चालणारा असू शकतो. आधुनिक नावीन्यपूर्ण स्वरूपाची स्पर्धा [[ट्वेंटी२०]] स्वरूपाची आहे, ज्यात सध्याच्या आणि नवीन अशा दोन्ही लीग स्पर्धांचा समावेश आहे. खेळाच्या दर्जामध्ये अर्ध-व्यावसायिक ते कधीतरी एक मनोरंजन ह्यानुसार बदल होत राहतो आणि क्लब क्रिकेटचा आनंद एक स्पर्धात्मक सामाजिक घटक म्हणून घेतला जातो. अनेक क्लबचे पॅव्हिलियन किंवा क्लब हाऊस असलेले स्वतःचे मैदान असते, ज्यावर नियमितपणे खेळ खेळले जातात. काही क्लब हे भटके असतात जे इतर मैदाने वापरतात. व्यावसायिकतेच्या विविध पातळ्यांवर जगभरात अनेक लीग स्थापन झाल्या आहेत, ज्यापैकी सर्वात जुनी इंग्लंडमधील [[बर्मिंगहॅम]] येथील [[बर्मिंगहॅम ॲंड डिस्ट्रीक्ट प्रीमियर लीग]] ही १८८८ मध्ये स्थापन झाली. === सामन्यांचे इतर प्रकारp === {{मुख्य लेख|क्रिकेटचे प्रकार}} [[चित्र:French Cricket.jpg|right|thumb|[[जेर्व्हिस बे]], ऑस्ट्रेलिया येथील सुरू असलेला एक [[फ्रेंच क्रिकेट]] सामना]] जगभरात क्रिकेट ह्या खेळाचे अनेक प्रकार आहेत, ज्यामध्ये [[इनडोअर क्रिकेट]], [[फ्रेंच क्रिकेट]], [[बीच क्रिकेट]], [[क्विक क्रिकेट]], त्याशिवाय क्रिकेटपासून प्रेरणा घेऊन तयार केले गेलेले सर्व प्रकारचे पत्त्यांचे खेळ व बोर्ड गेम्स यांचा समावेश होतो. उपलब्ध असलेली साधने किंवा सहभागी खेळाडूंना त्याचा आनंद घेता यावा आणि सोप्या पद्धतीने खेळता यावा ह्याकरता खेळाचे नियम एकसारखे बदलत असतात. [[इनडोअर क्रिकेट (युके प्रकार)|इनडोअर क्रिकेट]]चा शोध पहिल्यांदा १९७० साली लागला.<ref name="shorter">[http://www.espncricinfo.com/twenty20wc/content/story/309625.html "शॉर्टर, सिंपलर, सिलियर " इन ''इएसपीएन क्रिकइन्फो''], ७ सप्टेंबर २००७.</ref> हा बऱ्याच अंशी मैदानावर खेळल्या जाणाऱ्या क्रिकेटसारखाच आहे, फरक इतकार की येथे प्रत्येक संघात ६ खेळाडू असतात. राष्ट्रीय अजिंक्यपद स्पर्धा आणि अनेक स्वतंत्र लीग स्पर्धा असलेला हा प्रकार युनायटेड किंग्डम मध्ये अतिशय लोकप्रिय आहे. आणखी एक कमी खेळला जाणारा इनडोअर क्रिकेटचा प्रकार हा लहान जागेत, नरम चेंडूने आणि पॅड्जशिवाय खेळला जातो. हा प्रकार काही वर्षांनंतर शोधला गेला आणि तो जास्त करून दक्षिण गोलार्धात खेळला जातो. त्याशिवाय ह्या प्रकाराच्या काही आंतरराष्ट्रीय स्पर्धासुद्धा खेळवल्या जातात, ज्यामध्ये [[इनडोअर क्रिकेट विश्वचषक|विश्वचषक]] स्पर्धेचासुद्धा समावेश होतो. युके मध्ये, क्रिकेटचा [[गार्डन क्रिकेट]] प्रकार लोकप्रिय आहे. देशभरात हा खेळ प्रौढ आणि मुले उद्याने किंवा मैदानांवर खेळतात. ह्या खेळात क्रिकेट बॅट आणि चेंडूचा जरी वापर केला जात असला तरी पॅड किंवा ग्लोव्ह्जचा वापर होत नाही. खेळाचे नियम हे संघातील खेळाडू आणि जागेचा आकार ह्यानुसार बदलतात. उपनगरीय यार्ड किंवा वाहनांसाठीच्या रस्त्यांवर कुटुंबातील सदस्य आणि युवक [[बॅकयार्ड क्रिकेट]] (गल्ली क्रिकेट) किंवा [[टेनिस बॉल क्रिकेट]] खेळतात आणि भारत व पाकिस्तानातील शहरांमध्ये त्यांच्या लांब अरुंद रस्त्यांवर मोजदाद ठेवता येणार नाहीत इतक्या प्रमाणात "[[बॅकयार्ड क्रिकेट|गल्ली क्रिकेट]]" किंवा "[[टेप बॉल क्रिकेट]]" खेळले जाते. काही वेळा सुधारित नियम वापरले जातात: उदा. एक टप्पा पडलेला चेंडू एका क्षेत्ररक्षकाने हाताने झेलल्यास फलंदाज बाद होतो; किंवा जर कमी खेळाडू असतील तर सर्वजण आळीपाळीने गोलंदाजी आणि फलंदाजी करतात व इतर क्षेत्ररक्षण करतात. टेनिस चेंडू आणि घरच्या घरी तयार केलेल्या बॅट बहुधा वापरल्या जातात, आणि यष्टी म्हणून अनेक गोष्टी वापरल्या जातात. [[क्विक क्रिकेट]]मध्ये, गोलंदाजाला गोलंदाजी करण्याआधी फलंदाज तयार होण्याची वाट पाहण्याची गरज नसते, त्यामुळे सामना खूप वेगात खेळला जातो, त्यामुळे त्याकडे लहान मुले आकर्षित होतात. हा प्रकार यूकेमध्ये [[शारीरिक शिक्षण]]ाचा धडा म्हणून वापरला जातो. खेळाचा वेग अजून वाढविण्यासाठी आणि "टिप ॲन्ड रन" किंवा "टिप्सी रन" किंवा "टिप्पी-गो" यासारखे बदल केले जातात. याचा अर्थ चेंडूचा बॅटला चुकून किंवा जरासा स्पर्श झाला तरीही फलंदाजाला धाव घेणे गरजेचे असते. हा नियम, फलंदाजाचा चेंडूला अडवून धरण्याचा अधिकार काढून घेऊन सामना वेगात पुढे जावा या हेतूने केला जातो. सामोआमध्ये क्रिकेटचा [[किलीकिटी]] प्रकार खेळला जातो, ज्यामध्ये [[हॉकी स्टिक]]च्या आकाराची बॅट वापरली जाते. मूळ इंग्लिश क्रिकेटमध्ये, हॉकी स्टिकऐवजी आधूनिक सरळ बॅट १७६० च्या सुमारास जेव्हा गोलंदाज चेंडू रोल किंवा घरंगळत टाकण्याऐवजी टप्पा टाकू लागले तेव्हापासून वापरात आली. [[एस्टोनिया]]मध्ये हिवाळ्यात [[आईस क्रिकेट]] खेळण्यासाठी संघ एकत्र येतात. तेव्हा खेळ सामान्य उन्हाळी हवामानाऐवजी असह्य हिवाळी वातावरणात खेळला जातो. याखेरीज इतर नियम हे प्रत्येकी-सहा-खेळाडूंच्या प्रकारासारखेच असतात. == आंतरराष्ट्रीय रचना == {{मुख्य लेख|आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट| आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट समिती | विश्व साखळी क्रिकेट स्पर्धा }} [[चित्र:ICC-cricket-member-nations.png|thumb|270px|[[आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट समिती|आयसीसी]] सभासद देश. (सर्वोच्च स्तरावरील) कसोटी खेळणारे देश नारिंगी रंगात; सहयोगी सदस्य देश पिवळ्या रंगात; संलग्न सदस्य देश जांभळ्या रंगात दाखविले आहेत.]] [[आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट समिती]] - क्रिकेटची आंतरराष्ट्रीय प्रशासकीय संघटना असून, त्याचे मुख्यालय [[दुबई]] मध्ये आहे. ऑस्ट्रेलिया, इंग्लंड आणि दक्षिण आफ्रिका हे देश संस्थापक असलेली आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट समिती १५ जून १९०९ रोजी लॉर्ड्स येथे इंपेरियल क्रिकेट परिषद म्हणून स्थापन झाली, त्यानंतर १९६५ मध्ये तिचे नाव बदलून आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषद असे झाले, आणि सध्याचे नाव १९८९ मध्ये घेतले गेले. आयसीसीचे एकूण [[आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट समिती सदस्य देश|१०४ सदस्य आहेत]]: १० संपूर्ण सदस्य जे अधिकृत कसोटी सामने खेळू शकतात, २४ सहयोगी सदस्य, आणि ६० संलग्न सदस्य.<ref name="CA">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://www.icc-cricket.com/about/members|title=आयसीसी सदस्य, जागतिक नकाशा|संकेतस्थळ=आयसीसी-क्रिकेट.कॉम|अ‍ॅक्सेसदिनांक=१६ मार्च २०१७|भाषा=इंग्रजी}}.</ref> क्रिकेट विश्वचषकासारख्या मोठ्या आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांचे आयोजिन आणि शासन ह्यासाठी आयसीसीस जबाबदार असते. हीच समिती सर्व अधिकृत कसोटी सामने, आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय आणि ट्वेंटी२० सामन्यांसाठी पंच आणि सामनाधिकारी नियुक्त करते. प्रत्येक देशाची एक राष्ट्रीय क्रिकेट मंडळ असते, जे देशात खेळल्या जाणाऱ्या सामन्यांचे नियमन करते. राष्ट्रीय संघाची निवड करणे तसेच मायदेशातील आणि परदेशातील दौऱ्यांचे आयोजन करणे ही जबाबदारीसुद्धा क्रिकेट मंडळाकडे असते. वेस्ट इंडीजमध्ये ही कामे चार राष्ट्रीय आणि दोन बहुराष्ट्रीय सदस्यांनी बनलेल्या [[वेस्ट इंडीज क्रिकेट मंडळ]]ातर्फे केली जातात. === सदस्य === {{मुख्य लेख|आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट समिती सदस्य देश }} ==== संपूर्ण सदस्य ==== संपूर्ण सदस्य हे देशातील किंवा सहयोगी देशातील क्रिकेट नियामक मंडळ असते. संपूर्ण सदस्य हे एका भौगोलिक प्रदेशाचे प्रतिनिधी असू शकतात. सर्व संपूर्ण सदस्यांना अधिकृत कसोटी सामने खेळण्यासाठी एक संघ पाठवण्याची मुभा असते. त्याशिवाय, संपूर्ण सदस्य असलेल्या देश हे आपोआपच [[आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय क्रिकेट|आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय]] आणि [[आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० क्रिकेट|आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२०]] सामने खेळण्यास पात्र असतात.<ref name="A Brief History..." /> वेस्ट इंडीज संघ कोणत्याही एका देशाचे प्रतिनिधीत्व करत नाही तर [[कॅरिबियन]] प्रदेशातील एकूण २० देश आणि प्रदेशांचा एकत्रित संघ आहे. तसेच इंग्लंड क्रिकेट संघ हा इंग्लंड आणि वेल्सचे प्रतिनिधित्व करतो. {| class="wikitable sortable" |- !rowspan="2"|क्र !rowspan="2"|देश !rowspan="2"|प्रशासकीय संघटना !rowspan="2"|ह्या तारखेपासून सदस्य <ref name="A Brief History...">{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://content-usa.cricinfo.com/ci-icc/content/current/story/209608.html| title = थोडक्यात इतिहास ...| भाषा = इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक = ३० नोव्हेंबर २०१६ | प्रकाशक =इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> ! !colspan="3"|सध्याची क्रमवारी |- ! ! [[कसोटी अजिंक्यपद स्पर्धा|कसोटी]] ! [[एकदिवसीय अजिंक्यपद स्पर्धा|एकदिवसीय]] ! [[टी२० अजिंक्यपद स्पर्धा|टी२०]] |- | १ | {{cr|ENG}} | [[इंग्लंड आणि वेल्स क्रिकेट मंडळ]] | १५ जुलै १९०९ | | ४ | ४ | २ |- | २ | {{cr|AUS}} | [[क्रिकेट ऑस्ट्रेलिया]] | १५ जुलै १९०९ | | ३ | २ | ६ |- | ३ | {{cr|ZIM}} | [[झिम्बाब्वे क्रिकेट]] | ६ जुलै १९९२ | | १० | ११ | १३ |- | ४ | {{cr|RSA}} | [[क्रिकेट दक्षिण आफ्रिका]] | १५ जुलै १९०९ | | २ | १ | ७ |- |५ | {{cr|NZL}} | [[न्यू झीलंड क्रिकेट]] | ३१ मे १९२६ | | ५ | ५ | १ |- |६ | {{cr|PAK}} | [[पाकिस्तान क्रिकेट मंडळ]] | २८ जुलै १९५२ | | ६ | ६ | ३ |- | ७ | {{cr|BAN}} | [[बांगलादेश क्रिकेट मंडळ]] | २६ जून २००० | | ९ | ७ | १० |- | ८ | {{cr|IND}} | [[भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळ]] | ३१ मे १९२६ | | १ | ३ | ५ |- | ९ | {{cr|WIN}} | [[वेस्ट इंडीज क्रिकेट मंडळ]] | ३१ मे १९२६ | | ८ | ९ | ४ |- | १० | {{cr|SRI}} | [[श्रीलंका क्रिकेट]] | २१ जुलै १९८१ | | ७ | ८ | ८ |} ^*१९ जुलै २०१७ पर्यंत अद्ययावत<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title=आयसीसी क्रमवारी|दुवा= https://www.icc-cricket.com/rankings/mens/team-rankings/test | संकेतस्थळ =आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट समिती |प्रकाशक=आयसीसी डेव्हलपमेंट (इंटरनॅशनल) लिमीटेड|भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=१६ मार्च २०१६}}</ref> ^Aमे १९६१ मध्ये निवृत्त, पुन्हा दाखल १० जुलै १९९१. ==== अव्वल सहयोगी आणि संलग्न सदस्य ==== सर्व सहयोगी आणि संलग्न सदस्य [[कसोटी क्रिकेट]] खेळण्यास पात्र नासतात, परंतु [[विश्व क्रिकेट लीग]]मधील त्यांच्या यशापयशावरून आयसीसी त्यांना [[आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय क्रिकेट|आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय]] दर्जा देते. अव्वल सहा संघांना एकदिवसीय आणि ट्वेंटी२० दर्जा मिळतो, ज्यामुळे ते पूर्ण सभासद सदस्य देशांशी एकदिवसीय क्रिकेट खेळण्यासाठी पात्र ठरतात. सध्या एकदिवसीय आणि ट्वेंटी२० दर्जा असलेले सहयोगी आणि संलग्न संघ खालीलप्रमाणे आहेत.: {| class="wikitable sortable" |- !देश ! प्रशासकीय संघटना ! ह्या तारखेपासून सदस्य !सध्याची एकदिवसीय क्रमवारी |-परंतु | {{cr|AFG}} |[[अफगाणिस्तान क्रिकेट मंडळ]] |२००१<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा= http://content-usa.cricinfo.com/other/content/team/40.html |title= क्रिकइन्फो-इतर देश-संघ-अफगाणिस्तान | भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=१६ मार्च २०१७ |प्रकाशक=क्रिकइन्फो}}</ref> | १० |- | {{cr|CAN}} |[[क्रिकेट कॅनडा]] |१९६८<ref name="A Brief History..." /> | १६ |- | {{cr|Ireland}} |[[क्रिकेट आयर्लंड]] |१९९३<ref name="A Brief History..." /> | ११ |- | {{cr|KEN}} |[[क्रिकेट केन्या]] |१९८१<ref name="A Brief History..." /> | १३ |- | {{cr|NLD}} |[[कोनिंक्लिज्के नेदरलॅंड्से क्रिकेट बॉंड]] |१९९६<ref name="A Brief History..." /> | १२ |- | {{cr|SCO}} |[[क्रिकेट स्कॉटलंड]] |१९९४<ref name="A Brief History..." /> | १५ |} == विविध-खेळांच्या आंतरराष्ट्रीय स्पर्धेत क्रिकेट == [[चित्र:Mendis bowling.jpg|thumb|right|upright|[[अजंता मेंडीस]] (श्री) आंतरराष्ट्रीय टी२० सामन्यामध्ये पहिल्यांदा सहा बळी घेणारा क्रिकेटपटू]] [[१९०० उन्हाळी ऑलिंपिकमधील क्रिकेट|१९०० उन्हाळी ऑलिंपिक]]मध्ये क्रिकेट खेळले गेले होते, तेव्हा इंग्लंड आणि फ्रान्स दरम्यान एक दोन-दिवसीय सामना खेळवला गेला.<ref name="isoh">{{ जर्नल स्रोत | last =बुचनन |first=इयान |year=१९९३|title=१९०० खेळात क्रिकेट |journal=जर्नल ऑफ ऑलिंपिक हिस्ट्री |volume=१ |issue=२ |page=४ |प्रकाशक=[[इंटरनॅशनल सोसायटी ऑफ ऑलिंपिक हिस्टोरियन्स]] |दुवा=http://www.la84foundation.org/SportsLibrary/JOH/JOHv1n2/JOHv1n2c.pdf |editor1-first=बिल |editor1-last=मॅलन}}</ref> १९९८ मध्ये, [[१९९८ राष्ट्रकुल खेळामधील क्रिकेट|राष्ट्रकुल खेळांमध्ये क्रिकेटचा समावेश केला गेला]], ह्यावेळी सामने प्रत्येकी ५०-षटकांचे खेळले गेले. [[दिल्ली]] येथे पार पडलेल्या [[२०१० राष्ट्रकुल खेळ]]ांमध्ये ट्वेंटी२० क्रिकेट समाविष्ट करण्याचे विचाराधीन होते, परंतु [[भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळ]] क्रिकेटच्या लहान प्रकाराच्या बाजूने नव्हते, म्हणून ते ह्या खेळांत समाविष्ट केले गेले नाही.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.espncricinfo.com/ci/content/story/234191.html |title=क्रिकेट २०१० खेळांमध्ये नाही |प्रकाशक=इएसपीएन क्रिकइन्फो|दिनांक=२३ जानेवारी २००६|भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=१६ मार्च २०१७}}</ref> [[क्वांगचौ]], [[चीन]] मधील [[२०१० आशियाई खेळांमधील क्रिकेट|२०१० आशियाई खेळांमध्ये]] <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.espncricinfo.com/ci/content/series/485152.html|title=गुआंगझोऊ आशियाई खेळ}}</ref> आणि [[इंचॉन]], [[दक्षिण कोरिया]] येथील [[२०१४ आशियाई खेळांमधील क्रिकेट|२०१४ आशियाई खेळांमध्ये]] क्रिकेट खेळवले गेले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.espncricinfo.com/ci/content/series/777895.html|title=२०१४ आशियाई खेळ }}</ref> भारताने दोन्ही वेळेस स्पर्धेत भाग घेतला नाही.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.espncricinfo.com/india/content/story/766247.html|title=भारत पुन्हा २०१४ आशियाई खेळांमध्ये नाही}}</ref> यानंतर राष्ट्रकुल आणि ऑलिंपिक खेळांमध्ये क्रिकेट समाविष्ट करण्याबाबद पुन्हा विचारणा केली गेली. [[राष्ट्रकुल खेळ परिषद]]ेने आयसीसीला [[२०१४ राष्ट्रकुल खेळ|२०१४]] आणि [[२०१८ राष्ट्रकुल खेळ]]ांमध्ये भाग घेण्यासाठी विचारणा केली परंतु आयसीसीने त्यास नकार दिला.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://in.reuters.com/article/2014/07/24/sport-games-cricket-idINKBN0FT0KW20140724 |title=आयसीसीचा २०१८ राष्ट्रकुल खेळात सहभागी न होण्याचा निर्णय |प्रकाशक=रॉयटर्स|दिनांक=२४ जुलै २०१४|भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=१६ मार्च २०१७}}</ref> २०१० मध्ये, [[आंतरराष्ट्रीय ऑलिंपिक समिती]]ने क्रिकेटला ऑलिंपिक खेळात सामावून घेण्याची मान्यता दिली,<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.espncricinfo.com/ci/content/story/447930.html |title=क्रिकेटला ऑलिंपिकची मान्यता |प्रकाशक=इएसपीएन क्रिकइन्फो|दिनांक=१२ फेब्रुवारी २०१०|भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=१६ मार्च २०१७}}</ref> परंतु मुख्यतः [[भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळ|बीसीसीआयच्या]] विरोधामुळे, २०१३ मध्ये आयसीसीने जाहीर केले की त्यांचा असा अर्ज करण्याची कोणतीही इच्छा नाही.<ref>{{स्रोत बातमी |दुवा=http://www.dailymail.co.uk/indiahome/indianews/article-2352032/BCCI-rejects-plans-make-cricket-Olympic-sport-conflict.html |title=बीसीसीआयचा क्रिकेटला ऑलिंपिक खेळ होऊ देण्याच्या योजनेला नकार |लेखक=कैसर मोहम्मद अली |कृती=[[डेली मेल]] |स्थान=लंडन|दिनांक=१ जुलै २०१३|भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=१६ मार्च २०१७}}</ref> ''[[ईएसपीएन]]''च्या मते हा विरोध उत्पन्नाच्या होऊ शकणाऱ्या तोट्यामुळे होता. एप्रिल २०१६ मध्ये आयसीसचे मुख्य अध्यक्ष [[डेव्ह रिचर्डसन]] म्हणाले की, ट्वेंटी२० क्रिकेटला [[२०२४ ऑलिंपिक खेळ]]ात सामील होण्याची संधी आहे, परंतु आयसीसीच्या सदस्यांनी आणि विशेषकरून बीसीसीआयकडून आम्हाला खेळांमध्ये समाविष्ट होण्यासाठी पाठिंबा असणे आवश्यक आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.espncricinfo.com/icc-world-twenty20-2016/content/story/994995.html|title=आयसीसी अध्यक्ष डेव्हिड रिचर्डसनची विश्व टी२०ची पहिली फेरी १८ संघांची आणि सुपर १२ फेज असण्याची इच्छा| भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=१६ मार्च २०१७}}</ref> == आकडेवारी == {{मुख्य लेख|क्रिकेट आकडेवारी}} आयोजित क्रिकेटमध्ये इतर खळांपेक्षा मोठ्या प्रमाणावर आकडेवारी जमा केली जाते. प्रत्येक प्रकार वेगळा आहे आणि शक्य परिणाम हे तुलनेने लहान आहेत. व्यावसायिक स्तरावर, कसोटी, एकदिवसीय आणि प्रथम श्रेणी क्रिकेटच्या वेगवेगळ्या नोंदी ठेवल्या जातात. परंतु कसोटी क्रिकेट हा प्रथम श्रेणी क्रिकेटचाच एक प्रकार असल्याने खेळाडूंच्या प्रथम-श्रेणी आकडेवारीमध्ये कसोटी क्रिकेटचे आकडे मोजलेले असतात परंतु ह्याउलट तसे होत नाही. ''[[द गाईड टू क्रिकेट]]'' हे [[फ्रेड लिलीव्हाईट]] ह्याने संपादन केलेले क्रिकेट वार्षिक १८४९ ते त्याच्या मृत्यु १८६६ पर्यंत चालू होते. त्याला स्पर्धा म्हणून १८६४ साली इंग्लिश क्रिकेटपटू [[जॉन विस्डेन]] (१८२८-१८८४) ह्याने ''[[विस्डेन क्रिकेटर्स अल्मनाक]]'' सुरू केले. ते आजतागायत खंड न पडता दर वर्षी प्रकाशित होते. त्यामुळे ते इतिहासातील सर्वात जास्त चाललेले क्रिकेट वार्षिक आहे. काही पारंपारिक आकडेवारी ही क्रिकेट चाहत्यांच्या परिचयाची आहे. मूलभूत फलंदाजी आकडेवारीमध्ये खालील गोष्टी समाविष्ट आहेत: * [[डाव]] (I): फलंदाजाने प्रत्यक्षात फलंदाजी केलेले डाव. * [[नाबाद]] (NO): फलंदाजी केलेल्या डावांच्या शेवटापर्यंत फलंदाज नाबाद राहिला. * [[धाव (क्रिकेट)|धावा]] (R): कारकिर्दीत काढलेल्या धावा. * सर्वोत्कृष्ट धावसंख्या (HS/Best): एका डावात फलंदाजाने काढलेल्या सर्वात जास्त धावा. * [[फलंदाजीची सरासरी]] (Ave): एकूण धावा आणि फलंदाज किती डावांमध्ये बाद झाला आहे, ह्याचा भागाकार. Ave = R/[I-NO] * [[शतके]] (100): कारकिर्दीतील १०० किंवा त्यापेक्षा अधिक धावा केलेले डाव. * अर्धशतके (50): कारकिर्दीतील ५० ते ९९ पर्यंत धावा केलेले डाव. (शतके ही अर्धशतकांमध्ये मोजली जात नाहीत). * खेळलेले चेंडी (BF):नो बॉल धरून खेळलेले चेंडू (वाईड चेंडू मोजले जात नाहीत). * [[स्ट्राईक रेट]] (SR): प्रति १०० चेंडूंतील धावा. (SR = [100 * R]/BF) * [[धावगती]] (RR): षटकामागे फलंदाजाने (किंवा फलंदाजी करणाऱ्या संघाने) केलेल्या धावा. मूलभूत गोलंदाजी आकडेवारीमध्ये खालील गोष्टींचा समावेश होतो: * [[षटक (क्रिकेट)|षटके]] (O): गोलंदाजाने गोलंदाजी केलेली षटके. * चेंडू (B): गोलंदाजाने गोलंदाजी केलेले चेंडू. पारंपरिकरित्या षटके मोजली जात असत, परंतु पूर्वीपासून एका षटकांमधील चेंडूंची संख्या बदलत राहिली आहे, त्यामुळे चेंडू मोजणे आकडेवारीच्या दृष्टीने जास्त उपयुक्त आहे. * निर्धाव षटके (M): गोलंदाजाने केलेली निर्धाव षटके (ज्या षटकांमध्ये एकही धाव दिली गेली नाही). * [[धाव (क्रिकेट)|धावा]] (R): दिलेल्या धावा. * [[बळी]] (W): बाद केलेले गडी. * [[नो बॉल]] (Nb): टाकलेलेनो बॉल. * [[वाईड चेंडू|वाईड]] (Wd): टाकलेले वाईड बॉल. * [[गोलंदाजीची सरासरी|गोलंदाजी सरासरी]] (Ave): प्रति बळी दिलेल्या धावा. (Ave = R/W) * [[स्ट्राईक रेट]] (SR): प्रति बळी टाकलेले चेंडू. (SR = B/W) * इकॉनॉमी रेट (Econ): प्रति षटक सरासरी धावा. (Econ = धावा/टाकलेली षटके). === धावफलक === {{हे सुद्धा पहा|स्कोअरिंग (क्रिकेट)}} सामन्याच्या आकडेवारीचा सारांश धावफलकावर मांडला जातो. धावफलकाच्या प्रसाराआधी, माणसे व्यवस्थित ठिकाणी बसून [[टॅली स्टीक]] वर खाचा करून धावा मोजत असत. सर्वात आधीचा ज्ञात धावफलक प्रॅट ह्या सेव्हनोक्स वाईन क्रिकेट क्लबचा स्कोररने १७७६ मध्ये छापला होता. त्यानंतर अनेक वर्षांनी त्याचा हा शोध सगळीकडे वापरला जाऊ लागला.<ref name="mortimer">{{स्रोत पुस्तक |title=अ हिस्ट्री ऑफ क्रिकेट इन १०० ऑब्जेक्ट्स|प्रकाशक=[[सर्पेंट्स टेल]]|आयएसबीएन =१८४६६८९४०६|दिनांक=६ जून २०१३|आडनाव=मॉर्टायमर|पहिलेनाव=गेव्हिन|पृष्ठे=७६–७७ }}</ref> १८४६ मध्ये पहिल्यांदाच धावफलक छापून [[लॉर्ड्स]]वर विकला गेला.<ref>{{ स्रोत पुस्तक|title=कॉलिन्स जेम क्रिकेट|प्रकाशक=[[हार्पर कॉलिन्स]]| आयएसबीएन =०००४७२३४०६|दिनांक=जून १९९९|आडनाव=फ्लेचर|पहिलेनाव=जेफ|पृष्ठ=२३४}}</ref> धावफलकाच्या परिचयामुळे प्रेक्षकांना दिवसभराच्या खेळाचा मागोवा ठेवण्यासाठी मदत होऊन क्रिकेटमध्ये क्रांतिकारी बदल झाला. १८४८मध्ये, फ्रेड लिली व्हाईटने मैदानावर पोर्टेबल प्रिंटिंग प्रेस वापरून अद्ययावर धावफलकांची छपाई केली. १८५८ मध्ये, [[केनिंग्टन ओव्हल]]ने पहिला मोबाईल स्कोअरबॉक्स वापरात आणला, "अ हाऊस ऑन रोलर्स विथ फिगर्स फॉर टेलिग्राफिंग ऑन ईच साईड". १८८१मध्ये, [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]]ावर सर्वप्रथम धावफलक बसवण्यात आला. मैदानाच्या पश्चिमेकडे असलेल्या धावफलकावर फलंदाजाचे नाव आणि तो कसा बाद झाला हे दर्शवले जाते.<ref name="mortimer" /> == संस्कृती == === दैनंदिन जीवनावरील प्रभाव === [[चित्र:Hit Him for Six (6635468257).jpg|thumb|इनप्रॉम्प्टु गेम ऑफ क्रिकेट इन [[सिडनी]], [[ऑस्ट्रेलिया]]]] राष्ट्रकुलातील देश आणि इतर ठिकाणींच्या लोकप्रिय संस्कृतींवर क्रिकेटचा प्रभाव खूप मोठ्या प्रमाणावर दिसून येतो. ह्या देशांच्या शब्दकोशांवरसुद्धा क्रिकेटचा प्रभाव दिसून येतो, विशेषतः इंग्रजी भाषेच्या. जसे पुढील काही वाक्प्रचार "दॅट्स नॉट क्रिकेट" (अनफेअर (अयोग्य)), "हॅड अ गुड इनिंग्ज", "स्टिकी विकेट", आणि "बोल्ड ओव्हर". तसेच क्रिकेटवरून बरेच चित्रपट तयार झाले आहेत. "ब्रॅडमन्स्क्यू" ही डॉन ब्रॅडमन यांच्या नावावरून रूढ झालेली संज्ञा, क्रिकेट आणि बाहेरील जगात उत्कृष्टतेसाठी वापरली जाते.<ref>{{स्रोत बातमी |title=पॉंटिंग इन ब्रॅडमन्स्क्यू ''अवतार'' |पहिलेनाव=विकास|आडनाव=सिंग|कृती=[[द टाइम्स ऑफ इंडिया]] |दिनांक=३० डिसेंबर २००३ |दुवा=http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/395972.cms |भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=१७ मार्च २०१७}}</ref> कसोटी क्रिकेट खेळणाऱ्या देशांतील व्यक्तींमुळे ह्या खेळाचा इतर ठिकाणी हौशी लोकांमध्ये बऱ्याच प्रमाणात प्रसार झाला आहे. === कलांमध्ये आणि लोकप्रिय संस्कृतींमध्ये === {{हे सुद्धा पहा|कल्पित साहित्यामध्ये क्रिकेट}} [[विल्यम ब्लेक]] आणि [[जॉर्ज बायरन|जॉर्ज गॉर्डन बायरन]] ह्यासारख्या इंग्लिश कवींच्या काव्यामध्ये क्रिकेट हा एक विषय आहे.<ref name=art>स्मार्ट, अलास्टेर (२० जुलै २०१३). [http://www.telegraph.co.uk/culture/art/art-features/10191131/The-art-of-cricket-Enough-to-leave-you-stumped.html "द आर्ट ऑफ क्रिकेट: इनफ टू लीव्ह यू स्टम्प्ड"], ''द टेलिग्राफ''. १८ मार्च २०१७ रोजी पहिले.</ref> त्रिनिदादमधील लेखक [[सी.एल्.आर. जेम्स]] यांनी लिहिलेले पुस्तक ''[[बियॉंड अ बाऊंड्री]]'' (१९६३), हे खेळाच्या क्षेत्रात लिहीले गेलेले सर्वोत्कृष्ट मानले जाते.<ref>रोजनगार्टन, फ्रॅंक. ''अर्बन रेव्हॉल्युशनरी: सी.एल्.आर. जेम्स ॲन्ड द स्ट्रगल फॉर न्यू सोसायटी''. युनिव्हर्सिटी प्रेस ऑफ मिसिसिपी, २००७. आयएसबीएन ८७-७२८९-०९६-७, पा. १३४</ref> कल्पित साहित्यामध्ये इंग्लिश लेखक [[पी.जी. वुडहाऊस]] यांची १९०९ मधील कादंबरी, ''[[माईक (कादंबरी)|माईक]]'' नावाजलेली आहे. व्हिज्युअल आर्टमधील, क्रिकेटच्या लक्षणीय चित्रांमध्ये [[अल्बर्ट शेव्हालियर टेलर]]चे ''[[केंट व्हर्सेस लॅंकाशायर ॲट कॅंटरबरी]]'' (१९०७) आणि [[रसेल ड्रायसडेल]]चे ''[[द क्रिकेटर]]'' (१९४८), हे "२० व्या शतकातील कदाचित सर्वात प्रसिद्ध ऑस्ट्रेलियन चित्र असावे."<ref name="Meacham">{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.smh.com.au/news/entertainment/arts/montmartre-with-eucalypts/2009/06/05/1243708612484.html|title=मॉंटमार्ट्रे, विथ युकॅलिप्टस |आडनाव=मीकॅम|पहिलेनाव=स्टीव्ह|दिनांक=६ जून २००९|कृती=सिडनी मॉर्निंग हेराल्ड |प्रकाशक=फेयरफॅक्स|भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=३१ ऑगस्ट २००९}}</ref> फ्रेंच [[दृक-प्रत्ययवाद|प्रभाववादी]] [[कामीय पिसारो]]ने १८९० मधील इंग्लंडच्या क्रिकेट दौऱ्यांची चित्रे काढली होती.<ref name=art /> [[फ्रान्सिस बेकन]], ह्या एका उत्सुक चाहत्याने एका मोशनमधील फलंदाजाचे चित्र काढले आहे.<ref name=art /> एक [[कॅरेबियन]] कलाकार [[वेंडी नानन]]ची क्रिकेटची चित्रे <ref>[http://news.bbc.co.uk/2/shared/spl/hi/picture_gallery/07/in_pictures_caribbean_cricket_art/html/1.stm "बीबीसी न्यूज – इन पिक्चर्स: कॅरेबियन क्रिकेट आर्ट, इन द मिडल "]. १८ मार्च २०१७ रोजी पाहिले.</ref> १-३ मार्च २००७ रोजी पार पडलेल्या लंडन क्रिकेट कॉन्फरन्समध्ये रॉयल मेलच्या "वर्ल्ड ऑफ इन्व्हेन्शन" स्टॅम्पच्या मर्यादित संस्करणामध्ये समाविष्ट केली गेली होती.<ref>** एफडीसी १०१ क्रिकेट: डॉन ऑफ न्यू वर्ल्ड. १ मार्च २००७ रोजी प्रकाशित. अ लिटिल पीस ऑफ आर्ट ॲन्ड हिस्ट्री फ्रॉम ब्लेचले पार्क पोस्ट ऑफिस, मिल्टन केन्स MK3 6EB, युके. http://www.bletchleycovers.com</ref> त्याशिवाय ई,ए, स्पोर्ट्&zwnj;स क्रिकेट ०७ सारखे कित्येक क्रिकेट व्हीडिओ गेम्स प्रसिद्ध आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.ign.com/articles/2009/03/17/the-greatest-graphics-of-all-time-3|title=The Greatest Graphics of All Time|first=I. G. N.|last=Staff|date=17 मार्च, 2009}}</ref> ==पुस्तके== क्रिकेट विषयावरील पहिले मराठी पुस्तक [[र.गो. सरदेसाई]] यांनी लिहिले आहे. ==क्रिकेट व क्रिकेट खेळाडूंवरील अन्य मराठी पुस्तके== * अ मिलियन ब्रोकन विंडोज : मुंबई क्रिकेटची जादू आणि रहस्य (मकरंद वायंगणकर) * असा घडला सचिन (अजित तेंडुलकर) * आऊट ऑफ द बॉक्स (हर्षा भोगले) * कपिल देव ([[अनंत मनोहर]]) * कसोटी क्रिकेट ते एकदिवसीय क्रिकेट (आदिनाथ हरवंदे) * किस्से क्रिकेटचे (रमेश सहस्रबुद्धे) * क्रिकेट कसं खेळावं (मराठी अनुवादक : अमृत कहाते; मूळ इंग्रजी लेखक - डॉन ब्रॅडमन) * क्रिकेट काॅकटेल ([[द्वारकानाथ संझगिरी]]) * क्रिकेट वर्ल्ड कप (नवनीत प्रकाशन) * क्रिकेट - सूर, ताल, लय (सुहास क्षीरसागर) * क्रिकेटचा खेळ आणि इतर गोष्टी (बालसाहित्य, प्रा. [[भालबा केळकर]]) * क्रिकेटचा महानायक सचिन तेंडुलकर (सु.बा. भोसले) * क्रिकेट वर्ल्ड कप हायलाईट्स ([[द्वारकानाथ संझगिरी]]) * खेलरत्न महेंद्रसिंग धोनी ([[आदिनाथ हरवंदे]]) * गाजलेले जागतिक क्रिकेट सामने (विश्वास भोपटकर) * चला, क्रिकेट शिकू या (सुबोध मयुरे) * चित्तवेधक विश्वचषक २००३ ([[द्वारकानाथ संझगिरी]] * चिरंजीव सचिन (द्वारकानाथ संझगिरी) * क्रिकेटचे सुपरस्टार (अनुवादित, मूळ इंग्रजी लेखक : रवी चतुर्वेदी) * क्रिकेट चौकार षटकार भाग१, २ ([[बाळ ज. पंडित]]) * ट्वेंटी 20 क्रिकेट एक नवी क्रांती (मराठी अनुवादक : [[रवींद्र कोल्हे]], मूळ इंग्रजी लेखक - जॉन बुकानन) * दिलखुलास बातचीत क्रिकेटपटूंशी ([[द्वारकानाथ संझगिरी]]) * ध्रुवतारा - सचिन तेंडूलकर (प्रा. संजय दुधाणे) * फटकेबाजी (शिरीष कणेकर) * फिक्स्ड : मॅच फिक्सिंगचा पर्दाफाश (मराठी अनुवाद, अनुवादक : मुकेश माचकर; मूळ इंग्रजी : 'Fixed! : Cash and Corruption in Cricket' लेखक : शंतनु गुहा) * भारतरत्न सचिन तेंडुलकर : तुम्हें याद करते करते (संपादक - प्रा. कृष्णकुमार गावंड) * युगकर्ता सचिन (अनंत मनोहर) * युगप्रवर्तक सर डोनाल्ड ब्रॅडमन ([[अरविंद ताटके]]) * विक्रमादित्य गावस्कर (अनंत मनोहर) * विश्वचषक (विजय लोणकर) * सचिन तेंडुलकर (वैभव पुरंदरे) * सचिन तेंडुलकर - प्लेईंग इट माय वे (चरित्र, आत्मचरित्र, सचिन तेंडुलकर) ===क्रिकेटचा इतर खेळांवरील प्रभाव === [[चित्र:William Handcock Tom Wills.jpg|thumb|upright|[[टॉम विल्स]], क्रिकेटर आणि [[ऑस्ट्रेलियन फुटबॉल]]चा सहसंस्थापक]] क्रिकेट आणि [[ऑस्ट्रेलियन फुटबॉल]]चे जवळचे ऐतिहासिक संबंध आहेत आणि बरेच खेळाडू ह्या दोन्ही खेळांमध्ये वरच्या पातळीवर खेळलेले आहेत.<ref>{{स्रोत पुस्तक|आडनाव=ब्लेनी|पहिलेनाव=जेफ्री|title=अ गेम ऑफ अवर ओन: द ओरिजिन्स ऑफ ऑस्ट्रेलियन फुटबॉल |प्रकाशक=ब्लॅक आयएनसी.|वर्ष=२०१०|पृष्ठे=१८६|आयएसबीएन=१-८६३९५-३४७-७}}</ref> ऑफ सीझनमध्ये क्रिकेटपटूंना तंदुरुस्त ठेवण्यासाठी, १८५८ मध्ये, एक प्रमुख ऑस्ट्रेलियन क्रिकेटपटू [[टॉम विल्स]]ला "पाळावयाच्या नियमांसहित" एक "फुट-बॉल क्लब" स्थापन करण्यासाठी बोलावण्यात आले. त्यानंतरच्या वर्षी [[मेलबर्न फुटबॉल क्लब]] स्थापन करण्यात आला, आणि विल्स व इतर तीन सदस्यांनी मिळून खेळाचे पहिले नियम तयार केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|आडनाव=de Moore|पहिलेनाव=Greg|title=टॉम विल्स : हिज स्पेक्टॅक्युलर राईज ॲन्ड ट्रॅजिक फॉल |प्रकाशक=ॲलन ॲन्ड अनविन |वर्ष=२००८|पृष्ठे=७७, ९३-९४|आयएसबीएन=९७८-१-७४१७५-४९९-५}}</ref> हा खेळ विशेषतः बदल केले गेलेल्या क्रिकेटच्या मैदानांवर खेळला जातो. १९व्या शतकात उशीरा इंग्लंडमध्ये जन्म झालेला आणि [[ब्रुकलीन]], [[न्यू यॉर्क]] येथील माजी क्रिकेटपटू [[हेनरी चाडविक]] हा "बॉक्स स्कोअरमधील सुधारणा, तक्त्याची स्थिती, वार्षिक बेसबॉल मार्गदर्शक, फलंदाजीची सरासरी, आणि बेसबॉलच्या वर्णनासाठी वापरले जाणारी सर्वसामान्य आकडेवारी आणि तक्ते" ह्यासाठी जबाबदार होता.<ref name=T16>{{पुस्तक स्रोत| दुवा=https://books.google.co.nz/books?id=gejE6x95UuQC&pg=PA16&lpg=PA16#v=onepage&q&f=false | title=पास्ट टाईम: बेसबॉल ॲज हिस्ट्री | प्रकाशक=ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी प्रेस | लेखक =टायगिएल, ज्युल्स | वर्ष=२००० | पृष्ठे=१६ | आयएसबीएन=०१९५०८९५८८}}</ref> == क्रिकेटमधील विक्रम == * [[कसोटी क्रिकेट सामन्यांमधील विक्रमांची यादी]] * [[एकदिवसीय क्रिकेट सामन्यांमधील विक्रमांची यादी]] == हेसुद्धा पहा == * [[क्रिकेटमध्ये फलंदाज बाद होण्याचे प्रकार]] * [[अंध क्रिकेट]] * [[आंतरराष्ट्रीय २०-२० सामन्यातील विक्रमांची यादी]] * [[आयसीसी खेळाडू क्रमवारी]] * [[एकदिवसीय अजिंक्यपद स्पर्धा|आयसीसी एकदिवसीय अजिंक्यपद]] * [[कसोटी अजिंक्यपद स्पर्धा|आयसीसी एकदिवसीय अजिंक्यपद]] * [[एकदिवसीय सामन्यातील विक्रमांची यादी]] * [[कसोटी क्रिकेट सामन्यांमधील विक्रमांची यादी]] * [[क्रिकेट विश्वचषक|आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक]] * [[क्रिकेटमधील विक्रमांची यादी]] * [[क्रिकेटमधील संज्ञा]] * [[क्रिकेटमधील सामान्य दुखापती]] * [[टी२० अजिंक्यपद स्पर्धा|आयसीसी टी२० अजिंक्यपद]] * [[महिला क्रिकेट]] == मॅच फिक्सिंग == कोणत्याही गैरमार्गाचा वापर करून मॅचचा निकाल हवा तसा करून घेण्याच्या प्रयत्नाला मॅच फिक्सिंग म्हणतात. या विषयावर शंतनु गुहा यांनी लिहिलेल्या 'Fixed! : Cash and Corruption in Cricket' या पुस्तकाचा ’फिक्स्ड : मॅच फिक्सिंगचा पर्दाफाश’ या नावाचा मराठी अनुवाद मुकेश माचकर यांनी केला आहे. == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी|3}} == संदर्भ ग्रंथाची यादी == * {{ स्रोत पुस्तक |आडनाव=आल्थम |पहिलेनाव=हॅरी |लेखकदुवा=हॅरी आल्थम|title=अ हिस्ट्री ऑफ क्रिकेट, व्हॉल्युम १ (ते १९१४) |वर्ष=१९६२ |प्रकाशक=जॉर्ज ॲलन ॲंड अनविन |आयएसबीएन =}} * {{ स्रोत पुस्तक |आडनाव=बिर्ले |पहिलेनाव=डेरेक|लेखकदुवा= डेरेक बिर्ले |title=अ सोशल हिस्ट्री ऑफ इंग्लिश क्रिकेट |वर्ष=१९९९|प्रकाशक=ऑरम | आयएसबीएन =१-८५४१०-७१०-०}} * {{ स्रोत पुस्तक |आडनाव= बॉवेन |पहिलेनाव= रोलॅंड |लेखकदुवा=रोलॅंड बॉवेन |title=क्रिकेट: अ हिस्ट्री ऑफ इट्स ग्रोथ ॲंड डेव्हलपमेंट |वर्ष=१९७०|प्रकाशक=एरे ॲंड स्पॉट्टीस्वूड | आयएसबीएन =}} * {{ स्रोत पुस्तक |आडनाव=मेजर |पहिलेनाव=जॉन |लेखकदुवा= जॉन मेजर|title=मोअर दॅन अ गेम |वर्ष=२००७ |प्रकाशक=हार्परकॉलिन्स| आयएसबीएन =}} * {{ स्रोत पुस्तक |आडनाव=मॅककॅन |पहिलेनाव=टिम |लेखकदुवा=टिमोथी जे. मॅककॅन |title=ससेक्स क्रिकेट इन एटीन्थ सेंच्युरी |वर्ष=२००४ |प्रकाशक=ससेक्स रेकॉर्ड सोसायटी | आयएसबीएन =}} * {{ स्रोत पुस्तक |आडनाव=अंडरडाऊन|पहिलेनाव=डेव्हिड |लेखकदुवा=डेव्हिड अंडरडाऊन |title=स्टार्ट ऑफ प्ले |वर्ष=२००० |प्रकाशक=ॲलन लेन }} =महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था= [[File:Mumbaicityskyline.jpeg|thumb|महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था]] {| class="infobox" style="width:25em; font-size:90%; text-align:left;" |- महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था !colspan="2" align="center" bgcolor="lightblue"|<big>अर्थव्यवस्था - [[महाराष्ट्र]]</big> |- {{#if:{{{चित्र|}}} |<tr><td colspan="2" style="text-align:center;">[[Image:Mumbaicityskyline.jpeg|{{{रुंदी}}}px]] {{#if:{{{शीर्षक|}}} |</td></tr><tr><td colspan="2" style="text-align:center;">''{{{शीर्षक}}}''|}}</td></tr>}} |- valign="top" | '''चलन''' || {{{चलन}}} |- valign="top" | '''आर्थिक वर्ष''' || {{{आर्थिक वर्ष}}} |- valign="top" | '''व्यापार संस्था''' | {{{व्यापार संस्था}}} |- <!--------------------------सांख्यिकी (Statistics)----------------> !colspan="3" align="center" bgcolor="lightblue"| सांख्यिकी |- valign="top" | '''[[वार्षिक सकल उत्पन्न]] (GDP)''' ([[क्रयशक्तीची समानता|PPP]]) || {{{वार्षिक सकल उत्पन्न}}} <br />{{{क्रमांक}}} ([https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html]) |- valign="top" | '''जीडीपी विकास दर''' || {{{विकास दर}}} |- valign="top" | '''[[वार्षिक दरडोई उत्पन्न]]''' || {{{दरडोई उत्पन्न}}} |- valign="top" | '''विभागानुसार उत्पन्न''' || {{{विभागानुसार उत्पन्न}}} |- valign="top" | '''[[चलनवाढ]]''' ([[Consumer price index|CPI]]) || {{{चलनवाढ}}} {{#if:{{{गरीबी|}}} |<tr><td>'''[[दारिद्र्यरेषा|दारिद्र्यरेषेखालील]] लोकसंख्या'''</td><td>{{{गरीबी}}}</td></tr> |}}{{#if:{{{gini|}}} |<tr><td>'''[[Gini index]]'''</td><td>{{{gini}}}</td></tr> |}}{{#if:{{{कामगार वर्ग|}}} |<tr><td>'''कामगार वर्ग'''</td><td>{{{कामगार वर्ग}}}</td></tr> |}}{{#if:{{{व्यवसाय|}}} | <tr><td> '''व्यवसायानुसार कामगार वर्ग'''</td><td>{{{व्यवसाय}}}</td></tr>|}} |- valign="top" | '''[[बेरोजगारी]]''' || {{{बेरोजगारी}}} |- valign="top" | '''प्रमुख उद्योग''' || {{{उद्योग}}} |- <!------------------------------------व्यापार-------------------------------------> !colspan="3" align="center" bgcolor="lightblue"| व्यापार |- valign="top" | '''निर्यात''' || {{{निर्यात}}} |- {{#if:{{{निर्यात होणारा माल|}}} |<tr><td>'''निर्यात होणारा माल'''</td><td>{{{निर्यात होणारा माल}}}</td></tr>|}} {{#if:{{{निर्यात भागीदार|}}} |<tr><td>'''प्रमुख निर्यात भागीदार'''</td><td>{{{निर्यात भागीदार}}}</td></tr>|}} |- valign="top" | '''आयात''' || {{{आयात}}} |- {{#if:{{{आयात होणारा माल|}}} |<tr><td>'''आयात होणारा माल'''</td><td>{{{आयात होणारा माल}}}</td></tr>|}} {{#if:{{{आयात भागीदार|}}} |<tr><td>'''प्रमुख आयात भागीदार'''</td><td>{{{आयात भागीदार}}}</td></tr>|}} |- <!-------------------------------------सार्वजनिक अर्थव्यवहार-------------------------------------> !colspan="3" align="center" bgcolor="lightblue"| सार्वजनिक अर्थव्यवहार |- valign="top" | '''सार्वजनिक कर्ज''' || {{{कर्ज}}} |- valign="top" | '''महसूल''' || {{{महसूल}}} |- valign="top" | '''खर्च''' || {{{खर्च}}} |- valign="top" | '''आर्थिक मदत''' || {{{आर्थिक मदत}}} |- <!-----------------------------------------तळटीपा-----------------------------------------> |colspan="2" align="center" bgcolor="lightblue"| {{#if:{{{cianame|}}} |<!--then:-->[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/{{{cianame}}}.html#Econ '''प्रमुख स्रोत''']<br/>|}} ''येथील सर्व किमती अमेरिकन डॉलरांमध्ये आहेत. (तसे नसल्यास, अपवाद दर्शविले आहेत.)'' |- |}<noinclude> [[महाराष्ट्र]] राज्याची अर्थव्यवस्था भारतातील सर्वात मोठी आहे . <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://mahades.maharashtra.gov.in/files/publication/ESM_Mar2016_17.pdf|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170816153104/https://mahades.maharashtra.gov.in/files/publication/ESM_Mar2016_17.pdf|archive-date=16 August 2017|access-date=16 August 2017}}</ref> हे भारतातील सर्वाधिक शहरीकरण झालेल्या राज्यांपैकी एक आहे. [[मुंबई]], महाराष्ट्राची राजधानी ही भारताची आर्थिक राजधानी मानली जाते आणि जवळपास सर्व प्रमुख बँका, वित्तीय संस्था, विमा कंपन्या आणि [[म्युच्युअल फंड|म्युच्युअल फंडांची]] मुख्यालये या शहरात आहेत. भारतातील सर्वात मोठे आणि आशियातील सर्वात जुने स्टॉक एक्स्चेंज [[मुंबई रोखे बाजार]] देखील शहरात आहे. ''S&P CNX ५००'' समुहांपैकी ४१% पेक्षा जास्त कॉर्पोरेट कार्यालये महाराष्ट्रात आहेत. राष्ट्रीय औद्योगिक उत्पादनात २०% योगदान देणारे महाराष्ट्र हे भारतातील दुसरे सर्वात औद्योगिक राज्य आहे. GSDPच्या जवळपास ४६% उद्योगांचे योगदान आहे. महाराष्ट्रात राज्यातील अनेक शहरांमध्ये सॉफ्टवेअर पार्क आहेत आणि {{INR}} ८०,००० कोटींहून अधिक वार्षिक निर्यातीसह सॉफ्टवेअरचा दुसरा सर्वात मोठा [[निर्यात]]<nowiki/>दार आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.ibef.org/download/Maharashtra_060710.pdf|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20100816021858/http://www.ibef.org/download/Maharashtra_060710.pdf|archive-date=16 August 2010|access-date=27 July 2010}}</ref> उच्च औद्योगिकीकरण असले तरी, राज्याच्या अनेक क्षेत्रांमध्ये शेती हा मुख्य व्यवसाय आहे. कार्यरत वयोगटातील २४.१४% लोकसंख्या शेती आणि संबंधित कामांमध्ये कार्यरत आहे. <ref name="Kalamkar2011">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=AzHrY4GhHlIC&pg=PR5|title=Agricultural Growth and Productivity in Maharashtra: Trends and Determinants|last=S.S. Kalamkar|date=14 September 2011|publisher=Allied Publishers|isbn=978-81-8424-692-6|pages=18, 39, 64, 73}}</ref> == राजकीय आणि आर्थिक इतिहास == === राजकीय इतिहास === [[चित्र:Maharashtra_Divisions_Eng.svg|अल्ट=refer caption|उजवे|इवलेसे| महाराष्ट्राचे विभाग, त्यांच्या संबंधित जिल्ह्यांसह (२०१४ मध्ये ठाणे जिल्ह्याच्या उत्तरेकडील पालघर जिल्ह्याची स्थापना)]] ब्रिटीश [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी|ईस्ट इंडिया कंपनीने]] १७ व्या शतकाच्या सुरुवातीस [[मुंबई|मुंबईवर]] नियंत्रण ठेवले आणि ते त्यांच्या मुख्य व्यापार पोस्टपैकी एक म्हणून वापरले. १८ व्या शतकात कंपनीने हळूहळू आपल्या अधिपत्याखालील क्षेत्रांचा विस्तार केला. १८१८ मध्ये [[तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध|तिसऱ्या इंग्रज-मराठा युद्धात]] पेशवा [[दुसरे बाजीराव पेशवे|बाजीराव २]]च्या पराभवाने त्यांचा महाराष्ट्राचा विजय पूर्ण झाला. <ref>Omvedt, G. "Development of the Maharashtrian Class Structure, 1818 to 1931". ''Economic and Political Weekly'', pp. 1417–1432.</ref> [[मुंबई इलाखा|बॉम्बे प्रेसिडेन्सीचा]] भाग म्हणून [[युनायटेड किंग्डम|ब्रिटिशांनी]] पश्चिम महाराष्ट्रावर राज्य केले. अनेक [[मराठी लोक|मराठा]] राज्ये रियासत म्हणून टिकून राहिली, त्यांनी ब्रिटिशांचे [[सार्वभौमत्व|आधिपत्य]] मान्य करण्याच्या बदल्यात स्वायत्तता कायम ठेवली. [[नागपूर]], [[सातारा]] आणि [[कोल्हापूर]] या प्रदेशातील सर्वात मोठी संस्थाने होती. १८४८ मध्ये सातारा बॉम्बे प्रेसीडेंसीला जोडण्यात आला आणि १८५३ मध्ये नागपूरला जोडून [[नागपूर प्रांत]] बनले, नंतर मध्य प्रांताचा भाग झाला. बेरार, जो [[निजाम राजवट|निजामाच्या]] हैदराबाद संस्थानाचा भाग होता, १८५३ मध्ये ब्रिटीशांच्या ताब्यात गेला आणि १९०३ मध्ये मध्य प्रांतांना जोडण्यात आला. <ref name="Russell1997">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=6h2Gm1gPZZQC&pg=PT8|title=The Tribes and Castes of the Central Provinces of India (Volumes I and II)|last=R. V. Russell|publisher=Library of Alexandria|year=1997|isbn=978-1-4655-8294-2|page=8|access-date=15 November 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20160101080935/https://books.google.com/books?id=6h2Gm1gPZZQC&pg=PT8|archive-date=1 January 2016}}</ref> तथापि, संपूर्ण ब्रिटिश काळात [[मराठवाडा]] नावाचा मोठा भाग निजामाच्या [[हैदराबाद संस्थान|हैदराबाद संस्थानाचा]] भाग राहिला. इंग्रजांनी शतकाहून अधिक काळ राज्य केले आणि महाराष्ट्रातील लोकांच्या जीवनाच्या प्रत्येक पैलूत मोठे बदल घडवून आणले. १९४७ मध्ये भारतीय स्वातंत्र्यानंतर, [[डेक्कन स्टेट्स रीजनल काउन्सिल|डेक्कन स्टेट्स एजन्सीच्या]] रियासत आणि जहागीर, [[मुंबई राज्य|बॉम्बे स्टेटमध्ये]] विलीन करण्यात आले, जे १९५० मध्ये पूर्वीच्या बॉम्बे प्रेसीडेंसीपासून निर्माण झाले होते. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.kolhapurcorporation.gov.in/english/Ancient_Historical_Places.html|title=History of Kolhapur City|publisher=Kolhapur Corporation|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140912164315/http://www.kolhapurcorporation.gov.in/english/Ancient_Historical_Places.html|archive-date=12 September 2014|access-date=12 September 2014}}</ref> १९५६ मध्ये, [[राज्य पुनर्रचना कायदा (इ.स. १९५६)|राज्य पुनर्रचना कायद्याने]] भारतीय राज्यांची भाषिक धर्तीवर पुनर्रचना केली आणि बॉम्बे प्रेसिडेन्सी राज्य [[मराठवाडा|मराठवाड्यातील]] ([[औरंगाबाद विभाग]]) मुख्यतः [[मराठी भाषा|मराठी]] भाषिक प्रदेशांना जोडून पूर्वीचे [[हैदराबाद संस्थान|हैदराबाद राज्य]] आणि [[मध्य प्रांत आणि वऱ्हाड (ब्रिटिश भारत)|मध्य प्रांत आणि बेरारमधून]] [[विदर्भ]] क्षेत्र वाढवले गेले. मुंबई राज्याचा दक्षिणेकडील भाग [[कर्नाटक|म्हैसूरला]] देण्यात आला. १९५० च्या दशकात मराठी लोकांनी [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ|संयुक्त महाराष्ट्र समितीच्या]] बॅनरखाली द्विभाषिक [[मुंबई राज्य|मुंबई राज्याला]] जोरदार विरोध केला. <ref>{{स्रोत बातमी|last=Radheshyam Jadhav|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/Pune-pioneered-Samyukta-Maharashtra-movement/articleshow/5874479.cms|title=Samyukta Maharashtra movement|date=30 April 2010|work=[[The Times of India]]|publisher=[[The Times Group]]|access-date=12 September 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20151113064222/http://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/Pune-pioneered-Samyukta-Maharashtra-movement/articleshow/5874479.cms|archive-date=13 November 2015|url-status=live|agency=Bennet, Coleman & Co. Ltd.}}</ref> <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.dnaindia.com/mumbai/report-what-is-the-samyukta-maharashtra-movement-1983811|title=The Samyukta Maharashtra movement|date=1 May 2014|work=[[Daily News and Analysis]]|publisher=Dainik Bhaskar Group|access-date=12 September 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141006073631/http://www.dnaindia.com/mumbai/report-what-is-the-samyukta-maharashtra-movement-1983811|archive-date=6 October 2014|url-status=live|agency=Diligent Media Corporation}}</ref> १ मे १९६० रोजी, पूर्वीच्या द्विभाषिक मुंबई राज्याचे विभाजन करून [[महाराष्ट्र]] आणि [[गुजरात]] या नवीन राज्यांमध्ये वेगळे मराठी भाषिक राज्य. <ref>{{स्रोत बातमी|last=Bhagwat|first=Ramu|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/People-dont-want-Vidarbha-to-be-treated-as-colony-of-Maharashtra/articleshow/21564818.cms|title=Linguistic states|date=3 August 2013|work=[[The Times of India]]|publisher=[[The Times Group]]|access-date=12 September 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20151113062718/http://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/People-dont-want-Vidarbha-to-be-treated-as-colony-of-Maharashtra/articleshow/21564818.cms|archive-date=13 November 2015|url-status=live|agency=Bennet, Coleman & Co. Ltd.}}</ref> === आर्थिक इतिहास === ब्रिटिश राजवटीपूर्वी महाराष्ट्र प्रदेश अनेक महसूल विभागांमध्ये विभागला गेला होता. परगणा किंवा जिल्ह्याचे मध्ययुगीन समतुल्य होते. परगण्याच्या प्रमुखाला [[देशमुख]] आणि अभिलेख ठेवणाऱ्यांना [[देशपांडे]] म्हणत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&q=%22deshmukh%22+%22deshpande%22+sultanate+pargana&pg=PR9|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge University|isbn=978-0521268837|edition=1. publ.|location=New York|pages=22, xiii}}</ref> <ref name="Gandhi's Tiger and Sita's Smile: Essays on Gender, Sexuality, and Culture - Google Books">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=zN4nTmnlwsAC&q=deshpande+surname&pg=PA74|title=Gandhi's Tiger and Sita's Smile: Essays on Gender, Sexuality, and Culture - Google Books|last=Ruth Vanita|publisher=Yoda Press, 2005|year=2005|isbn=9788190227254|page=316}}</ref> सर्वात कमी प्रशासकीय एकक हे गाव होते. मराठी भागातील ग्रामसमाजात पाटील किंवा गावचा प्रमुख, महसूल कलेक्टर आणि [[कुलकर्णी]], गावातील रेकॉर्ड-कीपर यांचा समावेश होतो. ही वंशपरंपरागत पदे होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=79sS_w_bOQYC&q=balutedar+maharashtra&pg=PP15|title=John Briggs in Maharashtra: A Study of District Administration Under Early British rule|last=Deshpande|first=Arvind M.|date=1987|publisher=Mittal|isbn=9780836422504|location=Delhi|pages=118–119}}</ref> गावात [[बलुतेदार]] नावाचे बारा वंशपरंपरागत नोकरही असत. बलुतेदार पद्धत कृषी क्षेत्राला साथ देणारी होती. या प्रणालीखालील नोकरांनी शेतकऱ्यांना आणि गावातील आर्थिक व्यवस्थेला सेवा दिली. या व्यवस्थेचा पाया जात होता. नोकर त्यांच्या जातींच्या विशिष्ट कामांसाठी जबाबदार होते. बारा बलुतेदारांच्या अधिपत्याखाली बारा प्रकारचे नोकर होते <ref>Kulkarni, A. R. “SOCIAL AND ECONOMIC POSITION OF BRAHMINS IN MAHARASHTRA IN THE AGE OF SHIVAJI.” Proceedings of the Indian History Congress, vol. 26, 1964, pp. 66–75. JSTOR, www.jstor.org/stable/44140322. Accessed 15 June 2020.</ref> <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Intersections: Socio-Cultural Trends in Maharashtra|last=Kulkarni|first=A. R.|date=2000|publisher=Sangam|isbn=978-0863118241|editor-last=Kosambi|editor-first=Meera|location=London|pages=121–140|chapter=The Mahar Watan: A Historical Perspective|access-date=13 December 2016|chapter-url=https://books.google.com/books?id=XU8dmAiaZSgC&pg=PA121}}</ref> <ref>Sugandhe, Anand, and Vinod Sen. "SCHEDULED CASTES IN MAHARASHTRA: STRUGGLE AND HURDLES IN THEIR SOCIO-ECONOMIC DEVELOPMENT." Journal of Indian Research (ISSN: 2321-4155) 3.3 (2015): 53-64.</ref> त्यांच्या सेवेच्या बदल्यात, बलुतेदारांना आनुवंशिक अधिकारांचे जटिल संच (वतन) बार्टर प्रणाली अंतर्गत गावातील ''कापणीमध्ये'' वाटा देण्यात आले. <ref>Fukazawa, H., 1972. Rural Servants in the 18th Century Maharashtrian Village—Demiurgic or Jajmani System?. Hitotsubashi journal of economics, 12(2), pp.14-40.</ref> १७०० च्या दशकात, महाराष्ट्र प्रदेशातील महत्त्वाची शहरे ब्रिटिशांच्या अधिपत्याखालील मुंबईचे व्यापारी बंदर होते, पेशव्यांच्या राजवटीत पुणे ही राजकीय आणि आर्थिक राजधानी होती, <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=WJp_DAAAQBAJ&q=pantpratinidhi+deshastha&pg=PP1|title=India's new capitalists: caste, business, and industry in a modern nation|last=Nilekani|first=Harish Damodaran|date=2008|publisher=Palgrave Macmillan|isbn=978-0230205079|location=Houndmills, Basingstoke, Hampshire|page=50}}</ref> <ref name="ReferenceA">{{स्रोत पुस्तक|title=Gokhale Kulavruttanta|publisher=Sadashiv Shankar Gokhale|year=1978|editor-last=[[Gangadhar Pathak|Gangadhar Ramchandra Pathak]]|edition=2nd|location=[[Pune]], India|pages=120, 137|language=mr|script-title=mr:गोखले कुलवृत्तान्त}}</ref> <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kosambi|first=Meera|date=1989|title=Glory of Peshwa Pune|journal=Economic and Political Weekly|volume=248|issue=5|page=247}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.dnaindia.com/mumbai/report_shaniwarwada-was-centre-of-indian-politics-ninad-bedekar_1618983|title=Shaniwarwada was centre of Indian politics: Ninad Bedekar – Mumbai – DNA|date=29 November 2011|publisher=Dnaindia.com}}</ref> आणि भोसले यांनी नागपूरवर राज्य केले. मागील शतकात, [[औरंगाबाद]] हे [[मुघल साम्राज्य|मुघल गव्हर्नरांचे]] स्थान म्हणून या भागातील सर्वात महत्त्वाचे शहर होते. ब्रिटीश राजवटीत (१८१८-१९४७), आजच्या राज्याच्या वेगवेगळ्या भागांवर वेगवेगळ्या शासन पद्धतींनुसार राज्य केले जात होते, त्यांच्या आर्थिक विकासातही हा फरक दिसून आला. जरी ब्रिटिशांनी मुळात भारताला इंग्लंडमधील कारखान्यांसाठी कच्च्या मालाच्या पुरवठ्याचे ठिकाण मानले असले तरी, १९ व्या शतकाच्या अखेरीस मुंबई शहरात आधुनिक उत्पादन उद्योग विकसित होत होता. <ref>Majumdar, Sumit K. (2012), India's Late, Late Industrial Revolution: Democratizing Entrepreneurship, Cambridge: Cambridge University Press, {{ISBN|1-107-01500-6}}, retrieved 7 December 2013</ref> मुख्य उत्पादन कापूस होते आणि या गिरण्यांमधील बहुतांश कामगार <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Kd1CDgAAQBAJ&q=%22ravindra+kumar%22+maharashtra+marathi&pg=PR7|title=Rival Claims: Ethnic Violence and Territorial Autonomy Under Indian Federalism|last=Lacina|first=Bethany Ann|date=2017|publisher=University of Michigan press|isbn=978-0472130245|location=Ann arbor, MI, USA|page=129}}</ref> पश्चिम महाराष्ट्रातील होते, परंतु विशेषतः किनारपट्टीच्या कोकण प्रदेशातील होते. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/emergenceofindus0000morr|title=Emergence of an Industrial Labor Force in India: A Study of the Bombay Cotton Mills, 1854-1947|last=Morris|first=David|date=1965|publisher=University of California Press|isbn=9780520008854|page=[https://archive.org/details/emergenceofindus0000morr/page/63 63]|quote=konkan.|url-access=registration}}</ref> <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ZFa5tb75QUsC&q=marathi+migration+bombay+mill&pg=PR10|title=The origins of industrial capitalism in India business strategies and the working classes in Bombay, 1900-1940|last=Chandavarkar|first=Rajnarayan|date=2002|publisher=Cambridge University Press|isbn=9780521525954|edition=1st pbk.|location=Cambridge [England]|page=33}}</ref> <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=lw3iPzyfpdQC&q=bombay+industry++marathi+%22working+class%22+colonial&pg=PA328|title=World cities beyond the West : globalization, development, and inequality|date=2004|publisher=Cambridge University Press|isbn=9780521830034|editor-last=Gugler|editor-first=Josef|edition=Repr.|location=Cambridge|page=334}}</ref> हैदराबाद-गोदावरी व्हॅली रेल्वेचे १८९६ मध्ये पूर्णत्व, {{Convert|391|mi|km}} हैदराबाद शहर ते [[मनमाड रेल्वे स्थानक|मनमाड जंक्शन]] या मार्गाने निजाम शासित मराठवाडा प्रदेश उद्योगाच्या वाढीसाठी खुला केला. विसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धात, [[हैदराबाद संस्थान|हैदराबाद राज्याची]] सर्वात मोठी निर्यात म्हणून [[कापूस]] उद्योगाला निजामाच्या हैदराबाद सरकारमध्ये महत्त्वाचे स्थान होते. १८८९ मध्ये, [[औरंगाबाद विभाग|औरंगाबादमध्ये]] एक कापूस सूत गिरणी आणि विणकामाची गिरणी उभारण्यात आली, ज्यामध्ये एकूण ७०० लोक काम करत होते. एकट्या [[जालना|जालन्यात]] ९ [[जिनिंग|कापूस जिनिंग]] कारखाने आणि पाच कॉटन प्रेस असून, औरंगाबाद येथे आणखी दोन जिनिंग कारखाने आहेत. १९१४ मध्ये कापसाखाली लागवड केलेल्या जमिनीचे क्षेत्र ३ दशलक्ष [[एकर]] (१२,००० किमी ²) होते. हैदराबाद राज्यात, बहुतेक कापूस [[मराठवाडा|मराठवाड्यातील]] जिल्ह्य़ांमध्ये पिकवला जातो, जेथे माती विशेषतः अनुकूल होती. <ref name="hydgodavari">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://artsandculture.google.com/asset/hyderabad-godavari-valley-railway-buldana-aurangabad-parbhanai-districts-sheet-no-56-a-n-w/VgGD0xllzz7OBA|title=Hyderabad Godavari Valley Railway: Buldana, Aurangabad & Parbhanai Districts, Sheet No.56 A/N.W - Unknown|website=Google Arts & Culture|language=en|access-date=14 July 2020}}</ref> १९१४ मध्ये ६९,९४३ लोक कापूस कताई, आकारमानात आणि ५,१७,७५० लोक विणकाम, कापूस जिनिंग, साफसफाई आणि प्रेसिंगमध्ये कार्यरत होते. दिलेली मजुरी चांगली होती, पण कापूस उद्योगाचा वाढता वाढ, पावसाची अनिश्चितता आणि सावकारांकडून कर्जाची उपलब्धता यामुळे मराठवाड्यात राहण्याचा खर्च लक्षणीय वाढला. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://citykatta.com/hyderabad-godavari-valley-railway/|title=Hyderabad–Godavari Valley Railway and Cotton Industry|last=J|first=Nikhil|date=29 November 2018|website=CityKatta}}</ref> {| class="wikitable" style="width:200px; float:right;" !वर्ष ! सकल देशांतर्गत उत्पादन (लाखो [[भारतीय रुपया|INR]] ) |- | 1980 |[[File:Indian_Rupee_symbol.svg|12x12अंश]]</img> १६६,३१० |- | 1985 |[[File:Indian_Rupee_symbol.svg|12x12अंश]]</img> २९६,१६० |- | १९९० |[[File:Indian_Rupee_symbol.svg|12x12अंश]]</img> ६४४,३३० |- | 1995 |[[File:Indian_Rupee_symbol.svg|12x12अंश]]</img> १,५७८,१८० |- | 2000 |[[File:Indian_Rupee_symbol.svg|12x12अंश]]</img> 2,386,720 |- | 2005 |[[File:Indian_Rupee_symbol.svg|12x12अंश]]</img> ३,७५९,१५० <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://specials.rediff.com/money/2009/mar/31slide13-indias-top-ten-debt-ridden-states.htm|title=Maharashtra economy soars to $85b by 2005|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20101214205023/http://specials.rediff.com/money/2009/mar/31slide13-indias-top-ten-debt-ridden-states.htm|archive-date=14 December 2010|access-date=27 July 2010}}</ref> |- | 2011 |[[File:Indian_Rupee_symbol.svg|12x12अंश]]</img> 9,013,300 |- | 2014 |[[File:Indian_Rupee_symbol.svg|12x12अंश]]</img> १६,८६६,९५० |- | 2019 |[[File:Indian_Rupee_symbol.svg|12x12अंश]]</img> २६,३२७,९२० <ref>https://statisticstimes.com/economy/india/indian-states-gdp.php</ref> |} महाराष्ट्राच्या निर्मितीनंतर, राज्य सरकारने १९६२ मध्ये महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ ([[महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ|MIDC]])ची स्थापना राज्याच्या इतर क्षेत्रांमध्ये वाढ करण्यासाठी केली. त्याच्या स्थापनेपासूनच्या दशकांमध्ये, MIDC ने महाराष्ट्र सरकारची प्राथमिक औद्योगिक पायाभूत सुविधा विकास संस्था म्हणून काम केले आहे. स्थापनेपासून एमआयडीसीने राज्यातील प्रत्येक जिल्ह्यात किमान एक औद्योगिक क्षेत्र स्थापन केले आहे. <ref>Anand, V., 2004. Multi-party accountability for environmentally sustainable industrial development: the challenge of active citizenship. PRIA Study Report, no. 4, March 2004.</ref> पुणे महानगर प्रदेश आणि [[ठाणे जिल्हा]] आणि [[रायगड जिल्हा]] यांसारखे मुंबई जवळील क्षेत्रे सर्वाधिक औद्योगिक वाढीचे क्षेत्र आहेत. <ref name="hindu">{{स्रोत बातमी|last=Menon|first=Sudha|url=http://www.thehindubusinessline.in/2002/03/30/stories/2002033000801300.htm|title=Pimpri-Chinchwad industrial belt: Placing Pune at the front|date=30 March 2002|work=The Hindu Business Line|access-date=29 January 2012}}</ref> स्वातंत्र्यानंतर [[कृषी सहकारी]] संस्थांच्या विकासात महाराष्ट्र अग्रेसर होता. किंबहुना, 'स्थानिक पुढाकाराने ग्रामीण विकास' या तत्कालीन सत्ताधारी [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस|काँग्रेस]] पक्षाच्या दृष्टीचा तो अविभाज्य भाग होता. [[साखर]] सहकारी संस्थांना 'विशेष' दर्जा देण्यात आला आणि सरकारने भागधारक, हमीदार आणि नियामक म्हणून काम करून मार्गदर्शकाची भूमिका स्वीकारली, <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Lalvani|first=Mala|date=2008|title=Sugar Co-operatives in Maharashtra: A Political Economy Perspective|journal=The Journal of Development Studies|volume=44|issue=10|pages=1474–1505|doi=10.1080/00220380802265108}}</ref> <ref name="Patil">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.rediff.com/money/2007/jul/09sugar.htm|title=Sugar cooperatives on death bed in Maharashtra|last=Patil|first=Anil|date=9 July 2007|publisher=Rediff India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110828234602/http://www.rediff.com/money/2007/jul/09sugar.htm|archive-date=28 August 2011|access-date=27 December 2011}}</ref> <ref name="helsinki">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.helsinki.fi/iehc2006/papers2/Das72.pdf|title=Problems and Prospects of the Cooperative Movement in India Under the Globalization Regime|last=Banishree Das|last2=Nirod Kumar Palai|date=18 July 2006|publisher=XIV International Economic History Congress, Helsinki 2006, Session 72|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150924051908/http://www.helsinki.fi/iehc2006/papers2/Das72.pdf|archive-date=24 September 2015|access-date=28 September 2015|last3=Kumar Das}}</ref> साखरेव्यतिरिक्त, दुग्धव्यवसायात, कापूस, आणि खत उद्योगात सहकारी संस्थांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. <ref name="Mahanand Dairy">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mahanand.in/Index.aspx?mid=1|title=Mahanand Dairy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141124105202/http://mahanand.in/Index.aspx?mid=1|archive-date=24 November 2014|access-date=28 September 2014}}</ref> राज्य सरकारच्या पाठिंब्यामुळे १९९० च्या दशकात महाराष्ट्रात २५,०००हून अधिक सहकारी संस्था स्थापन झाल्या. <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Dahiwale|first=S. M.|date=11 February 1995|title=Consolidation of Maratha Dominance in Maharashtra|journal=Economic and Political Weekly|volume=30|issue=6|pages=340–342|jstor=4402382}}</ref> १९८२ मध्ये [[वसंतराव दादा पाटील|वसंतदादा पाटील]] यांच्या नेतृत्वाखालील राज्य सरकारने शिक्षण क्षेत्राचे उदारीकरण केले. यामुळे राज्यात अनेक धार्मिक आणि विशेष हेतू असलेल्या संस्थांसह शेकडो खाजगी महाविद्यालये आणि विद्यापीठे स्थापन झाली. <ref name="articles.economictimes.indiatimes.com">{{स्रोत बातमी|last=Bhosale|first=Jayashree|url=http://articles.economictimes.indiatimes.com/2007-11-10/news/27682218_1_educational-institutes-education-barons-professional-education|title=Economic Times: Despite private participation Education lacks quality in Maharashtra|date=10 November 2007|access-date=6 October 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141010054204/http://articles.economictimes.indiatimes.com/2007-11-10/news/27682218_1_educational-institutes-education-barons-professional-education|archive-date=10 October 2014|url-status=live}}</ref> महाराष्ट्रातील मोठ्या सहकार चळवळीतील राजकारणी आणि नेत्यांनी खाजगी संस्थांच्या स्थापनेत मोलाचा वाटा उचलला होता <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Dahiwale Vol. 30, No. 6 (11 Feb. 1995), pp.|first=S. M.|date=1995|title=Consolidation of Maratha Dominance in Maharashtra|journal=Economic and Political Weekly|volume=30|issue=6|pages=341–342|jstor=4402382}}</ref> <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Baviskar|first=B. S.|date=2007|title=Cooperatives in Maharashtra: Challenges Ahead|journal=Economic and Political Weekly|volume=42|issue=42|pages=4217–4219|jstor=40276570}}</ref> १९९१ च्या आर्थिक उदारीकरणानंतर, महाराष्ट्राने परकीय भांडवल, विशेषतः माहिती तंत्रज्ञान आणि अभियांत्रिकी उद्योगांना आकर्षित करण्यास सुरुवात केली. १९९० च्या उत्तरार्धात आणि २१ व्या शतकाच्या पहिल्या दशकात माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रात मोठा विकास झाला आणि पुण्यातील [[औंध]] आणि [[हिंजवडी]] भागात आयटी पार्क्सची स्थापना करण्यात आली. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/cityinsouthasia0000heit|title=The city in South Asia|last=Heitzman|first=James|date=2008|publisher=Routledge|isbn=978-0415574266|location=London|page=[https://archive.org/details/cityinsouthasia0000heit/page/218 218]|quote=pune.|access-date=14 November 2016|url-access=registration}}</ref> == सेक्टर्स == === ऊर्जा उत्पादन === [[चित्र:Current_functioning_units_of_CSTPS.jpg|अल्ट=Current functioning units of Chandrapur Super Thermal Power Station|उजवे|इवलेसे| चंद्रपूर सुपर थर्मल पॉवर स्टेशन, राज्याचे वीज उत्पादन स्त्रोत]] जरी त्याची लोकसंख्या महाराष्ट्राला देशातील सर्वात मोठ्या ऊर्जा वापरकर्त्यांपैकी एक बनवते, <ref name="consumes">{{स्रोत बातमी|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Maharashtra-used-up-1193-MW-more-power-in-winter/articleshow/11983942.cms|title=Maharashtra used up 1193 MW more power in wintert|date=22 February 2012|work=[[The Times of India]]|access-date=13 September 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20151115123353/http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Maharashtra-used-up-1193-MW-more-power-in-winter/articleshow/11983942.cms|archive-date=15 November 2015|url-status=live|agency=The Times Group}}</ref> <ref name="Thermal">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://indianpowersector.com/home/about/|title=Indian Power Sector|website=indianpowersector.com/|publisher=Ministry of Power|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140822222704/http://indianpowersector.com/home/about/|archive-date=22 August 2014|access-date=29 August 2014}}</ref> संवर्धन आदेश, सर्वात मोठ्या लोकसंख्या केंद्रांमध्ये सौम्य हवामान आणि मजबूत पर्यावरणीय हालचालींमुळे त्याचा दरडोई ऊर्जा वापर कोणत्याही भारतीय राज्यांपैकी सर्वात लहान आहे. <ref name="Regulatory">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://electricitygovernance.wri.org/files/egi/Maharashtra%20Case%20Study.pdf|title=Electricity Governance Initiative|website=electricitygovernance.wri.org/|publisher=Government of Maharashtra|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140903064333/http://electricitygovernance.wri.org/files/egi/Maharashtra%20Case%20Study.pdf|archive-date=3 September 2014|access-date=29 August 2014}}</ref> राज्याची उच्च विजेची मागणी भारतातील एकूण स्थापित वीज निर्मिती क्षमतेच्या १३% आहे, जी प्रामुख्याने कोळसा आणि नैसर्गिक वायू यांसारख्या जीवाश्म इंधनांपासून आहे. [[चंद्रपूर]] जिल्ह्यात कोळसा उत्पादनाच्या मोठ्या सुविधा आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=The Age of Aspiration: Power, Wealth, and Conflict in Globalizing India|last=Hiro|first=Dilip|date=2015|publisher=New Press|isbn=9781620971413|page=182}}</ref> राज्यातील विदर्भात कोळशाचे महत्त्वपूर्ण साठे आहेत. <ref name="Chauhan2006">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=78oW6WeBTKMC&pg=PA1|title=Non-Conventional Energy Resources|last=D. S. Chauhan|publisher=New Age International|year=2006|isbn=978-81-224-1768-5|pages=2, 9}}</ref> [[बॉम्बे हाय|मुंबई हाय]], ऑफशोअर ऑइलफिल्ड {{Convert|165|km}} मुंबईच्या किनाऱ्याजवळ भारतातील कच्च्या तेलाच्या उत्पादनात लक्षणीय टक्केवारी आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/ongc-makes-significant-oil-gas-discovery-in-arabian-sea/articleshow/62325917.cms|title=ONGC makes significant oil, gas discovery in Arabian Sea - Times of India|website=[[The Times of India]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190728020943/https://timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/ongc-makes-significant-oil-gas-discovery-in-arabian-sea/articleshow/62325917.cms|archive-date=28 July 2019|access-date=16 July 2019}}</ref> <ref>Rao, R.P., and Talukdar, S.N., Petroleum Geology of Bombay High Field - India, in Giant Oil and Gas Fields of the Decade:1968-1978, Halbouty, M.T., editor, AAPG Memoir 30, 1980, Tulsa: American Association of Petroleum Geologists, {{ISBN|0891813063}}, p. 504</ref> <ref name="Rao Talukdar 1980 p487">Rao, R.P., and Talukdar, S.N., Petroleum Geology of Bombay High Field, India, in Giant Oil and Gas Fields of the Decade:1968-1978, Halbouty, M.T., editor, AAPG Memoir 30, 1980, Tulsa: American Association of Petroleum Geologists, {{ISBN|0891813063}}, p. 487</ref> [[जलविद्युत]], [[पवन ऊर्जा|पवन]], [[सौर]] आणि [[बायोमास]] यांसारखे अणुऊर्जेचे आणि नूतनीकरणीय स्रोत राज्यातील वीज निर्मिती क्षमतेत कमी योगदान देतात. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mercindia.org.in/pdf/LT_Booklet.pdf|title=Electricity tariff in Maharashtra|website=mercindia.org.in/|publisher=[[Maharashtra State Electricity Board]]|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20150412133658/http://www.mercindia.org.in/pdf/LT_Booklet.pdf|archive-date=12 April 2015|access-date=13 September 2014}}</ref> अनेक साखर कारखाने गिरणीच्या वापरासाठी वीज आणि ग्रीडसाठी अधिशेष निर्माण करण्यासाठी बॅगॅस सहनिर्मितीचा वापर करतात. <ref>Patil, D.A., From sugar production to sustainable energy production: exploring scenarios and policy implications for bioenergy in the sugar bowl of India.</ref> महाराष्ट्र हे भारतातील सर्वात मोठे वीज निर्मिती करणारे राज्य आहे, ज्याची स्थापित वीज निर्मिती क्षमता ४४ हजार मेगावॅट आहे. <ref name="Thermal">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://indianpowersector.com/home/about/|title=Indian Power Sector|website=indianpowersector.com/|publisher=Ministry of Power|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140822222704/http://indianpowersector.com/home/about/|archive-date=22 August 2014|access-date=29 August 2014}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://indianpowersector.com/home/about/ "Indian Power Sector"]. ''indianpowersector.com/''. Ministry of Power. [https://web.archive.org/web/20140822222704/http://indianpowersector.com/home/about/ Archived] from the original on 22 August 2014<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">29 August</span> 2014</span>.</cite></ref> राज्य भारताच्या पश्चिम ग्रीडचा एक प्रमुख घटक बनवते, जे आता भारताच्या उत्तर, पूर्व, पश्चिम आणि उत्तर पूर्व ग्रीड अंतर्गत येते. <ref name="consumes">{{स्रोत बातमी|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Maharashtra-used-up-1193-MW-more-power-in-winter/articleshow/11983942.cms|title=Maharashtra used up 1193 MW more power in wintert|date=22 February 2012|work=[[The Times of India]]|access-date=13 September 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20151115123353/http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Maharashtra-used-up-1193-MW-more-power-in-winter/articleshow/11983942.cms|archive-date=15 November 2015|url-status=live|agency=The Times Group}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Maharashtra-used-up-1193-MW-more-power-in-winter/articleshow/11983942.cms "Maharashtra used up 1193 MW more power in wintert"]. ''[[द टाइम्स ऑफ इंडिया|The Times of India]]''. The Times Group. 22 February 2012. [https://web.archive.org/web/20151115123353/http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Maharashtra-used-up-1193-MW-more-power-in-winter/articleshow/11983942.cms Archived] from the original on 15 November 2015<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">13 September</span> 2014</span>.</cite></ref> महाराष्ट्र पॉवर जनरेशन कंपनी [[औष्णिक वीजनिर्मिती प्रकल्प|थर्मल पॉवर प्लांट]] चालवते. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mahagenco.in/index.php/about-us|title=Maharashtra State Power Generation Company -A Power Generating Utility|website=mahagenco.in/|publisher=[[Maharashtra State Power Generation Company]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140921080018/http://www.mahagenco.in/index.php/about-us|archive-date=21 September 2014|access-date=13 September 2014}}</ref> राज्य सरकारच्या मालकीच्या वीज निर्मिती प्रकल्पांव्यतिरिक्त, खाजगी मालकीचे वीज निर्मिती प्रकल्प आहेत जे महाराष्ट्र राज्य विद्युत पारेषण कंपनी मार्फत वीज प्रेषण करतात, जे राज्यातील वीज पारेषणासाठी जबाबदार आहे. <ref name="power supply">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://greencleanguide.com/2012/11/27/power-supply-position-of-the-state-of-maharashtra/|title=Power demand-supply position of the state of Maharashtra|date=2012-11-27|publisher=Green guide|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140331205356/http://greencleanguide.com/2012/11/27/power-supply-position-of-the-state-of-maharashtra/|archive-date=31 March 2014|access-date=17 May 2014}}</ref> अनेक जलविद्युत प्रकल्प आहेत, विशेषतः पश्चिम महाराष्ट्रातील [[पुणे]], [[सातारा]] आणि [[कोल्हापूर]] या जिल्ह्यांमध्ये वीज निर्मितीसाठी. सातारा जिल्ह्यातील [[कोयना जलविद्युत प्रकल्प]] हा राज्यातील उत्पादन क्षमतेनुसार सर्वात मोठा प्रकल्प आहे. राज्यात पवननिर्मित विजेचीही चांगली क्षमता आहे आणि पवन ऊर्जा निर्माण करण्यात आघाडीवर असलेल्या राज्यांपैकी एक आहे. महानिर्मिती, कॅप्टिव्ह पॉवर प्लांट, इतर राज्य वीज मंडळे आणि खाजगी क्षेत्रातील वीज निर्मिती कंपन्यांकडून वीज खरेदी करून राज्यभर वीज वितरणाची जबाबदारी [[महावितरण|महावितरणकडे]] आहे. <ref name="Regulatory">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://electricitygovernance.wri.org/files/egi/Maharashtra%20Case%20Study.pdf|title=Electricity Governance Initiative|website=electricitygovernance.wri.org/|publisher=Government of Maharashtra|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140903064333/http://electricitygovernance.wri.org/files/egi/Maharashtra%20Case%20Study.pdf|archive-date=3 September 2014|access-date=29 August 2014}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://electricitygovernance.wri.org/files/egi/Maharashtra%20Case%20Study.pdf "Electricity Governance Initiative"] <span class="cs1-format">(PDF)</span>. ''electricitygovernance.wri.org/''. Government of Maharashtra. [https://web.archive.org/web/20140903064333/http://electricitygovernance.wri.org/files/egi/Maharashtra%20Case%20Study.pdf Archived] <span class="cs1-format">(PDF)</span> from the original on 3 September 2014<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">29 August</span> 2014</span>.</cite></ref> मुंबईतील काही भागात त्यांची वीज खाजगी क्षेत्रातील कंपन्यांकडून मिळते जसे की [[बृहन्मुंबई विद्युतपुरवठा आणि परिवहन उपक्रम|बृहन्मुंबई इलेक्ट्रिक सप्लाय अँड ट्रान्सपोर्ट]], [[टाटा पॉवर]] आणि [[अदानी ट्रान्समिशन|अदानी इलेक्ट्रिसिटी मुंबई लिमिटेड]] या वीज वितरक आहेत. === शेती === [[चित्र:Sorghum_farm_Chinawal_3.jpg|उजवे|267x267अंश| महाराष्ट्रातील चिनावल गावात ज्वारीचे शेत]] [[चित्र:Sugarcane_weighing_at_sugarmill.jpg|उजवे|इवलेसे|250x250अंश| [[महाराष्ट्र]], भारतातील सहकारी साखर कारखान्यात ऊसाचे वजन केले जाते.]] [[चित्र:Paddy_Fields.jpg|उजवे|इवलेसे| कोकण विभागातील धाकटी जुई गावाजवळील भातशेती]] [[चित्र:Cattle_Egret_with_Plough_by_Dr._Raju_Kasambe_DSCN1746_(1).jpg|उजवे|इवलेसे| यवतमाळ जिल्ह्यात नांगरणी]] ऐतिहासिकदृष्ट्या, भारताने आपली अर्थव्यवस्था आणि जीडीपी या तीन क्षेत्रांमध्ये वर्गीकृत केले आहे आणि त्याचा मागोवा घेतला आहे: कृषी, उद्योग आणि सेवा. शेतीमध्ये पिके, फलोत्पादन, दूध आणि पशुपालन, मत्स्यपालन, मासेमारी, रेशीम शेती, पशुपालन, वनीकरण आणि संबंधित क्रियाकलापांचा समावेश होतो. [[महाराष्ट्र]] हे भारतातील एक उच्च औद्योगिक राज्य असले तरी, शेती हा राज्याचा मुख्य व्यवसाय आहे. <ref name="Kalamkar2011" /> : बहुतेक लागवडीयोग्य जमीन अजूनही पावसावर अवलंबून असल्याने, जून ते सप्टेंबर दरम्यानचा [[मोसमी पाऊस|नैऋत्य मोसमी]] पाऊस राज्यातील अन्नधान्य आणि जीवनमानाच्या गुणवत्तेसाठी महत्त्वपूर्ण आहे. म्हणून, महाराष्ट्र आणि भारताच्या इतर भागांची कृषी दिनदर्शिका मान्सूनद्वारे नियंत्रित केली जाते. वेळेचे वितरण, स्थानिक वितरण किंवा मान्सूनच्या पावसाचे प्रमाण यातील कोणत्याही चढउतारामुळे पूर किंवा दुष्काळाची परिस्थिती उद्भवू शकते ज्यामुळे कृषी क्षेत्रावर प्रतिकूल परिणाम होऊ शकतो. याचा दुय्यम आर्थिक क्षेत्रांवर, एकूण अर्थव्यवस्थेवर, अन्नाची चलनवाढ आणि त्यामुळे सामान्य लोकांच्या जीवनमानाची एकूण गुणवत्ता आणि खर्च यावर मोठा परिणाम होतो. दख्खनच्या पठारावरील पश्चिम महाराष्ट्रातील अनेक भाग जसे की पूर्व [[पुणे जिल्हा|पुणे]] जिल्हा, [[सोलापूर]], [[सांगली]], सातारा आणि [[अहमदनगर जिल्हा|अहमदनगर]] आणि [[मराठवाडा]] प्रदेश विशेषतः दुष्काळी आहे. उर्वरित भारताप्रमाणेच, जमीनधारणा कमीच राहते आणि अल्पभूधारक शेतकऱ्यांची टक्केवारी (१.० हेक्टरपेक्षा कमी जमीन ९२.५ एकर) ४३% होती. सर्व आकार गटांवर सरासरी धारण तीन हेक्टरपेक्षा कमी होता. <ref>Population Growth and its Impact on Agriculture in India: A Geographical Perspective Sneh Sangwan1, Balwan Singh2, Ms. Mahima3 </ref> <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Sangwan|first=Sneh|last2=Singh|first2=Balwan|last3=Ms. Mahima|date=2018|title=Population Growth and its Impact on Agriculture in India: A Geographical Perspective|journal=International Journal of Scientific Research in Science, Engineering and Technology (Ijsrset.com)|volume=4|issue=1|pages=975–977}}</ref> अलिकडच्या वर्षांत महाराष्ट्रात शेतकऱ्यांच्या आत्महत्यांमध्ये मोठी वाढ झाली आहे कारण मान्सूनच्या अपयशामुळे, हवामानातील बदलांमुळे आणि काही वेळेला पिकांची किंमत बाजारभावापेक्षा जास्त असल्याने कर्जबाजारीपणा. <ref name="wire">{{स्रोत बातमी|last=Hardikar|first=Jaideep|url=https://thewire.in/149054/drought-tamil-nadu-farmers-deaths/|title=With No Water and Many Loans, Farmers' Deaths Are Rising in Tamil Nadu|date=21 June 2017|work=The Wire|access-date=21 June 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170621045357/https://thewire.in/149054/drought-tamil-nadu-farmers-deaths/|archive-date=21 June 2017|url-status=live}}</ref> <ref name="Kalamkar2011">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=AzHrY4GhHlIC&pg=PR5|title=Agricultural Growth and Productivity in Maharashtra: Trends and Determinants|last=S.S. Kalamkar|date=14 September 2011|publisher=Allied Publishers|isbn=978-81-8424-692-6|pages=18, 39, 64, 73}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFS.S._Kalamkar2011">S.S. Kalamkar (14 September 2011). [https://books.google.com/books?id=AzHrY4GhHlIC&pg=PR5 ''Agricultural Growth and Productivity in Maharashtra: Trends and Determinants'']. Allied Publishers. pp.&nbsp;18, 39, 64, 73. [[आंतरराष्ट्रीय प्रमाणित पुस्तक क्रमांक|ISBN]]&nbsp;[[विशेष:पुस्तकस्त्रोत/978-81-8424-692-6|<bdi>978-81-8424-692-6</bdi>]].</cite></ref> काही अभ्यासांमध्ये आत्महत्येचे कारण हे मुख्यतः बँका आणि NBFCs कडून महागडे बियाणे आणि खते खरेदी करण्यासाठी घेतलेल्या [[कर्ज|कर्जास]] असमर्थता म्हणून जोडले गेले आहे, बहुतेकदा परदेशी MNCs द्वारे विक्री केली जाते. <ref>{{स्रोत बातमी|url=https://indianexpress.com/article/india/in-80-farmer-suicides-due-to-debt-loans-from-banks-not-moneylenders-4462930/|title=In 80% farmer-suicides due to debt, loans from banks, not moneylenders|work=The Indian Express|access-date=25 March 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190325102325/https://indianexpress.com/article/india/in-80-farmer-suicides-due-to-debt-loans-from-banks-not-moneylenders-4462930/|archive-date=25 March 2019|url-status=live}}</ref> पावसाच्या पाण्यावर शेती कमी अवलंबून राहावी यासाठी सिंचन सुविधांचा विस्तार करण्यात येत आहे. भारतात आतापर्यंत सर्वाधिक [[धरण|धरणे]] महाराष्ट्रात आहेत. असे असूनही, निव्वळ सिंचित क्षेत्र केवळ ३३,५०० आहे&nbsp;चौरस किलोमीटर किंवा सुमारे १६% लागवडीयोग्य जमीन. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.cwc.nic.in/main/downloads/National%20Register%20of%20Large%20dams%202009.pdf|title=NATIONAL REGISTER OF LARGE DAMS – 2009|last=Sengupta|first=S.K.|website=Central Water Commission - An apex organization in water resources development in India|publisher=Central water Commission|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20110721165130/http://www.cwc.nic.in/main/downloads/National%20Register%20of%20Large%20Dams%202009.pdf|archive-date=21 July 2011|access-date=14 January 2015}}</ref> मुख्य पावसाळी पिकांमध्ये ज्वारी, [[बाजरी]] आणि फिंगर बाजरी यासारख्या बाजरींचा समावेश होतो. हे हजारो वर्षांपासून या प्रदेशात घेतले जात आहेत. <ref name="Srivastava2008">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=FvjZVwYVmNcC&pg=PA107|title=History of Agriculture in India, Up to C. 1200 A.D.|last=Vinod Chandra Srivastava|publisher=Concept Publishing Company|year=2008|isbn=978-81-8069-521-6|pages=108–109}}</ref> कोकणातील जास्त पाऊस पडणाऱ्या भागात आणि [[सह्याद्री]] पर्वताच्या पूर्वेकडील पायथ्याशी भाताच्या विविध जातींची लागवड केली जाते. इतर पिकांमध्ये [[गहू]], कडधान्ये, भाजीपाला आणि [[कांदा|कांदे]] यांचा समावेश होतो. भारतीय राष्ट्रीय सरासरीच्या तुलनेत महाराष्ट्र सर्व पिकांच्या उत्पादकतेमध्ये मागे आहे, जे युरोप आणि आशियातील इतर काही प्रगतीशील देशांच्या सरासरीपेक्षा खूप मागे आहे. <ref>Kalamkar, S.S., 2003. Agricultural development and sources of output growth in Maharashtra State.</ref> मुख्य नगदी पिकांमध्ये [[कापूस]], [[ऊस]], [[हळद]], आणि [[भुईमूग]], [[सुर्यफूल|सूर्यफूल]] आणि [[सोयाबीन]] यासह अनेक [[वनस्पती तूप|तेलबियांचा]] समावेश होतो . राज्यात फळांच्या लागवडीखाली मोठे क्षेत्र असून त्यात [[आंबा]], [[केळ|केळी]], [[द्राक्ष|द्राक्षे]], डाळिंब आणि [[संत्रे|संत्री]] ही प्रमुख आहेत. राज्य हे दूध उत्पादनात लक्षणीय आहे. हे दूध प्रामुख्याने [[म्हैस|पाणथळ म्हशी]], संकरित गुरे आणि देशी गुरे यांच्यापासून मिळते. भारतातील काही दक्षिणेकडील राज्यांच्या विपरीत, महाराष्ट्रात पाणथळ म्हशी आणि देशी गुरे यांचा मोठ्या प्रमाणात दूध उत्पादन होतो. पंढरपुरी ही राज्यातील लोकप्रिय म्हशीची जात आहे. झेबू आणि गीर हे लोकप्रिय दुग्धजन्य गुरे आहेत. जर्सी आणि होल्स्टीन या युरोपियन जाती आहेत ज्या देशी गुरांच्या संकरित प्रजननासाठी वापरल्या जातात. जरी निम्मे दूध मालक वापरत असले तरी उरलेले अर्धे दूध विक्रेते, खाजगी कंपन्या आणि दुग्ध सहकारी संस्था यांच्या संयोगाने विक्री आणि प्रक्रिया केली जाते. <ref>Landes, M., Cessna, J., Kuberka, L. and Jones, K., 2017. India's Dairy Sector: Structure, Performance, and Prospects. United States Department of Agriculture.</ref> शेतीच्या कामासाठी गुरांचा मोठ्या प्रमाणात वापर केला जातो. त्यात [[खिल्लार गाय|खिल्लार]], [[देवणी]], [[गावाओ]], [[लाल कंधारी गाय|लाल कंधारी]] आणि [[डांगी गाय|डांगी]] या लोकप्रिय जातींचा समावेश होतो. या जाती चांगली मसुदा शक्ती क्षमता, उष्णता सहन करण्याची क्षमता, रोग प्रतिकारशक्ती, कठोर कृषी-हवामान परिस्थितीशी जुळवून घेण्याची क्षमता आणि दुर्मिळ चारा आणि चारा यांच्यात टिकून राहण्याची क्षमता देतात. <ref>Gokhale, S.B., Bhagat, R.L., Singh, P.K. and Singh, G., 2009. Morphometric characteristics and utility pattern of Khillar cattle in breed tract. Indian Journal of Animal Sciences, 79(1), pp.47-51.</ref> स्वातंत्र्यानंतर कृषी सहकारी संस्थांच्या विकासात महाराष्ट्र अग्रेसर होता. किंबहुना, 'स्थानिक पुढाकाराने ग्रामीण विकास' या तत्कालीन सत्ताधारी [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस|काँग्रेस]] पक्षाच्या दृष्टीचा तो अविभाज्य भाग होता. [[साखर]] सहकारी संस्थांना 'विशेष' दर्जा देण्यात आला आणि सरकारने भागधारक, हमीदार आणि नियामक म्हणून काम करून मार्गदर्शकाची भूमिका स्वीकारली, <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Lalvani|first=Mala|year=2008|title=Sugar Co-operatives in Maharashtra: A Political Economy Perspective|journal=The Journal of Development Studies|volume=44|issue=10|pages=1474–1505|doi=10.1080/00220380802265108}}</ref> <ref name="Patil">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.rediff.com/money/2007/jul/09sugar.htm|title=Sugar cooperatives on death bed in Maharashtra|last=Patil|first=Anil|date=9 July 2007|publisher=Rediff India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110828234602/http://www.rediff.com/money/2007/jul/09sugar.htm|archive-date=28 August 2011|access-date=27 December 2011}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFPatil2007">Patil, Anil (9 July 2007). [http://www.rediff.com/money/2007/jul/09sugar.htm "Sugar cooperatives on death bed in Maharashtra"]. Rediff India. [https://web.archive.org/web/20110828234602/http://www.rediff.com/money/2007/jul/09sugar.htm Archived] from the original on 28 August 2011<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">27 December</span> 2011</span>.</cite></ref> <ref name="helsinki">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.helsinki.fi/iehc2006/papers2/Das72.pdf|title=Problems and Prospects of the Cooperative Movement in India Under the Globalization Regime|last=Banishree Das|last2=Nirod Kumar Palai|date=18 July 2006|publisher=XIV International Economic History Congress, Helsinki 2006, Session 72|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150924051908/http://www.helsinki.fi/iehc2006/papers2/Das72.pdf|archive-date=24 September 2015|access-date=28 September 2015|last3=Kumar Das}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBanishree_DasNirod_Kumar_PalaiKumar_Das2006">Banishree Das; Nirod Kumar Palai & Kumar Das (18 July 2006). [http://www.helsinki.fi/iehc2006/papers2/Das72.pdf "Problems and Prospects of the Cooperative Movement in India Under the Globalization Regime"] <span class="cs1-format">(PDF)</span>. XIV International Economic History Congress, Helsinki 2006, Session 72. [https://web.archive.org/web/20150924051908/http://www.helsinki.fi/iehc2006/papers2/Das72.pdf Archived] <span class="cs1-format">(PDF)</span> from the original on 24 September 2015<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">28 September</span> 2015</span>.</cite></ref> सहकारी संस्था दुग्धव्यवसायात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात, <ref name="Mahanand Dairy">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mahanand.in/Index.aspx?mid=1|title=Mahanand Dairy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141124105202/http://mahanand.in/Index.aspx?mid=1|archive-date=24 November 2014|access-date=28 September 2014}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.mahanand.in/Index.aspx?mid=1 "Mahanand Dairy"]. [https://web.archive.org/web/20141124105202/http://mahanand.in/Index.aspx?mid=1 Archived] from the original on 24 November 2014<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">28 September</span> 2014</span>.</cite></ref> कापूस, आणि खत उद्योग. संबंधित सोसायटीच्या सदस्यांमध्ये सर्व शेतकरी, लहान आणि मोठे, त्यांचा उत्पादन प्रक्रिया गिरणी, दुग्धव्यवसाय इत्यादींना पुरवठा करतात <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://coopsugar.org/history.php|title=National Federation of Cooperative Sugar Factories Limited|publisher=Coopsugar.org|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120205214802/http://coopsugar.org/history.php|archive-date=5 February 2012|access-date=27 December 2011}}</ref> दुग्धव्यवसाय आणि साखरेप्रमाणेच, महाराष्ट्रातील फळे आणि भाजीपाला विक्रीत सहकारी संस्था महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात. १९८० पासून, सहकारी संस्थांद्वारे हाताळल्या जाणाऱ्या उत्पादनांचे प्रमाण झपाट्याने वाढले आहे. सोसायट्यांद्वारे विकल्या जाणाऱ्या सामान्य फळे आणि भाज्यांमध्ये केळी, आंबा, द्राक्षे, कांदे आणि इतर अनेक उत्पादनांचा समावेश होतो. <ref name="SubrahmanyamGajanana2000">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=hRX2XYcJn7gC&pg=PA5|title=Cooperative Marketing of Fruits and Vegetables in India|last=K. V. Subrahmanyam|last2=T. M. Gajanana|publisher=Concept Publishing Company|year=2000|isbn=978-81-7022-820-2|pages=45–60}}</ref> गेल्या पन्नास वर्षांत, स्थानिक साखर कारखानदार आणि इतर सहकारी संस्थांनी राजकीय सहभागाला प्रोत्साहन देण्यात आणि महत्त्वाकांक्षी राजकारण्यांसाठी एक पायरी म्हणून महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. <ref name="Patil" /> राज्यातील विविध फळे, भाजीपाला आणि इतर पिकांसाठी [[भौगोलिक सूचकांक मानांकन|भौगोलिक संकेत]] मिळवण्यात महाराष्ट्र आणि कर्नाटक आघाडीवर आहेत. महाराष्ट्रातील कृषी उत्पादनांमध्ये घोलवडची [[चिक्कू|चिकू]], [[नागपूर संत्री|नागपूरची संत्री]], नाशिकची द्राक्षे, [[महाबळेश्वर स्ट्रॉबेरी|महाबळेश्वरची स्ट्रॉबेरी]], [[सातारा जिल्हा|सातारा जिल्ह्यातील]] वाघ्या घेवडा ( फ्रेंच बीनची जात), <ref name="LalithaVinayan2019">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ivqNDwAAQBAJ&pg=PT12|title=Regional Products and Rural Livelihoods: A Study on Geographical Indications from India|last=N. Lalitha|last2=Soumya Vinayan|date=4 January 2019|publisher=OUP India|isbn=978-0-19-909537-7}}</ref> जळगावची वांगी, [[आंबेमोहर]] तांदूळ इ., <ref>Kishore, K., 2018. Geographical Indications in Horticulture: An Indian perspective.</ref> <ref name="LalithaVinayan108">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ivqNDwAAQBAJ&pg=PT108|title=Regional Products and Rural Livelihoods: A Study on Geographical Indications from India|last=N. Lalitha|last2=Soumya Vinayan|date=4 January 2019|publisher=OUP India|isbn=978-0-19-909537-7|pages=108–}}</ref> [[चित्र:India_-_Fishing_boats_-_7250.jpg|उजवे|इवलेसे| मुंबईत मासेमारी नौका]] ७२० किनारपट्टी असलेला महाराष्ट्र&nbsp;किमी हे सागरी मत्स्य उत्पादनात भारतातील अग्रगण्य राज्यांपैकी एक आहे. मुंबई महानगर क्षेत्रात न्यू फेरी वार्फ, ससून डॉक आणि वर्सोवा ही प्रमुख फिश लँडिंग केंद्रे आहेत आणि ते राज्यातील माशांच्या लँडिंगपैकी जवळपास ६०% आहेत. सन २०१७-१८ मध्ये, राज्याच्या किनारपट्टीलगत कोकणात अरबी समुद्रात पकडलेल्या माशांपासून ४,७५,००० मेट्रिक टन उत्पादन झाले. <ref>Devi, M.S., Singh, V.V., Xavier, M. and Shenoy, L., 2019. Catch Composition of Trawl landings along Mumbai coast, Maharashtra. Fishery Technology, 56(1), pp.89-92.</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/maharashtra/maharashtra-ranks-fourth-marine-fish-production-216926|title=सागरी मत्स्य उत्पादनात महाराष्ट्र चौथ्या स्थानावर &#124; eSakal}}</ref> शाश्वततेच्या प्रयत्नांचा एक भाग म्हणून, राज्याने जट्रोफा, एक दुष्काळ प्रतिरोधक वनस्पतीसाठी योग्य वृक्षारोपण स्थळांच्या ओळखीसाठी एक प्रकल्प सुरू केला आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.unipune.ernet.in/dept/geography/vhdeosthali_files/jatropha.htm|title=Identification of suitable sites for Jatropha plantation in Maharashtra using remote sensing and GIS|publisher=University of Pune|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080327230241/http://www.unipune.ernet.in/dept/geography/vhdeosthali_files/jatropha.htm|archive-date=27 March 2008|access-date=15 November 2006}}</ref> [[अहमदनगर जिल्हा|अहमदनगर जिल्ह्यातील]] [[राळेगण सिद्धी|राळेगाव सिद्धी]] हे गाव ग्रामविकासाचे [[शाश्वत विकास|शाश्वत मॉडेल]] म्हणून ओळखले जाते. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://edugreen.teri.res.in/explore/renew/rallegan.htm|title=A model Indian village- Ralegaon Siddhi|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061011121216/http://edugreen.teri.res.in/explore/renew/rallegan.htm|archive-date=11 October 2006|access-date=30 October 2006}}</ref> === उत्पादन उद्योग === [[चित्र:An_embroidery_unit_in_Dharavi,_Mumbai.jpg|उजवे|इवलेसे| एक भरतकाम युनिट, अनेक लघु उद्योग कंपन्यांपैकी एक, [[धारावी]], मुंबई येथे.]] २०१३ मध्ये राष्ट्रीय औद्योगिक उत्पादनात १८.४% योगदान देणारे महाराष्ट्र हे भारतातील आघाडीचे औद्योगिक राज्य आहे. GSDPच्या जवळपास ४६% उद्योगांचे योगदान आहे. <ref>MEMON, M.S.A., 2015. ENTREPRENEURIAL ECOSYSTEM IN MAHARASHTRA INDUSTRIAL DEVELOPMENT CORPORATION (MIDC) WITH SPECIAL REFERENCE TO KOLHAPUR, MAHARASHTRA (Doctoral dissertation, Bharati Vidyapeeth).</ref> <ref>Kanchan Banerjee, ‘MAHARASHTRA- Economic Picture Brightens Ahead in Race’. Vol 3(8) APRIL 2013</ref> मुंबई आणि पुण्याच्या सभोवतालच्या महानगरांच्या आसपासच्या पश्चिम महाराष्ट्रामध्ये औद्योगिक उत्पादनाची टक्केवारी लक्षणीय आहे. राज्यातील विविध क्षेत्रात उद्योगांना आकर्षित करण्यासाठी, महाराष्ट्र सरकारने १९६२ मध्ये [[महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ]] (MIDC)ची स्थापना केली. MIDC विशेष आर्थिक क्षेत्रे तयार करून उत्पादन व्यवसाय सुलभ करते ज्यात जमीन (खुले भूखंड किंवा बांधलेल्या जागा), रस्ते, पाणीपुरवठा, ड्रेनेज सुविधा इ. <ref name="Khandewale1989">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=_SDhC12S7q4C&pg=PA1|title=Industrial Area and Regional Resources: A Case Study of Nagpur Industrial Area|last=Shrinivas Vishnu Khandewale|publisher=Mittal Publications|year=1989|isbn=978-81-7099-134-2|pages=1–4}}</ref> <ref name="Balakrishnan2019">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=OzPEDwAAQBAJ&pg=PA1|title=Shareholder Cities: Land Transformations Along Urban Corridors in India|last=Sai Balakrishnan|date=1 November 2019|publisher=University of Pennsylvania Press|isbn=978-0-8122-5146-3|page=128}}</ref> पायाभूत सुविधा आहेत. आजपर्यंत, उत्पादन, आयटी, फार्मास्युटिकल आणि वाइन यासारख्या विविध क्षेत्रांवर भर देऊन राज्यभर २३३ क्षेत्रे विकसित करण्यात आली आहेत. [[मुंबई]] हे भारतातील कापड गिरण्यांचे मूळ घर असल्याने कापड उद्योगात महाराष्ट्राचा मोठा इतिहास आहे. [[सोलापूर]], [[इचलकरंजी]], [[मालेगाव]] आणि [[भिवंडी]] ही आज वस्त्रोद्योगासाठी ओळखली जाणारी काही शहरे आहेत. [[औषध|फार्मास्युटिकल्स]], [[पेट्रोकेमिकल|पेट्रोकेमिकल्स]], जड [[रासायनिक पदार्थ|रसायने]], [[विजाणूशास्त्र|इलेक्ट्रॉनिक्स]], [[मोटारवाहन|ऑटोमोबाईल्स]], अभियांत्रिकी, अन्न प्रक्रिया आणि प्लास्टिक हे राज्यातील काही प्रमुख उद्योग आहेत. तीनचाकी, जीप, व्यावसायिक वाहने आणि [[मोटारवाहन|कार]], सिंथेटिक फायबर, कोल्ड रोल्ड उत्पादने आणि औद्योगिक अल्कोहोल यांच्या उत्पादनासाठी महाराष्ट्र प्रसिद्ध आहे. पुणे हे देशातील सर्वात मोठे ऑटोमोबाईल हब म्हणून उदयास येत आहे. राज्याची राजधानी मुंबई आणि मुंबई महानगर प्रदेश ऐतिहासिकदृष्ट्या राज्यातील सर्वात औद्योगिक क्षेत्र आहे. राज्यातील औद्योगिक विकास मोठ्या प्रमाणावर [[पुणे महानगर क्षेत्र]], [[नाशिक]], [[औरंगाबाद]] आणि [[नागपूर]] येथे केंद्रित आहे . कापूस वस्त्र, रसायने, यंत्रसामग्री, इलेक्ट्रिकल्स, वाहतूक आणि धातूशास्त्र हे राज्यातील सहा महत्त्वाचे उद्योग आहेत. ==== केमिकल आणि फार्मास्युटिकल उद्योग ==== === माहिती आणि माध्यम === [[चित्र:Shahrukh_interacts_with_media_after_KKR's_maiden_IPL_title.jpg|उजवे|इवलेसे| [[शाहरुख खान]], मुंबई फिल्म इंडस्ट्रीतील सर्वात मोठा स्टार.]] [[जाहिरात]], [[वास्तुशास्त्र|आर्किटेक्चर]], [[कला]], हस्तकला, डिझाईन, [[फॅशन]], [[चित्रपट उद्योग|चित्रपट]], संगीत, परफॉर्मिंग आर्ट्स, प्रकाशन, संशोधन आणि विकास, [[आज्ञावली|सॉफ्टवेअर]], खेळणी आणि [[क्रीडा|खेळ]], [[दूरचित्रवाणी|टीव्ही]] आणि [[रेडियो|रेडिओ]], आणि व्हिडिओ गेमसह अनेक सर्जनशील उद्योगांसाठी महाराष्ट्र हे भारतातील आघाडीचे राज्य आहे. अनेक चित्रपट, दूरचित्रवाणी मालिका, पुस्तके आणि इतर माध्यमांसह महाराष्ट्र हे भारतीय मनोरंजन उद्योगासाठी एक प्रमुख स्थान आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.ibef.org/industry/media-entertainment-india.aspx|title=Media and Entertainment Industry -Brief Introduction|website=ibef.org/|publisher=India Brand Equity Foundation (IBEF)|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140920204535/http://www.ibef.org/industry/media-entertainment-india.aspx|archive-date=20 September 2014|access-date=13 September 2014}}</ref> चित्रपट आणि दूरदर्शन निर्मितीसाठी मुंबई हे सर्वात मोठे केंद्र आहे आणि एकूण भारतीय चित्रपटांपैकी एक तृतीयांश चित्रपट राज्यात तयार होतात. {{INRConvert|1.5|b}} पर्यंत सर्वात महागड्या खर्चासह, कोट्यवधी-डॉलरची [[बॉलीवूड|बॉलिवूड]] निर्मिती, तेथे चित्रित केले आहेत. <ref>{{Cite magazine|last=Richard Corliss|author-link=Richard Corliss|date=16 September 1996|title=Hooray for Bollywood!|url=http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,985129,00.html?internalid=atm100|magazine=[[Time (magazine)|Time]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20141026154551/http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,985129,00.html?internalid=atm100|archive-date=26 October 2014|access-date=3 January 2015}}</ref> [[मराठी चलचित्रपट|मराठी चित्रपट]] पूर्वी [[कोल्हापूर|कोल्हापुरात बनत]] असत, पण आता मुंबईत तयार होतात. ==== दूरसंचार ==== === बांधकाम आणि रिअल इस्टेट === === सेवा क्षेत्र === [[चित्र:National_Stock_Exchange_of_India_2.jpg|उजवे|इवलेसे| मुंबईतील भारतीय राष्ट्रीय शेअर बाजार]] महाराष्ट्राच्या अर्थव्यवस्थेवर सेवा क्षेत्राचे वर्चस्व आहे, ज्याचा वाटा ६१.४% मूल्यवर्धन आणि ६९.३% आहे. <ref name="service">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.dipp.gov.in/English/Publications/SIA_NewsLetter/AnnualReport2011/Chapter6.3.i.pdf|title=Service sector synopsis on Maharashtra|website=RBI's Regional Office – Mumbai|publisher=[[Reserve Bank of India]]|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140201201044/http://www.dipp.gov.in/English/Publications/SIA_NewsLetter/AnnualReport2011/Chapter6.3.i.pdf|archive-date=1 February 2014|access-date=1 February 2014}}</ref> सेवा क्षेत्रामध्ये पारंपारिक क्षेत्र जसे की शिक्षण, आरोग्य, वाहतूक, रिअल इस्टेट, बँकिंग आणि विमा तसेच माहिती तंत्रज्ञानासारख्या नवीन क्षेत्रांचा समावेश होतो. ==== बँकिंग आणि वित्त ==== मुंबई, राज्याची राजधानी आणि भारताची [[आर्थिक भांडवल|आर्थिक राजधानी]], अनेक भारतीय कंपन्या, बहुराष्ट्रीय कंपन्या आणि वित्तीय संस्थांचे कॉर्पोरेट मुख्यालय आहे. भारतातील मुख्य [[मुंबई रोखे बाजार|स्टॉक एक्स्चेंज]] आणि भांडवली बाजार आणि कमोडिटी एक्सचेंज मुंबई येथे आहेत. यामध्ये [[भारतीय रिझर्व्ह बँक]], बॉम्बे स्टॉक एक्सचेंज, [[राष्ट्रीय रोखे बाजार|नॅशनल स्टॉक एक्सचेंज ऑफ इंडिया]], [[सिक्‍युरिटीज अँड एक्‍स्चेंज बोर्ड ऑफ इंडिया|सेबी]] यांचा समावेश आहे. राज्य देशांतर्गत तसेच विदेशी संस्थांकडून औद्योगिक गुंतवणूक आकर्षित करत आहे. राज्यातील शेअर बाजार देशाच्या जवळपास ७० टक्के शेअर्सचा व्यवहार करतात. <ref>{{स्रोत बातमी|last=Pachouly|first=Manish|url=http://www.hindustantimes.com/india-news/mumbai/more-than-12-77-lakh-taxpayers-filed-e-returns-in-maharashtra/article1-731073.aspx|title=Taxpayers in Maharashtra|date=9 August 2011|work=[[Hindustan Times]]|access-date=7 September 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140907192947/http://www.hindustantimes.com/india-news/mumbai/more-than-12-77-lakh-taxpayers-filed-e-returns-in-maharashtra/article1-731073.aspx|archive-date=7 September 2014|url-status=dead|agency=[[HT Media Ltd]]}}</ref> सहकारी शहरी आणि ग्रामीण बँकिंगमध्ये महाराष्ट्र हे एक आघाडीचे राज्य आहे. २००७ मध्ये राज्याच्या नागरी सहकारी बँकांचा भारतातील ४०% क्षेत्र आणि बहुतांश ठेवी होत्या. <ref>Baviskar, B. S. "Cooperatives in Maharashtra: Challenges Ahead." Economic and Political Weekly 42, no. 42 (2007): 4217-221. Accessed March 10, 2021. http://www.jstor.org/stable/40276570</ref> <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=http://ir.unishivaji.ac.in:8080/jspui/bitstream/123456789/1329/9/09_Chapter%202.pdf|title=A study of Karad Janata Sahakari Bank Ltd Karad|last=Dandge|first=R G|last2=Patil|first2=Sunanda Baburao|date=2004|publisher=Shivaji University|location=Kolhapur|page=49}}</ref> <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.toshniwalcollege.ac.in/uploaddata/Downloads/2016_17/Report_MRP_AgrawalSS_2016.pdf|title=A study of Customer Services and Financial Performance of Selected Urban Cooperative Banks in Marathwada|last=Agrawal|first=Sanjivkumar S.|date=2008|pages=33, 65|access-date=3 December 2021}}</ref> === घाऊक आणि किरकोळ व्यापार === [[चित्र:Phoenix_Marketcity_Kurla.jpg|उजवे|इवलेसे| [[कुर्ला]], मुंबई येथील फिनिक्स मार्केटसिटी मॉल]] राज्यातील किरकोळ परिस्थितीमध्ये संघटित आणि असंघटित अशा दोन्ही क्षेत्रांचा समावेश आहे. संघटित क्षेत्रात सुपरमार्केट, हायपरमार्केट, डिपार्टमेंटल स्टोअर्स, मॉल्स आणि इतर खाजगी मालकीच्या रिटेल चेनचा समावेश होतो. असंघटितांमध्ये प्रामुख्याने कुटुंबाच्या मालकीच्या आणि चालवल्या जाणाऱ्या स्थानिक किराणा दुकाने, सुविधांची दुकाने, भाजी मंडई आणि फेरीवाले यांचा समावेश होतो. <ref>Venkatachalam, R. and Madan, A., 2012. A comparative study of customer preferences towards fresh groceries: organized v/s unorganized retailers. IPEDR, 55(38), pp.188-192.</ref> किरकोळ व्यापारात असंघटित क्षेत्राचे वर्चस्व आहे आणि ग्राहक त्याला प्राधान्य देतात. <ref>[Sarwar, S., 2017. Emerging Malls Boom in Maharashtra State. INTERNATIONAL JOURNAL, 2(8) </ref> ऑनलाइन खरेदी महाराष्ट्रासह भारतात लोकप्रिय होत आहे, आणि विशेषतः मुंबई शहर, देशामध्ये आघाडीवर आहे. <ref>Bansal, R., 2013. Prospects of electronic commerce in India. Journal of Asian Business Strategy, 3(1), pp.11-20.[]https://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.1037.3382&rep=rep1&type=pdf</ref> === शिक्षण आणि प्रशिक्षण === २०११ मध्ये राज्यातील साक्षरता दर ८८.६९% होता. यामध्ये पुरुष साक्षरता ९२.१२% आणि महिला साक्षरता ७५.७५% आहे. * '''प्राथमिक आणि माध्यमिक स्तर''' [[चित्र:Students_of_a_Maharashtra_Primary_School_(9601442866).jpg|उजवे|इवलेसे| [[रायगड जिल्हा|रायगड]] जिल्ह्यातील सरकारी प्राथमिक शाळेतील विद्यार्थी.]] महाराष्ट्रातील शाळा राज्य सरकार किंवा धार्मिक संस्थांसह खाजगी संस्थांद्वारे चालवल्या जातात. राज्य कायद्यानुसार स्थानिक प्राधिकरणांना प्राथमिक शिक्षण देणे बंधनकारक आहे. तथापि, माध्यमिक शिक्षण हे ऐच्छिक कर्तव्य आहे. <ref>{{स्रोत बातमी|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/Govt-dissolves-education-board-schools-now-under-Pune-Municipal-Corporations-wing/articleshow/20920981.cms|title=Govt dissolves education board; schools now under Pune Municipal Corporation's wing - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-06-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20190202110818/https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/Govt-dissolves-education-board-schools-now-under-Pune-Municipal-Corporations-wing/articleshow/20920981.cms|archive-date=2 February 2019|url-status=live}}</ref> <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.timesnownews.com/education/article/maharashtra-assembly-passes-bill-allowing-private-companies-to-open-schools-in-state-sets-guidelines/180757|title=Maharashtra Assembly passes bill allowing private companies to open schools in state, sets guidelines|language=en-GB|access-date=2018-06-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20190202154012/https://www.timesnownews.com/education/article/maharashtra-assembly-passes-bill-allowing-private-companies-to-open-schools-in-state-sets-guidelines/180757|archive-date=2 February 2019|url-status=live}}</ref> ग्रामीण आणि शहरी भागातील सार्वजनिक प्राथमिक शाळा अनुक्रमे जिल्हा परिषद किंवा महानगरपालिका चालवतात. खाजगी शाळा मुख्यत्वे एज्युकेशन ट्रस्टद्वारे चालवल्या जातात आणि संबंधित अधिकाऱ्यांनी त्यांची अनिवार्य तपासणी करणे आवश्यक आहे. खासगी शाळा राज्य सरकारकडून आर्थिक मदतीसाठी पात्र आहेत. माध्यमिक शाळा [[काउन्सिल ऑफ इंडियन स्कूल सर्टिफिकेट एक्झॅमिनेशन (सी.आय.एस.सी.ई.)|भारतीय शाळा प्रमाणपत्र परीक्षा परिषद]] (CISCE), [[केंद्रीय माध्यमिक शिक्षण मंडळ|केंद्रीय माध्यमिक शिक्षण मंडळ (CBSE)]], [[राष्ट्रीय मुक्त विद्यालयीन शिक्षण संस्था|नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ ओपन स्कूल (NIOS)]] किंवा [[महाराष्ट्र राज्य माध्यमिक आणि उच्च माध्यमिक शिक्षण मंडळ|महाराष्ट्र राज्य माध्यमिक आणि उच्च माध्यमिक शिक्षण मंडळाशी]] संलग्न आहेत. १०+२+३ योजनेअंतर्गत, माध्यमिक शाळा पूर्ण केल्यानंतर, विद्यार्थी सामान्यत: दोन वर्षांसाठी [[कनिष्ठ महाविद्यालय|कनिष्ठ महाविद्यालयात]], ज्याला प्री-युनिव्हर्सिटी असेही म्हणतात, किंवा [[महाराष्ट्र राज्य माध्यमिक आणि उच्च माध्यमिक शिक्षण मंडळ|महाराष्ट्र राज्य माध्यमिक आणि उच्च माध्यमिक मंडळाशी]] संलग्न असलेल्या उच्च माध्यमिक सुविधा असलेल्या शाळांमध्ये नोंदणी केली जाते. [[महाराष्ट्र राज्य माध्यमिक आणि उच्च माध्यमिक शिक्षण मंडळ|माध्यमिक शिक्षण]] किंवा कोणतेही केंद्रीय मंडळ. विद्यार्थी उदारमतवादी कला, वाणिज्य किंवा विज्ञान या तीनपैकी एका प्रवाहाची निवड करतात. आवश्यक अभ्यासक्रम पूर्ण केल्यावर, विद्यार्थी सामान्य किंवा व्यावसायिक पदवी कार्यक्रमांमध्ये नोंदणी करू शकतात. शाळांमधील शिक्षण मुख्यतः मराठी, इंग्रजी किंवा हिंदीमध्ये दिले जाते, परंतु स्थानिक मागणी असल्यास [[उर्दू भाषा|उर्दू]], गुजराती किंवा कन्नड यांसारख्या इतर भाषांमधील शिक्षण देखील दिले जाते. <ref>{{स्रोत बातमी|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/pmc-schools-to-run-junior-colleges-from-2018-19/articleshow/63945908.cms|title=PMC schools to run junior colleges from 2018-19 - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-06-05}}</ref> <ref>{{स्रोत बातमी|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/free-sanitary-napkins-for-girls-in-civic-schools/articleshow/64325150.cms|title=Free sanitary napkins for girls in civic schools - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-06-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20190202111002/https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/free-sanitary-napkins-for-girls-in-civic-schools/articleshow/64325150.cms|archive-date=2 February 2019|url-status=live}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.punezp.org/educmadhyamic.html|title=Zilla Parishad Pune|website=punezp.org|language=en-US|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180529175416/http://www.punezp.org/educmadhyamic.html|archive-date=29 May 2018|access-date=2018-05-27}}</ref> खाजगी शाळा त्यांच्या अभ्यासक्रमाच्या निवडीनुसार भिन्न असतात आणि त्या राज्य बोर्ड किंवा दोन केंद्रीय शिक्षण मंडळांपैकी एक, [[केंद्रीय माध्यमिक शिक्षण मंडळ|CBSE]] किंवा [[काउन्सिल ऑफ इंडियन स्कूल सर्टिफिकेट एक्झॅमिनेशन (सी.आय.एस.सी.ई.)|CISCE]]चे अनुसरण करू शकतात. <ref>{{स्रोत बातमी|url=https://punemirror.indiatimes.com/pune/others/cbse-class-xii-results-pune-schools-stand-tall-arts-students-shine-again/articleshow/64337808.cms|title=CBSE Class XII Results: Pune schools stand tall; Arts students shine again – Pune Mirror -|work=Pune Mirror|access-date=2018-05-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20180527072125/https://punemirror.indiatimes.com/pune/others/cbse-class-xii-results-pune-schools-stand-tall-arts-students-shine-again/articleshow/64337808.cms|archive-date=27 May 2018|url-status=live}}</ref> <ref>{{स्रोत बातमी|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/done-high-90-scores-full-marks-in-subjects-bring-cheer-to-icse-schools/articleshow/64165885.cms|title=High 90% scores & full marks in subjects bring cheer to ICSE schools|work=The Times of India|access-date=2018-05-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20180620043432/https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/done-high-90-scores-full-marks-in-subjects-bring-cheer-to-icse-schools/articleshow/64165885.cms|archive-date=20 June 2018|url-status=live}}</ref> '''*तृतीय स्तर''' [[चित्र:AFMC_Main_Building.jpg|अल्ट=AFMC Pune|इवलेसे| [[ए.एफ.एम.सी.|आर्म्ड फोर्सेस मेडिकल कॉलेज, पुणे]] ही भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीनंतर स्थापन झालेल्या संस्थांपैकी एक होती]] महाराष्ट्रात दरवर्षी १,६०,००० पदवीधर भरणारी २४ विद्यापीठे आहेत. <ref name="educational institute">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.ugc.ac.in/stateuniversitylist.aspx?id=21&Unitype=2|title=State University|publisher=University Grants Commission|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140422051850/http://www.ugc.ac.in/stateuniversitylist.aspx?id=21&Unitype=2|archive-date=22 April 2014|access-date=13 May 2014}}</ref> <ref name="universities">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.educationinfoindia.com/maharashtradir.htm|title=Universities of Maharashtra|publisher=Education information of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20130915133355/http://www.educationinfoindia.com/maharashtradir.htm|archive-date=15 September 2013|access-date=13 May 2014}}</ref> [[मुंबई विद्यापीठ|मुंबई]] विद्यापीठ हे पदवीधरांच्या संख्येच्या बाबतीत जगातील सर्वात मोठे विद्यापीठ आहे आणि १४१ संलग्न महाविद्यालये आहेत. <ref name="colleges">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mu.ac.in/colleges.html|title=Mumbai University Affiliated Colleges|publisher=University of Mumbai|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140509004327/http://www.mu.ac.in/colleges.html|archive-date=9 May 2014|access-date=13 May 2014}}</ref> प्रमुख राष्ट्रीय क्रमवारीनुसार, महाराष्ट्रातील अनेक महाविद्यालये आणि विद्यापीठे भारतातील सर्वोच्च स्थानी आहेत. <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://indiatoday.intoday.in/bestcolleges/2013/ranks.jsp?ST=Commerce&LMT=5&Y=2013|title=India's Best Universities for 2013|date=12 May 2013|work=[[India Today]]|access-date=17 May 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140518020839/http://indiatoday.intoday.in/bestcolleges/2013/ranks.jsp?ST=Commerce&LMT=5&Y=2013|archive-date=18 May 2014|url-status=live}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://indiatoday.intoday.in/bestcolleges/2013/ranks.jsp?ST=Commerce&LMT=8&Y=2013|title=Top colleges in state|website=[[India Today]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140518013312/http://indiatoday.intoday.in/bestcolleges/2013/ranks.jsp?ST=Commerce&LMT=8&Y=2013|archive-date=18 May 2014|access-date=17 May 2014}}</ref> [[भारतीय तंत्रज्ञान संस्था मुंबई|भारतीय तंत्रज्ञान संस्था बॉम्बे]] म्हणून महाराष्ट्रात अनेक स्वायत्त संस्था आहेत. <ref name="autonomous colleges">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.ugc.ac.in/oldpdf/colleges/374autocolleges_april11.pdf|title=List of autonomous institutes in Maharashtra|publisher=University Grants Commission|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130102205937/http://www.ugc.ac.in/oldpdf/colleges/374autocolleges_april11.pdf|archive-date=2 January 2013|access-date=13 May 2014}}</ref> यापैकी बहुतेक स्वायत्त संस्था भारतात सर्वोच्च स्थानावर आहेत आणि त्यांना खूप स्पर्धात्मक प्रवेश आवश्यकता आहेत. पुणे ऐतिहासिकदृष्ट्या उच्च शिक्षणाचे केंद्र म्हणून ओळखले जाते आणि भारताची शैक्षणिक राजधानी म्हणून ओळखले जाते. २००६ मध्ये, असे नोंदवले गेले की संपूर्ण भारतातील सुमारे २,००,००० विद्यार्थी पुण्यात नऊ विद्यापीठे आणि शंभरहून अधिक शैक्षणिक संस्थांमध्ये शिक्षण घेतात. राज्यात अनेक धार्मिक आणि विशेष-उद्देशीय संस्थांसह इतर शेकडो खाजगी महाविद्यालये आणि विद्यापीठे आहेत. [[वसंतराव दादा पाटील|वसंतदादा पाटील]] यांच्या राज्य सरकारने १९८२ मध्ये शिक्षण क्षेत्राचे उदारीकरण केल्यानंतर बहुतेक खाजगी महाविद्यालये गेल्या तीस वर्षांत सुरू झाली. <ref name="articles.economictimes.indiatimes.com">{{स्रोत बातमी|last=Bhosale|first=Jayashree|url=http://articles.economictimes.indiatimes.com/2007-11-10/news/27682218_1_educational-institutes-education-barons-professional-education|title=Economic Times: Despite private participation Education lacks quality in Maharashtra|date=10 November 2007|access-date=6 October 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141010054204/http://articles.economictimes.indiatimes.com/2007-11-10/news/27682218_1_educational-institutes-education-barons-professional-education|archive-date=10 October 2014|url-status=live}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBhosale2007">Bhosale, Jayashree (10 November 2007). [http://articles.economictimes.indiatimes.com/2007-11-10/news/27682218_1_educational-institutes-education-barons-professional-education "Economic Times: Despite private participation Education lacks quality in Maharashtra"]. [https://web.archive.org/web/20141010054204/http://articles.economictimes.indiatimes.com/2007-11-10/news/27682218_1_educational-institutes-education-barons-professional-education Archived] from the original on 10 October 2014<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">6 October</span> 2014</span>.</cite></ref> खाजगी असले तरी या महाविद्यालयांच्या कामकाजात शासनाची नियामक भूमिका असते. महाराष्ट्रातील मोठ्या सहकारी चळवळीतील राजकारणी आणि नेत्यांनी अनेक खाजगी संस्था स्थापन करण्यात मोलाचा वाटा उचलला <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Dahiwale Vol. 30, No. 6 (11 Feb. 1995), pp.|first=S. M.|year=1995|title=Consolidation of Maratha Dominance in Maharashtra|journal=Economic and Political Weekly|volume=30|issue=6|pages=341–342|jstor=4402382}}</ref> <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Baviskar|first=B. S.|year=2007|title=Cooperatives in Maharashtra: Challenges Ahead|journal=Economic and Political Weekly|volume=42|issue=42|pages=4217–4219|jstor=40276570}}</ref> राज्यात आयटी क्लस्टर्सच्या वाढीमुळे मागणी पूर्ण करण्यासाठी अभियांत्रिकी महाविद्यालये स्थापन करण्यात त्याच प्रमाणात वाढ झाली आहे. पुण्यासारख्या क्लस्टर्स असलेल्या भागात कुशल कामगार. <ref>Krishnan, S., 2014. Political Economy of India’s Tertiary Education. Economic & Political Weekly, 49(11), p.63.</ref> ब््ब्स्र्योब्व्स्य्ब्र्लब्द्ब द् बद्स् [[चित्र:PDKV_Akola_-_Agricultural_University.png|उजवे|इवलेसे| पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ (कृषी विद्यापीठ) अकोला]] राज्यात विविध प्रदेशात चार कृषी विद्यापीठे देखील आहेत. <ref name="mcaer">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mcaer.org/|title=Welcome to MCAER official website|publisher=mcaer.org|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150929163851/http://www.mcaer.org/|archive-date=29 September 2015|access-date=28 September 2015}}</ref> राज्याच्या जिल्हा स्तरावर उच्च शिक्षणासाठी आवश्यक असलेली अनेक प्रादेशिक विद्यापीठे देखील आहेत. याशिवाय राज्यात अनेक डीम्ड विद्यापीठे आहेत. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.aicte-india.org/downloads/deemedunivertisite.pdf|title=List of Deemed Universities|website=aicte-india.org|publisher=[[All India Council for Technical Education]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150219220504/http://www.aicte-india.org/downloads/deemedunivertisite.pdf|archive-date=19 February 2015|access-date=29 August 2014}}</ref> सामान्यत: अधिक खुली प्रवेश धोरणे, लहान शैक्षणिक कार्यक्रम आणि कमी शिकवणी असलेली स्थानिक समुदाय महाविद्यालये देखील आहेत. '''*व्यावसायिक प्रशिक्षण''' एकूण ४१६ ITI आणि ३१० ITC आहेत ज्यात अंदाजे १,५०,००० (ITIs मध्ये १,१३,६४४ आणि ITC मध्ये ३५,५१२) विद्यार्थी आहेत. राज्यात ४१६ पोस्ट-सेकंडरी स्कूल [[औद्योगिक प्रशिक्षण संस्था|इंडस्ट्रियल ट्रेनिंग इन्स्टिट्यूट]] (ITIs) सरकारद्वारे चालवल्या जातात आणि ३१० इंडस्ट्रियल ट्रेनिंग सेंटर्स (ITC) खाजगी संस्थांद्वारे चालवल्या जातात जे बांधकाम, प्लंबिंग, वेल्डिंग, ऑटोमोबाईल मेकॅनिक इत्यादीसारख्या असंख्य व्यवसायांमध्ये व्यावसायिक प्रशिक्षण देतात. यशस्वी उमेदवारांना राष्ट्रीय व्यापार प्रमाणपत्र मिळते. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=93kkDwAAQBAJ&q=%22Industrial+training+institute%22++pune&pg=PA27|title=Building Histories: the Proceedings of the Fourth Annual Construction History Society Conference|last=Campbell|first=James (editor)|last2=Melsens|first2=S|last3=Mangaonkar – Vaiude|first3=P|last4=Bertels|first4=Inge (Authors)|date=2017|publisher=The Construction History Society|isbn=978-0-9928751-3-8|location=Cambridge UK|pages=27–38|access-date=3 October 2017}}</ref> २०१२ मध्ये अंदाजे १,५०,००० (ITIs मध्ये १,१३,६४४ आणि ITCs मध्ये ३५,५१२) विद्यार्थ्यांनी या संस्थांद्वारे चालवल्या जाणाऱ्या कार्यक्रमांमध्ये नोंदणी केली होती. === वाहतूक === {{Main article|Transport in Maharashtra}} १७ व्या शतकापासून व्यापार आणि औद्योगिक विकासासह मुंबई हे महाराष्ट्रातील प्रमुख बंदर आहे, प्रमुख राष्ट्रीय महामार्ग, रेल्वे राज्यातून जातात, ज्यामुळे माल आणि लोकांच्या जलद वाहतुकीस मदत होते. राज्याने जिल्हा ठिकाणांना प्रमुख व्यापारी बंदरे आणि शहरांशी जोडणाऱ्या रस्त्यांच्या जाळ्यातही भर घातली आहे. मुंबई, पुणे आणि नागपूर ही राज्यातील प्रमुख विमानतळे आहेत. मुंबईच्या [[छत्रपती शिवाजी महाराज आंतरराष्ट्रीय विमानतळ|छत्रपती शिवाजी महाराज आंतरराष्ट्रीय विमानतळा]]<nowiki/>ची जगातील सर्वात व्यस्त सिंगल रनवे विमानतळ म्हणून नोंद झाली आहे. नवी मुंबई आणि पुणे येथे प्रत्येकी एक असे दोन नवीन विमानतळ बांधण्याचे प्रस्तावित आहे. '''*रस्ते वाहतूक''' [[चित्र:Nashik_Mumbai_NH3.jpg|उजवे|इवलेसे| NH3, मुंबई आणि नाशिकला जोडणारा महामार्ग]] राज्यात भारतातील सर्वात मोठे रस्ते जाळे असलेली, बहु-मोडल वाहतूक व्यवस्था आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://mmrda.maharashtra.gov.in/multimodal-corridor-from-virar-to-alibaug|title=Multimodal transportation system in state|publisher=[[Mumbai Metropolitan Region Development Authority]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140903151114/https://mmrda.maharashtra.gov.in/multimodal-corridor-from-virar-to-alibaug|archive-date=3 September 2014|access-date=29 August 2014}}</ref> २०११ मध्ये, महाराष्ट्रातील पृष्ठभागाच्या रस्त्याची एकूण लांबी २,६७,४५२ होती&nbsp;किमी; <ref name="Highwaylength">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pppinindia.com/infrastructure-maharashtra.php|title=Public Private Partnerships in India|website=pppinindia.com/|publisher=[[Ministry of Finance (India)|Ministry of Finance]]|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140830113346/http://www.pppinindia.com/infrastructure-maharashtra.php|archive-date=30 August 2014|access-date=29 August 2014}}</ref> राष्ट्रीय महामार्गांमध्ये ४,१७६ होते&nbsp;किमी <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://knowindia.gov.in/knowindia/general_info.php?id=15|title=List of State-wise National Highways in India|website=knowindia.gov.in/|publisher=[[Government of India]]|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140905021156/http://knowindia.gov.in/knowindia/general_info.php?id=15|archive-date=5 September 2014|access-date=29 August 2014}}</ref> आणि राज्य महामार्ग ३,७००&nbsp;किमी <ref name="Highwaylength" /> इतर जिल्हा रस्ते आणि गावातील रस्ते गावांना त्यांच्या सामाजिक गरजा पूर्ण करण्यासाठी तसेच खेड्यापासून जवळच्या बाजारपेठांमध्ये कृषी उत्पादनांची वाहतूक करण्यासाठी सुलभता प्रदान करतात. प्रमुख जिल्हा रस्ते मुख्य रस्ते आणि ग्रामीण रस्ते यांना जोडण्याचे दुय्यम कार्य प्रदान करतात. महाराष्ट्रातील जवळपास ९८% गावे महामार्ग आणि आधुनिक रस्त्यांनी जोडलेली आहेत. राज्य महामार्गावरील सरासरी वेग ५०-६० च्या दरम्यान असतो&nbsp;किमी/ता (३१–३७&nbsp;mi/h) वाहनांच्या मोठ्या उपस्थितीमुळे; खेडे आणि शहरांमध्ये, वेग २५-३० इतका कमी आहे&nbsp;किमी/ता (१५-१८&nbsp;mi/h). <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.rediff.com/money/report/speed/20070329.htm|title=Village speed limit in maharashtra|website=rediff.com/|publisher=Rediff News|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140903114901/http://www.rediff.com/money/report/speed/20070329.htm|archive-date=3 September 2014|access-date=29 August 2014}}</ref> राष्ट्रीय महामार्गांना केंद्र सरकारकडून निधी मिळतो, मात्र, राज्य महामार्ग आणि स्थानिक रस्ते राज्य सरकारवर अवलंबून असतात. निधीच्या कमतरतेमुळे महाराष्ट्र सरकारला राज्य महामार्गांसाठी निधी देण्यासाठी खाजगी क्षेत्रावर अवलंबून राहावे लागले आहे. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=http://www.iptu.co.uk/content/trade_cluster_info/india/indian-transport-profile.pdf|title=Profile of the Indian transport sector. Operations Evaluation Department|last=Singru|first=N|date=2007|publisher=World Bank|location=Manilla|page=9|access-date=22 May 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20111221122952/http://iptu.co.uk/content/trade_cluster_info/india/indian-transport-profile.pdf|archive-date=21 December 2011}}</ref> [[महाराष्ट्र राज्य मार्ग परिवहन महामंडळ]] (MSRTC) सार्वजनिक क्षेत्रात किफायतशीर आणि विश्वासार्ह प्रवासी रस्ते वाहतूक सेवा प्रदान करते. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.msrtc.gov.in/msrtc/history.html|title=The Maharashtra State Road Transport Corporation|website=msrtc.gov.in/|publisher=[[Government of Maharashtra]]|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140903042657/http://www.msrtc.gov.in/msrtc/history.html|archive-date=3 September 2014|access-date=29 August 2014}}</ref> या बसेस, ज्यांना ST (राज्य परिवहन) म्हटले जाते, बहुतेक लोकसंख्येच्या वाहतुकीचे प्राधान्य साधन आहे. भाड्याने घेतलेल्या वाहतुकीच्या प्रकारांमध्ये मीटरच्या टॅक्सी आणि [[रिक्षा|ऑटो रिक्षा]] यांचा समावेश होतो, जे सहसा शहरांमध्ये विशिष्ट मार्गांनी चालतात. '''*रेल्वे''' [[चित्र:RoRo.jpg|उजवे|इवलेसे| [[सावंतवाडी रेल्वे स्थानक|सावंतवाडी रोड रेल्वे स्थानकावर]] एक [[रो-रो वाहतूक|RORO]] गाडी]] भारत सरकारच्या मालकीची [[भारतीय रेल्वे]] महाराष्ट्रात तसेच उर्वरित देशात रेल्वे नेटवर्क चालवते. ५,९८३ च्या रेल्वे नेटवर्कसह राज्य देशाच्या इतर भागांशी चांगले जोडलेले आहे&nbsp;चार रेल्वे दरम्यान किमी. <ref name="western">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.wr.indianrailways.gov.in/view_section.jsp?lang=0&id=0,1,283|title=Western Railway in its present form|website=Indian Railways|publisher=[[Western Railway zone|Western Railway]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140213185804/http://www.wr.indianrailways.gov.in/view_section.jsp?lang=0&id=0,1,283|archive-date=13 February 2014|access-date=13 February 2014}}</ref> <ref name="central">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.cr.indianrailways.gov.in/cris/view_section.jsp?lang=0&id=0,6,287|title=Central Railway's Head Quarter|publisher=[[Central Railway (India)|Central Railway]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140222234920/http://www.cr.indianrailways.gov.in/cris/view_section.jsp?lang=0&id=0,6,287|archive-date=22 February 2014|access-date=13 February 2014}}</ref> * [[भारतीय रेल्वे|भारतीय रेल्वेचे]] [[मध्य रेल्वे क्षेत्र|मध्य रेल्वे]] आणि [[पश्चिम रेल्वे क्षेत्र|पश्चिम रेल्वे]] झोन ज्यांचे मुख्यालय मुंबई येथे आहे, अनुक्रमे [[छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनस|छत्रपती शिवाजी टर्मिनस]] आणि [[चर्चगेट]] येथे, * [[नागपूर रेल्वे स्थानक|नागपूर जंक्शनमध्ये]] मध्य रेल्वेचा अनुक्रमे नागपूर (मध्य) आणि नागपूर (दक्षिण पूर्व मध्य) आणि [[दक्षिण पूर्व मध्य रेल्वे क्षेत्र|दक्षिण पूर्व मध्य रेल्वेचा विभाग]] [[मध्य रेल्वे क्षेत्र|आहे]] . * [[दक्षिण मध्य रेल्वे क्षेत्र|दक्षिण मध्य रेल्वेचा]] [[नांदेड]] विभाग जो महाराष्ट्राच्या [[मराठवाडा]] विभागाची पूर्तता करतो आणि * [[कोकण रेल्वे]], [[सी.बी.डी. बेलापूर|सीबीडी बेलापूर]], [[नवी मुंबई]] येथे स्थित भारतीय रेल्वेची एक उपकंपनी आहे जी महाराष्ट्राच्या [[कोकण]] किनारपट्टी भागात सेवा देते आणि भारताच्या पश्चिम किनारपट्टीपर्यंत चालू ठेवते. मालवाहतूक आणि लोक वाहून नेण्यासाठी रेल्वे नेटवर्कचा वापर केला जातो परंतु मालवाहतूकीची मोठी टक्केवारी रेल्वेपेक्षा ट्रकद्वारे वाहून नेली जाते. '''* प्रवासी रेल्वे''' [[चित्र:Nagpur_-_Bhusawal_SF_Express.jpg|उजवे|इवलेसे| नागपूर - भुसावळ एसएफ एक्सप्रेस]] भारतातील प्रमुख शहरांना महाराष्ट्रातील शहरांशी जोडणाऱ्या अनेक रेल्वे सेवा आहेत, उदाहरणार्थ, [[मुंबई राजधानी एक्सप्रेस]], सर्वात वेगवान [[राजधानी एक्सप्रेस|राजधानी]] ट्रेन, भारताची राजधानी नवी दिल्ली ते मुंबईला जोडते. <ref name="rajdhani">{{स्रोत बातमी|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Mumbai-New-Delhi-Rajdhani-Express-turns-40/articleshow/13308876.cms?referral=PM|title=Mumbai-New Delhi Rajdhani Express|date=20 May 2012|work=[[The Times of India]]|access-date=1 February 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20150303054341/http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Mumbai-New-Delhi-Rajdhani-Express-turns-40/articleshow/13308876.cms?referral=PM|archive-date=3 March 2015|url-status=live}}</ref> महाराष्ट्रातील शहरांना जोडणाऱ्या अनेक सेवा देखील आहेत जसे की [[दख्खनची राणी|डेक्कन क्वीन]] मुंबई आणि पुण्याला जोडणारी. दक्षिण-पश्चिम महाराष्ट्रातील [[कोल्हापूर]] शहराला ईशान्य महाराष्ट्रातील [[गोंदिया|गोंदियाशी]] जोडणारी [[महाराष्ट्र एक्सप्रेस]] सेवा एका राज्यात सर्वात लांब अंतर कापण्याचा सध्याचा विक्रम आहे, कारण तिचा संपूर्ण धावा १,३४६ आहे.&nbsp;किमी (८३६&nbsp;mi) संपूर्णपणे महाराष्ट्रात आहे. ठाणे आणि सीएसटी ही भारतातील सर्वात व्यस्त रेल्वे स्थानके आहेत, <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Thane-is-busiest-railway-station-in-Mumbai/articleshow/20129363.cms|title=Thane is busiest railway station in Mumbai|website=The Times of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20161031152836/http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Thane-is-busiest-railway-station-in-Mumbai/articleshow/20129363.cms|archive-date=31 October 2016|access-date=13 September 2016}}</ref> नंतरचे मुंबई उपनगरीय रेल्वेच्या लांब पल्ल्याच्या गाड्या आणि प्रवासी गाड्यांसाठी टर्मिनल म्हणून काम करतात. महाराष्ट्रातही [[मुंबई उपनगरी रेल्वे|मुंबई]] आणि [[पुणे उपनगरी रेल्वे|पुण्यात]] उपनगरीय रेल्वे नेटवर्क आहेत जे लांब पल्ल्याच्या प्रवासी आणि मालवाहू गाड्या वापरतात तेच ट्रॅक वापरून दररोज सुमारे 6.4 दशलक्ष प्रवासी वाहतूक करतात. <ref name="IBE2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.ibef.org/download/Maharasthra_271211.pdf|title=Maharashtra – Physical Infrastructure, Railways|date=November 2011|publisher=IBEF|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20120517141307/http://www.ibef.org/download/Maharasthra_271211.pdf|archive-date=17 May 2012|access-date=31 March 2012}}</ref> '''*समुद्री बंदरे''' मुंबई पोर्ट आणि [[जवाहरलाल नेहरू बंदर|जेएनपी]] (ज्याला न्हावा शेवा असेही म्हणतात), ही दोन प्रमुख समुद्री बंदरे भारत सरकारच्या नियंत्रणाखाली आणि देखरेखीखाली आहेत. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mahammb.com/regional-port-offices.htm|title=List of ports in Maharashtra|website=Regional Port Offices|publisher=Maharashtra Maritime Board|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140203004608/http://www.mahammb.com/regional-port-offices.htm|archive-date=3 February 2014|access-date=1 February 2014}}</ref> भारताच्या १२ सार्वजनिक बंदरांवर हाताळल्या जाणाऱ्या एकूण कंटेनरच्या प्रमाणापैकी अर्ध्याहून अधिक आणि देशाच्या एकूण कंटेनरीकृत महासागर व्यापाराच्या जवळपास ४० टक्के वाटा जेएनपीचा आहे. <ref name="JOC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.joc.com/port-news/asian-ports/port-nhava-sheva/india's-major-ports-see-67-percent-growth-container-volumes_20150407.html|title=India's major ports see 6.7 percent growth in container volumes|date=7 April 2015|publisher=JOC.com.|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150507235822/http://www.joc.com/port-news/asian-ports/port-nhava-sheva/india%E2%80%99s-major-ports-see-67-percent-growth-container-volumes_20150407.html|archive-date=7 May 2015|access-date=27 June 2015}}</ref> महाराष्ट्रात जवळपास ४८ छोटी बंदरे आहेत. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.oocities.org/ggavaska/seaports.html|title=Sea ports of Maharashtra|publisher=Geo cities organisation|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140222132738/http://www.oocities.org/ggavaska/seaports.html|archive-date=22 February 2014|access-date=13 February 2014}}</ref> यापैकी बहुतेक प्रवासी वाहतूक हाताळतात आणि त्यांची क्षमता मर्यादित असते. महाराष्ट्रातील कोणत्याही प्रमुख नद्यांना जलवाहतूक नाही आणि त्यामुळे नदी वाहतूक राज्यात अस्तित्वात नाही. '''*विमान वाहतूक''' महाराष्ट्रातील जवळपास सर्व प्रमुख शहरांमध्ये विमानतळ आहेत. [[छत्रपती शिवाजी महाराज आंतरराष्ट्रीय विमानतळ|CSIA]] (पूर्वीचे बॉम्बे आंतरराष्ट्रीय विमानतळ) आणि [[जुहू विमानतळ]] हे मुंबईतील दोन विमानतळ आहेत. इतर दोन आंतरराष्ट्रीय विमानतळे [[पुणे विमानतळ|पुणे आंतरराष्ट्रीय विमानतळ]] आणि [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आंतरराष्ट्रीय विमानतळ]] (नागपूर) आहेत. तर [[औरंगाबाद विमानतळ]] हे [[भारतीय विमानतळ प्राधिकरण|भारतीय विमानतळ प्राधिकरणाद्वारे]] चालवले जाणारे देशांतर्गत विमानतळ आहे. उड्डाणे खाजगी आणि सरकारी दोन्ही विमान कंपन्या चालवतात. [[ओझर वायुसेना तळ|नाशिक विमानतळ]] हे देखील एक प्रमुख विमानतळ आहे. राज्यातील बहुतेक विमानतळ भारतीय [[भारतीय विमानतळ प्राधिकरण|विमानतळ प्राधिकरण]] (AAI) द्वारे चालवले जातात तर रिलायन्स एअरपोर्ट डेव्हलपर्स (RADPL), सध्या ९५ वर्षांच्या भाडेतत्त्वावर [[लातूर विमानतळ|लातूर]], [[श्री गुरू गोविंद सिंग जी विमानतळ|नांदेड]], बारामती, उस्मानाबाद आणि यवतमाळ येथे पाच बिगर मेट्रो विमानतळ चालवतात. <ref name="TOI">{{स्रोत बातमी|url=http://timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/Reliance-Airport-gets-five-projects-on-lease/articleshow/4861274.cms?referral=PM|title=Reliance Airport gets five projects on lease|date=6 August 2009|work=The Times of India|access-date=19 September 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20150130212553/http://timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/Reliance-Airport-gets-five-projects-on-lease/articleshow/4861274.cms?referral=PM|archive-date=30 January 2015|url-status=live}}</ref> महाराष्ट्र विमानतळ विकास कंपनी (MADC)ची स्थापना २००२ मध्ये AAI किंवा [[महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ]] (MIDC) अंतर्गत नसलेल्या राज्यातील विमानतळांचा विकास करण्यासाठी करण्यात आली. [[मिहान|नागपूर (मिहान) येथील मल्टी-मॉडल इंटरनॅशनल कार्गो हब आणि विमानतळाच्या]] नियोजन आणि अंमलबजावणीमध्ये MADC प्रमुख भूमिका बजावत आहे. <ref name="MADC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.madcindia.org/projects.html|title=MIDC projects|publisher=[[Maharashtra Airport Development Company]]|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120226054653/http://www.madcindia.org/projects.html|archive-date=26 February 2012|access-date=31 March 2012}}</ref> अतिरिक्त छोट्या विमानतळांमध्ये [[अकोला विमानतळ|अकोला]], अमरावती, चंद्रपूर, धुळे, [[गोंदिया विमानतळ|गोंदिया]], जळगाव, कराड, [[कोल्हापूर विमानतळ|कोल्हापूर]], [[गांधीनगर विमानतळ|नाशिक रोड]], [[रत्‍नागिरी विमानतळ|रत्‍नागिरी]] आणि [[सोलापूर विमानतळ|सोलापूर]] यांचा समावेश आहे . <ref name="smaller">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://cad.gujarat.gov.in/maharashtra-airfiled.htm|title=Statewise airfield list|website=cad.gujarat.gov.in/|publisher=Director Civil Aviation, Government of Gujarat|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20130208124543/http://cad.gujarat.gov.in/maharashtra-airfiled.htm|archive-date=8 February 2013|access-date=5 August 2014}}</ref> === पर्यटन === पर्यटन हा महाराष्ट्रातील औरंगाबाद, मुंबई आणि पुण्याच्या आसपासचा प्रमुख उद्योग आहे. प्रेक्षणीय स्थळांमध्ये [[अजिंठा]], [[वेरूळची लेणी|एलोरा]], [[घारापुरी लेणी|एलिफंटा]] आणि कार्ले -भाजे येथील प्राचीन लेणी आणि स्मारके, [[रायगड (किल्ला)|रायगड]], [[सिंहगड]], [[राजगड]], [[शिवनेरी]], पन्हाळा, ब्रिटीशकालीन हिल स्टेशन्स जसे की [[लोणावळा]], महाबळवार, मराठा साम्राज्य काळातील असंख्य पर्वतीय किल्ले यांचा समावेश [[महाबळेश्वर|आहे]] आणि [[माथेरान]], मेळघाट, नागझिरा आणि [[ताडोबा-अंधारी व्याघ्र प्रकल्प|ताडोबा]] सारखे व्याघ्र प्रकल्प आणि नवेगाव बंध सारखी राष्ट्रीय उद्याने. धार्मिक पर्यटनामध्ये शिर्डी (साईबाबा मंदिर), नाशिक (हिंदू पवित्र स्थान), नांदेड (गुरुद्वारा), नागपूर (दीक्षाभूमी), [[सिद्धिविनायक मंदिर, मुंबई|सिद्धिविनायक मंदिर]] आणि मुंबईतील हाजी अली दर्गा आणि पंढरपूर (विठ्ठल-रुक्मिणी मंदिर) तसेच पाच ठिकाणांचा समावेश होतो. अकरापैकी [[ज्योतिर्लिंग|ज्योतिर्लिंगे]] आणि कोल्हापूर (महालक्ष्मी मंदिर) सारखी [[शक्तिपीठे|शक्तीपीठे]]. असंख्य समुद्रकिनारे, साहसी पर्यटन स्थळे, मनोरंजन उद्याने आणि वॉटर पार्क देखील राज्यातील पर्यटनात भर घालतात. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.maharashtratourism.gov.in/?MenuID=1124|title=Maharashtra Tourism Development Corporation|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170816110004/https://www.maharashtratourism.gov.in/?MenuID=1124|archive-date=16 August 2017|access-date=16 August 2017}}</ref> == राज्य सरकारचा महसूल आणि खर्च == [[भारताचे संविधान|भारतीय राज्यघटनेचे]] कलम २४६ <ref name="coi" />, [[भारतीय संसद|भारताची संसद]] आणि [[विधानसभा|राज्य विधानमंडळ]] यांच्यात कर आकारणीसह विधायी अधिकारांचे वितरण करते. केंद्र सरकार आणि राज्यांना एकाचवेळी कर आकारणीचे अधिकार देण्याची राज्यघटनेत तरतूद नाही. <ref name="Distribution of">{{Citation|title=Distribution of Powers between Centre, States and Local Governments}}</ref> खालील तक्त्यामध्ये केंद्र सरकारकडून आकारले जाणारे तेरा कर आणि महाराष्ट्रासह राज्यांचे एकोणीस कर आहेत. <ref name="Distribution of" /> === भारताचे केंद्र सरकार === {| class="wikitable" !SL. नाही. ! केंद्रीय यादीनुसार कर |- | ८२ | '''आयकर :''' कृषी उत्पन्नाव्यतिरिक्त इतर उत्पन्नावरील कर. |- | ८३ | '''कस्टम ड्युटी''' : [[निर्यात]] शुल्कासह सीमाशुल्काची कर्तव्ये |- | ८४ | '''उत्पादन शुल्क''' : भारतात उत्पादित किंवा उत्पादित केलेल्या खालील वस्तूंवर [[अबकारी कर|अबकारी]] शुल्क (a) [[खनिज तेल|पेट्रोलियम क्रूड]] (b) [[डीझेल|हाय स्पीड डिझेल]] (c) मोटर स्पिरिट (सामान्यतः पेट्रोल म्हणून ओळखले जाते) (d) [[नैसर्गिक वायू]] (e) [[जेट इंधन|विमानचालन टर्बाइन इंधन]] आणि (f) [[तंबाखू]] आणि तंबाखू उत्पादने |- | ८५ | [[व्यवसाय कर|महानगरपालिका कर]] |- | ८६ | मालमत्तेच्या भांडवली मूल्यावरील कर, शेतजमीन वगळून, व्यक्ती आणि कंपन्या, कंपन्यांच्या भांडवलावरील कर |- | ८७ | शेतजमिनीव्यतिरिक्त इतर मालमत्तेच्या संदर्भात इस्टेट ड्युटी |- | ८८ | शेतजमिनीव्यतिरिक्त इतर मालमत्तेच्या उत्तराधिकाराच्या संदर्भात कर्तव्ये |- | ८९ | माल किंवा प्रवाशांवर टर्मिनल कर, रेल्वे, समुद्र किंवा हवाई मार्गे; रेल्वे भाडे आणि मालवाहतुकीवर कर. |- | 90 | स्टॉक एक्सचेंज आणि फ्युचर्स मार्केटमधील व्यवहारांवरील मुद्रांक शुल्काव्यतिरिक्त इतर कर |- | 92A | आंतरराज्यीय व्यापार किंवा वाणिज्य दरम्यान अशी विक्री किंवा खरेदी जेथे होते तेथे वर्तमानपत्रांव्यतिरिक्त इतर वस्तूंच्या विक्री किंवा खरेदीवरील कर |- | 92B | आंतरराज्यीय व्यापार किंवा वाणिज्य दरम्यान मालाच्या खेपेवर कर |- | ९७ | भारतीय राज्यघटनेच्या सातव्या अनुसूचीच्या तीनपैकी कोणत्याही सूचीमध्ये सर्व अवशिष्ट प्रकारचे कर सूचीबद्ध नाहीत |} === राज्य सरकारे === {| class="wikitable" !SL. नाही. ! '''राज्य यादीनुसार कर''' |- | ४५ | जमीन महसूल, ज्यामध्ये महसुलाचे मूल्यांकन आणि संकलन, जमिनीच्या नोंदींची देखरेख, महसुलाच्या उद्देशांसाठी सर्वेक्षण आणि अधिकारांच्या नोंदी, आणि महसूलापासून दूर राहणे इ. |- | ४६ | कृषी उत्पन्नावर कर |- | ४७ | शेतजमिनीच्या उत्तराधिकाराच्या संदर्भात कर्तव्ये. |- | ४८ | शेतजमिनीच्या संदर्भात इस्टेट ड्युटी |- | 49 | जमिनी आणि इमारतींवर कर. |- | 50 | खनिज अधिकारांवर कर. |- | ५१ | राज्यांतर्गत उत्पादित किंवा उत्पादित केलेल्या मालासाठी उत्पादन शुल्काची कर्तव्ये (i) मानवी वापरासाठी अल्कोहोलयुक्त मद्य आणि (ii) अफू, भारतीय भांग आणि इतर अंमली पदार्थ आणि अंमली पदार्थ. |- | ५३ | '''वीज शुल्क''' : [[वीज|विजेच्या]] वापरावर किंवा विक्रीवर कर |- | ५४ | पेट्रोलियम क्रूड, हाय स्पीड डिझेल, मोटर स्पिरिट (सामान्यत: पेट्रोल म्हणून ओळखले जाते), नैसर्गिक वायू एव्हिएशन टर्बाइन इंधन आणि मानवी वापरासाठी अल्कोहोल मद्य यांच्या विक्रीवरील कर परंतु आंतरराज्यीय किंवा वाणिज्य किंवा आंतरराष्ट्रीय स्त्रोतामध्ये विक्रीचा समावेश नाही अशा वस्तूंचा व्यापार किंवा वाणिज्य. |- | ५६ | रस्ते किंवा अंतर्देशीय जलमार्गाने वाहून नेल्या जाणाऱ्या वस्तू आणि प्रवाशांवर कर. |- | ५७ | रस्त्यावर वापरण्यासाठी योग्य असलेल्या वाहनांवर कर . |- | ५८ | प्राणी आणि बोटींवर कर. |- | ५९ | टोल |- | 60 | व्यवसाय, व्यापार, कॉलिंग आणि रोजगार यावर कर . |- | ६१ | कॅपिटेशन कर . |- | ६२ | करमणूक आणि करमणूक यांवरील कर पंचायत किंवा नगरपालिका किंवा प्रादेशिक परिषद किंवा जिल्हा परिषदेद्वारे आकारले जातील आणि गोळा केले जातील. |- | ६३ | [[मुद्रांक|मुद्रांक शुल्क]] |} === वस्तू आणि सेवा कर === हा कर 1 जुलै 2017 पासून भारत [[भारत सरकार|सरकारद्वारे]] भारताच्या संविधानाच्या शंभर आणि पहिल्या दुरुस्तीच्या अंमलबजावणीद्वारे लागू झाला. GST ने [[भारत सरकार|केंद्र]] आणि [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|राज्य]] सरकारांद्वारे आकारले जाणारे विद्यमान अनेक कर बदलले. हा अप्रत्यक्ष कर (किंवा उपभोग कर ) वस्तू आणि सेवांच्या पुरवठ्यावर वापरला जातो. हा सर्वसमावेशक, बहुस्तरीय, गंतव्य-आधारित कर आहे: सर्वसमावेशक कारण त्यात काही राज्य कर वगळता जवळजवळ सर्व अप्रत्यक्ष कर समाविष्ट आहेत. उत्पादन प्रक्रियेच्या प्रत्येक टप्प्यावर जीएसटी लागू केला जातो, परंतु अंतिम ग्राहकाव्यतिरिक्त उत्पादनाच्या विविध टप्प्यांमध्ये सर्व पक्षांना परतावा दिला जातो आणि गंतव्य-आधारित कर म्हणून तो गोळा केला जातो. वापराच्या बिंदूपासून आणि मागील करांप्रमाणे मूळ बिंदू नाही. == कामगार शक्ती == २०१५ पर्यंत, राज्यातील ५२.७% कामगार कृषी क्षेत्रात होते. यापैकी २५.४% शेतकरी (जमीन मालक) होते, तर २७.३% शेतमजूर होते. <ref>Shroff, S., 2015. 1 lakh farmers quit agriculture in 5 years in Maharashtra.</ref> राज्यात लक्षणीय आंतरराज्य आणि आंतरराज्यीय स्थलांतरित कामगार लोकसंख्या आहे. राज्यातील कामगार प्रामुख्याने [[उत्तर प्रदेश]], [[बिहार]], [[कर्नाटक]] आणि [[राजस्थान]] या राज्यांतून येतात . स्थलांतरित कामगारांना प्रामुख्याने राज्याच्या अधिक विकसित प्रदेशात जसे की पश्चिम महाराष्ट्रातील मुंबई, पुणे आणि नाशिक महानगरे तसेच काही प्रमाणात औरंगाबाद आणि नागपूर विभागांमध्ये रोजगार मिळतो. आंतरराज्य स्थलांतरितांना देखील वर नमूद केलेल्या प्रदेशांमध्ये संधी मिळतात. <ref>Kisan Algur Regional Composition of Migrant and Non -Migrant Workers in Maharashtra, India International Journal of Interdisciplinary and Multidisciplinary Studies (IJIMS), 2017, Vol 4, No.2,152-156. </ref> === उत्पन्न आणि गरिबी === === संघटित कामगार === == प्रदेशांची अर्थव्यवस्था == [[चित्र:Maharashtra_Divisions_Eng.svg|उजवे|इवलेसे| महाराष्ट्रातील विभाग]] प्रशासकीय कारणांसाठी महाराष्ट्र सहा विभागांमध्ये विभागला गेला आहे. अमरावती, नागपूर, औरंगाबाद, कोकण, नाशिक आणि पुणे. हे विभाग विदर्भ (अमरावती आणि नागपूर विभाग), मराठवाडा (औरंगाबाद), पश्चिम महाराष्ट्र (पुणे आणि नाशिक विभाग), कोकण (मुंबई महानगर प्रदेश वगळून), आणि मुंबई महानगर प्रदेशाशी एकरूप होतात. मुंबई महानगर प्रदेश आणि पश्चिम महाराष्ट्र हे आर्थिकदृष्ट्या सर्वात विकसित प्रदेश आहेत आणि राज्यांच्या जीडीपीचे सर्वात मोठे प्रमाण आहेत. मराठवाडा हा सर्वात कमी विकसित प्रदेश आहे कारण तो पूर्वी हैदराबाद संस्थानाचा होता. === मुंबई महानगर क्षेत्र === [[चित्र:Mumbai Metropolitan Region.jpg|उजवे|इवलेसे| मुंबई महानगर प्रदेशाचा नकाशा]] मुंबई हे भारतातील सर्वात मोठे शहर (लोकसंख्येनुसार) आहे आणि भारताची आर्थिक आणि व्यावसायिक राजधानी आहे कारण ते एकूण GDPच्या 6.16% उत्पन्न करते. <ref name="mmrda muip gdp">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mmrdamumbai.org/projects_muip.htm|title=Mumbai Urban Infrastructure Project|publisher=[[Mumbai Metropolitan Region Development Authority]] (MMRDA)|url-status=unfit|archive-url=https://web.archive.org/web/20090226031015/http://www.mmrdamumbai.org/projects_muip.htm|archive-date=26 February 2009|access-date=18 July 2008}}</ref> <ref name="Mumbai global">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.rediff.com/money/2007/apr/27mumbai.htm|title=Mumbai a global financial centre? Of course!|last=Thomas|first=T.|date=27 April 2007|publisher=Rediff|location=New Delhi|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20081118221806/http://www.rediff.com/money/2007/apr/27mumbai.htm|archive-date=18 November 2008|access-date=31 May 2009}}</ref> <ref name="The Financial Express">{{स्रोत बातमी|url=http://archive.financialexpress.com/news/gdp-growth-surat-fastest-mumbai-largest/266636|title=GDP growth: Surat fastest, Mumbai largest|date=29 January 2008|publisher=[[The Financial Express (India)|The Financial Express]]|access-date=5 September 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20141105082319/http://archive.financialexpress.com/news/gdp-growth-surat-fastest-mumbai-largest/266636|archive-date=5 November 2014|url-status=live}}</ref> हे भारताचे आर्थिक केंद्र म्हणून काम करते, 10% कारखाना रोजगार, 25% औद्योगिक उत्पादन, 33% [[आयकर]] संकलन, 60% सीमाशुल्क संकलन, 20% केंद्रीय [[अबकारी कर]] संकलन, 40% भारताच्या परकीय व्यापारात योगदान देते. आणि {{INRConvert|4000|c}} [[व्यवसाय कर|कॉर्पोरेट करांमध्ये]] . <ref>{{Harvard citation no brackets|Swaminathan|Goyal|2006}}</ref> उर्वरित भारताबरोबरच, 1991च्या उदारीकरणानंतर मुंबईने आर्थिक भरभराट, नव्वदच्या दशकाच्या मध्यात आर्थिक तेजी आणि 2000च्या दशकात आयटी, निर्यात, सेवा आणि आउटसोर्सिंग बूम पाहिली आहे. <ref>{{Harvard citation no brackets|Kelsey|2008}}</ref> 1990च्या दशकात मुंबई हे भारताच्या आर्थिक क्रियाकलापांचे केंद्र म्हणून ठळकपणे ओळखले जात असले तरी, [[मुंबई महानगर क्षेत्र|मुंबई महानगर प्रदेश]] सध्या भारताच्या GDP मध्ये योगदान कमी करत आहे. <ref name="ecoprofile">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mcgm.gov.in/irj/go/km/docs/documents/MCGM%20Department%20List/City%20Engineer/Deputy%20City%20Engineer%20(Planning%20and%20Design)/City%20Development%20Plan/Economic%20profile.pdf|title=City Development Plan (Economic Profile)|last=[[Brihanmumbai Municipal Corporation]] (BMC)|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20131125052153/http://www.mcgm.gov.in/irj/go/km/docs/documents/MCGM%20Department%20List/City%20Engineer/Deputy%20City%20Engineer%20(Planning%20and%20Design)/City%20Development%20Plan/Economic%20profile.pdf|archive-date=25 November 2013|access-date=25 August 2013|quote=Mumbai, at present, is in reverse gear, as regards the economic growth and quality of life.}}</ref> 2015 पर्यंत, मुंबईचे मेट्रो क्षेत्र GDP (PPP) अंदाजे $368 अब्ज होते. भारतातील अनेक समूह (लार्सन अँड टुब्रो, स्टेट बँक ऑफ इंडिया (एसबीआय), लाइफ इन्शुरन्स कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया (एलआयसी), टाटा ग्रुप, गोदरेज आणि रिलायन्ससह, आणि फॉर्च्यून ग्लोबल 500 कंपन्यांपैकी पाच मुंबईत आहेत. भारतीय रिझर्व्ह बँक (RBI), बॉम्बे स्टॉक एक्सचेंज (BSE), नॅशनल स्टॉक एक्स्चेंज ऑफ इंडिया (NSE) आणि सिक्युरिटीज अँड एक्सचेंज बोर्ड ऑफ इंडिया (SEBI) सारख्या वित्तीय क्षेत्रातील नियामकांच्या उपस्थितीमुळे हे सुलभ होते. १९७० च्या दशकापर्यंत, मुंबईची समृद्धी मोठ्या प्रमाणात कापड गिरण्या आणि बंदरांवर होती, परंतु तेव्हापासून स्थानिक अर्थव्यवस्थेने वित्त, [[अभियांत्रिकी]], डायमंड-पॉलिशिंग, आरोग्य सेवा आणि माहिती तंत्रज्ञानाचा समावेश करण्यासाठी वैविध्यपूर्ण केले आहे. <ref>{{Harvard citation no brackets|Swaminathan|Goyal|2006}}</ref> शहराच्या अर्थव्यवस्थेत योगदान देणारी प्रमुख क्षेत्रे आहेत: वित्त, रत्ने आणि दागिने, लेदर प्रक्रिया, IT आणि [[आउटसोर्सिंग|ITES]], कापड आणि मनोरंजन. [[नरीमन पॉइंट|नरिमन पॉइंट]] आणि [[वांद्रे कुर्ला संकुल|वांद्रे कुर्ला कॉम्प्लेक्स]] (BKC) ही मुंबईची प्रमुख आर्थिक केंद्रे आहेत. <ref name="ecoprofile">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mcgm.gov.in/irj/go/km/docs/documents/MCGM%20Department%20List/City%20Engineer/Deputy%20City%20Engineer%20(Planning%20and%20Design)/City%20Development%20Plan/Economic%20profile.pdf|title=City Development Plan (Economic Profile)|last=[[Brihanmumbai Municipal Corporation]] (BMC)|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20131125052153/http://www.mcgm.gov.in/irj/go/km/docs/documents/MCGM%20Department%20List/City%20Engineer/Deputy%20City%20Engineer%20(Planning%20and%20Design)/City%20Development%20Plan/Economic%20profile.pdf|archive-date=25 November 2013|access-date=25 August 2013|quote=Mumbai, at present, is in reverse gear, as regards the economic growth and quality of life.}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBrihanmumbai_Municipal_Corporation_(BMC)">[[बृहन्मुंबई महानगरपालिका|Brihanmumbai Municipal Corporation]] (BMC). [http://www.mcgm.gov.in/irj/go/km/docs/documents/MCGM%20Department%20List/City%20Engineer/Deputy%20City%20Engineer%20(Planning%20and%20Design)/City%20Development%20Plan/Economic%20profile.pdf "City Development Plan (Economic Profile)"] <span class="cs1-format">(PDF)</span>. [https://web.archive.org/web/20131125052153/http://www.mcgm.gov.in/irj/go/km/docs/documents/MCGM%20Department%20List/City%20Engineer/Deputy%20City%20Engineer%20(Planning%20and%20Design)/City%20Development%20Plan/Economic%20profile.pdf Archived] <span class="cs1-format">(PDF)</span> from the original on 25 November 2013<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">25 August</span> 2013</span>. <q>Mumbai, at present, is in reverse gear, as regards the economic growth and quality of life.</q></cite></ref> [[बंगळूर|बंगळुरू]], [[हैद्राबाद|हैदराबाद]] आणि [[पुणे]] यांच्यातील स्पर्धा असूनही, मुंबईने माहिती तंत्रज्ञान उद्योगात स्वतःचे स्थान निर्माण केले आहे. सांताक्रूझ इलेक्ट्रॉनिक एक्सपोर्ट प्रोसेसिंग झोन (SEEPZ) आणि इंटरनॅशनल इन्फोटेक पार्क ( [[नवी मुंबई]] ) IT कंपन्यांना उत्कृष्ट सुविधा देतात. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://drnarendrajadhav.info/drnjadhav_web_files/Published%20papers/Role%20of%20Mumbai%20City%20in%20Indian%20Economy.pdf|title=Role of Mumbai in Indian Economy|last=Jadhav|first=Narendra|authorlink=Narendra Jadhav|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120522221937/http://drnarendrajadhav.info/drnjadhav_web_files/Published%20papers/Role%20of%20Mumbai%20City%20in%20Indian%20Economy.pdf|archive-date=22 May 2012|access-date=25 August 2013}}</ref> शहराच्या कर्मचाऱ्यांमध्ये राज्य आणि केंद्र सरकारच्या कर्मचाऱ्यांची संख्या मोठी आहे. मुंबईत अकुशल आणि अर्ध-कुशल स्वयंरोजगार असलेली लोकसंख्याही मोठी आहे, जी प्रामुख्याने फेरीवाले, टॅक्सी चालक, यांत्रिकी आणि इतर अशा ब्लू कॉलर व्यवसाय म्हणून आपली उपजीविका करतात. मुंबई बंदर हे भारतातील सर्वात जुने आणि महत्त्वपूर्ण बंदरांपैकी एक असल्याने बंदर आणि शिपिंग उद्योग सुस्थापित आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.ipa.nic.in/oper.htm|title=Indian Ports Association, Operational Details|publisher=Indian Ports Association|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20090410022515/http://ipa.nic.in/oper.htm|archive-date=10 April 2009|access-date=16 April 2009}}</ref> [[धारावी]], मध्य मुंबईत, शहराच्या इतर भागांतून पुनर्वापर करता येण्याजोग्या कचऱ्यावर प्रक्रिया करणारा एक मोठा पुनर्वापर उद्योग आहे; जिल्ह्यात अंदाजे 15,000 एकल खोलीचे कारखाने आहेत. <ref name="gua">{{स्रोत बातमी|last=McDougall|first=Dan|url=https://www.theguardian.com/environment/2007/mar/04/india.recycling|title=Waste not, want not in the £700m slum|date=4 March 2007|work=The Guardian|location=UK|access-date=29 April 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20130831032146/http://www.theguardian.com/environment/2007/mar/04/india.recycling|archive-date=31 August 2013|url-status=live}}</ref> 28 <ref name="timesofindia.indiatimes.com">{{स्रोत बातमी|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Mumbai-sixth-among-top-10-global-cities-on-billionaire-count/articleshow/19978005.cms?referral=PM|title=Mumbai sixth among top 10 global cities on billionaire count|date=10 May 2013|work=The Times of India|access-date=8 July 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20140804042725/http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Mumbai-sixth-among-top-10-global-cities-on-billionaire-count/articleshow/19978005.cms?referral=PM|archive-date=4 August 2014|url-status=live}}</ref> आणि 46,000 लक्षाधीशांसह अब्जाधीशांच्या संख्येत मुंबई सहाव्या क्रमांकावर आहे, एकूण संपत्ती सुमारे $820 अब्ज आहे <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://indianexpress.com/article/india/mumbai-richest-indian-city-with-total-wealth-of-820-billion-delhi-comes-second-report-4544685/|title=Mumbai richest Indian city with total wealth of $820 billion, Delhi comes second: Report|date=26 February 2017|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170227063903/http://indianexpress.com/article/india/mumbai-richest-indian-city-with-total-wealth-of-820-billion-delhi-comes-second-report-4544685/|archive-date=27 February 2017|access-date=27 February 2018}}</ref> वर्ल्डवाइड सेंटर्स ऑफ कॉमर्स इंडेक्स 2008 मध्ये 48व्या, <ref name="autogenerated1">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mastercard.com/us/company/en/insights/pdfs/2008/MCWW_WCoC-Report_2008.pdf|title=Worldwide Centres of Commerce Index 2008|publisher=[[MasterCard]]|page=21|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20120504014257/http://www.mastercard.com/us/company/en/insights/pdfs/2008/MCWW_WCoC-Report_2008.pdf|archive-date=4 May 2012|access-date=28 April 2009}}</ref> यादीत सातव्या क्रमांकावर आहे. ''फोर्ब्स'' मासिक (एप्रिल 2008), <ref>{{स्रोत बातमी|last=Vorasarun|first=Chaniga|url=https://www.forbes.com/2008/04/30/billionaires-london-moscow-biz-billies-cz_cv_0430billiecities_slide_5.html?thisSpeed=15000|title=In Pictures: The Top 10 Cities For Billionaires|work=Forbes|access-date=28 April 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090422212819/http://www.forbes.com/2008/04/30/billionaires-london-moscow-biz-billies-cz_cv_0430billiecities_slide_5.html?thisSpeed=15000|archive-date=22 April 2009|url-status=live}}</ref> आणि त्या अब्जाधीशांच्या सरासरी संपत्तीच्या बाबतीत पहिले "अब्जाधिशांसाठी टॉप टेन शहरे" <ref>{{स्रोत बातमी|last=Vorasarun|first=Chaniga|url=https://www.forbes.com/2008/04/30/billionaires-london-moscow-biz-billies-cz_cv_0430billiecities.html|title=Cities of the Billionaires|date=30 April 2008|work=Forbes|access-date=28 April 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090417171221/http://www.forbes.com/2008/04/30/billionaires-london-moscow-biz-billies-cz_cv_0430billiecities.html|archive-date=17 April 2009|url-status=live}}</ref> {{As of|2008}} , ग्लोबलायझेशन अँड वर्ल्ड सिटीज स्टडी ग्रुप (GaWC) ने मुंबईला "अल्फा वर्ल्ड सिटी" म्हणून स्थान दिले आहे, जे जागतिक शहरांच्या श्रेणींमध्ये तिसरे आहे. <ref name="lboro2008">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.lboro.ac.uk/gawc/world2008t.html|title=The World According to GaWC 2008|website=Globalization and World Cities Study Group and Network (GaWC)|publisher=[[Loughborough University]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20090301154717/https://www.lboro.ac.uk/gawc/world2008t.html|archive-date=1 March 2009|access-date=7 May 2009}}</ref> मुंबई हे जगातील तिसरे सर्वात महागडे ऑफिस मार्केट आहे, आणि 2009 मध्ये व्यवसाय स्टार्टअपसाठी देशातील सर्वात वेगवान शहरांमध्ये स्थान मिळवले होते. <ref name="World Bank and International Financial Corporation">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.doingbusiness.org/reports/subnational-reports/india|title=Doing Business in India 2009|publisher=[[World Bank]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20101018092951/http://www.doingbusiness.org/Reports/Subnational-Reports/India|archive-date=18 October 2010|access-date=8 June 2010}}</ref> === पुणे विभाग === ==== पुणे महानगर प्रदेश ==== भारतातील सर्वात मोठ्या शहरांपैकी एक आणि अनेक महाविद्यालये आणि विद्यापीठे असलेले शिक्षणाचे प्रमुख केंद्र म्हणून, पुणे हे [[माहिती तंत्रज्ञान|आयटी]] आणि उत्पादनासाठी एक प्रमुख स्थान म्हणून उदयास आले आहे. पुण्याची आठव्या क्रमांकाची महानगरीय अर्थव्यवस्था आहे <ref>{{Citation|title=Top universities of Largest metropolitan economy -Pune, January −31, 2015}}</ref> आणि देशातील सहाव्या क्रमांकाचे दरडोई उत्पन्न. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mapsofindia.com/top-ten-cities-of-india/top-ten-wealthiest-towns-india.html|title=Top Ten Wealthiest Towns of India|publisher=Maps of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20120309081911/http://www.mapsofindia.com/top-ten-cities-of-india/top-ten-wealthiest-towns-india.html|archive-date=9 March 2012|access-date=1 March 2012}}</ref> [[बजाज ऑटो]], [[टाटा मोटर्स]], [[महिन्द्रा अँड महिन्द्रा|महिंद्रा अँड महिंद्रा]], मर्सिडीज बेंझ, फोर्स मोटर्स (फिरोदिया-ग्रुप), कायनेटिक मोटर्स, [[जनरल मोटर्स]], [[लँड रोव्हर]], [[जॅग्वार कार्स|जग्वार]], रेनॉल्ट, फोक्सवॅगन आणि फियाट या ऑटोमोटिव्ह कंपन्यांनी पुण्याजवळ ग्रीनफिल्ड सुविधा उभारल्या आहेत, भारताचे "मोटर सिटी" म्हणून पुण्याचा उल्लेख करण्यासाठी ''इंडिपेंडंटचे'' नेतृत्व. <ref>{{स्रोत बातमी|url=https://www.independent.co.uk/news/business/analysis-and-features/the-boom-is-over-in-detroit-but-now-india-has-its-own-motor-city-812050.html|title=The boom is over in Detroit. But now India has its own motor city|date=20 April 2008|work=The Independent|location=London|access-date=22 April 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080421010509/http://www.independent.co.uk/news/business/analysis-and-features/the-boom-is-over-in-detroit-but-now-india-has-its-own-motor-city-812050.html|archive-date=21 April 2008|url-status=live}}</ref> [[किर्लोस्कर उद्योग समूह|किर्लोस्कर समूहाने]] 1945 मध्ये पुण्यातील किरकी येथे किर्लोस्कर ऑइल इंजिन्स लिमिटेडची स्थापना करून पुण्यात उद्योग आणला. या ग्रुपची स्थापना मुळात [[किर्लोस्करवाडी]] येथे झाली होती. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.expressindia.com/latest-news/kk-swamy-appointed-md-and-vice-president-of-volkswagen-india/315964/|title=K. K. Swamy appointed MD of Volkswagen India|website=The Indian Express|access-date=14 December 2009}}</ref> किर्लोस्कर ब्रदर्स लिमिटेड (भारतातील पंपांचे सर्वात मोठे उत्पादक आणि निर्यातदार आणि आशियातील सर्वात मोठे इन्फ्रास्ट्रक्चर पंपिंग प्रकल्प कंत्राटदार <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.moneycontrol.com/news/business/kirloskar-brothers-restructure-group-dilute-cross-holdings_428696.html|title=Kirloskar Brothers restructure group|publisher=CNBC-TV18|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20091206043708/http://www.moneycontrol.com/news/business/kirloskar-brothers-restructure-group-dilute-cross-holdings_428696.html|archive-date=6 December 2009|access-date=14 December 2009}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indianpumpsandvalves.com/pumps|title=Pump Industry in India – Overview, Market, Manufacturers, Opportunities|website=Indian Pumps And Valves|language=en-US|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20180613183819/https://www.indianpumpsandvalves.com/pumps|archive-date=13 June 2018|access-date=2017-11-14}}</ref> ), किर्लोस्कर ऑइल इंजिन्स (भारतातील सर्वात मोठी [[डीझेल इंजिन|डिझेल इंजिन]] कंपनी <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.accessmylibrary.com/coms2/summary_0286-14612146_ITM|title=Kirloskar Oil Engines|date=31 August 2004|publisher=India Business Insight|access-date=14 December 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20110909200603/http://www.accessmylibrary.com/coms2/summary_0286-14612146_ITM|archive-date=9 September 2011|url-status=live}}</ref> ), किर्लोस्कर न्यूमॅटिक्स कंपनी लि., आणि इतर [[किर्लोस्कर उद्योग समूह|किर्लोस्कर]] कंपन्या पुण्यात आहेत. हिंजवडी आयटी पार्क (अधिकृतपणे राजीव गांधी आयटी पार्क म्हणतात) हा [[महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ|MIDC]] ने पुण्यातील आयटी क्षेत्रासाठी सुरू केलेला प्रकल्प आहे. पूर्ण झाल्यावर, हिंजवडी आयटी पार्क सुमारे {{Convert|2800|acre|km2}} . प्रकल्पातील अंदाजे गुंतवणूक {{INRConvert|600|b}} . <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://megapolis.co.in/hinjewadi-it-park.html|title=Hinjawadi IT park|website=The MegaPolis|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20090318015457/http://www.megapolis.co.in/hinjewadi-it-park.html|archive-date=18 March 2009|access-date=13 November 2009}}</ref> आर्थिक वाढ सुलभ करण्यासाठी, सरकारने आपल्या IT आणि ITES धोरण, 2003 मध्ये उदार प्रोत्साहन दिले आणि MIDC जमिनीवरील मालमत्ता भाडेतत्त्वावर दिल्या. <ref name="hinjewadiet">{{स्रोत बातमी|last=Bari|first=Prachi|url=http://economictimes.indiatimes.com/articleshow/2604416.cms|title=Hinjawadi, the land of opportunity|date=7 December 2007|work=The Economic times|location=India|access-date=13 November 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090509022917/http://economictimes.indiatimes.com/articleshow/2604416.cms|archive-date=9 May 2009|url-status=live}}</ref> आयटी क्षेत्रात ४ लाखांहून अधिक लोकांना रोजगार आहे. सॉफ्टवेअर दिग्गज [[मायक्रोसॉफ्ट कॉर्पोरेशन|मायक्रोसॉफ्ट]] {{INRConvert|7|b}} प्रकल्प [[हिंजवडी|हिंजवडीमध्ये]] . <ref name="hinjewadiet" /> [[चित्र:World-Trade-Center-Pune.jpg|इवलेसे|200x200अंश| पुणे, महाराष्ट्र येथे जागतिक व्यापार केंद्र]] पुणे फूड क्लस्टर डेव्हलपमेंट प्रकल्प हा [[जागतिक बँक|जागतिक बँकेद्वारे]] अर्थसहाय्यित उपक्रम आहे. पुणे आणि आसपासच्या फळ आणि भाजीपाला प्रक्रिया उद्योगांच्या विकासासाठी सिडबी, क्लस्टर क्राफ्टच्या मदतीने हे कार्यान्वित केले जात आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.punefoodhub.com/about|title=PuneFoodHub.com&nbsp;– Food Cluster Pune|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20090904140153/http://www.punefoodhub.com/about|archive-date=4 September 2009|access-date=15 October 2009}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.punefoodhub.com/partners|title=PuneFoodHub.com&nbsp;– Project Partners|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20090905173144/http://www.punefoodhub.com/partners|archive-date=5 September 2009|access-date=15 October 2009}}</ref> पबमॅटिक, Firstcry.com, Storypick.com, TripHobo, <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://trak.in/tags/business/2014/06/30/triphobo-funding/|title=Pune Based TripHobo Raises $3 Mln Series B Funding|archive-url=https://web.archive.org/web/20160103182259/http://trak.in/tags/business/2014/06/30/triphobo-funding|archive-date=3 January 2016|url-status=live}}</ref> TastyKhana.com (फूडपांडाने अधिग्रहित केलेले), <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://articles.economictimes.indiatimes.com/2014-11-18/news/56221947_1_tastykhana-shachin-bharadwaj-hellofood|title=Food delivery service Foodpanda acquires rival TastyKhana|archive-url=https://web.archive.org/web/20151113204604/http://articles.economictimes.indiatimes.com/2014-11-18/news/56221947_1_tastykhana-shachin-bharadwaj-hellofood|archive-date=13 November 2015|url-status=live}}</ref> पुण्यात स्वाइप बेस सेटअप यांसारख्या टेक स्टार्टअपसह पुणे हे भारतातील एक नवीन स्टार्टअप हब म्हणूनही उदयास आले आहे. <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/Startups-find-Pune-a-fertile-ground/articleshow/48566273.cms|title=Startups find Pune a fertile ground|archive-url=https://web.archive.org/web/20150824090600/http://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/Startups-find-Pune-a-fertile-ground/articleshow/48566273.cms|archive-date=24 August 2015|url-status=live}}</ref> NASSCOM ने [[महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ|MIDC]]च्या सहकार्याने खराडी MIDC येथे त्यांच्या '10,000 स्टार्टअप' उपक्रमांतर्गत शहर आधारित स्टार्टअप्ससाठी एक सहकारी जागा सुरू केली आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.nasscom.in/startup-warehouses-set-navi-mumbai-and-pune?fg=1420175|title=Start-up Warehouses set up in Navi Mumbai and Pune {{!}} NASSCOM|website=www.nasscom.in|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20151207202001/http://www.nasscom.in/startup-warehouses-set-navi-mumbai-and-pune?fg=1420175|archive-date=7 December 2015|access-date=2016-06-04}}</ref> ते पहिल्या बॅचमध्ये OhMyDealer कडून कांदवले सारखे स्टार्टअप उबवतील. पुणे इंटरनॅशनल एक्झिबिशन अँड कन्व्हेन्शन सेंटर (PIECC) 2017 मध्ये पूर्ण झाल्यावर मीटिंग्ज , इन्सेन्टिव्ह, कॉन्फरन्सिंग, एक्झिबिशन ट्रेडला चालना मिळण्याची अपेक्षा आहे. 97-हेक्टर PIECC मध्ये {{Convert|13000|m²|0|abbr=on}} मजल्याच्या क्षेत्रासह 20,000 आसन क्षमता असेल. . यामध्ये सात प्रदर्शन केंद्रे, एक कन्व्हेन्शन सेंटर, एक गोल्फ कोर्स, एक पंचतारांकित हॉटेल, एक बिझनेस कॉम्प्लेक्स, शॉपिंग मॉल्स आणि निवासस्थाने असतील. US$115&nbsp;दशलक्ष प्रकल्प पिंपरी-चिंचवड नवीन शहर विकास प्राधिकरणाने विकसित केला आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.ttgmice.com/article/pune-gets-green-light-for-massive-mice-centre/|title=Pune gets green light for massive MICE centre|publisher=TTGmice|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130605132238/http://www.ttgmice.com/article/pune-gets-green-light-for-massive-mice-centre/|archive-date=5 June 2013|access-date=12 December 2012}}</ref> आजकाल संपूर्ण शहरात ऑटोमोटिव्ह डीलरशिपची वाढती संख्या वाढत आहे. त्यात जग्वार लँड रोव्हर, [[मर्सेडिझ-बेंझ|मर्सिडीज बेंझ]], [[बीएमडब्ल्यू]], [[ऑडी]] सारख्या लक्झरी कार निर्मात्या आणि कावासाकी, केटीएम, बेनेली, डुकाटी, [[बीएमडब्ल्यू]] आणि हार्ले डेव्हिडसन सारख्या मोटारसायकल उत्पादकांचा समावेश आहे . === विदर्भ === [[File:Vidarbha_Region.png|उजवे|इवलेसे| विदर्भ प्रदेश]] [[विदर्भ|विदर्भाची]] अर्थव्यवस्था ही प्रामुख्याने कृषीप्रधान आहे, त्यात जंगल आणि खनिज संपत्तीची भर पडली आहे. आंतरराष्ट्रीय कार्गो हब प्रकल्प, [[मिहान|नागपूर (मिहान) येथे मल्टी-मॉडल आंतरराष्ट्रीय कार्गो हब आणि विमानतळ]] विकसित करण्यात आला आहे. <ref name="aboutmadc">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.madcindia.org/aboutmadc.htm|title=Maharashtra Airport Development Company Limited|publisher=madcindia.org|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080510173353/http://www.madcindia.org/aboutmadc.htm|archive-date=10 May 2008|access-date=14 May 2008}}</ref> <ref name="factsheet">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pibarchive.nic.in/archieve/factsheet/2005/fscivil2005.pdf|title=Maharashtra Airport Development Company Limited|publisher=Press Information Bureau and Ministry of Civil Aviation|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180909000315/http://pibarchive.nic.in/archieve/factsheet/2005/fscivil2005.pdf|archive-date=9 September 2018|access-date=29 January 2008}}</ref> मिहानचा वापर दक्षिण-पूर्व आशिया आणि मध्य-पूर्व आशियामधून येणारा अवजड माल हाताळण्यासाठी केला जाईल. या प्रकल्पामध्ये {{INRConvert|100|b}} देखील समाविष्ट असेल विशेष आर्थिक क्षेत्र (SEZ) <ref name="Nagpur container depot fastest growing in India, Nagpur ATR busiest in India, Trains going through Nagpur, National Highways through Nagpur, Nagpur SEZ stats, Land prices in Ramdaspeth etc./"> {{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.indianexpress.com/story/3713.html|title=Nagpur stakes claim to lead boomtown pack|website=[[The Indian Express]]|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20070929125003/http://www.indianexpress.com/story/3713.html|archive-date=29 September 2007|access-date=2 December 2019}}</ref> माहिती-तंत्रज्ञान कंपन्यांसाठी. हा भारतातील सर्वात मोठा विकास प्रकल्प असेल. <ref name="biggest_development_project">{{स्रोत बातमी|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2007-05-22/nagpur/27875804_1_mihan-health-city-r-c-sinha|title=Mihan is biggest development|date=22 May 2007|work=[[The Times of India]]|access-date=22 May 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20120314133754/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2007-05-22/nagpur/27875804_1_mihan-health-city-r-c-sinha|archive-date=14 March 2012|url-status=dead}}</ref> [[गोंदिया]], [[यवतमाळ]], [[चंद्रपूर]], [[अकोला]], [[अमरावती]] आणि [[नागपूर]] ही या प्रदेशातील प्रमुख शहरे आहेत. नागपूर हे व्यवसाय आणि आरोग्यसेवेचे मध्यवर्ती केंद्र आहे. नागपूर ही हिवाळी राजधानी, एक विस्तीर्ण महानगर आणि मुंबई आणि पुण्यानंतर राज्यातील तिसरे मोठे शहर आहे. शहराच्या आजूबाजूच्या मोठ्या संत्रा उत्पादक क्षेत्रासाठी नागपूरला ऑरेंज सिटी देखील म्हटले जाते. आशियातील सर्वात मोठी लाकूड बाजारपेठ देखील येथे आहे. अमरावती हे चित्रपट वितरक आणि कापड बाजारासाठी ओळखले जाते. [[चंद्रपूर|चंद्रपूरमध्ये]] थर्मल पॉवर स्टेशन आहे जे भारतातील सर्वात मोठे आहे आणि काही इतर अवजड उद्योग जसे की कागद ( BILT बल्लारपूर), स्टील ( [[स्टील ऑथॉरिटी ऑफ इंडिया लिमिटेड|स्टील अथॉरिटी ऑफ इंडिया]], इ. कडून एमईएल), सिमेंट ( [[अल्ट्राटेक सिमेंट]], [[अंबुजा सिमेंट्स]], एसीसी लिमिटेड ), माणिकगड सिमेंट, मुरली सिमेंट) उद्योग आणि असंख्य कोळसा खाणी. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://articles.economictimes.indiatimes.com/2008-12-24/news/27722689_1_nagpur-growth-nucleus-second-greenest-city|title=Nagpur - Growth Nucleus of India - timesofindia-economictimes|date=2008-12-24|website=The Economic Times|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160714065339/http://articles.economictimes.indiatimes.com/2008-12-24/news/27722689_1_nagpur-growth-nucleus-second-greenest-city|archive-date=14 July 2016|access-date=2015-05-29|quote=ET Bureau 24 Dec 2008, 01.29am IST}}</ref> === नाशिक विभाग === [[चित्र:Nashik_Division.png|उजवे|इवलेसे| नाशिक विभागाचा नकाशा ज्यामध्ये अहमदनगर, नाशिक, जळगाव, नंदुरबार आणि धुळे जिल्ह्यांचा समावेश आहे.]] नाशिक हे भारतातील झपाट्याने वाढणाऱ्या शहरांपैकी एक आहे <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.citymayors.com/statistics/urban_growth1.html|title=City Mayors: World's fastest growing urban areas (1)|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20101125090345/http://citymayors.com/statistics/urban_growth1.html|archive-date=25 November 2010|access-date=5 February 2019}}</ref> आणि भारताच्या केंद्र सरकारच्या स्मार्ट सिटी प्रकल्पात <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/amritsar/Amritsar-tops-new-smart-city-list/articleshow/54448624.cms|title=Smart City mission: Amritsar tops new smart city list &#124; Amritsar News - Times of India|website=[[The Times of India]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20161010075736/http://timesofindia.indiatimes.com/city/amritsar/Amritsar-tops-new-smart-city-list/articleshow/54448624.cms|archive-date=10 October 2016|access-date=5 February 2019}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nashik/smart-city-projects-to-kick-off-this-month/articleshow/63633799.cms|title=Smart City projects to kick off this month &#124; Nashik News - Times of India|website=[[The Times of India]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207044653/https://timesofindia.indiatimes.com/city/nashik/smart-city-projects-to-kick-off-this-month/articleshow/63633799.cms|archive-date=7 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> इगतपुरी-नाशिक-सिन्नर गुंतवणूक क्षेत्रासह <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://indianexpress.com/article/cities/mumbai/magnetic-maharashtra-delhi-mumbai-industrial-corridor-to-be-showcased-5058042/|title=Magnetic Maharashtra: Delhi-Mumbai industrial corridor to be showcased|date=10 February 2018|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180519121542/http://indianexpress.com/article/cities/mumbai/magnetic-maharashtra-delhi-mumbai-industrial-corridor-to-be-showcased-5058042/|archive-date=19 May 2018|access-date=5 February 2019}}</ref> महत्त्वाचा नोड म्हणून त्याचा समावेश करण्यात आला आहे. US$90 अब्ज दिल्ली मुंबई इंडस्ट्रियल कॉरिडॉर प्रकल्पात . <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.financialexpress.com/archive/delhi-mumbai-industrial-corridor-launched-in-maharashtra/1230819/|title=Delhi-Mumbai Industrial Corridor launched in Maharashtra|date=4 March 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180114021338/http://www.financialexpress.com/archive/delhi-mumbai-industrial-corridor-launched-in-maharashtra/1230819/|archive-date=14 January 2018|access-date=5 February 2019}}</ref> <ref>"Magnetic Maharashtra: Delhi-Mumbai industrial corridor to be showcased". ''The Indian Express''. Retrieved 19 May 2018.</ref> शहराची अर्थव्यवस्था प्रामुख्याने उत्पादन आणि अभियांत्रिकी उद्योग आणि नाशिक शहराच्या आजूबाजूच्या भागातील अत्यंत प्रगतीशील शेतीवर चालते. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/95441/15/15_chapter6.pdf|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180409110143/http://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/95441/15/15_chapter6.pdf|archive-date=9 April 2018|access-date=5 February 2019}}</ref> अॅटलस कॉप्को, [[रोबेर्ट बोश जीएमबीएच|रॉबर्ट बॉश जीएमबीएच]], सीएटी लिमिटेड, क्रॉम्प्टन ग्रीव्हज, ग्रेफाइट इंडिया, श्नाइडर इलेक्ट्रिक, थायसेनक्रुप, इपकोस, एव्हरेस्ट इंडस्ट्रीज, गॅब्रिएलेक्स इंडिया, ग्रेफाइट इंडिया यासारख्या कंपन्यांच्या उपस्थितीसह अनेक मोठ्या उद्योगातील दिग्गजांचे उत्पादन प्रकल्प आणि युनिट्स शहरात आहेत., हिंदुस्तान कोका-कोला, [[हिंदुस्तान युनिलिव्हर|हिंदुस्तान युनिलिव्हर लिमिटेड]], जिंदाल पॉलिस्टर, ज्योती स्ट्रक्चर्स, किर्लोस्कर ऑइल इंजिन्स, केएसबी पंप्स, लार्सन अँड टुब्रो, [[महिन्द्रा अँड महिन्द्रा|महिंद्रा अँड महिंद्रा]], महिंद्रा सोना, युनायटेड स्पिरिट्स लिमिटेड, परफेक्ट सर्कल इंडस्ट्रीज, महिंद्रा सॅमरी, शालेय, शालेय इंडस्ट्रीज, Siemens, VIP Industries, Indian Oil Corporation, XLO India Limited आणि Jindal Saw. उत्पादनाबरोबरच नाशिक हे माहिती तंत्रज्ञान कंपन्यांसाठी गुंतवणुकीचे ठिकाण म्हणूनही उदयास येत आहे. [[टाटा कन्सल्टन्सी सर्व्हिसेस|टाटा कन्सल्टन्सी सर्व्हिसेसने]] भारत सरकारच्या बीपीओ प्रमोशन स्कीम (IBPS) अंतर्गत नाशिकमध्ये गुंतवणूक केली आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://meity.gov.in/ibps|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207030745/https://meity.gov.in/ibps|archive-date=7 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> तसेच, WNS, ACRES, Accenture, ICOMET technologies TCS ने डिजिटल इम्पॅक्ट स्क्वेअर, किंवा DISQ, <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.digitalimpactsquare.com/|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207021332/https://www.digitalimpactsquare.com/|archive-date=7 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref>ची स्थापना केली आहे, जे एक सामाजिक नवोपक्रम केंद्र आहे. नाशिकमध्ये कापड उद्योग आहे. [[राष्ट्रीय शेती व ग्रामीण विकास बँक|राष्ट्रीय कृषी आणि ग्रामीण विकास बँक]] <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.nabard.org/|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190203021303/https://nabard.org/|archive-date=3 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> ने [[पैठणी]] क्लस्टरच्या विकासासाठी येवला ब्लॉक निवडला आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://economictimes.indiatimes.com/company/paithani-cluster-yeola-private-limited/U74120MH2011PTC221183|title=Paithani Cluster Yeola Private Limited Information - Paithani Cluster Yeola Private Limited Company Profile, Paithani Cluster Yeola Private Limited News on the Economic Times}}</ref> निर्यात सुलभ करण्यासाठी केंद्र सरकारकडून [[महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ|एमआयडीसी]] अंबड येथे कंटेनर फ्रेट स्टेशन सुरू करण्यात आले. शहरात मायलन, <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mylan.in/|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207072207/http://www.mylan.in/|archive-date=7 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> होल्डन, <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://holdenlabindia.com/|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190119105232/http://holdenlabindia.com/|archive-date=19 January 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> फेम आणि ग्लॅक्सो स्मिथ क्लाइन यांच्या उपस्थितीसह फार्मास्युटिकल उद्योग देखील आहे. [[महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ]] (MIDC) <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.midcindia.org/home|title=MIDC|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207015523/https://www.midcindia.org/home|archive-date=7 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> अंतर्गत शहरात सातपूर, अंबड, सिन्नर, इगतपुरी, दिंडोरी आणि विंचूर हे मुख्य पाच औद्योगिक झोन आहेत. सिन्नर, मालेगाव आणि राजूर बहुला हे प्रस्तावित अतिरिक्त क्षेत्र आहेत. अलीकडे, नाशिक हे भारतातील वाईन कॅपिटल म्हणून उदयास आले आहे 45 स्थानिक वाईनरी आणि द्राक्ष बाग सुला विनयार्ड्स <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://sulawines.com/|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190212233548/https://sulawines.com/|archive-date=12 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> <ref>[[Sula Vineyards]]</ref> , यॉर्कवाइनरी, <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.yorkwinery.com/|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207015605/http://www.yorkwinery.com/|archive-date=7 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> झाम्पा <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.groverzampa.in/|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190225184133/http://www.groverzampa.in/|archive-date=25 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> आणि सोमा ज्यांना नाशिक व्हॅली वाईन म्हणून आंतरराष्ट्रीय मान्यता आहे <ref>[[Nashik valley wine]]</ref> या द्राक्षबागे वाइन चाचणी आणि द्राक्षबागांशी संबंधित पर्यटन देखील विकसित करत आहेत. नाशिक हे डाळिंब, द्राक्षे <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.thedailyrecords.com/2018-2019-2020-2021/world-famous-top-10-list/india/largest-grapes-producing-states-india-maharashtra/18389/|title=Top 10 Largest Grapes Producing States in India|date=2 January 2019|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207015133/http://www.thedailyrecords.com/2018-2019-2020-2021/world-famous-top-10-list/india/largest-grapes-producing-states-india-maharashtra/18389/|archive-date=7 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> आणि कांद्याचे प्रमुख निर्यातदार म्हणूनही ओळखले जाते. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.thehindubusinessline.com/news/national/Onion-cultivation-on-the-rise-in-some-districts-of-Maharashtra/article20690178.ece|title=Onion cultivation on the rise in some districts of Maharashtra}}</ref> ओझर येथे [[हिंदुस्तान एरोनॉटिक्स लिमिटेड]] विमान निर्मिती प्रकल्प आणि [[संरक्षण संशोधन आणि विकास संस्था|DRDO]] असलेले नाशिक हे संरक्षण आणि एरोस्पेस उत्पादन केंद्र आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://hal-india.com/aircraftdivisionnasik.asp|title=Archived copy|website=hal-india.com|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130323073214/http://hal-india.com/aircraftdivisionnasik.asp|archive-date=23 March 2013|access-date=11 January 2022}}</ref> नाशिकमधील तोफखाना केंद्र हे आशियातील सर्वात मोठे आहे <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.nashikonline.in/city-guide/artillery-centre-in-nashik|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207021447/http://www.nashikonline.in/city-guide/artillery-centre-in-nashik|archive-date=7 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> संरक्षण नवोपक्रम केंद्र स्थापन करण्यासाठी केंद्र सरकारने निवडलेल्या दोन शहरांमध्ये नाशिक देखील आहे <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nashik/innovation-hub-announced-for-nashik/articleshow/67577217.cms|title=Innovation hub announced for Nashik &#124; Nashik News - Times of India|website=[[The Times of India]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190416181615/https://timesofindia.indiatimes.com/city/nashik/innovation-hub-announced-for-nashik/articleshow/67577217.cms|archive-date=16 April 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> अन्य कोईम्बतूर येथे आहे. या शहरात द करन्सी नोट प्रेस <ref>"Currency Note Press, Nashik has Highest Ever Monthly Production of 451.5 Million Pieces (MPCS) of Banknotes during January 2013". Press Information Bureau, Government of India</ref> आणि इंडिया सिक्युरिटी प्रेसचे घर आहे, जेथे भारतीय चलन आणि सरकारी मुद्रांकपत्रे अनुक्रमे छापली जातात. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://cnpnashik.spmcil.com/SPMCIL/Interface/Home.aspx|title=Archived copy|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130627223555/http://cnpnashik.spmcil.com/spmcil/Interface/Home.aspx|archive-date=27 June 2013|access-date=5 February 2019}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/newsite/erelease.aspx?relid=92109|title=Press Information Bureau|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207015107/http://pib.nic.in/newsite/erelease.aspx?relid=92109|archive-date=7 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> === मराठवाडा === [[चित्र:Aurangabad_Division.png|उजवे|इवलेसे| मराठवाड्याचा नकाशा]] [[मराठवाडा]] हा शब्द निजामाच्या काळापासून वापरला जात आहे. हा प्रदेश महाराष्ट्राच्या औरंगाबाद विभागाशी एकरूप आहे. 1960 मध्ये महाराष्ट्र राज्याची स्थापना झाल्यापासून आणि नंतर MIDCची स्थापना झाल्यापासून, मराठवाड्यात नवीन औद्योगिक विकास झाला असला तरी तो प्रामुख्याने औरंगाबाद जिल्ह्याच्या आसपास केंद्रित आहे. या प्रदेशातील उर्वरित सहा जिल्ह्यांना औद्योगिकीकरणाच्या प्रक्रियेत फारसा फायदा झालेला नाही. अशा असमान विकासाचे मुख्य कारण म्हणजे औरंगाबाद शहरात इतर जिल्ह्यांच्या व ठिकाणांच्या तुलनेत उत्तम पायाभूत सुविधा उपलब्ध आहेत. <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Chobe.|first=C.N.|date=November 2015|title=(MIDC and Infrastructure: Role of MIDC in Development of Industrial Infrastructure|url=https://ijmr.net.in/current/ExBBKsg8IZF70P2.pdf|journal=International Journal in Management and Social Science|volume=3|issue=11|pages=527–538|access-date=22 December 2021}}</ref> b0kjotnk5ue5dctzi15l4v14whv3sjc 2139707 2139584 2022-07-23T09:00:23Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन — पररूप संधी - इक प्रत्यय ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#पररूप संधी - इक प्रत्यय|अधिक माहिती]]); शुद्धलेखन — योग्य दीर्घ वेलांटी ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#योग्य दीर्घ वेलांटी|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki * [[user:KiranBOT II|KiranBOT II]] ज्याप्रमाणे मुख्य/लेख नामविश्वात संपादन करतो, अगदी त्याचप्रमाणे ह्या पानावर सुद्धा करतो. * हे पान KiranBOT II च्या संपादन प्रक्रियेच्या चाचण्या करण्यासाठी वापरल्या जाते. * KiranBOT II च्या शुद्धलेखनाची यादी: [[User:KiranBOT II/typos]] * KiranBOT II भारतीय प्रमाणवेळेनुसार रोज रात्री ९:३० वाजता आपोआप कार्यरत होतो. तुम्ही इथे यादीत असलेले चुकीचे शब्द टाकल्यास ते शब्द ताबडतोब दुरुस्त न होता, येणाऱ्या रात्रीच्या ९:३० नंतर दुरुस्त होतील. * तुम्ही ह्याखाली प्रयोग करू शकता. ■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■ <!-- ह्याखाली --> ==blank section== * प्रमाणीकरण - बोधिसत्व जर्मन: (विसर्ग) जर्मन: (कोलन) * abcusernamekiran वापरून वापरुन कॅथरुन कॅथरुन ----------- * नगरीकरण → नगरीकरण * नागरीकरण → नागरीकरण * नागरिकीकरण → नागरिकीकरण * पोलिस अधिक्षक * पोलीस अधिक्षक *: added on २२:४५, २२ जुलै २०२२ (IST) = दुसरे महायुद्ध = {{माहितीचौकट सैन्य संघर्ष | संघर्ष = दुसरे महायुद्ध | या युद्धाचा भाग = | चित्र = WW2Montage.png | चित्र रुंदी = 300px | चित्रवर्णन = डावीकडून: वाळवंटात कॉमनवेल्थचे सैन्य; जपानी सैनिक चिनी नागरिकांना जिवंत पुरताना; अंतर्गत बंडाळीमध्ये रशियन सैन्य; जपानी युद्ध विमाने; बर्लिनमध्ये रशियन सैन्य; एक जर्मन पाणबुडी. | दिनांक = [[इ.स. १९३०|१९३०]] – [[सप्टेंबर २|२ सप्टेंबर]], [[इ.स. १९४५|१९४५]] | स्थान = [[युरोप]], [[प्रशांत महासागर|पॅसिफिक समुद्र]], आग्नेय आशिया, [[चीन]], [[मध्यपूर्व|मध्य-पूर्व]], [[भूमध्य समुद्र]] व [[आफ्रिका]] | परिणती = दोस्त राष्ट्रांचा विजय | सद्यस्थिती = | प्रादेशिक बदल = | पक्ष१ = [[दोस्त राष्ट्रे]]<br />{{देशध्वज|सोव्हिएत संघ}}(१९४१-४५)<br />{{देशध्वज|अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने}}(१९४१-४५)<br />{{ध्वज|भारत}}<br /> [[Image:Flag of the Republic of China.svg|24px]] [[चीन]](१९३७-४५)<br /><hr> {{देशध्वज|फ्रान्स}}<br /> {{देशध्वज|पोलंड}}<br /> {{देशध्वज|कॅनडा}},<br /> {{देशध्वज| ऑस्ट्रेलिया}}<br /> {{देशध्वज|न्यू झीलँड}}<br /> {{देशध्वज|युगोस्लाव्हियाचे साम्यवादी संघीय प्रजासत्ताक}} (१९४१-४५)<br /> {{देशध्वज|नॉर्वे}}(१९४०-४५)<br /> {{देशध्वज|बेल्जियम}} (१९४०-४५)<br /> {{देशध्वज|चेकोस्लोव्हाकिया}}<br /> {{देशध्वज|फिलिपिन्स}} (१९४१-४५)<br /> {{देशध्वज|ब्राझिल}} (१९४२-४५)<br /> [[दोस्त राष्ट्रे|व इतर....]] | पक्ष२ = [[अक्ष राष्ट्रे]]<br /> {{देशध्वज|नाझी जर्मनी}}<br /> {{देशध्वज|जपान}}(१९३७-४५)<br />{{देशध्वज|इटली}}(१९४०-४३)<br /><hr> {{देशध्वज|हंगेरी}} (१९४१-४५),<br /> {{देशध्वज|रोमेनिया}} (१९४१-४४),<br /> {{देशध्वज|बल्गेरिया}} (१९४१-४४),<br /> {{देशध्वज|थायलंड}} (१९४१-४५),<br /> सहकारी राष्ट्रे<br /> {{देशध्वज|फिनलंड}} (१९४१-४४),<br /> {{देशध्वज|इराक}} (१९४१),<br /> {{देशध्वज|सोव्हिएत संघ}} (१९३९-४१),<br /> [[अक्ष राष्ट्रे|व इतर....]] | सेनापती १ = दोस्त नेते | सेनापती २ = अक्ष नेते | सैन्यबळ १ = | सैन्यबळ २ = | बळी १ = सैनिक: १,४०,००,००० पेक्षा जास्त<br />नागरिक: ३,६०,००,००० पेक्षा जास्त<br />एकूण: ५,००,००,००० पेक्षा जास्त | बळी २ = सैनिक: ८०,००,००० पेक्षा जास्त<br />नागरिक: ४०,००,००० पेक्षा जास्त<br />एकूण: १,२०,००,००० पेक्षा जास्त | टिपा = |}} '''दुसरे महायुद्ध''' हे [[इ.स. १९३९|१९३९]] ते [[इ.स. १९४५|१९४५]] दरम्यान झालेले जागतिक युद्ध होते. हे युद्ध मुख्यतः [[युरोप]] व [[आशिया]]मध्ये [[दोस्त राष्ट्रे]] व [[अक्ष राष्ट्रे]] यांच्या मध्ये झाले. जर्मनीने पोलंडवर केलेल्या हल्ल्याने हे युद्ध १ सप्टेंबर १९३९ रोजी अधिकृतपणे सुरू झाले.{{sfn|वाइनबर्ग|२००५|p=६}}<ref>वेल्स, ॲन शार्प (२०१४) ''हिस्टॉरिकल डिक्शनरी ऑफ वर्ल्ड वॉर टू : द वॉर अगेन्स्ट जर्मनी ॲंन्ड इटली''. रोव्हमन ॲंन्ड लिटलफील्ड पब्लिशिंग, पृ ७</ref> यानंतर फ्रान्स, युनायटेड किंग्डम आणि इतर राष्ट्रांनी जर्मनी विरुद्ध युद्ध पुकारले. जपानने व इटलीने जर्मनीच्या बाजूने युद्धात पदार्पण केले. १९४१ च्या डिसेंबरमध्ये जपानने अमेरिकेच्या पर्ल हार्बर बंदरावर आक्रमण केल्यामुळे अमेरिकेला युद्धात उतरणे भाग पाडले. अमेरिकेने युद्धात सक्रिय भाग घेतला व तेथून युद्ध जगभर पसरले. दोस्त राष्ट्रांमध्ये [[चीन]], [[रशिया]], [[इंग्लंड]], [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिका]] व इतर राष्ट्रांचा समावेश होता, तर अक्ष राष्ट्रांमध्ये [[जर्मनी]], [[इटली]] व [[जपान]] हे देश होते. जवळ जवळ ७० देशांचे सैन्य यात सहभागी झाले होते. या युद्धात सहा कोटींच्यावर माणसे मेली. मानवी इतिहासातील ही सर्वांत मोठी जीवितहानी आहे. या युद्धामध्ये दोस्त राष्ट्रांचा विजय झाला.{{sfn|गिल्बर्ट|२००१|p=२९१}}<ref>{{स्रोत पुस्तक |title=वॉर, व्हायोलन्स ॲंड पॉप्युलेशन: मेकिंग द बॉडी काउंट|भाषा=इंग्लिश|author=जेम्स ए. टायनर|page=49 |date=3 March 2009 |publisher=द गिलफोर्ड प्रेस; पहिली आवृत्ती|isbn=1-6062-3038-7}}</ref>{{sfn|Sommerville|2008|loc=p. 5 (2011 ed.)}}<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.bbc.co.uk/tyne/content/articles/2005/01/20/holocaust_memorial_other_victims_feature.shtml|title=BBC - Tyne - Roots - Non-Jewish Holocaust Victims : The 5,000,000 others|website=www.bbc.co.uk|accessdate=27 August 2017|भाषा=इंग्लिश}}</ref> == आढावा == === युरोप === [[सप्टेंबर १]], [[इ.स. १९३९|१९३९]] रोजी [[जर्मनी]]ने [[जर्मनीचे पोलंडवर आक्रमण (१९३९)|पोलंडवर आक्रमण]] केले. जर्मनीचा नेता [[ॲडॉल्फ हिटलर]] व त्याच्या [[नाझी पक्ष|नाझी पक्षाने]] [[सोव्हिएत संघ|सोव्हिएत संघाशी]] त्यापूर्वी मैत्री-करार केला होता. त्यानुसार सोव्हिएत संघाने [[सप्टेंबर १७]]च्या दिवशी पूर्वेकडून पोलंडवर चाल केली. याला प्रत्युत्तर म्हणून [[युनायटेड किंग्डम]] व [[फ्रान्स]]ने [[सप्टेंबर ३]]ला जर्मनीविरुद्ध युद्ध जाहीर केले. सुरुवातीला हे युद्ध मुख्यत्वे सागरी युद्ध होते. काही महिन्यातच जर्मनीने पोलंड काबीज केले. त्यानंतर [[इ.स. १९४०|१९४०मध्ये]] जर्मन सैन्याने [[नॉर्वे]], [[नेदरलँड्स]], [[बेल्जियम]] व [[फ्रान्स]] पादाक्रांत केले व [[इ.स. १९४१|१९४१मध्ये]] [[युगोस्लाव्हिया]] आणि [[ग्रीस]]चा पाडाव केला. [[इटली]]ने उत्तर आफ्रिकेतील ब्रिटिश वसाहतींवर हल्ला केला. काही महिन्यांनी त्यांना जर्मन सैन्याची कुमक मिळाली. [[इ.स. १९४१|१९४१ च्या]] मध्यापर्यंत जर्मनीने बहुतांश [[पश्चिम युरोप]] आपल्या टाचेखाली आणले होते परंतु युनायटेड किंग्डम जिंकणे त्यांना जमले नाही. याचे मुख्य कारण होते [[रॉयल एअर फोर्स]] व [[रॉयल नेव्ही]]ने दिलेली कडवी झुंज. आता [[हिटलर]] सोव्हिएत संघावर उलटला व [[जून २२]], [[इ.स. १९४१|१९४१]] रोजी त्याने अचानक सोव्हिएत संघावर चाल केली. [[ऑपरेशन बार्बारोसा]] या सांकेतिक नावाने योजलेल्या या मोहिमेत जर्मनीला सुरुवातीला भरभरून यश मिळाले. [[इ.स. १९४१|१९४१]] शेवटीशेवटी जर्मन सैन्याने [[मॉस्को]]पर्यंत धडक मारली परंतु येथे ही मोहीम अडकून पडली. सोव्हिएत सैन्याने कडवा प्रतिकार करीत जर्मनीचा रेटा मोडून काढला. पुढे सोव्हिएत सैन्याने [[स्टालिनग्राड]]ला वेढा घालून बसलेल्या [[जर्मनीचे सहावे सैन्य|जर्मनीच्या सहाव्या सैन्यालाच]] प्रतिवेढा घालुन पूर्ण सैन्याला युद्धबंदी बनवले. [[कुर्स्कचे युद्ध|कुर्स्कच्या युद्धात]] सोव्हिएत सैन्याने जर्मनीचा प्रतिकार मोडून काढला व [[लेनिनग्राडचा वेढा]]. उठवला. जर्मन सैन्याने अखेर माघार घेतली. [[लाल सैन्य|लाल सैन्याने]] त्यांचा [[बर्लिन]]पर्यंत पाठलाग केला. बर्लिनमध्ये जर्मन सैन्याने व सामान्य नागरिकांनी घराघरातून सोव्हिएत सैन्याला झुंज दिली परंतु प्रचंड प्रमाणात मिळत असलेल्या कुमकेच्या जोरावर सोव्हिएत सैन्याने बर्लिन जिंकले. याच सुमारास ([[एप्रिल ३०]], [[इ.स. १९४५|१९४५]] रोजी) हिटलरने आपल्या भूमिगत बंकरमध्ये आत्महत्त्या केली. इकडे पाश्चिमात्य दोस्त राष्ट्रांनी [[इ.स. १९४३|१९४३मध्ये]] [[इटली]]वर चाल केली. [[इ.स. १९४४|१९४४मध्ये]] त्यांनी [[नॉर्मंडी]]च्या किनाऱ्यावर हल्ला केला व फ्रान्सला जर्मन आधिपत्यातून मुक्त केले. जर्मनीने चढवलेल्या प्रतिहल्ल्याला [[ऱ्हाईन नदी]]च्या किनाऱ्यावर ''[[बॅटल ऑफ द बल्ज]]'' नावाने प्रसिद्ध लढाईत दोस्त राष्ट्रांनी जबरदस्त उत्तर दिले व येथून आगेकूच करित त्यांनी जर्मनी गाठले आणि [[एल्ब नदी]]च्या किनाऱ्यावर पूर्वेकडून चालून आलेल्या सोव्हिएत सैन्याशी संधान बांधले. यावेळी जर्मनीच्या उरल्यासुरल्या सैन्याने शरणागती पत्करली व हार मान्य केली. युरोपमध्ये चाललेल्या या धुमश्चक्री दरम्यान जर्मन राष्ट्राकडून चालविण्यात आलेल्या वंश हत्येत ६०,००,००० ज्यू व्यक्तींचा बळी गेला. याला [[ज्यूंचे शिरकाण]] अथवा ''[[होलोकॉस्ट]]'' म्हणण्यात येते. === आशिया व प्रशांत महासागर === युरोपमध्ये युद्धाला तोंड फुटण्यापूर्वी [[जपान]]ने [[जुलै ७]], [[इ.स. १९३७|१९३७]] रोजी [[चीन]]वर [[दुसरे चीन-जपान युद्ध|आक्रमण]] केले.,<ref>{{स्रोत पुस्तक|first1=जॉन|last1=फेरिस|first2=एव्हन|last2=मॉड्सले|title=द कॅम्ब्रिज हिस्टरी ऑफ द सेकंड वर्ल्ड वॉर, खंड १: फायटिंग द वॉर|location=[[Cambridge]]|language=English|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=2015|ref=harv}}</ref>{{sfn|फॉर्स्टर|गेसलर|२००५|p=६४}} जपानचा रोख चीनमधून पूर्व आणि [[आग्नेय आशिया]]वर स्वारी करीत एकएक देश जिंकायचा होता. यात मिळालेल्या यशानंतर जपानने [[डिसेंबर ७]], [[इ.स. १९४१|१९४१]]च्या दिवशी अनेक राष्ट्रांवर एकाच वेळी हल्ला केला. याच दिवशी [[पर्ल हार्बर]] येथे [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेच्या]] नौदलावरही हल्ला चढवला गेला. याला प्रत्युत्तर म्हणून अमेरिकेने युद्धात उतरण्याचे निश्चित केले. पुढील सहा महिने जपानला घवघवीत यश मिळाले पण [[कॉरल समुद्राची लढाई|कॉरल समुद्राच्या लढाईत]] अमेरिकन नौसैन्याने त्यांचा प्रतिकार केला व [[मिडवेची लढाई|मिडवेच्या लढाईत]] जपानने हार पत्करली. यात जपानच्या चार [[विमानवाहू नौका]] बुडवून अमेरिकेने जपानी नौसैन्याचा कणाच मोडला. येथून दोस्त राष्ट्रांनी जपानवर प्रतिहल्ला चढवला व [[मिल्ने बेची लढाई|मिल्ने बे]] व [[ग्वादालकॅनाल मोहीम|ग्वादालकॅनालच्या लढाईत]] त्यांनी विजय मिळवला. नैर्ऋत्य प्रशांत महासागरातमध्ये विजयी ठरलेल्या दोस्त राष्ट्रांनी मग प्रशांत महासागराच्या मध्य भागावर रोख धरून मोहीम काढली. यात जपानी सैन्याने त्यांचा कडवा प्रतिकार केला. या मोहीमेदरम्यान [[फिलिपाईन समुद्राची लढाई]], [[लेयटे गल्फची लढाई]], [[इवो जिमाची लढाई|इवो जिमा]] व [[ओकिनावाची लढाई]], इ. अनेक भयानक सागरी युद्धे लढली गेली. या दरम्यान अमेरिकन [[पाणबुडी|पाणबुड्यांनी]] जपानकडे जाणारी रसद तोडण्यात यश मिळवले. याने जपानची आर्थिकदृष्ट्या कुचंबणा होऊ लागली. [[इ.स. १९४५|१९४५मध्ये]] दोस्त राष्ट्रांच्या वायुदलाने जपानवर अनेक वादळी हल्ले चढवले. मुख्यत्वे नागरी वस्त्या व कारखान्यांवर झालेल्या या हल्ल्यांनी जपानची युद्धप्रवण राहण्याची शक्ती कमी झाली. अखेर [[ऑगस्ट ६]], इ.स. १९४५ रोजी अमेरिकेने जपानच्या [[हिरोशिमा]] शहरावर परमाणु बॉम्ब टाकला. [[ऑगस्ट ९]]ला अमेरिकेने [[नागासाकी]] शहरावर असाच हल्ला केला व जोपर्यंत जपान शरण येत नाही तोपर्यंत एक एक करित जपानी शहरे बेचिराख करण्याची धमकी दिली. जपानने [[ऑगस्ट १५]], [[इ.स. १९४५|१९४५]] रोजी बिनशर्त शरणागती पत्करली व दुसऱ्या महायुद्धाचा अधिकृतरीत्या अंत झाला.<ref name="Beevor 2012 776">{{Harvnb|Beevor|2012|p=776}}.</ref> === पर्यवसान === या अतिभयानक युद्धात अंदाजे ६,२०,००,००० (सहा कोटी वीस लाख) व्यक्ती मरण पावल्या. हे म्हणजे जगाच्या त्यावेळेच्या लोकसंख्येच्या २.५ % होय.<ref name="census.gov">{{संकेतस्थळ स्रोत |url=https://www.census.gov/population/international/data/worldpop/table_history.php |title=U.S. Census BureauWorld Population Historical Estimates of World Population |accessdate=March 4, 2016}}</ref> अर्थात, हा केवळ अंदाज आहे व प्रत्येक राष्ट्राचे अंदाज वेगवेगळे आहेत. युरोपमधील आणि आशियामधील अनेक देश या युद्धात बेचिराख झाले. त्यातून सावरायला त्यांना पुढील अनेक दशके घालवावी लागली. दुसऱ्या महायुद्धाचे राजकीय,<ref>{{Harvnb|Barber|Harrison|2006|p=232}}.</ref> सामाजिक, आर्थिक<ref name="GSWW6_266">{{Harvnb|Rahn|2001|p=266}}.</ref><ref>{{Harvnb|Liberman|1996|p=42}}.</ref><ref name="Milward 1979 138">{{Harvnb|Milward|1992|p=138}}.</ref> तसेच तंत्रज्ञानाच्या दृष्टीने जगावर झालेले प्रभाव आजदेखील दिसून येतात. == कारणे == [[जर्मनीचे पोलंडवरील आक्रमण, १९३९|जर्मनीचे पोलंडवरील आक्रमण]] व जपानचे [[दुसरे चीन-जपान युद्ध|चीन]], [[पर्ल हार्बरवरील हल्ला|अमेरिका]] व ब्रिटिश आणि डच वसाहतींवरचे आक्रमण ही दुसऱ्या महायुद्धाची कारणे समजली जातात.{{sfn|Eastman|1986|pp=547–51}} {{sfn|Beevor|2012|p=342}}जगाच्या दोन्ही बाजूच्या या घटनांचे कारण होते जर्मनी व जपानमधील हुकूमशाही सत्ताधीश व त्यांची जगज्जेते होण्याची महत्त्वाकांक्षा. जरी या दोन्ही सत्तांनी आपले पाय पसरवण्यास आधीच सुरुवात केली असली तरी दुसऱ्या महायुद्धाची अधिकृत सुरुवात झाली ती या झोंडशाहीला झालेल्या सशस्त्र विरोधाने. जर्मनीत नाझी पक्ष जरी लोकशाही मार्गाने सत्तेवर आला असला तरी एकदा हातात सत्ता आल्यावर पक्षाधिकाऱ्यांनी जर्मनीतील लोकशाही व्यवस्थेची लक्तरे काढली.{{sfn|Brody|1999|p=4}} असे असून जर्मन जनतेने त्यांना पाठिंबा दिला कारण [[पहिले महायुद्ध|पहिल्या महायुद्धात]] पराभूत झाल्यावर त्यांना जर्मन स्वाभिमानाला जागे करणारे सरकार प्रथमतःच मिळालेले होते.{{sfn|Zalampas|1989|p=62}} पहिल्या महायुद्धात शरणागती पत्करताना [[व्हर्सायचा तह|व्हर्सायच्या तहातील]] २३१वे कलम जर्मन जनतेला असह्य झाले होते.{{sfn|Kantowicz|1999|p=149}} या शिवाय साम्यवाद-विरोध आणि आर्थिक सुबत्ता व प्रगतीच्या वचनांना भुलून जर्मनीने नाझी पक्षाला व पर्यायाने [[ॲडॉल्फ हिटलर|एडॉल्फ हिटलर]]ला अमर्याद सत्ता बहाल केली. हिटलरने जर्मनीला आपल्या हक्काच्या समजल्या जाणाऱ्या सगळ्या देशांना जर्मन सत्तेखाली आणण्याचे वचन दिले व त्यादृष्टीने पावलेही उचलली. नाझी पक्षाने (व स्वतः हिटलरनेही) हिटलरला जर्मनीचा तारणहार असल्याचे भासवले,{{sfn|Adamthwaite|1992|p=52}} व येथून एका भस्मासुराचा जन्म झाला. इकडे जपानमध्ये क्रिसॅंथेमम (जास्वंदी) वंशाच्या राजांचे राज्य असले तरी खरी सत्ता होती ती सैन्यातील अत्त्युच्च अधिकाऱ्यांच्या टोळक्याकडे. जपानला जगातील महासत्ता करण्याची त्यांची महत्त्वाकांक्षा होती. जपानने या नेतृत्वाखाली [[मांचुरिया]]वर [[इ.स. १९३१|१९३१मध्ये]] व चीनवर [[इ.स. १९३७|१९३७मध्ये]] आक्रमण केले होते. यामागचे कारण होते ते चीन व मांचुरियातील नैसर्गिक संपत्ती बळकावून त्याद्वारे आपला प्रभाव अधिक मजबूत करणे. [[युनायटेड किंग्डम]] व [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेने]] या युद्धात जरी प्रत्यक्ष भाग घेतला नसला तरी त्यांनी चीनला आर्थिक व सैनिकी मदत केली. याशिवाय त्यांनी जपानविरुद्ध आर्थिक नाकेबंदी करीत जपानला मिळणारे [[खनिज तेल]] व इतर रसद कापली. यामुळे जपानला चीन व मांचुरियातील युद्ध जास्त काळ चालू ठेवणे अशक्य झाले व त्यांनी तेथून काढता पाय घेण्याची तयारी सुरू केली. आता जपानकडे उपाय होते म्हणजे चीनचा जिंकलेला प्रदेश परत करणे, खनिज तेल व इतर कच्च्या मालाची इतर पुरवठे शोधणे किंवा हे मिळवण्यासाठी अजून काही देश/प्रांत जिंकणे. आग्नेय आशियातील [[फिलिपिन्स|फिलिपाईन्स]] आणि डच, फ्रेंच व ब्रिटिश वसाहतींमधून या खनिजांचा मुबलक पुरवठा होता व हा भाग चीनमधून हल्ला करण्याच्या टप्प्यातही होता. जपानचा समज होता की आशियातील युरोपीय सत्ता युरोपमध्ये सुरू झालेल्या युद्धात गुंतल्या होत्या व आशियात लक्ष देण्याची त्यांना फुरसत नव्हती. सोव्हिएत संघ जर्मनीशी संधान बांधून असले तरी त्यांच्यात कुरबुर सुरूच होती आणि अमेरिका युद्ध करण्याआधी संधी/करार करण्याचा प्रयत्न करेल. ही परिस्थिती जपानने आग्नेय आशिया गिळंकृत करण्यास साजेशीच होती. हा अंदाज बांधून जपानने डच व ब्रिटिश वसाहतींवर आक्रमण केले व जगाच्या पूर्व भागातील युद्धाला तोंड फुटले. सुरुवातीला तटस्थ असलेल्या अमेरिकेने दोस्त राष्ट्रांना जर्मनीविरुद्ध आर्थिक मदत करणे चालूच ठेवले होते. त्याला खीळ घालण्यासाठी जपानने [[डिसेंबर ७]], [[इ.स. १९४१|१९४१रोजी]] अमेरिकेच्या [[पर्ल हार्बर]] येथील नौसेना तळावर जबरदस्त हल्ला केला व तेथील आरमार उद्ध्वस्त केले. अमेरिकेला आता युद्धात उतरणे भागच होते. अशा प्रकारे अमेरिकेचा या युद्धात प्रवेश झाला. == घटनाक्रम == === युद्धाची सुरुवात - इ.स. १९३९ === ==== युरोपियन रणांगण ==== '''जर्मनीची आगळीक''' [[इ.स. १९३९|१९३९ च्या]] सुमारास जर्मनीने जाहीर केले होते की [[व्हर्सायचा तह|व्हर्सायच्या तहात]] गमावलेला सगळा प्रदेश जर्मनीने जिंकलाच पाहिजे. शिवाय, ज्या ज्या प्रदेशात जर्मनवंशीय व्यक्तींचे बहुमत असेल, ते प्रदेशही जर्मनीचेच भाग झाले पाहिजेत. जर्मनीच्या अधिकृत परराष्ट्र धोरणात म्हणले होते की [[पोलंड]] व [[झेकोस्लोव्हेकिया]]तील काही प्रदेशात जर्मन बाहुल्य होते व तेथील जर्मनवंशीय व्यक्तींच्या हक्कांची पायमल्ली होत होती. त्यांच्या हक्कांचे रक्षण करण्यासाठी असे प्रदेश जर्मनीत असले पाहिजेत. [[:वर्ग:युनायटेड किंग्डमचे पंतप्रधान|युनायटेड किंग्डमच्या पंतप्रधान]] [[नेव्हिल चेम्बरलेन]] बरोबरच्या चर्चासत्रात हिटलरने अनेक पुरावे दाखवले ज्यानुसार जर्मनीच्या शेजारी राष्ट्रातील जर्मनवंशीय लोकांवर अत्याचार होत होते. या सबबीवर हिटलरने असे प्रदेश जर्मनीत समाविष्ट करण्याचा आग्रह धरला. हिटलरच्या या युक्तिवादाला जर्मन जनतेचा पूर्ण पाठिंबा होता. जर्मनीला पहिल्या महायुद्धात नामुष्की पत्करावी लागली होती. व्हर्सायच्या तहातील काही कलमे जर्मनीच्या आर्थिक व सैनिकी विकासाला जाचक होती. याच सुमारास जगभर आर्थिक मंदी सुरू होती, त्याचा प्रभाव जर्मनीवरही पडला होता. व्हर्सायच्या तहानुसार जर्मनीला सैन्य बाळगण्यावर कडक निर्बंध होते व प्रत्येक सैनिकी हालचालीबद्दल [[लीग ऑफ नेशन्स]] द्वारे परदेशी राजवटींना जबाब द्यावा लागत होता. ततः जर्मनीत गरीबी, [[बेकारी]] व असंतोषाचे लोण सर्वदूर पसरलेले होते. याचे भांडवल करून हिटलर व नाझी पक्षाने सत्ता मिळवली व हळूहळू लोकशाही व्यवस्थेत बदल करून अधिकाधिक हुकुमशाहीगत व्यवस्था जर्मनीत आली. नाझींनी जर्मनीला पटवून दिले की अनिर्बंध सत्तेशिवाय जर्मनीचा उद्धार कोणीही करू शकणार नाही. हळूहळू हिटलरने [[ऱ्हाइनलॅंड]] व [[रुह्र]] प्रदेशात सैन्य उभारणीलाही सुरुवात केली. याशिवाय अश्या अनेक कृती केल्या ज्या व्हर्सायच्या तहाविरुद्ध होत्या परंतु जर्मन राष्ट्रहितकारक होत्या. याचा परिणाम जर्मन जनता हिटलरच्या मागे एकमुखाने उभी राहण्याचा झाला. हिटलर व नाझी पक्षाने याचे पूरेपूर फायदा घेतला. जर्मनवंशीयांवर अन्याय होत असल्याचे भासवून त्यांनी याकाळात अनेक इतरवंशीय व्यक्तींचे ([[रोमा जिप्सी]], [[ज्यू]], इ.) सर्रास शिरकाण सुरू केले. '''युरोपीय देशांची अति-सहिष्णुता व युद्धापूर्वीचे मैत्री-करार''' जर्मनीत हे सुरू असताना ब्रिटिश व फ्रेंच सरकारने त्याविरुद्ध पावले उचलायच्या ऐवजी जर्मनीच्या तुष्टीकरणाचे धोरण अवलंबिले. त्यांना जर्मनीशी उघड संघर्ष टाळायचा होता कारण पहिले महायुद्ध संपून जेमतेम २० वर्षे होत होती. संपूर्ण युरोप त्यातून सावरत होता व अजून एक युद्ध झाल्यास [[युनायटेड किंग्डम]] व [[फ्रान्स]]च नव्हे तर युरोपमधील प्रत्येक देशाला त्याची मोठी किंमत मोजावी लागली असती. त्यामुळे दोन्ही देशांनी जर्मनीला ढील देणेच पसंत केले. याचे पर्यवसान [[इ.स. १९३८चा म्युनिक करार|१९३८ च्या म्युनिक करारात]] झाले. याआधी जर्मनीने [[चेकोस्लोव्हेकिया]]तील काही प्रदेश बळकावले होते व अजून पुढे सरकण्याच्या तयारीत असताना फ्रान्स व ब्रिटनने जर्मनीची ही आगळीक मान्य केली व चेकोस्लोव्हेकियाचे प्रदेश जर्मनीला देऊन टाकले. चेम्बरलेनने जाहीर केले की म्युनिक करार हा "आपल्या काळातील शांततेचेच प्रतीक" आहे. मऊ लागल्यावर कोपराने खणल्यासारखे जर्मनीने [[मार्च]] [[इ.स. १९३९|१९३९मध्ये]] उरलेले चेकोस्लोव्हेकियासुद्धा बळकावले. जर्मनीच्या मनसूब्यांबद्दल भ्रमात राहिलेल्या दोस्त राष्ट्रांकडे नुसते बघत बसण्यापेक्षा काही गत्यंतर नव्हते. या व अशा छोट्या-मोठ्या चालींनंतर वर्षभरात युद्धाला तोंड फुटले. म्युनिक करार निष्फळ ठरल्यावर ब्रिटन/फ्रान्ससना कळले की हिटलरच्या आश्वासनांवर विश्वास ठेवून चालणार नव्हते व जर्मन महत्त्वाकांक्षा नुसते आसपासचे प्रदेश गिळंकृत करून थांबणार नव्हती. [[मे १९]], [[इ.स. १९३९|१९३९ला]] पोलंडने व फ्रान्सने परस्पर-मैत्री करार केला व एकावर आक्रमण झाल्यास दुसऱ्याने मदतील धावून येण्याचे मान्य केले. ब्रिटन व पोलंडमध्ये असाच करार मार्चमध्ये झालेला होता. इकडे जर्मनी व सोव्हिएत संघाने [[ऑगस्ट २३]], [[इ.स. १९३९|१९३९ला]] [[मोलोटोव्ह-रिबेनट्रॉप करार|मोलोटोव्ह-रिबेनट्रॉप करारावर]] सह्या केल्या. या करारात जर्मनी व सोव्हिएत संघाने युरोप जिंकून घेणे गृहित धरले होते व त्यानंतर युरोप आपापसात कसा वाटून घ्यायचा याची नोंद होती. तोपर्यंत दोन्ही राष्ट्रांनी एकमेकांच्या सैनिकी कार्रवाईत दखल न देण्याचे कबूल केले व सोव्हिएत संघाकडून जर्मनीला खनिज तेल व इतर रसद पुरवण्याची तरतूद घातली. या कलमामुळे जर्मनीची [[उत्तर समुद्र|उत्तर समुद्रातून]] येणाऱ्या मालवाहतूकीवरील भीस्त कमी झाली. [[पहिले महायुद्ध|पहिल्या महायुद्धात]] हा वाहतूकमार्ग रोखून धरून ब्रिटनने जर्मनीच्या नाकीतोंडी पाणी आणले होते. ही तरतूद झाल्यावर हिटलरची पोलंड व वेळप्रसंगी ब्रिटन व फ्रान्सशीही युद्ध करण्याची तयारी झाली. पुढचे पाउल होते ते काहीतरी कुरापत काढणे. जर्मनीने जाहीर केले की [[डान्झिगचे स्वतंत्र शहर|डान्झिगच्या स्वतंत्र शहरात]] जर्मन व्यक्तींवर अन्याय होत आहे व याचा उपाय करण्यासाठी जर्मनी डान्झिग व पोलंडमधील अन्य शहरे जिंकून घेईल. हे पाहून पोलंड ने [[ऑगस्ट २५]]रोजी युनायटेड किंग्डमशी नव्याने मैत्री करार केला, पण त्याचा जर्मन बेतांवर काही प्रभाव पडला नाही. '''जर्मनी व सोव्हिएत संघाचे पोलंडवर आक्रमण''' [[चित्र:पोलिश सैनिक.jpg|thumb|left|200px|जर्मन आक्रमकांशी लढणारे पोलिश सैनिक, [[सप्टेंबर]] [[इ.स. १९३९|१९३९]]]] [[सप्टेंबर १]], [[इ.स. १९३९|१९३९रोजी]] जर्मनीने खोटी [[ग्लायवित्झचा हल्ला|पोलिश हल्ल्याची]] सबब सांगून पोलंडवर आक्रमण केले. युद्धोत्तर अहवालात कळून आले की पोलंडने जर्मन ठाण्यावरील तथाकथित हल्ला झालाच नव्हता. [[सप्टेंबर ३]]ला [[भारत|भारतासह]] युनायटेड किंग्डम व फ्रान्सने जर्मनीविरुद्ध युद्ध पुकारले. काही दिवसातच [[कॅनडा]], [[ऑस्ट्रेलिया]] व [[न्यू झीलंड]]नेही त्यांचा साथ देण्याचे जाहीर केले. फ्रान्सने जरी युद्ध जाहीर केले असले तरी त्यांची हालचाल संथ होती. [[सार प्रांतातील चढाई|सार प्रांतात नावापुरती चढाई]] केल्यावर काही दिवसात तीसुद्धा सोडून दिली. युनायटेड किंग्डमला नौसेनेच्या कवायती करण्याशिवाय काही करणे शक्य नव्हते. इकडे जर्मनीने पोलिश सैन्याची वाताहत करीत [[सप्टेंबर ८]] रोजी पोलंडची राजधानी [[वॉर्सो]]पर्यंत धडक मारली. [[सप्टेंबर १७]]ला सोव्हिएत संघाने मोलोटॉव्ह-रिबेनट्रॉप करारात ठरवल्याप्रमाणे पोलंडवर पूर्वेकडून चाल केली. पोलिश सैन्याला आता दुसरी आघाडी उघडणे भाग पडले व त्यामुळे आधीच खिळखिळी झालेली बचावाची फळी कोलमडली. पराभव अटळ दिसताना पोलंडच्या राष्ट्राध्यक्ष व सरसेनापतीने दुसऱ्याच दिवशी [[रोमेनिया]]त पळ काढला. वॉर्सोतील सैन्याने महिनाभर तग धरली पण ऑक्टोबर १ रोजी जर्मन सैन्य शहरात घुसले. ४-५ दिवस घराघरातून युद्ध करून ऑक्टोबर ६ला पोलिश सैन्याने हत्यारे खाली ठेवली. काही तुकड्या पळून शेजारील राष्ट्रांमध्ये गेल्या व तेथून त्यांनी [[पोलिश भूमिगत सशस्त्र चळवळ|भूमिगत सशस्त्र चळवळ]] उभारली. या चळवळीने युद्धाच्या अखेरच्या दिवसांत दोस्त राष्ट्रांची मोठी मदत केली. जरी राजधानी व जवळजवळ संपूर्ण देशाचा पाडाव झाला तरी पोलंडने अधिकृतरीत्या जर्मनीकडे शरणागती पत्करली नाही. '''खोटे युद्ध''' पोलंडच्या पाडावानंतर [[इ.स. १९३९|१९३९ च्या]] हिवाळ्यात जर्मनीने आपली वाटचाल तात्पुरती थांबवली. परिस्थितीचा आढावा घेत त्यांनी आपली बचावफळी पक्की केली व पुढील हल्ल्यांची योजना आखणे चालू ठेवले. इकडे ब्रिटन व फ्रान्सने आपले बचावात्मक धोरण चालूच ठेवले. [[एप्रिल महिना|एप्रिल]] १९४०पर्यंत कोणीच काही मोठी हालचाल केली नाही. वृत्तपत्रांनी या कालावधीला ''खोटे युद्ध'' अथवा ''सिट्झक्रीग'' असे उपहासात्मक नाव दिले. '''अटलांटिकची लढाई''' [[पूर्व युरोप|पूर्व युरोपमध्ये]] लढाई सुरू होताच [[अटलांटिक महासागर#उत्तर अटलांटिक|उत्तर अटलांटिक समु्द्रात]] जर्मन [[यु-बोट|यु-बोटींनी]] दोस्त राष्ट्रांच्या व्यापारी जहाजांविरुद्ध कारवाया सुरू केल्या. छुप्या पद्धतीने हल्ला करणाऱ्या या पाणबुड्यांची संख्या जास्त नसली तरी ही कसर त्यांनी त्यांची कुशलता, हिंमत व नशीबाने भरून काढली. ब्रिटिश [[क्रुझर]] [[एच.एम.एस. करेजस (५०)|एच.एम.एस. करेजस]] अशाच एका यु-बोटीला बळी पडली तर अजून एका यु-बोटीने [[एच.एम.एस. रॉयल ओक (०८)|एच.एम.एस. रॉयल ओक]] या [[युद्धनौका|युद्धनौकेला]] बंदरातून बाहेर पडण्याची संधी न देताच जलसमाधी दिली. युद्धाच्या पहिल्या चार महिन्यात यु-बोटींनी ११० जहाजे बुडवली व व्यापारी जहाजवटीवर भीतीचे सावट पसरवले. [[दक्षिण अटलांटिक समुद्र|दक्षिण अटलांटिक समुद्रात]] जर्मन [[पॉकेट बॅटलशिप]] [[ॲडमिरल ग्राफ स्पी (क्रुझर)|ॲडमिरल ग्राफ स्पी]]ने नऊ ब्रिटिश व्यापारी नौका बुडवल्या. अखेर [[एच.एम.एस. अजॅक्स (२२)|एच.एम.एस. अजॅक्स]], [[एच.एम.एस. एक्झेटर (६८)|एच.एम.एस. एक्झेटर]] व [[एच.एम.एन.झेड.एस. अकिलीस]] ने तिला [[मॉॅंटेव्हिडियो]]जवळ गाठले. [[प्लेट नदीची लढाई|प्लेट नदीच्या लढाईत]] ग्राफ स्पीला पराभव अटळ दिसता तिच्या कप्तान [[हान्स लांग्सदोर्फ]] याने समुद्राकडे प्रयाण केले व पकडले जाण्यापेक्षा स्वतःच ग्राफ स्पीला जलसमाधी दिली. ==== पॅसिफिक रणांगण ==== '''[[दुसरे चीन-जपान युद्ध]]''' पूर्वेतील युद्ध युरोपच्या आधीच दोन वर्षे सुरू झाले होते. [[जपान]]ने [[इ.स. १९३१|१९३१मध्ये]] [[मांचुरिया]] जिंकून तेथे तळ ठोकलेला होता. [[जुलै ७]], [[इ.स. १९३७|१९३७]] रोजी जपानने मांचुरियाची हद्द ओलांडून [[बीजिंग|बिजींग]]वर (तेव्हाचे बिपींग) हल्ला चढवला. विद्युतवेगाने आगेकूच करीत जपानी सैन्य [[शांघाय]]पर्यंत पोचले परंतु तेथे त्यांची प्रगती थांबली. [[डिसेंबर]] [[इ.स. १९३७|१९३७मध्ये]] शांघाय पडले व लगेचच राजधानीचे शहर [[नानजिंग]] (तेव्हाचे नानकिंग) ही जपानने जिंकले. चीनी सरकारने नानजिंगहून पळ काढून [[चॉॅंगकिंग]] येथे कामचलाऊ राजधानी उभारली. नानजिंग जिंकल्यावर जपानी सैन्याने तेथील युद्धकैदी व नागरिकांवर अनन्वित अत्याचार केले (पहा - [[नानकिंगची कत्तल]])व एका महिन्यात सुमारे ३,००,००० व्यक्तींची कत्तल केली. '''दुसरे रशिया-जपान युद्ध''' [[जपान]] व [[मंगोलिया]]च्या सरहद्दीवर [[खाल्का नदी]] आहे. मांचुरियातील जपानी राजवटीनुसार ही मांचुरिया-मंगोलियाच्यामधील हद्द होती. मंगोलियाच्या मते हद्द नदीपलीकडे ३० किमी पूर्वेस होती. [[मे ८]], [[इ.स. १९३९|१९३९]] रोजी ७०० मोंगोल घोडेस्वार नदी पार करून पूर्वेस आले. ते पाहताच मांचुरियन सैन्याने त्यांच्यावर हल्ला केला. काही दिवसातच [[सोव्हिएत संघ|सोव्हिएत संघाने]] मंगोलिया व जपानने मांचुरियाच्या सैन्याच्या मदतीला आपले सैन्य पाठवले व तुंबळ युद्धास सुरुवात झाली. सप्टेंबरपर्यंत चालू असलेल्या या युद्धात १८,००० जपानी तर ९,००० सोव्हिएत-मंगोल सैनिक मृत्यू पावले. येथे सुरू असलेले युद्ध थांबले नसते व एकाच वेळी येथ तसेच [[जर्मनी]]शीसुद्धा लढायची पाळी आली तर सोव्हिएत संघाला दोन्ही आघाड्या संभाळणे कठीण गेले होते. सोव्हिएत संघाने [[मोलोटॉव्ह-रिबेनट्रॉप करार|मोलोटॉव्ह-रिबेनट्रॉप करारावर]] सही करण्यामागे हेही एक कारण होते. === युद्ध पसरले - इ.स. १९४० === ==== युरोपीय रणांगण ==== '''सोव्हिएत संघाचे बाल्टिक देशांवर आक्रमण''' [[जर्मनी]] व [[सोव्हिएत संघ|सोव्हिएत संघात]] युद्धाच्या आधी झालेल्या [[मोलोटॉव्ह-रिबेनट्रॉप करार|मोलोटॉव्ह-रिबेनट्रॉप करारानुसार]] [[फिनलंड]]ला सोव्हिएत संघाचे मांडलिक राष्ट्र ठरवण्यात आले होते. त्यानुसार सोव्हिएत संघाने [[नोव्हेंबर ३०]], [[इ.स. १९३९|१९३९]] रोजी फिनलंडवर हल्ला केला. येथून सुरू झालेल्या युद्धाला [[हिवाळी युद्ध]] म्हणतात. सोव्हिएत संघाने फिनिश सैन्याच्या चौपट सैनिक पाठवले तरीही त्यांची पुरेशी प्रगती झाली नाही. फिनिश बचावाची फळी भक्कम होती व त्यांनी पहिला हल्ला रोखून धरला. हळूहळू [[लाल सैन्य|लाल सैन्याने]] आपले हल्ले तिखट केले व फळी फोडण्यात यश मिळवले. फिनलंडने तहाची बोलणी सुरू केली व [[लेनिनग्राड]]ला लागून असलेले व्यूहात्मकदृष्ट्या महत्त्वाचे प्रदेश सोव्हिएत संघाला दिले. या अकारण सुरू केलेल्या युद्धाविरुद्ध जगातील इतर देशांनी विरोध दर्शविला व [[डिसेंबर १४]]ला सोव्हिएत संघाची [[लीग ऑफ नेशन्स]]मधून हकालपट्टी झाली. यामुळे सोव्हिएत संघाला जणू अधिक आगळीक करण्याची मुभाच मिळाली. [[जून]] [[इ.स. १९४०|१९४०मध्ये]] त्यांनी [[लात्व्हिया]], [[लिथुएनिया]] आणि [[एस्टोनिया]]चा पाडाव केला व तेथील सत्ताधारी व्यक्तींना [[सैबेरिया]]तील [[गुलाग]]मध्ये पाठवून दिले. याशिवाय सोव्हिएत संघाने [[रोमेनिया]]कडून [[बेसारेबिया]] व [[उत्तर बुकोव्हिना]] हे प्रांतही बळकावले. '''जर्मनीचे डेन्मार्कवर व नॉर्वेवर आक्रमण''' सोव्हिएत संघ व फिनलंडमधील हिवाळी युद्ध संपताना जर्मनीने [[एप्रिल ९]], [[इ.स. १९४०|१९४०ला]] एकाच वेळी [[डेन्मार्क]] व [[नॉर्वे]]वर [[वेसेऱ्युबुंग मोहीम|ऑपरेशन वेसेरुबंग]] या सांकेतिक नावाखाली मोहीम काढली. डेन्मार्कने लगेचच नांगी टाकली पण नॉर्वेने प्रतिकार केला. [[युनायटेड किंग्डम]]ने नॉर्वेवर चढाई करण्याचा बेत आखलेलाच होता. त्यांनी आपले सैनिक उत्तर नॉर्वेत उतरवले पण जूनपर्यंत जर्मन सैन्य वरचढ ठरले व दोस्त राष्ट्रांनी नॉर्वेतून काढता पाय घेतला. नॉर्वेच्या सैन्याने शरणागती पत्करली व जवळजवळ संपूर्ण नॉर्वे जर्मनीच्या ताब्यात आले. नॉर्वेचा राजा आपल्या कुटुंबियांसह लंडनला पळून गेला. नॉर्वेचा सागरी किनारा हातात आल्यावर जर्मनीने तेथे हवाई व नौसेनेचे तळ उभारले व [[आर्क्टिक महासागर|आर्क्टिक समुद्रातून]] होणाऱ्या पुढील मोहीमेची तयारी सुरू केली. '''जर्मनीचे फ्रान्सवर व 'खालच्या देशांवर' आक्रमण''' [[चित्र:Nazi-parading-in-elysian-fields-paris-desert-1940.png|thumb|left|[[पॅरिस]]च्या [[शॉंझ एलिझे]] रस्त्यावर जर्मन सैनिक, [[जून]] [[इ.स. १९४०|१९४०]]]] [[लक्झेम्बर्ग]], [[बेल्जियम]] व [[नेदरलँड्स]] हे समुद्रसपाटीपासून समतल व काही प्रदेशात समुद्राच्या पातळीच्याही खाली आहेत म्हणून त्यांना ''लो कन्ट्रीज'' अथवा खालचे देश असे म्हणतात. [[मे १०]], [[इ.स. १९४०|१९४०]] रोजी जर्मनीने या तीनही देश व शिवाय फ्रान्सवर हल्ला केला. या घटनेने ''खोटे युद्ध'' संपले व ''खरे युद्ध'' परत सुरू झाले. जर्मनीला रोखण्यासाठी [[ब्रिटिश एक्स्पिडिशनरी फोर्स (दुसरे महायुद्ध)|ब्रिटिश एक्स्पिडिशनरी फोर्स]] व फ्रेंच सैन्य उत्तर बेल्जियममध्ये घुसले. दक्षिणेत फ्रान्सने [[मॅजिनो लाईन]]वर आपली बचावफळी तयार केलेली होती. तेथे जर्मन सैन्याला अडवून ठेवून उत्तरेत गनिमी काव्याने जर्मनीशी लढायचे असा त्यांचा बेत होता पण जर्मनीने [[ब्लिट्झक्रीग]] अथवा ''विद्युतवेगी युद्धाचा'' अत्युत्तम नमूना दाखवत फ्रेंच व ब्रिटिश सैन्याचा धुव्वा उडवला. इकडे [[लुफ्तवाफे]]ने नेदरलँड्सच्या [[रॉटरडॅम]] शहरावर बॉम्बफेक करून शहराचा विनाश केला. हल्ल्याच्या पहिल्या टप्प्यात ''वेह्रमाख्ट''ची (जर्मन सेना) ''पॅन्झरग्रुप फोन क्लाईस्ट'' ही तुकडी सुसाट [[आर्देन्नेस]] पार करून गेली. दोस्त राष्ट्रांचा अंदाज होता की दाट जंगल असलेला हा प्रदेश यांत्रिकी व रणगाड्यांना पार करणे अशक्य होते. हा अंदाज चुकीचा ठरवत जर्मन सैन्याने [[सेदान, फ्रान्स|सेदान]] येथे येऊन धडकले. सेदानचे रक्षण करणारे सैन्यदल हे फ्रेंच सैन्याचे नेहमीचे सैनिक नव्हते. येथे हल्ला होण्याची शक्यता कमी असल्याकारणाने येथे कुमक जास्त नव्हती. वेह्रमाख्टने सहजगत्या बचावाची फळी फोडली आणि पश्चिमेकडे आगेकूच करीत थेट [[इंग्लिश खाडी|इंग्लिश चॅनेल]] पर्यंत जाऊन पोचले. जर्मन सैन्याच्या दुसरे सैन्याने बेल्जियम, लक्झेम्बर्ग व नेदरलँड्सचा सहजगत्या पाडाव केला. आता दोस्तराष्ट्रांचे सैन्य दुभागले गेले व उत्तर फ्रान्स व खालच्या देशातले सैनिक जर्मन सैन्याच्या कचाट्यात सापडले. त्यांच्या समोर आता आत्मसमर्पण करणे किंवा पळ काढणे हेच पर्याय होते. [[ऑपरेशन डायनॅमो]] या मोहिमेअंतर्गत ३,३८,००० दोस्त सैनिकांना [[डंकर्क]]हून उचलण्यात आले. युद्धनौका, होड्या, व मिळेल त्या तरंगणाऱ्या वाहनांतून या सैनिकांनी [[इंग्लंड]] गाठले. [[जून १०]]ला [[इटली]] जर्मनीच्या बाजूने युद्धात उतरले व फ्रान्सच्या दक्षिणेकडून त्यांनी हल्ला केला. जर्मन सैन्याने फ्रान्समध्ये अनिर्बंध कूच सुरू ठेवली व जवळजवळ सगळे फ्रान्स आपल्या टाचेखाली आणले. [[जून २२]], [[इ.स. १९४०|१९४०]] रोजी फ्रान्सने शस्त्रसंधीची याचना केली व शरणागती पत्करली. जर्मन सैन्याने [[पॅरिस]]मध्ये तळ ठोकला व आग्नेय फ्रान्समध्ये [[विची फ्रान्स]] हे नावापुरते स्वतंत्र परंतु खरेतर जर्मनधार्जिणे सरकार बसवले. अशाप्रकारे [[बॅटल ऑफ फ्रान्स]] ही एकतर्फी लढाई जर्मनीने जिंकून युरोपमध्ये आपले वर्चस्व प्रस्थापित केले. '''बॅटल ऑफ ब्रिटन''' फ्रान्सवरची मोहीम विजयी होत असताना जर्मनीने युनायटेड किंग्डमवर [[ऑपरेशन सी लायन]] या नावाच्या मोहिमेची आखणी सुरू केली. ब्रिटिश सैन्याने डंकर्कहून पळ काढताना बरीचशी हत्यारे, जड तोफा व रसद तेथेच टाकून दिली होती व त्यामुळे ब्रिटिश सैन्याची स्थिती अगदी केविलवाणी झाली होती. असे असता जर एक घणाघाती घाव घातला तर युनायटेड किंग्डमने गुडघे टेकले असते. पण ब्रिटनवर हल्ला करायचा तर त्यासाठी समुद्र पार करावा लागणार होता किंवा आरमारी वेढा घालावा लागला असता. [[रॉयल नेव्ही]]शी टक्कर देणे जर्मन आरमाराला शक्य नव्हते पण काही करून ब्रिटीिद्वीपांवर सैन्य उतरवता आले व त्याला हवेतून आधार देता आला तर विजय निश्चित होता. त्यासाठी आधी रॉयल एअर फोर्सचा समाचार घेणे आवश्यक होते. [[लुफ्तवाफे]] व [[रॉयल एअर फोर्स]]च्या या लढाईला [[बॅटल ऑफ ब्रिटन]] म्हणतात. लुफ्तवाफेने सुरुवात केली ती रॉयल एअर फोर्सच्या विमानतळ व [[रडार]]चा वेध घेऊन. मोडक्यातोडक्या धावपट्ट्यांवरूनसुद्धा उड्डाणे भरून आर.ए.एफ.च्या वैमानिकांनी त्यांचा प्रतिकार सुरू केला व धाव घेतली थेट [[बर्लिन]]कडे. राजधानी बर्लिनवरील झालेल्या बॉम्बफेकीमुळे [[ॲडॉल्फ हिटलर]]चा संताप झाला व त्याने [[लंडन]] शहरावर हल्ले सुरू करण्याचे आदेश दिले. [[द ब्लिट्झ]] नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या या हल्ल्यांमध्ये लंडनचे अतोनात नुकसान झाले. आर.ए.एफ.ने आपल्या [[स्पिटफायर]] व [[हरिकेन, विमान|हरिकेन]] विमानांनी कसेबसे का होईना हे हल्ले परतवून लावले व लुफ्तवाफेला हवेत वर्चस्व मिळू दिले नाही. इकडे समुद्रात रॉयल नेव्हीने जर्मन आरमाराला रोखून धरले व इंग्लंडवर चढाई करण्याचा हिटलरचा मनसुबा धुळीत मिळाला. आता युनायटेड किंग्डमचा नाद सोडून हिटलरने आपली नजर पूर्वेकडे वळवली. '''इटलीचे ग्रीसवर आक्रमण''' युद्धापूर्वीच [[इटली]]ने [[आल्बेनिया]]वर चढाई केलेली होती. [[ऑक्टोबर २८]], [[इ.स. १९४०|१९४०]] रोजी तेथून त्यांनी [[ग्रीस]]वर हल्ला केला. ग्रीक सैन्याने तिखट उत्तर दिले व पुढील दोन महिन्यात इटलीलाच मागे रेटत अल्बेनियाचा एक चतुर्थांश भाग काबीज केला. [[रॉयल नेव्ही]]ने ग्रीसच्या मदतीला येऊन इटलीच्या आरमाराविरुद्ध कारवाया सुरू केल्या. या धामधुमीत इटलीचे ५,३०,००० सैनिक अडकून पडले व त्यांची प्रगती खुंटली. ==== आशियातील व प्रशांत महासागरातील रणांगण ==== '''दुसरे चीन-जपान युद्ध''' [[इ.स. १९४०|१९४० च्या]] सुमारास येथील युद्ध थंडावले होते. इतस्ततः हल्ल्यात कोणत्याच बाजूला निर्णायक विजय मिळत नव्हता. [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिका]] जरी अधिकृतरीत्या तटस्थ असले तरी [[चीन]]ला त्यांची भरघोस आर्थिक मदत होती, शिवाय चिनी वायुदलाच्या मदतीला काही [[फ्लाईंग टायगर्स|अमेरिकन वैमानिकही]] पाठविण्यात आले होते. '''आग्नेय आशियातील युद्ध''' [[जुलै]] [[इ.स. १९४०|१९४०मध्ये]] [[फ्रेंच इंडो-चायना]]मध्ये आपल्याला लष्करी तळ उभारण्यासाठी जागा पाहिजे असल्याचे जपानने सूतोवाच केले. [[फ्रान्स]] व इतर पाश्चिमात्य देशांनी अर्थातच ही मागणी धुडकावून लावली. [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेने]] [[इ.स. १९११चा जपान-अमेरिका व्यापारी करार|१९११ च्या जपान-अमेरिका व्यापारी करारातून]] अंग काढून घेतल्याचे जाहीर केले व जपानला युद्धसामग्री निर्यात करण्यावर बंदी घातली. जपानने [[सप्टेंबर २२]] रोजी जपानी सैन्याने उत्तर फ्रेंच इंडो-चायना वर चाल केली. ==== उत्तर आफ्रिकेचे रणांगण ==== [[फ्रेंच आरमार|फ्रेंच आरमाराने]] नांगी टाकल्यावर भूमध्य समुद्रातील वर्चस्वासाठी [[रॉयल नेव्ही]] व [[इटलीचे आरमार|इटालियन आरमारात]] चढाओढ सुरू झाली. रॉयल नेव्हीने आपल्या [[जिब्राल्टर]], [[माल्टा]] व [[इजिप्त]]च्या [[अलेक्झांड्रिया, इजिप्त]] बंदरातील तळांवरून कारवाया सुरू ठेवल्या. ऑगस्टमध्ये इटालियन सैन्याने [[ब्रिटिश सोमालीलॅंड]] जिंकले व पुढील महिन्यात [[लिबिया]]मधून इजिप्तमधील ब्रिटिश सैन्यावर हल्ला केला. इटलीचा बेत होता [[सुएझ कालवा]] जिंकायचा. असे झाल्यावर [[भारत]] व इंग्लंडमधील नौकानयन बंद पडले असता व इंग्लंडला मिळणारी रसद व पैसा कमी होऊन युद्धातील जोर कमी झाला असता. या हल्ल्याला ब्रिटिश, [[ऑस्ट्रेलिया|ऑस्ट्रेलियन]] व भारतीय फौजांनी [[ऑपरेशन कंपास]] या मोहीमेत प्रत्युत्तर दिले व कालवा ब्रिटिश हातातच ठेवला. जर्मनीने आपली [[आफ्रिका कॉर्प्स]] नावाने नंतर ख्यातनाम झालेली रणगाड्यांची सेना [[जनरल इर्विन रोमेल]]च्या नेतृत्वाखाली लिब्यात उतरवली. === युद्ध जगभर पसरले - इ.स. १९४१ === ==== युरोपीय रणांगण ==== '''लेंड लीझ''' [[फ्रान्स]]मध्ये प्रयत्नांची शर्थ करताना [[युनायटेड किंग्डम]]चे लश्करी बळ रोडावले होते. [[भारत]] व इतर वसाहतींतून अमाप संपत्ती ओढूनसुद्धा राष्ट्र आता भिकेला लागण्याची चिह्ने होती. अशा परिस्थितीत [[:वर्ग:अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष|अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्ष]] [[फ्रॅंकलिन डिलानो रूझवेल्ट]]ने [[अमेरिकन कॉंग्रेस]]ला पटवून दिले की [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेने]] जर ब्रिटिश साम्राज्याला मदत नाही केली तर युद्ध अमेरिकेच्या दाराशी येण्यास वेळ लागणार नाही. कॉॅंग्रेसने युद्धात उतरण्यास नकार दिला परंतु युनायटेड किंग्डम व ३७ इतर दोस्त राष्ट्रांना ५,००,००,००,००० (पाच अब्ज) अमेरिकन डॉलरचे युद्धसाहित्य व इतर रसद पुरवण्याचे मान्य केले. यातील ३,४०,००,००,००० डॉलर हे युनायटेड किंग्डमसाठी राखीव होते. अमेरिकन कॉॅंग्रेसचा हा ठराव [[लेंड लीझ]] नावाने ओळखण्यात येतो. कॅनडाने देखिल ४,७०,००,००,००० (चार अब्ज सत्तर कोटी) अमेरिकन डॉलरचे साहित्य युनायटेड किंग्डमला पाठवले. '''जर्मनीचे ग्रीसवर, क्रीटवर व युगोस्लाव्हियावर आक्रमण''' [[मार्च २८]]ला [[रॉयल नेव्ही]]ने [[इटालियन आरमार|इटालियन आरमाराशी]] [[भूमध्य समुद्र|भूमध्य समुद्रात]] [[केप माटापान]]जवळ झुंज घेतली. जवळजवळ एकतर्फी झालेल्या या लढाईत इटालियन आरमाराने तीन [[विनाशिका]] व पाच [[क्रुझर]] गमावल्या. रॉयल नेव्हीची दोन विमाने खर्ची पडली. पांगळ्या झालेल्या इटालियन आरमाराची ग्रीसमध्ये समुद्रमार्गे सैनिक पोचवण्याची कुवत कमी झाली. [[एप्रिल ६]], [[इ.स. १९४१|१९४१]] रोजी [[जर्मनी]], [[इटली]], [[हंगेरी]] व [[बल्गेरिया]]च्या सैन्यांनी [[युगोस्लाव्हिया]]वर चढाई केली. नाममात्र प्रतिकार मोडून काढत हे आक्रमक १० दिवसांत राजधानीपर्यंत पोचले व शरण आलेल्या युगोस्लाव्हियात त्यांनी अक्ष-धार्जिणे सरकार बसवले. जरी युगोस्लाव्ह सैन्याने लढा दिला नसला तरी तेथील नागरिकांनी दोन भूमिगत सशस्त्र चळवळी उभारल्या. या दोन्हींनी अक्ष राष्ट्रांबरोबर एकमेकांवरही हल्ले सुरू ठेवले. याच दिवशी (एप्रिल ६) जर्मनीने बल्गेरियातून [[ग्रीस]]वर हल्ला केला. इटलीला प्रखर लढा देणाऱ्या ग्रीक सैन्याची कुवत जर्मनीच्या अफाट सैन्यापुढे कमी पडली व त्यांनी माघार घेतली. [[एप्रिल २७]]ला [[अथेन्स]]चा पाडाव होण्यापूर्वी [[युनायटेड किंग्डम]]ने ५०,००० ग्रीक सैनिकांना उचलले. जरी ग्रीस पडले असले तरी जर्मनीचे सैन्य बरेच दक्षिणेला आले होते. परत आपल्या आघाडीवर जाण्यात त्यांचे जवळजवळ ६ आठवडे खर्ची पडले. याची जर्मनीला पुढे मोठी किंमत मोजावी लागणार होती. [[मे २०]], [[इ.स. १९४१|१९४१]] रोजी जर्मनीने आपल्या [[७वी फ्लायगर डिव्हिजन]] व [[५ माउंटन डिव्हिजन, जर्मनी|५ माउंटन डिव्हिजन]] या युद्धकुशल तुकड्या [[क्रीट]]मध्ये उतरवल्या. ग्रीसमधून पराभूत होऊन आलेल्या ११,००० ग्रीक सैनिकांनी व २८,००० स्थानिक अर्धसैनिक दलांनी त्यांचा प्रतिकार केला. बेटावरील तीन विमानतळांवर लक्ष केंद्रित केलेल्या जर्मन सैन्याचे पहिल्या दिवशी अतोनात नुकसान झाले पण [[मालेमे विमानतळ]] काबीज करण्यात त्यांना यश मिळाले. त्यानंतर त्यांनी विमानाद्वारे अधिक कुमक मागवली व लवकरच ग्रीक सैन्याचा बीमोड केला. जरी जर्मनीने ही लढाई जिंकली असली तरी ग्रीक सैन्याने हवाईहल्ल्यांविरुद्ध दाखवलेल्या शौर्यामुळे हिटलरने हवाई हल्ले करणे बंद केले. '''जर्मनीचे सोव्हिएत संघावर आक्रमण''' [[चित्र:Eastern Front 1941-06 to 1941-12.png|thumb|left|200px|[[ऑपरेशन बार्बारोसा]] - जर्मनीची सोव्हिएत संघावर चाल - जून ते डिसेंबर १९४१.]] जर्मनी व सोव्हिएत संघाने [[ऑगस्ट महिना|ऑगस्ट]] [[इ.स. १९३९|१९३९मध्ये]] [[मोलोटॉव्ह-रिबेनट्रॉप करार]] केला व त्यानंतर एकमेकांना युद्धात सहकार्य केले. तेव्हापासून १९४१ च्या मध्यापर्यंत सोव्हिएत संघाने जर्मनीला युद्धसाहित्य, रसद, इ. साहाय्य केले. [[जून २२]], [[इ.स. १९४१|१९४१ला]] जर्मनी सोव्हिएत संघावर उलटला. या दिवशी [[ऑपरेशन बार्बारोसा]] ही आधुनिक इतिहासातील मनुष्यबळाच्या बाबतीत सगळ्यात मोठी मोहीम सुरू झाली. जर्मनीने तीन सैन्यसमूह, अंदाजे ४०,००,००० सैनिक सोव्हिएत संघात घुसवले. [[लाल सैन्य|लाल सैन्याला]] या व्यूहात्मक धक्क्यातून सावरायची संधी न देता ही टोळधाड रशियात विद्युतवेगाने शिरली. रशियन सैन्याच्या तुकड्यांना वेढा घालायचा व त्याचा घेरा आवळत आवळत शत्रूला नामशेष करायचे हा जर्मन सैन्याचा या लढायांमधील खाक्या होता. लाल सैन्याचे संपूर्ण पश्चिम सैन्य याप्रकारे नेस्तनाबूद झाले. अक्ष राष्ट्रांचे लक्ष विचलित करायला सोव्हिएत संघाने [[जून २५]]ला [[फिनलंड]]वर परत हल्ला केला व दुसरी आघाडी उघडली. असे असूनसुद्धा जर्मनीला समोरासमोर टक्कर देता येत नाही हे पाहून सोव्हिएत सैन्याने दग्धभू(स्कॉर्च्ड अर्थ) व्यूह अंगिकारला. जर्मन सैन्य जेथे चढाई करणे अपेक्षित होते त्या भागातील कारखाने व इतर व्यवसाय होते तसे मोडले व भराभर [[युरल पर्वत|युरल पर्वतांच्या]] पलीकडे नेउन जशीच्या तशी परत उभे केले. शेतातील उभी पिके जाळली, अन्नभांडार नष्ट केले व पूर्वेकडे माघार घेतली. [[नोव्हेंबर]] [[इ.स. १९४१|१९४१ च्या]] सुमारास जर्मन सेना [[लेनिनग्राड]], [[मॉस्को]] व [[रोस्तोव्ह]]च्या वेशीवर येऊन ठेपली. आता अतिकठीण असा रशियन हिवाळा सुरू झाला व पाच महिने अव्याहत चाललेली जर्मन आगेकूच ठप्प झाली. जर्मन सेनाधिकाऱ्यांचा अंदाज होता की रशियातील थंडी सुरू व्हायच्या आतच जर्मन [[ब्लिट्झक्रीग]]पुढे रशिया गुडघे टेकेल व हिवाळ्यात युद्ध करायची गरजच उरणार नाही. [[ग्रीस]]मध्ये घालवलेले ६ आठवडे आता त्यांच्या अंगाशी येणार होते. जर्मन सेनेला स्थानिक रसद मिळणे दुरापास्तच होते. त्यांना [[पोलंड]] व जर्मनीतून युद्धसाहित्य, यंत्रसामग्री व अन्न-धान्यदेखील मागवावे लागत होते. कडाक्याच्या थंडीत हे सगळे आघाडीवर पोचायला अनेक आठवडे लागत होते व जर्मन सैन्याची कुचंबणा व काही ठिकाणी तर उपासमारदेखील होऊ लागली. इकडे या थंडीची सवय असलेल्या लाल सैन्याने आपली लश्करभरती चालूच ठेवली होती. जर्मन सैन्य मॉस्कोपासून हाकेच्या अंतरावर आले असता सोव्हिएत सैन्याने प्रतिहल्ले सुरू केले. आपली राजधानीच इरेला पडलेली पाहून त्यांनी केलेल्या या कडव्या हल्ल्यांनी आधीच अगतिक झालेले जर्मन सैन्य मागे हटले. सोव्हिएत रेटा इतका जबरदस्त होता की अक्ष सैन्याने काही दिवसातच १५०-२५० कि.मी. पीछेहाट केली. दुसऱ्या महायुद्धातील अक्ष राष्ट्रांची ही पहिली माघार होय. '''अटलांटिकचे युद्ध''' [[मे ९]], [[इ.स. १९४१|१९४१]] रोजी रॉयल नेव्हीची [[विनाशिका]] [[एच.एम.एस. बुलडॉग]]ने एक जर्मन [[यू-बोट]] पकडली व त्यातून संपूर्णावस्थेत असलेले [[एनिग्मा यंत्र]] जप्त केले. जर्मनीचे कूटसंदेश समजण्यासाठी हे यंत्र अतिमहत्त्वाचे होते. [[मे २४]] रोजी जर्मन [[युद्धनौका बिस्मार्क]] युद्धात उतरली. [[डेन्मार्कच्या अखातातील लढाई]]त बिस्मार्कने रॉयल नेव्हीचा मानदंड असलेली [[बॅटलक्रुझर]] [[एच.एम.एस. हूड]]ला जलसमाधी दिली. चिडलेल्या रॉयल नेव्हीने बिस्मार्कचा शोध घेण्यासाठी युद्धनौकांचा तांडा सोडला. तीन दिवस सतत चाललेल्या या शोधाच्या अंती बिस्मार्क सापडली. हा लपाछपीचा खेळ २,७०० कि.मी. चालला. यात ब्रिटिश आरमाराच्या आठ युद्धनौका, दोन विमानवाहू नौका, अकरा क्रुझर, एकवीस विनाशिका व सहा पाणबुड्यांनी भाग घेतला होता. [[एच.एम.एस. आर्क रॉयल]] या विमानवाहू नौकेवरील विमानांनी बिस्मार्कवर [[टॉरपेडो]]ने हल्ला केला. हल्ल्याने नुकसान फारसे झाले नाही पण बिस्मार्कचे सुकाणू अडकून बसले. दिशाहीन झालेल्या बिस्मार्कला मग इतर युद्धनौकांनी गाठले व बुडवले. ==== आशिया व प्रशांत महासागरातील रणांगण ==== '''अमेरिकेचे युद्धात पदार्पण''' [[ऑपरेशन बार्बारोसा|हिटलरच्या सोव्हिएत संघावरील आक्रमणाची]] [[जपान]]ला पूर्वकल्पना नव्हती. सोव्हिएत संघाला याची कुणकुण होती व एकाचवेळी दोन्हीकडून हल्ला होण्याचे टाळण्यासाठी सोव्हिएत संघाने जपानशी मैत्री करण्याचे ठरवले. [[एप्रिल १३]], [[इ.स. १९४१|१९४१]] रोजी [[सोव्हिएत-जपान तटस्थता करार]] करण्यात आला. यात सोव्हिएत संघाला पूर्वेकडून हल्ला न होण्याचे आश्वासन होते तर जपानला खात्री मिळाली की पश्चिमेकडून त्यांच्यावर हल्ला होणार नाही. जपानला आता आशिया-प्रशांत महासागरामधील युद्धावर लक्ष केंद्रित करायला मोकळीक मिळाली. [[चित्र:USS California sinking-Pearl Harbor.jpg|thumb|200px|right|जपानी विमानहल्ल्यांमुळे बुडालेली [[यु.एस.एस. कॅलिफोर्निया (बीबी-४४)|यु.एस.एस. कॅलिफोर्निया]]]] [[इ.स. १९४१|१९४१ च्या]] [[ग्रीष्म|ग्रीष्मात]] [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिका]], [[युनायटेड किंग्डम]] व [[नेदरलँड्स]]ने जपानला खनिजतेल विकण्यावर निर्बंध घातले. याने जपानची युद्ध चालू ठेवण्याची कुवत धोक्यात आली. जपानने होत्या त्या रसदीनिशी [[चीन]]मधील आगेकूच चालूच ठेवली. जपानचा बेत होता अमेरिकेवर अचानक धाड टाकून त्यांच्या आरमाराला निकामी करायचे व त्याच वेळी [[डच ईस्ट ईंडीझ]]मध्ये घुसून तेथील तेलसाठे बळकावायचा. त्यानुसार [[डिसेंबर ७]], [[इ.स. १९४१|१९४१]] रोजी जपानी आरमाराने अमेरिकेच्या [[हवाई]] प्रांतातील [[पर्ल हार्बर]] येथील आरमारी तळावर प्रचंड शक्तीनिशी हल्ला केला. या धाडीत अमेरिकेच्या आरमाराचे प्रचंड नुकसान झाले. सहा युद्धनौका बुडाल्या, दोन निकामी झाल्या व इतर अनेक नौकांचा विनाश झाला. या शिवाय नौका-दुरूस्ती केंद्र, रसद साठा व इतर अनेक व्यवसाय विनाश पावले. शेकडो सैनिक व नागरिक मृत्युमुखी पडले. अमेरिकेच्या सुदैवाने जपानी धाडीचे मुख्य लक्ष्य असलेल्या चार विमानवाहू नौका त्या वेळी कवायतींसाठी बाहेर पडलेल्या होत्या त्या वाचल्या व तळावरील इंधनसाठ्यालाही धक्का पोचला नाही. दुसऱ्या दिवशी अमेरिकेने जपानविरुद्ध युद्ध पुकारले. या हल्ल्यामुळे आत्तापर्यंत तटस्थ असलेले अमेरिकन जनमत पूर्णतः बदलले व या हल्ल्याचा वचपा काढण्याची मागणी होऊ लागली. अमेरिकेने जपानविरुद्ध युद्ध पुकारताच [[जर्मनी]]ने [[डिसेंबर ११]]ला अमेरिकेविरुद्ध युद्ध पुकारले. [[ॲडॉल्फ हिटलर]]चा अंदाज होता की याने जर्मनीला जपानची सहानुभूती मिळेल व जपानकडून जर्मनीच्या सोव्हिएत संघावरील आक्रमणाला पाठिंबा मिळेल. परंतु जपान आपल्या [[सोव्हिएत-जपान तटस्थता करार|सोव्हिएत संघाला दिलेल्या शब्दाला]] जागले व त्यांच्याविरुद्ध युद्धात भाग नाही घेतला. उलट, जर्मनीच्या या कृतीमुळे अमेरिकेतील [[युरोप]]मधल्या युद्धात भाग घेण्याविरुद्धचा उरलासुरला विरोधदेखील मावळला व युद्ध आता खरोखरचे जागतिक युद्ध झाले. '''जपानची आगेकूच''' त्याचवेळी [[डिसेंबर ८]] रोजी (म्हणजे अमेरिकेतील डिसेंबर ७लाच) जपानने [[हॉंग कॉंग]]वर हल्ला केला व त्यानंतर लगेचच [[मलाया]], [[फिलिपिन्स|फिलिपाईन्स]], [[बॉर्नियो]] व [[म्यानमार|बर्मा]]वरही हल्ला केला. येथे त्यांना [[भारत|भारतीय]], ब्रिटिश, [[ऑस्ट्रेलिया|ऑस्ट्रेलियन]], [[कॅनडा|केनेडीयन]], [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकन]] व [[न्यू झीलंड]]च्या सैन्याने कडवा प्रतिकार केला परंतु हे सगळे प्रदेश जपानने काही महिन्यातच काबीज केले. [[सिंगापूर]] बळकावताना जपानने हजारो ब्रिटिश व भारतीय सैनिकांना युद्धबंदी बनवले. चीनने अखेर जपानविरुद्ध अधिकृतरीत्या युद्ध पुकारले. जपानने [[प्रशांत महासागर|प्रशांत महासागरातील]] रॉयल नेव्हीच्या तांड्यावर हल्ला चढवून [[एच.एम.एस. प्रिन्स ऑफ वेल्स]], [[एच.एम.एस. रिपल्स]] या युद्धनौका व त्यासोबत ८४० खलाश्यांना यमसदनी धाडले. याचा युनायटेड किंग्डमला मोठाच धक्का बसला. == पर्ल हार्बरवरील हल्ला == [[७ डिसेंबर]], [[इ.स. १९४१]] रोजी [[जपान|जपानाने]] अमेरिकेच्या [[पर्ल हार्बर]], [[हवाई]] येथील नाविक तळावर [[पर्ल हार्बरवरील हल्ला|आकस्मिक हल्ला]] चढवला. अमेरिकेच्या पॅसिफिक नौदलाने जपानाच्या आग्नेय आशियातील साम्राज्यविस्तारासाठी ब्रिटन, नेदरलँड्स् आणि अमेरिकेच्या ताब्यातील प्रांतांविरुद्ध आखण्यात आलेल्या लष्करी कारवायांत अडथळा आणू नये, म्हणून [[शाही जपानी नौदल|शाही जपानी नौदलाने]] ७ डिसेंबर, इ.स. १९४१ च्या सकाळी (जपानी प्रमाणवेळेनुसार [[८ डिसेंबर]], [[इ.स. १९४१]]) हा हल्ला केला. ३५३ जपानी लढाऊ विमाने, बॉंब आणि टॉर्पेडो विमाने यांचा वापर करून तळावर हल्ला केला. अमेरिकन नौदलाच्या आठही लढाऊ जहाजांचे प्रचंड नुकसान झाले. त्यांपैकी चार जहाजे बुडाली. या आठपैकी सहा जहाजे पुन्हा मिळवून्, दुरुस्त करून त्यांचा वापर पुढे युद्धात करण्यात आला. जपानी नौदलाने तीन क्रूझर, तीन विनाशिका, एक विमानविरोधी प्रशिक्षण नौका आणि एक सुरूंगनौका यांचेही नुकसान केले. अमेरिकेची १८८ विमाने नष्ट झाली, २,४०२ अमेरिकन लोक मृत्युमुखी पडले, १,२८२ अमेरिकन लोक जखमी झाले. वीजकेंद्र, गोदी, इंधन व टॉर्पेडो साठवण्याची गोदामे तसेच, पाणबुडीचे धक्के आणि मुख्यालय (जे हेरखात्याचे केंद्र होते) यांवर हल्ला केला गेला नाही. अमेरिकेच्या तुलनेत जपानाचे कमी नुकसान झाले: २९ विमाने आणि ५ लहान पाणबुड्या नष्ट झाल्या, ६५ सैनिक कामी आले वा जखमी झाले व केवळ् एक जपानी सैनिक पकडला गेला. ह्या अनपेक्षित हल्ल्याने अमेरिकन जनतेला प्रचंड धक्का बसला व त्याने अमेरिकेला दुसऱ्या महायुद्धात उतरण्यास भाग पाडले. [[८ डिसेंबर]], [[इ.स. १९४१]]<nowiki/>रोजी अमेरिकेने अधिकृतरीत्या जपानाविरुद्ध युद्ध पुकारले व ती ब्रिटनाच्या बाजूने युद्धात उतरली. यापुढील अमेरिकन कारवायांमुळे [[जर्मनी]] व [[इटली]] यांनी [[११ डिसेंबर]], [[इ.स. १९४१]] रोजी अमेरिकेविरुद्ध युद्ध पुकारले. त्याला अमेरिकेने तसेच प्रत्युत्तर दिले. या आकस्मिक जपानी हल्ल्यामागे बराच पूर्वेतिहास होता, परंतु, सामोपचाराने बोलणी चालू असताना, कुठलीली पूर्वसूचना न देता झालेल्या ह्या हल्ल्यामुळे तत्कालीन अमेरिकन साष्ट्रपती [[फ्रॅंकलिन डी. रूझवेल्ट]] यांनी ७ डिसेंबर, १९४१ या दिवसाबद्दल 'अ डेट विच विल लिव्ह इन इन्फेमी' (बदनाम, असंतोषजनक दिवस) असे उद्गार काढले आहेत. ==== आफ्रिकेतील रणांगण ==== '''उत्तर आफ्रिका व मध्यपूर्व''' उत्तर आफ्रिकेत उतरलेल्या [[एर्व्हिन रोमेल|फील्ड मार्शल रोमेल]]च्या सैन्याने पूर्वेकडे आगेकूच चालू ठेवली व [[टोब्रुकचा वेढा|टोब्रुक या बंदराला वेढा]] घातला. [[टोब्रुक]] सोडवायचे दोस्त राष्ट्रांचे दोन प्रयत्न निष्फळ झाले शेवटी [[ऑपरेशन क्रुसेडर]] या मोहीमेंतर्गत मोठ्या सैन्यानिशी हल्ल्याला उत्तर दिल्यावर रोमेलने टोब्रुकचा वेढा उठवला वा इतरत्र प्रयाण केले. [[एप्रिल महिना|एप्रिल]]-[[मे]] [[इ.स. १९४१|१९४१मध्ये]] [[युनायटेड किंग्डम]]ने [[इराक]]वर हल्ला करून इराक परत जिंकून घेतले. [[जून]]मध्ये दोस्त सैन्याने [[सीरिया]] व [[लेबेनॉन]] जिंकले. तटस्थ राहिलेल्या [[इराण]]वर सोव्हिएत संघाने व ब्रिटनने हल्ला केला व तेथील तेलसाठा बळकावला. इराणमधील तेलवाहिन्यांतून सोव्हिएत संघाला खनिज तेलाचा मुबलक पुरवठा सुरू झाला. === तिढा - इ.स. १९४२ === ==== युरोपीय रणांगण ==== '''मध्य व पश्चिम युरोप''' [[मे]] [[इ.स. १९४२|१९४२मध्ये]] चेकोस्लोव्हेकियातील भूमिगत सशस्त्र चळवळीच्या सद्स्यांनी '[[शेवटचा उपाय|शेवटच्या उपायाचा]]' योजक [[राइनहार्ड हेड्रिख]] याचा खून केला. याचा वचपा काढण्यासाठी हिटलरने [[चेकोस्लोव्हेकिया]]मधील [[लिडाईस]] हे गाव बेचिराख केले. [[ऑगस्ट महिना|ऑगस्ट]]मध्ये [[कॅनेडा|केनेडीयन]] सैनिकांनी [[ऑपरेशन ज्युबिली]] नावाखाली [[फ्रान्स]]च्या [[दियेपे]] गावाजवळ धाड घातली. ही मोहीम सपशेल फसली व अनेक सैनिक मृत्युमुखी पडले वा युद्धबंदी झाले पण यातून दोस्त सेनापतींनी धडे घेतले व [[ऑपरेशन टॉर्च]] व [[ऑपरेशन ओव्हरलॉर्ड]]च्यावेळी ते गिरवले. '''शिशिरामधील व वसंतातील सोव्हिएत हल्ले''' [[उत्तर युरोप]]मध्ये [[लाल सैन्य|लाल सैन्याने]] [[जानेवारी ९]] ते [[फेब्रुवारी ६]]च्या दरम्यान [[टोरोपेट्स-खोल्म मोहीम]] उघडुन [[ॲंड्रियापोल]] व [[देम्यान्स्क]]जवळ जर्मन तुकड्यांना हरवले. याशिवाय [[खोल्म]], [[वेलिझ]] व [[वेलिकी लुकी]]च्या आसपास जर्मन सैन्याला थोपवण्यात त्यांना यश मिळाले. दक्षिणेत [[मे]] महिन्यात सोव्हिएत सैन्याने [[जर्मनीचे सहावे सैन्य|जर्मनीच्या सहाव्या सैन्याविरुद्ध]] आघाडी उघडली. [[खार्कोव्ह]]जवळ १७ दिवस चाललेल्या लढाईत २,००,०००पेक्षा जास्त लाल सैनिक मृत्यू पावले. '''ग्रीष्मातील अक्ष हल्ले''' [[जून २८]]ला [[अक्ष राष्ट्रे|अक्ष राष्ट्रांनी]] [[ऑपरेशन ब्लू]] ही मोहीम सुरू केली. जर्मन सैन्य आग्नेयेला [[डॉन नदी]] पासुन [[व्होल्गा नदी]]पर्यंत [[कॉकेसस पर्वत|कॉकेसस पर्वतांच्या]] दिशेने कूच करू लागली. [[जर्मन सैन्यसमूह बी|सैन्यसमूह बी]] [[स्टालिनग्राड]] शहर जिंकायच्या अपेक्षेने निघाला. स्टालिनग्राड जिंकून जर्मन सैन्याची डावी आघाडी सुरक्षित होताच [[जर्मन सैन्यसमूह ए|सैन्यसमूह ए]] दक्षिणेतील तेलसाठे जिंकून घेणार होता. ग्रीष्म संपता झालेल्या कॉकेससच्या लढाईत जर्मनीने हे तेलसाठे जिंकून घेतले. '''स्टालिनग्राड''' <br />''मुख्य पान: [[स्टालिनग्राडचा वेढा]]'' [[चित्र:स्टालिनग्राड सैनिक.jpg|thumb|200px|right|स्टालिनग्राडच्या भग्नावशेषातून लढणारे सोव्हिएत सैनिक]] जर्मन सैन्यसमूह बी [[ऑगस्ट २३]], [[इ.स. १९४२|१९४२]] रोजी [[स्टालिनग्राड]]च्या उत्तरेला [[व्होल्गा नदी]]च्या किनारी येऊन पोचला. यासुमारास [[लुफ्तवाफे]]ने केलेल्या बॉम्बफेकीत गावाच्या मध्यावर असलेल्या लाकडी इमारती व कारखाने उद्ध्वस्त झाले. महिन्याभरात उरलेसुरले उद्योग-धंदेही नष्ट झाले व शहराच्या पिछाडीस असलेले पूल व रस्तेसुद्धा जर्मन तोफखान्याच्या पल्ल्यात आले. आता स्टालिनग्राडला रसद/कुमक मिळणेही मुश्किल झाले. जर्मन सैन्याने आता शहरात धाडी घालणे सुरू केले. सोव्हिएत सैनिकांनी व स्टालिनग्राडच्या नागरिकांनी त्यांचा चौकाचौकातून व घराघरातून सामना केला. अत्यंत भयानक अश्या हातोहात लढाया रोजच व्हायला लागल्या. हळूहळू रशियन हिवाळा जर्मन सैन्यालाही गारठू लागला पण लढाईची तीव्रता तितकीच राहिली. दमछाक व उपासमारीने दोन्हीकडील सैन्याला पछाडले. स्टालिनग्राडची स्थिती तर अगदीच केविलवाणी होती पण तरीही तेथील नागरिक जिद्दीने मुकाबला करीत राहिले. आता [[ॲडॉल्फ हिटलर]]ही ईरेला पेटला. काही केल्या स्टालिनग्राड जिंकायचेच असे हुकुम त्याने सोडले. जर्मन सेनापतींनी व्यूहात्मक माघार घेउन हिवाळ्यानंतर परत हल्ला करायचे सुचवले पण हिटलरने ते धुडकावून लावले. आता स्टालिनग्राडच्या लढाईत हिटलर [[बर्लिन]]मधून स्वतः व्यूह रचू लागला. [[जनरल फोन पॉलस]]ने वैतागून [[नोव्हेंबर]]मध्ये शहरावर निर्वाणीचा हल्ला चढवला [[जर्मनीचे सहावे सैन्य]] स्टालिनग्राडमध्ये घुसले. त्यांनी शहराचा ९०% भाग काबीज केला. सोव्हिएत सैन्याने स्टालिनग्राडच्या बाहेर सैन्य गोळा करण्यास सुरुवात केलेली होती. जर्मन सैन्याचा मोठा भाग शहरात होता व तेथील हातोहात लढायां गुंतलेला होता. परिणामी त्यांच्या बाजू दुबळ्या पडल्या. ही संधी साधून सोव्हिएत सैन्याने [[ऑपरेशन युरेनस]] ही मोहीम सुरू केली व [[नोव्हेंबर १९]] रोजी जर्मन सैन्याच्या दोन्ही बाजूने एल्गार केला. हा हल्ला परिणामकारक ठरला व जर्मन सैन्याचा प्रतिकार खचला. दोन्हीकडून आलेले सोव्हिएत सैन्य स्टालिनग्राडच्या नैर्ऋत्येला [[कलाच]] शहराजवळ एकत्र झाले. परिणामी स्टालिनग्राडमध्ये घुसलेले सहावे जर्मन सैन्य आता चारही बाजूंनी वेढले गेले. [[चित्र:Battle of Stalingrad.png|thumb|200px|left|स्टालिनग्राडची लढाई]] अडकलेल्या जर्मन सैन्याने हिटलरकडे वेढा फोडून बाहेर पडण्याची (त्यायोगे स्टालिनग्राड परत सोव्हिएत सैन्याला देण्याची) परवानगी मागितली पण ती नाकारली गेली. हिटलरने सहाव्या सैन्याला स्टालिनग्राडमध्येच थांबायचा हुकुम सोडला व बाहेरून सैन्य पाठवून वेढा फोडण्याचे आश्वासन दिले. त्यादरम्यान लुफ्तवाफेद्वारा रसद पुरवण्याचीही ग्वाही दिली. पण लुफ्तवाफेकडून होणारी मदत ही गरजेच्या एक षष्ठांशही नव्हती व लवकरच जर्मन सैन्याची गत महिन्याभरापूर्वीच्या स्टालिनग्राडच्या नागरिकांसारखीच झाली. [[लाल सैन्य|लाल सैन्याला]] हिटलरच्या व्यूहाचा अंदाज होताच. त्यांनी [[मॉस्को]]जवळ [[ऑपरेशन मार्स]] सुरू केले व [[जर्मनीचा सैन्यसमूह मध्य|मध्य सैन्यसमूहाची]] लांडगेतोड करण्यास सुरुवात केली. परिणामी जर्मनीला तेथून स्टालिनग्राडच्या मदतीला कुमक पाठवणे अशक्य झाले. मॉस्कोकडून कुमक येत नसल्याचे पाहून [[जर्मनीचा सैन्यसमूह दक्षिण|दक्षिण सैन्यसमूहाच्या]] सेनापती [[फोन मॅनस्टीनने]] [[डिसेंबर]]मध्ये आपल्या सैन्यातून काही तुकड्या स्टालिनग्राडच्या मदतीला पाठवल्या पण स्टालिनग्राडपासून ५० कि.मी. अंतरावरील लढाईत त्यांचा पराभव झाला व त्यांनी माघार घेतली. स्टालिनग्राडमधील सहाव्या सैन्याची स्थिती दिवसेंदिवस बिकट होत चालली होती. हिटलरला अजूनही स्टालिनग्राडमध्ये पराभव मान्य नव्हता. जानेवारीत त्याने जनरल पॉलसला [[फील्ड मार्शल|फील्डमार्शल]]पदी पदोन्नती दिली. जर्मनीच्या इतिहासात एकाही फील्डमार्शलने शत्रूसमोर शरणागती पत्करली नव्हती तसेच एकही फील्डमार्शल शत्रूच्या हाती जिवंत लागलेला नव्हता. फोन पॉलसच्या पदोन्नतीतून हिटलर जणू काही फोन पॉलस व सहाव्या सैन्याला संदेशच देत होता की त्यांनी शरणागती पत्करणे हिटलरला मंजूर नव्हते. अपेक्षित होते ते मरेपर्यंत लढणे व हरल्यास मरणे. परंतु फोन पॉलसला हे पटले नाही. आपल्या सैन्याची दयनीय अवस्था पाहून त्याने [[फेब्रुवारी २]] रोजी सोव्हिएत सैन्यासमोर शरणागती पत्करली. असलेल्या सैनिकांपैकी २२ जनरलांसह फक्त ९१,००० सैनिकांना जिवंतपणी युद्धबंदी केले गेले. यांपैकीसुद्धा केवळ ५,००० युद्धाच्या अंतापर्यंत जिवंत राहिले. अतिशय दारुण अशा या लढाईत दोन्ही पक्षांचे अपरिमित नुकसान झाले. दोन्हीकडचे मिळून २०,००,००० व्यक्ती मरण पावल्या. पैकी अक्ष राष्ट्रांचे ८,५०,००० सैनिक व उरलेले सोव्हिएत सैनिक व नागरिक होते. तोपर्यंतच्या जगाच्या इतिहासातील मृतांच्या आकड्याच्या दृष्टीने ही सगळ्या मोठी लढाई ठरली. ==== प्रशांत महासागरातील रणांगण ==== '''नैर्ऋत्य व मध्य प्रशांत महासागर''' [[जपान]]विरुद्ध युद्धाची तयारी करीत असताना [[:वर्ग:अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष|अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्ष]] [[फ्रॅंकलिन डिलानो रूझवेल्ट]]ने अमेरिकेत राहणाऱ्या जपानी, इटालियन व जर्मन वंशाच्या अमेरिकन नागरिकांना बंदिवासात धाडण्याचा हुकुम सोडला. युद्ध संपेपर्यंत हे लोक हलाखीच्या अवस्थेत तुरुंगसदृश जागेत राहिले. त्यादरम्यान त्यांची संपत्ती सरकार व इतर नागरिकांनी बळकावली. [[एप्रिल महिना|एप्रिल]] [[इ.स. १९४२|१९४२मध्ये]] [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेने]] जपानवर पहिला हल्ला केला. [[टोक्यो]]वरील बॉम्बफेकीने नुकसान जास्त झाले नसले तरी अमेरिकन जनतेच्या अंगावर मूठभर मांस चढले व जपानने आपले काही सैन्य व आरमार स्वतःच्या किनाऱ्याजवळ परत बोलावले. मेमध्ये जपानी आरमाराने [[न्यू गिनी]]तील [[पोर्ट मोरेस्बी]] शहरावर हल्ला केला. दोस्त राष्ट्रांच्या आरमाराने [[कॉरल समुद्राची लढाई|कॉरल समुद्राच्या लढाईत]] जपानला रोखले परंतु अमेरिकेची [[यु.एस.एस. लेक्झिंग्टन]] ही विमानवाहू नौका त्यात बळी पडली. कॉरल समुद्राची ही लढाई विमानवाहू नौकांची आमनेसामने झालेली पहिलीच लढाई होती. पुढच्या महिन्यात दोन्ही आरमारात पुन्हा टक्कर झाली ती [[मिडवेची लढाई|मिडवेच्या लढाईत]]. तोपर्यंत अमेरिकेच्या तंत्रज्ञांनी जपानी कूटसंदेशलेखनपद्धती उकलली होती व त्यामुळे त्यांना जपानी बेतांची पूरेपूर माहिती होती. अमेरिकेच्या बॉम्बफेकी विमानांनी जपानच्या चार विमानवाहू नौका बुडवल्या व जपानी आरमाराचा कणा मोडला. इतिहासकारांच्या मते ही लढाई युद्धातील निर्णायक क्षणांपैकी होती. येथून जपानच्या अनिर्बंध सत्ताप्रसाराला खीळ बसली. [[चित्र:ग्वादालकॅनाल अमेरिकन सैनिक.jpg|thumb|200px|right|ग्वादालकॅनालमध्ये अमेरिकन सैनिक]] [[मे]]मध्ये न्यू गिनीवर समुद्रीमार्गाने केलेले आक्रमण फसल्यावर जपानने जुलैमध्ये जमिनीवरून हल्ला केला. पोर्ट मोरेस्बीच्या पश्चिमेस जंगलात जमा होऊन [[कोकोडा पायवाट|कोकोडा पायवाटेवरून]] जपानी सैन्याने हल्ला केला. त्यावेळी पोर्ट मोरेस्बीचा बचाव करण्याची जबाबदारी [[ऑस्ट्रेलियन सैना|ऑस्ट्रेलियन सैन्यावर]] होती. ५,००० सैनिकांनी मिळेल त्या हत्यारांनिशी आपल्यापेक्षा बऱ्याच मोठ्या सैन्याचा यशस्वी प्रतिकार केला व जपानी सैन्याला मागे रेटले. यानंतर दोन्ही सैन्यांनी कुमक मागवली व [[सप्टेंबर]]मधील [[मिल्ने बेची लढाई|मिल्ने बेच्या लढाईनंतरही]] [[जानेवारी]] [[इ.स. १९४३|१९४३पर्यंत]] चकमकी होत राहिल्या पण दोस्त सैन्याने पोर्ट मोरेस्बी शत्रूच्या हाती पडू दिले नाही. जपानी सेनेचा जमिनीवरील युद्धात हा प्रथम पराभव होता. [[ऑगस्ट ७]]ला [[अमेरिकेचे मरीन सैन्यदल|अमेरिकेचे मरीन सैनिक]] [[ग्वादालकॅनालची लढाई|ग्वादालकॅनालच्या लढाईत]] उतरले. [[ग्वादालकॅनाल]] बेटावर वर्चस्व मिळवण्यासाठी झालेली ही लढाई सहा महिने चालली. यादरम्यान आसपासच्या समुद्रात अनेक आरमारी लढाया झाल्या त्यातील काही म्हणजे [[साव्हो बेटाची लढाई]], [[केप एस्पेरान्सची लढाई]], [[ग्वादालकॅनालची आरमारी लढाई]], [[तासाफरोंगाची लढाई]], इ. '''चीन-जपान युद्ध''' पर्ल हार्बरवरील हल्ल्यानंतर जपानने [[चीन]]वर नव्याने हल्ला केला. यावेळी त्यांचा रोख [[चांग्शा]] शहर जिंकण्यावर होता. जपानने १,२०,००० सैनिकांसह केलेल्या [[चांग्शाची लढाई, इ.स. १९४२|हल्ल्याला]] चीनने ३,००,००० सैनिकांनी प्रत्युत्तर दिले. दोन बाजूंनी चीनी सैन्याच्या कचाट्यात सापडलेल्या जपानने तेथून काढता पाय घेतला. ==== आफ्रिकेतील रणांगण ==== '''ईशान्य आफ्रिका''' [[चित्र:Bundesarchiv Bild 101I-783-0150-28, Nordafrika, Panzer III.jpg|thumb|200px|left|जर्मनीच्या पॅंझर कोरचे रणगाडे आफ्रिकेत]] [[इ.स. १९४२|१९४२]]च्या सुरुवातीला दोस्त राष्ट्रांना आफ्रिकेतील काही सैन्य पूर्वेच्या आघाडीवर पाठवावे लागले. याच वेळी [[जनरल रोमेल]]ने [[लिब्या]]तील [[बेंगाझी]] शहर काबीज केले. त्यानंतर त्याने [[गझालाची लढाई|गझालाच्या लढाईत]] दोस्त सैन्याला हरवले व [[टोब्रुक]] जिंकून घेत दोस्त सैन्याची वाताहत केली. टोब्रुकला हजारो युद्धबंदी व मोठी रसद मिळवून रोमेलने [[इजिप्त]]वर चढाई केली. इजिप्तमध्ये [[अल अलामेनची पहिली लढाई]] [[जुलै]] [[इ.स. १९४२|१९४२मध्ये]] झाली. रोमेलने दोस्त सैन्याला मागे रेटत [[अलेक्झांड्रिया, इजिप्त]] व [[सुएझ]]पर्यंत ढकलले पण आता जर्मन सैन्याकडील इंधन व अन्नसाठाही संपत आलेला होता व कोपऱ्यात सापडलेल्या दोस्त सैन्याचा प्रतिकारही तिखट झाला होता. अल अलामेनच्याच जवळ [[अल अलामेनची दुसरी लढाई|दुसरी लढाई]] झाली ती [[ऑक्टोबर २३]] व [[नोव्हेंबर ३]]च्या दरम्यान. [[लेफ्टनंट जनरल]] [[बर्नार्ड मॉॅंटगोमरी]]च्या नेतृत्वाखाली [[ब्रिटनचे आठवे सैन्य|ब्रिटिश आठव्या सैन्याने]] रोमेलला माघार घेण्यास भाग पाडले. रोमेलने आफ्रिका कोरसह [[ट्युनिसिया]]त माघार घेतली '''वायव्य आफ्रिका''' दोस्त राष्ट्रांनी [[नोव्हेंबर ८]], [[इ.स. १९४२|१९४२]] रोजी [[ऑपरेशन टॉर्च]] नावाची मोहीम सुरू केली. [[कॅसाब्लांका]], [[ओरान]] व [[अल्जीयर्स]]मधून सैनिक घुसवून उत्तर आफ्रिका जिंकण्याच्या बेताने उतरलेल्या या सैन्याला काही दिवसांनी [[बोने]] येथे उतरलेल्या सैनिकांची साथ मिळाली. हा सगळा जथा ट्युनिसियातील रोमेलच्या सैन्यावर चाल करून गेला. रस्त्यात [[विची फ्रान्स]]च्या सैन्याने नाममात्र प्रतिकार केला पण शत्रूची संख्या व कुवत पाहून लगेचच हत्यारे खाली ठेवली. यामुळे चिडलेल्या [[ॲडॉल्फ हिटलर]]ने वीचि फ्रान्सवर हल्ला करून तेथील नाममात्र सरकारसुद्धा पदच्युत केले व लष्करी कायदा लावला. आता ट्यूनीशियातील जर्मन व इटालियन सैन्य [[अल्जीरिया]] व [[लीबिया]]कडून चाल करून येणाऱ्या दोस्त सैन्याच्या कचाट्यात सापडले. [[जनरल रोमेल|रोमेलने]] ही कोंडी फोडण्यासाठी [[कॅसरीन पासची लढाई|कॅसरीन पासच्या लढाईत]] अमेरिकन सैन्याला धूळ चारली व अक्ष सैन्याचा एक भाग सोडवला. पण उरलेल्या अक्ष सैन्याने लवकरच पराभव पत्करला. === बदलते वारे - इ.स. १९४३ === ==== युरोपीय रणांगण ==== '''सोव्हिएत कारवाया''' [[चित्र:सोव्हिएत सैनिक ड्नाइपर.jpg|thumb|200px|right|सोव्हिएत सैनिक ड्नाइपर नदी ओलांडताना]] [[स्टालिनग्राडचा वेढा|स्टालिनग्राडच्या विजयानंतर]] [[लाल सैन्य|लाल सैन्याने]] जर्मन सैन्याचा पाठपुरावा करण्यास सुरुवात केली. मुख्यत्वे [[डॉन नदी]]च्या आसपासच्या या कारवायात सोव्हिएत सैन्याला सुरुवातीस यश मिळाले पण लवकरच जर्मनीने नव्या दमाने त्यांचा प्रतिकार केला व एकामागोमाग लढाया जिंकल्या. [[खार्कोव्ह]] शहर परत जर्मनीच्या हातात गेले. सोव्हिएत सैन्याने वर्षअखेर [[खार्कोव्हची चौथी लढाई|खार्कोव्ह परत मिळवले]]. सोवयेत सैन्याची चढती कमान पाहून [[ॲडॉल्फ हिटलर]]ने आपल्या सैन्याला [[ड्नाइपर नदी]]पर्यंत माघार घेण्याची परवानगी दिली. [[सप्टेंबर]]पर्यंत ड्नाइपरच्या तीरावर बचावफळी तयार करण्यात आली पण लवकरच सोव्हिएत सैन्याने तेथून जवळच ड्नाइपर ओलांडली व एकामागोमाग शहरे काबीज करण्यास सुरुवात केली. [[झापोरोझ्ये]] व [[ड्नेप्रोपेट्रोव्ह्स्क]] नंतर लाल सैन्याने [[युक्रेन]]ची राजधानी [[क्यीव्ह]]कडे मोर्चा वळवला. [[नोव्हेंबर]]मध्ये क्यीव्हच्या दोन्ही बाजूंनी हल्ला करीत सोव्हिएत सैन्य शहरात दाखल झाले. [[डिसेंबर २४]]ला [[कोरोस्टेन]] जिंकून घेउन तेथून रेल्वेमार्गाच्या बाजूने चाल करीत सोव्हिएत व युक्रेनियन सैन्याने [[इ.स. १९३९|१९३९ च्या]] सोव्हिएत-[[पोलंड]] सीमेपर्यंत धडक मारली. '''जर्मन कारवाया''' [[इ.स. १९४३|१९४३चा]] [[वसंत]] जर्मन आणि सोव्हिएत सैन्यांनी पुनर्बांधणीत घालवला. तयारी पूर्ण न झाल्यामुळे जर्मनीने आघाडी उघडणे लांबवले. अखेर [[जुलै ४]]च्या सुमारास [[वेह्रमाख्ट]]ने दुसऱ्या महायुद्धातील आपले सगळ्यात मोठे दल जमा केले आणि [[कुर्स्क]] शहरावर चाल केली. याची कल्पना असलेल्या लाल सैन्याने येथे मातीचे कामचलाउ किल्ले उभारून त्याआडून प्रतिकार केला. जर्मनीने रशियन व्यूहरचनेतील पान उचलून कुर्स्कच्या उत्तर व दक्षिणेकडून एकदम चाल केली होती. त्यांचा बेत सोव्हिएत सैन्याच्या पिछाडीचा प्रदेश काबीज करून [[स्टालिनग्राड]]प्रमाणे रशियाच्या ६० डिव्हिजन पकडण्याचा होता. उत्तरेकडून आलेल्या जर्मन सैन्याला फारशी प्रगती करता नाही आली पण दक्षिणेतून त्यांनी बरीच मजल मारली. वेढले जाण्याची शक्यता ओळखून सोव्हिएत सैन्याने आपली राखीव दलेसुद्धा आता युद्धात उतरवली. यावेळी झालेली [[कुर्स्कची लढाई]] ही रणगाड्यांची युद्धातील सगळ्यात मोठी लढाई ठरली. [[प्रोखोरोव्ह्का]] शहराजवळ झालेल्या या लढाईत दोन्ही बाजूंनी होतीनव्हती ती सगळी शक्ती पणाला लावली. जर्मनीचे सैन्य गेली चार वर्षे अव्याहत लढत होते व त्यांच्याकडे राखीव असे सैन्य नव्हतेच. उलटपक्षी रशियाने आपले ताज्या दमाचे राखीव सैन्य रणात उतरवले होते. याची परिणती लवकरच दिसून आली. जर्मन हल्लेखोरांचा धुव्वा उडवत सोव्हिएत सैन्याने त्यांना युद्धाच्या सुरुवातीपेक्षा मागे रेटले. '''दोस्तांचे इटलीवर आक्रमण''' [[ऑगस्ट महिना|ऑगस्ट]] [[इ.स. १९४३|१९४३मध्ये]] [[रोमेल]]ने [[कॅथेरीन पासची लढाई|कॅथेरीन पासच्या लढाईत]] दोस्त सैन्याला गुंगारा दिला होता पण [[ट्युनिसिया]]तील उरलेले अक्ष सैन्य फारसा प्रतिकार करू शकले नाही व २,५०,००० सैनिकांनी तेथे आत्मसमर्पण केले. यात इटलीच्या सैन्यदलातील बहुसंख्य सैनिक होते. दरम्यान [[जुलै]]मध्ये दोस्त राष्ट्रांनी [[ऑपरेशन हस्की]] मोहीमेंतर्गत [[सिसिली]]वर चढाई केली व महिन्याभरात बेट जिंकून घेतले. शत्रु दाराशी येऊन ठेपलेला बघताच [[इटली]]तील [[बेनितो मुसोलिनी]]चे सरकार गडगडले. राजा [[व्हिक्टर इम्मॅन्युएल तिसरा, इटली|व्हिक्टर इम्मॅन्युएल तिसऱ्याने]] मुसोलिनीला पदच्युत केले व [[ग्रेट फाशिस्ट काउन्सिल]]च्या संमतीने त्याला अटकही करवली. [[पीयेत्रो बॅदोग्लियो]]च्या नेतृत्वाखालील नवीन सरकारने युद्ध चालू ठेवण्याचे जाहीर केले पण एकीकडे दोस्त राष्ट्रांशी गुप्त वाटाघाटी सुरू केल्या. यात ठरल्याप्रमाणे दोस्तांनी [[सप्टेंबर ३]] रोजी इटलीवर चढाई केली. चार-पाच दिवस नाममात्र प्रतिकार करून इटलीने शरणागती पत्करली. राजा व त्याचे कुटुंब बॅदोग्लियोच्या सरकारसह [[रोम]]हून दक्षिणेला पळून गेले. नेतृत्वहीन इटालियन सैन्याने तुरळक लढाया केल्या पण थोड्याच दिवसांत त्यांनीही शस्त्रे खाली ठेवली. हे पाहताच उत्तरेतून जर्मन सैन्य पुढे सरसावले व त्यांनी दोस्त सैन्याला रोमच्या दक्षिणेला [[गुस्ताव रेषा|गुस्ताव रेषेवर]] चार-पाच महिने रोखून धरले. जर्मनीने उत्तरेत [[सालोचे इटालियन समाजवादी प्रजासत्ताक]] या नावाखाली जर्मनधार्जिणे सरकार मुसोलिनीच्या हाती देऊन बसवले. याचवेळी जर्मनीने [[युगोस्लाव्हिया]]त आपले सैनिक [[पाचवी सुजेत्का मोहीम|पाठवून]] तेथील भूमिगत चळवळ चिरडण्याचा प्रयत्न केला. '''अटलांटिकची लढाई''' [[जर्मनी]]ने आपल्या [[यु-बोट|यु-बोटींनी]] दोस्त राष्ट्रांच्या आरमाराला गेली चार वर्षे सळो की पळो केलेले होते. आता दोस्तांनी त्यांचे आरमारी व्यूह बदलले व यु-बोटींचा प्रतिकार करण्यास सुरुवात केली. [[इ.स. १९४३|१९४३मध्ये]] यु-बोटींना नौकांचे दोन तांडे बुडवण्यात यश आले पण शत्रूने अनेक यु-बोटीही बुडवल्या. जर्मनीत नवीन यु-बोटी तयार होणे जवळजवळ थंडावलेच होते. आपली संख्या कमी होत असलेली पाहून यु-बोटींनी खुल्या समुद्रात हल्ले करण्याचे सोडले व किनाराऱ्याच्या जवळ राहून शिकार शोधणे पसंत केले. यु-बोटींचा धोका कमी होताच दोस्त आरमारांनी [[आर्क्टिक महासागर|आर्क्टिक समुद्रातून]] [[रशिया]]कडे रसद धाडण्यास पुनः सुरुवात केली. यामुळे सोव्हिएत संघाचे पारडे जड होणार असे दिसताच जर्मन आरमाराने आपला मोर्चा तिकडे वळवला. [[नॉर्थ केपची लढाई|नॉर्थ केपच्या लढाईत]] [[रॉयल नेव्ही]]च्या [[एच.एम.एस. ड्युक ऑफ यॉर्क]], [[एच.एम.एस. बेलफास्ट]] व इतर काही विनाशिकांनी मिळून जर्मनीची शेवटची [[बॅटल क्रुझर]] [[शार्नहॉर्स्ट]]ला जलसमाधि दिली. ==== आशिया व प्रशांत महासागरातील रणांगण ==== '''मध्य व नैर्ऋत्य प्रशांत महासागर''' दोस्त सैन्याने [[जानेवारी २]]ला [[न्यू गिनी]]तील [[बुना, न्यू गिनी|बुना]] शहर जिंकले व [[पोर्ट मोरेस्बी]]वरील जपानी टांगती तलवार दूर केली. [[जानेवारी २२]] पर्यंत पुढे चाल करीत त्यांनी जपानी सैन्याचे पूर्व आणि पश्चिम न्यू गिनीमध्ये ये-जा करण्याचे मार्गही बंद केले. त्यामुळे दोन्हीकडच्या जपानी सैन्यांना हरवणे सोपे झाले. अमेरिकन सैन्याने [[फेब्रुवारी ९]]ला [[ग्वादालकॅनाल]] मुक्त केले व [[सोलोमन द्वीपसमूह|सोलोमन द्वीपांवर]] चढाई केली व वर्षअखेर तेही जिंकून घेतले. '''चीन-जपान युद्ध''' [[चित्र:Changde battle.jpg|thumb|200px|left|चांग्डेची लढाई]] [[चीन]]च्या [[हुनान]] प्रांतातील [[चांग्डे]] शहरावर [[जपान]]ने [[नोव्हेंबर २]], [[इ.स. १९४३|१९४३]] रोजी १,००,००० सैनिकांसह [[चांग्डेची लढाई|हल्ला]] केला. पुढील काही दिवसांत हे शहर जपान व चीनच्या हाती पडले पण अंती चीनने जपानी आक्रमकांना हुसकावून लावले व बाहेरून मदत मिळेपर्यंत शहर लढवले. [[स्टालिनग्राडचा वेढा|स्टालिनग्राडप्रमाणे]] चाललेल्या या युद्धात दोन्हीकडचे मिळून १,००,०००हून अधिक व्यक्ती मृत्युमुखी पडल्या '''आग्नेय आशिया''' चीनमध्ये सम्राट [[च्यांग कै-शेक]]च्या नेतृत्वाखालील [[कॉमिन्टांग सैन्य]] आणि [[साम्यवादी]] [[माओ झेडॉॅंग]]च्या नेतृत्वाखालील चीनी सैन्य जपानी आक्रमणाचा सामना करीत असले तरी दोघांत एकवाक्यता नव्हती व एकमेकांत कुरबुरी सुरूच होत्या. इकडे ब्रिटनने दोन्ही सैन्यांना [[बर्मा रोड]] नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या घनदाट जंगल व कठीण पर्वत पार करीत [[आसाम]] पासुन ब्रह्मदेश(आताचे [[म्यानमार]])मार्गे रसद पुरवठा सुरू ठेवला होता. जपानने म्यानमार हस्तगत केल्यावर हा मार्ग बंद पडला. यावर उपाय म्हणून [[रॉयल एअरफोर्स]]ने ईशान्य भारतातील विमानतळांवरून ही मदत सुरू ठेवली होती. जपानी सैन्य ब्रह्मदेशातून हटत नाही ही पाहिल्यावर ब्रिटनने चीनी सैन्याला [[अरुणाचल प्रदेश]]मार्गे भारतात आणले व अमेरिकन जनरल [[जोसेफ स्टिलवेल]]ने त्यांना नवी तालीम व शस्त्रास्त्रे दिली. या चीनी सैन्याच्या पाठबळावर आता ब्रिटनने भारतातून चीनला जाण्यासाठी [[लेडो मार्ग]] बांधण्याचे काम सुरू केले. === शिकाऱ्याचीच शिकार? - इ.स. १९४४ === ==== युरोपीय रणांगण ==== '''शिशिर-वसंतातील सोव्हिएत कारवाया''' [[लाल सैन्य|लाल सैन्याने]] [[जानेवारी]]त [[लेनिनग्राडचा वेढा]] उठवल्यावर [[जर्मनी]]ने पद्धतशीरपणे माघार घेत तेथून दक्षिणेला बचावफळी उभारली. त्या भागातील तळ्यांचा आधार घेत जर्मनीला ही आघाडी उभारण्यात यश आले पण त्या सुमारास जनरल [[हान्स-व्हॅलेन्टिन ह्युब]]चे [[पहिले पॅन्झर सैन्य]] दोन बाजूंनी चालून आलेल्या सोव्हिएत सैन्याच्या कचाट्यात सापडले. सात आठवड्यांनी त्यांनी आपली सुटका करून घेतली पण बरेचसे जर्मन रणगाडे व तोफा शत्रूच्या हाती पडल्या. [[वसंत]] ऋतुत जर्मनीने [[युक्रेन]]मधूनही माघार घेतली पण त्यांच्या [[जर्मनीचा दक्षिण सैन्यसमूह|दक्षिण सैन्यसमूहातील]] [[जर्मनीचे सतरावे सैन्य|सतरावे सैन्य]] बचावासाठी तेथे थांबले. वसंतअखेर लाल सैन्याच्या [[लाल सैन्याची तिसरी युक्रेनियन आघाडी|तिसऱ्या युक्रेनियन आघाडीने]] त्यावर हल्ला करून जर्मन सैन्याचा धुव्वा उडवला. रशियन सैन्याने या लढाईत [[काळा समुद्र|काळ्या समुद्रापार]] माघार घेणाऱ्या जर्मन सैन्याचा रस्ताही तोडला व २,५०,००० जर्मन व रोमेनियन सैनिकांना यमसदनी धाडले. याच सुमारास सोव्हिएत सैन्याने [[रोमेनिया]]तील [[याश|इयासी]] शहरावर चढाई केली. महिनाभर शहर लढवल्यावर जर्मन-रोमेनियन सैन्याने [[टारगुल फ्रुमोसची लढाई|टारगुल फ्रुमोसच्या लढाईनंतर]] हार पत्करली व शहर सोव्हिएत सैन्याच्या हातात आले. यामुळे आता [[सोव्हिएत संघ|सोव्हिएत संघाला]] रोमेनियावर पुढील चाल करणे सोपे झाले. शत्रूची ही चाल पाहून [[ॲडॉल्फ हिटलर]]ने अंदाज बांधला की [[हंगेरी]] पक्ष बदलून सोव्हिएत संघाला सामील होइल. हे टाळण्यासाठी जर्मनीने हंगेरीवर चढाई केली व आपले सैन्य देशभर पसरवले. उत्तरेत [[फेब्रुवारी महिना|फेब्रुवारी]]त [[फिनलंड]]ने [[स्टालिन]]शी तहाची बोलणी सुरू केली पण स्टालिनने पुढे केलेली तहाची कलमे त्यांना मंजूर नव्हती. [[जून ९]] रोजी सोव्हिएत संघाने [[कारेलियन द्वीपकल्प|कारेलियन द्वीपकल्पावरून]] चौथे आक्रमण केले व तीन महिन्यात फिनलंडला नमवून तह करणे भाग पाडले. '''इटली व मध्य युरोप''' [[इटली]]ने शरणागती पत्करल्यावर जर्मन सैन्याने [[इटालियन द्वीपकल्प|इटालियन द्वीपकल्पाचा]] बचाव करण्याचे ठरवले व [[रोम]]च्या दक्षिणेस [[एपेनाइन पर्वत|एपेनाइन पर्वतातून]] [[गुस्ताव रेषा|गुस्ताव रेषेवर]] बचावाची फळी उभारली. अनेक प्रयत्नांनंतरसुद्धा दोस्तांना ही फळी फोडता आली नाही. पर्यायाने त्यांनी त्यास वळसा घालण्याचा प्रयत्न केला. [[ऑपरेशन शिंगल]] नावाखाली केलेल्या या मोहिमेने [[आंझियो]] येथे [[जानेवारी २२]], [[इ.स. १९४४|१९४४]] रोजी समुद्रातून हल्ला केला खरा पण किनाऱ्यावर उतरलेल्या सैन्याला लगेचच जर्मन सैन्याने वेढले व हाही प्रयत्न फसला. गुस्ताव रेषा पार करण्यासाठी बेचैन झालेल्या दोस्त सैन्याने परत समोरासमोरचे हल्ले सुरू केले. [[इ.स. ५२४|५२४]]मध्ये उभारलेली [[मॉॅंते कॅसिनो]] येथील ख्रिश्चन साधूंची वस्ती [[अमेरिकन वायु सेना|अमेरिकन वायु सेनेने]] [[फेब्रुवारी १५]] रोजी उद्ध्वस्त केली. त्यांचा असा समज झाला होता की या वस्तीत राहून जर्मन सैन्य त्यांच्या तोफखान्याला गुप्त बातम्या पुरवत होते. बेचिराख झालेल्या या वस्तीत जर्म सैनिक [[फेब्रुवारी १७]]ला आले व त्यांनी आता तेथे ठाण मांडले. [[मे १८]] पर्यंत चार वेळा दोस्त सैन्याने येथे हल्ले केले. यात २०,००० जर्मन तर ५४,००० दोस्त सैनिक मृत्युमुखी पडले. अखेर गुस्ताव रेषेवरची बचावाची जर्मन फळी फुटली व दोस्त सैन्याने उत्तरेकडे आगेकूच सुरू केली. [[जून ४]]ला हे सैनिक रोममध्ये पोचले तर ऑगस्टमध्ये [[फ्लोरेंस]]ला. हेमंत ऋतूच्या सुमारास जर्मन सैन्याने [[टस्कनी]]तील एपेनाइन पर्वतातील [[गॉथिक रेषा|गॉथिक रेषेवर]] पुन्हा जमवाजमव करून त्यांना रोखले युरोपमधील युद्धाचा एकंदर रागरंग बघून जर्मनीने मध्य युरोपमधून माघार घेतली व हंगेरीत आपल्या सैन्याची पुनर्बांधणी करण्याचा प्रयत्न सुरू केला. [[रोमेनिया]]ने [[ऑगस्ट महिना|ऑगस्ट]] [[इ.स. १९४४|१९४४मध्ये]] दल बदलून जर्मनीवर युद्ध पुकारले. यामुळे [[युक्रेन]]मधून माघार घेणाऱ्या जर्मन सैन्याला धोका निर्माण झाला. [[बल्गेरिया]]ने [[सप्टेंबर]]मध्ये शरणागती पत्करली. '''बॉम्बहल्ले''' जून इ.स. १९४४मध्ये [[जर्मनी]]ने सर्वप्रथम [[क्रुझ क्षेपणास्त्रे|क्रुझ क्षेपणास्त्रांचा]] उपयोग युद्धात केला. [[व्ही-१ उडते बॉम्ब|व्ही-१ उडत्या बॉम्बने]] [[युनायटेड किंग्डम]]वर प्रत्यक्ष हल्ले होऊ लागले. काही महिन्यांनी जर्मनीने ही कला अधिक विकसित केली व [[व्ही-२]] हे द्रव-इंधन वापरणारे [[बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्रे]] वापरण्यास सुरुवात केली. या हल्ल्यांना उत्तर व [[लुफ्तवाफे]]च्या कारवाया रोखण्यासाठी म्हणून अमेरिका, यु.के. व कॅनडाच्या वायुदलांनी व्यूहात्मक बॉम्बफेकींनी सुरुवात केली. सुरुवातीला सरहद्दीवरच्या गावांवरील या धाडी हळूहळू जर्मनीच्या मुख्य शहरांपर्यंत पोचल्या. एअर चीफ मार्शल हॅरिसने आखणी केलेल्या या हल्ल्यांनी जर्मन प्रजा संत्रस्त होऊ लागली. हे ओळखून [[विन्स्टन चर्चिल]]ने मग दहशतवादी धाडी मारण्याचे आदेश दिले. यात विमानांच्या अनेक स्क्वॉड्रन (५०० ते १,००० विमाने) एकाचवेळी अनेक दिशांनी एकाच शहरावर चाल करून जायच्या व संपूर्ण शहरच्या शहर बेचिराख करण्याची योजना होती. हे पार पाडणारी विमाने अग्निजन्य बॉम्ब वापरून आपली निशाणे संपूर्णतः उद्ध्वस्त करीत. अशा अनेक हल्ल्यांमध्ये विमानतळ, कारखाने, पाणबुड्यांची आश्रयस्थाने, रेल्वे-यार्ड, तेलसाठे तसेच व्ही-१ व व्ही-२ क्षेपणास्त्रांचे तळ नष्ट करण्याचा उद्देश होता. सहसा या हल्ल्यांमध्ये आसपासच्या नागरिक वस्त्याही बळी पडत. या टोळधाडींचा मुकाबला करण्यास आता लुफ्तवाफे कमी पडू लागली व उरलासुरला विरोधही मोडून काढणे दोस्त वायुसेनांना सोपे झाले. इ.स. १९४४ च्या अंतापर्यंत पश्चिम आघाडीवर लुफ्तवाफेकडे फक्त तुरळक प्रमाणात विमानांच्या तुकड्या उरल्या होत्या. परिणामतः इ.स. १९४५ च्या मध्यापर्यंत जर्मनीतील जवळजवळ सगळी मुख्य शहरे बेचिराख झालेली होती. '''वॉर्सोत उठाव''' [[लाल सैन्य]] [[वॉर्सो]]च्या जवळ आल्याची बातमी ऐकून तेथील जनतेला वाटले की आता वॉर्सोची मुक्ती जवळच आहे. त्यामुळे [[ऑगस्ट १]] रोजी त्यांनी जर्मन सैन्याविरुद्ध उठाव केला. [[ऑपरेशन टेम्पेस्ट]] मोहिमेतून त्यांना मदत मिळेत अशी त्यांना आशा होती. अंदाजे ४०,००० क्रांतिकाऱ्यांनी वॉर्सो काबीज केले. परंतु लाल सैन्याने आपली कूच अलीकडेच थांबवली व शहराबाहेरुनच तोफांचा मारा करून मदत करण्याचे चालू ठेवले. इकडे जर्मन सैन्याने कुमक पाठवून उठाव दाबण्याचे सुरू केले. शेवटी [[ऑक्टोबर २]] रोजी हा उठाव संपला. जर्मन सैन्याने संपूर्ण शहर बेचिराख केले. '''ग्रीष्म-हेमंतातील सोव्हिएत कारवाया''' [[चित्र:Red Army greeted in Bucharest.jpg|200px|left|thumb|[[बुखारेस्ट]] मध्ये लाल सैन्याचे स्वागत करीत असलेले नागरिक ([[ऑगस्ट ३१]], [[इ.स. १९४४]].]] आर्मी ग्रूप सेंटरचा नायनाट केल्यावर लाल सैन्याने जुलै १९४४ च्या मध्यास दक्षिणेला असलेल्या जर्मन सैन्यावर हल्ला चढवला व महिन्याभरात [[युक्रेन]]मधून जर्मनीची हकालपट्टी केली. यासाठी सोव्हिएत दुसऱ्या व तिसऱ्या युक्रेनी फळीने जर्मनीच्या ''हीरेस्ग्रुप स्युडयुक्रेन'' या बचावफळीचा विनाश केला व थेट रोमेनियापर्यंत धडक मारली. या प्रभावी हालचालीने [[रोमेनिया]]ने पक्ष बदलला व जर्मनीची साथ सोडून ते आता दोस्त राष्ट्रांना सामील झाले. ऑक्टोबर १९४४मध्ये जनरल मॅक्सिमिलियन फ्रेटर-पिकोच्या सहाव्या जर्मन सैन्याने [[डेब्रेसेन]] जवळ सोव्हिएत मार्शल रोडियोन याकोव्लेविच मॅलिनोव्स्कीच्या ग्रुप प्लियेवच्या तीन कोरना वेढा घालून त्यांचा [[डेब्रेसेनची लढाई|धुव्वा उडवला]]. पूर्व आघाडीवरचा जर्मन सैन्याचा हा अखेरचा विजय होता. डिसेंबर १९४४ पासुन लाल सैन्याच्या पहिल्या, दुसऱ्या व तिसऱ्या बाल्टिक आघाडींनी जर्मन आर्मी ग्रुप सेंटरचा उरला सुरला भाग व आर्मी ग्रुप नॉर्थशी झटापटी करून बाल्टिक प्रदेश काबीज केला. यात जर्मनीच्या दोन्ही सैन्यसमूहांची ताटातूट झाली व [[लात्व्हिया]]त [[कूरलॅंड पॉकेट]]ची रचना झाली. [[डिसेंबर २९]], १९४४ ते [[फेब्रुवारी १३]] १९४५पर्यंत सोव्हिएत सैन्याने [[बुडापेस्ट]]ला वेढा घातला. बुडापेस्टचा बचाव करण्यासाठी हंगेरीच्या सैन्याबरोबरच [[वाफेन-एस.एस.]]ची कुमक होती. या वेढ्यात दोन्ही बाजूंची अपरिमित हानी झाली. '''दोस्तांचे पश्चिम युरोपवर आक्रमण''' {{main|नॉर्मंडीची लढाई|फलैस पॉकेट|ऑपरेशन ड्रगून|पॅरिसची मुक्ती}} [[चित्र:1944 NormandyLST.jpg|thumb|right|200px|[[ओमाहा बीच]]वर उतरणारे अमेरिकन सैनिक, [[नॉर्मंडीची लढाई|डी-डे]] ([[जून ६]], [[इ.स. १९४४]]).]] [[जून ६]], [[इ.स. १९४४]] रोजी पाश्च्यात्य दोस्त राष्ट्रांनी (अमेरिका, युनायटेड किंग्डम व कॅनडा) जर्मन आधिपत्याखालील [[फ्रान्स]]च्या [[नॉर्मंडी]] किनाऱ्यावर हल्ला केला. त्याला जर्मनीने खंबीर उत्तर दिले. [[ओमाहा बीच]] व [[केन, फ्रान्स|केन शहरांच्या]] आसपास तुंबळ युद्ध झाले पण दोस्तांना पाय रोवण्यात यश मिळाले. महिनाभर नॉर्मंडीच्या आसपास जम बसवल्यावर जुलैच्या अखेरीस अमेरिकन सैन्याने [[ऑपरेशन कोब्रा]] मोहीमेंतर्गत आपले वर्चस्व पसरविण्यास सुरुवात केली. [[ॲडॉल्फ हिटलर]]ला या चालीची खबर मिळताच त्याने नॉर्मंडीच्या आसपासच्या जर्मन सेनेला प्रतिहल्ला चढवण्यास फर्मावले पण हा प्रतिहल्ला सपशेल फसला. याचे मुख्य कारण म्हणजे चाल करून येणारे जर्मन सैन्य आता दोस्त वायुसेनेचे सोपे शिकार झाले. यापूर्वी आपल्या लपवलेल्या ठाण्यांत दबा धरून बसलेल्या जर्मन सैन्याला टिपणे अशक्य असले होते, पण आता उघड्या रानातून चाल करून येणाऱ्या जर्मन सैन्याची दोस्त वायुसेनांनी वाताहत उडवली. बाजूने चाल करून येण्याऱ्या जर्मन सैन्याला थोपवण्यासाठी अमेरिकन सैन्याने आपल्या बाजूच्या फळ्या भक्कम ठेवल्या होत्या. पुढे सरकत अमेरिकन फौजेने जर्मनीच्या सातव्या सैन्याला व [[पाचवे पॅंझर सैन्य|पाचव्या पॅंझर सैन्याला]] [[फलैस]]जवळ वेढा घातला. यात ५०,००० जर्मन सैनिक हाती लागले पण सुमारे १,००,००० सुटले. तोपर्यंत जर्मन सैन्याने रोखून धरलेली ब्रिटिश व केनेडियन सैन्येही आता बचावफळी फोडून पुढे होण्याच्या बेतात होती. या रेट्याला फ्रान्समध्येच रोखून धरण्यासाठी जर्मनीला कुमकेची आवश्यकता होती पण ही कुमक त्यांनी आधीच प्रतिहल्ला करण्यात खर्ची घातली होती. आता दोस्त राष्ट्रे फ्रान्स ओलांडून पुढे येणार हे जवळजवळ निश्चित झाले. ऑगस्ट १९४४मध्ये [[इटली]]तील दोस्त सैन्याने दक्षिणेकडून [[फ्रेंच रिव्हियेरा]]वर [[ऑपरेशन ड्रगून|हल्ला]] चढवला आणि उत्तरेत असलेल्या फौजेशी संधान बांधले. फ्रेंच क्रांतिकाऱ्यांनी ऑगस्ट १९ला [[पॅरिस]]मध्ये उठाव केला. [[फिलिप लक्लर्क दि हॉक्लॉक]]च्या नेतृत्वाखाली फ्रेंच सैन्याच्या एक डिव्हिजनने पॅरिसमधल्या जर्मन सेनेची शरणागती स्वीकारली व [[ऑगस्ट २५]]ला पॅरिस मुक्त केले. [[चित्र:American troops march down the Champs Elysees.jpg|thumb|left|200px|पॅरिसच्या शॅंझे लिझी रस्त्यावरून मिरवणारे अमेरिकन सैनिक.]] '''शिशिरातील दोस्तांची मोहीम''' {{main|ऑपरेशन मार्केट गार्डन|आचेनची लढाई|हर्टगेनच्या जंगलातील लढाई}} [[चित्र:Waves of paratroops land in Holland.jpg|right|thumb|200px|[[ऑपरेशन मार्केट गार्डन]] मोहीमेंतर्गत [[नेदरलँड्स]]मध्ये उतरणारे ब्रिटिश [[छत्रीधारी सैनिक]]]] नॉर्मंडीतून पुढे सरकणाऱ्या दोस्त सैन्यांची रसद अजूनही नॉर्मंडीतूनच येत होती. दूर अंतर पार करून येणारी ही रसद वेळेवर व नेमकी पोचेल अशी खात्री फार कमी वेळा असायची. असे असतानाही जर्मन सैन्याच्या वर्मी घाव घालण्यासाठी दोस्तांनी छत्रीधारी सैनिक व चिलखती दल [[ऱ्हाइन नदी]]पल्याड [[नेदरलँड्स]]मध्ये [[ऑपरेशन मार्केट गार्डन|घुसवून पाहण्याचा प्रयत्न]] केला. पण सप्टेंबरअखेर त्यांना तेथून माघार घ्यावी लागली. [[शेल्टची लढाई|शेल्टच्या लढाईत]] केनेडियन सैन्याच्या निर्णायक विजयानंतर [[ॲंटवर्प]]चे बंदर खुले करण्यात त्यांना यश मिळाले व नोव्हेंबर १९४४पासून येथून रसदपुरवठा सुरू झाला. दरम्यान सप्टेंबरमध्ये अमेरिकन सैन्याने [[हर्टगेन]]च्या जंगलातून [[हर्टगेनच्या जंगलातील लढाई|चाल]] केली. जंगल व दऱ्याखोऱ्यांच्या आश्रयाने लढणाऱ्या जर्मन सैन्याने आपल्यापेक्षा अनेकपटीने मोठ्या असलेल्या या फौजेला पाच महिने झुंजवत ठेवले. इकडे ऑक्टोबरमध्ये अमेरिकेने [[आखन]] हे जर्मनीचे मोठे शहर प्रथमतःच [[आचेनची लढाई|काबीज केले]]. '''जर्मनीचे प्रत्युत्तर''' {{main|बॅटल ऑफ द बल्ज}} पूर्वेकडे आपल्या सेनेची धूळधाण उडत असलेली पाहून हिटलरने डिसेंबर १९४४मध्ये आपली पश्चिमेकडील शेवटची मोठी मोहीम उघडली. [[बॅटल ऑफ द बल्ज]] नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या या लढाईतून त्याला १९४० च्या [[आर्देनेस मोहीम|आर्देनेस मोहीमेप्रमाणे]] यश अपेक्षित होते. चिलखती दल व रणगाड्यांनी दोस्त राष्ट्रांना पश्चिमेस समुद्रापर्यंत रेटत नेल्यास त्यांच्याशी संधी करून पूर्वेस आपली सगळी शक्ती पणाला लावता येईल अशी ही योजना होती. अशा कडव्या प्रतिहल्ल्याची अपेक्षा नसल्याने दोस्त राष्ट्र गाफील होते व त्यामुळे सुरुवातीस जर्मन सेनेला नेत्रदीपक यश मिळाले. [[जोखेन पायपर]]च्या नेतृत्वाखालील [[कॅंफग्रुप पायपर]] हा आघाडीच्या पॅंझर तुकड्याचा समूह दोस्तांच्या प्रदेशात इतका आत घुसला की त्यामुळे अमेरिकन सैन्याच्या फळीत त्यांनी जणू काही फुगवटा (बल्ज) तयार केला. यावरून नंतर या लढाईला नाव दिले गेले. या हल्ल्याच्या सुरुवातीच्या दिवसात हवामान अतिशय खराब होते व याचा फायदा जर्मनीने पूरेपूर उठवला. दोस्त विमाने उडू शकत नसल्याने त्यांना हवेतून रोखणारी शक्ती नव्हतीच. अमेरिकन सैन्याच्या [[सेंट विथ]] आणि [[बॅस्टोइनची लढाई|बॅस्टोइन]] येथील कडव्या प्रतिकाराने जर्मनीची चाल मंदावली. बॅस्टोइन येथे घेरल्या गेलेल्या [[१०१वी एअरबॉर्न डिव्हिजन|१०१व्या एअरबॉर्न डिव्हिजनने]] पराक्रमाची शर्थ करून हा तिठा अमेरिकेच्या हातात राखला. [[जॉर्ज पॅटन]]च्या नेतृत्वाखालील अमेरिकेच्या तिसऱ्या सैन्याने या धडकमोहिमेला खीळ घातली व हल्ला परतवला. जर्मन सैन्याचा पाठलाग करताना अमेरिकन सैन्याने अनेक जर्मन तुकड्या पकडल्या व उरलेल्यांना थेट जर्मनीपर्यंत माघार घेण्यास भाग पाडले. या मोहीमेत अमेरिकन सैन्याची ही मोठी हानी झाली. अमेरिकेच्या इतिहासातील ही सगळ्यात हानिकारक लढाई होती. ==== आशिया व प्रशांत महासागरातील रणांगण ==== {{main|प्रशांत महासागरातील लढाई}} '''मध्य व नैर्ऋत्य प्रशांत महासागर''' {{main|फिलिपाईन्सच्या समुद्राची लढाई|लेयटे गल्फची लढाई|सैपानची लढाई}} फेब्रुवारी १९४४ च्या अखेरीस अमेरिकेने नैर्ऋत्य प्रशांत महासागरातील [[मार्शल द्वीपसमूह]] काबीज केला वा आपली आगेकूच चालू ठेवली. त्याच सुमारास ४२,००० अमेरिकन सैनिक [[क्वाजालाइन एटॉल]]वर उतरले व आठवड्याभरात ते बेट जिंकले. त्यानंतर त्यांनी [[एनिवेटोकची लढाईत|एनिवेटोकच्या लढाईत]] [[जपान]]ला हरवले. या चालींचा व्यूहात्मक उद्देश होता जपानच्या जवळातजवळ वायुसेनेचा तळ उभारण्याचा. यासाठी [[मेरियाना द्वीपसमूह|मेरियाना द्वीपसमूहातील]] [[सैपान]], [[तिनियान]] व [[गुआम]]ची बेटे जिंकणे आवश्यक होते. [[जून ११]]ला अमेरिकन आरमाराने सैपानवर बॉम्बफेक सुरू केली. ३२,००० सैनिकांनीशी लढणाऱ्या जपानी सैन्यावर जून १४ला ७७,००० [[अमेरिकन मरीन सैनिक|अमेरिकन मरीन सैनिकांनी]] चाल केली व [[जुलै ७]]ला सैपान अमेरिकेच्या हातात आले. जपानने आपले उरलेसुरले आरमार [[फिलिपाईन्सच्या समुद्राची लढाई|फिलिपाईन्सच्या समुद्राच्या लढाईत]] पणाला लावले पण तेथेही त्यांना हार पत्करावी लागली तसेच त्यांची जवळजवळ सगळी विमाने व युद्धनौका नष्ट झाल्या. यानंतर जपानी आरमार केवळ नावापुरतेच उरले आणि आता जपान अमेरिकेच्या [[बी.२९ सुपरफोर्ट्रेस]] या बॉम्बफेकी विमानांच्या पल्ल्यात आले. [[चित्र:Douglas MacArthur lands Leyte1.jpg|thumb|right|200px|"''मी परत आलो आहे.''" - [[डग्लस मॅकआर्थर|जनरल मॅकआर्थरचे]] लाइफ नियतकालिकाच्या कार्ल मायडान्सने घेतलेले एक प्रसिद्ध छायाचित्र]] [[जुलै २१]]ला गुआमवर हल्ला झाला व [[ऑगस्ट १०]]ला हेही बेट पडले पण येथे जपान्यांनी कडवी झुंज दिली. बेटाच्या कडे-कपारींतून लढणाऱ्या जपानी सैनिकांनी अमेरिकन सैन्याला सळो की पळो करून सोडले. बेट पडल्यावरही अनेक आठवडे या चकमकी सुरू होत्या. [[जुलै २४]]ला अमेरिकेने तिनियान बेटावर चाल केली व [[ऑगस्ट १]]ला ते जिंकून घेतले. [[ऑक्टोबर २०]]ला जनरल [[डग्लस मॅकआर्थर]]चे सैनिक [[लेयटे]] बेटावर उतरले. जपानने असे होणार ही कल्पना असल्यामुळे येथे भक्कम बचावफळी उभारली होती. ऑक्टोबर २३ ते २६ दरम्यानच्या या लढाईत जपानने प्रथमतः [[कामिकाझे]] वैमानिकांचा उपयोग केला. जगातील सगळ्यात मोठ्या अशा या आरमारी युद्धात जपानची [[मुसाशी (युद्धनौका)|मुसाशी]] हे युद्धनौका, जी आत्तापर्यंतच्या सगळ्यात मोठ्या लढाऊ नौकांपैकी एक होती, बुडाली. ही बुडवण्यासाठी १९ [[टोरपेडो]] व १७ बॉम्ब लागले. १९४४मध्ये अमेरिकेच्या पाणबुड्या व विमानांनी जपानच्या व्यापारी व मालवाहू जहाजांवर हल्ले करून जपानकडे जाणाऱ्या कच्च्या मालाची रसद अगदी कमी केली होती. या एका वर्षात पाणबुड्यांनी जपानचे २० लाख टन सामान समुद्रतळास पोचवले होते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | आडनाव = किंग | पहिलेनाव = ॲडमिरल अर्नेस्ट जे. | दुवा = http://www.shsu.edu/~his_ncp/Compac45.html | title = मार्च १९४४ ते ऑक्टोबर १९४५पर्यंतचे प्रशांत महासागरातील आरमारी हालचाली | प्रकाशक = सॅम ह्युस्टन स्टेट युनिव्हर्सिटी | भाषा = English | ॲक्सेसदिनांक = २००६-०७-२६ }}</ref> जपानचा खनिज तेलाचा साठा १९४४ च्या अंतापर्यंत जवळजवळ रिकामा झाला होता. याने जपानची आर्थिक व औद्योगिक स्थिती बिकट झाली. '''चीन-जपान युद्ध''' {{main|ऑपरेशन इचिगो|चांग्शाची लढाई (१९४४)|ग्विलिन-ल्युझूची लढाई}} एप्रिल १९४४मध्ये जपानने आपण पादाक्रांत केलेल्या ईशान्य चीन, कोरिया व आग्नेय एशियाला जोडणारा लोहमार्ग जिंकण्यासाठी [[ऑपरेशन इचिगो]] ही मोहीम सुरू केली. त्याचबरोबर या भागातील अमेरिकेचे तळ उद्ध्वस्त करणे हाही एक हेतु होता. जून १९४४मध्ये जपानने ३,६०,००० सैनिकांनिशी [[चांग्शा]] शहरावर चौथ्यांदा आक्रमण केले. ४७ दिवसांच्या रणधुमाळीनंतर शहर जपानी हातात आले. नोव्हेंबर पर्यंत जपानने [[ग्विलिन]] व [[ल्युझू]] शहरेही जिंकली व तेथील अमेरिकन वायुसेनेचे तळ नष्ट केले. तथापि हे करेपर्यंत अमेरिकेने उतरत्त नवीन तळ उभारले होते. डिसेंबर १९४४मध्ये जपानी सैन्य [[फ्रेंच इंडोचायना]] पर्यंत पोचले व ऑपरेशन इचिगोचे उद्दिष्ट साध्य झाले पण हे करताना जपानलाही मोठे नुकसान सहन करावे लागले होते. '''आग्नेय आशिया''' {{main|इम्फालची लढाई|कोहिमाची लढाई}} [[चित्र:Imphalgurkhas.jpg|thumb|200px|[[भारतीय सेना|भारतीय सेनेची]] [[गोरखा रेजिमेंट]] [[इम्फाल]]-[[कोहिमा]] रस्त्यावर कूच करताना. ([[जानेवारी २७]], [[इ.स. १९४५]]. १९४५ च्या सुरुवातीला जपानी सैन्याला म्यानमारमध्ये थोपवून धरण्याची कामगिरी गोरखा रायफल्सनी पार पाडली होती.]] १९४४मध्ये अमेरिकन सैन्य [[भारत|भारतातून]] [[चीन]]ला जाण्यासाठीचा [[लेडो मार्ग]] बांधत असताना जपानने आग्नेयेतून भारतावर चाल केली. ही [[चलो दिल्ली मोहीम]] जपानी सैन्य, [[म्यानमार]]मधील स्वातंत्र्यसैनिक व [[सुभाषचंद्र बोस]]च्या नेतृत्वाखालील [[भारतीय राष्ट्रीय सेना|भारतीय राष्ट्रीय सेनेने]] उभारली होती. [[इम्फाल|इंफाल]]जवळ या सैन्याने कडाडून हल्ला चढवला पण ब्रिटिश सैन्याने (ज्यात मुख्यत्वे भारतीय सैनिकच होते) त्यांना थोपवून धरले. तुंबळ युद्धानंतर कोणालाच सरशी मिळाली नाही पण जपानी/भारतीय राष्ट्रीय सेनेने इंफालला वेढा घातला. ब्रिटिशांनी इंफाल व [[कोहिमा]]ला विमानाद्वारे रसद व कुमक पोचवली. त्याचवेळी पश्चिम व उत्तरेकडून ताज्या दमाच्या फौजा पाठवून वेढा फोडून अडकलेल्या सैन्याची सुटका केली. हल्लेखोरांना वाटले होते की भारतीय प्रदेश जिंकल्यावर तेथूनच रसद मिळेल व ब्रिटिशांतर्फे लढणारे भारतीय सैनिक आपल्याला सामील होतील, त्यामुळे त्यांनी त्याची काही सोय केलेली नव्हती. आता आक्रमक स्वतःच वेढ्यात अडकले व कुमक न मिळाल्याने अतिशय हालात माघार घ्यालला लागले. उपासमार, रोगराई व शत्रूच्या हल्ल्यांना ८५,००० सैनिक बळी पडले. जपानच्या सगळ्यात मोठ्या पराभवात हा गणला जातो. या पराभवाबरोबरच ब्रिटिशांना सशस्त्र मार्गाने भारतातून हुसकावून लावण्याची अजून एक आशा मावळली. === युद्धाचा अंत - इ.स. १९४५ === ==== युरोपमधील रणांगण ==== [[चित्र:Eastern Front 1945-01 to 1945-05.png|thumb|left|200px|[[बर्लिन]] व [[प्राग]]वरील मोहीम, १९४५.]] '''हेमंतातील सोव्हिएत कारवाया'''<br /> {{main|व्हिस्चुला-ओडर मोहीम|ऑपरेशन फ्रुहलिंग्सरवाखेन}} जानेवारी १९४५मध्ये सोव्हिएत सैन्य ताज्या दमाने पुढच्या मोहीमेसाठी सज्ज होती. [[इव्हान कोनेव्ह]]ने आपल्या फौजेनिशी दक्षिण [[पोलंड]]मधील जर्मन शिबंदीवर हल्ला चढवला व त्यांचा पाठलाग करीत [[सॅंडोमियेर्झ]]जवळ [[व्हिस्चुला नदी]] ओलांडली. जानेवारी १४ला [[कॉन्स्टान्टिन रोकोसोव्स्की]]ने [[नारेव नदी]] ओलांडून वॉर्सोच्या उत्तरेला आक्रमण केले व पूर्व [[प्रशिया]]ची राखण करणारी जर्मन बचावफळी मोडीत काढली. झुकोवच्या सैन्यानेही त्यानंतर [[वॉर्सो]]वर हल्ला केला व जर्मन आघाडी होत्याची नव्हती केली. जानेवारी १७ला झुकोवने वॉर्सो घेतले. १९ तारखेला [[लॉड्झ]]ही जिंकले. त्याचदिवशी कोनेव्हचे सैन्य युद्धपूर्वीच्या जर्मन सीमेवर येऊन थडकले. या एका आठवड्यात सोव्हिएत सैन्याने ६५० कि.मी. रुंदीची आघाडी उघडून १६० कि.मी. आत धडक मारली होती. फेब्रुवारीच्या मध्यास लाल सैन्याने [[बुडापेस्ट]] जिंकले. ही टोळधाड शेवटी [[ओडर नदी]]च्या किनारी बर्लिनपासून ६० कि.मी.वर येऊन थांबली. '''पश्चिमेतील हेमंत कारवाया''' [[जानेवारी १४]] रोजी दुसऱ्या ब्रिटिश सैन्याने [[मास नदी]] व [[रोअर नदी]]च्या मधील रोअर त्रिकोणातून जर्मनीला हुसकावण्यासाठी [[ऑपरेशन ब्लॅककॉक]] ही मोहीम सुरू केली. [[जानेवारी २७]]ला जर्मन सैन्य रोअर नदीच्या पूर्वेस रेटले गेले होते. '''याल्टा परिषद''' [[चित्र:Yalta summit 1945 with Churchill, Roosevelt, Stalin.jpg|thumb|200px|right|[[याल्टा]] येथे जमलेले [[विन्स्टन चर्चिल]], [[फ्रॅंकलिन डिलानो रूझवेल्ट]] व [[जोसेफ स्टालिन]].]] {{main|याल्टा परिषद}} युद्धाचे पारडे आपल्या बाजूला झुकत असल्याचे पाहून फेब्रुवारी १९४५मध्ये [[विन्स्टन चर्चिल]], [[फ्रॅंकलिन डिलानो रूझवेल्ट]] व [[जोसेफ स्टालिन]] यांनी [[याल्टा]] येथे भेटून युद्धानंतर युरोपची राजकीय व भौगोलिक स्थिती काय असावी यावर चर्चा केली. यात अनेक दूरगामी निर्णय घेण्यात आले. * एप्रिल १९४५मध्ये [[संयुक्त राष्ट्रे|संयुक्त राष्ट्रांची]] स्थापना करणे. * पोलंडमध्ये मुक्त निवडणूका घेणे. * पोलंडची पश्चिम सीमा [[कर्झन रेखा|पूर्वेकडे सरकवणे]] यासाठी जर्मनीच्या पूर्व भागाचा लचका तोडून पोलंडमध्ये समाविष्ट करणे. * सगळ्या सोव्हिएत नागरिकांना [[सोव्हिएत संघ|सोव्हिएत संघाकडे]] सोपवणे. * जर्मनी शरण आल्याच्या तीन महिन्यात सोव्हिएत संघाने जपानवर आक्रमण करणे. '''वसंतातील सोव्हिएत मोहीम''' {{main|सीलो हाइट्सची लढाई|बर्लिनची लढाई|हॅल्बेची लढाई}} [[एप्रिल १६]] रोजी लाल सैन्याने पोलिश सैन्याच्या ७८,५५६ सैनिकांसह [[बर्लिनची लढाई|बर्लिनवर आक्रमण]] केले. एप्रिल २४ला सोव्हिएत सैन्यातील तीन फौजांनी [[बर्लिन]]ला पूर्णपणे वेढा घातला. शेवटचा शर्थीचा प्रयत्न म्हणून हिटरलने शहरातील आबालवृद्ध नागरिकांना [[फोक्सस्टर्म]] या संघटनेत सहभागी होण्याचे आवाहन केले व चढाई करीत येणाऱ्या लाल सैन्याशी झुंज घेण्याचे हुकुम सोडले. त्यांच्याबरोबरीने [[सीलोची लढाई|सीलोच्या लढाईत]] पराभूत होऊन आलेली जर्मन फौज होती. लाल सैन्य बर्लिन शहरात घुसल्यावर झालेल्या असंख्य झटापटी दारुण होत्या. घराघरातून व रस्त्यातून आमनेसामने सैनिक व नागरिकांच्या चकमकी होत होत्या व बळींची संख्या लाखांच्या घरात गेली. सोव्हिएत सैन्याने ३,०५,००० सैनिक गमावले तर ३,२५,००० जर्मन नागरिक व सैनिक फक्त बर्लिनमध्ये मृ्त्युमुखी पडले. परिस्थिती हाताबाहेर गेल्याचे पाहून [[ॲडॉल्फ हिटलर]] व त्याचे मंत्रीमंडळ [[फ्युह्ररबंकर]]मध्ये आश्रयाला गेले. शेवटी [[एप्रिल ३०]], [[इ.स. १९४५]] रोजी हिटलरने त्याची सोबतीण [[एव्हा ब्रॉन]]सह [[हिटलरचा मृत्यू|आत्महत्या]] केली. '''वसंतातील पश्चिमेकडील आघाडी''' [[चित्र:Omar Bradley.jpg|150px|thumb|right|अमेरिकेच्या जनरल [[ओमर ब्रॅडली]]कडे जर्मन भूमिवरील आक्रमणाचे नेतृत्व होते.]] जानेवारीअखेरीस पश्चिमेकडील दोस्त राष्ट्रांनी जर्मनीत पाय ठेवला. [[ऱ्हाइन नदी]]च्या तीरावरील जर्मन प्रतिकार मोडून काढीत त्यानी मार्चअखेर नदी ओलांडली. [[रेमाजेन]] येथील [[लुडेनडॉर्फ पूल]] हस्तगत झाल्यावर ही आगेकूच अजून गतिमान झाली. ऱ्हाइन ओलांडल्यावर ब्रिटिश फौजा ईशान्येस [[हांबुर्ग]]कडे सुटल्या. त्यांनी [[एल्ब नदी]] ओलांडून [[डेन्मार्क]] व [[बाल्टिक समुद्र|बाल्टिक समुद्राकडे]] धडक सुरू केली. अमेरिकेची नववी फौज दक्षिणेस [[रुह्रचा वेढा|रुह्रला घातलेल्या वेढ्याच्या]] उत्तर टोकापर्यंत पोचली तर पहिली फौज उत्तरेला याच वेढ्याच्या दक्षिण घेऱ्याला जाऊन भिडली. १३,००,००० सैनिक असलेल्या या फौजांचे नेतृत्व जन्रल [[ओमर ब्रॅडली]]कडे होते. आता रुह्रला चारही दिशांनी वेढा पडला. फील्ड मार्शल [[वॉल्टर मॉडेल]]च्या नेतृत्वाखालील [[जर्मन सैन्यसमूह बी]] आता येथे पूर्णपणे अडकला. येथे अंदाजे ३,००,००० सैनिक युद्धकैदी झाले. यानंतर या अमेरिकन फौजा पूर्वेकडे निघाल्या व एल्ब नदीच्या तीरी सोव्हिएत सैन्याशी भेट झाल्यावर ही त्यांची विजयदौड थांबली. '''इटली'''<br /> [[इटालियन द्वीपकल्प|इटालियन द्वीपकल्पातील]] दुर्गम पर्वत व येथील फौज [[फ्रान्स]]मध्ये हलवल्यामुळे १९४५ च्या हिवाळ्यात दोस्तांची प्रगती हळूहळू होत होती. [[एप्रिल ९]]ला अमेरिका व युनायटेड किंग्डमची १५वी फौज [[गॉथिक रेषा|गॉथिक रेषेवरचा]] प्रतिकार मोडून काढीत उत्तरेला सरकली व [[पो नदी]]च्या खोऱ्यात आली. येथून पुढे सरकत त्यांनी खोऱ्यातील जर्मन सैन्याला घेरले. याच वेळी अमेरिकेची पाचवी फौज पश्चिमेकडे गेली व तेथील फ्रेंच शिबंदीशी त्यांनी सूत जमवले. [[न्यू झीलंड]]च्या दुसऱ्या डिव्हीजनने [[त्रियेस्ते]] शहरातून युगोस्लाव्ह बंडखोरांना हुसकून लावले. इटलीतील जर्मन सैन्याने शरणागती पत्करल्यावर [[मुसोलिनी]]ने [[स्वित्झर्लंड]]ला पळ काढण्याचा प्रयत्न केला पण इटलीतील क्रांतीकाऱ्यांनी त्याला पकडले व त्याची सोबतीण [[क्लारा पेटाची]] सह त्यांना मृत्युदंड दिला. त्यांचे मृतदेह [[मिलान]]ला नेण्यात आले व जाहीर स्थळी उलटे टांगण्यात आले. '''जर्मनीची शरणागती'''<br /> [[चित्|thumb|right|200px|[[जून २४]], [[इ.स. १९४५]] रोजी [[मॉस्को]]तील विजयसंचलनाचे [[लाल चौक|लाल चौकात]] नेतृत्व करताना मार्शल झुकोव्ह (पांढऱ्या घोड्यावर) व मार्शल रोकोसोव्स्की)]] {{main|दुसऱ्या महायुद्धाचा अंत|प्राग आघाडी}} [[ॲडॉल्फ हिटलर]]च्या मृत्यूनंतर ॲडमिरल [[कार्ल डोनित्झ]]ने जर्मन सैन्याचे सूत्रे हातात घेतली पण लवकरच हा डोलारा कोसळला. [[बर्लिन]]मधील जर्मन सैन्यबलाने [[मे २]], [[इ.स. १९४५]] रोजी सोव्हिएत सैन्यासमोर शरणागती पत्करली. इटलीतील जर्मन सैन्याने २ मेलाच [[जनरल अलेक्झांडर]]च्या मुख्यालयात शरणागती पत्करली तर उत्तर जर्मनी, डेन्मार्क व नेदरलँड्समधील फौज ४ मेला शरण गेले. इटलीतील शरणागतीपूर्वी सोव्हिएत संघाने युनायटेड किंग्डम व अमेरिकेवर सोव्हिएत संघाशिवाय शरणागती घेण्याची तयारी करण्याचा [[ऑपरेशन क्रॉसवर्ड|आरोप ठेवला]]. मे ७ रोजी उरलेल्या सैन्याने [[जनरलोबेरोस्ट]] [[आल्फ्रेड जोड्ल]]च्या नेतृत्वाखाली फ्रान्सच्या [[ऱ्हाइम्स]] शहरात शरणागती पत्करली. मे ८ला पश्चिमी दोस्तांनी [[व्ही.ई. दिन]] साजरा केला. सोव्हिएत संघाने मे ९ला विजय दिन साजरा केला. जर्मन मध्य सैन्यसमूहातील काही तुकड्यांनी [[प्राग आघाडी|मे ११-१२ पर्यंत चकमकी]] सुरू ठेवल्या होत्या. '''पॉट्सडॅम'''<br /> दोस्तांनी बर्लिनच्या उपनगर [[पॉट्सडॅम]]मध्ये आपली शेवटची [[पॉट्सडॅम परिषद|परिषद]] भरवली. [[जुलै १७]] ते [[ऑगस्ट २]] पर्यंत चाललेल्या या परिषदेत दोस्तव्याप्त जर्मनीबद्दलची धोरणे जाहीर करण्यात आली तसेच [[जपान]]ला बिनशर्त शरणागती पत्करण्यासाठीचे अखेरचे आवाहन करण्यात आले. ==== प्रशांत महासागरातील रणांगण ==== '''मध्य व नैर्ऋत्य प्रशांत महासागर''' {{main|इवो जिमाची लढाई|ओकिनावाची लढाई|बॉर्नियो मोहीम (१९४५)}} जानेवारीत [[अमेरिकेचे सहावे सैन्य]] [[लुझोन]] या [[फिलिपिन्स|फिलिपाईन्स]]च्या मुख्य बेटावर उतरले. मार्चपर्यंत त्यांनी राजधानी [[मनिला]] काबीज केली. फेब्रुवारीतील [[इवो जिमाची लढाई|इवो जिमावरील]] व एप्रिल-जूनमधील [[ओकिनावाची लढाई|ओकिनावावरील]] विजयांमुळे आता [[जपान]] अमेरिकेच्या आरमारी व वायुसेनेच्या पल्ल्यात आले. राजधानी [[टोक्यो]]सह अनेक शहरांवर अमेरिकेने [[टोक्योवरील बॉम्बफेक (१९४५)|तुफान बॉम्बफेक]] केली. यात ९०,०००हून अधिक व्यक्ती मृत्युमुखी पडल्या. जपानमधील शहरे व वस्त्या दाट असल्यामुळे ही हानी जास्त होती. या बरोबरच तेथील घरे मुख्यत्वे लाकडी असतात त्यामुळे बॉम्बफेकीनंतर लागलेल्या आगींमध्येही जीवितहानी बरीच झाली. या शिवाय अमेरिकेने जपानमधील मुख्य बंदरे व जलमार्गांवर विमानांतून [[ऑपरेशन स्टार्व्हेशन|सुरूंग पेरले]] व जपानचा बाहेरच्या जगाशी संपर्क कमी केला. १९४५ च्या मध्यातील [[बॉर्नियो मोहीम (१९४५)|बॉर्नियो मोहीम]] ही नैर्ऋत्य प्रशांतातील शेवटची मोहीम होती. तेथील जपानी सैन्याला हरवून त्यांच्या ताब्यातील दोस्त युद्धकैदी सोडविण्यासाठी ही मोहीम आखली होती. '''आग्नेय एशिया''' {{main|मध्य बर्माची लढाई|ऑपरेशन ड्रॅक्युला}} १९४४ च्या मॉन्सून मध्ये भारतावर चालून आलेल्या जपानी सैन्याला तेथील ब्रिटिश सैन्याने [[चिंदविन नदी]]पर्यंत मागे ढकलले होते. पाऊस संपताना अमेरिकन व चिनी सैन्याने [[लेडो मार्ग]] बांधून पूर्ण केला. तोपर्यंत जपानी सैन्याने माघार घेतल्यामुळे या कठीण रस्त्याचा दोस्तांना युद्धात फारसा उपयोग झाला नाही. आता भारतात जमलेल्या भारतीय, ब्रिटिश व आफ्रिकन फौजांनी जपान्यांचा पाठलाग सुरू केला व आघाडी मध्य [[ब्रह्मदेश]]पर्यंत नेली. [[मे २]]ला दोस्तांनी [[रंगून]] [[ऑपरेशन ड्रॅक्युला|घेतले]] व जपानी तसेच [[भारतीय राष्ट्रीय सेना|भारतीय राष्ट्रीय सेनेला]] भारतातून पळवून लावले. '''हिरोशिमा व नागासाकीवर परमाणुहल्ले''' {{main|हिरोशिमा व नागासाकीवरील परमाणुहल्ले}} [[चित्र:nagasakibomb.jpg|170px|thumb|[[नागासाकी]]वर टाकलेल्या परमाणु बॉम्बचा स्फोट झाल्यावर अग्निज्वाला व धूर हवेत १८ कि.मी. वर गेला होता.]] युद्धाचा अंत लगेच होणार नाही याची कल्पना आल्याने [[:वर्ग:अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष|अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्ष]] [[हॅरी ट्रुमन]]ने नवीनच तयार करण्यात आलेल्या परमाणु बॉम्बचा उपयोग जपानवर करायचे ठरवले. वस्तुतः नोव्हेंबरमध्ये अमेरिकेने जपानवर खुश्कीदलासह हल्ला करण्याचे योजिले होते पण [[ओकिनावाची लढाई|ओकिनावाच्या लढाईनंतर]] त्यांना कळून चुकले की जपानचा प्रतिकार कडवा असेल व अशा हल्ल्यात जपानइतकीच अमेरिकेचीही हानी होईल. परमाणुबॉम्ब वापरल्यास युद्धांत लगेच होऊ शकेल असा अमेरिकेचा कयास होता. अमेरिकन युद्धसचिवाला देण्यात आलेल्या अंदाजानुसार अशा जमिनीवर केलेलल्या हल्ल्यात १४ ते ४० लाख अमेरिकन सैनिक मरण पावण्याची शक्यता होती. तसेच जपानी नागरिकही लाखांत मेले असते. या अंदाजांबद्दल अद्यापही शंका व्यक्त केली जाते. [[ऑगस्ट ६]], [[इ.स. १९४५]] रोजी [[एनोला गे]] नावाच्या [[बी.२९]] प्रकारच्या विमानाने [[लिटल बॉय]] असे नामकरण केलेला परमाणु बॉम्ब [[हिरोशिमा]] शहरावर टाकला. यात हिरोशिमा नष्ट झाले. [[ऑगस्ट ९]] रोजी [[बॉक्सकार (विमान)|बॉक्सकार]] नावाच्या बी.२९ विमानाने [[फॅट मॅन]] नावाचा परमाणु बॉम्ब [[नागासाकी]] शहरावर टाकून तेही शहर नष्ट केले. '''दूरपूर्वेतील सोव्हिएत आक्रमण''' {{main|ऑपरेशन ऑगस्ट स्टॉर्म}} हिरोशिमावर बॉम्ब पडल्यावर दोनच दिवसात सोव्हिएत संघाने याल्टात नक्की केल्याप्रमाणे आपला जपानबरोबरचा अनाक्रमण तह धुडकावून लावला व मांचुरियातील जपानी सैन्यावर चाल केली. दोन आठवड्यात १०,००,००० जपानी सैनिकांचा पराभव करीत लाल सैन्य ऑगस्ट १८ला उत्तर कोरियात घुसले. '''जपानची शरणागती''' {{main|जपान विजय दिन|जपान विजय दिन=}} अमेरिकेचा परमाणुप्रयोग व सोव्हिएत संघाचे मांचुरियावरील आक्रमण पाहून [[:वर्ग:जपानी सम्राट|जपानी सम्राट]] [[हिरोहितो]]ने प्रधानमंडळाला न विचारता युद्धसमाप्तीचे प्रयत्न सुरू केले. [[ऑगस्ट १७]]ला केलेल्या दूरवाणीवरील आपल्या भाषणात त्याने आपल्या सैनिकांना हत्यारे खाली ठेवण्याचा आदेश दिला तसे करताना त्याने कारण सोव्हिएत आक्रमणाचे दिले व परमाणुबॉम्बचा उल्लेख टाळला. [[ऑगस्ट १४]], [[इ.स. १९४५]] रोजी जपानने शरणागती पत्करली व हे अतिभयानक युद्ध अधिकृतरीत्या समाप्त झाले. == हताहत, नागरिकांवरील प्रभाव व अत्याचार == <!-- खालील मजकूराचे भाषांतर करून योग्य त्या विभागात हलवा ==Casualties, civilian impact, and atrocities== '''Casualties''' {{main|World War II casualties}} Some 63 million people, or 3% of the world population, died in the war (though [[World War II casualties|estimates]] vary): about 24 million soldiers and 38 million civilians. This total includes the estimated 9 million lives lost in the Holocaust. Of the total deaths in World War II, approximately 80% were on the Allied side and 20% on the Axis side.<ref name="casualties">[[World War II casualties]]</ref> Allied forces suffered approximately 17 million military deaths, of which about 11 million were Soviet and 3 million Chinese. Axis forces suffered about 8 million, of which more than 5 million were German. In total, of the military deaths in World War II, approximately 44% were Soviet soldiers, 22% were German, 12% were Chinese, 8% were Japanese, 9% were soldiers of other Allied forces, and 5% were other Axis country soldiers. Some modern estimates double the number of Chinese casualties originally stated.<ref name="casualties" /> Of the civilian deaths, approximately 90% were Allied (nearly a third of all civilians killed were Soviet citizens, and more than 15% of all civilians killed in the war died in German extermination camps) and 10% were Axis.<ref name="casualties" /> Many civilians died as a result of disease, starvation, massacres, [[genocide]]--in particular, [[the Holocaust]]--and [[Strategic bombing|aerial bombing]]. One estimate is that 12 million civilians died in Holocaust camps, 1.5 million by bombs, 7 million in Europe from other causes, and 7.5 million in China from other causes.<ref>J. M. Winter, "Demography of the War", in Dear and Foot, ed., ''Oxford Companion to World War'', p 290.</ref> Allied civilian deaths totaled roughly 38 million, including 11.7 million in the Soviet Union, 7 million in China and 5.2 million from Poland. There were around 3 million civilian deaths on the Axis side, including 2 million in Germany and 0.6 million in Japan. The Holocaust refers to the organized state-sponsored murder of 6 million [[Jew]]s, 1.8-1.9 million non-Jewish Poles, 200,000-800,000 [[Roma people]], 200,000-300,000 people with disabilities, and other groups carried out by the Nazis during the war. The Soviet Union suffered by far the largest death toll of any nation in the war, over 23 million. '''Genocide''' [[Image:Massdeportations.PNG|thumb|200px||Major [[deportation]] routes to [[Nazi extermination camp]]s during [[The Holocaust]], Aktion T-4 and alike.]] {{main|The Holocaust}} The ''Holocaust'' was the organized murder of an estimated [[The Holocaust#Death toll|nine million people]], including approximately six million Jews. Originally, the Nazis used killing squads known as ''[[Einsatzgruppen]]'' to conduct massive open-air killings, shooting as many as 33,000 people in a single massacre, as in the case of [[Babi Yar]]. By 1942, the Nazi leadership decided to implement the [[Final Solution]], or ''Endlösung'', the genocide of all Jews in Europe, and to increase the pace of the Holocaust. [[Nazism|The Nazis]] built six [[Nazi extermination camp|extermination camps]] specifically to kill Jews. Millions of Jews who had been confined to massively overcrowded [[ghetto]]s were transported to these [[Nazi extermination camp|"Death-camps"]], in which they were either slaughtered on arrival or put to work until the Nazis could find no more use for them, at which point they were put to death by shooting or mass poisoning in [[gas chamber]]s. '''Chemical and bacteriological weapons''' Despite the [[Treaty|international treaties]] and a resolution adopted by the [[League of Nations]] on 14 May 1938 condemning the use of toxic gas by [[Japan]], the [[Imperial Japanese Army]] frequently used [[Chemical warfare|chemical weapons]]. Because of fears of retaliation, however, those weapons were never used against Occidentals but only against other Orientals judged "inferior" by the imperial propaganda. According to historians Yoshiaki Yoshimi and Seiya Matsuno, the authorization for the use of chemical weapons was given by specific orders (''rinsanmei'') issued by [[Hirohito]] himself. For example, the Emperor authorized the use of toxic gas on 375 separate occasions during the invasion of [[Wuhan]], from August to October 1938. The bacteriological weapons were experimented on human beings by many units incorporated in the Japanese army, such as the infamous [[Unit 731]], integrated by [[Decree|Imperial decree]] in the [[Kwantung]] army in 1936. Those weapons were mainly used in China and, according to some Japanese veterans, against Mongolians and Russian soldiers in 1939 during the [[Nomonhan]] incident.<ref>Hal Gold, Unit 731 testimony, p.64-65, 1996.</ref> '''Cannibalism''' Many written reports and testimony collected by the Australian War Crimes Section of the Tokyo tribunal and investigated by prosecutor [[William Webb]] (the future judge-in-chief) indicate that Japanese soldiers committed [[cannibalism]] on prisoners. According to historian Yuki Tanaka, "cannibalism was often a systematic activity conducted by whole squads and under the command of officers". <ref>Tanaka, ''Hidden Horrors : Japanese War Crimes in World War II,'' Westview press, 1996, p.127 </ref> Pakistani POW Hatam Ali testified that "At this stage, the Japanese started selecting prisoners and everyday 1 prisoner was taken out and killed and eaten by the soldiers. I personally saw this happen and about 100 prisoners were eaten at this place by the Japanese. The remainder of us were taken to another spot 50 miles away where 10 prisoners died of sickness. At this place, the Japanese again started selecting prisoners to eat. Those selected were taken to a hut where their flesh was cut from their bodies while they were alive and they were thrown into a ditch where they later died." <ref>Ibid, p.121.</ref> Indian POW Havildar Changdi Ram testified that "(On 12 November 1944) the [[Kempeitai|Kempei Tai]] beheaded the pilot. I saw this from behind a tree and watched some of the Japanese cut flesh from his arms, legs, hips, buttocks and carry it off to their quarters... They cut it in small pieces and fried it." <ref>Edward Russell of Liverpool, ''The Knights of Bushido, a short history of Japanese war crimes'', Greenhill books 2002, p.236.</ref> Apart from written orders referring to cannibalism, the Japanese sources provide testimonies such as the one given by Major Matoba to the US [[Military tribunal|Military Commission]] of August 1946 convened by the Navy commander of Guam and Marianna islands which refer to meat of an American soldier served for supper to General Tachibana of the 307 Infantry Battalion on 25 February 1945. <ref>Ibid., p.237</ref> '''Slave labor''' According to a joint study of historians featuring Zhifen Ju, Mark Peattie, Toru Kubo, and Mitsuyochi Himeta, more than 10 million Chinese were mobilized by the Japanese army and enslaved by the [[Kôa-in]] for [[Slavery|slave labor]] in [[Manchukuo]] and north [[China]].<ref>Zhifen Ju, "''Japan's atrocities of conscripting and abusing north China draftees after the outbreak of the Pacific war''", 2002</ref> According to Mitsuyoshi Himeta, at least 2.7 million died during the [[Three Alls Policy|Sankō Sakusen]] operation implemented in [[Heipei]] and [[Shantung]] by General [[Yasuji Okamura]]. '''Concentration camps, labour camps, and internment''' [[Image:Starved prisoners, nearly dead from hunger, pose in concentration camp in Ebensee, Austria.jpg|thumb|250px|Mistreated, starved prisoners in the [[Ebensee]] [[concentration camp]], [[Austria]].]] {{main|Concentration camp|Gulag|Japanese American internment}} In addition to the Nazi [[concentration camp]]s, the Soviet [[Gulag]], or [[labor camp]]s, led to the death of citizens of occupied countries such as Poland, [[Lithuania]], [[Latvia]], and [[Estonia]], as well as German [[prisoner of war|prisoners of war]] (POW) and even Soviet citizens themselves who had been supporters of the Nazis. Japanese [[Prisoner-of-war camp|POW camps]] also had high death rates; many were used as labour camps, and starvation conditions among the mainly U.S., British, Australian and other Commonwealth prisoners were little better than many German concentration camps. Sixty percent (1,238,000 ref. Krivosheev) of Soviet POWs died during the war. Vadim Erlikman puts it at 2.6 million Soviet POWs that died in German Captivity.<ref name="war8">Erlikman, Vadim</ref> [[Richard Overy]] gives the number of 5.7 million Soviet POW and out of those 57% died or were killed.<ref>[[Richard Overy]] ''The Dictators Hitler's Germany, Stalin's Russia'' p.568-569</ref> Furthermore, 150,000 [[Japanese American internment|Japanese-Americans were interned]] by the U.S. and Canadian governments, as well as nearly 11,000 German and Italian residents of the U.S. [[Image:Warsaw siege3.jpg|thumb|250px|A survivor of German aerial bombardment, [[Siege of Warsaw]].]] '''War crimes''' {{main|War crimes during World War II}} From 1945 to 1951, German and Japanese officials and personnel were prosecuted for war crimes. Top German officials were tried at the [[Nuremberg Trials]], and many Japanese officials at the [[International Military Tribunal for the Far East|Tokyo War Crime Trial]] and [[Japanese war crimes#Other trials|other war crimes trials in the Asia-Pacific region]]. ==Resistance and collaboration== {{main|Resistance during World War II|Collaboration during World War II}} [[Image:101st with members of dutch resistance.jpg|thumb|right|250px|Members of the Dutch Eindhoven Resistance with troops of the [[101st Airborne Division|U.S. 101st Airborne]] in front of the [[Eindhoven]] cathedral during [[Operation Market Garden]] in September 1944.]] Resistance during World War II occurred in every occupied country by a variety of means, ranging from non-cooperation, disinformation, and propaganda to outright warfare. Among the most notable resistance movements were the [[Armia Krajowa|Polish Home Army]], the [[Maquis (World War II)|French Maquis]], the [[Partisans (Yugoslavia)|Yugoslav Partisans]], the Greek resistance force, and the [[Italian resistance movement|Italian Resistance]] in the [[Italian Social Republic|German-occupied Northern Italy]] after 1943. Germany itself also had an [[German resistance movement|anti-Nazi movement]]. The [[Communism|Communist]] resistance was among the fiercest, since they were already organised and militant even before the war and they were ideologically opposed to the Nazis. Before [[D-Day]], there were some operations performed by the [[French Resistance]] to help with the forthcoming invasion. Communications lines were cut; trains were derailed; roads, water towers, and ammunition depots were destroyed; and some German garrisons were attacked. There were also resistance movements fighting against the [[Allies of World War II|Allied]] invaders. The [[Werwolf|German resistance]] petered out within a few years, while in the [[Baltic states|Baltic]] states [[Forest Brothers|resistance operations]] against the occupation continued into the 1960s. ==Home fronts== [[Image:WomanFactory1940s.jpg|thumb|right|250px|During the war, women worked in factories throughout much of the West and East.]] {{main|Home front during World War II}} "[[Home front]]" is the name given to the activities of the civilians of the nations at war. All the main countries reorganized their homefronts to produce munitions and soldiers, with 40-60% of GDP being devoted to the war effort. Women were drafted in the Soviet Union and Britain. Shortages were everywhere, and severe food shortages caused malnutrition and even starvation, such as in the Netherlands and in Leningrad. New workers were recruited, especially housewives, the unemployed, students, and retired people. Skilled jobs were re-engineered and simplified ("de-skilling") so that unskilled workers could handle them. Every major nation imposed censorship on the media as well as a propaganda program designed to boost the war effort and stifle negative rumors. Every major country imposed a system of rationing and price controls. Black markets flourished in areas controlled by Germany. Germany brought in millions of prisoners of war, slave laborers, and forced workers to staff its munitions factories. Many were killed in the bombing raids, the rest became refugees as the war ended. ==Technologies== [[Image:Nsa-enigma.jpg|thumb|right|250px|German [[Enigma machine]] for encryption.]] {{main|Technology during World War II|Technological escalation during World War II}} Weapons and technology improved rapidly during World War II and some of these played a crucial role in determining the outcome of the war. Many major technologies were used for the first time, including [[nuclear weapon]]s, [[radar]], [[proximity fuse]]s, [[jet engine]]s, [[V-2|ballistic missiles]], and data-processing analog devices (primitive computers). Every year, the [[Reciprocating engine|piston engines]] were improved. Enormous advances were made in [[aircraft]], [[submarine]], and [[tank]] designs, such that models coming into use at the beginning of the war were long obsolete by its end. One entirely new kind of ship was the amphibious landing craft. ===Industrial production=== Industrial production played a role in the Allied victory. The Allies more effectively mobilized their economies and drew from a larger economic base. The peak year of munitions production was 1944, with the Allies out-producing the Axis by a ratio of 3 to 1. (Germany produced 19% and Japan 7% of the world's munitions; the U.S. produced 47%, Britain and Canada 14%, and the Soviets 11%).<ref> Raymond W. Goldsmith, "The Power of Victory: Munitions Output in World War II" ''Military Affairs'', Vol. 10, No. 1. (Spring, 1946), pp. 69-80; online at [http://links.jstor.org/sici?sici=0026-3931%28194621%2910%3Al%3C69%3ATPOVMO%3E2.0.CO%3B2-3 JSTOR]</ref> The Allies used low-cost [[mass production]] techniques, using standardized models. Japan and Germany continued to rely on expensive hand-crafted methods. Japan thus produced hundreds of airplane designs and did not reach mass-production efficiency; the new models were only slightly better than the original 1940 planes, while the Allies rapidly advanced in technology.<ref> Richard Overy. ''The Air War, 1939-1945'' (2005)</ref> Germany thus spent heavily on high-tech weaponry, including the V-1 flying bomb and V-2 rocket, advanced submarines, jet engines, and heavy tanks that proved strategically of minor value. The combination of better logistics and mass production proved crucial in the victory. "The Allies did not depend on simple numbers for victory but on the quality of their technology and the fighting effectiveness of their forces... In both Germany and Japan less emphasis was placed upon the non-combat areas of war: procurement, logistics, military services," concludes historian Richard Overy.<ref>Overy (1993) p 318-9</ref> Delivery of weapons to the battlefront was a matter of logistics. The Allies again did a much better job in moving munitions from factories to the front lines. A large fraction of the German tanks after June 1944 never reached the battlefield, and those that did often ran short of fuel. Japan in particular was notably inefficient in its logistics system.<ref> Mark Parillo, "The Pacific War" in Richard Jensen et al, eds. ''Trans-Pacific Relations: America, Europe, and Asia in the Twentieth Century'' (2003), pp. 93-104.</ref> ===Medicine=== Many new medical and surgical techniques were employed as well as new drugs like [[sulfa]] and [[penicillin]], not to mention serious advances in [[biological warfare]] and nerve gases. The Japanese control of the quinine supply forced the Australians to invent new anti-malarial drugs. The saline bath was invented to treat burns. More prompt application of sulfa drugs saved countless lives. New [[local anesthetic]]s were introduced making possible surgery close to the front lines. The Americans discovered that only 20% of wounds were cause by [[Machine gun|machine-gun]] or rifle bullets (compared to 35% in World War I). Most came from [[Explosive material|high explosive]] shells and fragments, which besides the direct wound caused shock from their blast effects. Most deaths came from shock and blood loss, which were countered by a major innovation, [[blood transfusions]].<ref> Harold C. Leuth, "Military Medicine" in [[Walter Yust]], ed. ''10 Eventful Years'' (1947) 3:163-67; Mark Harrison, ''Medicine and Victory: British Military Medicine in the Second World War'' (2004)</ref> The massive [[research and development]] demands of the war accelerated the growth of the scientific communities in Allied states, while German and Japanese laboratories were disbanded; many German engineers and scientists continued their [[weapons research]] after the war in the United States and the Soviet Union. {{see also|Military production during World War II|List of World War II military equipment}} {{-}} == Aftermath == [[Image:Germanborders.gif|thumb|left|250px|Germany's territorial losses 1919-1945]] [[Image:Deutschland_Besatzungszonen_1945_1946.png|thumb|right|250px|German occupation zones in 1946 after territorial annexations in the East. The [[Saarland]] (in the French zone) is shown with stripes because it was removed from Germany by France in 1947 as a [[Saar (protectorate)|protectorate]], and was not incorporated into the Federal Republic of Germany until 1957. [[Historical Eastern Germany]], not contained in this map, was annexed by Poland and the Soviet Union.]] {{main|Aftermath of World War II}} The war concluded with the surrender and occupation of Germany and Japan. It left behind millions of [[displaced person]]s and [[prisoners of war]], and resulted in many new international boundaries. The economies of Europe, China and Japan were largely destroyed as a result of the war. To prevent (or at least minimize) future conflicts, the allied nations, led by the [[United States]], formed the [[United Nations]] in [[San Francisco, California]] in 1945. The end of the war hastened the independence of many [[Crown colony|British crown colonies]] (such as India) and [[Dutch Empire|Dutch territories]] (such as Indonesia) and the formation of new nations and alliances throughout Asia and Africa. The [[Philippines]] were granted their independence in 1946 as previously promised by the United States. Poland's boundaries were re-drawn to include portions of [[Historical Eastern Germany|pre-war Germany]], including [[East Prussia]] and [[Upper Silesia]], while ceding most of the areas taken by the Soviet Union in the [[Molotov-Ribbentrop]] partition of 1939, effectively moving Poland to the west. Germany was split into four zones of occupation, and the three zones under the Western Allies was reconstituted as a [[constitutional democracy]]. The Soviet Union's influence increased as they established hegemony over most of eastern Europe, and incorporated parts of Finland and Poland into their new boundaries. Europe was informally split into Western and Soviet [[Sphere of influence|spheres of influence]], which heightened existing tensions between the two camps and helped establish the [[Cold War]]. In Asia, the Imperial Japanese Empire's government was dismantled under General [[Douglas MacArthur]] and replaced by a constitutional monarchy with the emperor as a figurehead. The defeat of Japan led to the independence of [[Korea]], which was split into two parts by the Russian and American forces. The war greatly enhanced China's international prestige but severely weakened [[Chiang Kai-shek]]'s central government and the armed forces of the [[Republic of China]]. Partly because of this, in the subsequent [[Chinese Civil War]], the Chinese Nationalists lost and were forced to retreat to [[Taiwan]], while the Chinese Communists established the [[People's Republic of China]] on the mainland in 1949. World War II also spawned many new technologies such as advanced aircraft, radar, jet engines, [[synthetic rubber]] and plastics, antibiotics like [[penicillin]], helicopters, [[nuclear energy]], rocket technology and computers. These [[Technology during World War II|technologies]] were applied to government, commercial, industrial, private and civil use. ===Occupation of Axis Powers=== {{Further|[[Expulsion of Germans after World War II]], [[Allied Occupation Zones in Germany]], [[Morgenthau Plan]], [[Oder-Neisse line]], [[Occupied Japan]], [[Division of Korea]]}} Germany was partitioned into four zones of occupation, coordinated by the [[Allied Control Council]]. The American, British, and French zones joined in 1949 as the [[Germany|Federal Republic of Germany]], and the Soviet zone became the [[East Germany|German Democratic Republic]]. In Germany, [[Morgenthau Plan|economic suppression]] and [[Denazification]] took place. Millions of Germans and Poles were expelled from their homelands as a result of the territorial annexations in Eastern Europe agreed upon at the [[Yalta Conference|Yalta]] and [[Potsdam Conference|Potsdam]] conferences. In the West, [[Alsace-Lorraine]] was given to France, which also separated the [[Saar area]] from Germany. [[Austria]] was separated from Germany and divided into four zones of occupation, which were united in 1955 to become the Republic of Austria. [[Japan]] was occupied by the U.S, aided by Commonwealth troops, until the peace treaty took effect in 1952. The defeat of Japan also lead to the eastablishment of the Far eastern commission which set out policies for Japan to fullfill under the terms of surrender. In accordance with the Yalta Conference agreements, the Soviet Union occupied and subsequently annexed [[Sakhalin]]. [[Korea]] was divided between the U.S. and the Soviet Union, leading to the creation of two separate governments in 1948. ===Europe in ruins=== {{main|Effects of World War II|Marshall Plan}} In Europe at the end of the war, millions of civilians were homeless, the economy had collapsed, and 70%{{fact}} of the industrial infrastructure was destroyed. The Soviet Union was also heavily affected, with 30% of its economy destroyed. The United Kingdom ended the war economically exhausted by the war effort. The wartime [[coalition government]] was dissolved; new elections were held; and Churchill was defeated in a landslide [[general election]] by [[Labour Party (UK)|the Labour Party]] under [[Clement Attlee]]. In 1947, [[United States Secretary of State|U.S. Secretary of State]] [[George Marshall]] devised the "European Recovery Program", better known as the [[Marshall Plan]]. Effective from 1948 to 1952, it allocated 13 billion dollars for the reconstruction of Western Europe. ===Communist control of Central and Eastern Europe=== {{main|Eastern bloc|Iron Curtain}} At the end of the war, the Soviet Union occupied much of [[Central Europe|Central]] and [[Eastern Europe]] and the [[Balkans]]. In all the USSR-occupied countries, with the exception of Austria, the Soviet Union helped Communist regimes to power. It also annexed the Baltic countries [[Estonia]], [[Latvia]], and [[Lithuania]]. ===China=== {{main|Second Sino-Japanese War#Aftermath}} The war was a pivotal point in China's history. Before the war against Japan, China had suffered nearly a century of humiliation at the hands of various imperialist powers and was relegated to a semi-colonial status. However, the war greatly enhanced China's international status. Not only was the central government under [[Chiang Kai-shek]] able to abrogate most of the unequal treaties China had signed in the past century, the [[Republic of China]] also became a founding member of the [[United Nations]] and a permanent member in the [[Security Council]]. China also reclaimed Manchuria and Taiwan. Nevertheless, eight years of war greatly taxed the central government, and many of its nation-building measures adopted since it came to power in 1928 were disrupted by the war. Communist activities also expanded greatly in occupied areas, making post-war administration of these areas difficult. Vast war damages and hyperinflation thereafter greatly demoralized the populace, along with the continuation of the [[Chinese Civil War]] between the [[Kuomintang]] and the Communists. Partly because of the severe blow his army and government had suffered during the war against Japan, the Kuomintang, along with state apparatus of the [[Republic of China]], retreated to Taiwan in 1949 and in its place the Chinese communists established the [[People's Republic of China]] on the mainland. ===Decolonization=== {{main|Decolonization}} Areas previously occupied by the colonial powers gained their freedom, some peacefully, such as the [[Philippines]] in 1946, [[India]] and [[Pakistan]] in 1947. Others had to fight bloody wars of liberation before gaining freedom, such as against the French attempt to reoccupy [[Vietnam]] in the [[First Indochina War]], and against the Netherlands' attempt to reoccupy the [[Dutch East Indies]]. ===United Nations=== {{main|United Nations}} Because the [[League of Nations]] had failed to actively prevent the war, the [[United Nations]] was created in 1945. The UN operates within the parameters of the [[United Nations Charter]], and the reason for the UN’s formation is outlined in the [[Preamble to the United Nations Charter]]. One of the first actions of the United Nations was the creation of the State of [[Israel]], partly in response to the Holocaust. ==Names== The term most used in the United Kingdom and Canada is "Second World War", while American publishers use the term "World War II". Thus the [[Oxford University Press]] uses ''The Oxford Companion to the Second World War'' in the United Kingdom, and ''The Oxford Companion to World War II'' for the identical 1995 book in the United States. The [[OED]] reports the first use of "Second World War" was by novelist [[H.G. Wells]] in 1930, although it may well have been used earlier.<ref> Library catalogs show the first use in 1934: ''Why war? A handbook for those who will take part in the second world war'' by [[Ellen Wilkinson]] & [[Edward Conze]], (London, 1934), and Johannes Steel, ''The second world war,'' (New York, 1934).</ref> The term was immediately used when war was declared; for example, the September 3, 1939, issue of the Canadian newspaper, ''[[The Calgary Herald]]''. Prior the United States' entry into the War, many Americans referred to it as the "European War". ---> == गुप्त कारस्थाने व भूमिगत सशस्त्र चळवळी == == युद्धाचे परिणाम == दुसऱ्या महायुद्धाने मानवी इतिहासात कधीही न पाहिलेली अतोनात हिंसा पाहिली. जगातील सर्वच राष्ट्रे यात भरडली गेली. काही युद्धग्रस्त होतेच तर काहींना त्याचे परिणाम भोगावे लागले. जर्मनी, पोलंड व रशिया व जपानमध्ये सर्वाधिक लोक बळी पडले. वर नमूद केल्याप्रमाणे मृतांची संख्या सहा कोटीवर असण्याची शक्यता आहे. ब्रिटन, फ्रान्स, जर्मनी व रशिया या देशांतील शहरेच्या शहरे हवाई हल्यांमध्ये संपूर्णपणे बेचिराख झाली. या देशांना पुढील अनेक दशके ती शहरे पुन्हा उभारण्यात घालवावी लागली. ==दुसऱ्या महायुद्धावरील मराठी पुस्तके== * एरिक लोमॅक्सच्या दीर्घ प्रवास : दुसऱ्या महायुद्धातील गोष्ट ([[अनंत भावे]]) * कथा महायुद्धाच्या (डॉ. [[मिलिंद आमडेकर]]) * दहा हजार नयन : दुसऱ्या महायुद्धात फ्रेंचांच्या अपार त्यागाची गाथा ! ([[पंढरीनाथ सावंत]]) * दुसरे महायुद्ध (किरण गोखले) * दुसरे महायुद्ध ([[वि.स. वाळिंबे]]) * ('अद्भुत' महायुद्धाच्या खऱ्याखुऱ्या गोष्टी) दुसरे महायुद्ध : काही कथा ([[अनंत भावे]]) * दुसऱ्या महायुद्धातील महिला आघाडी (ग.म. केळकर) * दुसऱ्या महायुद्धातील शौर्यकथा ([[निरंजन घाटे]]) * द्वितीय महायुद्धानंतरचे जग (१९४७ ते १९९७) (य.ना. कदम) * फिफ्टी इअर्स ऑफ़ सायलेन्स : दुसऱ्या जागतिक महायुद्धादरम्यान अनेक वेळा बलात्कार झालेल्या स्त्रीची आठवणगाथा (मूळ लेखिका - जॅन रफ ओ हर्; मराठी अनुवाद - [[नीला चांदोरकर]]) * महायुद्ध १९३९ ते १९४४ (ज.पां. देशमुख) * युद्धकथा : दुसऱ्या महायुद्धाच्या खऱ्याखुऱ्या १२ कथा ([[अनंत भावे]]) * हिटलरचे महायुद्ध ([[वि.ग. कानिटकर]]) == हेसुद्धा पहा == * [[पहिले महायुद्ध]] * [[नाझी पक्ष]] * [[ज्यूंचे शिरकाण]] == माध्यमे == '''चित्रपटात''' दुसऱ्या महायुद्धाचा प्रभाव जगातील बहुतेक राष्ट्रांवर पडला. अनेक साहित्य कृती, नाटके, चित्रपट दुसऱ्या महायुद्धावर अथवा त्यांच्या परिणामांवर बनले. त्यातील चित्रपट मुख्य युद्धातील घटनांवर आधारित होते तर काही त्याच्या परिणाम किंवा युद्धकालातील जीवनावर आधारित होते. काही सत्य घटनांवर तर काही काल्पनिक घटनांवर अथवा मिश्रित बनवले गेले. त्यातील काही प्रसिद्ध चित्रपट खालील प्रमाणे. ट्व्हेल ओ क्लॉक हाय (१९४९), ब्रिज ऑन द रिव्हर क्वाई (१९५७), पॅटन (१९७०), दास बुट (१९८१), सेव्हिंग प्रायव्हेट रायन (१९८८), पर्ल हार्बर(२००१), व्हेअर इगल्स डेअर, द डायरी ऑफ यंग गर्ल, स्टालिन्ग्राड छळछावण्यामधील जीवनावर आधारीत चित्रपटांमध्ये अनेक ऑस्कर विजेते चित्रपट आहेत. त्यातील प्रमुख चित्रपट म्हणजे शिंडलर्स लिस्ट, ऍने फ्रांक, लाईफ इज ब्युटिफुल, द पियानिस्ट इत्यादी. {{main|अर्वाचीन संस्कृतीत दुसरे महायुद्ध}} जगातील अनेक भाषांमध्ये दुसऱ्या महायुद्धाबद्दल कलाकृती निर्माण झाल्या आहेत. <!--नोंद: येथे प्रत्येक दशकातील एक चित्रपट निवडण्यात आलेला आहे. If you wish to add a movie that improves the list, please replace the current film for that decade. Avoid listing recently released movies as it is not possible to judge their significance in historical context. Such additions are welcome at [[World War II in contemporary culture]]. Thanks!--> यात शेकडो काल्पनिक चित्रपटही आहेत. यात ट्वेल्व ओ'क्लॉक हाय (१९४९), द ब्रिज ऑन द रिव्हर क्वाय (१९५७), द डर्टी डझन (१९६७), पॅटन (१९७०), डास बूट (जर्मन, १९८१), सेव्हिंग प्रायव्हेट रायन (१९९८), पर्ल हार्बर (२००१) इ. विशेष आहेत. आजतगायत लिहिल्या गेलेल्या हजारो पुस्तकांतून या महायुद्धाचा उल्लेख आहे. यात [[जोसेफ हेलर]]चे [[कॅच-२२]], [[अकियुकि नोसाका]]चे [[ग्रेव्ह ऑफ द फायरफ्लाईझ]], [[अ‍ॅन फ्रॅंक|ॲन फ्रॅंक]]चे [[द डायरी ऑफ अ यंग गर्ल]] आणि [[कर्ट व्होनेगट]]चे [[स्लॉटरहाउस-५]] यांचा समावेश आहे. == ग्रंथ यादी == <div class="references-small"> * Bauer, E. Lt-Colonel ''The History of World War II'', Orbis (2000) General Editor: Brigadier Peter Young; Consultants: Brigadier General James L. Collins Jr., Correli Barnet. (1,024 pages) ISBN 1-85605-552-3 * I.C.B. Dear and M.R.D. Foot, eds. ''The Oxford Companion to World War II'' (1995), 1300 page encyclopedia covering all topics * Ellis, John. ''Brute Force: Allied Strategy and Tactics in the Second World War'' (1999) * [[Martin Gilbert|Gilbert, Martin]] ''Second World War'' (1995) * Mark Harrison. "Resource Mobilization for World War II: The U.S.A., UK, U.S.S.R., and Germany, 1938-1945" in ''The Economic History Review,'' Vol. 41, No. 2. (May, 1988), pp.&nbsp;171–192. [http://links.jstor.org/sici?sici=0013-0117%28198805%292%3A41%3A2%3C171%3ARMFWWI%3E2.0.CO%3B2-7 in JSTOR] * [[John Keegan|Keegan, John]]. ''The Second World War'' (1989) * [[Basil Liddell Hart|Liddell Hart, Sir Basil]] ''History of the Second World War'' (1970) * Murray, Williamson and Millett, Allan R. ''A War to Be Won: Fighting the Second World War'' (2000) * Overy, Richard. ''Why the Allies Won'' (1995) * Shirer, William L. ''The Rise and Fall of the Third Reich, Simon & Schuster.'' (1959). ISBN 0-671-62420-2. * Smith, J. Douglas and Richard Jensen (2003). ''World War II on the Web: A Guide to the Very Best Sites''. ISBN 0-8420-5020-5. * Weinberg, Gerhard L.''A World at Arms: A Global History of World War II'' (2005) ISBN 0-521-44317-2 * {{स्रोत पुस्तक | वर्ष = 2004 | title = Poteri narodonaseleniia v XX veke : spravochnik | प्रकाशक = | ISBN = 5-93165-107-1 }} </div> == हेसुद्धा पहा == * [[पहिले महायुद्ध]] * [[नाझी पक्ष]] * [[ज्यूंचे शिरकाण]] === धारिका === * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.referencio.com/index.php?title=World_War_II | title = {{लेखनाव}} - विकी निर्देशिका | प्रकाशक = रेफरन्शिओ.कॉम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://dmoz.org/Society/History/By_Time_Period/Twentieth_Century/Wars_and_Conflicts/World_War_II/ | title = मुक्त निर्देशिका प्रकल्प - "{{लेखनाव}}" - स्वयंसेवकांनी रचलेली निर्देशिका | प्रकाशक = डीमॉझ.ऑर्ग | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://dir.yahoo.com/Arts/Humanities/History/By_Time_Period/20th_Century/Military_History/World_War_II/ | title = {{लेखनाव}} | प्रकाशक = याहू | भाषा = इंग्लिश }} === साधारण माहिती === * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Austria.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - ऑस्ट्रियातील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Belgium.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - बेल्जियममधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-France.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - फ्रान्समधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Germany.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - जर्मनीमधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Great-Britain.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - ग्रेट ब्रिटनमधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Italy.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - इटलीमधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Japan.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - जपानमधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * {{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Russia.general.html | title = वर्ल्ड हिस्टरी डेटाबेस {{लेखनाव}} - रशियामधील घटनाक्रम | भाषा = इंग्लिश }} * [http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-Spain.general.html Spain Chronology World War II World History Database] * [http://www.badley.info/history/World-War,-2nd-USA.general.html USA Chronology World War II World History Database] * [http://www.ww2db.com/ World War II Database] * [http://www.spartacus.schoolnet.co.uk/2WW.htm The Second World War] * {{Webarchiv | url=http://www.bbc.co.uk/history/war/wwtwo/ | wayback=20010124043700 | text=BBC History: World War Two}} * {{वेबॅक आर्किव्ह|url=http://www.bbc.co.uk/history/war/wwtwo/|date=20050304100032}} * [http://www6.dw-world.de/en/worldwarII.php Deutsche Welle special section on World War II] created by one of Germany's public broadcasters on World War II and the world 60 years after. * [http://www.militaryindexes.com/worldwartwo/ Directory of Online World War II Indexes & Records] * [http://www.engdahl.oilgeopolitics.net/History/MacKinder/mackinder.html Halford Mackinder's Necessary War An essay describing the geopolitical aspects of World War II] * [http://www.worldwar2vault.com/ World War 2 Vault] * [http://www.secretsofworldwar2.co.uk/ World War II Secret History] * [http://www.wwii.ca/ Canada and WWII] * [http://memory.loc.gov/ammem/collections/maps/wwii/ World War II Military Situation Maps. Library of Congress] * [http://www.bvalphaserver.com/content-10.html Officially Declassified U.S. Government Documents about World War II] <!-- NOTE TO WIKI EDITORS: I did ask to add this link via the talk page, and received permission. --> * [http://www.historisches-centrum.de/index.php?id=427 End of World War II in Germany] * [http://www.ww2incolor.com/gallery/ World War 2 Pictures In Colour] * [http://vlib.iue.it/history/mil/ww2.html WWW-VL: History: WWII] * [http://worldwartwozone.com/photopost/ World War II Zone Photo and Multi-media gallery] * {{वेबॅक आर्किव्ह|url=http://worldwartwozone.com/photopost/|date=20090506125058}} * [http://chrito.users1.50megs.com/daily.htm Daily German action reports] * [http://www.wikitimescale.org/en/category/World_War_II Timeline of events in World War 2] on WikiTimeScale.org * [http://www.lib.utexas.edu/maps/historical/history_ww2.html Maps from the Pacific and Italian theaters] === संचिका === * [http://www.archives.gov/research/ww2/ US National Archives Photos] * [http://english.pobediteli.ru/ Multimedia map] - Presentation that covers the war from the invasion of Russia to the fall of Berlin * {{वेबॅक आर्किव्ह|url=http://warphotos.basnetworks.net/gallery.php?g=ww2|date=20071119075548}} * [http://museumofworldwarii.com Virtual Museum of World War II] - pictures & info * [http://multimedia.tbo.com/flash/iwojima3d/index.htm 3-D Stereo Photograph of Iwo Jima Flag-raising] - From The Tampa Tribune and TBO.com * {{वेबॅक आर्किव्ह|url=http://multimedia.tbo.com/flash/iwojima3d/index.htm|date=20070210104658}} * [http://digital.library.unt.edu/search.tkl?type=collection&q=WWII World War II Poster Collection] hosted by the Universtity of North Texas Libraries' *[http://digital.library.unt.edu/ Digital Collections] * [http://www.eyewitnesstohistory.com/francedefeat.htm The Defeat of France] Includes the famous ''Weeping Frenchman'' photograph. * {{it|इटालियन मजकूर}} [http://www.anpi.pesarourbino.it/fototeca2.php ANPI Archives Photos] === माहिती === * [http://www.gurdjieff-legacy.org/70links/bk_voices2.htm ''Voices in the Dark''] - Descriptions of life in Nazi-occupied Paris * {{वेबॅक आर्किव्ह|url=http://www.gurdjieff-legacy.org/70links/bk_voices2.htm|date=20090411170348}} * [http://www.bbc.co.uk/dna/ww2/ WW2 People's War] - A project by the [[BBC]] to gather the stories of ordinary people from World War II * [http://www.wilhelm-radkovsky.de Memories of Leutnant d.R. Wilhelm Radkovsky 1940-1945] Experiences as a German soldier on the Eastern and Western Front * [http://www.warsawuprising.com/ The Warsaw Uprising of 1944] — "a heroic and tragic 63-day struggle to liberate World War 2 Warsaw from Nazi/German occupation." * [http://www.amazon.com/So-Great-Heritage-Kathie-Jackson/dp/1598862561 "So Great a Heritage"] A collection of 150 letters from an American soldier to his family during World War II gives the reader an insight into the war that they may not otherwise have. The letters were written from the time the soldier reported to boot camp, through his deployments to North Africa, Italy, France, and finally, Germany. * {{it|इटालियन मजकूर}} [http://www.lacittainvisibile.it/ La Città Invisibile] Collection of signs, stories and memories during the Gothic Line age. === चलतचित्रे === * ''[[The World at War (TV Series)|The World at War]]'' (1974) is a 26-part [[Thames Television]] series that covers most aspects of World War II from many points of view. It includes interviews with many key figures ([[Karl Dönitz]], [[Albert Speer]], [[Anthony Eden]] etc.) ([http://www.imdb.com/शीर्षक/tt0071075/ Imdb link]) * ''The Second World War in Colour'' (1999) is a three episode documentary showing unique footage in color ([http://www.imdb.com/शीर्षक/tt0212694/ Imdb link]) </div> * [http://www.alaskainvasion.com/ Red White Black & Blue - feature documentary about The Battle of Attu in the Aleutians during World War II]--> {{दुसरे महायुद्ध}} * <small>''हा लेख इंग्लिश विकिपिडीयावरील [http://en.wikipedia.org/wiki/World_War_II या लेखावर] आधारित आहे''</small> == बाह्य दुवे == * [http://www.ww2db.com/ दुसरे महायुद्ध माहिती संग्रह संकेतस्थळ] * [http://www.bbc.co.uk/history/worldwars/wwtwo/ बी.बी.सी वरील दुसरे महायुद्ध संकेतस्थळ] == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} =क्रिकेट= {{Infobox sport | image=Pollock to Hussey.jpg | imagesize=300px | caption=[[गोलंदाज]] [[शॉन पोलॉक]] व [[फलंदाज]] [[मायकल हसी]]. पाढंऱ्या रंगाची खेळपट्टी दिसत आहे. | union=[[आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट संघटन|आयसीसी]] | nickname= द जंटलमन्स गेम ''("The Gentleman's game")'' | first= १८ वे शतक | first team= | registered= | clubs= | team=११ खेळाडू संघागणिक<br />बदली खेळाडू केवळ जखमी किंवा आजारी खेळाडूसाठी | mgender=हो, वेगळ्या स्पर्धा | category=[[सांघिक खेळ|सांघिक]], [[काठी-चेंडूचे खेळ|चेंडूफळी]] | ball=[[क्रिकेट चेंडू]], [[क्रिकेट बॅट]],<br /> [[यष्टी]] | venue=[[क्रिकेट मैदान]] | olympic=[[१९०० उन्हाळी ऑलिंपिक]] केवळ }} '''क्रिकेट''' हा मैदानावर प्रत्येकी ११ खेळाडूंच्या दोन संघांदरम्यान, चेंडू(बाॅल) आणि फळी (बॅट) ने खेळला जाणारा मैदानी खेळ आहे. क्रिकेटच्या मैदानाच्या मध्यभागी एक २२-यार्ड लांबीची मुख्य [[खेळपट्टी]] असते. तिच्या दोन्ही टोकांना प्रत्येकी ३ लाकडी यष्टी असतात. एक संघ [[फलंदाजी]] संघ म्हणून खेळतो. हा संघ जास्तीत जास्त [[धाव (क्रिकेट)|धाव]]ा करण्याचा प्रयत्न करतो, आणि त्यांचा प्रतिस्पर्धी संघ [[क्षेत्ररक्षण (क्रिकेट)|क्षेत्ररक्षण]] करतो. खेळाच्या प्रत्येक टप्प्याला [[डाव]] असे म्हणतात. संघाचे दहा फलंदाज बाद झाल्यानंतर किंवा निर्धारित [[षटक (क्रिकेट)|षटके]] पूर्ण झाल्यानंतर दोन्ही संघ आपापली भूमिका बदलतात. एका किंवा दोन डावांत [[अवांतर धावा (क्रिकेट)|अतिरिक्त धावा]] मिळून ज्या संघाची धावसंख्या जास्त असेल तो विजेता संघ म्हणून घोषित होतो. प्रत्येक सामन्याच्या सुरुवातीला, दोन फलंदाज आणि अकरा क्षेत्ररक्षक खेळाच्या मैदानात उतरतात. क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघातील [[गोलंदाज]] खेळपट्टीच्या एका टोकापासून, दुसऱ्या टोकाला असलेल्या फलंदाजाकडे (या फलंदाजाला स्ट्रायकर म्हणतात.) जेव्हा चेंडू फेकतो, तेव्हा खेळाला सुरूरवात होते. स्ट्रायकर खेळपट्टीवर यष्टीसमोर चार फुटांवर क्रीजमध्ये उभा राहतो. बॅटचा वापर करून चेंडू यष्ट्यांवर आदळण्यापूर्वी अडवणे आणि धावा करता येण्याइतपत टोलवणे ही फलंदाजाची भूमिका असते. दुसरा फलंदाज (नॉन-स्ट्रायकर), खेळपट्टीच्या दुसऱ्या टोकाला गोलंदाजाजवळ क्रीजच्या आतमध्ये उभा राहतो. बाद झालेल्या फलंदाजाला मैदान सोडावे लागते, आणि त्याच्या संघातील दुसरा खेळाडू त्याची जागा घेतो. फलंदाजाला धावा करू न देणे आणि त्याला बाद करणे ही गोलंदाजाची उद्दिष्ट्ये असतात. एकाच गोलंदाजाने एका मागोमाग एक सहा वेळा चेंडूफेक केल्यानंतर चेंडूफेकीचे एक षटक पूर्ण होते. त्यानंतरचे षटक दुसरा गोलंदाज, खेळपट्टीच्या दुसऱ्या बाजूने टाकतो. == फलंदाज बाद होण्याच्या सामान्य पद्धती == * [[त्रिफळाचीत]] : गोलंदाजाने फेकलेला चेंडू थेट यष्ट्यांवर जाऊन आदळला की फलंदाज त्रिफळाचीत होतो.. * [[पायचीत]] : जेव्हा फलंदाज बॅटऐवजी स्वतःच्या शरीराच्या कोणत्याही अवयवाचा वापर करून चेंडू यष्ट्यांवर आदळण्यापासून रोखतो, तेव्हा तो पायचीत होतो. * [[झेलबाद]] : जेव्हा फलंदाजाने टोलविलेला चेंडू हवेत उडून जमिनीवर पडण्याआधी क्षेत्ररक्षक झेलतो, तेव्हा फलंदाज झेलबाद होतो. * [[धावचीत]] : फलंदाज क्रीजच्या बाहेर असताना क्षेत्ररक्षकाने चेंडू पकडला आणि तो यष्ट्यांवर मारण्यात यश मिळविले तर फलंदाज बाद होतो ह्याला [[धावचीत]] असे म्हणतात. == धावा मिळवण्याच्या पद्धती == धावा दोन प्रकारे जमविल्या जातात: चेंडू पुरेशा ताकदीने टोलवून [[क्रिकेट सीमा|सीमारेषेपार]] करून किंवा क्षेत्ररक्षकाने चेंडू अडवून यष्टीच्या दिशेने फेकण्याआधी दोन्ही फलंदाजांनी एकाचवेळी धावून आपल्या जागेवरून खेळपट्टीच्या दुसऱ्या टोकाला पोहोचून. फलंदाज क्रिजमध्ये पोहोचण्याआधी क्षेत्ररक्षकाने चेंडू पकडला आणि यष्ट्यांवर मारण्यात यश मिळविले तर फलंदाज बाद होतो (ह्याला [[धावचीत]] असे म्हणतात). मैदानावर निर्णय देण्याची भूमिका दोन [[पंच (क्रिकेट)|पंच]] पार पाडतात. [[क्रिकेटचे कायदे]] करण्याची जबाबदारी [[आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट समिती]] (ICC) आणि [[मेरीलिबॉन क्रिकेट क्लब]] (MCC) यांच्यावर आहे. क्रिकेटचे [[२०-२० सामने|ट्वेंटी२०]] (ज्यामध्ये १ डाव हा २० षटके म्हणजेच १२० चेंडू इतका असतो) पासून ते [[कसोटी क्रिकेट]] (जो पाच दिवस आणि अमर्यादित षटकांचा असतो आणि प्रत्येक संघ प्रत्येकी दोन डाव खेळतो) पर्यंत अनेक प्रकार आहेत. परंपरागत क्रिकेट संपुर्णतः सफेद रंगाची साधने (कपडे, पॅड, ग्लोव्ह्ज) वापरून खेळले जाते, परंतु [[मर्यादित षटकांचे सामने|मर्यादित षटकांचे क्रिकेट]] खेळताना, खेळाडू क्लब किंवा संघाच्या रंगाचे कपडे परिधान करतात. मूलभूत साधनांच्या संचाशिवाय, काही खेळाडू चेंडू लागून होणाऱ्या दुखापतींपासून बचाव करण्यासाठी, संरक्षक साधने वापरतात, जी [[कॉर्क (द्रव्य)|कॉर्क]] पासून बनवलेली, कातडी अच्छादन असलेली आणि अगदी टणक असतात. क्रिकेटची उत्पत्ती कधी झाली हे अनिश्चित असले तरीही, सर्वप्रथम १६व्या शतकात दक्षिण-पूर्व इंग्लंडमध्ये क्रिकेटच्या नोंदी केल्या गेल्या. ब्रिटीश साम्राज्याच्या विस्तारामुळे क्रिकेटचा प्रसार जगभरात झाला, आणि पहिला आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट सामना १९व्या शतकाच्या मध्यावर खेळवला गेला. क्रिकेट नियामक मंडळ-आयसीसीचे १००हून अधिक सभासद आहेत, त्यापैकी १० पूर्ण सभासद आहेत जे कसोटी क्रिकेट खेळतात. ऑस्ट्रेलेशिया, ब्रिटन, भारतीय उपखंड, दक्षिणी आफ्रिका आणि वेस्ट इंडीजमध्ये क्रिकेटचा चाहतावर्ग मोठ्या प्रमाणावर आहे. स्वतंत्रपणे आयोजन आणि खेळल्या जाणाऱ्या, [[महिला क्रिकेट]]नेसुद्धा आंतरराष्ट्रीय दर्जा प्राप्त केला आहे. == व्युत्पत्ती == "क्रिकेट" ह्या संज्ञेबद्दल अनेक शब्द स्रोत म्हणून सुचवले गेले आहेत. खेळाबद्दल सर्वात आधीचा निश्चित संदर्भ मिळतो तो १५९८ मध्ये, जेव्हा खेळाला ''creckett'' म्हटले जात असे.<ref name="FLTL">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.jl.sl.btinternet.co.uk/stampsite/cricket/ladstolords/1300.html#1597 |title=जॉन लीच, ''फ्रॉम लॅड्स टू लॉर्डस'' |भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=१८ जानेवारी २०१७ |मृतदुवा=अनफिट |आर्काइव्हदुवा=https://web.archive.org/web/20110629140053/http://www.jl.sl.btinternet.co.uk/stampsite/cricket/ladstolords/1300.html#1597 |आर्काइव्हदिनांक=२९ जून २०११ }} गिल्डफोर्ड कोर्ट केसमध्ये तंतोतंत तारीख १७ जानेवारी १५९७ (ज्युलियन तारीख) नोंदवली गेली आहे, जे ग्रेग्रीयन वर्ष १५९८ आहे. १७ जानेवारी २०१७ रोजी पाहिले.</ref> जुन्या इंग्रजी भाषेत नावाचा एक संभाव्य स्रोत आहे, ''cricc'' किंवा ''cryce'' म्हणजेच crutch किंवा काठी.<ref name=DB3>Birley, पान. ३.</ref> प्रसिद्ध लेखक [[सॅम्युएल जॉन्सन]]च्या ''शब्दकोशा''मध्ये, त्याने "''cryce'', Saxon, a stick" वरून क्रिकेट हा शब्द तयार केला.<ref name="HSA" /> जून्या फ्रेंच भाषेत, ''criquet'' ह्या शब्दाचा अर्थ एका प्रकारची छडी किंवा काठी असा असावा असे दिसते.<ref name=DB3 /> दक्षिण-पुर्व इंग्लंड आणि बुरुंडी किंवा [[बूर्गान्य]]च्या सरदाराच्या ताब्यातील मुलूख आणि तेव्हाचा फ्लॅंडर काऊंटी यांच्यामध्ये असलेल्या घनिष्ट मध्ययुगीन व्यापारासंबंधावरून, असे दिसते की हे नाव मिडल डच वरून घेण्यात आले असावे<ref>मिडल डच ही भाषा फ्लॅंडर कांऊटीमध्ये वापरात होती.</ref> ''krick''(''-e''), म्हणजे बाक असलेली काठी.<ref name=DB3 /> आणखी एक संभाव्य स्रोत म्हणजे मिडल डच शब्द ''krickstoel'', म्हणजे चर्चमध्ये गुडघे टेकवण्यासाठी वापरले जाणारे लांब कमी उंचीचे स्टूल किंवा बाक, ज्याचे साम्य पूवी क्रिकेटमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या दोन यष्टी असणारी लांब खेळपट्टीशी होते.<ref>Bowen, p. 33.</ref> [[बॉन विद्यापीठ]]ातील युरोपीय भाषांचे तज्ज्ञ हेनर गिलमेइस्टरच्या मते, हॉकीसाठी वापरला जाणारा वाक्प्रचार ''met de (krik ket)sen'' (अर्थात, "काठीसह पाठलाग") ह्यावरून "cricket" हा शब्द घेतला गेला असावा.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.la84foundation.org/SportsLibrary/SportsHistorian/2000/sh201e.pdf |title=सतराव्या शतकातील क्रिकेटचा खेळ: खेळाची पुनर्रचना |आडनाव=टेरी |पहिलेनाव=डेव्हिड |प्रकाशक=स्पोर्ट्सलायब्ररी |दिनांक=२००८ |भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=१८ जानेवारी २०१७}}</ref> डॉ गिलमेइस्टर यांच्या मते फक्त नावच नाही तर हा खेळच मूळतः फ्लेमिश आहे.<ref>गिलमेइस्टर यांच्या सिद्धान्ताचा सारांश जॉनी एडोज यांच्या ''द लॅंग्वेज ऑफ क्रिकेट'' ह्या पुस्तकाच्या प्रस्तावनेत आहे., ISBN 1-85754-270-3.</ref> == इतिहास == {{मुख्यलेख|क्रिकेटचा इतिहास}} क्रिकेटची सुरुवात १३०१ च्या सुरुवातीला झाल्याचे अनेक बनावट आणि/किंवा त्याला आधार असलेल्या पुराव्यांची उणीव आहे. तरीही क्रिकेटबद्दल १६व्या शतकातील, इंग्लंडमधील [[ट्युडोर घराणे|ट्युडर काळापर्यंतचे]] पुरावे मिळतात. सर्वात आधीचे क्रिकेट खेळले गेल्याबद्दलचे नक्की संदर्भ मिळतात ते, १५९८मधील न्यायालयीन कारवाईतील पुराव्यांमध्ये, ज्यामध्ये गिल फोर्डच्या सार्वजनिक जमिनीवर १५५० च्या सुमारास ''creckett''चा खेळ खेळला गेल्याची नोंद आहे. सोमवार, १७ जानेवारी १५९७ रोजी गिलफोर्ड कोर्टातील सुनावणी दरम्यान, ५९ वर्षीय कोरोनर, जॉन डेरिक जेव्हा ५० वर्षांपूर्वी ''फ्री स्कूल ऑग गिलफोर्ड''चा विद्यार्थी असताना दिलेल्या साक्षीमध्ये म्हणतो, "hee and diverse of his fellows did runne and play [on the common land] at creckett and other plaies."<ref name=HSA>Altham, पान. २१.</ref><ref>Underdown, पान. ३.</ref> [[चित्र:Francis Cotes - The young cricketer (1768).jpg|thumb|upright|[[फ्रान्सिस कोटेस]], ''द यंग क्रिकेटर'', १७६८]] '''क्रिकेट''' हा मूलतः लहान मुलांचा खेळ आहे असा समज होता, परंतु १६११ मधील काही संदर्भ<ref name=HSA /> असे दर्शवतात की प्रौढांनी हा खेळ खेळण्यास सुरुवात केली आणि सर्वात जुना ज्ञात इंटर-पॅरिश किंवा व्हिलेज क्रिकेट सामना त्याकाळी खेळवला गेला.<ref>Underdown, पान. ४.</ref> 17 व्या शतकाच्या सुरुवातीच्या काळात इंग्लिश वसाहतींद्वारे उत्तर अमेरिकेत क्रिकेटची ओळख झाली आणि 18 व्या शतकात ते जगातील इतर भागात आले. १६२४ मध्ये, [[जॅस्पर व्हिनॉल]] नावाचा खेळाडू ससेक्समधील दोन रहिवासी संघांदरम्यानच्या सामन्यामध्ये डोक्याला चेंडू लागून मरण पावला होता.<ref name="TJM">मॅककॅन, pp. xxxiii–xxxiv.</ref> १७ शतकामध्ये, दक्षिण-पूर्व इंग्लंडमध्ये खेळाचा प्रसार झाल्याचे अनेक संदर्भ सापडतात. शतकाच्या शेवटापर्यंत, क्रिकेट उच्च असा एक संघटित खेळ म्हणून नावारूपास आला आणि इंग्लंडच्या जीर्णोद्धारानंतर १६६० मध्ये पहिला व्यावसायिक खेळ म्हणून पाहिला जाऊ लागला असे मानले जाते. एका वर्तमानपत्रातील अहवाल सांगतो की, १६९७ मध्ये ससेक्समध्ये उच्च गटासाठी "ग्रेट क्रिकेट मॅच" म्हणून ओळखला जाणारा सामना प्रत्येकी ११ खेळाडूंच्या संघांदरम्यान खेळवला गेला. क्रिकेट सामन्याचा हा सर्वात जुना आणि महत्त्वाचा संदर्भ आहे.<ref>मॅककॅन, पान. xli.</ref> १८ व्या शतकात खेळामध्ये बरेच परिवर्तन झाले. स्वतःचे "निवडक XI" संघ असलेल्या श्रीमंतांनी खेळलेला जुगार (बेटिंग) हा ह्या सुधारणांचा एक महत्त्वाचा भाग होता. १७०७ पासूनच क्रिकेट हा लंडनमधील एक खूप महत्त्वाचा खेळ बनला होता आणि शतकाच्या काही मधल्या वर्षांमध्ये लोक मोठ्या प्रमाणावर फिन्सबरीच्या [[आर्टिलरी मैदान]]ावर सामन्यांसाठी जात असत. खेळाच्या [[एक गडी]] प्रकाराने खूप लोकांना आणि जुगाराला आकर्षित केले, १७४८ च्या मोसमात हा प्रकार लोकप्रियतेच्या सर्वोच्च शिखरावर होता. सन १७६० च्या सुमारास गोलंदाजीच्या तंत्रामध्ये मोठी क्रांती झाली. गोलंदाजांनी चेंडू घरंगळत टाकण्याऐवजी चेंडूचा टप्पा टाकू लागले. त्यामुळे बॅटच्या रचनेमध्ये सुद्धा अमुलाग्र बदल झाले कारण, उसळणाऱ्या चेंडूचा सामना करण्यासाठी जुन्या "हॉकी स्टिक"च्या आकाराच्या बॅटऐवजी आधुनिक सरळ बॅटची गरज होती. १७६० मध्ये [[हॅम्ब्लेडॉन क्लब]]ची स्थापना झाली आणि १७८७ मध्ये [[मेरीलबोन क्रिकेट क्लब]] (MCC)ची निर्मिती व [[जुने लाॅर्ड्&zwnj;ज मैदान]] खुले होईपर्यंत पुढची वीस वर्षे, हॅम्ब्लेडॉन क्रिकेटमधील महानतम क्लब आणि क्रिकेटचा केंद्रबिंदू होता. एमसीसी लवकरच क्रिकेटचा एक अव्वल क्लब आणि [[क्रिकेटचे नियम|क्रिकेटच्या नियमांचा]] पालक बनला. १८ व्या शतकाच्या नंतरच्या काळात तीन यष्टी असलेली खेळपट्टी आणि [[पायचीत]]चा समावेश असलेले नवे नियम लागू करण्यात आले. [[चित्र:England in North America 1859.jpg|thumb|left|परदेश दौरा करणारा पहिला इंग्लिंश संघ, उत्तर अमेरिकेला जाणाऱ्या जहाजावर, १८५९]] १९व्या शतकात [[अंडरआर्म गोलंदाजी]]ची जागा आधी [[राउंडआर्म गोलंदाजी|राउंडआर्म]] आणि नंतर [[ओव्हरआर्म गोलंदाजी]]ने घेतली. ह्या दोन्ही सुधारणा वादग्रस्त होत्या. परगणा किंवा काऊंटी स्तरावरच्या खेळ संघटना काऊंटी क्लब तयार करू लागल्या आणि १८३९मध्ये [[ससेक्स काउंटी क्रिकेट क्लब|ससेक्सची]] स्थापना झाली, आणि अखेर १८९० मध्ये [[काउंटी अजिंक्यपद]] स्पर्धा सुरू झाली. त्याचदरम्यान ब्रिटिश साम्राज्याने क्रिकेटचा खेळ परदेशात पोहोचण्यासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावली आणि १९व्या शतकाच्या मध्यावर क्रिकेट भारत, उत्तर अमेरिका, कॅरेबियन, दक्षिण आफ्रिका, ऑस्ट्रेलिया आणि न्यू झीलंडमध्ये खूप लोकप्रिय होत गेला. १८४४ मध्ये, सर्वात पहिला आंतरराष्ट्रीय सामना अमेरिका आणि कॅनडा ह्या संघांदरम्यान खेळवला गेला. १८५९ मध्ये, इंग्लंडचा संघ, उत्तर अमेरिकेच्या, सर्वात पहिल्या परदेशी दौऱ्यावर गेला. परदेश दौरा करणारा पहिला ऑस्ट्रेलियाई संघ होता तो अबोरिजिनल स्टॉकमेन (Aboriginal stockmen), जो काऊंटी संघांविरुद्ध सामने खेळण्यासाठी १८६८ साली इंग्लंडला गेला होता..<ref>[http://www.nma.gov.au/collections/collection_interactives/cricketing_journeys/cricket_html/the_australian_eleven/the_australian_eleven_the_first_australian_team द ऑस्ट्रेलियन इलेव्हन : द फर्स्ट ऑस्ट्रेलियन टीम], [[ऑस्ट्रेलिया राष्ट्रीय वस्तुसंग्रहालय]]. २० जानेवारी २०१७ रोजी पाहिले. (इंग्रजी मजकूर)</ref> १८६२ मध्ये, इंग्लडचा संघ पहिल्यांदा ऑस्ट्रेलियाच्या दौऱ्यावर गेला. १९व्या शतकातील सर्वात प्रसिद्ध खेळाडू होता [[विल्यम गिल्बर्ट ग्रेस]], ज्याने त्याच्या दीर्घ आणि प्रभावी कारकिर्दीची सुरुवात १८६५ मध्ये केली. [[चित्र:Bradman&Bat.jpg|thumb|upright|कसोटी क्रिकेटमधील सर्वात जास्त ९९.९४ सरासरीचा विक्रम [[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघ|ऑस्ट्रेलियाचा]] फलंदाज [[डॉन ब्रॅडमन]]च्या नावावर आहे.]] १८७६-७७ मध्ये, [[इंग्लंड क्रिकेट संघ|इंग्लंडचा]] संघ ज्या कसोटी सामन्याला पूर्वलक्षी प्रभावाने सर्वात पहिला कसोटी सामना म्हटले जाते अशा [[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघ|ऑस्ट्रेलियाविरुद्धच्या]] [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]]ावरील सामन्यात सहभागी झाला. इंग्लंड आणि ऑस्ट्रेलिया यांच्यातील स्पर्धेने १८८२ साली [[द ॲशेस]]ला जन्म दिला आणि आजतागायत ही स्पर्धा कसोटी क्रिकेटमध्ये सर्वात प्रसिद्ध स्पर्धा राहिली आहे. १८८८-८९ पासून जेव्हा [[दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघ|दक्षिण आफ्रिकेचा]] संघ इंग्लंडविरुद्ध खेळला तेव्हा पासून कसोटी क्रिकेटने हातपाय पसरायला सुरुवात केली. पहिल्या महायुद्धाच्या आधीची दोन दशके ही "[[गोल्डन एज ऑफ क्रिकेट]]" म्हणून ओळखली जातात. युद्धामुळे झालेल्या एकंदरीत नुकसानाच्या अर्थी ते एक नाव आहे, परंतु ह्या काळात अनेक महान खेळाडू आणि अविस्मरणीय सामने झाले, मुख्यतः काऊंटी आणि कसोटी स्तरावरच्या स्पर्धांचे आयोजन झाले. युद्धांतर्गत वर्षांवर वर्चस्व गाजवले ते एका खेळाडूने: ऑस्ट्रेलियाचा [[डॉन ब्रॅडमन]], आकडेवारीनुसार आजवरचा सर्वात महान फलंदाज. दुसऱ्या जगातिक महायुद्धाआधी [[वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघ|वेस्ट इंडीज]], [[भारत क्रिकेट संघ|भारत]] आणि [[न्यू झीलंड क्रिकेट संघ|न्यू झीलंड]] आणि महायुद्धानंतर [[पाकिस्तान क्रिकेट संघ|पाकिस्तान]], [[श्रीलंका [क्रिकेट संघ|श्रीलंका]] आणि [[बांगलादेश क्रिकेट संघ|बांगलादेश]] ह्या संघासोबत २०व्या शतकामध्ये कसोटी क्रिकेटची विस्तार चालूच राहिला. [[दक्षिण आफ्रिकेमधील वर्णभेद|सरकारच्या वर्णभेदाच्या धोरणा]]मुळे दक्षिण आफ्रिकी संघावर १९७० ते १९९२ पर्यंत बंदी घातली गेली होती. १९६३ मध्ये क्रिकेटने जणू नव्या युगात पदार्पण केले. इंग्लंड काऊंट्यांनी [[आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामने|मर्यादित षटकांच्या सामन्यांचा]] प्रकार आणला. निकाल लागण्याच्या खात्रीमुळे, मर्यादित षटकांचे क्रिकेट खूपच किफायतशीर होते आणि अशा सामन्यांमध्ये वाढ झाली. पहिला आंतरराष्ट्रीय मर्यादित षटकांचा सामना १९७१ साली खेळवला गेला. [[आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट नियामक मंडळ]]ाने ह्या क्रिकेट प्रकारातील क्षमता ओळखली आणि पहिल्या मर्यादित षटकांच्या सामन्याच्या [[क्रिकेट विश्वचषक]]ाचे आयोजन १९७५ मध्ये केले. २१व्या शतकात मर्यादित षटकांच्या प्रकारामध्ये [[२०-२० सामने|ट्वेंटी२० क्रिकेट]]ची सुरुवात करण्यात आली. हा प्रकार अल्पावधीतच लोकप्रिय झाला. [[हॉकी]] आणि [[फुटबॉल]]सारखे काही इंग्लिश खेळ हे आंतरराष्ट्रीय स्तरावर जवळजवळ संपूर्ण जगात खेळले जातात, परंतुक्रिकेट हा मुख्यत: एके काळी [[ब्रिटिश साम्राज्य]]ाचा एक भाग असलेल्या देशांपुरताच मर्यादित राहिला आहे. उद्योगांच्या पूर्वीच्या विषमतेमुळे खेळाला बाहेरील देशांत जाण्यास अवघड गेले, त्यामुळे जेथे ब्रिटिशांनी राज्य केले तेथेच क्रिकेट मूळ धरू शकले. ह्या ठिकाणी हा खेळ एकतर तेथे असलेल्या ब्रिटिशांमुळे किंवा त्यांचे अनुकरण करणाऱ्या स्थानिक उच्चभ्रूंनी लोकप्रिय केला. == नियम आणि खेळ == {{मुख्यलेख| क्रिकेटचे नियम}} क्रिकेट हा प्रत्येकी ११ खेळाडूंच्या दोन संघांदरम्यान बॅट आणि चेंडूने खेळला जाणारा खेळ आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-1-the-players/|title=कायदा १ (खेळाडू) |कृती=लॉज ऑफ क्रिकेट |प्रकाशक=[[मेरिलिबॉन क्रिकेट क्लब]] |भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=२७ जानेवारी २०१७}}</ref><ref name="Eastaway-p24">{{स्रोत पुस्तक | आडनाव = इस्टअवे| पहिलेनाव = रॉब | title = व्हॉट इज अ गुगली?: द मिस्ट्रीज ऑफ क्रिकेट एक्सप्लेन्ड | प्रकाशक = रॉबसन वर्क्स | वर्ष = २००४ | स्थान = ग्रेट ब्रिटन | पृष्ठ = २४ | दुवा = https://books.google.com/?id=_WI_clv8jMYC&pg=PA22&dq=%22what+is+cricket%22&cd=1#v=onepage&q= | आयएसबीएन = 1-86105-629-X}}</ref> एक संघ धावा करण्याचा प्रयत्नात फलंदाजी करतो, तर दुसरा संघ गोलंदाजी आणि धावा रोखण्यासोबतच फलंदाजाला बाद करण्यासाठी चेंडू अडवतो. प्रतिस्पर्धी संघापेक्षा जास्त धावा करणे हे खेळाचे उद्दीष्ट असते. क्रिकेटच्या काही प्रकारांमध्ये, सामना जिंकण्यासाठी प्रतिस्पर्धी संघाचे सर्व खेळाडू बाद करणे गरजेचे असे, अन्यथा असा सामना अनिर्णित राहतो. === खेळाचे स्वरूप === क्रिकेट सामना ज्या कालावधीत विभागला जातो त्याला ''डाव'' (innings) असे म्हणतात. सामन्याच्या आधीच ठरवले जाते की प्रत्येक संघाला प्रत्येकी एक किंवा दोन डाव आहेत. डावा दरम्यान एक संघ ''क्षेत्ररक्षण'' करतो आणि दुसरा ''फलंदाजी''. प्रत्येक डावामध्ये दोन्ही संघ फलंदाजी आणि क्षेत्ररक्षण अदलाबदली करतात. क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघातील सर्वच्या सर्व अकरा खेळाडू मैदानावर असतात, परंतु फलंदाजी करणाऱ्या संघातील एकावेळी फक्त दोन फलंदाज मैदानावर असतात. फलंदाजीची क्रमवारी बहुतेकदा सामना सुरू होण्याच्या अगदी सुरुवातीला जाहीर केली जाते, परंतु ती बदलली जाऊ शकते. सामना सुरू होण्याआधी एका संघाचा ''कर्णधार'' (जो स्वतःसुद्धा त्या संघातील एक खेळाडू असतो) ''नाणेफेक'' करतो, नाणेफेक जिंकणाऱ्या कर्णधाराला आधी फलंदाजी किंवा गोलंदाजी निवडण्याचा अधिकार असतो. क्रिकेटचे ''मैदान'' हे बहुधा वर्तुळाकार किंवा लंबवर्तुळाकार असते. मैदानाच्या मधोमध आयताकृती ''खेळपट्टी'' असते. खेळाच्या मैदानाच्या कडा ''सीमारेषेने'' अंकित केलेल्या असतात. ही सीमारेषा म्हणजे कुंपण, स्टॅंडचा भाग, एक दोर किंवा रंगवलेली रेषा असते खेळपट्टीच्या दोन्ही टोकांना लाकडी लक्ष्य असते ज्याला ''यष्टी'' असे म्हणतात; दोन टोकांच्या यष्ट्यांमध्ये {{convert|22|yd}}चे अंतर असते. खेळपट्टी रंगवलेल्या रेषांनी अंकित केलेली असते: यष्ट्यांच्या रेषेत ''गोलंदाजी क्रिज'', आणि त्याच्यापुढे चार फुटांवर (१२२ सेंमी) फलंदाजी किंवा ''पॉपिंग क्रिज''. यष्ट्यांच्या संचामध्ये तीन उभ्या ''यष्टी'' आणि त्यावर दोन लहान आडव्या ''बेल्स'' असतात. कमीत कमी एक बेल पडल्यानंतर किंवा एखादी यष्टी पडल्यानंतर (बहुतेकदा चेंडूमुळे, किंवा फलंदाजाचा हात, कपडे किंवा एखादी गोष्ट लागून) गडी बाद होतो. परंतु चेंडू लागूनही जर बेल किंवा यष्टी पडली नाही तर तो बाद ठरवला जात नाही. कोणत्याही वेळेस प्रत्येक फलंदाज एका बाजूच्या विकेटचे (यष्ट्यांचे) पालकत्व करत असतो (तो ज्या यष्ट्यांच्या जवळ असेल त्या) आणि प्रत्यक्षात फलंदाजी करताना सोडून, जेव्हा फलंदाज त्याच्या जागी असतो, तेव्हा तो सुरक्षित असतो. म्हणजेच त्याच्या शरीराचा एखादा अवयव किंवा बॅट, तो पॉपिंग क्रिजच्या आत असताना मैदानाला टेकलेली असते. जर तो त्याच्या क्रिजच्या बाहेर असेल आणि चेंडू जिवंत असताना त्याच्याकडील यष्ट्या पडल्या तर तो बाद होतो, परंतु दुसरा फलंदाज सुरक्षित असतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-28-the-wicket-is-down/ |title=कायदा २८ (द विकेट इज डाऊन) |कृती=लॉज ऑफ क्रिकेट |प्रकाशक=[[मेरीलबोन क्रिकेट क्लब]] |भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=२३ जानेवारी २०१७}}</ref> {{overlay |image=Muralitharan bowling to Adam Gilchrist.jpg |width=500 |height=340 |grid=no |overlay1=पंच|overlay1left=75|overlay1top=2|overlay1tip=गोलंदाजाच्या बाजूकडील पंच |overlay1link=पंच (क्रिकेट) |overlay2=यष्टी|overlay2left=105|overlay2top=68|overlay2tip=यष्टी, गोलंदाजाची किंवा नॉन-स्ट्रायकिंग फलंदाजाकडील बाजू|overlay2link=यष्टी |overlay3=नॉन-स्ट्रायकिंग फलंदाज|overlay3left=50|overlay3top=50|overlay3tip= नॉन-स्ट्रायकिंग फलंदाज|overlay3link=फलंदाजी |overlay4=गोलंदाज|overlay4left=155|overlay4top=55|overlay4tip=गोलंदाज, मुथिया मुरलीधरन |overlay4link=गोलंदाजी |overlay5=चेंडू|overlay5left=230|overlay5top=75|overlay5tip=हवेमधील सफेद क्रिकेट चेंडू|overlay5link=क्रिकेट चेंडू |overlay6=खेळपट्टी|overlay6left=235|overlay6top=165|overlay6tip=क्रिकेट खेळपट्टी, फिकट रंगातील पूर्ण क्षेत्र|overlay6link=खेळपट्टी |overlay7=क्रिज|overlay7left=295|overlay7top=105|overlay7tip=फलंदाजी किंवा पॉपिंग क्रिज |overlay7link=पॉपिंग क्रिज |overlay7left2=265|overlay7top2=265|overlay7tip2=फलंदाजी किंवा पॉपिंग क्रिज |overlay8=स्ट्रायकिंग फलंदाज|overlay8left=390|overlay8top=160|overlay8tip=स्ट्रायकिंग फलंदाज, ॲडम गिलख्रिस्ट|overlay8link=फलंदाजी |overlay9=यष्टी|overlay9left=425|overlay9top=225|overlay9tip=यष्टी, स्ट्रायकिंग बाजू |overlay9link=यष्टी |overlay10= यष्टिरक्षक |overlay10left=420|overlay10top=270|overlay10tip=क्षेत्ररक्षक, यष्टिरक्षक|overlay10link=यष्टिरक्षक |overlay11=पहिली स्लिप|overlay11left=325|overlay11top=300|overlay11tip=क्षेत्ररक्षक, डावखोऱ्या फलंदाजासाठी पहिली स्लिप |overlay11link=क्षेत्ररक्षण (क्रिकेट)#झेलाची स्थाने |overlay12=परतीचे क्रिज|overlay12left=15|overlay12top=105|overlay12tip=परतीचे क्रिज, प्रत्येक यष्ट्यांच्या बाजूला एक |overlay12link=पॉपिंग क्रिज |overlay12left2=455|overlay12top2=235|overlay12tip2= परतीचे क्रिज, प्रत्येक यष्ट्यांच्या बाजूला एक }} दोन फलंदाज खेळपट्टीच्या विरोधी बाजूला आपापली जागा घेतात. क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघातील एक खेळाडू ''गोलंदाज'', खेळपट्टीच्या एका बाजूने दुसऱ्या बाजूला उभ्या असलेल्या ''स्ट्रायकिंग'' फलंदाजाकडे ''गोलंदाजी'' करतो. गोलंदाजाच्या बाजूकडील फलंदाजाला ''नॉन-स्ट्रायकर'' म्हणतात, आणि तो त्याच्या बाजूच्या क्रिजच्या मागे उभा राहतो. थोडी फार जोखीम घेऊन, फलंदाजाला त्यांच्या क्रिजमधून बाहेर येण्याची परवानगी असते. क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघातील एक खेळाडू, ''यष्टिरक्षक'', स्ट्रायकरच्या यष्ट्यांमागे उभा राहतो. क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघातील इतर नऊ खेळाडू खेळपट्टीच्या बाहेर, मैदानावर वेगवेगळ्या ठिकाणी उभे राहतात. संघाचा कर्णधार डावपेचांचा भाग म्हणून वारंवार क्षेत्ररक्षणात बदल करत राहतो. मैदानावर नेहमी दोन ''पंच'' असतात. गोलंदाजाच्या बाजूला एक आणि पॉपिंग क्रिजच्या बाजूला स्क्वेअर लेगजवळ दुसरा. दोन फलंदाज खेळपट्टीच्या विरोधी बाजूला आपापली जागा घेतात. क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघातील एक खेळाडू गोलंदाज, खेळपट्टीच्या एका बाजूने दुसऱ्या बाजूला उभ्या असलेल्या स्ट्राईकिंग फलंदाजाकडे गोलंदाजी करतो. गोलंदाजाच्या बाजूकडील फलंदाजाला नॉन-स्ट्राईकर म्हणतात, आणि तो त्याच्या बाजूच्या क्रिजच्या मागे उभा राहतो. थोडी फार जोखीम घेऊन, फलंदाजाला त्यांच्या क्रिजमधून बाहेर येण्याची परवानगी असते. क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघातील एक खेळाडू, यष्टिरक्षक, स्ट्रायकरच्या यष्ट्यांमागे उभा राहतो. क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघातील इतर नऊ खेळाडू खेळपट्टीच्या बाहेर, मैदानावर वेगवेगळ्या ठिकाणी उभे राहतात. संघाचा कर्णधार डावपेचांचा भाग म्हणून वारंवार क्षेत्ररक्षणात बदल करत राहतो. मैदानावर नेहमी दोन पंच असतात. गोलंदाजाच्या बाजूला एक आणि पॉपिंग क्रिजच्या बाजूला स्क्वेअर लेगजवळ दुसरा. गोलंदाज बहुधा यष्ट्यांच्या काही यार्ड (मीटर) मागे जातो, पुन्हा यष्ट्यांकडे धावत येतो (ह्याला ''रन-अप'' म्हणतात) आणि ''गोलंदाजी क्रिज''मध्ये पोहोचल्यावर हात वर करून (ओव्हर आर्म) चेंडू सोडतो. (चेंडू सोडण्याआधी जर तो क्रिजच्या पुढे गेला, किंवा कोपरातून हात जास्त वाकवला, तर तो चेंडू ''नो बॉल'' ठरवला जातो, अशा चेंडूवर फलंदाज बाद होत नाही आणि फलंदाजी करणाऱ्या संघाला एक ''अतिरिक्त'' धाव मिळते. जर चेंडू यष्ट्यांच्या फलंदाजाच्या समोरून तो जिथे पोहोचू शकणार नाही अशा प्रकारे खूप दुरून किंवा फलंदाजाच्या अगदी मागून किंवा फलंदाजाच्या डोक्यावरून यष्ट्यांच्या पलीकडे गेल्यास त्याला ''वाईड'' म्हटले जाते, आणि फलंदाजी करणाऱ्या संघाला एक ''अतिरिक्त'' धाव दिली जाते.) चेंडू अशा प्रकारे टाकला जातो, ज्यायोगे तो खेळपट्टीवर टप्पा घेईल किंवा अगदी क्रिजमध्ये टप्पा पडेल अशा बेताने (''यॉर्कर''), किंवा टप्पा न पडता क्रिजच्या पलीकडे जाईल (''फुल टॉस''), अशा प्रकारे चेंडू टाकला जाऊ शकतो. ''नो बॉल'' किंवा ''वाईड'' हे चेंडू षटकातील सहा चेंडूंमध्ये ग्राह्य धरले जात नाहीत. फलंदाज चेंडू यष्ट्यांवर आदळण्यापासून वाचवण्याचा आणि बॅटने टोलवण्याचा प्रयत्न करतो. (ह्यामध्ये बॅटचे हॅंडल किंवा दांडा आणि ग्लोव्ह्जचा समावेश असतो.) जर गोलंदाज, यष्ट्या उखडण्यात यशस्वी झाला तर फलंदाज ''बाद'' होतो आणि त्याला ''त्रिफळाचीत'' असे म्हणतात. जर फलंदाजाला बॅटने चेंडू अडवता आला नाही, परंतु जर शरीराच्या इतर कोणत्याही भागाचा अडथळा निर्माण होऊन, चेंडू यष्ट्यांवर जाण्यापासून अडवला गेला तर फलंदाज ''पायचीत'', किंवा "एलबीडब्लू" म्हणून बाद होऊ शकतो. जर फलंदाजाने चेंडू व्यवस्थित टोलवला आणि चेंडूचा टप्पा न पडता क्षेत्ररक्षकाने तो थेट झेलला तर फलंदाज ''झेलबाद'' होतो. जर चेंडू गोलंदाजाचेच झेलला तर त्यास ''कॉट ॲन्ड बोल्ड'' म्हणतात; तर यष्टिरक्षकाने झेलला तर, ''कॉट बिहाईंड किंवा यष्ट्यांमागे झेलबाद'' असे म्हणतात. जर फलंदाज चेंडू टोलवण्यात यशस्वी झाला आणि त्याचा झेल घेतला गेला नाही, तर दोन्ही फलंदाज मिळून त्यांच्या संघासाठी ''धावा'' जमावण्याचा प्रयत्न करतात. दोन्ही फलंदाज खेळपट्टीच्या लांबीइतके धावून आपापल्या जागा बदलतात आणि विरुद्ध क्रिजच्या आत आपल्या बॅटी टेकवतात. दोन्ही फलंदाजांनी यशस्वीपणे आपले स्थान बदलून, क्रिजच्या आत बॅट मैदानाला टेकवल्यानंतर एक धाव मिळते. फलंदाज एक किंवा दोन धावा काढण्याचा प्रयत्न करू शकतो तसेच तो एकही धाव न काढण्याचा पर्यायही स्वीकारू शकतो. धाव काढण्याच्या प्रयत्नात बाद होण्याचा धोका असतो. जर क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघाने चेंडू पकडून फलंदाजी करणारे फलंदाज क्रिजच्या आत येण्याआधी यष्ट्या उद्ध्वस्त करण्यात यश मिळवले, तर फलंदज ''धावचीत'' होतो. काही वेळा फलंदाज धावायला सुरुवात करतात, आणि विचार बदलून पुन्हा मूळ जागी परतू शकतात. जर फलंदाजाने टोलवलेला चेंडू टप्पा न पडता थेट सीमारेषेपार गेला तर त्याला ''षट्कार'' म्हणतात, आणि फलंदाजी करणाऱ्या संघाच्या खात्यात सहा धावा जमा होतात. जर चेंडू मैदानाला स्पर्श करून सीमारेषेपार गेला तर त्याला ''चौकार'' म्हणतात, ज्याबद्दल फलंदाजाला चार धावा मिळतात. अशा वेळी चेंडू सीमारेषेपार जाण्याआधी फलंदाजाने धावण्यास सुरुवात केलेली असू शकते, परंतु चेंडू सीमारेषेपार गेल्याने, त्या धावा मोजल्या जात नाहीत. फलंदाजा चेंडू टोलवू शकला नाही तरीही तो ''अतिरिक्त'' धावांसाठी प्रयत्न करू शकतो : त्याला ''बाय'' म्हणतात. जर चेंडू त्याच्या अंगाला लागून गेला तर त्याला ''लेग बाय'' म्हणतात. गोलंदाजाने टाकलेला चेंडू फलंदाज टोलवू शकला नाही आणि जर तो त्याच्या क्रिजच्या बाहेर आला, तर यष्टिरक्षक चेंडू पकडून यष्टी उडवू शकतो, त्यास ''यष्टिचीत'' असे म्हणतात. ''नो बॉल'' खेळून फलंदाज दंडापेक्षा अधिक धावा वसूल करण्याचा पर्याय निवडू शकतो. जर त्याने असे केले तर तो केवळ ''धावचीत'' बाद होऊ शकतो. फलंदाजाने धावा मिळवणे थांबविल्यानंतर चेंडू ''मृत'' होतो, आणि तो गोलंदाजाकडे गोलंदाजीसाठी पुन्हा दिला जातो. जेव्हा तो ''रन अप'' घेण्यास चालू करतो तेव्हाच चेंडू पून्हा ''जिवंत'' झाला असे मानले जाते. फलंदाजांनी आपल्या जागा बदलल्या तरीही षटक पूर्ण होईपर्यंत गोलंदाज एकाच बाजूला गोलंदाजी करू शकतो.<ref>[https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-23-dead-ball/ एमसीसी - लॉज ऑफ क्रिकेट: नियम २३]. लॉर्ड्स.ओआरजी. २३ जानेवारी २०१७ रोजी पाहिले.</ref> फलंदाज बाद न होता, त्याच्या डावामधून स्वतःच्या इच्छेने ''निवृत्त'' होऊ शकतो. बाद झालेल्या फलंदाज तात्काळ मैदानातून बाहेर जातो, आणि त्याची जागा त्याच्याच संघातील दुसरा फलंदाज घेतो. मात्र, यष्ट्या पडल्या किंवा झेल घेतला गेला, तरीही फलंदाज प्रत्यक्षात जोपर्यंत क्षेत्ररक्षण करणारा संघ पंचांकडे निर्णयासाठी दाद मागत नाही, तोपर्यंत बाद होत नाही . पंचांकडे दाद मागण्यासाठी गोलंदाज परंपरागत "How's that" (हाऊज दॅट) किंवा "Howzat" (हाऊझॅट) म्हणून दाद मागतात. (अनेकदा जरी फलंदाज अपिलाची गरज न वाटता मैदानातून निघून जातात). काही सामन्यांमध्ये, विशेषतः कसोटी सामन्यांमध्ये कोणताही संघ [[पंच निर्णय पुनरावलोकन प्रणाली|डीआरएस]] वापरून ''तिसऱ्या पंचा'कडे ''दाद'' मागण्याची विनंती करतात. तो टीव्ही रिप्ले तसेच ''[[हॉक-आय]]'', ''[[हॉट-स्पॉट]]'' आणि ''[[स्निकोमीटर]]'' ह्यांच्या साहाय्याने निर्णय देतो. गोलंदाजाने सहा वेळा चेंडू फेकल्यानंतर त्याचे ''षटक'' पूर्ण होते, त्याच्या जागी त्याच्या संघातील दुसरा नियुक्त गोलंदाज गोलंदाजी करतो, आणि आधीचा गोलंदाज क्षेत्ररक्षकाचे स्थान घेतो. फलंदाज आपल्याच स्थानावर राहतात, आणि नवीन गोलंदाज दुसऱ्या बाजूने गोलंदाजी करण्यात सुररुत करतो, त्यामुळे ''स्ट्रायकर'' आणि ''नॉन-स्ट्रायकर'' यांच्या भूमिका विरुद्ध होतात. यष्टिरक्षक आणि दोन्ही पंच नेहमी आपली स्थाने बदलतात आणि अनेक क्षेत्ररक्षकसुद्धा तसे करतात आणि खेळ पुढे सुरू राहतो. एका डावात गोलंदाज एकापेक्षा जास्त षटके टाकू शकतो, परंतु त्याला दोन षटके सलग टाकण्याची मुभा नसते. डाव तेव्हा संपतो जेव्हा फलंदाज करणाऱ्या संघाचे ११ पैकी १० फलंदाज बाद होतात (''सर्वबाद'' – एक फलंदाज मात्र नेहमी "नाबाद" राहतो), किंवा निर्धारित षटके खेळून पूर्ण होतात, किंवा फलंदाजी करणारा संघ त्यांचा डाव पुरेशा धावा असल्याने ''घोषित'' करतो. सामन्याच्या स्वरुपावरून डाव आणि षटकांची संख्या ठरते. ''मर्यादित षटके'' नसलेल्या सामन्यात पंच, ठराविक वेळेपर्यंत सामना चालू ठेवण्या ऐवजी (दुसऱ्या संघाने वेळ वाया घालवू नये साठी) दिवसाच्या शेवटच्या सत्रात किती षटके टाकली जावे हे ठरवतात. सर्व डाव पूर्ण झाल्यानंतर सामना संपतो. अपुऱ्या सुर्यप्रकाशामुळे किंवा खराब वातावरणामुळे पंच एखादा सामना थांबवू शकतात. परंतु बहुधा सामना तेव्हा संपतो जेव्हा एक संघ त्याचा एक किंवा दोन्ही डाव पूर्ण करतो, आणि दुसऱ्या संघाकडे त्यांच्यापेक्षा जास्त धावा असतात. चार-डावांच्या सामन्यामध्ये शेवटच्या संघाला कधीकधी दुसरा डाव खेळण्याचीही गरज नसते, तेव्हा सदर संघाने ''डावाने विजय'' मिळवला असे म्हणतात. जर विजेत्या संघाचा डाव पूर्ण झाला नसेल, आणि अजूनही उदाहरणार्थ पाच फलंदाज नाबाद आहेत किंवा त्यांनी फलंदाजीच केलेली नाही तर असा संघ "पाच गडी राखून विजयी" मानला जातो. जर शेवटी फलंदाजी करणारा संघ ''सर्वबाद'' झाला आणि दुसऱ्या संघापेक्षा ५० धावा कमी करू शकला, तर विजेता संघ "५० धावांनी विजयी" झाला असे म्हटले जाते. दोन्ही संघांचे डाव पूर्ण झाले आणि त्यांच्या धावासुद्धा समान असतील तर अशा दुर्मिळ वेळी ''बरोबरी'' झाली असे म्हणतात. जे सामने ''मर्यादित षटकांचे'' नसतात, ते सामने ''अनिर्णित'' राहण्याचीही शक्यता असते. बहुधा सामन्याची वेळ संपते परंतु कमी धावा असलेल्या संघाचे काही फलंदाज बाद होणे अजूनही बाकी असते तेव्हा सामना अनिर्णितावस्थेत संपतो. ह्याचा सरळ प्रभाव पडतो तो संघांच्या डावपेचांवर. जेव्हा संघाने पुरेशा धावा जमवलेल्या असतात आणि प्रतिस्पर्धी संघाला बाद करण्यासाठी त्यांच्याकडे पुरेसा वेळ आहे अशी आशा असते, तेव्हा तो संघ डाव ''घोषित'' करतो. त्यांना सामना अनिर्णित होणे टाळायचे असते. परंतु ह्यामध्ये दुसरा संघ पुरेशा धावा करून विजय मिळवण्याचा धोकासुद्धा असतो. === धावपट्टी, यष्टी आणि क्रिज === {{मुख्यलेख|खेळपट्टी|विकेट|पॉपिंग क्रिज}} {{See also|यष्टी (क्रिकेट) |बेल्स (क्रिकेट)}} ==== खेळण्याची जागा ==== [[चित्र:cricket field parts.svg|right|thumb|250px| [[क्रिकेट मैदान]]ाचा नमुना.]] क्रिकेटचा खेळ गवताळ [[क्रिकेट मैदान]]ावर खेळला जातो.<ref name="dsrwa">{{संकेतस्थळ स्रोत| title = क्रिकेट परिमाणे| दुवा= http://www.dsr.wa.gov.au/support-and-advice/facility-management/developing-facilities/dimensions-guide/sport-specific-dimensions/cricket|ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०१७}}</ref> ''[[क्रिकेटचे नियम|क्रिकेटच्या नियमांमध्ये]]'' मैदानाचा ठराविक आकार किंवा मापाबद्दल निर्देश नाहीत,<ref name="MCC{{spaced ndash}}Laws of Cricket: Law 19">{{संकेतस्थळ स्रोत| title = नियम १९ (सीमारेषा) | दुवा= https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-19-boundaries| कृती = मेरिलिबॉन क्रिकेट क्लब| ॲक्सेसदिनांक=२४ जानेवारी २०१७}}</ref> परंतु, बहुधा ते लंबगोलाकार असते. मैदानाच्या मधोमध एक आयताकार पट्टी असते, जी [[खेळपट्टी]] म्हणून ओळखली जाते.<ref name="dsrwa" /> खेळपट्टीचा सपाट पृष्ठभाग {{convert|10|ft}} रुंद असतो. खेळपट्टीवर असलेले लहान गवत जसजसा सामना पुढे जातो तसतसे कमी होत जाते. त्याचप्रमाणे क्रिकेट मॅट सारख्या कृत्रिम पृष्ठभागावर सुद्धा खेळले जाऊ शकते. खेळपट्टीच्या दोन्ही टोकांना, {{convert|22|yd}} अंतरावर, लाकडी लक्ष्य ठेवलेले असते, ज्याला विकेट असे म्हणतात. गोलंदाजी किंवा क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघासाठी हे एक लक्ष्य असते आणि फलंदाजी करणारा संघ, धावा जमवण्यासाठी विकेटचे रक्षण करतो. ==== यष्टी, बेल्स आणि क्रिज ==== [[चित्र:Cricket Stumps en.svg|thumb|100px|left|तीन यष्ट्या असलेली विकेट. ही मैदानामध्ये ठोकली जाते आणि त्याच्या वरती दोन [[बेल्स (क्रिकेट)|बेल्स (विट्ट्या)]] ठेवल्या जातात.]] खेळपट्टीवरील प्रत्येक विकेटमध्ये एका सरळ रेषेत उभ्या केलेल्या तीन लाकडी [[यष्टी (क्रिकेट)|यष्ट्यांचा]] समावेश असतो. त्यांच्या डोक्यावरती दोन लाकडी [[बेल्स (क्रिकेट)|बेल्स]] ठेवल्या जातात; बेल्स धरून विकेटची एकूण उंची {{convert|28.5|in}} असते आणि तीन यष्ट्यांची, त्यांच्या मधील छोटी जागा धरून एकूण रुंदी असते {{convert|9|in}}. दोन्ही बाजूच्या विकेटच्या सभोवती चार रेघांनी आखलेल्या क्षेत्राला [[क्रीस (क्रिकेट)|क्रिज]] असे म्हणतात, हे फलंदाजासाठी "सुरक्षित क्षेत्र" असते आणि ते गोलंदाजीची मर्यादा निश्चित करते. ह्यांना "पॉपिंग" (किंवा फलंदाजी) क्रिज, गोलंदाजी क्रिज आणि दोन "परतीचे (रिटर्न)" क्रिज असे म्हणतात. यष्ट्या गोलंदाजी क्रिजच्या रेषेत अशा प्रकारे ठेवलेल्या असतात ज्यायोगे दोन टोकांच्या गोलंदाजी क्रिजमधील अंतर {{convert|22|yd}} असेल. गोलंदाजी क्रीज {{convert|8|ft|8|in}} लांब असते, आणि मधली यष्टी अगदी मधोमध उभा केलेला असतो. पॉपिंग क्रिजची लांबीसुद्धा तितकीच असते, आणि ती गोलंदजी क्रिजला समांतर आणि यष्ट्यांच्या समोर {{convert|4|ft}} अंतरावर आखलेली असते. परतीची किंवा रिटर्न क्रिज इतर दोन क्रिजच्या काटकोनात असते; त्या पॉपिंग क्रिजच्या दोन्ही शेवटाला चिकटून असतात आणि गोलंदाजी क्रिजच्या टोकांना जोडून कमीत {{convert|8|ft}} मापाच्या असतात. गोलंदाजीवेळी चेंडू सोडताना गोलंदाजाचा मागचा पाय दोन क्रिजच्यामध्ये आणि पुढच्या पायाचा किमान थोडासा भाग पॉपिंग क्रिजच्या आत असणे गरजेचे असते. गोलंदाजाने हा नियम मोडल्यास पंच तो चेंडू "[[नो बॉल]]" ठरवतात, आणि फलंदाजी संघाला एक अतिरिक्त धाव आणि एक अतिरिक्त चेंडू बहाल केला जातो. फलंदाजाच्या दृष्टीने पॉपिंग क्रिजचे महत्त्व असे आहे की, त्यामुळे त्याच्या सुरक्षित क्षेत्राची मर्यादा स्पष्ट होते. तो त्याच्या "क्रिजच्या बाहेर" असल्यास [[यष्टिचीत]] किंवा [[धावचीत]] होऊ शकतो. === बॅट आणि चेंडू === {{मुख्यलेख|क्रिकेट बॅट|क्रिकेट चेंडू}} {{multiple image | footer = तीन भिन्न प्रकारचे [[क्रिकेट चेंडू]]: # वापरलेला सफेद चेंडू. सफेद चेंडू मुख्यत्वे [[मर्यादित षटकांचे सामने|मर्यादित षटकांच्या क्रिकेट]]मध्ये वापरला जातो, विशेषतः सामने प्रकाशझोतात रात्री खेळवले जातात तेव्हा. (डावीकडे). # वापरलेला लाल चेंडू. लाल चेंडू [[कसोटी सामने|कसोटी क्रिकेट]] आणि [[प्रथम श्रेणी क्रिकेट]] आणि इतर काही क्रिकेट प्रकारांमध्ये वापरला जातो. (मध्य). # वापरलेला गुलाबी चेंडू. गुलाबी चेंडू अलीकडच्या काळात प्रकाशझोतात खेळवल्या जाणाऱ्या कसोटी सामन्यांसाठी वापरला जाऊ लागला आले. (उजवीकडे). तीनही चेंडू सारख्याच आकाराचे आहेत. | image1 = White ball 2 (cropped).JPG | alt1 = Used white ball | width1 = 150 | width2 = 150 | width3 = 159 | image2 = Used cricket ball (cropped).jpg | alt2 = वापरलेला लाल चेंडू | image3 = A used pink ball at the 2014 English county season launch in UAE.JPG | alt3 = वापरलेला गुलाबी चेंडू }} खेळाचे मुख्य सार आहे, गोलंदाज खेळपट्टीवरील त्याच्या बाजूने दुसऱ्या बाजूला बॅट घेऊन "स्ट्राईकवर" असलेल्या फलंदाजाकडे गोलंदाजी करतो. [[क्रिकेट बॅट|बॅट]] ही (बहुधा सफेद विलो वृक्षाच्या) लाकडापासून बनवली जाते आणि ज्याचा आकार वर गोलाकार दांडा जोडलेल्या पात्यासारखा असतो. पात्याची रुंदी कमाल {{convert|4.25|in}} इतकी तर एकूण लांबी कमाल {{convert|38|in}} इतकी असते. [[क्रिकेट चेंडू|चेंडू]] हा शिवण असलेला जाड कातड्याचा आणि गोलाकार असतो, ज्याचा घेर {{convert|9|in}} इतका असतो. {{convert|90|mph}} पर्यंत वेग असलेल्या चेंडूच्या टणकपणा हा चिंतेचा विषय असतो. त्यापासून बचाव करण्यासाठी फलंदाज विविध संरक्षक साधने वापरतात, जसे [[फलंदाजी पॅड्स|पॅड्स]] (नडगी आणि गुडघे यांच्या संरक्षणासाठी), [[फलंदाजी ग्लोव्हज्]] हातांसाठी, [[हेल्मेट (क्रिकेट)|हेल्मेट]] डोक्याच्या संरक्षणासाठी आणि [[बॉक्स (क्रिकेट)|बॉक्स]] पॅंटच्या आतमध्ये (गुप्त भागाच्या संरक्षणासाठी). काही फलंदाज शर्ट आणि पॅंटच्या आतमध्ये जास्तीचे पॅड्स वापरतात जसे मांडीचे पॅड्ज, हाताचे पॅड्ज, बरगडी रक्षक आणि खांद्याचे पॅड्ज. चेंडूला "शिवण" असते: चेंडूचे कातडी आवरण, दोरी आणि आतील कॉर्कला जोडण्यासाठी टाक्यांच्या सहा ओळी असतात. नवीन चेंडूवरील शिवण ही व्यवस्थित दिसते त्यामुळे जास्त अंदाज येऊ न देता चेंडू पुढे टाकण्यास गोलंदाजाला मदत होते. क्रिकेट सामना सुरू असताता, चेंडूची गुणवत्ता इतकी खालावत जाते की एका क्षणी तो न वापरता येण्याजोगासुद्धा होतो आणि ह्या दरम्यान चेंडूची हालचाल बदलत जाते, आणि त्याचा प्रभाव सामन्यावर पडतो. त्यामुळे खेळाडू चेंडूचे भौतिक गुणधर्म बदलून त्याचे वर्तन सुधारण्याचा प्रयत्न करतात. चेंडूला लकाकी आणणे आणि घामाने किंवा थुंकीने तो ओला करणे वैध आहे. कधी कधी चेंडू स्विंग करण्यासाठी जाणूनबुजून एकाच बाजूला चकाकीसुद्धा आणता येते, परंतु चेंडूवर आणखी कोणती गोष्ट घासणे, चेंडूच्या आवरणावर ओरखाडणे किंवा चेंडूची शिवण उसवणे हे अवैध आहे. === पंच आणि स्कोअरकीपर === {{मुख्यलेख|पंच (क्रिकेट)|स्कोअरकीपर}} [[चित्र:Cricket Umpire.jpg|thumb|left|पंच]] मैदानावरील खेळाच्या नियमनाची कामगिरी दोन [[पंच (क्रिकेट)|पंच]] पाहतात. त्यामधील एक गोलंदाजी टोकाकडे विकेटच्या मागे उभा राहतो, आणि दुसरा "स्क्वेअर लेग" स्थानावर उभा असतो, हे स्थान "स्ट्राईक"वर असलेल्या फलंदाजाच्या १५-२० मीटरवर असते. पंचांचे मुख्य काम असते ते विविध बाबींवर निर्णय देण्याचे. जसे चेंडू योग्य रितीने टाकला गेला आहे का (तो ''नो'' किंवा ''वाईड'' नाही), जेव्हा धाव काढली जाते, आणि फलंदाज बाद झाला आहे की नाही (ह्यासाठी क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघाने पंचांकडे बहुधा ''हाऊज दॅट'' म्हणून अपील करणे गरजेचे असते). मध्यांतर केव्हा होईल हे सुद्धा पंच निश्चित करतात. तसेच खेळण्यासाठी परिस्थिती योग्य आहे किंवा नाही आणि खेळाडूंसाठी ओलसर खेळपट्टी किंवा अपुरा सुर्यप्रकाश ह्या सारख्या घातक परिस्थितीमध्ये खेळ थांबवणे किंवा रद्द करणे हे सुद्धा पंचांच्या हातात असते. मैदानाबाहेर आणि ज्या सामन्याचे दूरचित्रवाणीवर प्रक्षेपण होते, त्या सामन्यामध्ये बहुधा [[तिसरा पंच]] असतो. ज्या निर्णयांसाठी ध्वनीचित्रफितीच्या (व्हीडिओ) पुराव्याची गरज असते अशा वेळी ते निर्णय घेतात. संपूर्ण आयसीसी सदस्य असलेल्या दोन संघांमधील आंतरराष्ट्रीय कसोटी आणि मर्यादित षटकांच्या सामन्यात तिसरे पंच असणे अनिवार्य आहे. ह्या सामन्यांमध्ये [[सामनाधिकारी (क्रिकेट)|सामनाधिकारी]]सुद्धा असतात. खेळ क्रिकेटच्या नियमांनुसार चालू आहे का हे पाहणे त्यांचे काम असते. धावा आणि सामन्याच्या इतर तपशीलाची माहिती ठेवणे, हे दोन अधिकृत (प्रत्येक संघाचे प्रतिनिधीत्व करणारा एक) [[स्कोअरकीपर]]चे काम असते. पंचांनी हातांनी केलेल्या निर्देशांनुसार स्कोअरकीपर आपले काम करतात. जसे पंच तर्जनी वर करून फलंदाज बाद असल्याचे दर्शवतात; दोन्ही हात वर करून ते फलंदाजाने षट्कार मारल्याचे दाखवतात. क्रिकेटच्या नियमांनुसार धावांच्या नोंदणीकरता स्कोअरकीपर असणे गरजेचे आहे; धावांच्या मोजणीशिवाय ते खेळासंबंधित लक्षणीय प्रमाणात अतिरिक्त तपशीलसुद्धा नोंदवतात. === डाव === डाव (एक किंवा अनेक) ही फलंदाजी संघाच्या सामूहिक कामगिरीसाठी वापरली जाणारी संज्ञा आहे.<ref>[https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-12-innings/ एमसीसी – क्रिकेटचे नियम: नियम १२]. २७ जानेवारी २०१७ रोजी पाहिले.</ref> काहीवेळा फलंदाजी संघाचे सर्व अकरा सदस्य फलंदाजी करू शकतात, परंतु विविध कारणांमुळे ते सर्वच जण तसे करू शकत नाहीत. प्रत्येक संघ एक किंवा दोन डाव खेळेल हे सामन्याच्या प्रकारावरून ठरते. गोलंदाजाचे मुख्य लक्ष्य हे, क्षेत्ररक्षकांच्या मदतीने फलंदाजांना बाद करणे हे असते. फलंदाज जेव्हा बाद होतो, तेव्हा "आऊट" म्हणतात, म्हणजेच त्याला मैदाना सोडावे लागते आणि त्याची जागा त्याच्या संघातील दुसरा फलंदाज घेतो. जेव्हा सर्वच्या सर्व दहा फलंदाज बाद होतात, तेव्हा सर्व संघ बाद होतो आणि डाव संपतो. शेवटच्या बाद न झालेल्या फलंदाजाला, एकट्याने फलंदाजी चालू ठेवण्यास परवानगी नसते, त्यासाठी कमीत कमी दोन फलंदाज मैदानात असणे गरजेचे असते. ह्या फलंदाजाला "नाबाद" असे म्हणतात. डाव लवकर संपण्याची तीन कारणे असू शकतात: फलंदाजी संघाच्या कर्णधाराने डाव "घोषित" केल्यास, फलंदाजी संघाने त्यांचे लक्ष्य गाठून सामना जिंकल्यास, किंवा खराब हवामानामुळे किंवा वेळ संपल्याने सामना संपल्यास. ह्या सर्व परिस्थितीमध्ये कमीत कमी दोन फलंदाज "नाबाद" राहून डाव संपतो. ह्याला अपवाद एकच, जेव्हा एखादा गडी बाद झाल्यानंतर दुसरा फलंदाज मैदानावर येण्याआधी डाव घोषित झाल्यास. मर्यादित षटकांच्या सामन्यात, दोन फलंदाज "नाबाद" असतील, परंतु शेवटचे निर्धारित षटक टाकून झाले असल्यास डाव संपतो. === षटके === {{मुख्यलेख|षटक (क्रिकेट)}} गोलंदाज एकामागोमाग एक असा सहा वेळा चेंडू फेकतो, सहा चेंडूंच्या ह्या संचाला [[षटक (क्रिकेट)|षटक]] असे म्हणतात. इंग्रजीमध्ये षटकाला Over असे म्हणतात कारण सहा चेंडू फेकून झाल्यानंतर पंच "Over!" असे म्हणतात. एक षटक पूर्ण झाल्यानंतर खेळपट्टीच्या दुसऱ्या बाजूने त्याच संघातील दुसरा गोलंदाज षटकाची सुरुवात करतो, तसेच क्षेत्ररक्षणाच्या बाजू सुद्धा बदलल्या जातात, परंतु फलंदाज आपापल्या जागीच राहतात. एकच गोलंदाज लागोपाठ दोन षटके टाकू शकत नाही, परंतु तो गोलंदाज एकाच बाजूने एक वगळून एक अशी अनेक षटके टाकू शकतो. षटक पूर्ण झाल्यानंतर फलंदाज आपली जागा बदलत नाही त्यामुळे पुढच्या षटकामध्ये स्ट्रायकर फलंदाज आपोआप नॉन-स्ट्रायकरच्या भूमिकेत जातो आणि तसेच उलटपक्षी होते. (कधीकधी दोघांपैकी एक फलंदाज दुसऱ्यापेक्षा फलंदाजीत बलशाली असतो, तेव्हा तो शेवटच्या चेंडूवर एक धाव घेण्याचा प्रयत्न करतो, जेणेकरून तो पुढच्या षटकामध्ये "स्ट्राईक"वर राहू शकेल.) षटक संपल्यानंतर पंच सुद्धा आपल्या जागा बदलतात त्यामुळे स्क्वेअर लेगजवळील पंच आता नॉनस्ट्राईकरच्या टोकाला विकेटच्या मागे उभा राहतो आणि त्याची जागा नॉनस्ट्राईकरवरचा दुसरा पंच घेतो. कसोटी क्रिकेट मध्ये एक गोलंदाज कितीही षटके टाकू शकतो तर मर्यादित षटकांच्या सामन्यात, प्रत्येक गोलंदाज टाकू शकणाऱ्या षटकांवरसुद्धा मर्यादा असते. === संघ रचना === प्रत्येक संघात अकरा खेळाडू असतात. खेळाडूच्या प्राथमिक कौशल्यावरून त्या खेळाडूला तज्ञ [[फलंदाज]] किंवा [[गोलंदाज]] म्हटले जाते. एका संतुलित संघात बहुधा पाच किंवा सहा तज्ज्ञ फलंदाज आणि चार किंवा पाच तज्ज्ञ गोलंदाज असतात. क्षेत्रक्षणाच्या विशिष्ट आणि महत्त्वाच्या जागेमुळे प्रत्येक संघात एक तज्ज्ञ [[यष्टिरक्षक]] असतो. प्रत्येक संघाचे नेतृत्व एक [[कर्णधार (क्रिकेट)|कर्णधार]] करतो. फलंदाजीची क्रमवारी निश्चित करणे, क्षेत्ररक्षकांच्या जागा ठरवणे, गोलंदाज बदलणे, खेळाची रणनीती ठरवणे ही कर्णधाराची जबाबदारी असते. जो खेळाडू फलंदाजी आणि गोलंदाजी ह्या दोन्हीत पारंगत असतो त्याला [[अष्टपैलू खेळाडू]] म्हणतात. जो क्रिकेटपटू फलंदाजी आणि यष्टिरक्षणामध्ये पारंगत असतो त्याला "यष्टिरक्षक फलंदाज", आणि काही वेळा अष्टपैलूसुद्धा म्हटले जाते. खरे अष्टपैलू अभावानेच आढळतात कारण बहुतेक खेळाडू हे एकतर फलंदाजीवर किंवा गोलदाजीवरच लक्ष केंद्रित करतात. === गोलंदाजी === [[चित्र:Shoaib Akhtar.jpg|right|150px|thumb|[[पाकिस्तान क्रिकेट संघ|पाकिस्तानचा]] तेजगती गोलंदाज [[शोएब अख्तर]], ह्याच्या नावावर सर्वात जलद ताशी १६१.३ किमी वेगाने चेंडू फेकण्याचा विक्रम आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत| title=सर्वात जलद गोलंदाजी|दुवा=http://www.guinnessworldrecords.com/records-10000/fastest-bowl-of-a-cricket-ball/| कृती=[[गिनेस बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्ड्‌स|गिनेस वर्ल्ड रेकॉर्ड्स]]| भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=३ फेब्रुवारी २०१३}}</ref>]] {{मुख्यलेख|गोलंदाजी}} गोलंदाज "धाव किंवा रन-अप" घेऊन आपल्या गोलंदाजी क्रीस पर्यंत पोहोचतो. काही गोलंदाज अगदी मंद गतीने गोलंदाजी करतात त्यामुळे त्यांना चेंडूफेक करण्याआधी अगदी थोडे अंतर धावावे लागते. तेज गोलंदाजांना चेंडू वेगाने टाकण्यासाठी जास्त मोठी आणि जोरात धाव घ्यावी लागते. बहुधा गोलंदाज चेंडूचा टप्पा [[खेळपट्टी]]वर टाकतो ज्यामुळे चेंडू उसळून फलंदाजाकडे जावा. गोलंदाजी करतांना पाय नेहमी [[पॉपिंग क्रिझ]]च्या आत रहाणे जरूरी आहे अथवा त्या चेंडूला [[नो-बॉल]] म्हणतात. ह्या शिवाय टाकलेला चेंडू फलंदाजाच्या आवाक्यात टाकणे जरूरी आहे अथवा त्या चेंडूला [[वाईड चेंडू]] म्हणतात. वाईड अथवानो चेंडु टाकल्या नंतर फलंदाजी करणारया संघास १ अतिरिक्त धाव मिळते व त्याच बरोबर १ अतिरिक्त चेंडू देखील टाकावा लागतो. गोलंदाजाचा मुख्य उद्देश बळी घेणे असतो. गोलंदाजाचा दुसरा उद्देश कमीत कमी धावा देणे असतो. तेजगती गोलंदाज {{convert|90|mph}} पेक्षा जास्त गतीने गोलंदाजी करतात आणि काही वेळा ते फलंदाजाला पराभूत करण्यासाठी केवळ वेगावर अवलंबून राहतात, कारण वेगाने आलेल्या चेंडूला प्रतिसाद देण्यासाठी फलंदाकडे फारच कमी वेळ असतो. तर काही तेजगती गोलंदाज वेळ आणि कपट या दोहोंचे मिश्रण करत गोलंदाजी करतात. काही गोलंदाज चेंडू हवेत वळविण्यासाठी (स्विंग) चेंडूच्या शिवणीचा वापर करतात. ह्या प्रकारची गोलंदाजी फलंदाजाला फसवून चेंडू टोलवण्याच्या टायमिंग मध्ये गल्लत करण्यास भाग पाडू शकते, ज्यामुळे बॅटची कड घेऊन चेंडू यष्टिरक्षकाच्या किंवा स्लीप मधील फलंदाजाच्या हातात जावू शकतो किंवा यष्ट्यांवर आदळून फलंदाज बाद होऊ शकतो. दुसऱ्या प्रकारच्या गोलंदाजीला "फिरकी" गोलंदाजी म्हणतात. ज्यामध्ये गोलंदाज तुलनेने कमी वेगात गोलंदाजी करतो आणि चेंडू वळवून गोलंदाजाला चकवण्याचा प्रयत्न करतो. फलंदाजाला अशा गोलंदाजीपासून खूप सावध राहावे लागते. कारण सहसा असे चेंडू बरेचदा त्याच्या अपेक्षेप्रमाणे बॅटवर येत नाहीत आणि तो जाळ्यात अडकून बाद होण्याची शक्यता असते. जलद आणि फिरकी गोलंदाजांच्या मध्ये असतात ते "मध्यमगती गोलंदाज" जे सक्तीने अचूकतेवर अवलंबून असतात. धावांच्या गतीला चाप बसवणे आणि फलंदाजांची एकाग्रता भंग करण्याचा ह्यांचा मुख्य हेतू असतो. सर्व गोलंदाज त्यांच्या शैलीनुसार विभागले जातात. क्रिकेटच्या परिभाषेप्रमाणेच ही [[क्रिकेटमधील गोलंदाजांचे प्रकार|वर्गवारीसुद्धा]] अतिशय गोंधळात टाकणारी आहे. त्यामुळे, गोलंदाज LF म्हणजेच डावखुरा जलदगती किंवा LBG म्हणजेच उजव्या हाताने "[[लेग ब्रेक]]" आणि "[[गुगली]]" टाकणारा गोलंदाज आहे असे म्हटले जाते. गोलंदाजीच्या शैलीमध्ये गोलंदाज कोपर कोणत्याही कोनातून वाकवू शकतो, पण अगदी सरळ ठेवू शकत नाही. जर गोलंदाजाने बेकायदेशीरपणे कोपर सरळ केले तर स्क्वेअर लेग जवळचे पंच तो चेंडू [[नो-बॉल]] ठरवू शकतात: ह्याला चेंडू "फेकणे" असे म्हणतात, आणि तो उघडकीस आणणे कठीण असते. सध्याच्या नियमांप्रमाणे गोलंदाज कोपर जास्तीत जास्त १५ अंश कोनात वाकवू शकतात. === क्षेत्ररक्षण === {{मुख्यलेख|क्षेत्ररक्षण (क्रिकेट)}} [[चित्र:Cricket fielding positions2.svg|thumb|240px|उजखोऱ्या फलंदाजासाठी [[क्षेत्ररक्षण (क्रिकेट)|क्षेत्ररक्षकांची स्थाने]]]] क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघातील सर्वच्या सर्व अकरा खेळाडू एकत्रच मैदानावर उतरतात. त्यातील एक जण [[यष्टिरक्षक]] असतो जो स्ट्राईकवर असलेल्या फलंदाजाच्या विकेटच्या मागे उभा राहतो. यष्टिरक्षण हे बहुधा तज्ज्ञाचे काम असते आणि त्याचे तो मुख्यत्वे फलंदाजाने न टोलवलेले चेंडू पकडतो, जेणेकरून बाईजमुळे अवांतर धावा जाणार नाहीत. तो खास बनवलेले ग्लोव्ह्ज वापरतो (क्षेत्ररक्षकांपैकी फक्त यष्टिरक्षकच ग्लोव्ह्ज वापरू शकतो), गुप्त भागावर बॉक्स, आणि पायांवर पॅड्स वापरतो. तो एकमेव क्षेत्ररक्षक असा असतो जो फलंदाजाला [[यष्टिचीत]] करू शकतो. सध्या गोलंदाजी करीत असलेल्या गोलंदाजाव्यतिरिक्त, इतर नऊ फलंदाज एका रणनीतीनुसार कर्णधार, मैदानावर विविध ठिकाणी उभे करतो. क्षेत्ररक्षकांपैकी कर्णधार हा सर्वात महत्त्वाचा खेळाडू असतो. तो त्याने ठरवलेल्या रणनीतीनुसार कोण (आणि कशी) गोलंदाजी करेल हे ठरवतो; आणि गोलंदाजाच्या सल्ल्यानुसार क्षेत्ररक्षक योग्य ठिकाणी लावण्याची जबाबदारी त्याचीच असते. क्रिकेटच्या सर्व प्रकारांमध्ये, जर क्षेत्ररक्षकाला दुखापत झाली किंवा तो आजारी पडला तर त्याच्याऐवजी [[बदली खेळाडू (क्रिकेट)|बदली खेळाडू]] घेण्याची परवानगी असते. सदर बदली खेळाडूला गोलंदाजी किंवा यष्टिरक्षण करण्याची मुभा नसते, तसेच तो कर्णधाराची भूमिका पार पाडू शकत नाही. दुखापतग्रस्त खेळाडू मैदानावर पुन्हा उतरण्यासाठी तंदरुस्त झाल्यास बदली खेळाडूला मैदान सोडावे लागते. === फलंदाजी === {{मुख्यलेख|फलंदाजी}} [[चित्र:WGGrace.jpg|thumb|upright|left|इंग्लिश क्रिकेटपटू [[विल्यम गिल्बर्ट ग्रेस|डब्लू. जी. ग्रेस]] १८८३ मध्ये फलंदाजीसाठी तयार होताना. त्याचे पॅड्स आणि बॅट हे आता वापरात असलेल्याशी जवळपास एकसारखे आहेत. ग्लोव्ह्जमध्ये काही सुधारणा झाल्या आहेत. बरेच नवे फलंदाज अनेक संरक्षक साधने वापरतात.]] कोणत्याही एका वेळी, मैदानावर दोन फलंदाज असतात. विकेट्स सुरक्षित करण्यासाठी आणि धावा काढण्यासाठी एक फलंदाज स्ट्राईकवर असतो. त्याचा साथीदार, जेथून गोलंदाजी केली जाते तेथे नॉन-स्ट्राईकवर असतो. अनिवार्य नसले तरीही, बहुधा प्रशिक्षकांच्या सल्ल्याने संघाचा कर्णधार [[फलंदाजीची क्रमवारी]] ठरवतो. ठरलेल्या क्रमवारीनुसर फलंदाज फलंदाजीस मैदानात उतरतात. पहिले दोन फलंदाज–"सलामीवीर"–बहुधा नव्या ताज्या दमाच्या वेगवान गोलंदाजांच्या प्रतिकूल चेंडूचा सामना करतात. संघातील सक्षम फलंदाज बहुधा वरच्या क्रमांकावर फलंदाजीस उतरतात, आणि संघातील गोलंदाज–जे विशेषतः कमी क्षमतेचे फलंदाज असतात (अपवाद वगळता)–शेवटी फलंदाजीस उतरतात. सुरुवातीला जाहीर केलेली फलंदाजी क्रमवारी अनिवार्य नसते; जेव्हा गडी बाद होतो, तेव्हा फलंदाजी न केलेला फलंदाज मैदानावर फलंदाजीसाठी उतरतो. जर फलंदाज "निवृत्त" झाला (बहुधा दुखापतीमुळे) आणि पुन्हा फलंदाजीस उतरला नाही, तर तो "नाबाद" समजला जातो आणि बाद झालेल्या फलंदाजांमध्ये मोजला जात नाही, परंतु त्याचा डाव संपला असल्यामुळे तो बाद असतो. बदली फलंदाजाची परवानगी नसते. एक तज्ञ फलंदाज अनेक "फटके" किंवा "स्ट्रोक" बचावात्मक आणि आक्रमक अशा दोन्ही परिस्थितीमध्ये वापरतो. त्याचा मुख्य उद्देश असतो तो बॅटच्या सपाट पृष्ठभागाने (ब्लेड) चेंडू व्यवस्थित टोलविणे. चेंडूने बॅटची कडा घेतली तर त्याला "edge" असे म्हणतात. फलंदाज नेहमीच चेंडू जोराने टोलावण्याचा प्रयत्न करत नाही. एक चांगला फलंदाज मनगट वळवून आणि फक्त चेंडू अडवून अशा ठिकाणी दिशा देतो जेथे क्षेत्ररक्षक नसतील आणि धाव घेण्यास पुरेसा वेळ मिळेल. [[चित्र:Victor Trumper Drive.jpg|thumb|ऑस्ट्रेलियाचा फलंदाज [[व्हिक्टर ट्रंपर]], [[फलंदाजी#ड्राइव्ह|ड्राइव्ह]] करण्यासाठी पुढे येताना]] क्रिकेटमध्ये फटक्यांची मोठी विविधता आहे. ज्या मध्ये स्विंग करण्याची शैली आणि दिशेनुसार अनेक नावे आहेत: उदा., "कट", "ड्राइव्ह", "हूक", "पुल". जर चेंडू यष्ट्यांवर आदळणार नसेल आणि धावा करण्याची सुद्धा संधी नसेल; अशा वेळी फलंदाजाला फटका खेळण्याची गरज नासते, तो चेंडू यष्टिरक्षकाकडे जाण्यासाठी सोडून देवू शकतो. त्याच प्रमाणे, चेंडू बॅटवर लागल्यानंतर त्याने धाव काढण्याचा प्रयत्न करायलाच हवा असेही नाही. त्याप्रमाणे तो चेंडू अडविण्यासाठी त्याच्या पायाचासुद्धा वापर करू शकतो, परंतु हे धोकादायक सुद्धा होऊ शकते कारण त्यामुळे फलंदाज [[पायचीत]] होण्याची शक्यता असते. पूर्वी, फलंदाजाला दुखापत झाल्यास आणि तो धावा धावण्यासाठी तंदुरुस्त नसल्यास, फलंदाज आणि क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघाचा कर्णधार फलंदाजाला धावक (रनर) घेण्यास परवानगी देवू शकत असे. क्षमता नसलेल्या फलंदाजाऐवजी धावा करणे हे धावकाचे एकमेव काम असे, आणि त्याला फलंदाजासारखाच वेश परिधान करणे आणि साधने वापरणे आवश्यक असे. ह्याचा गैरवापर होत आहे असे वाटल्या मुळे २०११ पासून आयसीसीने धावकाच्या वापरावर बंदी लादली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title=धावकाच्या नियमाचा गैरवापर होत आहे, आयसीसी|दुवा=http://www.espncricinfo.com/ci-icc/content/story/521356.html|कृती=इएसपीएन क्रिकइन्फो |भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=६ फेब्रुवारी २०१७}}</ref> === धावा === {{मुख्यलेख|धाव (क्रिकेट)}} {{wide image|Tendulkar goes to 14,000 Test runs.jpg|750px|भारतीय क्रिकेटपटू [[सचिन तेंडुलकर]] हा आंतरराष्ट्रीय क्रिकेटमध्ये ३०००० धावा करणारा एकमेव खेळाडू आहे.<ref name="AllInternationalCombinedRecords">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://stats.espncricinfo.com/ci/content/records/284269.html |title=नोंदी / कसोटी, ए.दि. व टी२० यांच्या एकत्रित नोंदी / फलंदाजीतील नोंदी; कारकीर्दीतील सर्वाधिक धावा |प्रकाशक=इएसपीएन क्रिकइन्फो |दिनांक=१७ नोव्हेंबर २०१३|भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=७ फेब्रुवारी २०१७}}</ref> कसोटी क्रिकेटमध्ये १४,००० धावांपर्यंत पोहोचण्यासाठी फटका मारताना वरील चित्रात तो दिसत आहे. २०१० मध्ये तो ऑस्ट्रेलियाविरुद्ध फलंदाजी करत होता.}} [[चित्र:क्रिकेट फटके.png|thumb|150px|left|उजखोरा फलंदाज, फलंदाजी करताना चेंडू ज्या ठिकाणी टोलवण्याचा प्रयत्न करतो. डावखोऱ्या फलंदाजासाठी ह्याच चित्राचे प्रतिबिंब असेल.]] स्ट्राईकवर असलेला फलंदाज (म्हणजेच "स्ट्रायकर") चेंडू यष्ट्यांवर आदळण्यापासून वाचवतो, आणि धावा करण्यासाठी चेंडू बॅटने अशा प्रकारे टोलवतो जेणेकरून क्षेत्ररक्षकाने तो चेंडू अडवून परत करण्याआधी त्याच्याकडे आणि त्याच्या साथीदाराकडे खेळपट्टीच्या एका टोकाकडून दुसऱ्या टोकाकडे धावण्यासाठी पुरेसा वेळ असेल. धावेची नोंद होण्यासाठी दोन्ही फलंदाजांच्या हातातील बॅट किंवा शरीराचा एखादा भाग क्रिजमध्ये असावा लागतो. (फलंदाज धावताना त्यांची बॅट घेऊनच धावतात). प्रत्येक पूर्ण धाव धावसंख्येमध्ये भर घालते. चेंडू एकदा टोलवून एकापेक्षा जास्त धावा करणे शक्य असते: एक ते तीन धावांइतके फटके जास्त मारले जातात, परंतु मैदानाच्या आकारामुळे चार किंवा जास्त धावा करणे अवघड असते. ही उणीव भरून काढण्यासाठी, चेंडू जमिनीला लागून किंवा टप्पे पडून सीमारेषेपर्यंत टोलवल्यास चार धावा (चौकार) दिल्या जातात आणि चेंडू बॅटला लागून जमिनीवर टप्पा न पडता सीमारेषेपार पोहोचल्यास सहा धावा (याला षट्कार म्हणतात) दिल्या जातात. ह्या वेळी फलंदाजांनी धाव घेणे गरजेचे नसते. [[चित्र:BrianLaraUkexpat.jpg|thumb|कसोटी आणि प्रथम-श्रेणी क्रिकेटमध्ये एका डावात सर्वात जास्त धावा करण्याचा विक्रम वेस्ट इंडीजचा फलंदाज, [[ब्रायन लारा]]च्या नावावर आहे.]] पाच धावांचे फटके फार दुर्मिळ असतात, त्यासाठी बहुधा क्षेत्ररक्षक चेंडू परत करत असताना झालेल्या "ओव्हरथ्रो" वर अवलंबून रहावे लागते. स्ट्रायकरने विषम अंकी धावा काढल्यास दोन्ही फलंदाज आपापल्या बाजू बदलतात, त्यामुळे नॉन-स्ट्राइकर फलंदाज आता स्ट्रायकर होतो. फक्त स्ट्रायकर फलंदाज वैयक्तिक धावा करून शकतो, परंतु सर्व धावा संघाच्या धावसंख्येत मोजल्या जातात. धाव घेण्याचा निर्णय बहुधा चेंडू कोणत्या कोठे गेला आहे हे व्यवस्थित पाहू शकणारा फलंदाज घेतो. त्यावेळी तो बहुधा, "येस", "नो" आणि "वेट" अशा अर्थाचे संदेश देतो. धाव घेणे हा एक मोजूनमापून पत्करलेला धोकाच असतो कारण जर फलंदाज क्रिजध्ये पोहोचण्याआधी क्षेत्ररक्षकाने यष्ट्या उद्ध्वस्त केल्या तर फलंदाज [[धावचीत]] होऊ शकतो. संघाची धावसंख्येचा अहवाल ही केलेल्या धावा आणि बाद झालेले फलंदाज अशा प्रकारे दिला जातो. उदाहरणार्थ, जर पाच फलंदाज बाद झाले आणि संघाची धावसंख्या २२४ धावा असेल, तर २२४ धावांवर ५ गडी बाद असे म्हटले जाते. (ह्याचा थोडक्यात "पाच बाद २२४" असे म्हटले जाते आणि २२४/५ किंवा ५/२२४ असे लिहिले जाते). === अतिरिक्त धावा === {{मुख्यलेख|अवांतर धावा (क्रिकेट)}} क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघांनी केलेल्या चुकांमुळे फलंदाजी करणाऱ्या संघाला वाढीव धावा मिळतात त्यांना [[अवांतर धावा (क्रिकेट)|अवांतर धावा]] असे म्हणतात. खालील चार प्रकारे ह्या धावा दिल्या जातात: # '''नो बॉल''': नियम मोडण्याच्या दोन प्रसंगांमध्ये गोलंदाजाला एका अवांतर धावेचा दंड केला जातो (अ) हातांची चुकीची हालचाल करून चेंडू फेकणे; (ब) पॉपिंग क्रिजच्या पुढे जाऊन गोलंदाजी करणे (ओव्हरस्टेपिंग); (क) रिटर्न क्रिज़च्या बाहेर पाय राहणे. ह्या दंडात्मक धावेशिवाय, गोलंदाजाला एक अतिरिक्त चेंडू टाकावा लागतो. मर्यादित षटकांच्या सामन्यामध्ये, गोलंदाजी करणाऱ्या संघाने क्षेत्ररक्षणाच्या निर्बंधाचे उल्लंघन केल्यास तो चेंडूनो बॉल ठरवला जातो. खेळाच्या लहान प्रकारात (२०-२०, एकदिवसीय) फ्री-हिटचा नियम केला गेला आहे. पुढच्या पायाच्या नो-बॉलनंतरचा चेंडू हा फलंदाजासाठी फ्री-हिट असतो. ह्या चेंडूवर फलंदाजाला धावचीत सोडून इतर कोणत्याही प्रकाराने बाद होण्याची भीती नसते. # '''वाईड''': गोलंदाजाने फलंदाजाच्या कक्षेबाहेर चेंडू टाकल्यास एक अतिरिक्त धाव दिली जाते; नो-बॉल प्रमाणेच वाईड बॉल टाकल्यास गोलंदाजाला एक अतिरिक्त चेंडू टाकावा लागतो. वाईड चेंडू जर सीमारेषेपार गेला, तर फलंदाजी करणाऱ्या संघाला पाच धावा दिल्या जातात (वाईडसाठी एक आणि सीमारेषेपार चेंडू गेल्यामुळे चार). # '''बाय''': फलंदाज चेंडू खेळू शकला नाही आणि चेंडू यष्टिरक्षकाजवळून मागे निघून गेला आणि फलंदाजाला धावा काढण्यासाठी वेळ मिळाला तर अवांतर धाव दिली जाते (बायमुळे मिळणाऱ्या धावांना प्रतिबंध करणे हा चांगल्या यष्टिरक्षकाचा एक गुण असतो). # '''लेग बाय''': चेंडू टोलावण्याचा प्रयत्न करताना, फलंदाजाच्या बॅटला न लागता शरीराच्या इतर कोणत्याही भागाला लागून फलंदाजाला धावा काढण्यासाठी वेळ मिळाल्यास अतिरिक्त धावा दिल्या जातात. गोलंदाजानेनो किंवा वाईड बॉल टाकल्यास, त्याच्या संघाला एक अतिरिक्त चेंडू टाकावा लागतो आणि त्यामुळे फलंदाजी करणाऱ्या संघाला अशा जास्तीच्या चेंडूवर अधिक धावा करण्याची संधी मिळते. बाय आणि लेग बाय ह्या चेंडूंवर धावा करण्यासाठी फलंदाजाला धावावे लागते (जर, चेंडू सीमारेषेपार गेला नाही तर) परंतु ह्या धावा फलंदाजाच्या वैयक्तिक धावसंख्येमध्ये मोजल्या न जाता, संघाच्या एकूण धावसंख्येमध्ये मोजल्या जातात. === बाद === {{मुख्यलेख|बाद (क्रिकेट)}} फलंदाज बाद होण्याचे एकूण ११ मार्ग आहेत: त्यापैकी पाच प्रकार हे सामान्य आहेत तर सहा अगदी दुर्मिळ. सामान्यतः बाद होण्याचे प्रकार आहेत "त्रिफळाचीत", "झेलबाद", "पायचीत" (lbw), "धावचीत", आणि (काहीश्या कमी वेळा) "यष्टिचीत". दुर्मिळ प्रकार आहेत "हिट विकेट", "चेंडू दोन वेळा टोलावणे", "क्षेत्ररक्षणात अडथळा", "चेंडू हाताळणे " आणि "टाईम्ड आउट" हे व्यवसायिक खेळांत जवळजवळ अज्ञात आहेत. अकरावा प्रकार – '''[[रिटायर्ड आउट]]''' – हा मैदानावरील बाद होण्यातला नसून उलट ज्यासाठी कोणत्याही क्षेत्ररक्षकाला श्रेय दिले जात नाही. बाद होण्याची पद्धत जर स्पष्ट असेल (उदाहरणार्थ "त्रिफळाचीत" आणि बऱ्याचवेळा "झेलबाद") तर फलंदाज पंचांनी त्याला बाद देण्याची वाट न पाहता स्वेच्छेने मैदान सोडून बाहेर जातो. अन्यथा पंचांनी फलंदाजाला बाद देण्यासाठी, क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघाने (बहुधा गोलंदाजाने), पंचांकडे "अपील" करणे गरजेचे असते. यासाठी ते "हाऊज दॅट?" किंवा संक्षिप्त स्वरुपात "हाऊझॅट?" असे विचारतात (किंवा ओरडतात). जर पंचांना अपील मान्य असेल तर पंच तर्जनी वर करून "आऊट!" असे म्हणतात. नाहीतर डोके नकारार्थी हलवून "नॉट आऊट" म्हणजेच नाबाद असे म्हणतात. जेव्हा फलंदाज बाद झाल्याचा दाव अस्पष्ट असतो तेव्हा बहुधा जोरदार अपील केले जाते. अशी वेळ बहुदा पायचीत, धावचीत किंवा यष्टिचीत प्रकारामध्ये येते. # '''[[झेल]]''': जेव्हा फलंदाजाने मारलेला चेंडू क्षेत्ररक्षक जमिनीला लागण्याच्या आधी पकडतो तेव्हा त्या बाद होण्याच्या प्रकाराला झेलबाद म्हणतात.झेलबादाचे श्रेय गोलंदाज व क्षेत्ररक्षक दोघांनाही दिले जाते.<ref>[https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-32-caught-1/ एमसीसी – क्रिकेटचे नियम: नियम ३२]. २४ फेब्रुवारी २०१७ रोजी पाहिले.</ref> # '''[[त्रिफळाचीत]]''': जेव्हा गोलंदाजाने टाकलेला चेंडू फलंदाजी करणाऱ्या फलंदाजाच्या टोकावरील यष्टींना लागतो आणि कमीत कमी एक बेल जागेवरून खाली पडते, तेव्हा त्याला त्रिफळाचीत म्हणतात. जर चेंडू यष्टींना लागला परंतु बेल पडल्या नाहीत तर फलंदाज नाबाद ठरतो. गोलंदाजाला ह्या बळीचे श्रेय दिले जाते.<ref>[https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-30-bowled/ एमसीसी – क्रिकेटचे नियम: नियम ३०]. २४ फेब्रुवारी २०१७ रोजी पाहिले.</ref> # '''[[पायचीत]] (lbw)''': जेव्हा गोलंदाजाने टाकलेला चेंडू बॅटला किंवा बॅट धरलेल्या हाताला न लागता फलंदाजाच्या पायावर, पॅड्जवर किंवा शरीरावर आदळतो तेव्हा पंच चेंडू यष्टींवर आदळला असता की नाही हे ठरवून फलंदाजाला बाद देऊ शकतो. हा नियम मुख्यतः फलंदाजाला चेंडू बॅटऐवजी पायाने किंवा शरीराने अडवण्यापासून परावृत्त करण्यासाठी आहे. पायचीत होण्यासाठी, चेंडूचा टप्पा लेग स्टंपच्या बाहेर पडणे किंवा फलंदाजाला लेग-स्टंपच्या रेषेबाहेर लागणे अपेक्षित नसते. तो ऑफ-यष्टीच्या बाहेर पडल्यास हरकत नसते.<ref>[https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-36-leg-before-wicket/ एमसीसी – क्रिकेटचे नियम: नियम ३६]. २४ फेब्रुवारी २०१७ रोजी पाहिले.</ref> # '''[[धावचीत]]''': जेव्हा जवळचा फलंदाज त्याच्या क्रिजमध्ये नसेल, तेव्हा क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या संघातील खेळाडूने जर चेंडू मारून यष्टी उडवली तर त्याला धावचीत म्हणतात. ह्यासाठी चेंडू अचूकपणे यष्ट्यांवर मारावा लागतो, किंवा फलंदाज धाव घेण्याच्या प्रयत्नात असताना, बहुधा तो यष्टिरक्षक किंवा यष्टीजवळच्या क्षेत्ररक्षकाकडे फेकावा लागतो. फलंदाज धाव घेण्याच्या प्रयत्नात नसताना देखील "धावचीत" होवू शकतो; तो फक्त त्याच्या क्रिजबाहेर असणे गरजेचे असते.<ref>[https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-38-run-out/ एमसीसी – क्रिकेटचे नियम: नियम ३८]. २४ फेब्रुवारी २०१७ रोजी पाहिले.</ref> # '''[[यष्टिचीत]]''': चेंडू खेळतांना जेव्हा फलंदाज क्रिजच्या बाहेर जातो, परंतु धाव घेण्याचा प्रयत्न करत नाही आणि चेंडू त्याला चकवून यष्टिरक्षकाच्या हातात जातो तेव्हा यष्टिरक्षक त्याची यष्टी उडवतो तेव्हा, बाद होण्याच्या प्रकाराला यष्टिचीत म्हणतात.<ref>[https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-39-stumped/ एमसीसी – क्रिकेटचे नियम: नियम ३९]. १ मार्च २०१७ रोजी पाहिले.</ref> गोलंदाज व यष्टीरक्षकाला ह्या बळीचे श्रेय दिले जाते. [[नो बॉल]] वर फलंदाज धावचीत होवू शकतो परंतु यष्टिचीत होऊ शकत नाही. # '''[[हिट विकेट]]''': चेंडू खेळत असताना किंवा नुकत्याच टोलावलेल्या चेंडूवर धाव घेण्याच्या प्रयत्नात असताना, जर फलंदाजाने किंवा फलंदाजाने घातलेल्या कपडे, उपकरणे, बॅटने त्रिफळ्याला धक्का लागून त्यावरील बेल्स खाली पडल्या तर फलंदाज बाद होतो.<ref>[https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-35-hit-wicket/ एमसीसी – क्रिकेटचे नियम: नियम ३५]. १ मार्च २०१७ रोजी पाहिले.</ref> # '''[[चेंडू दोन वेळा टोलावणे]]''': हा प्रकार खूप दुर्लभ असून, धोकादायक खेळ आणि क्षेत्ररक्षकांचे संरक्षण करण्याच्या हेतूने सुरक्षा उपाय म्हणून अंमलात आणला गेला. कायदेशीररित्या जर चेंडू खेळल्यानंतर, यष्ट्यांवर जात असेल तरच फलंदाज दुसऱ्यांदा चेंडू अडवू शकतो. बाकीवेळा फलंदाजाला बाद ठरवले जाते.<ref>[https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-34-hit-the-ball-twice/: एमसीसी – क्रिकेटचे नियम: नियम ३४]. १ मार्च २०१७ रोजी पाहिले.</ref> # '''[[क्षेत्ररक्षणात अडथळा]]''': हा सुद्धा एक दुर्लभ प्रकार आहे. जर फलंदाजाने मुद्दामच क्षेत्ररक्षकास अडथळा निर्माण केला (शारिरिकदृष्ट्या किंवा तोंडी) तर फलंदाजाला बाद दिले जाऊ शकते.<ref>[https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-37-obstructing-the-field/ एमसीसी – क्रिकेटचे नियम: नियम ३७]. १ मार्च २०१७ रोजी पाहिले.</ref> # '''[[चेंडू हाताळणे]]''': फलंदाज हेतुपुरस्सर विकेट वाचवण्यासाठी चेंडूला हात लावू शकत नाही. येथे एक गोष्ट लक्षात घेणे गरजेचे आहे, की जेव्हा फलंदाजाने बॅट पकडलेली असते तेव्हा त्याचे ग्लोव्हज किंवा हात हे बॅटचा भाग असतात, त्यामुळे चेंडू ग्लोव्हजला लागून थेट क्षेत्ररक्षकाच्या हातात गेल्यास फलंदाज झेलबाद होतो.<ref>[https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-33-handled-the-ball/ एमसीसी – क्रिकेटचे नियम: नियम ३३]. १ मार्च २०१७ रोजी पाहिले.</ref> # '''[[टाईम्ड आऊट]]''': एक फलंदाज बाद झाल्यावर दुसऱ्या फलंदाजाला त्याची जागा घेण्यासाठी साधारण तीन मिनिटे दिली जातात. जर तीन मिनिटात पुढच्या फलंदाजाने आपली खेळी सुरू नाही केली तर त्याला टाईम्ड आउट बाद घोषित केले जाते व त्याच्या पुढील फलंदाजाला मैदानात उतरण्याची संधी देण्यात येते. ह्या बळीचे श्रेय कोणालाही दिले जात नाही..<ref>[https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-31-timed-out-1/ एमसीसी – क्रिकेटचे नियम: नियम ३१]. १ मार्च २०१७ रोजी पाहिले.</ref> # '''[[रिटायर्ड आउट]]''': पंचांच्या परवानगीशिवाय एखादा फलंदाज बाद होण्याआधी निवृत्त होऊ शकतो, त्याला रिटायर्ड आऊट दिले जाते.<ref>[https://www.lords.org/mcc/laws-of-cricket/laws/law-2-substitutes-and-runners-batsman-or-fielder-leaving-the-field-batsman-retiring-or-batsman-commencing-innings/ एमसीसी – क्रिकेटचे नियम: नियम २]. १ मार्च २०१७ रोजी पाहिले.</ref> बहुतेक प्रकरणांमध्ये जेव्हा फलंदाज बाद होतो, तेव्हा तो स्ट्रायकर असतो. जर नॉन-स्ट्रायकर बाद झाला तर तो बहुधा धावचीत किंवा क्षेत्ररक्षणाला अडथळा निर्माण केल्याने, चेंडू हाताळल्याने आणि टाईम्ड आऊट होऊ शकतो. बाद झालेला नसतानाही फलंदाज मैदान सोडून जाऊ शकतो. जर फलंदाजाला दुखापत झाली किंवा तो आजारी पडला, तर तो तात्पुरता निवृत्त होतो आणि त्याच्याऐवजी दुसरा फलंदाज फलंदाजीला येतो. हे ''[[रिटायर्ड हर्ट]]'' किंवा ''[[रिटायर्ड इल]]'' म्हणून नोंदवले जाते. निवृत्त झालेला फलंदाज नाबाद असतो आणि जर तो बरा झाला तर पुन्हा फलंदाजी करू शकतो. दुखापत झालेली नसतानाही फलंदाज निवृत्त झाल्यास त्याला '''[[रिटायर्ड आऊट]]''' म्हणून बाद दिले जाते; कोणाही खेळाडूला ह्याचे श्रेय दिले जात नाही. कोणताही फलंदाज ''नो बॉल''वर ''त्रिफळाचीत'', ''झेलबाद'', ''पायचीत'', ''यष्टिचीत'' किंवा ''हिट विकेट'' ह्या प्रकारांनी बाद होऊ शकत नाही. तसेच ''वाईड'' चेंडूवर तो ''त्रिफळाचीत'', ''झेलबाद'', ''पायचीत'', किंवा ''चेंडू दोन वेळा टोलावणे'' ह्या प्रकारांनी बाद होवू शकत नाही. यापैकी काही प्रकारांमध्ये गोलंदाजाने चेंडू टाकलेला नसतानाही फलंदाज बाद होऊ शकतो. स्ट्राईकवर नसलेला फलंदाज जर चेंडू टाकण्याआधी क्रिजच्या बाहेर गेला तर, गोलंदाज त्याला धावचीत करू शकतो, आणि फलंदाज ''क्षेत्ररक्षणात अडथळा'' आणि ''रिटायर्ड आऊट'' या पद्धतीने केव्हाही बाद होऊ शकतो. ''टाईम्ड आऊट'' हा प्रकार नैसर्गिगरीत्याच चेंडू न टाकता बाद होण्याचा असतो. बाकी सर्व प्रकारांमध्ये चेंडू टाकला गेल्यानंतरच फलंदाज बाद दिला जातो. === डावाचा शेवट === {{मुख्यलेख|डावाचा शेवट (क्रिकेट)}} एखाद्या डावाचा शेवट खालील प्रसंगी होतो: # अकरा पैकी दहा फलंदाज बाद झाले; ह्याला संघ "सर्वबाद" झाला असे म्हणतात # संघातील फलंदाजी करू शकणारा फक्त एकच फलंदाज खेळण्यासाठी बाकी राहिला, एक किंवा जास्त फलंदाज दुखापतीमुळे खेळण्यासाठी उपलब्ध नसतील; ह्यावेळी सुद्धा, संघ "सर्वबाद" झाला असे म्हणतात # शेवटी फलंदाजी करणाऱ्या संघाच्या विजयासाठी आवश्यक धावा पूर्ण झाल्या # निर्धारित षटके टाकून झाली (एकदिवसीय क्रिकेट सामन्यात, बहुधा ५० आणि ट्वेंटी२० सामन्यात २० षटके) # कर्णधाराने दोन किंवा जास्त फलंदाज नाबाद असतानाही डाव घोषित केला (हे सहसा एकदिवसीय सामन्यात लागू होत नाही) === निकाल === {{मुख्यलेख|निकाल (क्रिकेट)}} जर शेवटी फलंदाजी करणारा संघ त्यांच्या प्रतिस्पर्ध्यापेक्षा कमी धावा करून सर्वबाद झाला, तर तो संघ " ''क्ष'' धावांनी पराभूत" झाला असे म्हणतात. (येथे ''क्ष'' म्हणजे दोन्ही संघांच्या धावांमधील फरक). जर शेवटी फलंदाजी करणाऱ्या संघाने विजयासाठी आवश्यक धावा केल्या, तर त्यास " ''क्ष'' गडी राखून विजयी" असे म्हणतात, जेथे ''क्ष'' म्हणजे इतके गडी बाद झाले नाहीत. उदाहरणार्थ, एखाद्या संघाने प्रतिस्पर्ध्याची धावसंख्या पार करताना फक्त सहा गडी गमावले तर तो संघ "चार गडी राखून विजयी" झाला असे म्हणतात. प्रत्येकी दोन डावांच्या सामन्यात, एका संघाच्या पहिल्या आणि दुसऱ्या डावाच्या एकत्र धावा ह्या, दुसऱ्या संघाच्या पहिल्या डावातील धावसंख्येपेक्षा कमी असून शकतात. अशा वेळी जास्त धावसंख्या असणारा संघ ''एक डाव आणि ''क्ष'' धावांनी'' विजयी झाला असे म्हणतात, आणि त्या संघाला पुन्हा फलंदाजी करण्याची गरज नसते. येथे ''क्ष'' म्हणजे दोन्ही संघांच्या एकून धावांमधील फरक असतो. जर शेवटी फलंदाजी करणारा संघ सर्वबाद झाला, आणि दोन्ही संघांच्या धावा समान असतील, तर सामना [[निकाल (क्रिकेट)#बरोबरी|बरोबरी]]त सुटला असे म्हणतात; हा निकाल दोन डावांच्या सामन्यात खूपच दूर्मिळ असा आहे. खेळाच्या पारंपारिक प्रकारात, जर सामन्यासाठी नेमून दिलेली वेळ कोणत्याही एका संघाने विजय मिळविण्याआधी संपली तर तो सामना [[निकाल (क्रिकेट)#अनिर्णित|अनिर्णित]] म्हणून घोषित केला जातो. जर सामना प्रत्येकी एका डावाचा असेल, तर बहुधा प्रत्येक डावात टाकली जाणारी षटके निर्धारित केली जातात. ह्या सामन्यांना "मर्यादित षटकांचे" किंवा "एकदिवसीय" सामने म्हणतात, आणि बाद झालेले गडी विचारात न घेता, जास्त धावा करणारा संघ विजयी घोषित केला जातो, त्यामुळे सामना अनिर्णित राहण्याची शक्यता नसते. जर अशा प्रकारचा सामना खराब हावामानामुळे काही काळ स्थगित झाला तर एका जटिल गणिती सूत्राने, ज्याला [[डकवर्थ-लुईस पद्धत]] असे म्हणतात, एक नवे लक्ष्य संघासमोर ठेवले जाते. जर आधीच मान्य केलेली षटके कोणत्याही संघाने पूर्ण केली नाहीत, आणि पाऊस किंवा खराब हवामानामुळे खेळ पूर्ववत सुरू होऊ शकला नाही तर असा एकदिवसीय सामनासुद्धा "निकाल नाही" म्हणून घोषित केला जाऊ शकतो. == क्रिकेट सामन्यांचे प्रकार == क्रिकेट हा एक बहुआयामी खेळ आहे, ज्यामध्ये अनेक प्रकार, खेळाचे विविध मानक आणि भूमिकांचे स्तर आणि सामना किती वेळ चालावा यासाठीची वेळ ह्यांचा समावेश होतो. व्यावसायिक क्रिकेटमध्ये दोन मुख्य प्रकार आहेत, वेळेनुसार मर्यादित ज्यामध्ये प्रत्येक संघाला एकावेळी एक ह्याप्रमाणे दोन डाव मिळतात आणि दुसरा आहे षटकांनुसार मर्यादित ज्यामध्ये प्रत्येक संघाला एक डावात मर्यादित षटके खेळावयास मिळतात. पहिल्या प्रकाराला [[प्रथम श्रेणी क्रिकेट]] असे म्हणतात, हे सामने तीन ते पाच दिवसाचे खेळवले जातात ("अमर्याद वेळेच्या" सामन्यांची उदाहरणे देखील आहेत); आणि दुसरा प्रकार आहे [[मर्यादित षटकांचे सामने|मर्यादित षटकांचे क्रिकेट]] कारण ह्या प्रकारात प्रत्येक संघाला ५० किंवा २० षटके गोलंदाजी करावी लागते, आणि ह्या सामन्यांचा कालावधी हा केवळ एका दिवसाचा असतो (खराब हवामान किंवा इतर कारणांमुळे सामन्याची वेळ वाढवली जावू शकते.). विशेषतः, दोन-डावांच्या सामन्यांमध्ये [[खेळण्याची वेळ (क्रिकेट)|खेळण्याची वेळ]] दर दिवशी कमीत कमी सहा तास इतकी असते. मर्यादित षटकांचे सामने बहुधा सहा तास किंवा जास्तवेळ चालतात. प्रत्येक दिवशी औपचारिकरित्या बहुधा काही अंतराने जेवणासाठी आणि चहासाठी, तसेच अनौपचारिकपणे लहानसा विराम पेयांसाठी घेतला जातो. नवोदित क्रिकेटपटूंना एका दिवसापेक्षा जास्त चालणाऱ्या सामन्यांमध्ये क्वचित खेळतात; ह्यांची विभागणी ढोबळमानाने दोन प्रकारांमध्ये केली जाते, डाव घोषित करता येण्याजोगे सामने, ज्यात निर्धारित जास्तीत जास्त वेळ किंवा सामन्याची निर्धारित एकूण षटके आणि फलंदाजी करणाऱ्या संघ सर्वबाद झाला किंवा त्यांनी डाव घोषित केला; आणि मर्यादित षटकांचे सामने, ज्यामध्ये प्रत्येक संघाच्या डावासाठी षटके निर्धारित केली जातात. ज्यामध्ये ३० ते ६० षटकांचे आणि लोकप्रिय अशा २० षटकांच्या प्रकाराचा समावेश होतो. क्रिकेटच्या इतर प्रकारांमध्ये [[इनडोअर क्रिकेट]] आणि [[गार्डन क्रिकेट]] हे अतिशय लोकप्रिय आहेत. ऐतिहासिकदृष्ट्या, [[सिंगल विकेट क्रिकेट]] हा प्रकार खूपच यशस्वी ठरला आणि १८ व १९व्या शतकातील ह्यांचे सामने हे [[प्रथम श्रेणी क्रिकेट# महत्त्वाचे सामने|महत्त्वाचे सामने]] म्हणून पात्र ठरलेले आहेत. ह्या प्रकारामध्ये, प्रत्येक संघात सहा खेळाडू असतात, आणि एका वेळी एकच फलंदाज मैदानावर असतो आणि त्याचा डाव संपेपर्यंत त्यालाच प्रत्येक चेंडूंचा सामना करावा लागतो. मर्यादित षटकांचे सामने सुरू झाल्यापासून सिंगल विकेट फारच कमी खेळला जातो. === कसोटी क्रिकेट === {{मुख्य लेख|कसोटी क्रिकेट}} [[चित्र:England vs South Africa.jpg|thumb|जानेवारी २०१५ मध्ये दक्षिण आफ्रिका आणि इंग्लंड दरम्यानचा कसोटी सामना. काळ्या रंगाची विजार घातलेले [[पंच (क्रिकेट)|पंच]] दिसत आहेत. [[कसोटी क्रिकेट]], [[प्रथम श्रेणी क्रिकेट]] आणि [[क्लब क्रिकेट]] ह्या तिन्ही प्रकारांमध्ये पारंपारिकरित्या सफेद गणवेश आणि लाला चेंडू वापरला जातो.]] [[कसोटी क्रिकेट]] हा प्रथम श्रेणी क्रिकेटचा सर्वोच्च स्तर आहे. कसोटी सामने हे आयसीसीसचे पूर्ण सभासद असलेल्या देशांच्या संघांदरम्यान खेळवले जाणारे आंतरराष्ट्रीय सामने असतात. "कसोटी सामने" हा वाक्प्रचार खूप नंतर वापरात आला असला तरीही, १८७६-७७ ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट मोसमात {{CrName|AUS}} आणि {{CrName|ENG}} ह्या संघांदरम्यान दोन कसोटी सामने खेळवले गेल्याचे मानले जाते. त्यानंतर आणखी आठ संघांनी कसोटीचा दर्जा प्राप्त केला: {{CrName|RSA}} (१८८९), {{CrName|WIN}} (१९२८), {{CrName|NZL}} (१९२९), {{CrName|IND}} (१९३२), {{CrName|PAK}} (१९५२), {{CrName|SRI}} (१९८२), {{CrName|ZIM}} (१९९२-२००६, २०११-२०१९)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/cricket/other_international/zimbabwe/4625900.stm |title=झिम्बाब्वेचा कसोटी दर्जा रद्द |प्रकाशक=बीबीसी स्पोर्ट |दिनांक=१८ जानेवारी २००६|अ‍ॅक्सेसदिनांक=१३ मार्च २०१७}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/cricket/14449989.stm |title=कसोटी क्रिकेटमध्ये पुनरागमन केल्यानंतर झिम्बाब्वेची बांगलादेशवर मात |प्रकाशक=बीबीसी स्पोर्ट|दिनांक=८ ऑगस्ट २०११| अ‍ॅक्सेसदिनांक=१३ मार्च २०१७}}</ref>, {{CrName|BAN}} (२०००), {{CrName|AFG}} (२०१७) आणि {{CrName|IRE}} (२०१७) [[वेल्स]]चे खेळाडू [[इंग्लंड]]कडून खेळण्यास पात्र आहेत, परिणामतः तो इंग्लंड आणि वेल्स संघ आहे. तसेच {{CrName|WIN}} संघात [[कॅरेबियन]] बेटांवरील अनेक राज्यांचे खेळाडू आहेत, ज्यात मुख्यत: [[बार्बाडोस]], [[गुयाना]], [[जमैका]], [[त्रिनिदाद आणि टोबॅगो]], [[लीवर्ड बेटे]] आणि [[विंडवर्ड बेटे]] यांचा समावेश होतो. दोन संघांदरम्यान खेळवल्या जाणाऱ्या कसोटी सामन्यांना "मालिका" असे म्हणतात. कसोटी सामना पाच दिवसांपर्यंत चालतो आणि एका मालिकेत साधारणत: तीन ते पाच सामने असतात. निर्धारित वेळेत जे कसोटी सामने पूर्ण होत नाहीत ते अनिर्णित म्हटले जातात. कसोटी आणि प्रथम श्रेणी क्रिकेट मध्ये सामना अनिर्णित राहण्याच्या शक्यतेमुळे शेवटी फलंदाजी करणारा आणि खूप मागे असणारा संघ बचावात्मक पावित्रा घेऊन सामना वाचवण्याचा प्रयत्न करतो आणि प्रतिस्पर्ध्याला जिंकण्याची लहानशी सुद्धा संधी देण्यापासून परावृत्त होतो.<ref>इस्टअवे, रॉब, ''व्हॉट इज अ गुगली?: द मिस्ट्रीज ऑफ क्रिकेट एक्सप्लेन्ड'' (ॲनोव्हा, २००५), पान. १३४.</ref> १८८२ पासून, इंग्लंड आणि ऑस्ट्रेलियादरम्यान झालेल्या जास्तीत जास्त कसोटी मालिका [[द ॲशेस]] चषकासाठी खेळवल्या गेल्या. त्याशिवाय इतर चषकांसाठी खेळवल्या गेलेल्या द्विदेशीय मालिकांमध्ये पुढील मालिकांचा समावेश होतो. इंग्लंड आणि वेस्ट इंडीज दरम्यान [[विस्डेन चषक]], ऑस्ट्रेलिया आणि वेस्ट इंडीज दरम्यान [[फ्रॅंक वोरेल चषक]], भारत आणि ऑस्ट्रेलिया दरम्यान [[बॉर्डर-गावसकर चषक]] ह्यांचा समावेश होतो. === मर्यादित षटके === {{मुख्य लेख|मर्यादित षटकांचे क्रिकेट}} {{See also|आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय |आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२०}} [[चित्र:vivian richards crop.jpg|thumb|upright|वेस्ट इंडीजचा क्रिकेटपटू सर [[व्हिव्ह रिचर्ड्स]]ला एकदिवसीय क्रिकेटमधील सर्वात महान फलंदाज मानले जाते.]]ऱ्यारथम श्रेणी कंट्री क्लब्स दरम्यान १९६३ च्या मोसमात खेळवल्या गेलेल्या नॉकआऊट चषक स्वरूपात मर्यादित षटकांचे क्रिकेट सुरू झाले. १९६९ मध्ये राष्ट्रीय लीग स्पर्धा सुरू करण्यात आल्या. ही संकल्पना हळूहळू क्रिकेट खेळणाऱ्या इतर अग्रगणी देशांमध्ये रुजली गेली आणि पहिला मर्यादित षटकांचा आंतरराष्ट्रीय सामना १९७१ मध्ये खेळवला गेला. १९७५ साली, पहिली [[क्रिकेट विश्वचषक]] स्पर्धा इंग्लंडमध्ये खेळवली गेली. मर्यादित षटकांच्या क्रिकेटमध्ये अनेक नवनवीन संकल्पना आणल्या गेल्या ज्यामध्ये रंगीबेरंगी किट आणि सफेद चेंडूने खेळवले जाणारे प्रकाशझोतातील सामने ह्यांचा समावेश आहे. आंतरराष्ट्रीय स्तरावर सर्रास खेळला जाणारा प्रकार म्हणजे "एकदिवसीय सामना". हा सामना बहुधा एका दिवसात संपतो म्हणून त्याला तसे नाव दिले गेले आहे. एखाद्या सामन्यान खराब हवामानामुळे व्यत्यय आल्यास किंवा तो पुढे ढकलला गेल्यास दुसऱ्या दिवशी पुढे खेळवला जावू शकतो. मर्यादित षटकांच्या सामन्याचा मुख्य उद्देश म्हणजे परंपरागत अनिर्णितावस्थेत सामना न संपता निश्चित निकाल लावणे हा आहे. परंतु जर धावा एकसमान झाल्या तर सामना बरोबरीत सुटतो किंवा खराब हवामानामुळे सामना अनिर्णितावस्थेत संपू शकतो. प्रत्येक संघ एक डाव खेळतो आणि त्यांना निर्धारित षटकांना तोंड द्यावे लागते, बहुधा जास्तीत जास्त ५०. [[क्रिकेट विश्वचषक]] एकदिवसीय प्रकाराने खेळला जातो आणि २०१५चा [[२०१५ क्रिकेट विश्वचषक|मागील विश्वचषक]] हा सह-यजमान ऑस्ट्रेलियाने जिंकला होता. [[२०१९ क्रिकेट विश्वचषक|पुढील विश्वचषक]] २०१९ मध्ये इंग्लंड आणि वेल्स मध्ये खेळवला जाईल. [[ट्वेंटी२०]] हा मर्यादित षटकांचा नवीन प्रकार असून ह्याचा मुख्य उद्देश सामना अंदाजे तीन तासात पूर्ण करणे हा असून, तो बहुधा सायंकाळच्या सत्रात खेळवला जातो. २००३ मध्ये जेव्हा ही संकल्पना इंग्लंडमध्ये उदयास आली तेव्हा त्याचा उद्देश हा कामगारांची संध्याकाळच्या वेळात करमणूक व्हावी हा होता. हा प्रकार व्यावसायिकदृष्ट्या खूपच यशस्वी झाला आणि तो आंतरराष्ट्रीय स्तरावर खेळण्यास सुरुवात झाली. [[२०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २००७|पहिली]] [[आय.सी.सी. वर्ल्ड ट्वेंटी२०|ट्वेंटी२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा २००७]] मध्ये सुरू झाली आणि [[भारतीय क्रिकेट संघ|भारतीय संघाने]] ह्या स्पर्धेत विजय मिळवला. त्यामागोमागच्या स्पर्धा पाकिस्तान ([[२०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २००९|२००९]]), इंग्लंड ([[२०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २०१०|२०१०]]), वेस्ट इंडीज ([[२०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २०१२|२०१२]]), श्रीलंका ([[२०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २०१४|२०१४]]) आणि वेस्ट इंडीज ([[२०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २०१६|२०१६]]) ह्या संघांनी जिंकल्या. पहिल्या [[आय.सी.सी. वर्ल्ड ट्वेंटी२०]] स्पर्धेनंतर अनेट स्थानिक ट्वेंटी२० स्पर्धांचा जन्म झाला. ह्यातील सर्वात पहिली होती [[भारतीय क्रिकेट लीग]] जी एक बंडखोर लीग मानली गेली कारण ह्या स्पर्धेला [[भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळ|बीसीसीआय]]ने मान्यता दिली नव्हती. त्यानंतर बीसीसीआयने [[भारतीय प्रीमियर लीग]] नावाची स्वतःची एक वेगळी अधिकृत स्पर्धा सुरू केली. अधिकृत स्पर्धा खूपच यशस्वी झाली आणि ती आता दरवर्षी भरवली जाते. ज्यामध्ये जगभरातून अनेक खेळाडू आणि प्रेक्षक सहभागी होतात. याउलट भारतीय क्रिकेट लीग बंद करण्यात आली. भारतीय प्रीमियर लीगच्या यशानंतर जगभरात अनेक ठिकाणी स्थानिक स्पर्धा सुरू झाल्या. अलीकडे सुरू झालेल्या [[२०-२० चॅंपियन्स लीग]] स्पर्धेत विविध देशातील स्थानिक क्लबचे संघ सहभागी होतात. ह्या स्पर्धेत वरिष्ठ क्रिकेट संघ असलेल्या देशांतील अग्रमानांकीत स्थानिक संघ एकमेकांविरुद्ध लढतात. === राष्ट्रीय अजिंक्यपद स्पर्धा === {{मुख्य लेख|प्रथम श्रेणी क्रिकेट}} [[चित्र:Yorkshire CCC 1875.jpg|right|thumb|[[यॉर्कशायर काउंटी क्रिकेट क्लब]] १८७५ मध्ये. १८९३ मध्ये काउंटी चॅंपियनशीपचे पहिले विजेतेपद ह्या संघाला मिळाले.]] [[प्रथम श्रेणी क्रिकेट]]मध्ये कसोटी क्रिकेटचा अंतर्भाव होतो. ही संज्ञा बहुधा आयसीसीचे पूर्ण सभासद असलेल्या देशांच्या सर्वात वरच्या पातळीवरील स्थानिक क्रिकेटशी संदर्भात वापरली जाते, परंतु याला अपवाद आहेत. इंग्लंडमधील प्रथम श्रेणी क्रिकेटचा बहुतांशी भाग हा [[काउंटी अजिंक्यपद]] स्पर्धा खेळणाऱ्या १८ काउंटी क्लब्जद्वारा खेळला जातो. सदर संकल्पना ही १८व्या शतकापासून अस्तित्वात आहे परंतु स्पर्धेला अधिकृत दर्जा १८९० मध्ये देण्यात आला. ह्यातील सर्वात यशस्वी क्लब [[यॉर्कशायर काउंटी क्रिकेट क्लब]] हा आहे. त्यांनी मार्च २०१७ पर्यंत ३० विजेतेपदे मिळवली आहेत. ऑस्ट्रेलियामध्ये राष्ट्रीय प्रथम श्रेणी स्पर्धा १८९२-९३ मध्ये [[शेफील्ड शील्ड]]च्या रूपाने सुरू झाली. ऑस्ट्रेलियामधील प्रथम-श्रेणी संघ हे विविध राज्याचे प्रतिनिधित्व करतात. [[न्यू साउथ वेल्स ब्ल्यूज|न्यू साउथ वेल्स]] संघाने २०१४ पर्यंत एकूण ४५ विजेतेपदे मिळवली आहे. भारतात [[रणजी करंडक]] नावाने प्रथम-श्रेणी क्रिकेट स्पर्धा १९३४ मध्ये सुरू झाली. [[२०१६-१७ रणजी करंडक|२०१६-१७]]च्या स्पर्धेत एकूण २८ संघ सहभागी झाले होते. २०१६-१७ पर्यंत ४१ विजेतेपदांसह सर्वात यशस्वी संघ [[मुंबई क्रिकेट संघ|मुंबई]]चा होता. ह्याशिवाय इतर ठिकाणी होणाऱ्या स्पर्धा [[प्लंकेट शील्ड]] (न्यू झीलंड), [[करी चषक]] (दक्षिण आफ्रिका) आणि [[शेल चषक]] (वेस्ट इंडीज). ह्यापैकी काही स्पर्धा ह्या अलीकडेच अद्ययावत आणि नामांतरित केल्या गेल्या आहेत. मर्यादित षटकांच्या स्थानिक स्पर्धेची सुरुवात १९६३ साली इंग्लंडमधील [[फ्रेंड्ज प्राॅव्हिडंट चषक|जिलेट चषक]] ह्या नॉकआऊट स्पर्धेने झाली. देश बहुधा नॉकआऊट आणि लीग ह्या दोन्ही स्वरूपात मर्यादित षटकांच्या हंगामी स्पर्धा आयोजित करतात. अलीकडच्या काळात, राष्ट्रीय ट्वेंटी२० स्पर्धांचे आयोजन सुरू झाले आहे. त्या बहुधा नॉकआऊट प्रकारे खेळवल्या जातात आणि काही ह्या लहान स्वरूपातील साखळी स्पर्धा आहेत. === क्लब क्रिकेट === [[चित्र:English Village Cricket.jpg|thumb|इंग्लंडमधील क्लब क्रिकेट सामन्याचा एक नमुना]] [[क्लब क्रिकेट]] हा क्रिकेट खेळाचा प्रामुख्याने हौशी, पण तरीही औपचारिक अशी स्पर्धा आहे, ज्यात संघ बहुधा आठवड्याच्या शेवटच्या दिवशी किंवा संध्याकाळच्या खेळतात. जरी क्रिकेटचे नियम पाळले जात असले तरी ह्या प्रकारांमध्ये अनेक विविधता आहेत. क्लब क्रिकेटमध्ये वारंवार साखळी किंवा चषक स्वरूपात स्पर्धा आयोजित केल्या जातात. सामने वेळ किंवा षटकांच्या माध्यमातून निर्धारित केले जातात. मर्यादित षटकांचे सामने बहुधा प्रत्येक डावात २० ते ६० षटकांपर्यंत सीमित असतात. वेळेनुसार निर्धारित सामने हे पारंपरिक असले तरीही कमी प्रमाणात खेळले जातात. सामना संध्याकाळचे काही तास ते दोन दिवस इतकावेळ चालणारा असू शकतो. आधुनिक नावीन्यपूर्ण स्वरूपाची स्पर्धा [[ट्वेंटी२०]] स्वरूपाची आहे, ज्यात सध्याच्या आणि नवीन अशा दोन्ही लीग स्पर्धांचा समावेश आहे. खेळाच्या दर्जामध्ये अर्ध-व्यावसायिक ते कधीतरी एक मनोरंजन ह्यानुसार बदल होत राहतो आणि क्लब क्रिकेटचा आनंद एक स्पर्धात्मक सामाजिक घटक म्हणून घेतला जातो. अनेक क्लबचे पॅव्हिलियन किंवा क्लब हाऊस असलेले स्वतःचे मैदान असते, ज्यावर नियमितपणे खेळ खेळले जातात. काही क्लब हे भटके असतात जे इतर मैदाने वापरतात. व्यावसायिकतेच्या विविध पातळ्यांवर जगभरात अनेक लीग स्थापन झाल्या आहेत, ज्यापैकी सर्वात जुनी इंग्लंडमधील [[बर्मिंगहॅम]] येथील [[बर्मिंगहॅम ॲंड डिस्ट्रीक्ट प्रीमियर लीग]] ही १८८८ मध्ये स्थापन झाली. === सामन्यांचे इतर प्रकारp === {{मुख्य लेख|क्रिकेटचे प्रकार}} [[चित्र:French Cricket.jpg|right|thumb|[[जेर्व्हिस बे]], ऑस्ट्रेलिया येथील सुरू असलेला एक [[फ्रेंच क्रिकेट]] सामना]] जगभरात क्रिकेट ह्या खेळाचे अनेक प्रकार आहेत, ज्यामध्ये [[इनडोअर क्रिकेट]], [[फ्रेंच क्रिकेट]], [[बीच क्रिकेट]], [[क्विक क्रिकेट]], त्याशिवाय क्रिकेटपासून प्रेरणा घेऊन तयार केले गेलेले सर्व प्रकारचे पत्त्यांचे खेळ व बोर्ड गेम्स यांचा समावेश होतो. उपलब्ध असलेली साधने किंवा सहभागी खेळाडूंना त्याचा आनंद घेता यावा आणि सोप्या पद्धतीने खेळता यावा ह्याकरता खेळाचे नियम एकसारखे बदलत असतात. [[इनडोअर क्रिकेट (युके प्रकार)|इनडोअर क्रिकेट]]चा शोध पहिल्यांदा १९७० साली लागला.<ref name="shorter">[http://www.espncricinfo.com/twenty20wc/content/story/309625.html "शॉर्टर, सिंपलर, सिलियर " इन ''इएसपीएन क्रिकइन्फो''], ७ सप्टेंबर २००७.</ref> हा बऱ्याच अंशी मैदानावर खेळल्या जाणाऱ्या क्रिकेटसारखाच आहे, फरक इतकार की येथे प्रत्येक संघात ६ खेळाडू असतात. राष्ट्रीय अजिंक्यपद स्पर्धा आणि अनेक स्वतंत्र लीग स्पर्धा असलेला हा प्रकार युनायटेड किंग्डम मध्ये अतिशय लोकप्रिय आहे. आणखी एक कमी खेळला जाणारा इनडोअर क्रिकेटचा प्रकार हा लहान जागेत, नरम चेंडूने आणि पॅड्जशिवाय खेळला जातो. हा प्रकार काही वर्षांनंतर शोधला गेला आणि तो जास्त करून दक्षिण गोलार्धात खेळला जातो. त्याशिवाय ह्या प्रकाराच्या काही आंतरराष्ट्रीय स्पर्धासुद्धा खेळवल्या जातात, ज्यामध्ये [[इनडोअर क्रिकेट विश्वचषक|विश्वचषक]] स्पर्धेचासुद्धा समावेश होतो. युके मध्ये, क्रिकेटचा [[गार्डन क्रिकेट]] प्रकार लोकप्रिय आहे. देशभरात हा खेळ प्रौढ आणि मुले उद्याने किंवा मैदानांवर खेळतात. ह्या खेळात क्रिकेट बॅट आणि चेंडूचा जरी वापर केला जात असला तरी पॅड किंवा ग्लोव्ह्जचा वापर होत नाही. खेळाचे नियम हे संघातील खेळाडू आणि जागेचा आकार ह्यानुसार बदलतात. उपनगरीय यार्ड किंवा वाहनांसाठीच्या रस्त्यांवर कुटुंबातील सदस्य आणि युवक [[बॅकयार्ड क्रिकेट]] (गल्ली क्रिकेट) किंवा [[टेनिस बॉल क्रिकेट]] खेळतात आणि भारत व पाकिस्तानातील शहरांमध्ये त्यांच्या लांब अरुंद रस्त्यांवर मोजदाद ठेवता येणार नाहीत इतक्या प्रमाणात "[[बॅकयार्ड क्रिकेट|गल्ली क्रिकेट]]" किंवा "[[टेप बॉल क्रिकेट]]" खेळले जाते. काही वेळा सुधारित नियम वापरले जातात: उदा. एक टप्पा पडलेला चेंडू एका क्षेत्ररक्षकाने हाताने झेलल्यास फलंदाज बाद होतो; किंवा जर कमी खेळाडू असतील तर सर्वजण आळीपाळीने गोलंदाजी आणि फलंदाजी करतात व इतर क्षेत्ररक्षण करतात. टेनिस चेंडू आणि घरच्या घरी तयार केलेल्या बॅट बहुधा वापरल्या जातात, आणि यष्टी म्हणून अनेक गोष्टी वापरल्या जातात. [[क्विक क्रिकेट]]मध्ये, गोलंदाजाला गोलंदाजी करण्याआधी फलंदाज तयार होण्याची वाट पाहण्याची गरज नसते, त्यामुळे सामना खूप वेगात खेळला जातो, त्यामुळे त्याकडे लहान मुले आकर्षित होतात. हा प्रकार यूकेमध्ये [[शारीरिक शिक्षण]]ाचा धडा म्हणून वापरला जातो. खेळाचा वेग अजून वाढविण्यासाठी आणि "टिप ॲन्ड रन" किंवा "टिप्सी रन" किंवा "टिप्पी-गो" यासारखे बदल केले जातात. याचा अर्थ चेंडूचा बॅटला चुकून किंवा जरासा स्पर्श झाला तरीही फलंदाजाला धाव घेणे गरजेचे असते. हा नियम, फलंदाजाचा चेंडूला अडवून धरण्याचा अधिकार काढून घेऊन सामना वेगात पुढे जावा या हेतूने केला जातो. सामोआमध्ये क्रिकेटचा [[किलीकिटी]] प्रकार खेळला जातो, ज्यामध्ये [[हॉकी स्टिक]]च्या आकाराची बॅट वापरली जाते. मूळ इंग्लिश क्रिकेटमध्ये, हॉकी स्टिकऐवजी आधूनिक सरळ बॅट १७६० च्या सुमारास जेव्हा गोलंदाज चेंडू रोल किंवा घरंगळत टाकण्याऐवजी टप्पा टाकू लागले तेव्हापासून वापरात आली. [[एस्टोनिया]]मध्ये हिवाळ्यात [[आईस क्रिकेट]] खेळण्यासाठी संघ एकत्र येतात. तेव्हा खेळ सामान्य उन्हाळी हवामानाऐवजी असह्य हिवाळी वातावरणात खेळला जातो. याखेरीज इतर नियम हे प्रत्येकी-सहा-खेळाडूंच्या प्रकारासारखेच असतात. == आंतरराष्ट्रीय रचना == {{मुख्य लेख|आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट| आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट समिती | विश्व साखळी क्रिकेट स्पर्धा }} [[चित्र:ICC-cricket-member-nations.png|thumb|270px|[[आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट समिती|आयसीसी]] सभासद देश. (सर्वोच्च स्तरावरील) कसोटी खेळणारे देश नारिंगी रंगात; सहयोगी सदस्य देश पिवळ्या रंगात; संलग्न सदस्य देश जांभळ्या रंगात दाखविले आहेत.]] [[आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट समिती]] - क्रिकेटची आंतरराष्ट्रीय प्रशासकीय संघटना असून, त्याचे मुख्यालय [[दुबई]] मध्ये आहे. ऑस्ट्रेलिया, इंग्लंड आणि दक्षिण आफ्रिका हे देश संस्थापक असलेली आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट समिती १५ जून १९०९ रोजी लॉर्ड्स येथे इंपेरियल क्रिकेट परिषद म्हणून स्थापन झाली, त्यानंतर १९६५ मध्ये तिचे नाव बदलून आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषद असे झाले, आणि सध्याचे नाव १९८९ मध्ये घेतले गेले. आयसीसीचे एकूण [[आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट समिती सदस्य देश|१०४ सदस्य आहेत]]: १० संपूर्ण सदस्य जे अधिकृत कसोटी सामने खेळू शकतात, २४ सहयोगी सदस्य, आणि ६० संलग्न सदस्य.<ref name="CA">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://www.icc-cricket.com/about/members|title=आयसीसी सदस्य, जागतिक नकाशा|संकेतस्थळ=आयसीसी-क्रिकेट.कॉम|अ‍ॅक्सेसदिनांक=१६ मार्च २०१७|भाषा=इंग्रजी}}.</ref> क्रिकेट विश्वचषकासारख्या मोठ्या आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांचे आयोजिन आणि शासन ह्यासाठी आयसीसीस जबाबदार असते. हीच समिती सर्व अधिकृत कसोटी सामने, आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय आणि ट्वेंटी२० सामन्यांसाठी पंच आणि सामनाधिकारी नियुक्त करते. प्रत्येक देशाची एक राष्ट्रीय क्रिकेट मंडळ असते, जे देशात खेळल्या जाणाऱ्या सामन्यांचे नियमन करते. राष्ट्रीय संघाची निवड करणे तसेच मायदेशातील आणि परदेशातील दौऱ्यांचे आयोजन करणे ही जबाबदारीसुद्धा क्रिकेट मंडळाकडे असते. वेस्ट इंडीजमध्ये ही कामे चार राष्ट्रीय आणि दोन बहुराष्ट्रीय सदस्यांनी बनलेल्या [[वेस्ट इंडीज क्रिकेट मंडळ]]ातर्फे केली जातात. === सदस्य === {{मुख्य लेख|आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट समिती सदस्य देश }} ==== संपूर्ण सदस्य ==== संपूर्ण सदस्य हे देशातील किंवा सहयोगी देशातील क्रिकेट नियामक मंडळ असते. संपूर्ण सदस्य हे एका भौगोलिक प्रदेशाचे प्रतिनिधी असू शकतात. सर्व संपूर्ण सदस्यांना अधिकृत कसोटी सामने खेळण्यासाठी एक संघ पाठवण्याची मुभा असते. त्याशिवाय, संपूर्ण सदस्य असलेल्या देश हे आपोआपच [[आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय क्रिकेट|आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय]] आणि [[आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० क्रिकेट|आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२०]] सामने खेळण्यास पात्र असतात.<ref name="A Brief History..." /> वेस्ट इंडीज संघ कोणत्याही एका देशाचे प्रतिनिधीत्व करत नाही तर [[कॅरिबियन]] प्रदेशातील एकूण २० देश आणि प्रदेशांचा एकत्रित संघ आहे. तसेच इंग्लंड क्रिकेट संघ हा इंग्लंड आणि वेल्सचे प्रतिनिधित्व करतो. {| class="wikitable sortable" |- !rowspan="2"|क्र !rowspan="2"|देश !rowspan="2"|प्रशासकीय संघटना !rowspan="2"|ह्या तारखेपासून सदस्य <ref name="A Brief History...">{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा = http://content-usa.cricinfo.com/ci-icc/content/current/story/209608.html| title = थोडक्यात इतिहास ...| भाषा = इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक = ३० नोव्हेंबर २०१६ | प्रकाशक =इएसपीएन क्रिकइन्फो}}</ref> ! !colspan="3"|सध्याची क्रमवारी |- ! ! [[कसोटी अजिंक्यपद स्पर्धा|कसोटी]] ! [[एकदिवसीय अजिंक्यपद स्पर्धा|एकदिवसीय]] ! [[टी२० अजिंक्यपद स्पर्धा|टी२०]] |- | १ | {{cr|ENG}} | [[इंग्लंड आणि वेल्स क्रिकेट मंडळ]] | १५ जुलै १९०९ | | ४ | ४ | २ |- | २ | {{cr|AUS}} | [[क्रिकेट ऑस्ट्रेलिया]] | १५ जुलै १९०९ | | ३ | २ | ६ |- | ३ | {{cr|ZIM}} | [[झिम्बाब्वे क्रिकेट]] | ६ जुलै १९९२ | | १० | ११ | १३ |- | ४ | {{cr|RSA}} | [[क्रिकेट दक्षिण आफ्रिका]] | १५ जुलै १९०९ | | २ | १ | ७ |- |५ | {{cr|NZL}} | [[न्यू झीलंड क्रिकेट]] | ३१ मे १९२६ | | ५ | ५ | १ |- |६ | {{cr|PAK}} | [[पाकिस्तान क्रिकेट मंडळ]] | २८ जुलै १९५२ | | ६ | ६ | ३ |- | ७ | {{cr|BAN}} | [[बांगलादेश क्रिकेट मंडळ]] | २६ जून २००० | | ९ | ७ | १० |- | ८ | {{cr|IND}} | [[भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळ]] | ३१ मे १९२६ | | १ | ३ | ५ |- | ९ | {{cr|WIN}} | [[वेस्ट इंडीज क्रिकेट मंडळ]] | ३१ मे १९२६ | | ८ | ९ | ४ |- | १० | {{cr|SRI}} | [[श्रीलंका क्रिकेट]] | २१ जुलै १९८१ | | ७ | ८ | ८ |} ^*१९ जुलै २०१७ पर्यंत अद्ययावत<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title=आयसीसी क्रमवारी|दुवा= https://www.icc-cricket.com/rankings/mens/team-rankings/test | संकेतस्थळ =आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट समिती |प्रकाशक=आयसीसी डेव्हलपमेंट (इंटरनॅशनल) लिमीटेड|भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=१६ मार्च २०१६}}</ref> ^Aमे १९६१ मध्ये निवृत्त, पुन्हा दाखल १० जुलै १९९१. ==== अव्वल सहयोगी आणि संलग्न सदस्य ==== सर्व सहयोगी आणि संलग्न सदस्य [[कसोटी क्रिकेट]] खेळण्यास पात्र नासतात, परंतु [[विश्व क्रिकेट लीग]]मधील त्यांच्या यशापयशावरून आयसीसी त्यांना [[आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय क्रिकेट|आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय]] दर्जा देते. अव्वल सहा संघांना एकदिवसीय आणि ट्वेंटी२० दर्जा मिळतो, ज्यामुळे ते पूर्ण सभासद सदस्य देशांशी एकदिवसीय क्रिकेट खेळण्यासाठी पात्र ठरतात. सध्या एकदिवसीय आणि ट्वेंटी२० दर्जा असलेले सहयोगी आणि संलग्न संघ खालीलप्रमाणे आहेत.: {| class="wikitable sortable" |- !देश ! प्रशासकीय संघटना ! ह्या तारखेपासून सदस्य !सध्याची एकदिवसीय क्रमवारी |-परंतु | {{cr|AFG}} |[[अफगाणिस्तान क्रिकेट मंडळ]] |२००१<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा= http://content-usa.cricinfo.com/other/content/team/40.html |title= क्रिकइन्फो-इतर देश-संघ-अफगाणिस्तान | भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=१६ मार्च २०१७ |प्रकाशक=क्रिकइन्फो}}</ref> | १० |- | {{cr|CAN}} |[[क्रिकेट कॅनडा]] |१९६८<ref name="A Brief History..." /> | १६ |- | {{cr|Ireland}} |[[क्रिकेट आयर्लंड]] |१९९३<ref name="A Brief History..." /> | ११ |- | {{cr|KEN}} |[[क्रिकेट केन्या]] |१९८१<ref name="A Brief History..." /> | १३ |- | {{cr|NLD}} |[[कोनिंक्लिज्के नेदरलॅंड्से क्रिकेट बॉंड]] |१९९६<ref name="A Brief History..." /> | १२ |- | {{cr|SCO}} |[[क्रिकेट स्कॉटलंड]] |१९९४<ref name="A Brief History..." /> | १५ |} == विविध-खेळांच्या आंतरराष्ट्रीय स्पर्धेत क्रिकेट == [[चित्र:Mendis bowling.jpg|thumb|right|upright|[[अजंता मेंडीस]] (श्री) आंतरराष्ट्रीय टी२० सामन्यामध्ये पहिल्यांदा सहा बळी घेणारा क्रिकेटपटू]] [[१९०० उन्हाळी ऑलिंपिकमधील क्रिकेट|१९०० उन्हाळी ऑलिंपिक]]मध्ये क्रिकेट खेळले गेले होते, तेव्हा इंग्लंड आणि फ्रान्स दरम्यान एक दोन-दिवसीय सामना खेळवला गेला.<ref name="isoh">{{ जर्नल स्रोत | last =बुचनन |first=इयान |year=१९९३|title=१९०० खेळात क्रिकेट |journal=जर्नल ऑफ ऑलिंपिक हिस्ट्री |volume=१ |issue=२ |page=४ |प्रकाशक=[[इंटरनॅशनल सोसायटी ऑफ ऑलिंपिक हिस्टोरियन्स]] |दुवा=http://www.la84foundation.org/SportsLibrary/JOH/JOHv1n2/JOHv1n2c.pdf |editor1-first=बिल |editor1-last=मॅलन}}</ref> १९९८ मध्ये, [[१९९८ राष्ट्रकुल खेळामधील क्रिकेट|राष्ट्रकुल खेळांमध्ये क्रिकेटचा समावेश केला गेला]], ह्यावेळी सामने प्रत्येकी ५०-षटकांचे खेळले गेले. [[दिल्ली]] येथे पार पडलेल्या [[२०१० राष्ट्रकुल खेळ]]ांमध्ये ट्वेंटी२० क्रिकेट समाविष्ट करण्याचे विचाराधीन होते, परंतु [[भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळ]] क्रिकेटच्या लहान प्रकाराच्या बाजूने नव्हते, म्हणून ते ह्या खेळांत समाविष्ट केले गेले नाही.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.espncricinfo.com/ci/content/story/234191.html |title=क्रिकेट २०१० खेळांमध्ये नाही |प्रकाशक=इएसपीएन क्रिकइन्फो|दिनांक=२३ जानेवारी २००६|भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=१६ मार्च २०१७}}</ref> [[क्वांगचौ]], [[चीन]] मधील [[२०१० आशियाई खेळांमधील क्रिकेट|२०१० आशियाई खेळांमध्ये]] <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.espncricinfo.com/ci/content/series/485152.html|title=गुआंगझोऊ आशियाई खेळ}}</ref> आणि [[इंचॉन]], [[दक्षिण कोरिया]] येथील [[२०१४ आशियाई खेळांमधील क्रिकेट|२०१४ आशियाई खेळांमध्ये]] क्रिकेट खेळवले गेले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.espncricinfo.com/ci/content/series/777895.html|title=२०१४ आशियाई खेळ }}</ref> भारताने दोन्ही वेळेस स्पर्धेत भाग घेतला नाही.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.espncricinfo.com/india/content/story/766247.html|title=भारत पुन्हा २०१४ आशियाई खेळांमध्ये नाही}}</ref> यानंतर राष्ट्रकुल आणि ऑलिंपिक खेळांमध्ये क्रिकेट समाविष्ट करण्याबाबद पुन्हा विचारणा केली गेली. [[राष्ट्रकुल खेळ परिषद]]ेने आयसीसीला [[२०१४ राष्ट्रकुल खेळ|२०१४]] आणि [[२०१८ राष्ट्रकुल खेळ]]ांमध्ये भाग घेण्यासाठी विचारणा केली परंतु आयसीसीने त्यास नकार दिला.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://in.reuters.com/article/2014/07/24/sport-games-cricket-idINKBN0FT0KW20140724 |title=आयसीसीचा २०१८ राष्ट्रकुल खेळात सहभागी न होण्याचा निर्णय |प्रकाशक=रॉयटर्स|दिनांक=२४ जुलै २०१४|भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=१६ मार्च २०१७}}</ref> २०१० मध्ये, [[आंतरराष्ट्रीय ऑलिंपिक समिती]]ने क्रिकेटला ऑलिंपिक खेळात सामावून घेण्याची मान्यता दिली,<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.espncricinfo.com/ci/content/story/447930.html |title=क्रिकेटला ऑलिंपिकची मान्यता |प्रकाशक=इएसपीएन क्रिकइन्फो|दिनांक=१२ फेब्रुवारी २०१०|भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=१६ मार्च २०१७}}</ref> परंतु मुख्यतः [[भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळ|बीसीसीआयच्या]] विरोधामुळे, २०१३ मध्ये आयसीसीने जाहीर केले की त्यांचा असा अर्ज करण्याची कोणतीही इच्छा नाही.<ref>{{स्रोत बातमी |दुवा=http://www.dailymail.co.uk/indiahome/indianews/article-2352032/BCCI-rejects-plans-make-cricket-Olympic-sport-conflict.html |title=बीसीसीआयचा क्रिकेटला ऑलिंपिक खेळ होऊ देण्याच्या योजनेला नकार |लेखक=कैसर मोहम्मद अली |कृती=[[डेली मेल]] |स्थान=लंडन|दिनांक=१ जुलै २०१३|भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=१६ मार्च २०१७}}</ref> ''[[ईएसपीएन]]''च्या मते हा विरोध उत्पन्नाच्या होऊ शकणाऱ्या तोट्यामुळे होता. एप्रिल २०१६ मध्ये आयसीसचे मुख्य अध्यक्ष [[डेव्ह रिचर्डसन]] म्हणाले की, ट्वेंटी२० क्रिकेटला [[२०२४ ऑलिंपिक खेळ]]ात सामील होण्याची संधी आहे, परंतु आयसीसीच्या सदस्यांनी आणि विशेषकरून बीसीसीआयकडून आम्हाला खेळांमध्ये समाविष्ट होण्यासाठी पाठिंबा असणे आवश्यक आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.espncricinfo.com/icc-world-twenty20-2016/content/story/994995.html|title=आयसीसी अध्यक्ष डेव्हिड रिचर्डसनची विश्व टी२०ची पहिली फेरी १८ संघांची आणि सुपर १२ फेज असण्याची इच्छा| भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=१६ मार्च २०१७}}</ref> == आकडेवारी == {{मुख्य लेख|क्रिकेट आकडेवारी}} आयोजित क्रिकेटमध्ये इतर खळांपेक्षा मोठ्या प्रमाणावर आकडेवारी जमा केली जाते. प्रत्येक प्रकार वेगळा आहे आणि शक्य परिणाम हे तुलनेने लहान आहेत. व्यावसायिक स्तरावर, कसोटी, एकदिवसीय आणि प्रथम श्रेणी क्रिकेटच्या वेगवेगळ्या नोंदी ठेवल्या जातात. परंतु कसोटी क्रिकेट हा प्रथम श्रेणी क्रिकेटचाच एक प्रकार असल्याने खेळाडूंच्या प्रथम-श्रेणी आकडेवारीमध्ये कसोटी क्रिकेटचे आकडे मोजलेले असतात परंतु ह्याउलट तसे होत नाही. ''[[द गाईड टू क्रिकेट]]'' हे [[फ्रेड लिलीव्हाईट]] ह्याने संपादन केलेले क्रिकेट वार्षिक १८४९ ते त्याच्या मृत्यु १८६६ पर्यंत चालू होते. त्याला स्पर्धा म्हणून १८६४ साली इंग्लिश क्रिकेटपटू [[जॉन विस्डेन]] (१८२८-१८८४) ह्याने ''[[विस्डेन क्रिकेटर्स अल्मनाक]]'' सुरू केले. ते आजतागायत खंड न पडता दर वर्षी प्रकाशित होते. त्यामुळे ते इतिहासातील सर्वात जास्त चाललेले क्रिकेट वार्षिक आहे. काही पारंपारिक आकडेवारी ही क्रिकेट चाहत्यांच्या परिचयाची आहे. मूलभूत फलंदाजी आकडेवारीमध्ये खालील गोष्टी समाविष्ट आहेत: * [[डाव]] (I): फलंदाजाने प्रत्यक्षात फलंदाजी केलेले डाव. * [[नाबाद]] (NO): फलंदाजी केलेल्या डावांच्या शेवटापर्यंत फलंदाज नाबाद राहिला. * [[धाव (क्रिकेट)|धावा]] (R): कारकिर्दीत काढलेल्या धावा. * सर्वोत्कृष्ट धावसंख्या (HS/Best): एका डावात फलंदाजाने काढलेल्या सर्वात जास्त धावा. * [[फलंदाजीची सरासरी]] (Ave): एकूण धावा आणि फलंदाज किती डावांमध्ये बाद झाला आहे, ह्याचा भागाकार. Ave = R/[I-NO] * [[शतके]] (100): कारकिर्दीतील १०० किंवा त्यापेक्षा अधिक धावा केलेले डाव. * अर्धशतके (50): कारकिर्दीतील ५० ते ९९ पर्यंत धावा केलेले डाव. (शतके ही अर्धशतकांमध्ये मोजली जात नाहीत). * खेळलेले चेंडी (BF):नो बॉल धरून खेळलेले चेंडू (वाईड चेंडू मोजले जात नाहीत). * [[स्ट्राईक रेट]] (SR): प्रति १०० चेंडूंतील धावा. (SR = [100 * R]/BF) * [[धावगती]] (RR): षटकामागे फलंदाजाने (किंवा फलंदाजी करणाऱ्या संघाने) केलेल्या धावा. मूलभूत गोलंदाजी आकडेवारीमध्ये खालील गोष्टींचा समावेश होतो: * [[षटक (क्रिकेट)|षटके]] (O): गोलंदाजाने गोलंदाजी केलेली षटके. * चेंडू (B): गोलंदाजाने गोलंदाजी केलेले चेंडू. पारंपरिकरित्या षटके मोजली जात असत, परंतु पूर्वीपासून एका षटकांमधील चेंडूंची संख्या बदलत राहिली आहे, त्यामुळे चेंडू मोजणे आकडेवारीच्या दृष्टीने जास्त उपयुक्त आहे. * निर्धाव षटके (M): गोलंदाजाने केलेली निर्धाव षटके (ज्या षटकांमध्ये एकही धाव दिली गेली नाही). * [[धाव (क्रिकेट)|धावा]] (R): दिलेल्या धावा. * [[बळी]] (W): बाद केलेले गडी. * [[नो बॉल]] (Nb): टाकलेलेनो बॉल. * [[वाईड चेंडू|वाईड]] (Wd): टाकलेले वाईड बॉल. * [[गोलंदाजीची सरासरी|गोलंदाजी सरासरी]] (Ave): प्रति बळी दिलेल्या धावा. (Ave = R/W) * [[स्ट्राईक रेट]] (SR): प्रति बळी टाकलेले चेंडू. (SR = B/W) * इकॉनॉमी रेट (Econ): प्रति षटक सरासरी धावा. (Econ = धावा/टाकलेली षटके). === धावफलक === {{हे सुद्धा पहा|स्कोअरिंग (क्रिकेट)}} सामन्याच्या आकडेवारीचा सारांश धावफलकावर मांडला जातो. धावफलकाच्या प्रसाराआधी, माणसे व्यवस्थित ठिकाणी बसून [[टॅली स्टीक]] वर खाचा करून धावा मोजत असत. सर्वात आधीचा ज्ञात धावफलक प्रॅट ह्या सेव्हनोक्स वाईन क्रिकेट क्लबचा स्कोररने १७७६ मध्ये छापला होता. त्यानंतर अनेक वर्षांनी त्याचा हा शोध सगळीकडे वापरला जाऊ लागला.<ref name="mortimer">{{स्रोत पुस्तक |title=अ हिस्ट्री ऑफ क्रिकेट इन १०० ऑब्जेक्ट्स|प्रकाशक=[[सर्पेंट्स टेल]]|आयएसबीएन =१८४६६८९४०६|दिनांक=६ जून २०१३|आडनाव=मॉर्टायमर|पहिलेनाव=गेव्हिन|पृष्ठे=७६–७७ }}</ref> १८४६ मध्ये पहिल्यांदाच धावफलक छापून [[लॉर्ड्स]]वर विकला गेला.<ref>{{ स्रोत पुस्तक|title=कॉलिन्स जेम क्रिकेट|प्रकाशक=[[हार्पर कॉलिन्स]]| आयएसबीएन =०००४७२३४०६|दिनांक=जून १९९९|आडनाव=फ्लेचर|पहिलेनाव=जेफ|पृष्ठ=२३४}}</ref> धावफलकाच्या परिचयामुळे प्रेक्षकांना दिवसभराच्या खेळाचा मागोवा ठेवण्यासाठी मदत होऊन क्रिकेटमध्ये क्रांतिकारी बदल झाला. १८४८मध्ये, फ्रेड लिली व्हाईटने मैदानावर पोर्टेबल प्रिंटिंग प्रेस वापरून अद्ययावर धावफलकांची छपाई केली. १८५८ मध्ये, [[केनिंग्टन ओव्हल]]ने पहिला मोबाईल स्कोअरबॉक्स वापरात आणला, "अ हाऊस ऑन रोलर्स विथ फिगर्स फॉर टेलिग्राफिंग ऑन ईच साईड". १८८१मध्ये, [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]]ावर सर्वप्रथम धावफलक बसवण्यात आला. मैदानाच्या पश्चिमेकडे असलेल्या धावफलकावर फलंदाजाचे नाव आणि तो कसा बाद झाला हे दर्शवले जाते.<ref name="mortimer" /> == संस्कृती == === दैनंदिन जीवनावरील प्रभाव === [[चित्र:Hit Him for Six (6635468257).jpg|thumb|इनप्रॉम्प्टु गेम ऑफ क्रिकेट इन [[सिडनी]], [[ऑस्ट्रेलिया]]]] राष्ट्रकुलातील देश आणि इतर ठिकाणींच्या लोकप्रिय संस्कृतींवर क्रिकेटचा प्रभाव खूप मोठ्या प्रमाणावर दिसून येतो. ह्या देशांच्या शब्दकोशांवरसुद्धा क्रिकेटचा प्रभाव दिसून येतो, विशेषतः इंग्रजी भाषेच्या. जसे पुढील काही वाक्प्रचार "दॅट्स नॉट क्रिकेट" (अनफेअर (अयोग्य)), "हॅड अ गुड इनिंग्ज", "स्टिकी विकेट", आणि "बोल्ड ओव्हर". तसेच क्रिकेटवरून बरेच चित्रपट तयार झाले आहेत. "ब्रॅडमन्स्क्यू" ही डॉन ब्रॅडमन यांच्या नावावरून रूढ झालेली संज्ञा, क्रिकेट आणि बाहेरील जगात उत्कृष्टतेसाठी वापरली जाते.<ref>{{स्रोत बातमी |title=पॉंटिंग इन ब्रॅडमन्स्क्यू ''अवतार'' |पहिलेनाव=विकास|आडनाव=सिंग|कृती=[[द टाइम्स ऑफ इंडिया]] |दिनांक=३० डिसेंबर २००३ |दुवा=http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/395972.cms |भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=१७ मार्च २०१७}}</ref> कसोटी क्रिकेट खेळणाऱ्या देशांतील व्यक्तींमुळे ह्या खेळाचा इतर ठिकाणी हौशी लोकांमध्ये बऱ्याच प्रमाणात प्रसार झाला आहे. === कलांमध्ये आणि लोकप्रिय संस्कृतींमध्ये === {{हे सुद्धा पहा|कल्पित साहित्यामध्ये क्रिकेट}} [[विल्यम ब्लेक]] आणि [[जॉर्ज बायरन|जॉर्ज गॉर्डन बायरन]] ह्यासारख्या इंग्लिश कवींच्या काव्यामध्ये क्रिकेट हा एक विषय आहे.<ref name=art>स्मार्ट, अलास्टेर (२० जुलै २०१३). [http://www.telegraph.co.uk/culture/art/art-features/10191131/The-art-of-cricket-Enough-to-leave-you-stumped.html "द आर्ट ऑफ क्रिकेट: इनफ टू लीव्ह यू स्टम्प्ड"], ''द टेलिग्राफ''. १८ मार्च २०१७ रोजी पहिले.</ref> त्रिनिदादमधील लेखक [[सी.एल्.आर. जेम्स]] यांनी लिहिलेले पुस्तक ''[[बियॉंड अ बाऊंड्री]]'' (१९६३), हे खेळाच्या क्षेत्रात लिहीले गेलेले सर्वोत्कृष्ट मानले जाते.<ref>रोजनगार्टन, फ्रॅंक. ''अर्बन रेव्हॉल्युशनरी: सी.एल्.आर. जेम्स ॲन्ड द स्ट्रगल फॉर न्यू सोसायटी''. युनिव्हर्सिटी प्रेस ऑफ मिसिसिपी, २००७. आयएसबीएन ८७-७२८९-०९६-७, पा. १३४</ref> कल्पित साहित्यामध्ये इंग्लिश लेखक [[पी.जी. वुडहाऊस]] यांची १९०९ मधील कादंबरी, ''[[माईक (कादंबरी)|माईक]]'' नावाजलेली आहे. व्हिज्युअल आर्टमधील, क्रिकेटच्या लक्षणीय चित्रांमध्ये [[अल्बर्ट शेव्हालियर टेलर]]चे ''[[केंट व्हर्सेस लॅंकाशायर ॲट कॅंटरबरी]]'' (१९०७) आणि [[रसेल ड्रायसडेल]]चे ''[[द क्रिकेटर]]'' (१९४८), हे "२० व्या शतकातील कदाचित सर्वात प्रसिद्ध ऑस्ट्रेलियन चित्र असावे."<ref name="Meacham">{{स्रोत बातमी|दुवा=http://www.smh.com.au/news/entertainment/arts/montmartre-with-eucalypts/2009/06/05/1243708612484.html|title=मॉंटमार्ट्रे, विथ युकॅलिप्टस |आडनाव=मीकॅम|पहिलेनाव=स्टीव्ह|दिनांक=६ जून २००९|कृती=सिडनी मॉर्निंग हेराल्ड |प्रकाशक=फेयरफॅक्स|भाषा=इंग्रजी | ॲक्सेसदिनांक=३१ ऑगस्ट २००९}}</ref> फ्रेंच [[दृक-प्रत्ययवाद|प्रभाववादी]] [[कामीय पिसारो]]ने १८९० मधील इंग्लंडच्या क्रिकेट दौऱ्यांची चित्रे काढली होती.<ref name=art /> [[फ्रान्सिस बेकन]], ह्या एका उत्सुक चाहत्याने एका मोशनमधील फलंदाजाचे चित्र काढले आहे.<ref name=art /> एक [[कॅरेबियन]] कलाकार [[वेंडी नानन]]ची क्रिकेटची चित्रे <ref>[http://news.bbc.co.uk/2/shared/spl/hi/picture_gallery/07/in_pictures_caribbean_cricket_art/html/1.stm "बीबीसी न्यूज – इन पिक्चर्स: कॅरेबियन क्रिकेट आर्ट, इन द मिडल "]. १८ मार्च २०१७ रोजी पाहिले.</ref> १-३ मार्च २००७ रोजी पार पडलेल्या लंडन क्रिकेट कॉन्फरन्समध्ये रॉयल मेलच्या "वर्ल्ड ऑफ इन्व्हेन्शन" स्टॅम्पच्या मर्यादित संस्करणामध्ये समाविष्ट केली गेली होती.<ref>** एफडीसी १०१ क्रिकेट: डॉन ऑफ न्यू वर्ल्ड. १ मार्च २००७ रोजी प्रकाशित. अ लिटिल पीस ऑफ आर्ट ॲन्ड हिस्ट्री फ्रॉम ब्लेचले पार्क पोस्ट ऑफिस, मिल्टन केन्स MK3 6EB, युके. http://www.bletchleycovers.com</ref> त्याशिवाय ई,ए, स्पोर्ट्&zwnj;स क्रिकेट ०७ सारखे कित्येक क्रिकेट व्हीडिओ गेम्स प्रसिद्ध आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.ign.com/articles/2009/03/17/the-greatest-graphics-of-all-time-3|title=The Greatest Graphics of All Time|first=I. G. N.|last=Staff|date=17 मार्च, 2009}}</ref> ==पुस्तके== क्रिकेट विषयावरील पहिले मराठी पुस्तक [[र.गो. सरदेसाई]] यांनी लिहिले आहे. ==क्रिकेट व क्रिकेट खेळाडूंवरील अन्य मराठी पुस्तके== * अ मिलियन ब्रोकन विंडोज : मुंबई क्रिकेटची जादू आणि रहस्य (मकरंद वायंगणकर) * असा घडला सचिन (अजित तेंडुलकर) * आऊट ऑफ द बॉक्स (हर्षा भोगले) * कपिल देव ([[अनंत मनोहर]]) * कसोटी क्रिकेट ते एकदिवसीय क्रिकेट (आदिनाथ हरवंदे) * किस्से क्रिकेटचे (रमेश सहस्रबुद्धे) * क्रिकेट कसं खेळावं (मराठी अनुवादक : अमृत कहाते; मूळ इंग्रजी लेखक - डॉन ब्रॅडमन) * क्रिकेट काॅकटेल ([[द्वारकानाथ संझगिरी]]) * क्रिकेट वर्ल्ड कप (नवनीत प्रकाशन) * क्रिकेट - सूर, ताल, लय (सुहास क्षीरसागर) * क्रिकेटचा खेळ आणि इतर गोष्टी (बालसाहित्य, प्रा. [[भालबा केळकर]]) * क्रिकेटचा महानायक सचिन तेंडुलकर (सु.बा. भोसले) * क्रिकेट वर्ल्ड कप हायलाईट्स ([[द्वारकानाथ संझगिरी]]) * खेलरत्न महेंद्रसिंग धोनी ([[आदिनाथ हरवंदे]]) * गाजलेले जागतिक क्रिकेट सामने (विश्वास भोपटकर) * चला, क्रिकेट शिकू या (सुबोध मयुरे) * चित्तवेधक विश्वचषक २००३ ([[द्वारकानाथ संझगिरी]] * चिरंजीव सचिन (द्वारकानाथ संझगिरी) * क्रिकेटचे सुपरस्टार (अनुवादित, मूळ इंग्रजी लेखक : रवी चतुर्वेदी) * क्रिकेट चौकार षटकार भाग१, २ ([[बाळ ज. पंडित]]) * ट्वेंटी 20 क्रिकेट एक नवी क्रांती (मराठी अनुवादक : [[रवींद्र कोल्हे]], मूळ इंग्रजी लेखक - जॉन बुकानन) * दिलखुलास बातचीत क्रिकेटपटूंशी ([[द्वारकानाथ संझगिरी]]) * ध्रुवतारा - सचिन तेंडूलकर (प्रा. संजय दुधाणे) * फटकेबाजी (शिरीष कणेकर) * फिक्स्ड : मॅच फिक्सिंगचा पर्दाफाश (मराठी अनुवाद, अनुवादक : मुकेश माचकर; मूळ इंग्रजी : 'Fixed! : Cash and Corruption in Cricket' लेखक : शंतनु गुहा) * भारतरत्न सचिन तेंडुलकर : तुम्हें याद करते करते (संपादक - प्रा. कृष्णकुमार गावंड) * युगकर्ता सचिन (अनंत मनोहर) * युगप्रवर्तक सर डोनाल्ड ब्रॅडमन ([[अरविंद ताटके]]) * विक्रमादित्य गावस्कर (अनंत मनोहर) * विश्वचषक (विजय लोणकर) * सचिन तेंडुलकर (वैभव पुरंदरे) * सचिन तेंडुलकर - प्लेईंग इट माय वे (चरित्र, आत्मचरित्र, सचिन तेंडुलकर) ===क्रिकेटचा इतर खेळांवरील प्रभाव === [[चित्र:William Handcock Tom Wills.jpg|thumb|upright|[[टॉम विल्स]], क्रिकेटर आणि [[ऑस्ट्रेलियन फुटबॉल]]चा सहसंस्थापक]] क्रिकेट आणि [[ऑस्ट्रेलियन फुटबॉल]]चे जवळचे ऐतिहासिक संबंध आहेत आणि बरेच खेळाडू ह्या दोन्ही खेळांमध्ये वरच्या पातळीवर खेळलेले आहेत.<ref>{{स्रोत पुस्तक|आडनाव=ब्लेनी|पहिलेनाव=जेफ्री|title=अ गेम ऑफ अवर ओन: द ओरिजिन्स ऑफ ऑस्ट्रेलियन फुटबॉल |प्रकाशक=ब्लॅक आयएनसी.|वर्ष=२०१०|पृष्ठे=१८६|आयएसबीएन=१-८६३९५-३४७-७}}</ref> ऑफ सीझनमध्ये क्रिकेटपटूंना तंदुरुस्त ठेवण्यासाठी, १८५८ मध्ये, एक प्रमुख ऑस्ट्रेलियन क्रिकेटपटू [[टॉम विल्स]]ला "पाळावयाच्या नियमांसहित" एक "फुट-बॉल क्लब" स्थापन करण्यासाठी बोलावण्यात आले. त्यानंतरच्या वर्षी [[मेलबर्न फुटबॉल क्लब]] स्थापन करण्यात आला, आणि विल्स व इतर तीन सदस्यांनी मिळून खेळाचे पहिले नियम तयार केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|आडनाव=de Moore|पहिलेनाव=Greg|title=टॉम विल्स : हिज स्पेक्टॅक्युलर राईज ॲन्ड ट्रॅजिक फॉल |प्रकाशक=ॲलन ॲन्ड अनविन |वर्ष=२००८|पृष्ठे=७७, ९३-९४|आयएसबीएन=९७८-१-७४१७५-४९९-५}}</ref> हा खेळ विशेषतः बदल केले गेलेल्या क्रिकेटच्या मैदानांवर खेळला जातो. १९व्या शतकात उशीरा इंग्लंडमध्ये जन्म झालेला आणि [[ब्रुकलीन]], [[न्यू यॉर्क]] येथील माजी क्रिकेटपटू [[हेनरी चाडविक]] हा "बॉक्स स्कोअरमधील सुधारणा, तक्त्याची स्थिती, वार्षिक बेसबॉल मार्गदर्शक, फलंदाजीची सरासरी, आणि बेसबॉलच्या वर्णनासाठी वापरले जाणारी सर्वसामान्य आकडेवारी आणि तक्ते" ह्यासाठी जबाबदार होता.<ref name=T16>{{पुस्तक स्रोत| दुवा=https://books.google.co.nz/books?id=gejE6x95UuQC&pg=PA16&lpg=PA16#v=onepage&q&f=false | title=पास्ट टाईम: बेसबॉल ॲज हिस्ट्री | प्रकाशक=ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी प्रेस | लेखक =टायगिएल, ज्युल्स | वर्ष=२००० | पृष्ठे=१६ | आयएसबीएन=०१९५०८९५८८}}</ref> == क्रिकेटमधील विक्रम == * [[कसोटी क्रिकेट सामन्यांमधील विक्रमांची यादी]] * [[एकदिवसीय क्रिकेट सामन्यांमधील विक्रमांची यादी]] == हेसुद्धा पहा == * [[क्रिकेटमध्ये फलंदाज बाद होण्याचे प्रकार]] * [[अंध क्रिकेट]] * [[आंतरराष्ट्रीय २०-२० सामन्यातील विक्रमांची यादी]] * [[आयसीसी खेळाडू क्रमवारी]] * [[एकदिवसीय अजिंक्यपद स्पर्धा|आयसीसी एकदिवसीय अजिंक्यपद]] * [[कसोटी अजिंक्यपद स्पर्धा|आयसीसी एकदिवसीय अजिंक्यपद]] * [[एकदिवसीय सामन्यातील विक्रमांची यादी]] * [[कसोटी क्रिकेट सामन्यांमधील विक्रमांची यादी]] * [[क्रिकेट विश्वचषक|आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक]] * [[क्रिकेटमधील विक्रमांची यादी]] * [[क्रिकेटमधील संज्ञा]] * [[क्रिकेटमधील सामान्य दुखापती]] * [[टी२० अजिंक्यपद स्पर्धा|आयसीसी टी२० अजिंक्यपद]] * [[महिला क्रिकेट]] == मॅच फिक्सिंग == कोणत्याही गैरमार्गाचा वापर करून मॅचचा निकाल हवा तसा करून घेण्याच्या प्रयत्नाला मॅच फिक्सिंग म्हणतात. या विषयावर शंतनु गुहा यांनी लिहिलेल्या 'Fixed! : Cash and Corruption in Cricket' या पुस्तकाचा ’फिक्स्ड : मॅच फिक्सिंगचा पर्दाफाश’ या नावाचा मराठी अनुवाद मुकेश माचकर यांनी केला आहे. == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी|3}} == संदर्भ ग्रंथाची यादी == * {{ स्रोत पुस्तक |आडनाव=आल्थम |पहिलेनाव=हॅरी |लेखकदुवा=हॅरी आल्थम|title=अ हिस्ट्री ऑफ क्रिकेट, व्हॉल्युम १ (ते १९१४) |वर्ष=१९६२ |प्रकाशक=जॉर्ज ॲलन ॲंड अनविन |आयएसबीएन =}} * {{ स्रोत पुस्तक |आडनाव=बिर्ले |पहिलेनाव=डेरेक|लेखकदुवा= डेरेक बिर्ले |title=अ सोशल हिस्ट्री ऑफ इंग्लिश क्रिकेट |वर्ष=१९९९|प्रकाशक=ऑरम | आयएसबीएन =१-८५४१०-७१०-०}} * {{ स्रोत पुस्तक |आडनाव= बॉवेन |पहिलेनाव= रोलॅंड |लेखकदुवा=रोलॅंड बॉवेन |title=क्रिकेट: अ हिस्ट्री ऑफ इट्स ग्रोथ ॲंड डेव्हलपमेंट |वर्ष=१९७०|प्रकाशक=एरे ॲंड स्पॉट्टीस्वूड | आयएसबीएन =}} * {{ स्रोत पुस्तक |आडनाव=मेजर |पहिलेनाव=जॉन |लेखकदुवा= जॉन मेजर|title=मोअर दॅन अ गेम |वर्ष=२००७ |प्रकाशक=हार्परकॉलिन्स| आयएसबीएन =}} * {{ स्रोत पुस्तक |आडनाव=मॅककॅन |पहिलेनाव=टिम |लेखकदुवा=टिमोथी जे. मॅककॅन |title=ससेक्स क्रिकेट इन एटीन्थ सेंच्युरी |वर्ष=२००४ |प्रकाशक=ससेक्स रेकॉर्ड सोसायटी | आयएसबीएन =}} * {{ स्रोत पुस्तक |आडनाव=अंडरडाऊन|पहिलेनाव=डेव्हिड |लेखकदुवा=डेव्हिड अंडरडाऊन |title=स्टार्ट ऑफ प्ले |वर्ष=२००० |प्रकाशक=ॲलन लेन }} =महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था= [[File:Mumbaicityskyline.jpeg|thumb|महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था]] {| class="infobox" style="width:25em; font-size:90%; text-align:left;" |- महाराष्ट्राची अर्थव्यवस्था !colspan="2" align="center" bgcolor="lightblue"|<big>अर्थव्यवस्था - [[महाराष्ट्र]]</big> |- {{#if:{{{चित्र|}}} |<tr><td colspan="2" style="text-align:center;">[[Image:Mumbaicityskyline.jpeg|{{{रुंदी}}}px]] {{#if:{{{शीर्षक|}}} |</td></tr><tr><td colspan="2" style="text-align:center;">''{{{शीर्षक}}}''|}}</td></tr>}} |- valign="top" | '''चलन''' || {{{चलन}}} |- valign="top" | '''आर्थिक वर्ष''' || {{{आर्थिक वर्ष}}} |- valign="top" | '''व्यापार संस्था''' | {{{व्यापार संस्था}}} |- <!--------------------------सांख्यिकी (Statistics)----------------> !colspan="3" align="center" bgcolor="lightblue"| सांख्यिकी |- valign="top" | '''[[वार्षिक सकल उत्पन्न]] (GDP)''' ([[क्रयशक्तीची समानता|PPP]]) || {{{वार्षिक सकल उत्पन्न}}} <br />{{{क्रमांक}}} ([https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html]) |- valign="top" | '''जीडीपी विकास दर''' || {{{विकास दर}}} |- valign="top" | '''[[वार्षिक दरडोई उत्पन्न]]''' || {{{दरडोई उत्पन्न}}} |- valign="top" | '''विभागानुसार उत्पन्न''' || {{{विभागानुसार उत्पन्न}}} |- valign="top" | '''[[चलनवाढ]]''' ([[Consumer price index|CPI]]) || {{{चलनवाढ}}} {{#if:{{{गरीबी|}}} |<tr><td>'''[[दारिद्र्यरेषा|दारिद्र्यरेषेखालील]] लोकसंख्या'''</td><td>{{{गरीबी}}}</td></tr> |}}{{#if:{{{gini|}}} |<tr><td>'''[[Gini index]]'''</td><td>{{{gini}}}</td></tr> |}}{{#if:{{{कामगार वर्ग|}}} |<tr><td>'''कामगार वर्ग'''</td><td>{{{कामगार वर्ग}}}</td></tr> |}}{{#if:{{{व्यवसाय|}}} | <tr><td> '''व्यवसायानुसार कामगार वर्ग'''</td><td>{{{व्यवसाय}}}</td></tr>|}} |- valign="top" | '''[[बेरोजगारी]]''' || {{{बेरोजगारी}}} |- valign="top" | '''प्रमुख उद्योग''' || {{{उद्योग}}} |- <!------------------------------------व्यापार-------------------------------------> !colspan="3" align="center" bgcolor="lightblue"| व्यापार |- valign="top" | '''निर्यात''' || {{{निर्यात}}} |- {{#if:{{{निर्यात होणारा माल|}}} |<tr><td>'''निर्यात होणारा माल'''</td><td>{{{निर्यात होणारा माल}}}</td></tr>|}} {{#if:{{{निर्यात भागीदार|}}} |<tr><td>'''प्रमुख निर्यात भागीदार'''</td><td>{{{निर्यात भागीदार}}}</td></tr>|}} |- valign="top" | '''आयात''' || {{{आयात}}} |- {{#if:{{{आयात होणारा माल|}}} |<tr><td>'''आयात होणारा माल'''</td><td>{{{आयात होणारा माल}}}</td></tr>|}} {{#if:{{{आयात भागीदार|}}} |<tr><td>'''प्रमुख आयात भागीदार'''</td><td>{{{आयात भागीदार}}}</td></tr>|}} |- <!-------------------------------------सार्वजनिक अर्थव्यवहार-------------------------------------> !colspan="3" align="center" bgcolor="lightblue"| सार्वजनिक अर्थव्यवहार |- valign="top" | '''सार्वजनिक कर्ज''' || {{{कर्ज}}} |- valign="top" | '''महसूल''' || {{{महसूल}}} |- valign="top" | '''खर्च''' || {{{खर्च}}} |- valign="top" | '''आर्थिक मदत''' || {{{आर्थिक मदत}}} |- <!-----------------------------------------तळटीपा-----------------------------------------> |colspan="2" align="center" bgcolor="lightblue"| {{#if:{{{cianame|}}} |<!--then:-->[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/{{{cianame}}}.html#Econ '''प्रमुख स्रोत''']<br/>|}} ''येथील सर्व किमती अमेरिकन डॉलरांमध्ये आहेत. (तसे नसल्यास, अपवाद दर्शविले आहेत.)'' |- |}<noinclude> [[महाराष्ट्र]] राज्याची अर्थव्यवस्था भारतातील सर्वात मोठी आहे . <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://mahades.maharashtra.gov.in/files/publication/ESM_Mar2016_17.pdf|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170816153104/https://mahades.maharashtra.gov.in/files/publication/ESM_Mar2016_17.pdf|archive-date=16 August 2017|access-date=16 August 2017}}</ref> हे भारतातील सर्वाधिक शहरीकरण झालेल्या राज्यांपैकी एक आहे. [[मुंबई]], महाराष्ट्राची राजधानी ही भारताची आर्थिक राजधानी मानली जाते आणि जवळपास सर्व प्रमुख बँका, वित्तीय संस्था, विमा कंपन्या आणि [[म्युच्युअल फंड|म्युच्युअल फंडांची]] मुख्यालये या शहरात आहेत. भारतातील सर्वात मोठे आणि आशियातील सर्वात जुने स्टॉक एक्स्चेंज [[मुंबई रोखे बाजार]] देखील शहरात आहे. ''S&P CNX ५००'' समुहांपैकी ४१% पेक्षा जास्त कॉर्पोरेट कार्यालये महाराष्ट्रात आहेत. राष्ट्रीय औद्योगिक उत्पादनात २०% योगदान देणारे महाराष्ट्र हे भारतातील दुसरे सर्वात औद्योगिक राज्य आहे. GSDPच्या जवळपास ४६% उद्योगांचे योगदान आहे. महाराष्ट्रात राज्यातील अनेक शहरांमध्ये सॉफ्टवेअर पार्क आहेत आणि {{INR}} ८०,००० कोटींहून अधिक वार्षिक निर्यातीसह सॉफ्टवेअरचा दुसरा सर्वात मोठा [[निर्यात]]<nowiki/>दार आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.ibef.org/download/Maharashtra_060710.pdf|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20100816021858/http://www.ibef.org/download/Maharashtra_060710.pdf|archive-date=16 August 2010|access-date=27 July 2010}}</ref> उच्च औद्योगिकीकरण असले तरी, राज्याच्या अनेक क्षेत्रांमध्ये शेती हा मुख्य व्यवसाय आहे. कार्यरत वयोगटातील २४.१४% लोकसंख्या शेती आणि संबंधित कामांमध्ये कार्यरत आहे. <ref name="Kalamkar2011">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=AzHrY4GhHlIC&pg=PR5|title=Agricultural Growth and Productivity in Maharashtra: Trends and Determinants|last=S.S. Kalamkar|date=14 September 2011|publisher=Allied Publishers|isbn=978-81-8424-692-6|pages=18, 39, 64, 73}}</ref> == राजकीय आणि आर्थिक इतिहास == === राजकीय इतिहास === [[चित्र:Maharashtra_Divisions_Eng.svg|अल्ट=refer caption|उजवे|इवलेसे| महाराष्ट्राचे विभाग, त्यांच्या संबंधित जिल्ह्यांसह (२०१४ मध्ये ठाणे जिल्ह्याच्या उत्तरेकडील पालघर जिल्ह्याची स्थापना)]] ब्रिटीश [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी|ईस्ट इंडिया कंपनीने]] १७ व्या शतकाच्या सुरुवातीस [[मुंबई|मुंबईवर]] नियंत्रण ठेवले आणि ते त्यांच्या मुख्य व्यापार पोस्टपैकी एक म्हणून वापरले. १८ व्या शतकात कंपनीने हळूहळू आपल्या अधिपत्याखालील क्षेत्रांचा विस्तार केला. १८१८ मध्ये [[तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध|तिसऱ्या इंग्रज-मराठा युद्धात]] पेशवा [[दुसरे बाजीराव पेशवे|बाजीराव २]]च्या पराभवाने त्यांचा महाराष्ट्राचा विजय पूर्ण झाला. <ref>Omvedt, G. "Development of the Maharashtrian Class Structure, 1818 to 1931". ''Economic and Political Weekly'', pp. 1417–1432.</ref> [[मुंबई इलाखा|बॉम्बे प्रेसिडेन्सीचा]] भाग म्हणून [[युनायटेड किंग्डम|ब्रिटिशांनी]] पश्चिम महाराष्ट्रावर राज्य केले. अनेक [[मराठी लोक|मराठा]] राज्ये रियासत म्हणून टिकून राहिली, त्यांनी ब्रिटिशांचे [[सार्वभौमत्व|आधिपत्य]] मान्य करण्याच्या बदल्यात स्वायत्तता कायम ठेवली. [[नागपूर]], [[सातारा]] आणि [[कोल्हापूर]] या प्रदेशातील सर्वात मोठी संस्थाने होती. १८४८ मध्ये सातारा बॉम्बे प्रेसीडेंसीला जोडण्यात आला आणि १८५३ मध्ये नागपूरला जोडून [[नागपूर प्रांत]] बनले, नंतर मध्य प्रांताचा भाग झाला. बेरार, जो [[निजाम राजवट|निजामाच्या]] हैदराबाद संस्थानाचा भाग होता, १८५३ मध्ये ब्रिटीशांच्या ताब्यात गेला आणि १९०३ मध्ये मध्य प्रांतांना जोडण्यात आला. <ref name="Russell1997">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=6h2Gm1gPZZQC&pg=PT8|title=The Tribes and Castes of the Central Provinces of India (Volumes I and II)|last=R. V. Russell|publisher=Library of Alexandria|year=1997|isbn=978-1-4655-8294-2|page=8|access-date=15 November 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20160101080935/https://books.google.com/books?id=6h2Gm1gPZZQC&pg=PT8|archive-date=1 January 2016}}</ref> तथापि, संपूर्ण ब्रिटिश काळात [[मराठवाडा]] नावाचा मोठा भाग निजामाच्या [[हैदराबाद संस्थान|हैदराबाद संस्थानाचा]] भाग राहिला. इंग्रजांनी शतकाहून अधिक काळ राज्य केले आणि महाराष्ट्रातील लोकांच्या जीवनाच्या प्रत्येक पैलूत मोठे बदल घडवून आणले. १९४७ मध्ये भारतीय स्वातंत्र्यानंतर, [[डेक्कन स्टेट्स रीजनल काउन्सिल|डेक्कन स्टेट्स एजन्सीच्या]] रियासत आणि जहागीर, [[मुंबई राज्य|बॉम्बे स्टेटमध्ये]] विलीन करण्यात आले, जे १९५० मध्ये पूर्वीच्या बॉम्बे प्रेसीडेंसीपासून निर्माण झाले होते. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.kolhapurcorporation.gov.in/english/Ancient_Historical_Places.html|title=History of Kolhapur City|publisher=Kolhapur Corporation|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140912164315/http://www.kolhapurcorporation.gov.in/english/Ancient_Historical_Places.html|archive-date=12 September 2014|access-date=12 September 2014}}</ref> १९५६ मध्ये, [[राज्य पुनर्रचना कायदा (इ.स. १९५६)|राज्य पुनर्रचना कायद्याने]] भारतीय राज्यांची भाषिक धर्तीवर पुनर्रचना केली आणि बॉम्बे प्रेसिडेन्सी राज्य [[मराठवाडा|मराठवाड्यातील]] ([[औरंगाबाद विभाग]]) मुख्यतः [[मराठी भाषा|मराठी]] भाषिक प्रदेशांना जोडून पूर्वीचे [[हैदराबाद संस्थान|हैदराबाद राज्य]] आणि [[मध्य प्रांत आणि वऱ्हाड (ब्रिटिश भारत)|मध्य प्रांत आणि बेरारमधून]] [[विदर्भ]] क्षेत्र वाढवले गेले. मुंबई राज्याचा दक्षिणेकडील भाग [[कर्नाटक|म्हैसूरला]] देण्यात आला. १९५० च्या दशकात मराठी लोकांनी [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ|संयुक्त महाराष्ट्र समितीच्या]] बॅनरखाली द्विभाषिक [[मुंबई राज्य|मुंबई राज्याला]] जोरदार विरोध केला. <ref>{{स्रोत बातमी|last=Radheshyam Jadhav|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/Pune-pioneered-Samyukta-Maharashtra-movement/articleshow/5874479.cms|title=Samyukta Maharashtra movement|date=30 April 2010|work=[[The Times of India]]|publisher=[[The Times Group]]|access-date=12 September 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20151113064222/http://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/Pune-pioneered-Samyukta-Maharashtra-movement/articleshow/5874479.cms|archive-date=13 November 2015|url-status=live|agency=Bennet, Coleman & Co. Ltd.}}</ref> <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.dnaindia.com/mumbai/report-what-is-the-samyukta-maharashtra-movement-1983811|title=The Samyukta Maharashtra movement|date=1 May 2014|work=[[Daily News and Analysis]]|publisher=Dainik Bhaskar Group|access-date=12 September 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141006073631/http://www.dnaindia.com/mumbai/report-what-is-the-samyukta-maharashtra-movement-1983811|archive-date=6 October 2014|url-status=live|agency=Diligent Media Corporation}}</ref> १ मे १९६० रोजी, पूर्वीच्या द्विभाषिक मुंबई राज्याचे विभाजन करून [[महाराष्ट्र]] आणि [[गुजरात]] या नवीन राज्यांमध्ये वेगळे मराठी भाषिक राज्य. <ref>{{स्रोत बातमी|last=Bhagwat|first=Ramu|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/People-dont-want-Vidarbha-to-be-treated-as-colony-of-Maharashtra/articleshow/21564818.cms|title=Linguistic states|date=3 August 2013|work=[[The Times of India]]|publisher=[[The Times Group]]|access-date=12 September 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20151113062718/http://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/People-dont-want-Vidarbha-to-be-treated-as-colony-of-Maharashtra/articleshow/21564818.cms|archive-date=13 November 2015|url-status=live|agency=Bennet, Coleman & Co. Ltd.}}</ref> === आर्थिक इतिहास === ब्रिटिश राजवटीपूर्वी महाराष्ट्र प्रदेश अनेक महसूल विभागांमध्ये विभागला गेला होता. परगणा किंवा जिल्ह्याचे मध्ययुगीन समतुल्य होते. परगण्याच्या प्रमुखाला [[देशमुख]] आणि अभिलेख ठेवणाऱ्यांना [[देशपांडे]] म्हणत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&q=%22deshmukh%22+%22deshpande%22+sultanate+pargana&pg=PR9|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge University|isbn=978-0521268837|edition=1. publ.|location=New York|pages=22, xiii}}</ref> <ref name="Gandhi's Tiger and Sita's Smile: Essays on Gender, Sexuality, and Culture - Google Books">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=zN4nTmnlwsAC&q=deshpande+surname&pg=PA74|title=Gandhi's Tiger and Sita's Smile: Essays on Gender, Sexuality, and Culture - Google Books|last=Ruth Vanita|publisher=Yoda Press, 2005|year=2005|isbn=9788190227254|page=316}}</ref> सर्वात कमी प्रशासकीय एकक हे गाव होते. मराठी भागातील ग्रामसमाजात पाटील किंवा गावचा प्रमुख, महसूल कलेक्टर आणि [[कुलकर्णी]], गावातील रेकॉर्ड-कीपर यांचा समावेश होतो. ही वंशपरंपरागत पदे होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=79sS_w_bOQYC&q=balutedar+maharashtra&pg=PP15|title=John Briggs in Maharashtra: A Study of District Administration Under Early British rule|last=Deshpande|first=Arvind M.|date=1987|publisher=Mittal|isbn=9780836422504|location=Delhi|pages=118–119}}</ref> गावात [[बलुतेदार]] नावाचे बारा वंशपरंपरागत नोकरही असत. बलुतेदार पद्धत कृषी क्षेत्राला साथ देणारी होती. या प्रणालीखालील नोकरांनी शेतकऱ्यांना आणि गावातील आर्थिक व्यवस्थेला सेवा दिली. या व्यवस्थेचा पाया जात होता. नोकर त्यांच्या जातींच्या विशिष्ट कामांसाठी जबाबदार होते. बारा बलुतेदारांच्या अधिपत्याखाली बारा प्रकारचे नोकर होते <ref>Kulkarni, A. R. “SOCIAL AND ECONOMIC POSITION OF BRAHMINS IN MAHARASHTRA IN THE AGE OF SHIVAJI.” Proceedings of the Indian History Congress, vol. 26, 1964, pp. 66–75. JSTOR, www.jstor.org/stable/44140322. Accessed 15 June 2020.</ref> <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Intersections: Socio-Cultural Trends in Maharashtra|last=Kulkarni|first=A. R.|date=2000|publisher=Sangam|isbn=978-0863118241|editor-last=Kosambi|editor-first=Meera|location=London|pages=121–140|chapter=The Mahar Watan: A Historical Perspective|access-date=13 December 2016|chapter-url=https://books.google.com/books?id=XU8dmAiaZSgC&pg=PA121}}</ref> <ref>Sugandhe, Anand, and Vinod Sen. "SCHEDULED CASTES IN MAHARASHTRA: STRUGGLE AND HURDLES IN THEIR SOCIO-ECONOMIC DEVELOPMENT." Journal of Indian Research (ISSN: 2321-4155) 3.3 (2015): 53-64.</ref> त्यांच्या सेवेच्या बदल्यात, बलुतेदारांना आनुवंशिक अधिकारांचे जटिल संच (वतन) बार्टर प्रणाली अंतर्गत गावातील ''कापणीमध्ये'' वाटा देण्यात आले. <ref>Fukazawa, H., 1972. Rural Servants in the 18th Century Maharashtrian Village—Demiurgic or Jajmani System?. Hitotsubashi journal of economics, 12(2), pp.14-40.</ref> १७०० च्या दशकात, महाराष्ट्र प्रदेशातील महत्त्वाची शहरे ब्रिटिशांच्या अधिपत्याखालील मुंबईचे व्यापारी बंदर होते, पेशव्यांच्या राजवटीत पुणे ही राजकीय आणि आर्थिक राजधानी होती, <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=WJp_DAAAQBAJ&q=pantpratinidhi+deshastha&pg=PP1|title=India's new capitalists: caste, business, and industry in a modern nation|last=Nilekani|first=Harish Damodaran|date=2008|publisher=Palgrave Macmillan|isbn=978-0230205079|location=Houndmills, Basingstoke, Hampshire|page=50}}</ref> <ref name="ReferenceA">{{स्रोत पुस्तक|title=Gokhale Kulavruttanta|publisher=Sadashiv Shankar Gokhale|year=1978|editor-last=[[Gangadhar Pathak|Gangadhar Ramchandra Pathak]]|edition=2nd|location=[[Pune]], India|pages=120, 137|language=mr|script-title=mr:गोखले कुलवृत्तान्त}}</ref> <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kosambi|first=Meera|date=1989|title=Glory of Peshwa Pune|journal=Economic and Political Weekly|volume=248|issue=5|page=247}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.dnaindia.com/mumbai/report_shaniwarwada-was-centre-of-indian-politics-ninad-bedekar_1618983|title=Shaniwarwada was centre of Indian politics: Ninad Bedekar – Mumbai – DNA|date=29 November 2011|publisher=Dnaindia.com}}</ref> आणि भोसले यांनी नागपूरवर राज्य केले. मागील शतकात, [[औरंगाबाद]] हे [[मुघल साम्राज्य|मुघल गव्हर्नरांचे]] स्थान म्हणून या भागातील सर्वात महत्त्वाचे शहर होते. ब्रिटीश राजवटीत (१८१८-१९४७), आजच्या राज्याच्या वेगवेगळ्या भागांवर वेगवेगळ्या शासन पद्धतींनुसार राज्य केले जात होते, त्यांच्या आर्थिक विकासातही हा फरक दिसून आला. जरी ब्रिटिशांनी मुळात भारताला इंग्लंडमधील कारखान्यांसाठी कच्च्या मालाच्या पुरवठ्याचे ठिकाण मानले असले तरी, १९ व्या शतकाच्या अखेरीस मुंबई शहरात आधुनिक उत्पादन उद्योग विकसित होत होता. <ref>Majumdar, Sumit K. (2012), India's Late, Late Industrial Revolution: Democratizing Entrepreneurship, Cambridge: Cambridge University Press, {{ISBN|1-107-01500-6}}, retrieved 7 December 2013</ref> मुख्य उत्पादन कापूस होते आणि या गिरण्यांमधील बहुतांश कामगार <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Kd1CDgAAQBAJ&q=%22ravindra+kumar%22+maharashtra+marathi&pg=PR7|title=Rival Claims: Ethnic Violence and Territorial Autonomy Under Indian Federalism|last=Lacina|first=Bethany Ann|date=2017|publisher=University of Michigan press|isbn=978-0472130245|location=Ann arbor, MI, USA|page=129}}</ref> पश्चिम महाराष्ट्रातील होते, परंतु विशेषतः किनारपट्टीच्या कोकण प्रदेशातील होते. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/emergenceofindus0000morr|title=Emergence of an Industrial Labor Force in India: A Study of the Bombay Cotton Mills, 1854-1947|last=Morris|first=David|date=1965|publisher=University of California Press|isbn=9780520008854|page=[https://archive.org/details/emergenceofindus0000morr/page/63 63]|quote=konkan.|url-access=registration}}</ref> <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ZFa5tb75QUsC&q=marathi+migration+bombay+mill&pg=PR10|title=The origins of industrial capitalism in India business strategies and the working classes in Bombay, 1900-1940|last=Chandavarkar|first=Rajnarayan|date=2002|publisher=Cambridge University Press|isbn=9780521525954|edition=1st pbk.|location=Cambridge [England]|page=33}}</ref> <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=lw3iPzyfpdQC&q=bombay+industry++marathi+%22working+class%22+colonial&pg=PA328|title=World cities beyond the West : globalization, development, and inequality|date=2004|publisher=Cambridge University Press|isbn=9780521830034|editor-last=Gugler|editor-first=Josef|edition=Repr.|location=Cambridge|page=334}}</ref> हैदराबाद-गोदावरी व्हॅली रेल्वेचे १८९६ मध्ये पूर्णत्व, {{Convert|391|mi|km}} हैदराबाद शहर ते [[मनमाड रेल्वे स्थानक|मनमाड जंक्शन]] या मार्गाने निजाम शासित मराठवाडा प्रदेश उद्योगाच्या वाढीसाठी खुला केला. विसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धात, [[हैदराबाद संस्थान|हैदराबाद राज्याची]] सर्वात मोठी निर्यात म्हणून [[कापूस]] उद्योगाला निजामाच्या हैदराबाद सरकारमध्ये महत्त्वाचे स्थान होते. १८८९ मध्ये, [[औरंगाबाद विभाग|औरंगाबादमध्ये]] एक कापूस सूत गिरणी आणि विणकामाची गिरणी उभारण्यात आली, ज्यामध्ये एकूण ७०० लोक काम करत होते. एकट्या [[जालना|जालन्यात]] ९ [[जिनिंग|कापूस जिनिंग]] कारखाने आणि पाच कॉटन प्रेस असून, औरंगाबाद येथे आणखी दोन जिनिंग कारखाने आहेत. १९१४ मध्ये कापसाखाली लागवड केलेल्या जमिनीचे क्षेत्र ३ दशलक्ष [[एकर]] (१२,००० किमी ²) होते. हैदराबाद राज्यात, बहुतेक कापूस [[मराठवाडा|मराठवाड्यातील]] जिल्ह्य़ांमध्ये पिकवला जातो, जेथे माती विशेषतः अनुकूल होती. <ref name="hydgodavari">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://artsandculture.google.com/asset/hyderabad-godavari-valley-railway-buldana-aurangabad-parbhanai-districts-sheet-no-56-a-n-w/VgGD0xllzz7OBA|title=Hyderabad Godavari Valley Railway: Buldana, Aurangabad & Parbhanai Districts, Sheet No.56 A/N.W - Unknown|website=Google Arts & Culture|language=en|access-date=14 July 2020}}</ref> १९१४ मध्ये ६९,९४३ लोक कापूस कताई, आकारमानात आणि ५,१७,७५० लोक विणकाम, कापूस जिनिंग, साफसफाई आणि प्रेसिंगमध्ये कार्यरत होते. दिलेली मजुरी चांगली होती, पण कापूस उद्योगाचा वाढता वाढ, पावसाची अनिश्चितता आणि सावकारांकडून कर्जाची उपलब्धता यामुळे मराठवाड्यात राहण्याचा खर्च लक्षणीय वाढला. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://citykatta.com/hyderabad-godavari-valley-railway/|title=Hyderabad–Godavari Valley Railway and Cotton Industry|last=J|first=Nikhil|date=29 November 2018|website=CityKatta}}</ref> {| class="wikitable" style="width:200px; float:right;" !वर्ष ! सकल देशांतर्गत उत्पादन (लाखो [[भारतीय रुपया|INR]] ) |- | 1980 |[[File:Indian_Rupee_symbol.svg|12x12अंश]]</img> १६६,३१० |- | 1985 |[[File:Indian_Rupee_symbol.svg|12x12अंश]]</img> २९६,१६० |- | १९९० |[[File:Indian_Rupee_symbol.svg|12x12अंश]]</img> ६४४,३३० |- | 1995 |[[File:Indian_Rupee_symbol.svg|12x12अंश]]</img> १,५७८,१८० |- | 2000 |[[File:Indian_Rupee_symbol.svg|12x12अंश]]</img> 2,386,720 |- | 2005 |[[File:Indian_Rupee_symbol.svg|12x12अंश]]</img> ३,७५९,१५० <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://specials.rediff.com/money/2009/mar/31slide13-indias-top-ten-debt-ridden-states.htm|title=Maharashtra economy soars to $85b by 2005|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20101214205023/http://specials.rediff.com/money/2009/mar/31slide13-indias-top-ten-debt-ridden-states.htm|archive-date=14 December 2010|access-date=27 July 2010}}</ref> |- | 2011 |[[File:Indian_Rupee_symbol.svg|12x12अंश]]</img> 9,013,300 |- | 2014 |[[File:Indian_Rupee_symbol.svg|12x12अंश]]</img> १६,८६६,९५० |- | 2019 |[[File:Indian_Rupee_symbol.svg|12x12अंश]]</img> २६,३२७,९२० <ref>https://statisticstimes.com/economy/india/indian-states-gdp.php</ref> |} महाराष्ट्राच्या निर्मितीनंतर, राज्य सरकारने १९६२ मध्ये महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ ([[महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ|MIDC]])ची स्थापना राज्याच्या इतर क्षेत्रांमध्ये वाढ करण्यासाठी केली. त्याच्या स्थापनेपासूनच्या दशकांमध्ये, MIDC ने महाराष्ट्र सरकारची प्राथमिक औद्योगिक पायाभूत सुविधा विकास संस्था म्हणून काम केले आहे. स्थापनेपासून एमआयडीसीने राज्यातील प्रत्येक जिल्ह्यात किमान एक औद्योगिक क्षेत्र स्थापन केले आहे. <ref>Anand, V., 2004. Multi-party accountability for environmentally sustainable industrial development: the challenge of active citizenship. PRIA Study Report, no. 4, March 2004.</ref> पुणे महानगर प्रदेश आणि [[ठाणे जिल्हा]] आणि [[रायगड जिल्हा]] यांसारखे मुंबई जवळील क्षेत्रे सर्वाधिक औद्योगिक वाढीचे क्षेत्र आहेत. <ref name="hindu">{{स्रोत बातमी|last=Menon|first=Sudha|url=http://www.thehindubusinessline.in/2002/03/30/stories/2002033000801300.htm|title=Pimpri-Chinchwad industrial belt: Placing Pune at the front|date=30 March 2002|work=The Hindu Business Line|access-date=29 January 2012}}</ref> स्वातंत्र्यानंतर [[कृषी सहकारी]] संस्थांच्या विकासात महाराष्ट्र अग्रेसर होता. किंबहुना, 'स्थानिक पुढाकाराने ग्रामीण विकास' या तत्कालीन सत्ताधारी [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस|काँग्रेस]] पक्षाच्या दृष्टीचा तो अविभाज्य भाग होता. [[साखर]] सहकारी संस्थांना 'विशेष' दर्जा देण्यात आला आणि सरकारने भागधारक, हमीदार आणि नियामक म्हणून काम करून मार्गदर्शकाची भूमिका स्वीकारली, <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Lalvani|first=Mala|date=2008|title=Sugar Co-operatives in Maharashtra: A Political Economy Perspective|journal=The Journal of Development Studies|volume=44|issue=10|pages=1474–1505|doi=10.1080/00220380802265108}}</ref> <ref name="Patil">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.rediff.com/money/2007/jul/09sugar.htm|title=Sugar cooperatives on death bed in Maharashtra|last=Patil|first=Anil|date=9 July 2007|publisher=Rediff India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110828234602/http://www.rediff.com/money/2007/jul/09sugar.htm|archive-date=28 August 2011|access-date=27 December 2011}}</ref> <ref name="helsinki">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.helsinki.fi/iehc2006/papers2/Das72.pdf|title=Problems and Prospects of the Cooperative Movement in India Under the Globalization Regime|last=Banishree Das|last2=Nirod Kumar Palai|date=18 July 2006|publisher=XIV International Economic History Congress, Helsinki 2006, Session 72|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150924051908/http://www.helsinki.fi/iehc2006/papers2/Das72.pdf|archive-date=24 September 2015|access-date=28 September 2015|last3=Kumar Das}}</ref> साखरेव्यतिरिक्त, दुग्धव्यवसायात, कापूस, आणि खत उद्योगात सहकारी संस्थांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. <ref name="Mahanand Dairy">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mahanand.in/Index.aspx?mid=1|title=Mahanand Dairy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141124105202/http://mahanand.in/Index.aspx?mid=1|archive-date=24 November 2014|access-date=28 September 2014}}</ref> राज्य सरकारच्या पाठिंब्यामुळे १९९० च्या दशकात महाराष्ट्रात २५,०००हून अधिक सहकारी संस्था स्थापन झाल्या. <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Dahiwale|first=S. M.|date=11 February 1995|title=Consolidation of Maratha Dominance in Maharashtra|journal=Economic and Political Weekly|volume=30|issue=6|pages=340–342|jstor=4402382}}</ref> १९८२ मध्ये [[वसंतराव दादा पाटील|वसंतदादा पाटील]] यांच्या नेतृत्वाखालील राज्य सरकारने शिक्षण क्षेत्राचे उदारीकरण केले. यामुळे राज्यात अनेक धार्मिक आणि विशेष हेतू असलेल्या संस्थांसह शेकडो खाजगी महाविद्यालये आणि विद्यापीठे स्थापन झाली. <ref name="articles.economictimes.indiatimes.com">{{स्रोत बातमी|last=Bhosale|first=Jayashree|url=http://articles.economictimes.indiatimes.com/2007-11-10/news/27682218_1_educational-institutes-education-barons-professional-education|title=Economic Times: Despite private participation Education lacks quality in Maharashtra|date=10 November 2007|access-date=6 October 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141010054204/http://articles.economictimes.indiatimes.com/2007-11-10/news/27682218_1_educational-institutes-education-barons-professional-education|archive-date=10 October 2014|url-status=live}}</ref> महाराष्ट्रातील मोठ्या सहकार चळवळीतील राजकारणी आणि नेत्यांनी खाजगी संस्थांच्या स्थापनेत मोलाचा वाटा उचलला होता <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Dahiwale Vol. 30, No. 6 (11 Feb. 1995), pp.|first=S. M.|date=1995|title=Consolidation of Maratha Dominance in Maharashtra|journal=Economic and Political Weekly|volume=30|issue=6|pages=341–342|jstor=4402382}}</ref> <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Baviskar|first=B. S.|date=2007|title=Cooperatives in Maharashtra: Challenges Ahead|journal=Economic and Political Weekly|volume=42|issue=42|pages=4217–4219|jstor=40276570}}</ref> १९९१ च्या आर्थिक उदारीकरणानंतर, महाराष्ट्राने परकीय भांडवल, विशेषतः माहिती तंत्रज्ञान आणि अभियांत्रिकी उद्योगांना आकर्षित करण्यास सुरुवात केली. १९९० च्या उत्तरार्धात आणि २१ व्या शतकाच्या पहिल्या दशकात माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रात मोठा विकास झाला आणि पुण्यातील [[औंध]] आणि [[हिंजवडी]] भागात आयटी पार्क्सची स्थापना करण्यात आली. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://archive.org/details/cityinsouthasia0000heit|title=The city in South Asia|last=Heitzman|first=James|date=2008|publisher=Routledge|isbn=978-0415574266|location=London|page=[https://archive.org/details/cityinsouthasia0000heit/page/218 218]|quote=pune.|access-date=14 November 2016|url-access=registration}}</ref> == सेक्टर्स == === ऊर्जा उत्पादन === [[चित्र:Current_functioning_units_of_CSTPS.jpg|अल्ट=Current functioning units of Chandrapur Super Thermal Power Station|उजवे|इवलेसे| चंद्रपूर सुपर थर्मल पॉवर स्टेशन, राज्याचे वीज उत्पादन स्त्रोत]] जरी त्याची लोकसंख्या महाराष्ट्राला देशातील सर्वात मोठ्या ऊर्जा वापरकर्त्यांपैकी एक बनवते, <ref name="consumes">{{स्रोत बातमी|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Maharashtra-used-up-1193-MW-more-power-in-winter/articleshow/11983942.cms|title=Maharashtra used up 1193 MW more power in wintert|date=22 February 2012|work=[[The Times of India]]|access-date=13 September 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20151115123353/http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Maharashtra-used-up-1193-MW-more-power-in-winter/articleshow/11983942.cms|archive-date=15 November 2015|url-status=live|agency=The Times Group}}</ref> <ref name="Thermal">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://indianpowersector.com/home/about/|title=Indian Power Sector|website=indianpowersector.com/|publisher=Ministry of Power|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140822222704/http://indianpowersector.com/home/about/|archive-date=22 August 2014|access-date=29 August 2014}}</ref> संवर्धन आदेश, सर्वात मोठ्या लोकसंख्या केंद्रांमध्ये सौम्य हवामान आणि मजबूत पर्यावरणीय हालचालींमुळे त्याचा दरडोई ऊर्जा वापर कोणत्याही भारतीय राज्यांपैकी सर्वात लहान आहे. <ref name="Regulatory">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://electricitygovernance.wri.org/files/egi/Maharashtra%20Case%20Study.pdf|title=Electricity Governance Initiative|website=electricitygovernance.wri.org/|publisher=Government of Maharashtra|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140903064333/http://electricitygovernance.wri.org/files/egi/Maharashtra%20Case%20Study.pdf|archive-date=3 September 2014|access-date=29 August 2014}}</ref> राज्याची उच्च विजेची मागणी भारतातील एकूण स्थापित वीज निर्मिती क्षमतेच्या १३% आहे, जी प्रामुख्याने कोळसा आणि नैसर्गिक वायू यांसारख्या जीवाश्म इंधनांपासून आहे. [[चंद्रपूर]] जिल्ह्यात कोळसा उत्पादनाच्या मोठ्या सुविधा आहेत. <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=The Age of Aspiration: Power, Wealth, and Conflict in Globalizing India|last=Hiro|first=Dilip|date=2015|publisher=New Press|isbn=9781620971413|page=182}}</ref> राज्यातील विदर्भात कोळशाचे महत्त्वपूर्ण साठे आहेत. <ref name="Chauhan2006">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=78oW6WeBTKMC&pg=PA1|title=Non-Conventional Energy Resources|last=D. S. Chauhan|publisher=New Age International|year=2006|isbn=978-81-224-1768-5|pages=2, 9}}</ref> [[बॉम्बे हाय|मुंबई हाय]], ऑफशोअर ऑइलफिल्ड {{Convert|165|km}} मुंबईच्या किनाऱ्याजवळ भारतातील कच्च्या तेलाच्या उत्पादनात लक्षणीय टक्केवारी आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/ongc-makes-significant-oil-gas-discovery-in-arabian-sea/articleshow/62325917.cms|title=ONGC makes significant oil, gas discovery in Arabian Sea - Times of India|website=[[The Times of India]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190728020943/https://timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/ongc-makes-significant-oil-gas-discovery-in-arabian-sea/articleshow/62325917.cms|archive-date=28 July 2019|access-date=16 July 2019}}</ref> <ref>Rao, R.P., and Talukdar, S.N., Petroleum Geology of Bombay High Field - India, in Giant Oil and Gas Fields of the Decade:1968-1978, Halbouty, M.T., editor, AAPG Memoir 30, 1980, Tulsa: American Association of Petroleum Geologists, {{ISBN|0891813063}}, p. 504</ref> <ref name="Rao Talukdar 1980 p487">Rao, R.P., and Talukdar, S.N., Petroleum Geology of Bombay High Field, India, in Giant Oil and Gas Fields of the Decade:1968-1978, Halbouty, M.T., editor, AAPG Memoir 30, 1980, Tulsa: American Association of Petroleum Geologists, {{ISBN|0891813063}}, p. 487</ref> [[जलविद्युत]], [[पवन ऊर्जा|पवन]], [[सौर]] आणि [[बायोमास]] यांसारखे अणुऊर्जेचे आणि नूतनीकरणीय स्रोत राज्यातील वीज निर्मिती क्षमतेत कमी योगदान देतात. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mercindia.org.in/pdf/LT_Booklet.pdf|title=Electricity tariff in Maharashtra|website=mercindia.org.in/|publisher=[[Maharashtra State Electricity Board]]|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20150412133658/http://www.mercindia.org.in/pdf/LT_Booklet.pdf|archive-date=12 April 2015|access-date=13 September 2014}}</ref> अनेक साखर कारखाने गिरणीच्या वापरासाठी वीज आणि ग्रीडसाठी अधिशेष निर्माण करण्यासाठी बॅगॅस सहनिर्मितीचा वापर करतात. <ref>Patil, D.A., From sugar production to sustainable energy production: exploring scenarios and policy implications for bioenergy in the sugar bowl of India.</ref> महाराष्ट्र हे भारतातील सर्वात मोठे वीज निर्मिती करणारे राज्य आहे, ज्याची स्थापित वीज निर्मिती क्षमता ४४ हजार मेगावॅट आहे. <ref name="Thermal">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://indianpowersector.com/home/about/|title=Indian Power Sector|website=indianpowersector.com/|publisher=Ministry of Power|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140822222704/http://indianpowersector.com/home/about/|archive-date=22 August 2014|access-date=29 August 2014}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://indianpowersector.com/home/about/ "Indian Power Sector"]. ''indianpowersector.com/''. Ministry of Power. [https://web.archive.org/web/20140822222704/http://indianpowersector.com/home/about/ Archived] from the original on 22 August 2014<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">29 August</span> 2014</span>.</cite></ref> राज्य भारताच्या पश्चिम ग्रीडचा एक प्रमुख घटक बनवते, जे आता भारताच्या उत्तर, पूर्व, पश्चिम आणि उत्तर पूर्व ग्रीड अंतर्गत येते. <ref name="consumes">{{स्रोत बातमी|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Maharashtra-used-up-1193-MW-more-power-in-winter/articleshow/11983942.cms|title=Maharashtra used up 1193 MW more power in wintert|date=22 February 2012|work=[[The Times of India]]|access-date=13 September 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20151115123353/http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Maharashtra-used-up-1193-MW-more-power-in-winter/articleshow/11983942.cms|archive-date=15 November 2015|url-status=live|agency=The Times Group}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Maharashtra-used-up-1193-MW-more-power-in-winter/articleshow/11983942.cms "Maharashtra used up 1193 MW more power in wintert"]. ''[[द टाइम्स ऑफ इंडिया|The Times of India]]''. The Times Group. 22 February 2012. [https://web.archive.org/web/20151115123353/http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Maharashtra-used-up-1193-MW-more-power-in-winter/articleshow/11983942.cms Archived] from the original on 15 November 2015<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">13 September</span> 2014</span>.</cite></ref> महाराष्ट्र पॉवर जनरेशन कंपनी [[औष्णिक वीजनिर्मिती प्रकल्प|थर्मल पॉवर प्लांट]] चालवते. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mahagenco.in/index.php/about-us|title=Maharashtra State Power Generation Company -A Power Generating Utility|website=mahagenco.in/|publisher=[[Maharashtra State Power Generation Company]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140921080018/http://www.mahagenco.in/index.php/about-us|archive-date=21 September 2014|access-date=13 September 2014}}</ref> राज्य सरकारच्या मालकीच्या वीज निर्मिती प्रकल्पांव्यतिरिक्त, खाजगी मालकीचे वीज निर्मिती प्रकल्प आहेत जे महाराष्ट्र राज्य विद्युत पारेषण कंपनी मार्फत वीज प्रेषण करतात, जे राज्यातील वीज पारेषणासाठी जबाबदार आहे. <ref name="power supply">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://greencleanguide.com/2012/11/27/power-supply-position-of-the-state-of-maharashtra/|title=Power demand-supply position of the state of Maharashtra|date=2012-11-27|publisher=Green guide|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140331205356/http://greencleanguide.com/2012/11/27/power-supply-position-of-the-state-of-maharashtra/|archive-date=31 March 2014|access-date=17 May 2014}}</ref> अनेक जलविद्युत प्रकल्प आहेत, विशेषतः पश्चिम महाराष्ट्रातील [[पुणे]], [[सातारा]] आणि [[कोल्हापूर]] या जिल्ह्यांमध्ये वीज निर्मितीसाठी. सातारा जिल्ह्यातील [[कोयना जलविद्युत प्रकल्प]] हा राज्यातील उत्पादन क्षमतेनुसार सर्वात मोठा प्रकल्प आहे. राज्यात पवननिर्मित विजेचीही चांगली क्षमता आहे आणि पवन ऊर्जा निर्माण करण्यात आघाडीवर असलेल्या राज्यांपैकी एक आहे. महानिर्मिती, कॅप्टिव्ह पॉवर प्लांट, इतर राज्य वीज मंडळे आणि खाजगी क्षेत्रातील वीज निर्मिती कंपन्यांकडून वीज खरेदी करून राज्यभर वीज वितरणाची जबाबदारी [[महावितरण|महावितरणकडे]] आहे. <ref name="Regulatory">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://electricitygovernance.wri.org/files/egi/Maharashtra%20Case%20Study.pdf|title=Electricity Governance Initiative|website=electricitygovernance.wri.org/|publisher=Government of Maharashtra|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140903064333/http://electricitygovernance.wri.org/files/egi/Maharashtra%20Case%20Study.pdf|archive-date=3 September 2014|access-date=29 August 2014}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://electricitygovernance.wri.org/files/egi/Maharashtra%20Case%20Study.pdf "Electricity Governance Initiative"] <span class="cs1-format">(PDF)</span>. ''electricitygovernance.wri.org/''. Government of Maharashtra. [https://web.archive.org/web/20140903064333/http://electricitygovernance.wri.org/files/egi/Maharashtra%20Case%20Study.pdf Archived] <span class="cs1-format">(PDF)</span> from the original on 3 September 2014<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">29 August</span> 2014</span>.</cite></ref> मुंबईतील काही भागात त्यांची वीज खाजगी क्षेत्रातील कंपन्यांकडून मिळते जसे की [[बृहन्मुंबई विद्युतपुरवठा आणि परिवहन उपक्रम|बृहन्मुंबई इलेक्ट्रिक सप्लाय अँड ट्रान्सपोर्ट]], [[टाटा पॉवर]] आणि [[अदानी ट्रान्समिशन|अदानी इलेक्ट्रिसिटी मुंबई लिमिटेड]] या वीज वितरक आहेत. === शेती === [[चित्र:Sorghum_farm_Chinawal_3.jpg|उजवे|267x267अंश| महाराष्ट्रातील चिनावल गावात ज्वारीचे शेत]] [[चित्र:Sugarcane_weighing_at_sugarmill.jpg|उजवे|इवलेसे|250x250अंश| [[महाराष्ट्र]], भारतातील सहकारी साखर कारखान्यात ऊसाचे वजन केले जाते.]] [[चित्र:Paddy_Fields.jpg|उजवे|इवलेसे| कोकण विभागातील धाकटी जुई गावाजवळील भातशेती]] [[चित्र:Cattle_Egret_with_Plough_by_Dr._Raju_Kasambe_DSCN1746_(1).jpg|उजवे|इवलेसे| यवतमाळ जिल्ह्यात नांगरणी]] ऐतिहासिकदृष्ट्या, भारताने आपली अर्थव्यवस्था आणि जीडीपी या तीन क्षेत्रांमध्ये वर्गीकृत केले आहे आणि त्याचा मागोवा घेतला आहे: कृषी, उद्योग आणि सेवा. शेतीमध्ये पिके, फलोत्पादन, दूध आणि पशुपालन, मत्स्यपालन, मासेमारी, रेशीम शेती, पशुपालन, वनीकरण आणि संबंधित क्रियाकलापांचा समावेश होतो. [[महाराष्ट्र]] हे भारतातील एक उच्च औद्योगिक राज्य असले तरी, शेती हा राज्याचा मुख्य व्यवसाय आहे. <ref name="Kalamkar2011" /> : बहुतेक लागवडीयोग्य जमीन अजूनही पावसावर अवलंबून असल्याने, जून ते सप्टेंबर दरम्यानचा [[मोसमी पाऊस|नैऋत्य मोसमी]] पाऊस राज्यातील अन्नधान्य आणि जीवनमानाच्या गुणवत्तेसाठी महत्त्वपूर्ण आहे. म्हणून, महाराष्ट्र आणि भारताच्या इतर भागांची कृषी दिनदर्शिका मान्सूनद्वारे नियंत्रित केली जाते. वेळेचे वितरण, स्थानिक वितरण किंवा मान्सूनच्या पावसाचे प्रमाण यातील कोणत्याही चढउतारामुळे पूर किंवा दुष्काळाची परिस्थिती उद्भवू शकते ज्यामुळे कृषी क्षेत्रावर प्रतिकूल परिणाम होऊ शकतो. याचा दुय्यम आर्थिक क्षेत्रांवर, एकूण अर्थव्यवस्थेवर, अन्नाची चलनवाढ आणि त्यामुळे सामान्य लोकांच्या जीवनमानाची एकूण गुणवत्ता आणि खर्च यावर मोठा परिणाम होतो. दख्खनच्या पठारावरील पश्चिम महाराष्ट्रातील अनेक भाग जसे की पूर्व [[पुणे जिल्हा|पुणे]] जिल्हा, [[सोलापूर]], [[सांगली]], सातारा आणि [[अहमदनगर जिल्हा|अहमदनगर]] आणि [[मराठवाडा]] प्रदेश विशेषतः दुष्काळी आहे. उर्वरित भारताप्रमाणेच, जमीनधारणा कमीच राहते आणि अल्पभूधारक शेतकऱ्यांची टक्केवारी (१.० हेक्टरपेक्षा कमी जमीन ९२.५ एकर) ४३% होती. सर्व आकार गटांवर सरासरी धारण तीन हेक्टरपेक्षा कमी होता. <ref>Population Growth and its Impact on Agriculture in India: A Geographical Perspective Sneh Sangwan1, Balwan Singh2, Ms. Mahima3 </ref> <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Sangwan|first=Sneh|last2=Singh|first2=Balwan|last3=Ms. Mahima|date=2018|title=Population Growth and its Impact on Agriculture in India: A Geographical Perspective|journal=International Journal of Scientific Research in Science, Engineering and Technology (Ijsrset.com)|volume=4|issue=1|pages=975–977}}</ref> अलिकडच्या वर्षांत महाराष्ट्रात शेतकऱ्यांच्या आत्महत्यांमध्ये मोठी वाढ झाली आहे कारण मान्सूनच्या अपयशामुळे, हवामानातील बदलांमुळे आणि काही वेळेला पिकांची किंमत बाजारभावापेक्षा जास्त असल्याने कर्जबाजारीपणा. <ref name="wire">{{स्रोत बातमी|last=Hardikar|first=Jaideep|url=https://thewire.in/149054/drought-tamil-nadu-farmers-deaths/|title=With No Water and Many Loans, Farmers' Deaths Are Rising in Tamil Nadu|date=21 June 2017|work=The Wire|access-date=21 June 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170621045357/https://thewire.in/149054/drought-tamil-nadu-farmers-deaths/|archive-date=21 June 2017|url-status=live}}</ref> <ref name="Kalamkar2011">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=AzHrY4GhHlIC&pg=PR5|title=Agricultural Growth and Productivity in Maharashtra: Trends and Determinants|last=S.S. Kalamkar|date=14 September 2011|publisher=Allied Publishers|isbn=978-81-8424-692-6|pages=18, 39, 64, 73}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFS.S._Kalamkar2011">S.S. Kalamkar (14 September 2011). [https://books.google.com/books?id=AzHrY4GhHlIC&pg=PR5 ''Agricultural Growth and Productivity in Maharashtra: Trends and Determinants'']. Allied Publishers. pp.&nbsp;18, 39, 64, 73. [[आंतरराष्ट्रीय प्रमाणित पुस्तक क्रमांक|ISBN]]&nbsp;[[विशेष:पुस्तकस्त्रोत/978-81-8424-692-6|<bdi>978-81-8424-692-6</bdi>]].</cite></ref> काही अभ्यासांमध्ये आत्महत्येचे कारण हे मुख्यतः बँका आणि NBFCs कडून महागडे बियाणे आणि खते खरेदी करण्यासाठी घेतलेल्या [[कर्ज|कर्जास]] असमर्थता म्हणून जोडले गेले आहे, बहुतेकदा परदेशी MNCs द्वारे विक्री केली जाते. <ref>{{स्रोत बातमी|url=https://indianexpress.com/article/india/in-80-farmer-suicides-due-to-debt-loans-from-banks-not-moneylenders-4462930/|title=In 80% farmer-suicides due to debt, loans from banks, not moneylenders|work=The Indian Express|access-date=25 March 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190325102325/https://indianexpress.com/article/india/in-80-farmer-suicides-due-to-debt-loans-from-banks-not-moneylenders-4462930/|archive-date=25 March 2019|url-status=live}}</ref> पावसाच्या पाण्यावर शेती कमी अवलंबून राहावी यासाठी सिंचन सुविधांचा विस्तार करण्यात येत आहे. भारतात आतापर्यंत सर्वाधिक [[धरण|धरणे]] महाराष्ट्रात आहेत. असे असूनही, निव्वळ सिंचित क्षेत्र केवळ ३३,५०० आहे&nbsp;चौरस किलोमीटर किंवा सुमारे १६% लागवडीयोग्य जमीन. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.cwc.nic.in/main/downloads/National%20Register%20of%20Large%20dams%202009.pdf|title=NATIONAL REGISTER OF LARGE DAMS – 2009|last=Sengupta|first=S.K.|website=Central Water Commission - An apex organization in water resources development in India|publisher=Central water Commission|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20110721165130/http://www.cwc.nic.in/main/downloads/National%20Register%20of%20Large%20Dams%202009.pdf|archive-date=21 July 2011|access-date=14 January 2015}}</ref> मुख्य पावसाळी पिकांमध्ये ज्वारी, [[बाजरी]] आणि फिंगर बाजरी यासारख्या बाजरींचा समावेश होतो. हे हजारो वर्षांपासून या प्रदेशात घेतले जात आहेत. <ref name="Srivastava2008">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=FvjZVwYVmNcC&pg=PA107|title=History of Agriculture in India, Up to C. 1200 A.D.|last=Vinod Chandra Srivastava|publisher=Concept Publishing Company|year=2008|isbn=978-81-8069-521-6|pages=108–109}}</ref> कोकणातील जास्त पाऊस पडणाऱ्या भागात आणि [[सह्याद्री]] पर्वताच्या पूर्वेकडील पायथ्याशी भाताच्या विविध जातींची लागवड केली जाते. इतर पिकांमध्ये [[गहू]], कडधान्ये, भाजीपाला आणि [[कांदा|कांदे]] यांचा समावेश होतो. भारतीय राष्ट्रीय सरासरीच्या तुलनेत महाराष्ट्र सर्व पिकांच्या उत्पादकतेमध्ये मागे आहे, जे युरोप आणि आशियातील इतर काही प्रगतीशील देशांच्या सरासरीपेक्षा खूप मागे आहे. <ref>Kalamkar, S.S., 2003. Agricultural development and sources of output growth in Maharashtra State.</ref> मुख्य नगदी पिकांमध्ये [[कापूस]], [[ऊस]], [[हळद]], आणि [[भुईमूग]], [[सुर्यफूल|सूर्यफूल]] आणि [[सोयाबीन]] यासह अनेक [[वनस्पती तूप|तेलबियांचा]] समावेश होतो . राज्यात फळांच्या लागवडीखाली मोठे क्षेत्र असून त्यात [[आंबा]], [[केळ|केळी]], [[द्राक्ष|द्राक्षे]], डाळिंब आणि [[संत्रे|संत्री]] ही प्रमुख आहेत. राज्य हे दूध उत्पादनात लक्षणीय आहे. हे दूध प्रामुख्याने [[म्हैस|पाणथळ म्हशी]], संकरित गुरे आणि देशी गुरे यांच्यापासून मिळते. भारतातील काही दक्षिणेकडील राज्यांच्या विपरीत, महाराष्ट्रात पाणथळ म्हशी आणि देशी गुरे यांचा मोठ्या प्रमाणात दूध उत्पादन होतो. पंढरपुरी ही राज्यातील लोकप्रिय म्हशीची जात आहे. झेबू आणि गीर हे लोकप्रिय दुग्धजन्य गुरे आहेत. जर्सी आणि होल्स्टीन या युरोपियन जाती आहेत ज्या देशी गुरांच्या संकरित प्रजननासाठी वापरल्या जातात. जरी निम्मे दूध मालक वापरत असले तरी उरलेले अर्धे दूध विक्रेते, खाजगी कंपन्या आणि दुग्ध सहकारी संस्था यांच्या संयोगाने विक्री आणि प्रक्रिया केली जाते. <ref>Landes, M., Cessna, J., Kuberka, L. and Jones, K., 2017. India's Dairy Sector: Structure, Performance, and Prospects. United States Department of Agriculture.</ref> शेतीच्या कामासाठी गुरांचा मोठ्या प्रमाणात वापर केला जातो. त्यात [[खिल्लार गाय|खिल्लार]], [[देवणी]], [[गावाओ]], [[लाल कंधारी गाय|लाल कंधारी]] आणि [[डांगी गाय|डांगी]] या लोकप्रिय जातींचा समावेश होतो. या जाती चांगली मसुदा शक्ती क्षमता, उष्णता सहन करण्याची क्षमता, रोग प्रतिकारशक्ती, कठोर कृषी-हवामान परिस्थितीशी जुळवून घेण्याची क्षमता आणि दुर्मिळ चारा आणि चारा यांच्यात टिकून राहण्याची क्षमता देतात. <ref>Gokhale, S.B., Bhagat, R.L., Singh, P.K. and Singh, G., 2009. Morphometric characteristics and utility pattern of Khillar cattle in breed tract. Indian Journal of Animal Sciences, 79(1), pp.47-51.</ref> स्वातंत्र्यानंतर कृषी सहकारी संस्थांच्या विकासात महाराष्ट्र अग्रेसर होता. किंबहुना, 'स्थानिक पुढाकाराने ग्रामीण विकास' या तत्कालीन सत्ताधारी [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस|काँग्रेस]] पक्षाच्या दृष्टीचा तो अविभाज्य भाग होता. [[साखर]] सहकारी संस्थांना 'विशेष' दर्जा देण्यात आला आणि सरकारने भागधारक, हमीदार आणि नियामक म्हणून काम करून मार्गदर्शकाची भूमिका स्वीकारली, <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Lalvani|first=Mala|year=2008|title=Sugar Co-operatives in Maharashtra: A Political Economy Perspective|journal=The Journal of Development Studies|volume=44|issue=10|pages=1474–1505|doi=10.1080/00220380802265108}}</ref> <ref name="Patil">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.rediff.com/money/2007/jul/09sugar.htm|title=Sugar cooperatives on death bed in Maharashtra|last=Patil|first=Anil|date=9 July 2007|publisher=Rediff India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110828234602/http://www.rediff.com/money/2007/jul/09sugar.htm|archive-date=28 August 2011|access-date=27 December 2011}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFPatil2007">Patil, Anil (9 July 2007). [http://www.rediff.com/money/2007/jul/09sugar.htm "Sugar cooperatives on death bed in Maharashtra"]. Rediff India. [https://web.archive.org/web/20110828234602/http://www.rediff.com/money/2007/jul/09sugar.htm Archived] from the original on 28 August 2011<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">27 December</span> 2011</span>.</cite></ref> <ref name="helsinki">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.helsinki.fi/iehc2006/papers2/Das72.pdf|title=Problems and Prospects of the Cooperative Movement in India Under the Globalization Regime|last=Banishree Das|last2=Nirod Kumar Palai|date=18 July 2006|publisher=XIV International Economic History Congress, Helsinki 2006, Session 72|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150924051908/http://www.helsinki.fi/iehc2006/papers2/Das72.pdf|archive-date=24 September 2015|access-date=28 September 2015|last3=Kumar Das}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBanishree_DasNirod_Kumar_PalaiKumar_Das2006">Banishree Das; Nirod Kumar Palai & Kumar Das (18 July 2006). [http://www.helsinki.fi/iehc2006/papers2/Das72.pdf "Problems and Prospects of the Cooperative Movement in India Under the Globalization Regime"] <span class="cs1-format">(PDF)</span>. XIV International Economic History Congress, Helsinki 2006, Session 72. [https://web.archive.org/web/20150924051908/http://www.helsinki.fi/iehc2006/papers2/Das72.pdf Archived] <span class="cs1-format">(PDF)</span> from the original on 24 September 2015<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">28 September</span> 2015</span>.</cite></ref> सहकारी संस्था दुग्धव्यवसायात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात, <ref name="Mahanand Dairy">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mahanand.in/Index.aspx?mid=1|title=Mahanand Dairy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20141124105202/http://mahanand.in/Index.aspx?mid=1|archive-date=24 November 2014|access-date=28 September 2014}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.mahanand.in/Index.aspx?mid=1 "Mahanand Dairy"]. [https://web.archive.org/web/20141124105202/http://mahanand.in/Index.aspx?mid=1 Archived] from the original on 24 November 2014<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">28 September</span> 2014</span>.</cite></ref> कापूस, आणि खत उद्योग. संबंधित सोसायटीच्या सदस्यांमध्ये सर्व शेतकरी, लहान आणि मोठे, त्यांचा उत्पादन प्रक्रिया गिरणी, दुग्धव्यवसाय इत्यादींना पुरवठा करतात <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://coopsugar.org/history.php|title=National Federation of Cooperative Sugar Factories Limited|publisher=Coopsugar.org|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120205214802/http://coopsugar.org/history.php|archive-date=5 February 2012|access-date=27 December 2011}}</ref> दुग्धव्यवसाय आणि साखरेप्रमाणेच, महाराष्ट्रातील फळे आणि भाजीपाला विक्रीत सहकारी संस्था महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात. १९८० पासून, सहकारी संस्थांद्वारे हाताळल्या जाणाऱ्या उत्पादनांचे प्रमाण झपाट्याने वाढले आहे. सोसायट्यांद्वारे विकल्या जाणाऱ्या सामान्य फळे आणि भाज्यांमध्ये केळी, आंबा, द्राक्षे, कांदे आणि इतर अनेक उत्पादनांचा समावेश होतो. <ref name="SubrahmanyamGajanana2000">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=hRX2XYcJn7gC&pg=PA5|title=Cooperative Marketing of Fruits and Vegetables in India|last=K. V. Subrahmanyam|last2=T. M. Gajanana|publisher=Concept Publishing Company|year=2000|isbn=978-81-7022-820-2|pages=45–60}}</ref> गेल्या पन्नास वर्षांत, स्थानिक साखर कारखानदार आणि इतर सहकारी संस्थांनी राजकीय सहभागाला प्रोत्साहन देण्यात आणि महत्त्वाकांक्षी राजकारण्यांसाठी एक पायरी म्हणून महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. <ref name="Patil" /> राज्यातील विविध फळे, भाजीपाला आणि इतर पिकांसाठी [[भौगोलिक सूचकांक मानांकन|भौगोलिक संकेत]] मिळवण्यात महाराष्ट्र आणि कर्नाटक आघाडीवर आहेत. महाराष्ट्रातील कृषी उत्पादनांमध्ये घोलवडची [[चिक्कू|चिकू]], [[नागपूर संत्री|नागपूरची संत्री]], नाशिकची द्राक्षे, [[महाबळेश्वर स्ट्रॉबेरी|महाबळेश्वरची स्ट्रॉबेरी]], [[सातारा जिल्हा|सातारा जिल्ह्यातील]] वाघ्या घेवडा ( फ्रेंच बीनची जात), <ref name="LalithaVinayan2019">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ivqNDwAAQBAJ&pg=PT12|title=Regional Products and Rural Livelihoods: A Study on Geographical Indications from India|last=N. Lalitha|last2=Soumya Vinayan|date=4 January 2019|publisher=OUP India|isbn=978-0-19-909537-7}}</ref> जळगावची वांगी, [[आंबेमोहर]] तांदूळ इ., <ref>Kishore, K., 2018. Geographical Indications in Horticulture: An Indian perspective.</ref> <ref name="LalithaVinayan108">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ivqNDwAAQBAJ&pg=PT108|title=Regional Products and Rural Livelihoods: A Study on Geographical Indications from India|last=N. Lalitha|last2=Soumya Vinayan|date=4 January 2019|publisher=OUP India|isbn=978-0-19-909537-7|pages=108–}}</ref> [[चित्र:India_-_Fishing_boats_-_7250.jpg|उजवे|इवलेसे| मुंबईत मासेमारी नौका]] ७२० किनारपट्टी असलेला महाराष्ट्र&nbsp;किमी हे सागरी मत्स्य उत्पादनात भारतातील अग्रगण्य राज्यांपैकी एक आहे. मुंबई महानगर क्षेत्रात न्यू फेरी वार्फ, ससून डॉक आणि वर्सोवा ही प्रमुख फिश लँडिंग केंद्रे आहेत आणि ते राज्यातील माशांच्या लँडिंगपैकी जवळपास ६०% आहेत. सन २०१७-१८ मध्ये, राज्याच्या किनारपट्टीलगत कोकणात अरबी समुद्रात पकडलेल्या माशांपासून ४,७५,००० मेट्रिक टन उत्पादन झाले. <ref>Devi, M.S., Singh, V.V., Xavier, M. and Shenoy, L., 2019. Catch Composition of Trawl landings along Mumbai coast, Maharashtra. Fishery Technology, 56(1), pp.89-92.</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/maharashtra/maharashtra-ranks-fourth-marine-fish-production-216926|title=सागरी मत्स्य उत्पादनात महाराष्ट्र चौथ्या स्थानावर &#124; eSakal}}</ref> शाश्वततेच्या प्रयत्नांचा एक भाग म्हणून, राज्याने जट्रोफा, एक दुष्काळ प्रतिरोधक वनस्पतीसाठी योग्य वृक्षारोपण स्थळांच्या ओळखीसाठी एक प्रकल्प सुरू केला आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.unipune.ernet.in/dept/geography/vhdeosthali_files/jatropha.htm|title=Identification of suitable sites for Jatropha plantation in Maharashtra using remote sensing and GIS|publisher=University of Pune|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080327230241/http://www.unipune.ernet.in/dept/geography/vhdeosthali_files/jatropha.htm|archive-date=27 March 2008|access-date=15 November 2006}}</ref> [[अहमदनगर जिल्हा|अहमदनगर जिल्ह्यातील]] [[राळेगण सिद्धी|राळेगाव सिद्धी]] हे गाव ग्रामविकासाचे [[शाश्वत विकास|शाश्वत मॉडेल]] म्हणून ओळखले जाते. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://edugreen.teri.res.in/explore/renew/rallegan.htm|title=A model Indian village- Ralegaon Siddhi|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20061011121216/http://edugreen.teri.res.in/explore/renew/rallegan.htm|archive-date=11 October 2006|access-date=30 October 2006}}</ref> === उत्पादन उद्योग === [[चित्र:An_embroidery_unit_in_Dharavi,_Mumbai.jpg|उजवे|इवलेसे| एक भरतकाम युनिट, अनेक लघु उद्योग कंपन्यांपैकी एक, [[धारावी]], मुंबई येथे.]] २०१३ मध्ये राष्ट्रीय औद्योगिक उत्पादनात १८.४% योगदान देणारे महाराष्ट्र हे भारतातील आघाडीचे औद्योगिक राज्य आहे. GSDPच्या जवळपास ४६% उद्योगांचे योगदान आहे. <ref>MEMON, M.S.A., 2015. ENTREPRENEURIAL ECOSYSTEM IN MAHARASHTRA INDUSTRIAL DEVELOPMENT CORPORATION (MIDC) WITH SPECIAL REFERENCE TO KOLHAPUR, MAHARASHTRA (Doctoral dissertation, Bharati Vidyapeeth).</ref> <ref>Kanchan Banerjee, ‘MAHARASHTRA- Economic Picture Brightens Ahead in Race’. Vol 3(8) APRIL 2013</ref> मुंबई आणि पुण्याच्या सभोवतालच्या महानगरांच्या आसपासच्या पश्चिम महाराष्ट्रामध्ये औद्योगिक उत्पादनाची टक्केवारी लक्षणीय आहे. राज्यातील विविध क्षेत्रात उद्योगांना आकर्षित करण्यासाठी, महाराष्ट्र सरकारने १९६२ मध्ये [[महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ]] (MIDC)ची स्थापना केली. MIDC विशेष आर्थिक क्षेत्रे तयार करून उत्पादन व्यवसाय सुलभ करते ज्यात जमीन (खुले भूखंड किंवा बांधलेल्या जागा), रस्ते, पाणीपुरवठा, ड्रेनेज सुविधा इ. <ref name="Khandewale1989">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=_SDhC12S7q4C&pg=PA1|title=Industrial Area and Regional Resources: A Case Study of Nagpur Industrial Area|last=Shrinivas Vishnu Khandewale|publisher=Mittal Publications|year=1989|isbn=978-81-7099-134-2|pages=1–4}}</ref> <ref name="Balakrishnan2019">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=OzPEDwAAQBAJ&pg=PA1|title=Shareholder Cities: Land Transformations Along Urban Corridors in India|last=Sai Balakrishnan|date=1 November 2019|publisher=University of Pennsylvania Press|isbn=978-0-8122-5146-3|page=128}}</ref> पायाभूत सुविधा आहेत. आजपर्यंत, उत्पादन, आयटी, फार्मास्युटिकल आणि वाइन यासारख्या विविध क्षेत्रांवर भर देऊन राज्यभर २३३ क्षेत्रे विकसित करण्यात आली आहेत. [[मुंबई]] हे भारतातील कापड गिरण्यांचे मूळ घर असल्याने कापड उद्योगात महाराष्ट्राचा मोठा इतिहास आहे. [[सोलापूर]], [[इचलकरंजी]], [[मालेगाव]] आणि [[भिवंडी]] ही आज वस्त्रोद्योगासाठी ओळखली जाणारी काही शहरे आहेत. [[औषध|फार्मास्युटिकल्स]], [[पेट्रोकेमिकल|पेट्रोकेमिकल्स]], जड [[रासायनिक पदार्थ|रसायने]], [[विजाणूशास्त्र|इलेक्ट्रॉनिक्स]], [[मोटारवाहन|ऑटोमोबाईल्स]], अभियांत्रिकी, अन्न प्रक्रिया आणि प्लास्टिक हे राज्यातील काही प्रमुख उद्योग आहेत. तीनचाकी, जीप, व्यावसायिक वाहने आणि [[मोटारवाहन|कार]], सिंथेटिक फायबर, कोल्ड रोल्ड उत्पादने आणि औद्योगिक अल्कोहोल यांच्या उत्पादनासाठी महाराष्ट्र प्रसिद्ध आहे. पुणे हे देशातील सर्वात मोठे ऑटोमोबाईल हब म्हणून उदयास येत आहे. राज्याची राजधानी मुंबई आणि मुंबई महानगर प्रदेश ऐतिहासिकदृष्ट्या राज्यातील सर्वात औद्योगिक क्षेत्र आहे. राज्यातील औद्योगिक विकास मोठ्या प्रमाणावर [[पुणे महानगर क्षेत्र]], [[नाशिक]], [[औरंगाबाद]] आणि [[नागपूर]] येथे केंद्रित आहे . कापूस वस्त्र, रसायने, यंत्रसामग्री, इलेक्ट्रिकल्स, वाहतूक आणि धातूशास्त्र हे राज्यातील सहा महत्त्वाचे उद्योग आहेत. ==== केमिकल आणि फार्मास्युटिकल उद्योग ==== === माहिती आणि माध्यम === [[चित्र:Shahrukh_interacts_with_media_after_KKR's_maiden_IPL_title.jpg|उजवे|इवलेसे| [[शाहरुख खान]], मुंबई फिल्म इंडस्ट्रीतील सर्वात मोठा स्टार.]] [[जाहिरात]], [[वास्तुशास्त्र|आर्किटेक्चर]], [[कला]], हस्तकला, डिझाईन, [[फॅशन]], [[चित्रपट उद्योग|चित्रपट]], संगीत, परफॉर्मिंग आर्ट्स, प्रकाशन, संशोधन आणि विकास, [[आज्ञावली|सॉफ्टवेअर]], खेळणी आणि [[क्रीडा|खेळ]], [[दूरचित्रवाणी|टीव्ही]] आणि [[रेडियो|रेडिओ]], आणि व्हिडिओ गेमसह अनेक सर्जनशील उद्योगांसाठी महाराष्ट्र हे भारतातील आघाडीचे राज्य आहे. अनेक चित्रपट, दूरचित्रवाणी मालिका, पुस्तके आणि इतर माध्यमांसह महाराष्ट्र हे भारतीय मनोरंजन उद्योगासाठी एक प्रमुख स्थान आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.ibef.org/industry/media-entertainment-india.aspx|title=Media and Entertainment Industry -Brief Introduction|website=ibef.org/|publisher=India Brand Equity Foundation (IBEF)|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140920204535/http://www.ibef.org/industry/media-entertainment-india.aspx|archive-date=20 September 2014|access-date=13 September 2014}}</ref> चित्रपट आणि दूरदर्शन निर्मितीसाठी मुंबई हे सर्वात मोठे केंद्र आहे आणि एकूण भारतीय चित्रपटांपैकी एक तृतीयांश चित्रपट राज्यात तयार होतात. {{INRConvert|1.5|b}} पर्यंत सर्वात महागड्या खर्चासह, कोट्यवधी-डॉलरची [[बॉलीवूड|बॉलिवूड]] निर्मिती, तेथे चित्रित केले आहेत. <ref>{{Cite magazine|last=Richard Corliss|author-link=Richard Corliss|date=16 September 1996|title=Hooray for Bollywood!|url=http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,985129,00.html?internalid=atm100|magazine=[[Time (magazine)|Time]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20141026154551/http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,985129,00.html?internalid=atm100|archive-date=26 October 2014|access-date=3 January 2015}}</ref> [[मराठी चलचित्रपट|मराठी चित्रपट]] पूर्वी [[कोल्हापूर|कोल्हापुरात बनत]] असत, पण आता मुंबईत तयार होतात. ==== दूरसंचार ==== === बांधकाम आणि रिअल इस्टेट === === सेवा क्षेत्र === [[चित्र:National_Stock_Exchange_of_India_2.jpg|उजवे|इवलेसे| मुंबईतील भारतीय राष्ट्रीय शेअर बाजार]] महाराष्ट्राच्या अर्थव्यवस्थेवर सेवा क्षेत्राचे वर्चस्व आहे, ज्याचा वाटा ६१.४% मूल्यवर्धन आणि ६९.३% आहे. <ref name="service">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.dipp.gov.in/English/Publications/SIA_NewsLetter/AnnualReport2011/Chapter6.3.i.pdf|title=Service sector synopsis on Maharashtra|website=RBI's Regional Office – Mumbai|publisher=[[Reserve Bank of India]]|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140201201044/http://www.dipp.gov.in/English/Publications/SIA_NewsLetter/AnnualReport2011/Chapter6.3.i.pdf|archive-date=1 February 2014|access-date=1 February 2014}}</ref> सेवा क्षेत्रामध्ये पारंपारिक क्षेत्र जसे की शिक्षण, आरोग्य, वाहतूक, रिअल इस्टेट, बँकिंग आणि विमा तसेच माहिती तंत्रज्ञानासारख्या नवीन क्षेत्रांचा समावेश होतो. ==== बँकिंग आणि वित्त ==== मुंबई, राज्याची राजधानी आणि भारताची [[आर्थिक भांडवल|आर्थिक राजधानी]], अनेक भारतीय कंपन्या, बहुराष्ट्रीय कंपन्या आणि वित्तीय संस्थांचे कॉर्पोरेट मुख्यालय आहे. भारतातील मुख्य [[मुंबई रोखे बाजार|स्टॉक एक्स्चेंज]] आणि भांडवली बाजार आणि कमोडिटी एक्सचेंज मुंबई येथे आहेत. यामध्ये [[भारतीय रिझर्व्ह बँक]], बॉम्बे स्टॉक एक्सचेंज, [[राष्ट्रीय रोखे बाजार|नॅशनल स्टॉक एक्सचेंज ऑफ इंडिया]], [[सिक्‍युरिटीज अँड एक्‍स्चेंज बोर्ड ऑफ इंडिया|सेबी]] यांचा समावेश आहे. राज्य देशांतर्गत तसेच विदेशी संस्थांकडून औद्योगिक गुंतवणूक आकर्षित करत आहे. राज्यातील शेअर बाजार देशाच्या जवळपास ७० टक्के शेअर्सचा व्यवहार करतात. <ref>{{स्रोत बातमी|last=Pachouly|first=Manish|url=http://www.hindustantimes.com/india-news/mumbai/more-than-12-77-lakh-taxpayers-filed-e-returns-in-maharashtra/article1-731073.aspx|title=Taxpayers in Maharashtra|date=9 August 2011|work=[[Hindustan Times]]|access-date=7 September 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140907192947/http://www.hindustantimes.com/india-news/mumbai/more-than-12-77-lakh-taxpayers-filed-e-returns-in-maharashtra/article1-731073.aspx|archive-date=7 September 2014|url-status=dead|agency=[[HT Media Ltd]]}}</ref> सहकारी शहरी आणि ग्रामीण बँकिंगमध्ये महाराष्ट्र हे एक आघाडीचे राज्य आहे. २००७ मध्ये राज्याच्या नागरी सहकारी बँकांचा भारतातील ४०% क्षेत्र आणि बहुतांश ठेवी होत्या. <ref>Baviskar, B. S. "Cooperatives in Maharashtra: Challenges Ahead." Economic and Political Weekly 42, no. 42 (2007): 4217-221. Accessed March 10, 2021. http://www.jstor.org/stable/40276570</ref> <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=http://ir.unishivaji.ac.in:8080/jspui/bitstream/123456789/1329/9/09_Chapter%202.pdf|title=A study of Karad Janata Sahakari Bank Ltd Karad|last=Dandge|first=R G|last2=Patil|first2=Sunanda Baburao|date=2004|publisher=Shivaji University|location=Kolhapur|page=49}}</ref> <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.toshniwalcollege.ac.in/uploaddata/Downloads/2016_17/Report_MRP_AgrawalSS_2016.pdf|title=A study of Customer Services and Financial Performance of Selected Urban Cooperative Banks in Marathwada|last=Agrawal|first=Sanjivkumar S.|date=2008|pages=33, 65|access-date=3 December 2021}}</ref> === घाऊक आणि किरकोळ व्यापार === [[चित्र:Phoenix_Marketcity_Kurla.jpg|उजवे|इवलेसे| [[कुर्ला]], मुंबई येथील फिनिक्स मार्केटसिटी मॉल]] राज्यातील किरकोळ परिस्थितीमध्ये संघटित आणि असंघटित अशा दोन्ही क्षेत्रांचा समावेश आहे. संघटित क्षेत्रात सुपरमार्केट, हायपरमार्केट, डिपार्टमेंटल स्टोअर्स, मॉल्स आणि इतर खाजगी मालकीच्या रिटेल चेनचा समावेश होतो. असंघटितांमध्ये प्रामुख्याने कुटुंबाच्या मालकीच्या आणि चालवल्या जाणाऱ्या स्थानिक किराणा दुकाने, सुविधांची दुकाने, भाजी मंडई आणि फेरीवाले यांचा समावेश होतो. <ref>Venkatachalam, R. and Madan, A., 2012. A comparative study of customer preferences towards fresh groceries: organized v/s unorganized retailers. IPEDR, 55(38), pp.188-192.</ref> किरकोळ व्यापारात असंघटित क्षेत्राचे वर्चस्व आहे आणि ग्राहक त्याला प्राधान्य देतात. <ref>[Sarwar, S., 2017. Emerging Malls Boom in Maharashtra State. INTERNATIONAL JOURNAL, 2(8) </ref> ऑनलाइन खरेदी महाराष्ट्रासह भारतात लोकप्रिय होत आहे, आणि विशेषतः मुंबई शहर, देशामध्ये आघाडीवर आहे. <ref>Bansal, R., 2013. Prospects of electronic commerce in India. Journal of Asian Business Strategy, 3(1), pp.11-20.[]https://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.1037.3382&rep=rep1&type=pdf</ref> === शिक्षण आणि प्रशिक्षण === २०११ मध्ये राज्यातील साक्षरता दर ८८.६९% होता. यामध्ये पुरुष साक्षरता ९२.१२% आणि महिला साक्षरता ७५.७५% आहे. * '''प्राथमिक आणि माध्यमिक स्तर''' [[चित्र:Students_of_a_Maharashtra_Primary_School_(9601442866).jpg|उजवे|इवलेसे| [[रायगड जिल्हा|रायगड]] जिल्ह्यातील सरकारी प्राथमिक शाळेतील विद्यार्थी.]] महाराष्ट्रातील शाळा राज्य सरकार किंवा धार्मिक संस्थांसह खाजगी संस्थांद्वारे चालवल्या जातात. राज्य कायद्यानुसार स्थानिक प्राधिकरणांना प्राथमिक शिक्षण देणे बंधनकारक आहे. तथापि, माध्यमिक शिक्षण हे ऐच्छिक कर्तव्य आहे. <ref>{{स्रोत बातमी|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/Govt-dissolves-education-board-schools-now-under-Pune-Municipal-Corporations-wing/articleshow/20920981.cms|title=Govt dissolves education board; schools now under Pune Municipal Corporation's wing - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-06-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20190202110818/https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/Govt-dissolves-education-board-schools-now-under-Pune-Municipal-Corporations-wing/articleshow/20920981.cms|archive-date=2 February 2019|url-status=live}}</ref> <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.timesnownews.com/education/article/maharashtra-assembly-passes-bill-allowing-private-companies-to-open-schools-in-state-sets-guidelines/180757|title=Maharashtra Assembly passes bill allowing private companies to open schools in state, sets guidelines|language=en-GB|access-date=2018-06-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20190202154012/https://www.timesnownews.com/education/article/maharashtra-assembly-passes-bill-allowing-private-companies-to-open-schools-in-state-sets-guidelines/180757|archive-date=2 February 2019|url-status=live}}</ref> ग्रामीण आणि शहरी भागातील सार्वजनिक प्राथमिक शाळा अनुक्रमे जिल्हा परिषद किंवा महानगरपालिका चालवतात. खाजगी शाळा मुख्यत्वे एज्युकेशन ट्रस्टद्वारे चालवल्या जातात आणि संबंधित अधिकाऱ्यांनी त्यांची अनिवार्य तपासणी करणे आवश्यक आहे. खासगी शाळा राज्य सरकारकडून आर्थिक मदतीसाठी पात्र आहेत. माध्यमिक शाळा [[काउन्सिल ऑफ इंडियन स्कूल सर्टिफिकेट एक्झॅमिनेशन (सी.आय.एस.सी.ई.)|भारतीय शाळा प्रमाणपत्र परीक्षा परिषद]] (CISCE), [[केंद्रीय माध्यमिक शिक्षण मंडळ|केंद्रीय माध्यमिक शिक्षण मंडळ (CBSE)]], [[राष्ट्रीय मुक्त विद्यालयीन शिक्षण संस्था|नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ ओपन स्कूल (NIOS)]] किंवा [[महाराष्ट्र राज्य माध्यमिक आणि उच्च माध्यमिक शिक्षण मंडळ|महाराष्ट्र राज्य माध्यमिक आणि उच्च माध्यमिक शिक्षण मंडळाशी]] संलग्न आहेत. १०+२+३ योजनेअंतर्गत, माध्यमिक शाळा पूर्ण केल्यानंतर, विद्यार्थी सामान्यत: दोन वर्षांसाठी [[कनिष्ठ महाविद्यालय|कनिष्ठ महाविद्यालयात]], ज्याला प्री-युनिव्हर्सिटी असेही म्हणतात, किंवा [[महाराष्ट्र राज्य माध्यमिक आणि उच्च माध्यमिक शिक्षण मंडळ|महाराष्ट्र राज्य माध्यमिक आणि उच्च माध्यमिक मंडळाशी]] संलग्न असलेल्या उच्च माध्यमिक सुविधा असलेल्या शाळांमध्ये नोंदणी केली जाते. [[महाराष्ट्र राज्य माध्यमिक आणि उच्च माध्यमिक शिक्षण मंडळ|माध्यमिक शिक्षण]] किंवा कोणतेही केंद्रीय मंडळ. विद्यार्थी उदारमतवादी कला, वाणिज्य किंवा विज्ञान या तीनपैकी एका प्रवाहाची निवड करतात. आवश्यक अभ्यासक्रम पूर्ण केल्यावर, विद्यार्थी सामान्य किंवा व्यावसायिक पदवी कार्यक्रमांमध्ये नोंदणी करू शकतात. शाळांमधील शिक्षण मुख्यतः मराठी, इंग्रजी किंवा हिंदीमध्ये दिले जाते, परंतु स्थानिक मागणी असल्यास [[उर्दू भाषा|उर्दू]], गुजराती किंवा कन्नड यांसारख्या इतर भाषांमधील शिक्षण देखील दिले जाते. <ref>{{स्रोत बातमी|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/pmc-schools-to-run-junior-colleges-from-2018-19/articleshow/63945908.cms|title=PMC schools to run junior colleges from 2018-19 - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-06-05}}</ref> <ref>{{स्रोत बातमी|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/free-sanitary-napkins-for-girls-in-civic-schools/articleshow/64325150.cms|title=Free sanitary napkins for girls in civic schools - Times of India|work=The Times of India|access-date=2018-06-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20190202111002/https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/free-sanitary-napkins-for-girls-in-civic-schools/articleshow/64325150.cms|archive-date=2 February 2019|url-status=live}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.punezp.org/educmadhyamic.html|title=Zilla Parishad Pune|website=punezp.org|language=en-US|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180529175416/http://www.punezp.org/educmadhyamic.html|archive-date=29 May 2018|access-date=2018-05-27}}</ref> खाजगी शाळा त्यांच्या अभ्यासक्रमाच्या निवडीनुसार भिन्न असतात आणि त्या राज्य बोर्ड किंवा दोन केंद्रीय शिक्षण मंडळांपैकी एक, [[केंद्रीय माध्यमिक शिक्षण मंडळ|CBSE]] किंवा [[काउन्सिल ऑफ इंडियन स्कूल सर्टिफिकेट एक्झॅमिनेशन (सी.आय.एस.सी.ई.)|CISCE]]चे अनुसरण करू शकतात. <ref>{{स्रोत बातमी|url=https://punemirror.indiatimes.com/pune/others/cbse-class-xii-results-pune-schools-stand-tall-arts-students-shine-again/articleshow/64337808.cms|title=CBSE Class XII Results: Pune schools stand tall; Arts students shine again – Pune Mirror -|work=Pune Mirror|access-date=2018-05-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20180527072125/https://punemirror.indiatimes.com/pune/others/cbse-class-xii-results-pune-schools-stand-tall-arts-students-shine-again/articleshow/64337808.cms|archive-date=27 May 2018|url-status=live}}</ref> <ref>{{स्रोत बातमी|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/done-high-90-scores-full-marks-in-subjects-bring-cheer-to-icse-schools/articleshow/64165885.cms|title=High 90% scores & full marks in subjects bring cheer to ICSE schools|work=The Times of India|access-date=2018-05-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20180620043432/https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/done-high-90-scores-full-marks-in-subjects-bring-cheer-to-icse-schools/articleshow/64165885.cms|archive-date=20 June 2018|url-status=live}}</ref> '''*तृतीय स्तर''' [[चित्र:AFMC_Main_Building.jpg|अल्ट=AFMC Pune|इवलेसे| [[ए.एफ.एम.सी.|आर्म्ड फोर्सेस मेडिकल कॉलेज, पुणे]] ही भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीनंतर स्थापन झालेल्या संस्थांपैकी एक होती]] महाराष्ट्रात दरवर्षी १,६०,००० पदवीधर भरणारी २४ विद्यापीठे आहेत. <ref name="educational institute">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.ugc.ac.in/stateuniversitylist.aspx?id=21&Unitype=2|title=State University|publisher=University Grants Commission|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140422051850/http://www.ugc.ac.in/stateuniversitylist.aspx?id=21&Unitype=2|archive-date=22 April 2014|access-date=13 May 2014}}</ref> <ref name="universities">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.educationinfoindia.com/maharashtradir.htm|title=Universities of Maharashtra|publisher=Education information of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20130915133355/http://www.educationinfoindia.com/maharashtradir.htm|archive-date=15 September 2013|access-date=13 May 2014}}</ref> [[मुंबई विद्यापीठ|मुंबई]] विद्यापीठ हे पदवीधरांच्या संख्येच्या बाबतीत जगातील सर्वात मोठे विद्यापीठ आहे आणि १४१ संलग्न महाविद्यालये आहेत. <ref name="colleges">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mu.ac.in/colleges.html|title=Mumbai University Affiliated Colleges|publisher=University of Mumbai|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140509004327/http://www.mu.ac.in/colleges.html|archive-date=9 May 2014|access-date=13 May 2014}}</ref> प्रमुख राष्ट्रीय क्रमवारीनुसार, महाराष्ट्रातील अनेक महाविद्यालये आणि विद्यापीठे भारतातील सर्वोच्च स्थानी आहेत. <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://indiatoday.intoday.in/bestcolleges/2013/ranks.jsp?ST=Commerce&LMT=5&Y=2013|title=India's Best Universities for 2013|date=12 May 2013|work=[[India Today]]|access-date=17 May 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140518020839/http://indiatoday.intoday.in/bestcolleges/2013/ranks.jsp?ST=Commerce&LMT=5&Y=2013|archive-date=18 May 2014|url-status=live}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://indiatoday.intoday.in/bestcolleges/2013/ranks.jsp?ST=Commerce&LMT=8&Y=2013|title=Top colleges in state|website=[[India Today]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140518013312/http://indiatoday.intoday.in/bestcolleges/2013/ranks.jsp?ST=Commerce&LMT=8&Y=2013|archive-date=18 May 2014|access-date=17 May 2014}}</ref> [[भारतीय तंत्रज्ञान संस्था मुंबई|भारतीय तंत्रज्ञान संस्था बॉम्बे]] म्हणून महाराष्ट्रात अनेक स्वायत्त संस्था आहेत. <ref name="autonomous colleges">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.ugc.ac.in/oldpdf/colleges/374autocolleges_april11.pdf|title=List of autonomous institutes in Maharashtra|publisher=University Grants Commission|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130102205937/http://www.ugc.ac.in/oldpdf/colleges/374autocolleges_april11.pdf|archive-date=2 January 2013|access-date=13 May 2014}}</ref> यापैकी बहुतेक स्वायत्त संस्था भारतात सर्वोच्च स्थानावर आहेत आणि त्यांना खूप स्पर्धात्मक प्रवेश आवश्यकता आहेत. पुणे ऐतिहासिकदृष्ट्या उच्च शिक्षणाचे केंद्र म्हणून ओळखले जाते आणि भारताची शैक्षणिक राजधानी म्हणून ओळखले जाते. २००६ मध्ये, असे नोंदवले गेले की संपूर्ण भारतातील सुमारे २,००,००० विद्यार्थी पुण्यात नऊ विद्यापीठे आणि शंभरहून अधिक शैक्षणिक संस्थांमध्ये शिक्षण घेतात. राज्यात अनेक धार्मिक आणि विशेष-उद्देशीय संस्थांसह इतर शेकडो खाजगी महाविद्यालये आणि विद्यापीठे आहेत. [[वसंतराव दादा पाटील|वसंतदादा पाटील]] यांच्या राज्य सरकारने १९८२ मध्ये शिक्षण क्षेत्राचे उदारीकरण केल्यानंतर बहुतेक खाजगी महाविद्यालये गेल्या तीस वर्षांत सुरू झाली. <ref name="articles.economictimes.indiatimes.com">{{स्रोत बातमी|last=Bhosale|first=Jayashree|url=http://articles.economictimes.indiatimes.com/2007-11-10/news/27682218_1_educational-institutes-education-barons-professional-education|title=Economic Times: Despite private participation Education lacks quality in Maharashtra|date=10 November 2007|access-date=6 October 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141010054204/http://articles.economictimes.indiatimes.com/2007-11-10/news/27682218_1_educational-institutes-education-barons-professional-education|archive-date=10 October 2014|url-status=live}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBhosale2007">Bhosale, Jayashree (10 November 2007). [http://articles.economictimes.indiatimes.com/2007-11-10/news/27682218_1_educational-institutes-education-barons-professional-education "Economic Times: Despite private participation Education lacks quality in Maharashtra"]. [https://web.archive.org/web/20141010054204/http://articles.economictimes.indiatimes.com/2007-11-10/news/27682218_1_educational-institutes-education-barons-professional-education Archived] from the original on 10 October 2014<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">6 October</span> 2014</span>.</cite></ref> खाजगी असले तरी या महाविद्यालयांच्या कामकाजात शासनाची नियामक भूमिका असते. महाराष्ट्रातील मोठ्या सहकारी चळवळीतील राजकारणी आणि नेत्यांनी अनेक खाजगी संस्था स्थापन करण्यात मोलाचा वाटा उचलला <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Dahiwale Vol. 30, No. 6 (11 Feb. 1995), pp.|first=S. M.|year=1995|title=Consolidation of Maratha Dominance in Maharashtra|journal=Economic and Political Weekly|volume=30|issue=6|pages=341–342|jstor=4402382}}</ref> <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Baviskar|first=B. S.|year=2007|title=Cooperatives in Maharashtra: Challenges Ahead|journal=Economic and Political Weekly|volume=42|issue=42|pages=4217–4219|jstor=40276570}}</ref> राज्यात आयटी क्लस्टर्सच्या वाढीमुळे मागणी पूर्ण करण्यासाठी अभियांत्रिकी महाविद्यालये स्थापन करण्यात त्याच प्रमाणात वाढ झाली आहे. पुण्यासारख्या क्लस्टर्स असलेल्या भागात कुशल कामगार. <ref>Krishnan, S., 2014. Political Economy of India’s Tertiary Education. Economic & Political Weekly, 49(11), p.63.</ref> ब््ब्स्र्योब्व्स्य्ब्र्लब्द्ब द् बद्स् [[चित्र:PDKV_Akola_-_Agricultural_University.png|उजवे|इवलेसे| पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ (कृषी विद्यापीठ) अकोला]] राज्यात विविध प्रदेशात चार कृषी विद्यापीठे देखील आहेत. <ref name="mcaer">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mcaer.org/|title=Welcome to MCAER official website|publisher=mcaer.org|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150929163851/http://www.mcaer.org/|archive-date=29 September 2015|access-date=28 September 2015}}</ref> राज्याच्या जिल्हा स्तरावर उच्च शिक्षणासाठी आवश्यक असलेली अनेक प्रादेशिक विद्यापीठे देखील आहेत. याशिवाय राज्यात अनेक डीम्ड विद्यापीठे आहेत. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.aicte-india.org/downloads/deemedunivertisite.pdf|title=List of Deemed Universities|website=aicte-india.org|publisher=[[All India Council for Technical Education]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150219220504/http://www.aicte-india.org/downloads/deemedunivertisite.pdf|archive-date=19 February 2015|access-date=29 August 2014}}</ref> सामान्यत: अधिक खुली प्रवेश धोरणे, लहान शैक्षणिक कार्यक्रम आणि कमी शिकवणी असलेली स्थानिक समुदाय महाविद्यालये देखील आहेत. '''*व्यावसायिक प्रशिक्षण''' एकूण ४१६ ITI आणि ३१० ITC आहेत ज्यात अंदाजे १,५०,००० (ITIs मध्ये १,१३,६४४ आणि ITC मध्ये ३५,५१२) विद्यार्थी आहेत. राज्यात ४१६ पोस्ट-सेकंडरी स्कूल [[औद्योगिक प्रशिक्षण संस्था|इंडस्ट्रियल ट्रेनिंग इन्स्टिट्यूट]] (ITIs) सरकारद्वारे चालवल्या जातात आणि ३१० इंडस्ट्रियल ट्रेनिंग सेंटर्स (ITC) खाजगी संस्थांद्वारे चालवल्या जातात जे बांधकाम, प्लंबिंग, वेल्डिंग, ऑटोमोबाईल मेकॅनिक इत्यादीसारख्या असंख्य व्यवसायांमध्ये व्यावसायिक प्रशिक्षण देतात. यशस्वी उमेदवारांना राष्ट्रीय व्यापार प्रमाणपत्र मिळते. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=93kkDwAAQBAJ&q=%22Industrial+training+institute%22++pune&pg=PA27|title=Building Histories: the Proceedings of the Fourth Annual Construction History Society Conference|last=Campbell|first=James (editor)|last2=Melsens|first2=S|last3=Mangaonkar – Vaiude|first3=P|last4=Bertels|first4=Inge (Authors)|date=2017|publisher=The Construction History Society|isbn=978-0-9928751-3-8|location=Cambridge UK|pages=27–38|access-date=3 October 2017}}</ref> २०१२ मध्ये अंदाजे १,५०,००० (ITIs मध्ये १,१३,६४४ आणि ITCs मध्ये ३५,५१२) विद्यार्थ्यांनी या संस्थांद्वारे चालवल्या जाणाऱ्या कार्यक्रमांमध्ये नोंदणी केली होती. === वाहतूक === {{Main article|Transport in Maharashtra}} १७ व्या शतकापासून व्यापार आणि औद्योगिक विकासासह मुंबई हे महाराष्ट्रातील प्रमुख बंदर आहे, प्रमुख राष्ट्रीय महामार्ग, रेल्वे राज्यातून जातात, ज्यामुळे माल आणि लोकांच्या जलद वाहतुकीस मदत होते. राज्याने जिल्हा ठिकाणांना प्रमुख व्यापारी बंदरे आणि शहरांशी जोडणाऱ्या रस्त्यांच्या जाळ्यातही भर घातली आहे. मुंबई, पुणे आणि नागपूर ही राज्यातील प्रमुख विमानतळे आहेत. मुंबईच्या [[छत्रपती शिवाजी महाराज आंतरराष्ट्रीय विमानतळ|छत्रपती शिवाजी महाराज आंतरराष्ट्रीय विमानतळा]]<nowiki/>ची जगातील सर्वात व्यस्त सिंगल रनवे विमानतळ म्हणून नोंद झाली आहे. नवी मुंबई आणि पुणे येथे प्रत्येकी एक असे दोन नवीन विमानतळ बांधण्याचे प्रस्तावित आहे. '''*रस्ते वाहतूक''' [[चित्र:Nashik_Mumbai_NH3.jpg|उजवे|इवलेसे| NH3, मुंबई आणि नाशिकला जोडणारा महामार्ग]] राज्यात भारतातील सर्वात मोठे रस्ते जाळे असलेली, बहु-मोडल वाहतूक व्यवस्था आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://mmrda.maharashtra.gov.in/multimodal-corridor-from-virar-to-alibaug|title=Multimodal transportation system in state|publisher=[[Mumbai Metropolitan Region Development Authority]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140903151114/https://mmrda.maharashtra.gov.in/multimodal-corridor-from-virar-to-alibaug|archive-date=3 September 2014|access-date=29 August 2014}}</ref> २०११ मध्ये, महाराष्ट्रातील पृष्ठभागाच्या रस्त्याची एकूण लांबी २,६७,४५२ होती&nbsp;किमी; <ref name="Highwaylength">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pppinindia.com/infrastructure-maharashtra.php|title=Public Private Partnerships in India|website=pppinindia.com/|publisher=[[Ministry of Finance (India)|Ministry of Finance]]|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140830113346/http://www.pppinindia.com/infrastructure-maharashtra.php|archive-date=30 August 2014|access-date=29 August 2014}}</ref> राष्ट्रीय महामार्गांमध्ये ४,१७६ होते&nbsp;किमी <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://knowindia.gov.in/knowindia/general_info.php?id=15|title=List of State-wise National Highways in India|website=knowindia.gov.in/|publisher=[[Government of India]]|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140905021156/http://knowindia.gov.in/knowindia/general_info.php?id=15|archive-date=5 September 2014|access-date=29 August 2014}}</ref> आणि राज्य महामार्ग ३,७००&nbsp;किमी <ref name="Highwaylength" /> इतर जिल्हा रस्ते आणि गावातील रस्ते गावांना त्यांच्या सामाजिक गरजा पूर्ण करण्यासाठी तसेच खेड्यापासून जवळच्या बाजारपेठांमध्ये कृषी उत्पादनांची वाहतूक करण्यासाठी सुलभता प्रदान करतात. प्रमुख जिल्हा रस्ते मुख्य रस्ते आणि ग्रामीण रस्ते यांना जोडण्याचे दुय्यम कार्य प्रदान करतात. महाराष्ट्रातील जवळपास ९८% गावे महामार्ग आणि आधुनिक रस्त्यांनी जोडलेली आहेत. राज्य महामार्गावरील सरासरी वेग ५०-६० च्या दरम्यान असतो&nbsp;किमी/ता (३१–३७&nbsp;mi/h) वाहनांच्या मोठ्या उपस्थितीमुळे; खेडे आणि शहरांमध्ये, वेग २५-३० इतका कमी आहे&nbsp;किमी/ता (१५-१८&nbsp;mi/h). <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.rediff.com/money/report/speed/20070329.htm|title=Village speed limit in maharashtra|website=rediff.com/|publisher=Rediff News|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140903114901/http://www.rediff.com/money/report/speed/20070329.htm|archive-date=3 September 2014|access-date=29 August 2014}}</ref> राष्ट्रीय महामार्गांना केंद्र सरकारकडून निधी मिळतो, मात्र, राज्य महामार्ग आणि स्थानिक रस्ते राज्य सरकारवर अवलंबून असतात. निधीच्या कमतरतेमुळे महाराष्ट्र सरकारला राज्य महामार्गांसाठी निधी देण्यासाठी खाजगी क्षेत्रावर अवलंबून राहावे लागले आहे. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=http://www.iptu.co.uk/content/trade_cluster_info/india/indian-transport-profile.pdf|title=Profile of the Indian transport sector. Operations Evaluation Department|last=Singru|first=N|date=2007|publisher=World Bank|location=Manilla|page=9|access-date=22 May 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20111221122952/http://iptu.co.uk/content/trade_cluster_info/india/indian-transport-profile.pdf|archive-date=21 December 2011}}</ref> [[महाराष्ट्र राज्य मार्ग परिवहन महामंडळ]] (MSRTC) सार्वजनिक क्षेत्रात किफायतशीर आणि विश्वासार्ह प्रवासी रस्ते वाहतूक सेवा प्रदान करते. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.msrtc.gov.in/msrtc/history.html|title=The Maharashtra State Road Transport Corporation|website=msrtc.gov.in/|publisher=[[Government of Maharashtra]]|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140903042657/http://www.msrtc.gov.in/msrtc/history.html|archive-date=3 September 2014|access-date=29 August 2014}}</ref> या बसेस, ज्यांना ST (राज्य परिवहन) म्हटले जाते, बहुतेक लोकसंख्येच्या वाहतुकीचे प्राधान्य साधन आहे. भाड्याने घेतलेल्या वाहतुकीच्या प्रकारांमध्ये मीटरच्या टॅक्सी आणि [[रिक्षा|ऑटो रिक्षा]] यांचा समावेश होतो, जे सहसा शहरांमध्ये विशिष्ट मार्गांनी चालतात. '''*रेल्वे''' [[चित्र:RoRo.jpg|उजवे|इवलेसे| [[सावंतवाडी रेल्वे स्थानक|सावंतवाडी रोड रेल्वे स्थानकावर]] एक [[रो-रो वाहतूक|RORO]] गाडी]] भारत सरकारच्या मालकीची [[भारतीय रेल्वे]] महाराष्ट्रात तसेच उर्वरित देशात रेल्वे नेटवर्क चालवते. ५,९८३ च्या रेल्वे नेटवर्कसह राज्य देशाच्या इतर भागांशी चांगले जोडलेले आहे&nbsp;चार रेल्वे दरम्यान किमी. <ref name="western">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.wr.indianrailways.gov.in/view_section.jsp?lang=0&id=0,1,283|title=Western Railway in its present form|website=Indian Railways|publisher=[[Western Railway zone|Western Railway]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140213185804/http://www.wr.indianrailways.gov.in/view_section.jsp?lang=0&id=0,1,283|archive-date=13 February 2014|access-date=13 February 2014}}</ref> <ref name="central">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.cr.indianrailways.gov.in/cris/view_section.jsp?lang=0&id=0,6,287|title=Central Railway's Head Quarter|publisher=[[Central Railway (India)|Central Railway]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140222234920/http://www.cr.indianrailways.gov.in/cris/view_section.jsp?lang=0&id=0,6,287|archive-date=22 February 2014|access-date=13 February 2014}}</ref> * [[भारतीय रेल्वे|भारतीय रेल्वेचे]] [[मध्य रेल्वे क्षेत्र|मध्य रेल्वे]] आणि [[पश्चिम रेल्वे क्षेत्र|पश्चिम रेल्वे]] झोन ज्यांचे मुख्यालय मुंबई येथे आहे, अनुक्रमे [[छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनस|छत्रपती शिवाजी टर्मिनस]] आणि [[चर्चगेट]] येथे, * [[नागपूर रेल्वे स्थानक|नागपूर जंक्शनमध्ये]] मध्य रेल्वेचा अनुक्रमे नागपूर (मध्य) आणि नागपूर (दक्षिण पूर्व मध्य) आणि [[दक्षिण पूर्व मध्य रेल्वे क्षेत्र|दक्षिण पूर्व मध्य रेल्वेचा विभाग]] [[मध्य रेल्वे क्षेत्र|आहे]] . * [[दक्षिण मध्य रेल्वे क्षेत्र|दक्षिण मध्य रेल्वेचा]] [[नांदेड]] विभाग जो महाराष्ट्राच्या [[मराठवाडा]] विभागाची पूर्तता करतो आणि * [[कोकण रेल्वे]], [[सी.बी.डी. बेलापूर|सीबीडी बेलापूर]], [[नवी मुंबई]] येथे स्थित भारतीय रेल्वेची एक उपकंपनी आहे जी महाराष्ट्राच्या [[कोकण]] किनारपट्टी भागात सेवा देते आणि भारताच्या पश्चिम किनारपट्टीपर्यंत चालू ठेवते. मालवाहतूक आणि लोक वाहून नेण्यासाठी रेल्वे नेटवर्कचा वापर केला जातो परंतु मालवाहतूकीची मोठी टक्केवारी रेल्वेपेक्षा ट्रकद्वारे वाहून नेली जाते. '''* प्रवासी रेल्वे''' [[चित्र:Nagpur_-_Bhusawal_SF_Express.jpg|उजवे|इवलेसे| नागपूर - भुसावळ एसएफ एक्सप्रेस]] भारतातील प्रमुख शहरांना महाराष्ट्रातील शहरांशी जोडणाऱ्या अनेक रेल्वे सेवा आहेत, उदाहरणार्थ, [[मुंबई राजधानी एक्सप्रेस]], सर्वात वेगवान [[राजधानी एक्सप्रेस|राजधानी]] ट्रेन, भारताची राजधानी नवी दिल्ली ते मुंबईला जोडते. <ref name="rajdhani">{{स्रोत बातमी|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Mumbai-New-Delhi-Rajdhani-Express-turns-40/articleshow/13308876.cms?referral=PM|title=Mumbai-New Delhi Rajdhani Express|date=20 May 2012|work=[[The Times of India]]|access-date=1 February 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20150303054341/http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Mumbai-New-Delhi-Rajdhani-Express-turns-40/articleshow/13308876.cms?referral=PM|archive-date=3 March 2015|url-status=live}}</ref> महाराष्ट्रातील शहरांना जोडणाऱ्या अनेक सेवा देखील आहेत जसे की [[दख्खनची राणी|डेक्कन क्वीन]] मुंबई आणि पुण्याला जोडणारी. दक्षिण-पश्चिम महाराष्ट्रातील [[कोल्हापूर]] शहराला ईशान्य महाराष्ट्रातील [[गोंदिया|गोंदियाशी]] जोडणारी [[महाराष्ट्र एक्सप्रेस]] सेवा एका राज्यात सर्वात लांब अंतर कापण्याचा सध्याचा विक्रम आहे, कारण तिचा संपूर्ण धावा १,३४६ आहे.&nbsp;किमी (८३६&nbsp;mi) संपूर्णपणे महाराष्ट्रात आहे. ठाणे आणि सीएसटी ही भारतातील सर्वात व्यस्त रेल्वे स्थानके आहेत, <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Thane-is-busiest-railway-station-in-Mumbai/articleshow/20129363.cms|title=Thane is busiest railway station in Mumbai|website=The Times of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20161031152836/http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Thane-is-busiest-railway-station-in-Mumbai/articleshow/20129363.cms|archive-date=31 October 2016|access-date=13 September 2016}}</ref> नंतरचे मुंबई उपनगरीय रेल्वेच्या लांब पल्ल्याच्या गाड्या आणि प्रवासी गाड्यांसाठी टर्मिनल म्हणून काम करतात. महाराष्ट्रातही [[मुंबई उपनगरी रेल्वे|मुंबई]] आणि [[पुणे उपनगरी रेल्वे|पुण्यात]] उपनगरीय रेल्वे नेटवर्क आहेत जे लांब पल्ल्याच्या प्रवासी आणि मालवाहू गाड्या वापरतात तेच ट्रॅक वापरून दररोज सुमारे 6.4 दशलक्ष प्रवासी वाहतूक करतात. <ref name="IBE2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.ibef.org/download/Maharasthra_271211.pdf|title=Maharashtra – Physical Infrastructure, Railways|date=November 2011|publisher=IBEF|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20120517141307/http://www.ibef.org/download/Maharasthra_271211.pdf|archive-date=17 May 2012|access-date=31 March 2012}}</ref> '''*समुद्री बंदरे''' मुंबई पोर्ट आणि [[जवाहरलाल नेहरू बंदर|जेएनपी]] (ज्याला न्हावा शेवा असेही म्हणतात), ही दोन प्रमुख समुद्री बंदरे भारत सरकारच्या नियंत्रणाखाली आणि देखरेखीखाली आहेत. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mahammb.com/regional-port-offices.htm|title=List of ports in Maharashtra|website=Regional Port Offices|publisher=Maharashtra Maritime Board|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20140203004608/http://www.mahammb.com/regional-port-offices.htm|archive-date=3 February 2014|access-date=1 February 2014}}</ref> भारताच्या १२ सार्वजनिक बंदरांवर हाताळल्या जाणाऱ्या एकूण कंटेनरच्या प्रमाणापैकी अर्ध्याहून अधिक आणि देशाच्या एकूण कंटेनरीकृत महासागर व्यापाराच्या जवळपास ४० टक्के वाटा जेएनपीचा आहे. <ref name="JOC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.joc.com/port-news/asian-ports/port-nhava-sheva/india's-major-ports-see-67-percent-growth-container-volumes_20150407.html|title=India's major ports see 6.7 percent growth in container volumes|date=7 April 2015|publisher=JOC.com.|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150507235822/http://www.joc.com/port-news/asian-ports/port-nhava-sheva/india%E2%80%99s-major-ports-see-67-percent-growth-container-volumes_20150407.html|archive-date=7 May 2015|access-date=27 June 2015}}</ref> महाराष्ट्रात जवळपास ४८ छोटी बंदरे आहेत. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.oocities.org/ggavaska/seaports.html|title=Sea ports of Maharashtra|publisher=Geo cities organisation|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20140222132738/http://www.oocities.org/ggavaska/seaports.html|archive-date=22 February 2014|access-date=13 February 2014}}</ref> यापैकी बहुतेक प्रवासी वाहतूक हाताळतात आणि त्यांची क्षमता मर्यादित असते. महाराष्ट्रातील कोणत्याही प्रमुख नद्यांना जलवाहतूक नाही आणि त्यामुळे नदी वाहतूक राज्यात अस्तित्वात नाही. '''*विमान वाहतूक''' महाराष्ट्रातील जवळपास सर्व प्रमुख शहरांमध्ये विमानतळ आहेत. [[छत्रपती शिवाजी महाराज आंतरराष्ट्रीय विमानतळ|CSIA]] (पूर्वीचे बॉम्बे आंतरराष्ट्रीय विमानतळ) आणि [[जुहू विमानतळ]] हे मुंबईतील दोन विमानतळ आहेत. इतर दोन आंतरराष्ट्रीय विमानतळे [[पुणे विमानतळ|पुणे आंतरराष्ट्रीय विमानतळ]] आणि [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आंतरराष्ट्रीय विमानतळ]] (नागपूर) आहेत. तर [[औरंगाबाद विमानतळ]] हे [[भारतीय विमानतळ प्राधिकरण|भारतीय विमानतळ प्राधिकरणाद्वारे]] चालवले जाणारे देशांतर्गत विमानतळ आहे. उड्डाणे खाजगी आणि सरकारी दोन्ही विमान कंपन्या चालवतात. [[ओझर वायुसेना तळ|नाशिक विमानतळ]] हे देखील एक प्रमुख विमानतळ आहे. राज्यातील बहुतेक विमानतळ भारतीय [[भारतीय विमानतळ प्राधिकरण|विमानतळ प्राधिकरण]] (AAI) द्वारे चालवले जातात तर रिलायन्स एअरपोर्ट डेव्हलपर्स (RADPL), सध्या ९५ वर्षांच्या भाडेतत्त्वावर [[लातूर विमानतळ|लातूर]], [[श्री गुरू गोविंद सिंग जी विमानतळ|नांदेड]], बारामती, उस्मानाबाद आणि यवतमाळ येथे पाच बिगर मेट्रो विमानतळ चालवतात. <ref name="TOI">{{स्रोत बातमी|url=http://timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/Reliance-Airport-gets-five-projects-on-lease/articleshow/4861274.cms?referral=PM|title=Reliance Airport gets five projects on lease|date=6 August 2009|work=The Times of India|access-date=19 September 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20150130212553/http://timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/Reliance-Airport-gets-five-projects-on-lease/articleshow/4861274.cms?referral=PM|archive-date=30 January 2015|url-status=live}}</ref> महाराष्ट्र विमानतळ विकास कंपनी (MADC)ची स्थापना २००२ मध्ये AAI किंवा [[महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ]] (MIDC) अंतर्गत नसलेल्या राज्यातील विमानतळांचा विकास करण्यासाठी करण्यात आली. [[मिहान|नागपूर (मिहान) येथील मल्टी-मॉडल इंटरनॅशनल कार्गो हब आणि विमानतळाच्या]] नियोजन आणि अंमलबजावणीमध्ये MADC प्रमुख भूमिका बजावत आहे. <ref name="MADC">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.madcindia.org/projects.html|title=MIDC projects|publisher=[[Maharashtra Airport Development Company]]|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120226054653/http://www.madcindia.org/projects.html|archive-date=26 February 2012|access-date=31 March 2012}}</ref> अतिरिक्त छोट्या विमानतळांमध्ये [[अकोला विमानतळ|अकोला]], अमरावती, चंद्रपूर, धुळे, [[गोंदिया विमानतळ|गोंदिया]], जळगाव, कराड, [[कोल्हापूर विमानतळ|कोल्हापूर]], [[गांधीनगर विमानतळ|नाशिक रोड]], [[रत्‍नागिरी विमानतळ|रत्‍नागिरी]] आणि [[सोलापूर विमानतळ|सोलापूर]] यांचा समावेश आहे . <ref name="smaller">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://cad.gujarat.gov.in/maharashtra-airfiled.htm|title=Statewise airfield list|website=cad.gujarat.gov.in/|publisher=Director Civil Aviation, Government of Gujarat|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20130208124543/http://cad.gujarat.gov.in/maharashtra-airfiled.htm|archive-date=8 February 2013|access-date=5 August 2014}}</ref> === पर्यटन === पर्यटन हा महाराष्ट्रातील औरंगाबाद, मुंबई आणि पुण्याच्या आसपासचा प्रमुख उद्योग आहे. प्रेक्षणीय स्थळांमध्ये [[अजिंठा]], [[वेरूळची लेणी|एलोरा]], [[घारापुरी लेणी|एलिफंटा]] आणि कार्ले -भाजे येथील प्राचीन लेणी आणि स्मारके, [[रायगड (किल्ला)|रायगड]], [[सिंहगड]], [[राजगड]], [[शिवनेरी]], पन्हाळा, ब्रिटीशकालीन हिल स्टेशन्स जसे की [[लोणावळा]], महाबळवार, मराठा साम्राज्य काळातील असंख्य पर्वतीय किल्ले यांचा समावेश [[महाबळेश्वर|आहे]] आणि [[माथेरान]], मेळघाट, नागझिरा आणि [[ताडोबा-अंधारी व्याघ्र प्रकल्प|ताडोबा]] सारखे व्याघ्र प्रकल्प आणि नवेगाव बंध सारखी राष्ट्रीय उद्याने. धार्मिक पर्यटनामध्ये शिर्डी (साईबाबा मंदिर), नाशिक (हिंदू पवित्र स्थान), नांदेड (गुरुद्वारा), नागपूर (दीक्षाभूमी), [[सिद्धिविनायक मंदिर, मुंबई|सिद्धिविनायक मंदिर]] आणि मुंबईतील हाजी अली दर्गा आणि पंढरपूर (विठ्ठल-रुक्मिणी मंदिर) तसेच पाच ठिकाणांचा समावेश होतो. अकरापैकी [[ज्योतिर्लिंग|ज्योतिर्लिंगे]] आणि कोल्हापूर (महालक्ष्मी मंदिर) सारखी [[शक्तिपीठे|शक्तीपीठे]]. असंख्य समुद्रकिनारे, साहसी पर्यटन स्थळे, मनोरंजन उद्याने आणि वॉटर पार्क देखील राज्यातील पर्यटनात भर घालतात. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.maharashtratourism.gov.in/?MenuID=1124|title=Maharashtra Tourism Development Corporation|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170816110004/https://www.maharashtratourism.gov.in/?MenuID=1124|archive-date=16 August 2017|access-date=16 August 2017}}</ref> == राज्य सरकारचा महसूल आणि खर्च == [[भारताचे संविधान|भारतीय राज्यघटनेचे]] कलम २४६ <ref name="coi" />, [[भारतीय संसद|भारताची संसद]] आणि [[विधानसभा|राज्य विधानमंडळ]] यांच्यात कर आकारणीसह विधायी अधिकारांचे वितरण करते. केंद्र सरकार आणि राज्यांना एकाचवेळी कर आकारणीचे अधिकार देण्याची राज्यघटनेत तरतूद नाही. <ref name="Distribution of">{{Citation|title=Distribution of Powers between Centre, States and Local Governments}}</ref> खालील तक्त्यामध्ये केंद्र सरकारकडून आकारले जाणारे तेरा कर आणि महाराष्ट्रासह राज्यांचे एकोणीस कर आहेत. <ref name="Distribution of" /> === भारताचे केंद्र सरकार === {| class="wikitable" !SL. नाही. ! केंद्रीय यादीनुसार कर |- | ८२ | '''आयकर :''' कृषी उत्पन्नाव्यतिरिक्त इतर उत्पन्नावरील कर. |- | ८३ | '''कस्टम ड्युटी''' : [[निर्यात]] शुल्कासह सीमाशुल्काची कर्तव्ये |- | ८४ | '''उत्पादन शुल्क''' : भारतात उत्पादित किंवा उत्पादित केलेल्या खालील वस्तूंवर [[अबकारी कर|अबकारी]] शुल्क (a) [[खनिज तेल|पेट्रोलियम क्रूड]] (b) [[डीझेल|हाय स्पीड डिझेल]] (c) मोटर स्पिरिट (सामान्यतः पेट्रोल म्हणून ओळखले जाते) (d) [[नैसर्गिक वायू]] (e) [[जेट इंधन|विमानचालन टर्बाइन इंधन]] आणि (f) [[तंबाखू]] आणि तंबाखू उत्पादने |- | ८५ | [[व्यवसाय कर|महानगरपालिका कर]] |- | ८६ | मालमत्तेच्या भांडवली मूल्यावरील कर, शेतजमीन वगळून, व्यक्ती आणि कंपन्या, कंपन्यांच्या भांडवलावरील कर |- | ८७ | शेतजमिनीव्यतिरिक्त इतर मालमत्तेच्या संदर्भात इस्टेट ड्युटी |- | ८८ | शेतजमिनीव्यतिरिक्त इतर मालमत्तेच्या उत्तराधिकाराच्या संदर्भात कर्तव्ये |- | ८९ | माल किंवा प्रवाशांवर टर्मिनल कर, रेल्वे, समुद्र किंवा हवाई मार्गे; रेल्वे भाडे आणि मालवाहतुकीवर कर. |- | 90 | स्टॉक एक्सचेंज आणि फ्युचर्स मार्केटमधील व्यवहारांवरील मुद्रांक शुल्काव्यतिरिक्त इतर कर |- | 92A | आंतरराज्यीय व्यापार किंवा वाणिज्य दरम्यान अशी विक्री किंवा खरेदी जेथे होते तेथे वर्तमानपत्रांव्यतिरिक्त इतर वस्तूंच्या विक्री किंवा खरेदीवरील कर |- | 92B | आंतरराज्यीय व्यापार किंवा वाणिज्य दरम्यान मालाच्या खेपेवर कर |- | ९७ | भारतीय राज्यघटनेच्या सातव्या अनुसूचीच्या तीनपैकी कोणत्याही सूचीमध्ये सर्व अवशिष्ट प्रकारचे कर सूचीबद्ध नाहीत |} === राज्य सरकारे === {| class="wikitable" !SL. नाही. ! '''राज्य यादीनुसार कर''' |- | ४५ | जमीन महसूल, ज्यामध्ये महसुलाचे मूल्यांकन आणि संकलन, जमिनीच्या नोंदींची देखरेख, महसुलाच्या उद्देशांसाठी सर्वेक्षण आणि अधिकारांच्या नोंदी, आणि महसूलापासून दूर राहणे इ. |- | ४६ | कृषी उत्पन्नावर कर |- | ४७ | शेतजमिनीच्या उत्तराधिकाराच्या संदर्भात कर्तव्ये. |- | ४८ | शेतजमिनीच्या संदर्भात इस्टेट ड्युटी |- | 49 | जमिनी आणि इमारतींवर कर. |- | 50 | खनिज अधिकारांवर कर. |- | ५१ | राज्यांतर्गत उत्पादित किंवा उत्पादित केलेल्या मालासाठी उत्पादन शुल्काची कर्तव्ये (i) मानवी वापरासाठी अल्कोहोलयुक्त मद्य आणि (ii) अफू, भारतीय भांग आणि इतर अंमली पदार्थ आणि अंमली पदार्थ. |- | ५३ | '''वीज शुल्क''' : [[वीज|विजेच्या]] वापरावर किंवा विक्रीवर कर |- | ५४ | पेट्रोलियम क्रूड, हाय स्पीड डिझेल, मोटर स्पिरिट (सामान्यत: पेट्रोल म्हणून ओळखले जाते), नैसर्गिक वायू एव्हिएशन टर्बाइन इंधन आणि मानवी वापरासाठी अल्कोहोल मद्य यांच्या विक्रीवरील कर परंतु आंतरराज्यीय किंवा वाणिज्य किंवा आंतरराष्ट्रीय स्त्रोतामध्ये विक्रीचा समावेश नाही अशा वस्तूंचा व्यापार किंवा वाणिज्य. |- | ५६ | रस्ते किंवा अंतर्देशीय जलमार्गाने वाहून नेल्या जाणाऱ्या वस्तू आणि प्रवाशांवर कर. |- | ५७ | रस्त्यावर वापरण्यासाठी योग्य असलेल्या वाहनांवर कर . |- | ५८ | प्राणी आणि बोटींवर कर. |- | ५९ | टोल |- | 60 | व्यवसाय, व्यापार, कॉलिंग आणि रोजगार यावर कर . |- | ६१ | कॅपिटेशन कर . |- | ६२ | करमणूक आणि करमणूक यांवरील कर पंचायत किंवा नगरपालिका किंवा प्रादेशिक परिषद किंवा जिल्हा परिषदेद्वारे आकारले जातील आणि गोळा केले जातील. |- | ६३ | [[मुद्रांक|मुद्रांक शुल्क]] |} === वस्तू आणि सेवा कर === हा कर 1 जुलै 2017 पासून भारत [[भारत सरकार|सरकारद्वारे]] भारताच्या संविधानाच्या शंभर आणि पहिल्या दुरुस्तीच्या अंमलबजावणीद्वारे लागू झाला. GST ने [[भारत सरकार|केंद्र]] आणि [[भारताची राज्ये आणि प्रदेश|राज्य]] सरकारांद्वारे आकारले जाणारे विद्यमान अनेक कर बदलले. हा अप्रत्यक्ष कर (किंवा उपभोग कर ) वस्तू आणि सेवांच्या पुरवठ्यावर वापरला जातो. हा सर्वसमावेशक, बहुस्तरीय, गंतव्य-आधारित कर आहे: सर्वसमावेशक कारण त्यात काही राज्य कर वगळता जवळजवळ सर्व अप्रत्यक्ष कर समाविष्ट आहेत. उत्पादन प्रक्रियेच्या प्रत्येक टप्प्यावर जीएसटी लागू केला जातो, परंतु अंतिम ग्राहकाव्यतिरिक्त उत्पादनाच्या विविध टप्प्यांमध्ये सर्व पक्षांना परतावा दिला जातो आणि गंतव्य-आधारित कर म्हणून तो गोळा केला जातो. वापराच्या बिंदूपासून आणि मागील करांप्रमाणे मूळ बिंदू नाही. == कामगार शक्ती == २०१५ पर्यंत, राज्यातील ५२.७% कामगार कृषी क्षेत्रात होते. यापैकी २५.४% शेतकरी (जमीन मालक) होते, तर २७.३% शेतमजूर होते. <ref>Shroff, S., 2015. 1 lakh farmers quit agriculture in 5 years in Maharashtra.</ref> राज्यात लक्षणीय आंतरराज्य आणि आंतरराज्यीय स्थलांतरित कामगार लोकसंख्या आहे. राज्यातील कामगार प्रामुख्याने [[उत्तर प्रदेश]], [[बिहार]], [[कर्नाटक]] आणि [[राजस्थान]] या राज्यांतून येतात . स्थलांतरित कामगारांना प्रामुख्याने राज्याच्या अधिक विकसित प्रदेशात जसे की पश्चिम महाराष्ट्रातील मुंबई, पुणे आणि नाशिक महानगरे तसेच काही प्रमाणात औरंगाबाद आणि नागपूर विभागांमध्ये रोजगार मिळतो. आंतरराज्य स्थलांतरितांना देखील वर नमूद केलेल्या प्रदेशांमध्ये संधी मिळतात. <ref>Kisan Algur Regional Composition of Migrant and Non -Migrant Workers in Maharashtra, India International Journal of Interdisciplinary and Multidisciplinary Studies (IJIMS), 2017, Vol 4, No.2,152-156. </ref> === उत्पन्न आणि गरिबी === === संघटित कामगार === == प्रदेशांची अर्थव्यवस्था == [[चित्र:Maharashtra_Divisions_Eng.svg|उजवे|इवलेसे| महाराष्ट्रातील विभाग]] प्रशासकीय कारणांसाठी महाराष्ट्र सहा विभागांमध्ये विभागला गेला आहे. अमरावती, नागपूर, औरंगाबाद, कोकण, नाशिक आणि पुणे. हे विभाग विदर्भ (अमरावती आणि नागपूर विभाग), मराठवाडा (औरंगाबाद), पश्चिम महाराष्ट्र (पुणे आणि नाशिक विभाग), कोकण (मुंबई महानगर प्रदेश वगळून), आणि मुंबई महानगर प्रदेशाशी एकरूप होतात. मुंबई महानगर प्रदेश आणि पश्चिम महाराष्ट्र हे आर्थिकदृष्ट्या सर्वात विकसित प्रदेश आहेत आणि राज्यांच्या जीडीपीचे सर्वात मोठे प्रमाण आहेत. मराठवाडा हा सर्वात कमी विकसित प्रदेश आहे कारण तो पूर्वी हैदराबाद संस्थानाचा होता. === मुंबई महानगर क्षेत्र === [[चित्र:Mumbai Metropolitan Region.jpg|उजवे|इवलेसे| मुंबई महानगर प्रदेशाचा नकाशा]] मुंबई हे भारतातील सर्वात मोठे शहर (लोकसंख्येनुसार) आहे आणि भारताची आर्थिक आणि व्यावसायिक राजधानी आहे कारण ते एकूण GDPच्या 6.16% उत्पन्न करते. <ref name="mmrda muip gdp">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mmrdamumbai.org/projects_muip.htm|title=Mumbai Urban Infrastructure Project|publisher=[[Mumbai Metropolitan Region Development Authority]] (MMRDA)|url-status=unfit|archive-url=https://web.archive.org/web/20090226031015/http://www.mmrdamumbai.org/projects_muip.htm|archive-date=26 February 2009|access-date=18 July 2008}}</ref> <ref name="Mumbai global">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.rediff.com/money/2007/apr/27mumbai.htm|title=Mumbai a global financial centre? Of course!|last=Thomas|first=T.|date=27 April 2007|publisher=Rediff|location=New Delhi|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20081118221806/http://www.rediff.com/money/2007/apr/27mumbai.htm|archive-date=18 November 2008|access-date=31 May 2009}}</ref> <ref name="The Financial Express">{{स्रोत बातमी|url=http://archive.financialexpress.com/news/gdp-growth-surat-fastest-mumbai-largest/266636|title=GDP growth: Surat fastest, Mumbai largest|date=29 January 2008|publisher=[[The Financial Express (India)|The Financial Express]]|access-date=5 September 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20141105082319/http://archive.financialexpress.com/news/gdp-growth-surat-fastest-mumbai-largest/266636|archive-date=5 November 2014|url-status=live}}</ref> हे भारताचे आर्थिक केंद्र म्हणून काम करते, 10% कारखाना रोजगार, 25% औद्योगिक उत्पादन, 33% [[आयकर]] संकलन, 60% सीमाशुल्क संकलन, 20% केंद्रीय [[अबकारी कर]] संकलन, 40% भारताच्या परकीय व्यापारात योगदान देते. आणि {{INRConvert|4000|c}} [[व्यवसाय कर|कॉर्पोरेट करांमध्ये]] . <ref>{{Harvard citation no brackets|Swaminathan|Goyal|2006}}</ref> उर्वरित भारताबरोबरच, 1991च्या उदारीकरणानंतर मुंबईने आर्थिक भरभराट, नव्वदच्या दशकाच्या मध्यात आर्थिक तेजी आणि 2000च्या दशकात आयटी, निर्यात, सेवा आणि आउटसोर्सिंग बूम पाहिली आहे. <ref>{{Harvard citation no brackets|Kelsey|2008}}</ref> 1990च्या दशकात मुंबई हे भारताच्या आर्थिक क्रियाकलापांचे केंद्र म्हणून ठळकपणे ओळखले जात असले तरी, [[मुंबई महानगर क्षेत्र|मुंबई महानगर प्रदेश]] सध्या भारताच्या GDP मध्ये योगदान कमी करत आहे. <ref name="ecoprofile">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mcgm.gov.in/irj/go/km/docs/documents/MCGM%20Department%20List/City%20Engineer/Deputy%20City%20Engineer%20(Planning%20and%20Design)/City%20Development%20Plan/Economic%20profile.pdf|title=City Development Plan (Economic Profile)|last=[[Brihanmumbai Municipal Corporation]] (BMC)|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20131125052153/http://www.mcgm.gov.in/irj/go/km/docs/documents/MCGM%20Department%20List/City%20Engineer/Deputy%20City%20Engineer%20(Planning%20and%20Design)/City%20Development%20Plan/Economic%20profile.pdf|archive-date=25 November 2013|access-date=25 August 2013|quote=Mumbai, at present, is in reverse gear, as regards the economic growth and quality of life.}}</ref> 2015 पर्यंत, मुंबईचे मेट्रो क्षेत्र GDP (PPP) अंदाजे $368 अब्ज होते. भारतातील अनेक समूह (लार्सन अँड टुब्रो, स्टेट बँक ऑफ इंडिया (एसबीआय), लाइफ इन्शुरन्स कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया (एलआयसी), टाटा ग्रुप, गोदरेज आणि रिलायन्ससह, आणि फॉर्च्यून ग्लोबल 500 कंपन्यांपैकी पाच मुंबईत आहेत. भारतीय रिझर्व्ह बँक (RBI), बॉम्बे स्टॉक एक्सचेंज (BSE), नॅशनल स्टॉक एक्स्चेंज ऑफ इंडिया (NSE) आणि सिक्युरिटीज अँड एक्सचेंज बोर्ड ऑफ इंडिया (SEBI) सारख्या वित्तीय क्षेत्रातील नियामकांच्या उपस्थितीमुळे हे सुलभ होते. १९७० च्या दशकापर्यंत, मुंबईची समृद्धी मोठ्या प्रमाणात कापड गिरण्या आणि बंदरांवर होती, परंतु तेव्हापासून स्थानिक अर्थव्यवस्थेने वित्त, [[अभियांत्रिकी]], डायमंड-पॉलिशिंग, आरोग्य सेवा आणि माहिती तंत्रज्ञानाचा समावेश करण्यासाठी वैविध्यपूर्ण केले आहे. <ref>{{Harvard citation no brackets|Swaminathan|Goyal|2006}}</ref> शहराच्या अर्थव्यवस्थेत योगदान देणारी प्रमुख क्षेत्रे आहेत: वित्त, रत्ने आणि दागिने, लेदर प्रक्रिया, IT आणि [[आउटसोर्सिंग|ITES]], कापड आणि मनोरंजन. [[नरीमन पॉइंट|नरिमन पॉइंट]] आणि [[वांद्रे कुर्ला संकुल|वांद्रे कुर्ला कॉम्प्लेक्स]] (BKC) ही मुंबईची प्रमुख आर्थिक केंद्रे आहेत. <ref name="ecoprofile">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mcgm.gov.in/irj/go/km/docs/documents/MCGM%20Department%20List/City%20Engineer/Deputy%20City%20Engineer%20(Planning%20and%20Design)/City%20Development%20Plan/Economic%20profile.pdf|title=City Development Plan (Economic Profile)|last=[[Brihanmumbai Municipal Corporation]] (BMC)|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20131125052153/http://www.mcgm.gov.in/irj/go/km/docs/documents/MCGM%20Department%20List/City%20Engineer/Deputy%20City%20Engineer%20(Planning%20and%20Design)/City%20Development%20Plan/Economic%20profile.pdf|archive-date=25 November 2013|access-date=25 August 2013|quote=Mumbai, at present, is in reverse gear, as regards the economic growth and quality of life.}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBrihanmumbai_Municipal_Corporation_(BMC)">[[बृहन्मुंबई महानगरपालिका|Brihanmumbai Municipal Corporation]] (BMC). [http://www.mcgm.gov.in/irj/go/km/docs/documents/MCGM%20Department%20List/City%20Engineer/Deputy%20City%20Engineer%20(Planning%20and%20Design)/City%20Development%20Plan/Economic%20profile.pdf "City Development Plan (Economic Profile)"] <span class="cs1-format">(PDF)</span>. [https://web.archive.org/web/20131125052153/http://www.mcgm.gov.in/irj/go/km/docs/documents/MCGM%20Department%20List/City%20Engineer/Deputy%20City%20Engineer%20(Planning%20and%20Design)/City%20Development%20Plan/Economic%20profile.pdf Archived] <span class="cs1-format">(PDF)</span> from the original on 25 November 2013<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">25 August</span> 2013</span>. <q>Mumbai, at present, is in reverse gear, as regards the economic growth and quality of life.</q></cite></ref> [[बंगळूर|बंगळुरू]], [[हैद्राबाद|हैदराबाद]] आणि [[पुणे]] यांच्यातील स्पर्धा असूनही, मुंबईने माहिती तंत्रज्ञान उद्योगात स्वतःचे स्थान निर्माण केले आहे. सांताक्रूझ इलेक्ट्रॉनिक एक्सपोर्ट प्रोसेसिंग झोन (SEEPZ) आणि इंटरनॅशनल इन्फोटेक पार्क ( [[नवी मुंबई]] ) IT कंपन्यांना उत्कृष्ट सुविधा देतात. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://drnarendrajadhav.info/drnjadhav_web_files/Published%20papers/Role%20of%20Mumbai%20City%20in%20Indian%20Economy.pdf|title=Role of Mumbai in Indian Economy|last=Jadhav|first=Narendra|authorlink=Narendra Jadhav|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120522221937/http://drnarendrajadhav.info/drnjadhav_web_files/Published%20papers/Role%20of%20Mumbai%20City%20in%20Indian%20Economy.pdf|archive-date=22 May 2012|access-date=25 August 2013}}</ref> शहराच्या कर्मचाऱ्यांमध्ये राज्य आणि केंद्र सरकारच्या कर्मचाऱ्यांची संख्या मोठी आहे. मुंबईत अकुशल आणि अर्ध-कुशल स्वयंरोजगार असलेली लोकसंख्याही मोठी आहे, जी प्रामुख्याने फेरीवाले, टॅक्सी चालक, यांत्रिकी आणि इतर अशा ब्लू कॉलर व्यवसाय म्हणून आपली उपजीविका करतात. मुंबई बंदर हे भारतातील सर्वात जुने आणि महत्त्वपूर्ण बंदरांपैकी एक असल्याने बंदर आणि शिपिंग उद्योग सुस्थापित आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.ipa.nic.in/oper.htm|title=Indian Ports Association, Operational Details|publisher=Indian Ports Association|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20090410022515/http://ipa.nic.in/oper.htm|archive-date=10 April 2009|access-date=16 April 2009}}</ref> [[धारावी]], मध्य मुंबईत, शहराच्या इतर भागांतून पुनर्वापर करता येण्याजोग्या कचऱ्यावर प्रक्रिया करणारा एक मोठा पुनर्वापर उद्योग आहे; जिल्ह्यात अंदाजे 15,000 एकल खोलीचे कारखाने आहेत. <ref name="gua">{{स्रोत बातमी|last=McDougall|first=Dan|url=https://www.theguardian.com/environment/2007/mar/04/india.recycling|title=Waste not, want not in the £700m slum|date=4 March 2007|work=The Guardian|location=UK|access-date=29 April 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20130831032146/http://www.theguardian.com/environment/2007/mar/04/india.recycling|archive-date=31 August 2013|url-status=live}}</ref> 28 <ref name="timesofindia.indiatimes.com">{{स्रोत बातमी|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Mumbai-sixth-among-top-10-global-cities-on-billionaire-count/articleshow/19978005.cms?referral=PM|title=Mumbai sixth among top 10 global cities on billionaire count|date=10 May 2013|work=The Times of India|access-date=8 July 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20140804042725/http://timesofindia.indiatimes.com/city/mumbai/Mumbai-sixth-among-top-10-global-cities-on-billionaire-count/articleshow/19978005.cms?referral=PM|archive-date=4 August 2014|url-status=live}}</ref> आणि 46,000 लक्षाधीशांसह अब्जाधीशांच्या संख्येत मुंबई सहाव्या क्रमांकावर आहे, एकूण संपत्ती सुमारे $820 अब्ज आहे <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://indianexpress.com/article/india/mumbai-richest-indian-city-with-total-wealth-of-820-billion-delhi-comes-second-report-4544685/|title=Mumbai richest Indian city with total wealth of $820 billion, Delhi comes second: Report|date=26 February 2017|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170227063903/http://indianexpress.com/article/india/mumbai-richest-indian-city-with-total-wealth-of-820-billion-delhi-comes-second-report-4544685/|archive-date=27 February 2017|access-date=27 February 2018}}</ref> वर्ल्डवाइड सेंटर्स ऑफ कॉमर्स इंडेक्स 2008 मध्ये 48व्या, <ref name="autogenerated1">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mastercard.com/us/company/en/insights/pdfs/2008/MCWW_WCoC-Report_2008.pdf|title=Worldwide Centres of Commerce Index 2008|publisher=[[MasterCard]]|page=21|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20120504014257/http://www.mastercard.com/us/company/en/insights/pdfs/2008/MCWW_WCoC-Report_2008.pdf|archive-date=4 May 2012|access-date=28 April 2009}}</ref> यादीत सातव्या क्रमांकावर आहे. ''फोर्ब्स'' मासिक (एप्रिल 2008), <ref>{{स्रोत बातमी|last=Vorasarun|first=Chaniga|url=https://www.forbes.com/2008/04/30/billionaires-london-moscow-biz-billies-cz_cv_0430billiecities_slide_5.html?thisSpeed=15000|title=In Pictures: The Top 10 Cities For Billionaires|work=Forbes|access-date=28 April 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090422212819/http://www.forbes.com/2008/04/30/billionaires-london-moscow-biz-billies-cz_cv_0430billiecities_slide_5.html?thisSpeed=15000|archive-date=22 April 2009|url-status=live}}</ref> आणि त्या अब्जाधीशांच्या सरासरी संपत्तीच्या बाबतीत पहिले "अब्जाधिशांसाठी टॉप टेन शहरे" <ref>{{स्रोत बातमी|last=Vorasarun|first=Chaniga|url=https://www.forbes.com/2008/04/30/billionaires-london-moscow-biz-billies-cz_cv_0430billiecities.html|title=Cities of the Billionaires|date=30 April 2008|work=Forbes|access-date=28 April 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090417171221/http://www.forbes.com/2008/04/30/billionaires-london-moscow-biz-billies-cz_cv_0430billiecities.html|archive-date=17 April 2009|url-status=live}}</ref> {{As of|2008}} , ग्लोबलायझेशन अँड वर्ल्ड सिटीज स्टडी ग्रुप (GaWC) ने मुंबईला "अल्फा वर्ल्ड सिटी" म्हणून स्थान दिले आहे, जे जागतिक शहरांच्या श्रेणींमध्ये तिसरे आहे. <ref name="lboro2008">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.lboro.ac.uk/gawc/world2008t.html|title=The World According to GaWC 2008|website=Globalization and World Cities Study Group and Network (GaWC)|publisher=[[Loughborough University]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20090301154717/https://www.lboro.ac.uk/gawc/world2008t.html|archive-date=1 March 2009|access-date=7 May 2009}}</ref> मुंबई हे जगातील तिसरे सर्वात महागडे ऑफिस मार्केट आहे, आणि 2009 मध्ये व्यवसाय स्टार्टअपसाठी देशातील सर्वात वेगवान शहरांमध्ये स्थान मिळवले होते. <ref name="World Bank and International Financial Corporation">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.doingbusiness.org/reports/subnational-reports/india|title=Doing Business in India 2009|publisher=[[World Bank]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20101018092951/http://www.doingbusiness.org/Reports/Subnational-Reports/India|archive-date=18 October 2010|access-date=8 June 2010}}</ref> === पुणे विभाग === ==== पुणे महानगर प्रदेश ==== भारतातील सर्वात मोठ्या शहरांपैकी एक आणि अनेक महाविद्यालये आणि विद्यापीठे असलेले शिक्षणाचे प्रमुख केंद्र म्हणून, पुणे हे [[माहिती तंत्रज्ञान|आयटी]] आणि उत्पादनासाठी एक प्रमुख स्थान म्हणून उदयास आले आहे. पुण्याची आठव्या क्रमांकाची महानगरीय अर्थव्यवस्था आहे <ref>{{Citation|title=Top universities of Largest metropolitan economy -Pune, January −31, 2015}}</ref> आणि देशातील सहाव्या क्रमांकाचे दरडोई उत्पन्न. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mapsofindia.com/top-ten-cities-of-india/top-ten-wealthiest-towns-india.html|title=Top Ten Wealthiest Towns of India|publisher=Maps of India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20120309081911/http://www.mapsofindia.com/top-ten-cities-of-india/top-ten-wealthiest-towns-india.html|archive-date=9 March 2012|access-date=1 March 2012}}</ref> [[बजाज ऑटो]], [[टाटा मोटर्स]], [[महिन्द्रा अँड महिन्द्रा|महिंद्रा अँड महिंद्रा]], मर्सिडीज बेंझ, फोर्स मोटर्स (फिरोदिया-ग्रुप), कायनेटिक मोटर्स, [[जनरल मोटर्स]], [[लँड रोव्हर]], [[जॅग्वार कार्स|जग्वार]], रेनॉल्ट, फोक्सवॅगन आणि फियाट या ऑटोमोटिव्ह कंपन्यांनी पुण्याजवळ ग्रीनफिल्ड सुविधा उभारल्या आहेत, भारताचे "मोटर सिटी" म्हणून पुण्याचा उल्लेख करण्यासाठी ''इंडिपेंडंटचे'' नेतृत्व. <ref>{{स्रोत बातमी|url=https://www.independent.co.uk/news/business/analysis-and-features/the-boom-is-over-in-detroit-but-now-india-has-its-own-motor-city-812050.html|title=The boom is over in Detroit. But now India has its own motor city|date=20 April 2008|work=The Independent|location=London|access-date=22 April 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080421010509/http://www.independent.co.uk/news/business/analysis-and-features/the-boom-is-over-in-detroit-but-now-india-has-its-own-motor-city-812050.html|archive-date=21 April 2008|url-status=live}}</ref> [[किर्लोस्कर उद्योग समूह|किर्लोस्कर समूहाने]] 1945 मध्ये पुण्यातील किरकी येथे किर्लोस्कर ऑइल इंजिन्स लिमिटेडची स्थापना करून पुण्यात उद्योग आणला. या ग्रुपची स्थापना मुळात [[किर्लोस्करवाडी]] येथे झाली होती. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.expressindia.com/latest-news/kk-swamy-appointed-md-and-vice-president-of-volkswagen-india/315964/|title=K. K. Swamy appointed MD of Volkswagen India|website=The Indian Express|access-date=14 December 2009}}</ref> किर्लोस्कर ब्रदर्स लिमिटेड (भारतातील पंपांचे सर्वात मोठे उत्पादक आणि निर्यातदार आणि आशियातील सर्वात मोठे इन्फ्रास्ट्रक्चर पंपिंग प्रकल्प कंत्राटदार <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.moneycontrol.com/news/business/kirloskar-brothers-restructure-group-dilute-cross-holdings_428696.html|title=Kirloskar Brothers restructure group|publisher=CNBC-TV18|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20091206043708/http://www.moneycontrol.com/news/business/kirloskar-brothers-restructure-group-dilute-cross-holdings_428696.html|archive-date=6 December 2009|access-date=14 December 2009}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indianpumpsandvalves.com/pumps|title=Pump Industry in India – Overview, Market, Manufacturers, Opportunities|website=Indian Pumps And Valves|language=en-US|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20180613183819/https://www.indianpumpsandvalves.com/pumps|archive-date=13 June 2018|access-date=2017-11-14}}</ref> ), किर्लोस्कर ऑइल इंजिन्स (भारतातील सर्वात मोठी [[डीझेल इंजिन|डिझेल इंजिन]] कंपनी <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.accessmylibrary.com/coms2/summary_0286-14612146_ITM|title=Kirloskar Oil Engines|date=31 August 2004|publisher=India Business Insight|access-date=14 December 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20110909200603/http://www.accessmylibrary.com/coms2/summary_0286-14612146_ITM|archive-date=9 September 2011|url-status=live}}</ref> ), किर्लोस्कर न्यूमॅटिक्स कंपनी लि., आणि इतर [[किर्लोस्कर उद्योग समूह|किर्लोस्कर]] कंपन्या पुण्यात आहेत. हिंजवडी आयटी पार्क (अधिकृतपणे राजीव गांधी आयटी पार्क म्हणतात) हा [[महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ|MIDC]] ने पुण्यातील आयटी क्षेत्रासाठी सुरू केलेला प्रकल्प आहे. पूर्ण झाल्यावर, हिंजवडी आयटी पार्क सुमारे {{Convert|2800|acre|km2}} . प्रकल्पातील अंदाजे गुंतवणूक {{INRConvert|600|b}} . <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://megapolis.co.in/hinjewadi-it-park.html|title=Hinjawadi IT park|website=The MegaPolis|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20090318015457/http://www.megapolis.co.in/hinjewadi-it-park.html|archive-date=18 March 2009|access-date=13 November 2009}}</ref> आर्थिक वाढ सुलभ करण्यासाठी, सरकारने आपल्या IT आणि ITES धोरण, 2003 मध्ये उदार प्रोत्साहन दिले आणि MIDC जमिनीवरील मालमत्ता भाडेतत्त्वावर दिल्या. <ref name="hinjewadiet">{{स्रोत बातमी|last=Bari|first=Prachi|url=http://economictimes.indiatimes.com/articleshow/2604416.cms|title=Hinjawadi, the land of opportunity|date=7 December 2007|work=The Economic times|location=India|access-date=13 November 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090509022917/http://economictimes.indiatimes.com/articleshow/2604416.cms|archive-date=9 May 2009|url-status=live}}</ref> आयटी क्षेत्रात ४ लाखांहून अधिक लोकांना रोजगार आहे. सॉफ्टवेअर दिग्गज [[मायक्रोसॉफ्ट कॉर्पोरेशन|मायक्रोसॉफ्ट]] {{INRConvert|7|b}} प्रकल्प [[हिंजवडी|हिंजवडीमध्ये]] . <ref name="hinjewadiet" /> [[चित्र:World-Trade-Center-Pune.jpg|इवलेसे|200x200अंश| पुणे, महाराष्ट्र येथे जागतिक व्यापार केंद्र]] पुणे फूड क्लस्टर डेव्हलपमेंट प्रकल्प हा [[जागतिक बँक|जागतिक बँकेद्वारे]] अर्थसहाय्यित उपक्रम आहे. पुणे आणि आसपासच्या फळ आणि भाजीपाला प्रक्रिया उद्योगांच्या विकासासाठी सिडबी, क्लस्टर क्राफ्टच्या मदतीने हे कार्यान्वित केले जात आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.punefoodhub.com/about|title=PuneFoodHub.com&nbsp;– Food Cluster Pune|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20090904140153/http://www.punefoodhub.com/about|archive-date=4 September 2009|access-date=15 October 2009}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.punefoodhub.com/partners|title=PuneFoodHub.com&nbsp;– Project Partners|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20090905173144/http://www.punefoodhub.com/partners|archive-date=5 September 2009|access-date=15 October 2009}}</ref> पबमॅटिक, Firstcry.com, Storypick.com, TripHobo, <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://trak.in/tags/business/2014/06/30/triphobo-funding/|title=Pune Based TripHobo Raises $3 Mln Series B Funding|archive-url=https://web.archive.org/web/20160103182259/http://trak.in/tags/business/2014/06/30/triphobo-funding|archive-date=3 January 2016|url-status=live}}</ref> TastyKhana.com (फूडपांडाने अधिग्रहित केलेले), <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://articles.economictimes.indiatimes.com/2014-11-18/news/56221947_1_tastykhana-shachin-bharadwaj-hellofood|title=Food delivery service Foodpanda acquires rival TastyKhana|archive-url=https://web.archive.org/web/20151113204604/http://articles.economictimes.indiatimes.com/2014-11-18/news/56221947_1_tastykhana-shachin-bharadwaj-hellofood|archive-date=13 November 2015|url-status=live}}</ref> पुण्यात स्वाइप बेस सेटअप यांसारख्या टेक स्टार्टअपसह पुणे हे भारतातील एक नवीन स्टार्टअप हब म्हणूनही उदयास आले आहे. <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/Startups-find-Pune-a-fertile-ground/articleshow/48566273.cms|title=Startups find Pune a fertile ground|archive-url=https://web.archive.org/web/20150824090600/http://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/Startups-find-Pune-a-fertile-ground/articleshow/48566273.cms|archive-date=24 August 2015|url-status=live}}</ref> NASSCOM ने [[महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ|MIDC]]च्या सहकार्याने खराडी MIDC येथे त्यांच्या '10,000 स्टार्टअप' उपक्रमांतर्गत शहर आधारित स्टार्टअप्ससाठी एक सहकारी जागा सुरू केली आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.nasscom.in/startup-warehouses-set-navi-mumbai-and-pune?fg=1420175|title=Start-up Warehouses set up in Navi Mumbai and Pune {{!}} NASSCOM|website=www.nasscom.in|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20151207202001/http://www.nasscom.in/startup-warehouses-set-navi-mumbai-and-pune?fg=1420175|archive-date=7 December 2015|access-date=2016-06-04}}</ref> ते पहिल्या बॅचमध्ये OhMyDealer कडून कांदवले सारखे स्टार्टअप उबवतील. पुणे इंटरनॅशनल एक्झिबिशन अँड कन्व्हेन्शन सेंटर (PIECC) 2017 मध्ये पूर्ण झाल्यावर मीटिंग्ज , इन्सेन्टिव्ह, कॉन्फरन्सिंग, एक्झिबिशन ट्रेडला चालना मिळण्याची अपेक्षा आहे. 97-हेक्टर PIECC मध्ये {{Convert|13000|m²|0|abbr=on}} मजल्याच्या क्षेत्रासह 20,000 आसन क्षमता असेल. . यामध्ये सात प्रदर्शन केंद्रे, एक कन्व्हेन्शन सेंटर, एक गोल्फ कोर्स, एक पंचतारांकित हॉटेल, एक बिझनेस कॉम्प्लेक्स, शॉपिंग मॉल्स आणि निवासस्थाने असतील. US$115&nbsp;दशलक्ष प्रकल्प पिंपरी-चिंचवड नवीन शहर विकास प्राधिकरणाने विकसित केला आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.ttgmice.com/article/pune-gets-green-light-for-massive-mice-centre/|title=Pune gets green light for massive MICE centre|publisher=TTGmice|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130605132238/http://www.ttgmice.com/article/pune-gets-green-light-for-massive-mice-centre/|archive-date=5 June 2013|access-date=12 December 2012}}</ref> आजकाल संपूर्ण शहरात ऑटोमोटिव्ह डीलरशिपची वाढती संख्या वाढत आहे. त्यात जग्वार लँड रोव्हर, [[मर्सेडिझ-बेंझ|मर्सिडीज बेंझ]], [[बीएमडब्ल्यू]], [[ऑडी]] सारख्या लक्झरी कार निर्मात्या आणि कावासाकी, केटीएम, बेनेली, डुकाटी, [[बीएमडब्ल्यू]] आणि हार्ले डेव्हिडसन सारख्या मोटारसायकल उत्पादकांचा समावेश आहे . === विदर्भ === [[File:Vidarbha_Region.png|उजवे|इवलेसे| विदर्भ प्रदेश]] [[विदर्भ|विदर्भाची]] अर्थव्यवस्था ही प्रामुख्याने कृषीप्रधान आहे, त्यात जंगल आणि खनिज संपत्तीची भर पडली आहे. आंतरराष्ट्रीय कार्गो हब प्रकल्प, [[मिहान|नागपूर (मिहान) येथे मल्टी-मॉडल आंतरराष्ट्रीय कार्गो हब आणि विमानतळ]] विकसित करण्यात आला आहे. <ref name="aboutmadc">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.madcindia.org/aboutmadc.htm|title=Maharashtra Airport Development Company Limited|publisher=madcindia.org|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080510173353/http://www.madcindia.org/aboutmadc.htm|archive-date=10 May 2008|access-date=14 May 2008}}</ref> <ref name="factsheet">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pibarchive.nic.in/archieve/factsheet/2005/fscivil2005.pdf|title=Maharashtra Airport Development Company Limited|publisher=Press Information Bureau and Ministry of Civil Aviation|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180909000315/http://pibarchive.nic.in/archieve/factsheet/2005/fscivil2005.pdf|archive-date=9 September 2018|access-date=29 January 2008}}</ref> मिहानचा वापर दक्षिण-पूर्व आशिया आणि मध्य-पूर्व आशियामधून येणारा अवजड माल हाताळण्यासाठी केला जाईल. या प्रकल्पामध्ये {{INRConvert|100|b}} देखील समाविष्ट असेल विशेष आर्थिक क्षेत्र (SEZ) <ref name="Nagpur container depot fastest growing in India, Nagpur ATR busiest in India, Trains going through Nagpur, National Highways through Nagpur, Nagpur SEZ stats, Land prices in Ramdaspeth etc./"> {{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.indianexpress.com/story/3713.html|title=Nagpur stakes claim to lead boomtown pack|website=[[The Indian Express]]|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20070929125003/http://www.indianexpress.com/story/3713.html|archive-date=29 September 2007|access-date=2 December 2019}}</ref> माहिती-तंत्रज्ञान कंपन्यांसाठी. हा भारतातील सर्वात मोठा विकास प्रकल्प असेल. <ref name="biggest_development_project">{{स्रोत बातमी|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2007-05-22/nagpur/27875804_1_mihan-health-city-r-c-sinha|title=Mihan is biggest development|date=22 May 2007|work=[[The Times of India]]|access-date=22 May 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20120314133754/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2007-05-22/nagpur/27875804_1_mihan-health-city-r-c-sinha|archive-date=14 March 2012|url-status=dead}}</ref> [[गोंदिया]], [[यवतमाळ]], [[चंद्रपूर]], [[अकोला]], [[अमरावती]] आणि [[नागपूर]] ही या प्रदेशातील प्रमुख शहरे आहेत. नागपूर हे व्यवसाय आणि आरोग्यसेवेचे मध्यवर्ती केंद्र आहे. नागपूर ही हिवाळी राजधानी, एक विस्तीर्ण महानगर आणि मुंबई आणि पुण्यानंतर राज्यातील तिसरे मोठे शहर आहे. शहराच्या आजूबाजूच्या मोठ्या संत्रा उत्पादक क्षेत्रासाठी नागपूरला ऑरेंज सिटी देखील म्हटले जाते. आशियातील सर्वात मोठी लाकूड बाजारपेठ देखील येथे आहे. अमरावती हे चित्रपट वितरक आणि कापड बाजारासाठी ओळखले जाते. [[चंद्रपूर|चंद्रपूरमध्ये]] थर्मल पॉवर स्टेशन आहे जे भारतातील सर्वात मोठे आहे आणि काही इतर अवजड उद्योग जसे की कागद ( BILT बल्लारपूर), स्टील ( [[स्टील ऑथॉरिटी ऑफ इंडिया लिमिटेड|स्टील अथॉरिटी ऑफ इंडिया]], इ. कडून एमईएल), सिमेंट ( [[अल्ट्राटेक सिमेंट]], [[अंबुजा सिमेंट्स]], एसीसी लिमिटेड ), माणिकगड सिमेंट, मुरली सिमेंट) उद्योग आणि असंख्य कोळसा खाणी. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://articles.economictimes.indiatimes.com/2008-12-24/news/27722689_1_nagpur-growth-nucleus-second-greenest-city|title=Nagpur - Growth Nucleus of India - timesofindia-economictimes|date=2008-12-24|website=The Economic Times|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160714065339/http://articles.economictimes.indiatimes.com/2008-12-24/news/27722689_1_nagpur-growth-nucleus-second-greenest-city|archive-date=14 July 2016|access-date=2015-05-29|quote=ET Bureau 24 Dec 2008, 01.29am IST}}</ref> === नाशिक विभाग === [[चित्र:Nashik_Division.png|उजवे|इवलेसे| नाशिक विभागाचा नकाशा ज्यामध्ये अहमदनगर, नाशिक, जळगाव, नंदुरबार आणि धुळे जिल्ह्यांचा समावेश आहे.]] नाशिक हे भारतातील झपाट्याने वाढणाऱ्या शहरांपैकी एक आहे <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.citymayors.com/statistics/urban_growth1.html|title=City Mayors: World's fastest growing urban areas (1)|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20101125090345/http://citymayors.com/statistics/urban_growth1.html|archive-date=25 November 2010|access-date=5 February 2019}}</ref> आणि भारताच्या केंद्र सरकारच्या स्मार्ट सिटी प्रकल्पात <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/amritsar/Amritsar-tops-new-smart-city-list/articleshow/54448624.cms|title=Smart City mission: Amritsar tops new smart city list &#124; Amritsar News - Times of India|website=[[The Times of India]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20161010075736/http://timesofindia.indiatimes.com/city/amritsar/Amritsar-tops-new-smart-city-list/articleshow/54448624.cms|archive-date=10 October 2016|access-date=5 February 2019}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nashik/smart-city-projects-to-kick-off-this-month/articleshow/63633799.cms|title=Smart City projects to kick off this month &#124; Nashik News - Times of India|website=[[The Times of India]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207044653/https://timesofindia.indiatimes.com/city/nashik/smart-city-projects-to-kick-off-this-month/articleshow/63633799.cms|archive-date=7 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> इगतपुरी-नाशिक-सिन्नर गुंतवणूक क्षेत्रासह <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://indianexpress.com/article/cities/mumbai/magnetic-maharashtra-delhi-mumbai-industrial-corridor-to-be-showcased-5058042/|title=Magnetic Maharashtra: Delhi-Mumbai industrial corridor to be showcased|date=10 February 2018|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180519121542/http://indianexpress.com/article/cities/mumbai/magnetic-maharashtra-delhi-mumbai-industrial-corridor-to-be-showcased-5058042/|archive-date=19 May 2018|access-date=5 February 2019}}</ref> महत्त्वाचा नोड म्हणून त्याचा समावेश करण्यात आला आहे. US$90 अब्ज दिल्ली मुंबई इंडस्ट्रियल कॉरिडॉर प्रकल्पात . <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.financialexpress.com/archive/delhi-mumbai-industrial-corridor-launched-in-maharashtra/1230819/|title=Delhi-Mumbai Industrial Corridor launched in Maharashtra|date=4 March 2014|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180114021338/http://www.financialexpress.com/archive/delhi-mumbai-industrial-corridor-launched-in-maharashtra/1230819/|archive-date=14 January 2018|access-date=5 February 2019}}</ref> <ref>"Magnetic Maharashtra: Delhi-Mumbai industrial corridor to be showcased". ''The Indian Express''. Retrieved 19 May 2018.</ref> शहराची अर्थव्यवस्था प्रामुख्याने उत्पादन आणि अभियांत्रिकी उद्योग आणि नाशिक शहराच्या आजूबाजूच्या भागातील अत्यंत प्रगतीशील शेतीवर चालते. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/95441/15/15_chapter6.pdf|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180409110143/http://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/95441/15/15_chapter6.pdf|archive-date=9 April 2018|access-date=5 February 2019}}</ref> अॅटलस कॉप्को, [[रोबेर्ट बोश जीएमबीएच|रॉबर्ट बॉश जीएमबीएच]], सीएटी लिमिटेड, क्रॉम्प्टन ग्रीव्हज, ग्रेफाइट इंडिया, श्नाइडर इलेक्ट्रिक, थायसेनक्रुप, इपकोस, एव्हरेस्ट इंडस्ट्रीज, गॅब्रिएलेक्स इंडिया, ग्रेफाइट इंडिया यासारख्या कंपन्यांच्या उपस्थितीसह अनेक मोठ्या उद्योगातील दिग्गजांचे उत्पादन प्रकल्प आणि युनिट्स शहरात आहेत., हिंदुस्तान कोका-कोला, [[हिंदुस्तान युनिलिव्हर|हिंदुस्तान युनिलिव्हर लिमिटेड]], जिंदाल पॉलिस्टर, ज्योती स्ट्रक्चर्स, किर्लोस्कर ऑइल इंजिन्स, केएसबी पंप्स, लार्सन अँड टुब्रो, [[महिन्द्रा अँड महिन्द्रा|महिंद्रा अँड महिंद्रा]], महिंद्रा सोना, युनायटेड स्पिरिट्स लिमिटेड, परफेक्ट सर्कल इंडस्ट्रीज, महिंद्रा सॅमरी, शालेय, शालेय इंडस्ट्रीज, Siemens, VIP Industries, Indian Oil Corporation, XLO India Limited आणि Jindal Saw. उत्पादनाबरोबरच नाशिक हे माहिती तंत्रज्ञान कंपन्यांसाठी गुंतवणुकीचे ठिकाण म्हणूनही उदयास येत आहे. [[टाटा कन्सल्टन्सी सर्व्हिसेस|टाटा कन्सल्टन्सी सर्व्हिसेसने]] भारत सरकारच्या बीपीओ प्रमोशन स्कीम (IBPS) अंतर्गत नाशिकमध्ये गुंतवणूक केली आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://meity.gov.in/ibps|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207030745/https://meity.gov.in/ibps|archive-date=7 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> तसेच, WNS, ACRES, Accenture, ICOMET technologies TCS ने डिजिटल इम्पॅक्ट स्क्वेअर, किंवा DISQ, <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.digitalimpactsquare.com/|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207021332/https://www.digitalimpactsquare.com/|archive-date=7 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref>ची स्थापना केली आहे, जे एक सामाजिक नवोपक्रम केंद्र आहे. नाशिकमध्ये कापड उद्योग आहे. [[राष्ट्रीय शेती व ग्रामीण विकास बँक|राष्ट्रीय कृषी आणि ग्रामीण विकास बँक]] <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.nabard.org/|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190203021303/https://nabard.org/|archive-date=3 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> ने [[पैठणी]] क्लस्टरच्या विकासासाठी येवला ब्लॉक निवडला आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://economictimes.indiatimes.com/company/paithani-cluster-yeola-private-limited/U74120MH2011PTC221183|title=Paithani Cluster Yeola Private Limited Information - Paithani Cluster Yeola Private Limited Company Profile, Paithani Cluster Yeola Private Limited News on the Economic Times}}</ref> निर्यात सुलभ करण्यासाठी केंद्र सरकारकडून [[महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ|एमआयडीसी]] अंबड येथे कंटेनर फ्रेट स्टेशन सुरू करण्यात आले. शहरात मायलन, <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.mylan.in/|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207072207/http://www.mylan.in/|archive-date=7 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> होल्डन, <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://holdenlabindia.com/|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190119105232/http://holdenlabindia.com/|archive-date=19 January 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> फेम आणि ग्लॅक्सो स्मिथ क्लाइन यांच्या उपस्थितीसह फार्मास्युटिकल उद्योग देखील आहे. [[महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळ]] (MIDC) <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.midcindia.org/home|title=MIDC|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207015523/https://www.midcindia.org/home|archive-date=7 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> अंतर्गत शहरात सातपूर, अंबड, सिन्नर, इगतपुरी, दिंडोरी आणि विंचूर हे मुख्य पाच औद्योगिक झोन आहेत. सिन्नर, मालेगाव आणि राजूर बहुला हे प्रस्तावित अतिरिक्त क्षेत्र आहेत. अलीकडे, नाशिक हे भारतातील वाईन कॅपिटल म्हणून उदयास आले आहे 45 स्थानिक वाईनरी आणि द्राक्ष बाग सुला विनयार्ड्स <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://sulawines.com/|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190212233548/https://sulawines.com/|archive-date=12 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> <ref>[[Sula Vineyards]]</ref> , यॉर्कवाइनरी, <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.yorkwinery.com/|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207015605/http://www.yorkwinery.com/|archive-date=7 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> झाम्पा <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.groverzampa.in/|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190225184133/http://www.groverzampa.in/|archive-date=25 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> आणि सोमा ज्यांना नाशिक व्हॅली वाईन म्हणून आंतरराष्ट्रीय मान्यता आहे <ref>[[Nashik valley wine]]</ref> या द्राक्षबागे वाइन चाचणी आणि द्राक्षबागांशी संबंधित पर्यटन देखील विकसित करत आहेत. नाशिक हे डाळिंब, द्राक्षे <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.thedailyrecords.com/2018-2019-2020-2021/world-famous-top-10-list/india/largest-grapes-producing-states-india-maharashtra/18389/|title=Top 10 Largest Grapes Producing States in India|date=2 January 2019|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207015133/http://www.thedailyrecords.com/2018-2019-2020-2021/world-famous-top-10-list/india/largest-grapes-producing-states-india-maharashtra/18389/|archive-date=7 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> आणि कांद्याचे प्रमुख निर्यातदार म्हणूनही ओळखले जाते. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.thehindubusinessline.com/news/national/Onion-cultivation-on-the-rise-in-some-districts-of-Maharashtra/article20690178.ece|title=Onion cultivation on the rise in some districts of Maharashtra}}</ref> ओझर येथे [[हिंदुस्तान एरोनॉटिक्स लिमिटेड]] विमान निर्मिती प्रकल्प आणि [[संरक्षण संशोधन आणि विकास संस्था|DRDO]] असलेले नाशिक हे संरक्षण आणि एरोस्पेस उत्पादन केंद्र आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://hal-india.com/aircraftdivisionnasik.asp|title=Archived copy|website=hal-india.com|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130323073214/http://hal-india.com/aircraftdivisionnasik.asp|archive-date=23 March 2013|access-date=11 January 2022}}</ref> नाशिकमधील तोफखाना केंद्र हे आशियातील सर्वात मोठे आहे <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.nashikonline.in/city-guide/artillery-centre-in-nashik|title=Archived copy|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207021447/http://www.nashikonline.in/city-guide/artillery-centre-in-nashik|archive-date=7 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> संरक्षण नवोपक्रम केंद्र स्थापन करण्यासाठी केंद्र सरकारने निवडलेल्या दोन शहरांमध्ये नाशिक देखील आहे <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nashik/innovation-hub-announced-for-nashik/articleshow/67577217.cms|title=Innovation hub announced for Nashik &#124; Nashik News - Times of India|website=[[The Times of India]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190416181615/https://timesofindia.indiatimes.com/city/nashik/innovation-hub-announced-for-nashik/articleshow/67577217.cms|archive-date=16 April 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> अन्य कोईम्बतूर येथे आहे. या शहरात द करन्सी नोट प्रेस <ref>"Currency Note Press, Nashik has Highest Ever Monthly Production of 451.5 Million Pieces (MPCS) of Banknotes during January 2013". Press Information Bureau, Government of India</ref> आणि इंडिया सिक्युरिटी प्रेसचे घर आहे, जेथे भारतीय चलन आणि सरकारी मुद्रांकपत्रे अनुक्रमे छापली जातात. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://cnpnashik.spmcil.com/SPMCIL/Interface/Home.aspx|title=Archived copy|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130627223555/http://cnpnashik.spmcil.com/spmcil/Interface/Home.aspx|archive-date=27 June 2013|access-date=5 February 2019}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/newsite/erelease.aspx?relid=92109|title=Press Information Bureau|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20190207015107/http://pib.nic.in/newsite/erelease.aspx?relid=92109|archive-date=7 February 2019|access-date=5 February 2019}}</ref> === मराठवाडा === [[चित्र:Aurangabad_Division.png|उजवे|इवलेसे| मराठवाड्याचा नकाशा]] [[मराठवाडा]] हा शब्द निजामाच्या काळापासून वापरला जात आहे. हा प्रदेश महाराष्ट्राच्या औरंगाबाद विभागाशी एकरूप आहे. 1960 मध्ये महाराष्ट्र राज्याची स्थापना झाल्यापासून आणि नंतर MIDCची स्थापना झाल्यापासून, मराठवाड्यात नवीन औद्योगिक विकास झाला असला तरी तो प्रामुख्याने औरंगाबाद जिल्ह्याच्या आसपास केंद्रित आहे. या प्रदेशातील उर्वरित सहा जिल्ह्यांना औद्योगिकीकरणाच्या प्रक्रियेत फारसा फायदा झालेला नाही. अशा असमान विकासाचे मुख्य कारण म्हणजे औरंगाबाद शहरात इतर जिल्ह्यांच्या व ठिकाणांच्या तुलनेत उत्तम पायाभूत सुविधा उपलब्ध आहेत. <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Chobe.|first=C.N.|date=November 2015|title=(MIDC and Infrastructure: Role of MIDC in Development of Industrial Infrastructure|url=https://ijmr.net.in/current/ExBBKsg8IZF70P2.pdf|journal=International Journal in Management and Social Science|volume=3|issue=11|pages=527–538|access-date=22 December 2021}}</ref> 3srv1o4knqmd2f6q36tzqixoc4boqt5 1 308305 2139582 2139402 2022-07-22T16:53:20Z 2401:4900:1B6B:C343:9908:8437:84E7:18C2 /* संदर्भ */ Reply wikitext text/x-wiki == संदर्भ == {{साद|Omega45}} नमस्कार, आपण या पानावर संपादन करत असताना संदर्भ देखील उडवलेले दिसत आहेत. कारण समजले नाही-[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) २१:३२, १९ जुलै २०२२ (IST) :{{साद|Omega45}} सौम्य स्मरण-[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ०८:४७, २२ जुलै २०२२ (IST) :[[सदस्य:संतोष गोरे |@संतोष गोरे ]]लेख हा इंग्लिश भाषेत आहे. मी भाषांतर करत आहे [[विशेष:योगदान/2401:4900:1B6B:C343:9908:8437:84E7:18C2|2401:4900:1B6B:C343:9908:8437:84E7:18C2]] २२:२३, २२ जुलै २०२२ (IST) 0pjwatirgx9lycj7z05ndlnam5792c6 2139639 2139582 2022-07-23T04:59:45Z संतोष गोरे 135680 wikitext text/x-wiki == संदर्भ == {{साद|Omega45}} नमस्कार, आपण या पानावर संपादन करत असताना संदर्भ देखील उडवलेले दिसत आहेत. कारण समजले नाही-[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) २१:३२, १९ जुलै २०२२ (IST) :{{साद|Omega45}} सौम्य स्मरण-[[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ०८:४७, २२ जुलै २०२२ (IST) :[[सदस्य:संतोष गोरे |@संतोष गोरे ]]लेख हा इंग्लिश भाषेत आहे. मी भाषांतर करत आहे [[विशेष:योगदान/2401:4900:1B6B:C343:9908:8437:84E7:18C2|2401:4900:1B6B:C343:9908:8437:84E7:18C2]] २२:२३, २२ जुलै २०२२ (IST) :स्वागत आहे. नक्कीच. [[सदस्य:संतोष गोरे|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) १०:२९, २३ जुलै २०२२ (IST) pkw2u12qeqm8fr3x0d052ztlg38mx0k 0 308444 2139653 2139519 2022-07-23T06:30:31Z अभय नातू 206 अभय नातू ने लेख [[पाकिस्तानविरुद्ध न्यू झीलँड क्रिकेट संघाचा संयुक्त अरब अमिराती दौरा, २००९-१०]] वरुन [[न्यू झीलँड क्रिकेट संघाचा पाकिस्तान दौरा (संयुक्त अरब अमिरातीमध्ये), २००९-१०]] ला हलविला: शीर्षकलेखन संकेत wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = पाकिस्तानविरुद्ध न्यूझीलंड क्रिकेट संघाचा संयुक्त अरब अमिराती दौरा, २००९-१० | team1_image = Flag of New Zealand.svg | team1_name = न्यूझीलंड | team2_image = Flag of Pakistan.svg | team2_name = पाकिस्तान | from_date = ३ नोव्हेंबर २००९ | to_date = १३ नोव्हेंबर २००९ | team1_captain = डॅनियल व्हिटोरी (वनडे)<br>ब्रेंडन मॅक्युलम (टी२०आ) | team2_captain = युनूस खान (वनडे)<br>[[शाहिद आफ्रिदी]] (टी२०आ) | no_of_ODIs = 3 | team1_ODIs_won = 2 | team2_ODIs_won = 1 | team1_ODIs_most_runs = ब्रेंडन मॅक्युलम २२८ | team2_ODIs_most_runs = [[खालिद लतीफ]] १२८ | team1_ODIs_most_wickets = डॅनियल व्हिटोरी ५ | team2_ODIs_most_wickets = [[सईद अजमल]] ६ | player_of_ODI_series = ब्रेंडन मॅक्युलम | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 2 | team1_twenty20s_most_runs = ब्रेंडन मॅक्युलम ६६ | team2_twenty20s_most_runs = इम्रान नझीर ७७ | team1_twenty20s_most_wickets = [[इयान बटलर]] ३<br>[[टिम साउथी]] ३ | team2_twenty20s_most_wickets = [[सईद अजमल]] ३<br>[[शाहिद आफ्रिदी]] ३ | player_of_twenty20_series = [[शाहिद आफ्रिदी]] }} [[न्यूझीलंड क्रिकेट संघ]] आणि [[पाकिस्तान क्रिकेट संघ]] यांनी ३ नोव्हेंबर २००९ ते १३ नोव्हेंबर २००९ दरम्यान [[संयुक्त अरब अमिराती]] मध्ये तीन सामन्यांची एकदिवसीय आंतरराष्ट्रीय मालिका आणि दोन ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय सामने खेळले. एकदिवसीय सामने शेख झायेद क्रिकेट स्टेडियम, अबू धाबी येथे खेळले गेले तर ट्वेंटी-२० सामने दुबई स्पोर्ट्स सिटी क्रिकेट स्टेडियममध्ये खेळले गेले.<ref>{{cite web |url=http://www.cricinfo.com/pakvnz2009/content/story/426730.html |title=Pakistan and New Zealand to play in UAE |date=26 September 2009 |work=ESPNcricinfo|access-date=24 December 2009}}</ref> ही मालिका मूळतः पाकिस्तानमध्ये आयोजित केली जाणार होती परंतु सुरक्षेच्या कारणास्तव, ती संयुक्त अरब अमिराती मध्ये हलवण्यात आली होती तरीही पाकिस्तान अजूनही घरचा संघ राहिला होता. ==टी२०आ मालिका== ===पहिला टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = १२ नोव्हेंबर २००९ | team1 = {{cr-rt|PAK}} | score1 = १६१/८ (२० षटके) | | score2 = ११२ (१८.३ षटके) | | team2 = {{cr|NZL}} | runs1 = इम्रान नझीर ५८ (३८)| | wickets1 = [[टिम साउथी]] ३/२८ (४ षटके) | | runs2 = ब्रॅडली-जॉन वॉटलिंग २२ (३६) <br> नॅथन मॅक्युलम २२ (२१) | | wickets2 = [[सईद अजमल]] २/१८ (३ षटके)| | result = {{cr|PAK}} ४९ धावांनी विजयी | | report = [http://www.cricinfo.com/pakvnz2009/engine/current/match/426723.html धावफलक] | | venue = दुबई स्पोर्ट्स सिटी क्रिकेट स्टेडियम, [[दुबई]]| | umpires = [[नदीम घौरी]] आणि झहीर हैदर (दोन्ही पाकिस्तान) | | motm = इम्रान नझीर | notes = बीजे वॉटलिंग (न्यूझीलंड) यांनी त्याचे टी२०आ पदार्पण केले. }} ===दुसरा टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = १३ नोव्हेंबर २००९ | team1 = {{cr-rt|PAK}} | score1 = १५३/५ (२० षटके) | | score2 = १४६/५ (२० षटके) | | team2 = {{cr|NZL}} | runs1 = [[उमर अकमल]] ५६ (४९) | | wickets1 = [[इयान बटलर]] ३/२८ (४ षटके) | | runs2 = ब्रेंडन मॅक्युलम ४७ (४१) | | wickets2 = [[उमर गुल]] २/२९ (४ षटके) | | result = {{cr|PAK}} ७ धावांनी विजयी | | report = [http://www.cricinfo.com/pakvnz2009/engine/match/426724.html (धावफलक)] | | venue = दुबई स्पोर्ट्स सिटी क्रिकेट स्टेडियम, [[दुबई]]| | umpires = [[नदीम घौरी]] आणि झहीर हैदर (दोन्ही पाकिस्तान) | | motm = [[उमर अकमल]] | }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:न्यू झीलंड क्रिकेट संघाचे पाकिस्तान दौरे]] tvr79oj18wyg3b8mchudiyq1n0w4df0 2139715 2139653 2022-07-23T09:09:37Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन — शहराचे अचूक नाव ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#शहराचे अचूक नाव|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = पाकिस्तानविरुद्ध न्यूझीलंड क्रिकेट संघाचा संयुक्त अरब अमिराती दौरा, २००९-१० | team1_image = Flag of New Zealand.svg | team1_name = न्यूझीलंड | team2_image = Flag of Pakistan.svg | team2_name = पाकिस्तान | from_date = ३ नोव्हेंबर २००९ | to_date = १३ नोव्हेंबर २००९ | team1_captain = डॅनियल व्हिटोरी (वनडे)<br>ब्रेंडन मॅक्युलम (टी२०आ) | team2_captain = युनूस खान (वनडे)<br>[[शाहिद आफ्रिदी]] (टी२०आ) | no_of_ODIs = 3 | team1_ODIs_won = 2 | team2_ODIs_won = 1 | team1_ODIs_most_runs = ब्रेंडन मॅक्युलम २२८ | team2_ODIs_most_runs = [[खालिद लतीफ]] १२८ | team1_ODIs_most_wickets = डॅनियल व्हिटोरी ५ | team2_ODIs_most_wickets = [[सईद अजमल]] ६ | player_of_ODI_series = ब्रेंडन मॅक्युलम | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 2 | team1_twenty20s_most_runs = ब्रेंडन मॅक्युलम ६६ | team2_twenty20s_most_runs = इम्रान नझीर ७७ | team1_twenty20s_most_wickets = [[इयान बटलर]] ३<br>[[टिम साउथी]] ३ | team2_twenty20s_most_wickets = [[सईद अजमल]] ३<br>[[शाहिद आफ्रिदी]] ३ | player_of_twenty20_series = [[शाहिद आफ्रिदी]] }} [[न्यू झीलंड क्रिकेट संघ]] आणि [[पाकिस्तान क्रिकेट संघ]] यांनी ३ नोव्हेंबर २००९ ते १३ नोव्हेंबर २००९ दरम्यान [[संयुक्त अरब अमिराती]] मध्ये तीन सामन्यांची एकदिवसीय आंतरराष्ट्रीय मालिका आणि दोन ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय सामने खेळले. एकदिवसीय सामने शेख झायेद क्रिकेट स्टेडियम, अबू धाबी येथे खेळले गेले तर ट्वेंटी-२० सामने दुबई स्पोर्ट्स सिटी क्रिकेट स्टेडियममध्ये खेळले गेले.<ref>{{cite web |url=http://www.cricinfo.com/pakvnz2009/content/story/426730.html |title=Pakistan and New Zealand to play in UAE |date=26 September 2009 |work=ESPNcricinfo|access-date=24 December 2009}}</ref> ही मालिका मूळतः पाकिस्तानमध्ये आयोजित केली जाणार होती परंतु सुरक्षेच्या कारणास्तव, ती संयुक्त अरब अमिराती मध्ये हलवण्यात आली होती तरीही पाकिस्तान अजूनही घरचा संघ राहिला होता. ==टी२०आ मालिका== ===पहिला टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = १२ नोव्हेंबर २००९ | team1 = {{cr-rt|PAK}} | score1 = १६१/८ (२० षटके) | | score2 = ११२ (१८.३ षटके) | | team2 = {{cr|NZL}} | runs1 = इम्रान नझीर ५८ (३८)| | wickets1 = [[टिम साउथी]] ३/२८ (४ षटके) | | runs2 = ब्रॅडली-जॉन वॉटलिंग २२ (३६) <br> नॅथन मॅक्युलम २२ (२१) | | wickets2 = [[सईद अजमल]] २/१८ (३ षटके)| | result = {{cr|PAK}} ४९ धावांनी विजयी | | report = [http://www.cricinfo.com/pakvnz2009/engine/current/match/426723.html धावफलक] | | venue = दुबई स्पोर्ट्स सिटी क्रिकेट स्टेडियम, [[दुबई]]| | umpires = [[नदीम घौरी]] आणि झहीर हैदर (दोन्ही पाकिस्तान) | | motm = इम्रान नझीर | notes = बीजे वॉटलिंग (न्यूझीलंड) यांनी त्याचे टी२०आ पदार्पण केले. }} ===दुसरा टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = १३ नोव्हेंबर २००९ | team1 = {{cr-rt|PAK}} | score1 = १५३/५ (२० षटके) | | score2 = १४६/५ (२० षटके) | | team2 = {{cr|NZL}} | runs1 = [[उमर अकमल]] ५६ (४९) | | wickets1 = [[इयान बटलर]] ३/२८ (४ षटके) | | runs2 = ब्रेंडन मॅक्युलम ४७ (४१) | | wickets2 = [[उमर गुल]] २/२९ (४ षटके) | | result = {{cr|PAK}} ७ धावांनी विजयी | | report = [http://www.cricinfo.com/pakvnz2009/engine/match/426724.html (धावफलक)] | | venue = दुबई स्पोर्ट्स सिटी क्रिकेट स्टेडियम, [[दुबई]]| | umpires = [[नदीम घौरी]] आणि झहीर हैदर (दोन्ही पाकिस्तान) | | motm = [[उमर अकमल]] | }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:न्यू झीलंड क्रिकेट संघाचे पाकिस्तान दौरे]] o5u1uofc2edu0eo6b5h55svqmzb8r1t 0 308446 2139562 2139477 2022-07-22T15:11:29Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = इंग्लंड क्रिकेट संघाचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, २००९-१० | team1_image = Flag of South Africa.svg | team1_name = दक्षिण आफ्रिका | team2_image = Flag of England.svg | team2_name = इंग्लंड | from_date = ६ नोव्हेंबर २००९ | to_date = १८ जानेवारी २०१० | team1_captain = [[ग्रॅम स्मिथ]] | team2_captain = अँड्र्यू स्ट्रॉस (कसोटी आणि वनडे)<br />[[पॉल कॉलिंगवुड]] (टी२०आ) | no_of_tests = 4 | team1_tests_won = 1 | team2_tests_won = 1 | team1_tests_most_runs = [[ग्रॅम स्मिथ]] (४२७) | team2_tests_most_runs = [[पॉल कॉलिंगवुड]] (३४४) | team1_tests_most_wickets = [[मोर्ने मॉर्केल]] (१९) | team2_tests_most_wickets = [[ग्रॅम स्वान]] (२१) | player_of_test_series = [[मार्क बाउचर]] (दक्षिण आफ्रिका)<br />[[ग्रॅम स्वान]] (इंग्लंड) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 1 | team2_ODIs_won = 2 | team1_ODIs_most_runs = [[अल्विरो पीटरसन]] (१६६) | team2_ODIs_most_runs = [[पॉल कॉलिंगवुड]] (१९३) | team1_ODIs_most_wickets = वेन पारनेल (५) | team2_ODIs_most_wickets = [[जेम्स अँडरसन]] (८) | player_of_ODI_series = [[पॉल कॉलिंगवुड]] (इंग्लंड) | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 1 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = [[लूट बोसमन]] (१५२) | team2_twenty20s_most_runs = इऑन मॉर्गन (९५) | team1_twenty20s_most_wickets = [[रायन मॅकलरेन]] (४) | team2_twenty20s_most_wickets = [[ल्यूक राइट]] (२)<br />[[साजिद महमूद]] (२) | player_of_twenty20_series = }} इंग्लंड क्रिकेट संघाने ६ नोव्हेंबर २००९ ते १८ जानेवारी २०१० दरम्यान चार सामन्यांच्या कसोटी मालिकेसाठी, पाच सामन्यांची एकदिवसीय आंतरराष्ट्रीय (वनडे) मालिका आणि दोन ट्वेन्टी-२० आंतरराष्ट्रीय सामन्यांसाठी दक्षिण आफ्रिकेचा दौरा केला. ट्वेन्टी-२० आंतरराष्ट्रीय आणि कसोटी मालिका अनिर्णित राहिल्याने संपूर्ण दौरा संतुलित होता आणि इंग्लंडने एकदिवसीय मालिका २-१ ने जिंकली. अंतिम कसोटीत विजय मिळवून कसोटी मालिकेत बरोबरी साधून, दक्षिण आफ्रिकेने २००८ मध्ये इंग्लंडमध्ये मिळवलेली बेसिल डी'ऑलिव्हेरा ट्रॉफी कायम ठेवली.<ref>{{cite news |first=Joe |last=Drabble |title=Smith hails 'great series' |url=http://www.skysports.com/story/0,19528,12123_5866720,00.html |work=[[Sky Sports]] |publisher=BSkyB |date=17 January 2010 |access-date=17 January 2010 }}</ref> २००८ मध्ये दक्षिण आफ्रिका आणि इंग्लंड यांच्यातील कसोटी मालिकेला "आयकॉन" दर्जा देण्याचा निर्णय घेण्यात आला आणि अशा प्रकारे पाच कसोटी सामने आणि फक्त तीन एकदिवसीय सामने खेळले गेले तरी, या दौऱ्यात चार कसोटी आणि पाच एकदिवसीय सामने शिल्लक राहिले.<ref>{{cite news |title='Icon' status for England v South Africa |url=http://www.ecb.co.uk/ecb/about-ecb/media-releases/england-v-south-africa-gets-icon-status,301285,EN.html |work=ecb.co.uk |publisher=[[England and Wales Cricket Board]] |date=16 July 2008 |access-date=17 January 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081230002129/http://www.ecb.co.uk/ecb/about-ecb/media-releases/england-v-south-africa-gets-icon-status,301285,EN.html |archive-date=30 December 2008 |url-status=dead }}</ref> मालिकेतील तिसऱ्या आणि चौथ्या कसोटी सामन्यात एक शांत, मैत्रीपूर्ण मालिका वादाच्या भोवऱ्यात सापडली. तिसऱ्या कसोटीच्या तिसर्‍या दिवशी, टेलिव्हिजन इमेजेसमध्ये स्टुअर्ट ब्रॉड चेंडूवर उभा असल्याचे आणि इंग्लंडचा सहकारी वेगवान गोलंदाज जेम्स अँडरसन चेंडूच्या चामड्याला उचलताना दिसले, ज्यामुळे दक्षिण आफ्रिकेने चेंडूच्या स्थितीबद्दल चिंता व्यक्त केली आणि इंग्लंड जोडीच्या कृती. काही विलंबानंतर, दक्षिण आफ्रिकेच्या संघाने जाहीर केले की ते आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषद (आयसीसी) कडे अधिकृत तक्रार करत नाहीत,<ref>{{cite news |author=Cricinfo staff |title=Stuart Broad 'astonished' by tampering charges |url=http://www.cricinfo.com/rsaveng09/content/story/443197.html |publisher=[[Cricinfo]] |date=9 January 2010 |access-date=17 January 2010 }}</ref> ज्याने हे प्रकरण बंद केल्याची पुष्टी केली.<ref>{{cite news |first=Andrew |last=McGlashan |title=No official complaint over Broad footwork |url=http://www.cricinfo.com/rsaveng09/content/story/442621.html |publisher=[[Cricinfo]] |date=6 January 2010 |access-date=17 January 2010 }}</ref> चौथ्या कसोटीत, यष्टिरक्षक मॅट प्रायरने ग्रॅमी स्मिथची स्पष्ट निक घेतल्यावर, पंच टोनी हिलने अपील नाकारले आणि तिसऱ्या पंच डॅरिल हार्परने पुनरावलोकनाचा हिलचा निर्णय कायम ठेवला. तथापि, बॉल बॅटमधून गेल्याने टीव्ही रिप्लेमध्ये श्रवणीय आवाज दिसला. इंग्लंडने जाहीर केले की ते आयसीसी कडे अधिकृत तक्रार दाखल करतील, <ref>{{cite web |author=Cricinfo staff |title=England lodge complaint over Smith reprieve |url=http://www.cricinfo.com/rsaveng09/content/current/story/444322.html |publisher=[[Cricinfo]] |date=15 January 2010 |access-date=17 January 2010 }}</ref> इंग्लंड आणि वेल्स क्रिकेट बोर्ड (ईसीबी) ने पुनरावलोकन पुनर्संचयित करण्यास सांगितले. आयसीसीने हार्परचा बचाव केला, परंतु सामन्यानंतर या घटनेची "संपूर्ण आणि सर्वसमावेशक चौकशी" सुरू करेल असे सांगितले.<ref>{{cite news |first=Andrew |last=McGlashan |title=ECB ask for reinstatement of lost review |url=http://www.cricinfo.com/rsaveng09/content/current/story/444425.html |publisher=[[Cricinfo]] |date=16 January 2010 |access-date=17 January 2010 }}</ref> ==टी२०आ मालिका== ===पहिला टी२०आ=== {{Single-innings cricket match | date = १३ नोव्हेंबर २००९ | daynight = yes | team1 = {{cr-rt|ENG}} | score1 = २०२/६ (२० षटके) | score2 = १२७/३ (१३ षटके) | team2 = {{cr|RSA}} | runs1 = इऑन मॉर्गन ८५[[नाबाद|*]] (४५) | wickets1 = [[रायन मॅकलरेन]] ३/३३ (४ षटके) | runs2 = [[लूट बोसमन]] ५८ (३१) | wickets2 = [[ल्यूक राइट]] १/१७ (२ षटके) | result = इंग्लंड १ धावाने जिंकला ([[डकवर्थ-लुईस पद्धत|डी/एल पद्धत]]) | report = [http://www.cricinfo.com/rsaveng09/engine/match/387563.html धावफलक] | venue = [[वॉंडरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] | umpires = मारायस इरास्मस (दक्षिण आफ्रिका) आणि [[ब्रायन जेर्लिंग]] (दक्षिण आफ्रिका) | motm = इऑन मॉर्गन (इंग्लंड) | rain = दक्षिण आफ्रिकेच्या डावातील १३व्या षटकानंतर पावसामुळे खेळ थांबला आणि पुढे खेळ होऊ शकला नाही. | notes = दक्षिण आफ्रिकेसाठी १३ षटकांनंतर सुधारित लक्ष्य डी/एल पद्धतीनुसार 129 होते. | toss = दक्षिण आफ्रिकेने नाणेफेक जिंकून क्षेत्ररक्षणाचा निर्णय घेतला. }} ===दुसरा टी२०आ=== {{Single-innings cricket match | date = १५ नोव्हेंबर २००९ | team1 = {{cr-rt|RSA}} | score1 = २४१/६ (२० षटके) | score2 = १५७/८ (२० षटके) | team2 = {{cr|ENG}} | runs1 = [[लूट बोसमन]] ९४ (४५) | wickets1 = जो डेन्ली १/९ (१ षटके) | runs2 = [[जोनाथन ट्रॉट]] ५१ (४०) | wickets2 = [[डेल स्टेन]] २/२९ (४ षटके) | result = दक्षिण आफ्रिकेचा ८४ धावांनी विजय झाला | report = [http://www.cricinfo.com/rsaveng09/engine/current/match/387564.html धावफलक] | venue = [[सेंच्युरियन पार्क]], [[सेंच्युरियन]] | umpires = मारायस इरास्मस (दक्षिण आफ्रिका) आणि [[ब्रायन जेर्लिंग]] (दक्षिण आफ्रिका) | motm = [[लूट बोसमन]] (दक्षिण आफ्रिका) | toss = दक्षिण आफ्रिकेने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:इंग्लंड क्रिकेट संघाचे दक्षिण आफ्रिका दौरे]] hwy2n6przu4orimxbfw5xzzpiqp8xtm 2139710 2139562 2022-07-23T09:02:23Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन — योग्य रकार ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#योग्य रकार|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = इंग्लंड क्रिकेट संघाचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, २००९-१० | team1_image = Flag of South Africa.svg | team1_name = दक्षिण आफ्रिका | team2_image = Flag of England.svg | team2_name = इंग्लंड | from_date = ६ नोव्हेंबर २००९ | to_date = १८ जानेवारी २०१० | team1_captain = [[ग्रॅम स्मिथ]] | team2_captain = अँड्र्यू स्ट्रॉस (कसोटी आणि वनडे)<br />[[पॉल कॉलिंगवुड]] (टी२०आ) | no_of_tests = 4 | team1_tests_won = 1 | team2_tests_won = 1 | team1_tests_most_runs = [[ग्रॅम स्मिथ]] (४२७) | team2_tests_most_runs = [[पॉल कॉलिंगवुड]] (३४४) | team1_tests_most_wickets = [[मोर्ने मॉर्केल]] (१९) | team2_tests_most_wickets = [[ग्रॅम स्वान]] (२१) | player_of_test_series = [[मार्क बाउचर]] (दक्षिण आफ्रिका)<br />[[ग्रॅम स्वान]] (इंग्लंड) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 1 | team2_ODIs_won = 2 | team1_ODIs_most_runs = [[अल्विरो पीटरसन]] (१६६) | team2_ODIs_most_runs = [[पॉल कॉलिंगवुड]] (१९३) | team1_ODIs_most_wickets = वेन पारनेल (५) | team2_ODIs_most_wickets = [[जेम्स अँडरसन]] (८) | player_of_ODI_series = [[पॉल कॉलिंगवुड]] (इंग्लंड) | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 1 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = [[लूट बोसमन]] (१५२) | team2_twenty20s_most_runs = इऑन मॉर्गन (९५) | team1_twenty20s_most_wickets = [[रायन मॅकलरेन]] (४) | team2_twenty20s_most_wickets = [[ल्यूक राइट]] (२)<br />[[साजिद महमूद]] (२) | player_of_twenty20_series = }} इंग्लंड क्रिकेट संघाने ६ नोव्हेंबर २००९ ते १८ जानेवारी २०१० दरम्यान चार सामन्यांच्या कसोटी मालिकेसाठी, पाच सामन्यांची एकदिवसीय आंतरराष्ट्रीय (वनडे) मालिका आणि दोन ट्वेन्टी-२० आंतरराष्ट्रीय सामन्यांसाठी दक्षिण आफ्रिकेचा दौरा केला. ट्वेन्टी-२० आंतरराष्ट्रीय आणि कसोटी मालिका अनिर्णित राहिल्याने संपूर्ण दौरा संतुलित होता आणि इंग्लंडने एकदिवसीय मालिका २-१ ने जिंकली. अंतिम कसोटीत विजय मिळवून कसोटी मालिकेत बरोबरी साधून, दक्षिण आफ्रिकेने २००८ मध्ये इंग्लंडमध्ये मिळवलेली बेसिल डी'ऑलिव्हेरा ट्रॉफी कायम ठेवली.<ref>{{cite news |first=Joe |last=Drabble |title=Smith hails 'great series' |url=http://www.skysports.com/story/0,19528,12123_5866720,00.html |work=[[Sky Sports]] |publisher=BSkyB |date=17 January 2010 |access-date=17 January 2010 }}</ref> २००८ मध्ये दक्षिण आफ्रिका आणि इंग्लंड यांच्यातील कसोटी मालिकेला "आयकॉन" दर्जा देण्याचा निर्णय घेण्यात आला आणि अशा प्रकारे पाच कसोटी सामने आणि फक्त तीन एकदिवसीय सामने खेळले गेले तरी, या दौऱ्यात चार कसोटी आणि पाच एकदिवसीय सामने शिल्लक राहिले.<ref>{{cite news |title='Icon' status for England v South Africa |url=http://www.ecb.co.uk/ecb/about-ecb/media-releases/england-v-south-africa-gets-icon-status,301285,EN.html |work=ecb.co.uk |publisher=[[England and Wales Cricket Board]] |date=16 July 2008 |access-date=17 January 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081230002129/http://www.ecb.co.uk/ecb/about-ecb/media-releases/england-v-south-africa-gets-icon-status,301285,EN.html |archive-date=30 December 2008 |url-status=dead }}</ref> मालिकेतील तिसऱ्या आणि चौथ्या कसोटी सामन्यात एक शांत, मैत्रीपूर्ण मालिका वादाच्या भोवऱ्यात सापडली. तिसऱ्या कसोटीच्या तिसऱ्या दिवशी, टेलिव्हिजन इमेजेसमध्ये स्टुअर्ट ब्रॉड चेंडूवर उभा असल्याचे आणि इंग्लंडचा सहकारी वेगवान गोलंदाज जेम्स अँडरसन चेंडूच्या चामड्याला उचलताना दिसले, ज्यामुळे दक्षिण आफ्रिकेने चेंडूच्या स्थितीबद्दल चिंता व्यक्त केली आणि इंग्लंड जोडीच्या कृती. काही विलंबानंतर, दक्षिण आफ्रिकेच्या संघाने जाहीर केले की ते आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषद (आयसीसी) कडे अधिकृत तक्रार करत नाहीत,<ref>{{cite news |author=Cricinfo staff |title=Stuart Broad 'astonished' by tampering charges |url=http://www.cricinfo.com/rsaveng09/content/story/443197.html |publisher=[[Cricinfo]] |date=9 January 2010 |access-date=17 January 2010 }}</ref> ज्याने हे प्रकरण बंद केल्याची पुष्टी केली.<ref>{{cite news |first=Andrew |last=McGlashan |title=No official complaint over Broad footwork |url=http://www.cricinfo.com/rsaveng09/content/story/442621.html |publisher=[[Cricinfo]] |date=6 January 2010 |access-date=17 January 2010 }}</ref> चौथ्या कसोटीत, यष्टिरक्षक मॅट प्रायरने ग्रॅमी स्मिथची स्पष्ट निक घेतल्यावर, पंच टोनी हिलने अपील नाकारले आणि तिसऱ्या पंच डॅरिल हार्परने पुनरावलोकनाचा हिलचा निर्णय कायम ठेवला. तथापि, बॉल बॅटमधून गेल्याने टीव्ही रिप्लेमध्ये श्रवणीय आवाज दिसला. इंग्लंडने जाहीर केले की ते आयसीसी कडे अधिकृत तक्रार दाखल करतील, <ref>{{cite web |author=Cricinfo staff |title=England lodge complaint over Smith reprieve |url=http://www.cricinfo.com/rsaveng09/content/current/story/444322.html |publisher=[[Cricinfo]] |date=15 January 2010 |access-date=17 January 2010 }}</ref> इंग्लंड आणि वेल्स क्रिकेट बोर्ड (ईसीबी) ने पुनरावलोकन पुनर्संचयित करण्यास सांगितले. आयसीसीने हार्परचा बचाव केला, परंतु सामन्यानंतर या घटनेची "संपूर्ण आणि सर्वसमावेशक चौकशी" सुरू करेल असे सांगितले.<ref>{{cite news |first=Andrew |last=McGlashan |title=ECB ask for reinstatement of lost review |url=http://www.cricinfo.com/rsaveng09/content/current/story/444425.html |publisher=[[Cricinfo]] |date=16 January 2010 |access-date=17 January 2010 }}</ref> ==टी२०आ मालिका== ===पहिला टी२०आ=== {{Single-innings cricket match | date = १३ नोव्हेंबर २००९ | daynight = yes | team1 = {{cr-rt|ENG}} | score1 = २०२/६ (२० षटके) | score2 = १२७/३ (१३ षटके) | team2 = {{cr|RSA}} | runs1 = इऑन मॉर्गन ८५[[नाबाद|*]] (४५) | wickets1 = [[रायन मॅकलरेन]] ३/३३ (४ षटके) | runs2 = [[लूट बोसमन]] ५८ (३१) | wickets2 = [[ल्यूक राइट]] १/१७ (२ षटके) | result = इंग्लंड १ धावाने जिंकला ([[डकवर्थ-लुईस पद्धत|डी/एल पद्धत]]) | report = [http://www.cricinfo.com/rsaveng09/engine/match/387563.html धावफलक] | venue = [[वॉंडरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] | umpires = मारायस इरास्मस (दक्षिण आफ्रिका) आणि [[ब्रायन जेर्लिंग]] (दक्षिण आफ्रिका) | motm = इऑन मॉर्गन (इंग्लंड) | rain = दक्षिण आफ्रिकेच्या डावातील १३व्या षटकानंतर पावसामुळे खेळ थांबला आणि पुढे खेळ होऊ शकला नाही. | notes = दक्षिण आफ्रिकेसाठी १३ षटकांनंतर सुधारित लक्ष्य डी/एल पद्धतीनुसार 129 होते. | toss = दक्षिण आफ्रिकेने नाणेफेक जिंकून क्षेत्ररक्षणाचा निर्णय घेतला. }} ===दुसरा टी२०आ=== {{Single-innings cricket match | date = १५ नोव्हेंबर २००९ | team1 = {{cr-rt|RSA}} | score1 = २४१/६ (२० षटके) | score2 = १५७/८ (२० षटके) | team2 = {{cr|ENG}} | runs1 = [[लूट बोसमन]] ९४ (४५) | wickets1 = जो डेन्ली १/९ (१ षटके) | runs2 = [[जोनाथन ट्रॉट]] ५१ (४०) | wickets2 = [[डेल स्टेन]] २/२९ (४ षटके) | result = दक्षिण आफ्रिकेचा ८४ धावांनी विजय झाला | report = [http://www.cricinfo.com/rsaveng09/engine/current/match/387564.html धावफलक] | venue = [[सेंच्युरियन पार्क]], [[सेंच्युरियन]] | umpires = मारायस इरास्मस (दक्षिण आफ्रिका) आणि [[ब्रायन जेर्लिंग]] (दक्षिण आफ्रिका) | motm = [[लूट बोसमन]] (दक्षिण आफ्रिका) | toss = दक्षिण आफ्रिकेने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:इंग्लंड क्रिकेट संघाचे दक्षिण आफ्रिका दौरे]] 6lz5xii7jhdgqu4ek1ywh832solct4b 0 308524 2139547 2022-07-22T11:59:25Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''लिंगा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळच... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''लिंगा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''लिंगा''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] nzafmy4noipg4rq12qjswqzi2x3ccot 0 308525 2139548 2022-07-22T12:00:03Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''लाडगाव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''लाडगाव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''लाडगाव''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 9w4hs060j9ncfnu22kbi4vnf26m5r78 0 308526 2139549 2022-07-22T12:00:41Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मासळी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळच... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मासळी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''मासळी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] f807eg885hw1tqajjjk3c9jbp1r2am1 0 308527 2139550 2022-07-22T12:01:21Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मासोड''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळच... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मासोड''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''मासोड''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] tu9uadivn4663ljr3sur45gbm8p1pj1 0 308528 2139551 2022-07-22T12:02:02Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मालेगाव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जव... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मालेगाव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''मालेगाव''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 8p8qlnpuie59rtlwetupnj411rwacge 0 308529 2139552 2022-07-22T12:02:42Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मांदळा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मांदळा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''मांदळा''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] plq7dw4jkwgpq93faf6izaxqwsgnzkw 0 308530 2139574 2022-07-22T15:49:10Z Ganesh591 62733 नवीन पान: बांगलादेश क्रिकेट संघ 3 ते 19 फेब्रुवारी 2010 या कालावधीत एकच कसोटी सामना, तीन सामन्यांची एकदिवसीय मालिका आणि एक ट्वेंटी-20 आंतरराष्ट्रीय सामन्यांसाठी न्यूझीलंडचा दौरा करत होता. ==संद... wikitext text/x-wiki बांगलादेश क्रिकेट संघ 3 ते 19 फेब्रुवारी 2010 या कालावधीत एकच कसोटी सामना, तीन सामन्यांची एकदिवसीय मालिका आणि एक ट्वेंटी-20 आंतरराष्ट्रीय सामन्यांसाठी न्यूझीलंडचा दौरा करत होता. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:बांगलादेश क्रिकेट संघाचे न्यूझीलंड दौरे]] dwpd7k670tlkestjme7a5zbmx43nufv 2139575 2139574 2022-07-22T15:50:53Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[बांगलादेश क्रिकेट संघाचा न्यूझीलंड दौरा, २००९-१०]] वरुन [[बांगलादेश क्रिकेट संघाचा न्यू झीलँड दौरा, २००९-१०]] ला हलविला wikitext text/x-wiki बांगलादेश क्रिकेट संघ 3 ते 19 फेब्रुवारी 2010 या कालावधीत एकच कसोटी सामना, तीन सामन्यांची एकदिवसीय मालिका आणि एक ट्वेंटी-20 आंतरराष्ट्रीय सामन्यांसाठी न्यूझीलंडचा दौरा करत होता. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:बांगलादेश क्रिकेट संघाचे न्यूझीलंड दौरे]] dwpd7k670tlkestjme7a5zbmx43nufv 2139577 2139575 2022-07-22T15:59:16Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = बांगलादेश क्रिकेट संघाचा न्यूझीलंड दौरा २००९-१० | team1_image = Flag of Bangladesh.svg | team1_name = बांगलादेश | team2_image = Flag of New Zealand.svg | team2_name = न्यूझीलंड | from_date = ३ फेब्रुवारी | to_date = १९ फेब्रुवारी २०१० | team1_captain = [[शाकिब अल हसन]] | team2_captain = डॅनियल व्हिटोरी | no_of_tests = 1 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 1 | team1_tests_most_runs = [[शाकिब अल हसन]] (१८७) | team2_tests_most_runs = [[मार्टिन गप्टिल]] (२४५) | team1_tests_most_wickets = [[रुबेल हुसेन]] (५) | team2_tests_most_wickets = डॅनियल व्हिटोरी (५) | no_of_ODIs = 3 | team1_ODIs_won = 0 | team2_ODIs_won = 3 | team1_ODIs_most_runs = इमरुल कायस (१४३) | team2_ODIs_most_runs = [[रॉस टेलर]] (१३२) | team1_ODIs_most_wickets = शफीउल इस्लाम (७) | team2_ODIs_most_wickets = डॅनियल व्हिटोरी (६) | player_of_ODI_series = | no_of_twenty20s = 1 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = रकीबुल हसन (१८) | team2_twenty20s_most_runs = ब्रेंडन मॅक्युलम (५६) | team1_twenty20s_most_wickets = &nbsp; | team2_twenty20s_most_wickets = डॅनियल व्हिटोरी (३) | player_of_twenty20_series = डॅनियल व्हिटोरी }} बांगलादेश क्रिकेट संघ ३ ते १९ फेब्रुवारी २०१० या कालावधीत एकच कसोटी सामना, तीन सामन्यांची एकदिवसीय मालिका आणि एक ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय सामन्यांसाठी न्यूझीलंडचा दौरा करत होता. ही 'द नॅशनल बँक' मालिका होती.<ref>{{cite web|url=http://www.cricinfo.com/bangladesh/content/team/25.html?template=fixtures |title=Bangladesh / Fixtures |publisher=[[Cricinfo]] |access-date=2010-02-03| archive-url= https://web.archive.org/web/20100213041924/http://www.cricinfo.com/bangladesh/content/team/25.html?template=fixtures| archive-date= 13 February 2010 | url-status= live}}</ref> न्यूझीलंडने ट्वेंटी२० आंतरराष्ट्रीय सामन्यात दहा गडी राखून विजय मिळवून मालिकेची सुरुवात केली, बांगलादेशला ७८ धावांवर बाद केले, जे आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषदेच्या (आयसीसी) पूर्ण सदस्याद्वारे दुसऱ्या क्रमांकाची सर्वात कमी धावसंख्या आहे.<ref>{{cite web|url=http://stats.cricinfo.com/ci/content/current/records/283172.html |title= Records / Twenty20 Internationals / Team records / Lowest innings totals |publisher=[[Cricinfo]] |access-date=2010-02-03| archive-url= https://web.archive.org/web/20100207004340/http://stats.cricinfo.com/ci/content/current/records/283172.html| archive-date= 7 February 2010 | url-status= live}}</ref> न्यूझीलंडने एकदिवसीय मालिका ३-० आणि कसोटी मालिका १-० ने जिंकून क्लीन स्वीप नोंदवला. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:बांगलादेश क्रिकेट संघाचे न्यूझीलंड दौरे]] 3u9jys379uxuvgk6vatya08ux2w2q5k 2139580 2139577 2022-07-22T16:30:59Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = बांगलादेश क्रिकेट संघाचा न्यूझीलंड दौरा २००९-१० | team1_image = Flag of Bangladesh.svg | team1_name = बांगलादेश | team2_image = Flag of New Zealand.svg | team2_name = न्यूझीलंड | from_date = ३ फेब्रुवारी | to_date = १९ फेब्रुवारी २०१० | team1_captain = [[शाकिब अल हसन]] | team2_captain = डॅनियल व्हिटोरी | no_of_tests = 1 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 1 | team1_tests_most_runs = [[शाकिब अल हसन]] (१८७) | team2_tests_most_runs = [[मार्टिन गप्टिल]] (२४५) | team1_tests_most_wickets = [[रुबेल हुसेन]] (५) | team2_tests_most_wickets = डॅनियल व्हिटोरी (५) | no_of_ODIs = 3 | team1_ODIs_won = 0 | team2_ODIs_won = 3 | team1_ODIs_most_runs = इमरुल कायस (१४३) | team2_ODIs_most_runs = [[रॉस टेलर]] (१३२) | team1_ODIs_most_wickets = शफीउल इस्लाम (७) | team2_ODIs_most_wickets = डॅनियल व्हिटोरी (६) | player_of_ODI_series = | no_of_twenty20s = 1 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = रकीबुल हसन (१८) | team2_twenty20s_most_runs = ब्रेंडन मॅक्युलम (५६) | team1_twenty20s_most_wickets = &nbsp; | team2_twenty20s_most_wickets = डॅनियल व्हिटोरी (३) | player_of_twenty20_series = डॅनियल व्हिटोरी }} बांगलादेश क्रिकेट संघ ३ ते १९ फेब्रुवारी २०१० या कालावधीत एकच कसोटी सामना, तीन सामन्यांची एकदिवसीय मालिका आणि एक ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय सामन्यांसाठी न्यूझीलंडचा दौरा करत होता. ही 'द नॅशनल बँक' मालिका होती.<ref>{{cite web|url=http://www.cricinfo.com/bangladesh/content/team/25.html?template=fixtures |title=Bangladesh / Fixtures |publisher=[[Cricinfo]] |access-date=2010-02-03| archive-url= https://web.archive.org/web/20100213041924/http://www.cricinfo.com/bangladesh/content/team/25.html?template=fixtures| archive-date= 13 February 2010 | url-status= live}}</ref> न्यूझीलंडने ट्वेंटी२० आंतरराष्ट्रीय सामन्यात दहा गडी राखून विजय मिळवून मालिकेची सुरुवात केली, बांगलादेशला ७८ धावांवर बाद केले, जे आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषदेच्या (आयसीसी) पूर्ण सदस्याद्वारे दुसऱ्या क्रमांकाची सर्वात कमी धावसंख्या आहे.<ref>{{cite web|url=http://stats.cricinfo.com/ci/content/current/records/283172.html |title= Records / Twenty20 Internationals / Team records / Lowest innings totals |publisher=[[Cricinfo]] |access-date=2010-02-03| archive-url= https://web.archive.org/web/20100207004340/http://stats.cricinfo.com/ci/content/current/records/283172.html| archive-date= 7 February 2010 | url-status= live}}</ref> न्यूझीलंडने एकदिवसीय मालिका ३-० आणि कसोटी मालिका १-० ने जिंकून क्लीन स्वीप नोंदवला. ==टी२०आ मालिका== ===फक्त टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = 3 फेब्रुवारी 2010 | team1 = {{cr-rt|BAN}} | score1 = 78 (17.3 षटके) | score2 = 79/0 (8.2 षटके) | team2 = {{cr|NZL}} | runs1 = [[रकीबुल हसन]] 18 (13) | wickets1 = डॅनियल व्हिटोरी 3/6 (4 षटके) | runs2 = ब्रेंडन मॅक्युलम 56 (27) | wickets2 = | result = न्यूझीलंड १० गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.espncricinfo.com/nzvbdesh2010/engine/match/423782.html धावफलक] | venue = [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यूझीलंड|हॅमिल्टन]] | umpires = [[गॅरी बॅक्स्टर]] (न्यूझीलंड) आणि ख्रिस गॅफनी (न्यूझीलंड) | motm = डॅनियल व्हिटोरी (न्यूझीलंड) | toss = बांगलादेशने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = | notes = }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:बांगलादेश क्रिकेट संघाचे न्यूझीलंड दौरे]] r2ttfuppmr20uv7zy8esnvjkomeuwed 2139581 2139580 2022-07-22T16:32:35Z Ganesh591 62733 /* फक्त टी२०आ */ wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = बांगलादेश क्रिकेट संघाचा न्यूझीलंड दौरा २००९-१० | team1_image = Flag of Bangladesh.svg | team1_name = बांगलादेश | team2_image = Flag of New Zealand.svg | team2_name = न्यूझीलंड | from_date = ३ फेब्रुवारी | to_date = १९ फेब्रुवारी २०१० | team1_captain = [[शाकिब अल हसन]] | team2_captain = डॅनियल व्हिटोरी | no_of_tests = 1 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 1 | team1_tests_most_runs = [[शाकिब अल हसन]] (१८७) | team2_tests_most_runs = [[मार्टिन गप्टिल]] (२४५) | team1_tests_most_wickets = [[रुबेल हुसेन]] (५) | team2_tests_most_wickets = डॅनियल व्हिटोरी (५) | no_of_ODIs = 3 | team1_ODIs_won = 0 | team2_ODIs_won = 3 | team1_ODIs_most_runs = इमरुल कायस (१४३) | team2_ODIs_most_runs = [[रॉस टेलर]] (१३२) | team1_ODIs_most_wickets = शफीउल इस्लाम (७) | team2_ODIs_most_wickets = डॅनियल व्हिटोरी (६) | player_of_ODI_series = | no_of_twenty20s = 1 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = रकीबुल हसन (१८) | team2_twenty20s_most_runs = ब्रेंडन मॅक्युलम (५६) | team1_twenty20s_most_wickets = &nbsp; | team2_twenty20s_most_wickets = डॅनियल व्हिटोरी (३) | player_of_twenty20_series = डॅनियल व्हिटोरी }} बांगलादेश क्रिकेट संघ ३ ते १९ फेब्रुवारी २०१० या कालावधीत एकच कसोटी सामना, तीन सामन्यांची एकदिवसीय मालिका आणि एक ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय सामन्यांसाठी न्यूझीलंडचा दौरा करत होता. ही 'द नॅशनल बँक' मालिका होती.<ref>{{cite web|url=http://www.cricinfo.com/bangladesh/content/team/25.html?template=fixtures |title=Bangladesh / Fixtures |publisher=[[Cricinfo]] |access-date=2010-02-03| archive-url= https://web.archive.org/web/20100213041924/http://www.cricinfo.com/bangladesh/content/team/25.html?template=fixtures| archive-date= 13 February 2010 | url-status= live}}</ref> न्यूझीलंडने ट्वेंटी२० आंतरराष्ट्रीय सामन्यात दहा गडी राखून विजय मिळवून मालिकेची सुरुवात केली, बांगलादेशला ७८ धावांवर बाद केले, जे आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषदेच्या (आयसीसी) पूर्ण सदस्याद्वारे दुसऱ्या क्रमांकाची सर्वात कमी धावसंख्या आहे.<ref>{{cite web|url=http://stats.cricinfo.com/ci/content/current/records/283172.html |title= Records / Twenty20 Internationals / Team records / Lowest innings totals |publisher=[[Cricinfo]] |access-date=2010-02-03| archive-url= https://web.archive.org/web/20100207004340/http://stats.cricinfo.com/ci/content/current/records/283172.html| archive-date= 7 February 2010 | url-status= live}}</ref> न्यूझीलंडने एकदिवसीय मालिका ३-० आणि कसोटी मालिका १-० ने जिंकून क्लीन स्वीप नोंदवला. ==टी२०आ मालिका== ===फक्त टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = 3 फेब्रुवारी 2010 | team1 = {{cr-rt|BAN}} | score1 = 78 (17.3 षटके) | score2 = 79/0 (8.2 षटके) | team2 = {{cr|NZL}} | runs1 = रकीबुल हसन 18 (13) | wickets1 = डॅनियल व्हिटोरी 3/6 (4 षटके) | runs2 = ब्रेंडन मॅक्युलम 56 (27) | wickets2 = | result = न्यूझीलंड १० गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.espncricinfo.com/nzvbdesh2010/engine/match/423782.html धावफलक] | venue = [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यूझीलंड|हॅमिल्टन]] | umpires = [[गॅरी बॅक्स्टर]] (न्यूझीलंड) आणि ख्रिस गॅफनी (न्यूझीलंड) | motm = डॅनियल व्हिटोरी (न्यूझीलंड) | toss = बांगलादेशने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = | notes = }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:बांगलादेश क्रिकेट संघाचे न्यूझीलंड दौरे]] rhrjkmgfu20qgir2ei3ex5dvzo5a7cr 2139718 2139581 2022-07-23T09:11:18Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन — शहराचे अचूक नाव ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#शहराचे अचूक नाव|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = बांगलादेश क्रिकेट संघाचा न्यूझीलंड दौरा २००९-१० | team1_image = Flag of Bangladesh.svg | team1_name = बांगलादेश | team2_image = Flag of New Zealand.svg | team2_name = न्यूझीलंड | from_date = ३ फेब्रुवारी | to_date = १९ फेब्रुवारी २०१० | team1_captain = [[शाकिब अल हसन]] | team2_captain = डॅनियल व्हिटोरी | no_of_tests = 1 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 1 | team1_tests_most_runs = [[शाकिब अल हसन]] (१८७) | team2_tests_most_runs = [[मार्टिन गप्टिल]] (२४५) | team1_tests_most_wickets = [[रुबेल हुसेन]] (५) | team2_tests_most_wickets = डॅनियल व्हिटोरी (५) | no_of_ODIs = 3 | team1_ODIs_won = 0 | team2_ODIs_won = 3 | team1_ODIs_most_runs = इमरुल कायस (१४३) | team2_ODIs_most_runs = [[रॉस टेलर]] (१३२) | team1_ODIs_most_wickets = शफीउल इस्लाम (७) | team2_ODIs_most_wickets = डॅनियल व्हिटोरी (६) | player_of_ODI_series = | no_of_twenty20s = 1 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = रकीबुल हसन (१८) | team2_twenty20s_most_runs = ब्रेंडन मॅक्युलम (५६) | team1_twenty20s_most_wickets = &nbsp; | team2_twenty20s_most_wickets = डॅनियल व्हिटोरी (३) | player_of_twenty20_series = डॅनियल व्हिटोरी }} बांगलादेश क्रिकेट संघ ३ ते १९ फेब्रुवारी २०१० या कालावधीत एकच कसोटी सामना, तीन सामन्यांची एकदिवसीय मालिका आणि एक ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय सामन्यांसाठी न्यू झीलंडचा दौरा करत होता. ही 'द नॅशनल बँक' मालिका होती.<ref>{{cite web|url=http://www.cricinfo.com/bangladesh/content/team/25.html?template=fixtures |title=Bangladesh / Fixtures |publisher=[[Cricinfo]] |access-date=2010-02-03| archive-url= https://web.archive.org/web/20100213041924/http://www.cricinfo.com/bangladesh/content/team/25.html?template=fixtures| archive-date= 13 February 2010 | url-status= live}}</ref> न्यू झीलंडने ट्वेंटी२० आंतरराष्ट्रीय सामन्यात दहा गडी राखून विजय मिळवून मालिकेची सुरुवात केली, बांगलादेशला ७८ धावांवर बाद केले, जे आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषदेच्या (आयसीसी) पूर्ण सदस्याद्वारे दुसऱ्या क्रमांकाची सर्वात कमी धावसंख्या आहे.<ref>{{cite web|url=http://stats.cricinfo.com/ci/content/current/records/283172.html |title= Records / Twenty20 Internationals / Team records / Lowest innings totals |publisher=[[Cricinfo]] |access-date=2010-02-03| archive-url= https://web.archive.org/web/20100207004340/http://stats.cricinfo.com/ci/content/current/records/283172.html| archive-date= 7 February 2010 | url-status= live}}</ref> न्यू झीलंडने एकदिवसीय मालिका ३-० आणि कसोटी मालिका १-० ने जिंकून क्लीन स्वीप नोंदवला. ==टी२०आ मालिका== ===फक्त टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = 3 फेब्रुवारी 2010 | team1 = {{cr-rt|BAN}} | score1 = 78 (17.3 षटके) | score2 = 79/0 (8.2 षटके) | team2 = {{cr|NZL}} | runs1 = रकीबुल हसन 18 (13) | wickets1 = डॅनियल व्हिटोरी 3/6 (4 षटके) | runs2 = ब्रेंडन मॅक्युलम 56 (27) | wickets2 = | result = न्यूझीलंड १० गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.espncricinfo.com/nzvbdesh2010/engine/match/423782.html धावफलक] | venue = [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यूझीलंड|हॅमिल्टन]] | umpires = [[गॅरी बॅक्स्टर]] (न्यूझीलंड) आणि ख्रिस गॅफनी (न्यूझीलंड) | motm = डॅनियल व्हिटोरी (न्यूझीलंड) | toss = बांगलादेशने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = | notes = }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:बांगलादेश क्रिकेट संघाचे न्यू झीलंड दौरे]] 2uwq9wxyk20oiqxg62xxnmegiotj8cu 0 308531 2139576 2022-07-22T15:50:53Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[बांगलादेश क्रिकेट संघाचा न्यूझीलंड दौरा, २००९-१०]] वरुन [[बांगलादेश क्रिकेट संघाचा न्यू झीलँड दौरा, २००९-१०]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[बांगलादेश क्रिकेट संघाचा न्यू झीलँड दौरा, २००९-१०]] 3jouttt1y7us25kw8yol1sbk0qplzy1 3 308532 2139585 2022-07-22T18:47:15Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Satish218700}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) ००:१७, २३ जुलै २०२२ (IST) p1b21h2xcqd5oyzhptp1cbtebtptarj 3 308533 2139587 2022-07-22T19:12:49Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Nikhil Jagdish Deshpande}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) ००:४२, २३ जुलै २०२२ (IST) e5mcxuftmej79zhzv3c1816ijord7vk 14 308534 2139591 2022-07-22T21:49:59Z Usernamekiran 29153 redirect to विकिपीडिया:धोरणांची व मार्गदर्शक तत्त्वांची सूची wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[विकिपीडिया:धोरणांची व मार्गदर्शक तत्त्वांची सूची]] f9pgxt4ybydm6vds8mwcwwxi6bg25tm 2139592 2139591 2022-07-22T21:51:42Z Usernamekiran 29153 chuk durust keli wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 308535 2139593 2022-07-23T01:11:10Z Ganesh591 62733 नवीन पान: 2010 केनियामधील असोसिएट्स ट्वेंटी20 मालिका ही ट्वेंटी20 क्रिकेट सामन्यांची एक स्पर्धा होती जी 30 जानेवारी ते 4 फेब्रुवारी 2010 दरम्यान केनियामध्ये आयोजित करण्यात आली होती. wikitext text/x-wiki 2010 केनियामधील असोसिएट्स ट्वेंटी20 मालिका ही ट्वेंटी20 क्रिकेट सामन्यांची एक स्पर्धा होती जी 30 जानेवारी ते 4 फेब्रुवारी 2010 दरम्यान केनियामध्ये आयोजित करण्यात आली होती. 3cko0wibu0d4q299mgl12x2e92za9ur 2139594 2139593 2022-07-23T01:20:47Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket series | series = २०१० केनिया असोसिएट्स ट्वेंटी२० मालिका | image = | caption = | date = ३० जानेवारी २०१० – ४ फेब्रुवारी २०१० | place = [[केनिया]] | result = {{cr|KEN}}ने स्पर्धा जिंकली | team1 = {{cr|KEN}} | team2 = {{cr|SCO}} | team3 = {{cr|UGA}} | captain1 = [[मॉरिस ओमा]] | captain2 = [[गॅविन हॅमिल्टन]] | captain3 = [[अकबर बेग]] [[डेव्हिस अरिनाइटवे]] | runs1 = [[डेव्हिड ओबुया]] (१६७)<br/>[[स्टीव्ह टिकोलो]] (१६५)<br/>[[कॉलिन्स ओबुया]] (७९) | runs2 = [[फ्रेझर वॅट्स]] (९९)<br/>[[काइल कोएत्झर]] (९१)<br/>[[जॅन स्टँडर]] (७०) | runs3 = [[रॉजर मुकासा]] (९६)<br/>[[अकबर बेग]] (७५)<br/>[[आर्थर क्योबे]] (७१) | wickets1 = [[नेहेम्या ओधियाम्बो]] (७)<br/>[[नेल्सन ओधियाम्बो]] (६)<br/>[[जेम्स कमंडे]] (५) | wickets2 = [[रॉस लियॉन्स]] आणि <br/>[[माजिद हक]] (४)<br/>[[गॉर्डन ड्रमंड]] (३) | wickets3 = [[डेव्हिस अरिनाइटवे]] (४)<br/>[[हेन्री सेन्योन्डो]] आणि <br/>[[फ्रँक न्सुबुगा]] (३) }} '''२०१० केनियामधील असोसिएट्स ट्वेंटी२० मालिका''' ही ट्वेंटी२० क्रिकेट सामन्यांची एक स्पर्धा होती जी ३० जानेवारी ते ४ फेब्रुवारी २०१० दरम्यान केनियामध्ये आयोजित करण्यात आली होती. केनिया, स्कॉटलंड आणि युगांडा हे तीन सहभागी संघ होते. हे सामने नैरोबी येथील जिमखाना क्लब मैदानावर खेळले गेले. केनियाने त्यांचे चारही राऊंड रॉबिन सामने जिंकून मालिका जिंकली.<ref>[http://www.cricinfo.com/ci/engine/series/440098.html Cricinfo, retrieved 7 February 2010]</ref> pqjuuxu73dyv72h8fkt26y3vucrnhbj 2139597 2139594 2022-07-23T01:57:28Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket series | series = २०१० केनिया असोसिएट्स ट्वेंटी२० मालिका | image = | caption = | date = ३० जानेवारी २०१० – ४ फेब्रुवारी २०१० | place = [[केनिया]] | result = {{cr|KEN}}ने स्पर्धा जिंकली | team1 = {{cr|KEN}} | team2 = {{cr|SCO}} | team3 = {{cr|UGA}} | captain1 = मॉरिस ओमा | captain2 = गॅविन हॅमिल्टन | captain3 = अकबर बेग डेव्हिस अरिनाइटवे | runs1 = [[डेव्हिड ओबुया]] (१६७)<br/>[[स्टीव्ह टिकोलो]] (१६५)<br/>[[कॉलिन्स ओबुया]] (७९) | runs2 = [[फ्रेझर वॅट्स]] (९९)<br/>काइल कोएत्झर (९१)<br/>जॅन स्टँडर (७०) | runs3 = रॉजर मुकासा (९६)<br/>अकबर बेग (७५)<br/>आर्थर क्योबे (७१) | wickets1 = नेहेम्या ओधियाम्बो (७)<br/>नेल्सन ओधियाम्बो (६)<br/>जेम्स कमंडे (५) | wickets2 = रॉस लियॉन्स आणि <br/>माजिद हक (४)<br/>गॉर्डन ड्रमंड (३) | wickets3 = डेव्हिस अरिनाइटवे (४)<br/>हेन्री सेन्योन्डो आणि <br/>[[फ्रँक न्सुबुगा]] (३) }} '''२०१० केनियामधील असोसिएट्स ट्वेंटी२० मालिका''' ही ट्वेंटी२० क्रिकेट सामन्यांची एक स्पर्धा होती जी ३० जानेवारी ते ४ फेब्रुवारी २०१० दरम्यान केनियामध्ये आयोजित करण्यात आली होती. केनिया, स्कॉटलंड आणि युगांडा हे तीन सहभागी संघ होते. हे सामने नैरोबी येथील जिमखाना क्लब मैदानावर खेळले गेले. केनियाने त्यांचे चारही राऊंड रॉबिन सामने जिंकून मालिका जिंकली.<ref>[http://www.cricinfo.com/ci/engine/series/440098.html Cricinfo, retrieved 7 February 2010]</ref> ==सामने== ===पहिला सामना=== <ref>[http://www.cricinfo.com/kenya/engine/current/series/440098.html Cricinfo, retrieved 3 February 2010]</ref> {{Limited overs matches | date = ३० जानेवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|UGA}} | score1 = १२३/९ (२० षटके) | score2 = १२७/२ (१७.२ षटके) | team2 = {{cr|KEN}} | runs1= रॉजर मुकासा २३ (१४) <br> अकबर बेग २३ (३१) | wickets1 = [[हिरेन वरैया]] २/९ (४ षटके) | runs2 = [[स्टीव्ह टिकोलो]] ६३ (४४) | wickets2 = देउसदेदित मुहुमुजा १/२३ (३.२ षटके) | result = {{cr|Kenya}} ८ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/kenya/engine/match/441761.html धावफलक] | venue = जिमखाना क्लब ग्राउंड, [[नैरोबी]], केनिया | umpires = रॉकी डिमेलो आणि सुभाष मोदी (दोन्ही केनिया) | motm = | rain = गुण: केनिया २, युगांडा ०. *''नाणेफेक केनिया, ज्याने क्षेत्ररक्षण निवडले'' }} ===दुसरा सामना=== {{Limited overs matches | date = ३१ जानेवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|SCO}} | score1 = १०९/८ (२० षटके) | score2 = १०९ (२० षटके) | team2 = {{cr|UGA}} | runs1= जॅन स्टँडर २५ (२०) | wickets1 = हेन्री सेन्योन्डो ३/२० (४ षटके) | runs2 = आर्थर क्योबे ५१[[नाबाद|*]] (५४) | wickets2 = रॉस लियॉन्स ३/२८ (४ षटके) | result = सामना बरोबरीत सुटला (स्कॉटलंडने एलिमिनेटर जिंकला) | report = [http://www.cricinfo.com/kenya/engine/match/440101.html धावफलक] | venue = जिमखाना क्लब ग्राउंड, [[नैरोबी]], केनिया | umpires = लालजी भुडिया आणि मुनीर खान (दोघे केनिया) | motm = | rain = गुण: स्कॉटलंड २, युगांडा ०. *''नाणेफेक: स्कॉटलंड, ज्याने फलंदाजीचा निर्णय घेतला'' }} ===तिसरा सामना=== {{Limited overs matches | date = १ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|SCO}} | score1 = १०९/९ (२० षटके) | score2 = ११०/० (१२.३ षटके) | team2 = {{cr|KEN}} | runs1= माजिद हक २१[[नाबाद|*]] (२०) | wickets1 = जिमी कमंडे ४/२८ (३) | runs2 = [[डेव्हिड ओबुया]] ६०[[नाबाद|*]] (४८) | wickets2 = | result = {{cr|Kenya}} १० गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/kenya/engine/match/440100.html धावफलक] | venue = जिमखाना क्लब ग्राउंड, [[नैरोबी]], केनिया | umpires = रॉकी डी'मेलो आणि आयझॅक ओयेको | motm = | rain = गुण: केनिया २, स्कॉटलंड ०. *''नाणेफेक केनिया, ज्याने क्षेत्ररक्षण निवडले.'' }} ===चौथा सामना=== {{Limited overs matches | date = २ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|KEN}} | score1 = १८६/३ (२० षटके) | score2 = १७२/९ (२० षटके) | team2 = {{cr|UGA}} | runs1= [[कॉलिन्स ओबुया]] ७९[[नाबाद|*]] (४५) | wickets1 = डेव्हिस अरिनाइटवे १/१२ (४ षटके) | runs2 = रॉजर मुकासा ६६ (४१) | wickets2 = नेल्सन ओधियाम्बो ४/२५ (४ षटके) | result = {{cr|KEN}} १४ धावांनी विजयी | report = [http://www.cricinfo.com/kenya/engine/match/441644.html धावफलक] | venue = जिमखाना क्लब ग्राउंड, [[नैरोबी]], केनिया | umpires = लालजी भुडिया आणि नरेश शाह (दोन्ही केनिया) | motm = | rain = गुण: केनिया २, युगांडा ०. *''नाणेफेक: युगांडा, क्षेत्ररक्षण निवडले.'' }} ===पाचवा सामना=== {{Limited overs matches | date = ३ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|SCO}} | score1 = १६३/४ (२० षटके) | score2 = १०७/९ (२० षटके) | team2 = {{cr|UGA}} | runs1= [[फ्रेझर वॅट्स]] ७३ (४४) | wickets1 = डेव्हिस अरिनाइटवे २/१८ (३ षटके) | runs2 = अकबर बेग ३८ (३३) | wickets2 = देवाल्ड नेल २/१२ (४ षटके) | result = {{cr|Scotland}} ५६ धावांनी विजयी | report = [http://www.cricinfo.com/kenya/engine/match/441639.html धावफलक] | venue = जिमखाना क्लब ग्राउंड, [[नैरोबी]], केनिया | umpires = मुनीर खान आणि इसाक ओयेको (दोन्ही केनिया) | motm = | rain = गुण: स्कॉटलंड २, युगांडा ० *''नाणेफेक: युगांडा, क्षेत्ररक्षण निवडले'' }} ===सहावा सामना=== {{Limited overs matches | date = ४ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|SCO}} | score1 = १२३ (१९.२ षटके) | score2 = १२६/० (१४.३ षटके) | team2 = {{cr|KEN}} | runs1= जॅन स्टँडर ४५ (३९) | wickets1 = नेहेम्या ओधियाम्बो ५/२० (४ षटके) | runs2 = [[डेव्हिड ओबुया]] ६५[[नाबाद|*]] (४७) | wickets2 = | result = {{cr|KEN}} १० गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/ci/engine/match/441640.html धावफलक] | venue = जिमखाना क्लब ग्राउंड, [[नैरोबी]], केनिया | umpires = सुभाष मोदी आणि इसाक ओयेको (दोन्ही केनिया) | motm = | rain = नाणेफेक: केनिया, क्षेत्ररक्षण निवडले. *''गुण: केनिया २, स्कॉटलंड ०.'' }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} lgsloo5ahqcryak2j5bytphk51ae4id 2139658 2139597 2022-07-23T06:33:20Z अभय नातू 206 अभय नातू ने लेख [[२०१० केनिया ट्वेन्टी-२० तिरंगी मालिका]] वरुन [[२०१० केन्या टी२० तिरंगी मालिका]] ला हलविला: शीर्षकलेखन संकेत wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket series | series = २०१० केनिया असोसिएट्स ट्वेंटी२० मालिका | image = | caption = | date = ३० जानेवारी २०१० – ४ फेब्रुवारी २०१० | place = [[केनिया]] | result = {{cr|KEN}}ने स्पर्धा जिंकली | team1 = {{cr|KEN}} | team2 = {{cr|SCO}} | team3 = {{cr|UGA}} | captain1 = मॉरिस ओमा | captain2 = गॅविन हॅमिल्टन | captain3 = अकबर बेग डेव्हिस अरिनाइटवे | runs1 = [[डेव्हिड ओबुया]] (१६७)<br/>[[स्टीव्ह टिकोलो]] (१६५)<br/>[[कॉलिन्स ओबुया]] (७९) | runs2 = [[फ्रेझर वॅट्स]] (९९)<br/>काइल कोएत्झर (९१)<br/>जॅन स्टँडर (७०) | runs3 = रॉजर मुकासा (९६)<br/>अकबर बेग (७५)<br/>आर्थर क्योबे (७१) | wickets1 = नेहेम्या ओधियाम्बो (७)<br/>नेल्सन ओधियाम्बो (६)<br/>जेम्स कमंडे (५) | wickets2 = रॉस लियॉन्स आणि <br/>माजिद हक (४)<br/>गॉर्डन ड्रमंड (३) | wickets3 = डेव्हिस अरिनाइटवे (४)<br/>हेन्री सेन्योन्डो आणि <br/>[[फ्रँक न्सुबुगा]] (३) }} '''२०१० केनियामधील असोसिएट्स ट्वेंटी२० मालिका''' ही ट्वेंटी२० क्रिकेट सामन्यांची एक स्पर्धा होती जी ३० जानेवारी ते ४ फेब्रुवारी २०१० दरम्यान केनियामध्ये आयोजित करण्यात आली होती. केनिया, स्कॉटलंड आणि युगांडा हे तीन सहभागी संघ होते. हे सामने नैरोबी येथील जिमखाना क्लब मैदानावर खेळले गेले. केनियाने त्यांचे चारही राऊंड रॉबिन सामने जिंकून मालिका जिंकली.<ref>[http://www.cricinfo.com/ci/engine/series/440098.html Cricinfo, retrieved 7 February 2010]</ref> ==सामने== ===पहिला सामना=== <ref>[http://www.cricinfo.com/kenya/engine/current/series/440098.html Cricinfo, retrieved 3 February 2010]</ref> {{Limited overs matches | date = ३० जानेवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|UGA}} | score1 = १२३/९ (२० षटके) | score2 = १२७/२ (१७.२ षटके) | team2 = {{cr|KEN}} | runs1= रॉजर मुकासा २३ (१४) <br> अकबर बेग २३ (३१) | wickets1 = [[हिरेन वरैया]] २/९ (४ षटके) | runs2 = [[स्टीव्ह टिकोलो]] ६३ (४४) | wickets2 = देउसदेदित मुहुमुजा १/२३ (३.२ षटके) | result = {{cr|Kenya}} ८ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/kenya/engine/match/441761.html धावफलक] | venue = जिमखाना क्लब ग्राउंड, [[नैरोबी]], केनिया | umpires = रॉकी डिमेलो आणि सुभाष मोदी (दोन्ही केनिया) | motm = | rain = गुण: केनिया २, युगांडा ०. *''नाणेफेक केनिया, ज्याने क्षेत्ररक्षण निवडले'' }} ===दुसरा सामना=== {{Limited overs matches | date = ३१ जानेवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|SCO}} | score1 = १०९/८ (२० षटके) | score2 = १०९ (२० षटके) | team2 = {{cr|UGA}} | runs1= जॅन स्टँडर २५ (२०) | wickets1 = हेन्री सेन्योन्डो ३/२० (४ षटके) | runs2 = आर्थर क्योबे ५१[[नाबाद|*]] (५४) | wickets2 = रॉस लियॉन्स ३/२८ (४ षटके) | result = सामना बरोबरीत सुटला (स्कॉटलंडने एलिमिनेटर जिंकला) | report = [http://www.cricinfo.com/kenya/engine/match/440101.html धावफलक] | venue = जिमखाना क्लब ग्राउंड, [[नैरोबी]], केनिया | umpires = लालजी भुडिया आणि मुनीर खान (दोघे केनिया) | motm = | rain = गुण: स्कॉटलंड २, युगांडा ०. *''नाणेफेक: स्कॉटलंड, ज्याने फलंदाजीचा निर्णय घेतला'' }} ===तिसरा सामना=== {{Limited overs matches | date = १ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|SCO}} | score1 = १०९/९ (२० षटके) | score2 = ११०/० (१२.३ षटके) | team2 = {{cr|KEN}} | runs1= माजिद हक २१[[नाबाद|*]] (२०) | wickets1 = जिमी कमंडे ४/२८ (३) | runs2 = [[डेव्हिड ओबुया]] ६०[[नाबाद|*]] (४८) | wickets2 = | result = {{cr|Kenya}} १० गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/kenya/engine/match/440100.html धावफलक] | venue = जिमखाना क्लब ग्राउंड, [[नैरोबी]], केनिया | umpires = रॉकी डी'मेलो आणि आयझॅक ओयेको | motm = | rain = गुण: केनिया २, स्कॉटलंड ०. *''नाणेफेक केनिया, ज्याने क्षेत्ररक्षण निवडले.'' }} ===चौथा सामना=== {{Limited overs matches | date = २ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|KEN}} | score1 = १८६/३ (२० षटके) | score2 = १७२/९ (२० षटके) | team2 = {{cr|UGA}} | runs1= [[कॉलिन्स ओबुया]] ७९[[नाबाद|*]] (४५) | wickets1 = डेव्हिस अरिनाइटवे १/१२ (४ षटके) | runs2 = रॉजर मुकासा ६६ (४१) | wickets2 = नेल्सन ओधियाम्बो ४/२५ (४ षटके) | result = {{cr|KEN}} १४ धावांनी विजयी | report = [http://www.cricinfo.com/kenya/engine/match/441644.html धावफलक] | venue = जिमखाना क्लब ग्राउंड, [[नैरोबी]], केनिया | umpires = लालजी भुडिया आणि नरेश शाह (दोन्ही केनिया) | motm = | rain = गुण: केनिया २, युगांडा ०. *''नाणेफेक: युगांडा, क्षेत्ररक्षण निवडले.'' }} ===पाचवा सामना=== {{Limited overs matches | date = ३ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|SCO}} | score1 = १६३/४ (२० षटके) | score2 = १०७/९ (२० षटके) | team2 = {{cr|UGA}} | runs1= [[फ्रेझर वॅट्स]] ७३ (४४) | wickets1 = डेव्हिस अरिनाइटवे २/१८ (३ षटके) | runs2 = अकबर बेग ३८ (३३) | wickets2 = देवाल्ड नेल २/१२ (४ षटके) | result = {{cr|Scotland}} ५६ धावांनी विजयी | report = [http://www.cricinfo.com/kenya/engine/match/441639.html धावफलक] | venue = जिमखाना क्लब ग्राउंड, [[नैरोबी]], केनिया | umpires = मुनीर खान आणि इसाक ओयेको (दोन्ही केनिया) | motm = | rain = गुण: स्कॉटलंड २, युगांडा ० *''नाणेफेक: युगांडा, क्षेत्ररक्षण निवडले'' }} ===सहावा सामना=== {{Limited overs matches | date = ४ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|SCO}} | score1 = १२३ (१९.२ षटके) | score2 = १२६/० (१४.३ षटके) | team2 = {{cr|KEN}} | runs1= जॅन स्टँडर ४५ (३९) | wickets1 = नेहेम्या ओधियाम्बो ५/२० (४ षटके) | runs2 = [[डेव्हिड ओबुया]] ६५[[नाबाद|*]] (४७) | wickets2 = | result = {{cr|KEN}} १० गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/ci/engine/match/441640.html धावफलक] | venue = जिमखाना क्लब ग्राउंड, [[नैरोबी]], केनिया | umpires = सुभाष मोदी आणि इसाक ओयेको (दोन्ही केनिया) | motm = | rain = नाणेफेक: केनिया, क्षेत्ररक्षण निवडले. *''गुण: केनिया २, स्कॉटलंड ०.'' }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} lgsloo5ahqcryak2j5bytphk51ae4id 2139660 2139658 2022-07-23T06:33:41Z अभय नातू 206 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket series | series = २०१० केनिया असोसिएट्स ट्वेंटी२० मालिका | image = | caption = | date = ३० जानेवारी २०१० – ४ फेब्रुवारी २०१० | place = [[केनिया]] | result = {{cr|KEN}}ने स्पर्धा जिंकली | team1 = {{cr|KEN}} | team2 = {{cr|SCO}} | team3 = {{cr|UGA}} | captain1 = मॉरिस ओमा | captain2 = गॅविन हॅमिल्टन | captain3 = अकबर बेग डेव्हिस अरिनाइटवे | runs1 = [[डेव्हिड ओबुया]] (१६७)<br/>[[स्टीव्ह टिकोलो]] (१६५)<br/>[[कॉलिन्स ओबुया]] (७९) | runs2 = [[फ्रेझर वॅट्स]] (९९)<br/>काइल कोएत्झर (९१)<br/>जॅन स्टँडर (७०) | runs3 = रॉजर मुकासा (९६)<br/>अकबर बेग (७५)<br/>आर्थर क्योबे (७१) | wickets1 = नेहेम्या ओधियाम्बो (७)<br/>नेल्सन ओधियाम्बो (६)<br/>जेम्स कमंडे (५) | wickets2 = रॉस लियॉन्स आणि <br/>माजिद हक (४)<br/>गॉर्डन ड्रमंड (३) | wickets3 = डेव्हिस अरिनाइटवे (४)<br/>हेन्री सेन्योन्डो आणि <br/>[[फ्रँक न्सुबुगा]] (३) }} '''२०१० केनियामधील असोसिएट्स ट्वेंटी२० मालिका''' ही ट्वेंटी२० क्रिकेट सामन्यांची एक स्पर्धा होती जी ३० जानेवारी ते ४ फेब्रुवारी २०१० दरम्यान केनियामध्ये आयोजित करण्यात आली होती. केनिया, स्कॉटलंड आणि युगांडा हे तीन सहभागी संघ होते. हे सामने नैरोबी येथील जिमखाना क्लब मैदानावर खेळले गेले. केनियाने त्यांचे चारही राऊंड रॉबिन सामने जिंकून मालिका जिंकली.<ref>[http://www.cricinfo.com/ci/engine/series/440098.html Cricinfo, retrieved 7 February 2010]</ref> ==सामने== ===पहिला सामना=== <ref>[http://www.cricinfo.com/kenya/engine/current/series/440098.html Cricinfo, retrieved 3 February 2010]</ref> {{Limited overs matches | date = ३० जानेवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|UGA}} | score1 = १२३/९ (२० षटके) | score2 = १२७/२ (१७.२ षटके) | team2 = {{cr|KEN}} | runs1= रॉजर मुकासा २३ (१४) <br> अकबर बेग २३ (३१) | wickets1 = [[हिरेन वरैया]] २/९ (४ षटके) | runs2 = [[स्टीव्ह टिकोलो]] ६३ (४४) | wickets2 = देउसदेदित मुहुमुजा १/२३ (३.२ षटके) | result = {{cr|Kenya}} ८ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/kenya/engine/match/441761.html धावफलक] | venue = जिमखाना क्लब ग्राउंड, [[नैरोबी]], केनिया | umpires = रॉकी डिमेलो आणि सुभाष मोदी (दोन्ही केनिया) | motm = | rain = गुण: केनिया २, युगांडा ०. *''नाणेफेक केनिया, ज्याने क्षेत्ररक्षण निवडले'' }} ===दुसरा सामना=== {{Limited overs matches | date = ३१ जानेवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|SCO}} | score1 = १०९/८ (२० षटके) | score2 = १०९ (२० षटके) | team2 = {{cr|UGA}} | runs1= जॅन स्टँडर २५ (२०) | wickets1 = हेन्री सेन्योन्डो ३/२० (४ षटके) | runs2 = आर्थर क्योबे ५१[[नाबाद|*]] (५४) | wickets2 = रॉस लियॉन्स ३/२८ (४ षटके) | result = सामना बरोबरीत सुटला (स्कॉटलंडने एलिमिनेटर जिंकला) | report = [http://www.cricinfo.com/kenya/engine/match/440101.html धावफलक] | venue = जिमखाना क्लब ग्राउंड, [[नैरोबी]], केनिया | umpires = लालजी भुडिया आणि मुनीर खान (दोघे केनिया) | motm = | rain = गुण: स्कॉटलंड २, युगांडा ०. *''नाणेफेक: स्कॉटलंड, ज्याने फलंदाजीचा निर्णय घेतला'' }} ===तिसरा सामना=== {{Limited overs matches | date = १ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|SCO}} | score1 = १०९/९ (२० षटके) | score2 = ११०/० (१२.३ षटके) | team2 = {{cr|KEN}} | runs1= माजिद हक २१[[नाबाद|*]] (२०) | wickets1 = जिमी कमंडे ४/२८ (३) | runs2 = [[डेव्हिड ओबुया]] ६०[[नाबाद|*]] (४८) | wickets2 = | result = {{cr|Kenya}} १० गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/kenya/engine/match/440100.html धावफलक] | venue = जिमखाना क्लब ग्राउंड, [[नैरोबी]], केनिया | umpires = रॉकी डी'मेलो आणि आयझॅक ओयेको | motm = | rain = गुण: केनिया २, स्कॉटलंड ०. *''नाणेफेक केनिया, ज्याने क्षेत्ररक्षण निवडले.'' }} ===चौथा सामना=== {{Limited overs matches | date = २ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|KEN}} | score1 = १८६/३ (२० षटके) | score2 = १७२/९ (२० षटके) | team2 = {{cr|UGA}} | runs1= [[कॉलिन्स ओबुया]] ७९[[नाबाद|*]] (४५) | wickets1 = डेव्हिस अरिनाइटवे १/१२ (४ षटके) | runs2 = रॉजर मुकासा ६६ (४१) | wickets2 = नेल्सन ओधियाम्बो ४/२५ (४ षटके) | result = {{cr|KEN}} १४ धावांनी विजयी | report = [http://www.cricinfo.com/kenya/engine/match/441644.html धावफलक] | venue = जिमखाना क्लब ग्राउंड, [[नैरोबी]], केनिया | umpires = लालजी भुडिया आणि नरेश शाह (दोन्ही केनिया) | motm = | rain = गुण: केनिया २, युगांडा ०. *''नाणेफेक: युगांडा, क्षेत्ररक्षण निवडले.'' }} ===पाचवा सामना=== {{Limited overs matches | date = ३ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|SCO}} | score1 = १६३/४ (२० षटके) | score2 = १०७/९ (२० षटके) | team2 = {{cr|UGA}} | runs1= [[फ्रेझर वॅट्स]] ७३ (४४) | wickets1 = डेव्हिस अरिनाइटवे २/१८ (३ षटके) | runs2 = अकबर बेग ३८ (३३) | wickets2 = देवाल्ड नेल २/१२ (४ षटके) | result = {{cr|Scotland}} ५६ धावांनी विजयी | report = [http://www.cricinfo.com/kenya/engine/match/441639.html धावफलक] | venue = जिमखाना क्लब ग्राउंड, [[नैरोबी]], केनिया | umpires = मुनीर खान आणि इसाक ओयेको (दोन्ही केनिया) | motm = | rain = गुण: स्कॉटलंड २, युगांडा ० *''नाणेफेक: युगांडा, क्षेत्ररक्षण निवडले'' }} ===सहावा सामना=== {{Limited overs matches | date = ४ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|SCO}} | score1 = १२३ (१९.२ षटके) | score2 = १२६/० (१४.३ षटके) | team2 = {{cr|KEN}} | runs1= जॅन स्टँडर ४५ (३९) | wickets1 = नेहेम्या ओधियाम्बो ५/२० (४ षटके) | runs2 = [[डेव्हिड ओबुया]] ६५[[नाबाद|*]] (४७) | wickets2 = | result = {{cr|KEN}} १० गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/ci/engine/match/441640.html धावफलक] | venue = जिमखाना क्लब ग्राउंड, [[नैरोबी]], केनिया | umpires = सुभाष मोदी आणि इसाक ओयेको (दोन्ही केनिया) | motm = | rain = नाणेफेक: केनिया, क्षेत्ररक्षण निवडले. *''गुण: केनिया २, स्कॉटलंड ०.'' }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:इ.स. २०१० मधील क्रिकेट]] pelqjnxy0hjkxx7otj1ufmv8ag5vra7 2139725 2139660 2022-07-23T09:19:18Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#गट २|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket series | series = २०१० केनिया असोसिएट्स ट्वेंटी२० मालिका | image = | caption = | date = ३० जानेवारी २०१० – ४ फेब्रुवारी २०१० | place = [[केनिया]] | result = {{cr|KEN}}ने स्पर्धा जिंकली | team1 = {{cr|KEN}} | team2 = {{cr|SCO}} | team3 = {{cr|UGA}} | captain1 = मॉरिस ओमा | captain2 = गॅविन हॅमिल्टन | captain3 = अकबर बेग डेव्हिस अरिनाइटवे | runs1 = [[डेव्हिड ओबुया]] (१६७)<br/>[[स्टीव्ह टिकोलो]] (१६५)<br/>[[कॉलिन्स ओबुया]] (७९) | runs2 = [[फ्रेझर वॅट्स]] (९९)<br/>काइल कोएत्झर (९१)<br/>जॅन स्टँडर (७०) | runs3 = रॉजर मुकासा (९६)<br/>अकबर बेग (७५)<br/>आर्थर क्योबे (७१) | wickets1 = नेहेम्या ओधियाम्बो (७)<br/>नेल्सन ओधियाम्बो (६)<br/>जेम्स कमंडे (५) | wickets2 = रॉस लियॉन्स आणि <br/>माजिद हक (४)<br/>गॉर्डन ड्रमंड (३) | wickets3 = डेव्हिस अरिनाइटवे (४)<br/>हेन्री सेन्योन्डो आणि <br/>[[फ्रँक न्सुबुगा]] (३) }} '''२०१० केन्यामधील असोसिएट्स ट्वेंटी२० मालिका''' ही ट्वेंटी२० क्रिकेट सामन्यांची एक स्पर्धा होती जी ३० जानेवारी ते ४ फेब्रुवारी २०१० दरम्यान केन्यामध्ये आयोजित करण्यात आली होती. केन्या, स्कॉटलंड आणि युगांडा हे तीन सहभागी संघ होते. हे सामने नैरोबी येथील जिमखाना क्लब मैदानावर खेळले गेले. केन्याने त्यांचे चारही राऊंड रॉबिन सामने जिंकून मालिका जिंकली.<ref>[http://www.cricinfo.com/ci/engine/series/440098.html Cricinfo, retrieved 7 February 2010]</ref> ==सामने== ===पहिला सामना=== <ref>[http://www.cricinfo.com/kenya/engine/current/series/440098.html Cricinfo, retrieved 3 February 2010]</ref> {{Limited overs matches | date = ३० जानेवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|UGA}} | score1 = १२३/९ (२० षटके) | score2 = १२७/२ (१७.२ षटके) | team2 = {{cr|KEN}} | runs1= रॉजर मुकासा २३ (१४) <br> अकबर बेग २३ (३१) | wickets1 = [[हिरेन वरैया]] २/९ (४ षटके) | runs2 = [[स्टीव्ह टिकोलो]] ६३ (४४) | wickets2 = देउसदेदित मुहुमुजा १/२३ (३.२ षटके) | result = {{cr|Kenya}} ८ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/kenya/engine/match/441761.html धावफलक] | venue = जिमखाना क्लब ग्राउंड, [[नैरोबी]], केनिया | umpires = रॉकी डिमेलो आणि सुभाष मोदी (दोन्ही केनिया) | motm = | rain = गुण: केनिया २, युगांडा ०. *''नाणेफेक केनिया, ज्याने क्षेत्ररक्षण निवडले'' }} ===दुसरा सामना=== {{Limited overs matches | date = ३१ जानेवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|SCO}} | score1 = १०९/८ (२० षटके) | score2 = १०९ (२० षटके) | team2 = {{cr|UGA}} | runs1= जॅन स्टँडर २५ (२०) | wickets1 = हेन्री सेन्योन्डो ३/२० (४ षटके) | runs2 = आर्थर क्योबे ५१[[नाबाद|*]] (५४) | wickets2 = रॉस लियॉन्स ३/२८ (४ षटके) | result = सामना बरोबरीत सुटला (स्कॉटलंडने एलिमिनेटर जिंकला) | report = [http://www.cricinfo.com/kenya/engine/match/440101.html धावफलक] | venue = जिमखाना क्लब ग्राउंड, [[नैरोबी]], केनिया | umpires = लालजी भुडिया आणि मुनीर खान (दोघे केनिया) | motm = | rain = गुण: स्कॉटलंड २, युगांडा ०. *''नाणेफेक: स्कॉटलंड, ज्याने फलंदाजीचा निर्णय घेतला'' }} ===तिसरा सामना=== {{Limited overs matches | date = १ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|SCO}} | score1 = १०९/९ (२० षटके) | score2 = ११०/० (१२.३ षटके) | team2 = {{cr|KEN}} | runs1= माजिद हक २१[[नाबाद|*]] (२०) | wickets1 = जिमी कमंडे ४/२८ (३) | runs2 = [[डेव्हिड ओबुया]] ६०[[नाबाद|*]] (४८) | wickets2 = | result = {{cr|Kenya}} १० गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/kenya/engine/match/440100.html धावफलक] | venue = जिमखाना क्लब ग्राउंड, [[नैरोबी]], केनिया | umpires = रॉकी डी'मेलो आणि आयझॅक ओयेको | motm = | rain = गुण: केनिया २, स्कॉटलंड ०. *''नाणेफेक केनिया, ज्याने क्षेत्ररक्षण निवडले.'' }} ===चौथा सामना=== {{Limited overs matches | date = २ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|KEN}} | score1 = १८६/३ (२० षटके) | score2 = १७२/९ (२० षटके) | team2 = {{cr|UGA}} | runs1= [[कॉलिन्स ओबुया]] ७९[[नाबाद|*]] (४५) | wickets1 = डेव्हिस अरिनाइटवे १/१२ (४ षटके) | runs2 = रॉजर मुकासा ६६ (४१) | wickets2 = नेल्सन ओधियाम्बो ४/२५ (४ षटके) | result = {{cr|KEN}} १४ धावांनी विजयी | report = [http://www.cricinfo.com/kenya/engine/match/441644.html धावफलक] | venue = जिमखाना क्लब ग्राउंड, [[नैरोबी]], केनिया | umpires = लालजी भुडिया आणि नरेश शाह (दोन्ही केनिया) | motm = | rain = गुण: केनिया २, युगांडा ०. *''नाणेफेक: युगांडा, क्षेत्ररक्षण निवडले.'' }} ===पाचवा सामना=== {{Limited overs matches | date = ३ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|SCO}} | score1 = १६३/४ (२० षटके) | score2 = १०७/९ (२० षटके) | team2 = {{cr|UGA}} | runs1= [[फ्रेझर वॅट्स]] ७३ (४४) | wickets1 = डेव्हिस अरिनाइटवे २/१८ (३ षटके) | runs2 = अकबर बेग ३८ (३३) | wickets2 = देवाल्ड नेल २/१२ (४ षटके) | result = {{cr|Scotland}} ५६ धावांनी विजयी | report = [http://www.cricinfo.com/kenya/engine/match/441639.html धावफलक] | venue = जिमखाना क्लब ग्राउंड, [[नैरोबी]], केनिया | umpires = मुनीर खान आणि इसाक ओयेको (दोन्ही केनिया) | motm = | rain = गुण: स्कॉटलंड २, युगांडा ० *''नाणेफेक: युगांडा, क्षेत्ररक्षण निवडले'' }} ===सहावा सामना=== {{Limited overs matches | date = ४ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|SCO}} | score1 = १२३ (१९.२ षटके) | score2 = १२६/० (१४.३ षटके) | team2 = {{cr|KEN}} | runs1= जॅन स्टँडर ४५ (३९) | wickets1 = नेहेम्या ओधियाम्बो ५/२० (४ षटके) | runs2 = [[डेव्हिड ओबुया]] ६५[[नाबाद|*]] (४७) | wickets2 = | result = {{cr|KEN}} १० गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/ci/engine/match/441640.html धावफलक] | venue = जिमखाना क्लब ग्राउंड, [[नैरोबी]], केनिया | umpires = सुभाष मोदी आणि इसाक ओयेको (दोन्ही केनिया) | motm = | rain = नाणेफेक: केनिया, क्षेत्ररक्षण निवडले. *''गुण: केनिया २, स्कॉटलंड ०.'' }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:इ.स. २०१० मधील क्रिकेट]] 5m0ris8zgqr6xqblluurz9adyh8qv5o 10 308536 2139595 2022-07-23T01:25:57Z Ganesh591 62733 नवीन पान: <includeonly>{{main other|{{Short description|1=Cricket series|2=noreplace}}}}{{Infobox | bodyclass = vevent | bodystyle = width: 26em; | abovestyle = background-color: #faecc8; | above = {{{series|}}} | subheaderstyle = background-color: #faecc8; | subheader = {{#if:{{{partof|}}} |Part of {{{partof|}}}}} | headerstyle = border-top: 1px solid #aaa; padding-top: 3px; | image = {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image|}}}|size={{{image_size|}}}|upright=1.1|... wikitext text/x-wiki <includeonly>{{main other|{{Short description|1=Cricket series|2=noreplace}}}}{{Infobox | bodyclass = vevent | bodystyle = width: 26em; | abovestyle = background-color: #faecc8; | above = {{{series|}}} | subheaderstyle = background-color: #faecc8; | subheader = {{#if:{{{partof|}}} |Part of {{{partof|}}}}} | headerstyle = border-top: 1px solid #aaa; padding-top: 3px; | image = {{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage|image={{{image|}}}|size={{{image_size|}}}|upright=1.1|alt={{{alt|}}}}} | caption = {{{caption|}}} | label1 = तारीख | data1 = {{{date|}}} | label2 = स्थान | data2 = {{{place|}}} | label3 = निकाल | data3 = {{{result|}}} | label4 = मालिकावीर | data4 = {{{player of series|}}} | data5 = {{Infobox3cols | headerstyle = background-color: #faecc8; | child= yes | labelstyle = font-weight: normal; | datastylea= border-left: 1px dotted #aaa; padding-left: 5px | datastyleb= border-left: 1px dotted #aaa;padding-left: 5px | header1 = संघ | label2 = {{{team1|}}} | data2a = {{{team2|}}} | data2b = {{{team3|}}} | header3 = कर्णधार | label4 = {{{captain1|}}} | data4a = {{{captain2|}}} | data4b = {{{captain3|}}} | header5 = सर्वाधिक धावा | label6 = {{{runs1|}}} | data6a = {{{runs2|}}} | data6b = {{{runs3|}}} | header7 = सर्वाधिक बळी | label8 = {{{wickets1|}}} | data8a = {{{wickets2|}}} | data8b = {{{wickets3|}}} }} | data9 = {{#if:{{{notes|}}}|<div style="text-align:left;">{{{notes|}}}</div>}} | below = {{align|left|← {{{previous|}}}}}{{align|right|{{{next|}}} →}} | belowclass = noprint nowrap | belowstyle = border-top: 1px solid #aaa; padding-top: 3px; }}</includeonly><noinclude>{{documentation}}</noinclude> 7y3g9exn10b11rbz1a9d7aioabd8jwt 3 308537 2139596 2022-07-23T01:38:11Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=सुप्रभात}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) ०७:०८, २३ जुलै २०२२ (IST) 3kntbs3eq9nmftzm4q373cafehhnsak 0 308538 2139600 2022-07-23T02:03:19Z Ganesh591 62733 नवीन पान: 2010 श्रीलंकेतील चतुर्भुज ट्वेंटी20 मालिका ही ट्वेंटी20 क्रिकेट सामन्यांची एक स्पर्धा होती जी 1 ते 4 फेब्रुवारी 2010 दरम्यान श्रीलंकेत आयोजित करण्यात आली होती. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} wikitext text/x-wiki 2010 श्रीलंकेतील चतुर्भुज ट्वेंटी20 मालिका ही ट्वेंटी20 क्रिकेट सामन्यांची एक स्पर्धा होती जी 1 ते 4 फेब्रुवारी 2010 दरम्यान श्रीलंकेत आयोजित करण्यात आली होती. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} ay7i0vqn8h1d9n07a3c92sd3wofj607 2139605 2139600 2022-07-23T02:11:47Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tournament | name = २०१० श्रीलंका ट्वेन्टी-२० चौरंगी मालिका | image = | imagesize = | caption = | administrator = | cricket format = ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय आणि [[ट्वेन्टी-२०]] | tournament format = राऊंड रॉबिन | host = {{cr|SRI}} | champions = {{flagicon|SRI}} श्रीलंका अ | count = | participants = 4 | matches = 6 | attendance = | player of the series = | most runs = '''१२७''' – नियाल ओ'ब्रायन (आयर्लंड) | most wickets = '''११''' – [[आंद्रे बोथा]] (आयर्लंड) आणि <br> [[हमीद हसन]] (अफगाणिस्तान) }} '''२०१० श्रीलंकेतील चौरंगी ट्वेंटी२० मालिका''' ही ट्वेंटी२० क्रिकेट सामन्यांची एक स्पर्धा होती जी १ ते ४ फेब्रुवारी २०१० दरम्यान श्रीलंकेत आयोजित करण्यात आली होती. अफगाणिस्तान, कॅनडा, आयर्लंड आणि श्रीलंका अ हे चार सहभागी संघ होते. कोलंबो येथे सामने खेळले गेले.<ref name="cricinfo.com">{{cite web|url=http://www.cricinfo.com/ci/content/series/440159.html?template=fixtures|title=Sri Lanka Associates T20 Series 2009/10 |date=2010|work=[[ESPNcricinfo]]|accessdate=21 January 2010| archiveurl= https://web.archive.org/web/20100125072508/http://www.cricinfo.com/ci/content/series/440159.html?template=fixtures| archivedate= 25 January 2010 | url-status= live}}</ref> ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} ihoswd0r8hiejcs5ee0bm3r10872gji 2139617 2139605 2022-07-23T02:51:40Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tournament | name = २०१० श्रीलंका ट्वेन्टी-२० चौरंगी मालिका | image = | imagesize = | caption = | administrator = | cricket format = ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय आणि [[ट्वेन्टी-२०]] | tournament format = राऊंड रॉबिन | host = {{cr|SRI}} | champions = {{flagicon|SRI}} श्रीलंका अ | count = | participants = 4 | matches = 6 | attendance = | player of the series = | most runs = '''१२७''' – नियाल ओ'ब्रायन (आयर्लंड) | most wickets = '''११''' – [[आंद्रे बोथा]] (आयर्लंड) आणि <br> [[हमीद हसन]] (अफगाणिस्तान) }} '''२०१० श्रीलंकेतील चौरंगी ट्वेंटी२० मालिका''' ही ट्वेंटी२० क्रिकेट सामन्यांची एक स्पर्धा होती जी १ ते ४ फेब्रुवारी २०१० दरम्यान श्रीलंकेत आयोजित करण्यात आली होती. अफगाणिस्तान, कॅनडा, आयर्लंड आणि श्रीलंका अ हे चार सहभागी संघ होते. कोलंबो येथे सामने खेळले गेले.<ref name="cricinfo.com">{{cite web|url=http://www.cricinfo.com/ci/content/series/440159.html?template=fixtures|title=Sri Lanka Associates T20 Series 2009/10 |date=2010|work=[[ESPNcricinfo]]|accessdate=21 January 2010| archiveurl= https://web.archive.org/web/20100125072508/http://www.cricinfo.com/ci/content/series/440159.html?template=fixtures| archivedate= 25 January 2010 | url-status= live}}</ref> ==Round Robin stage== ===Points Table=== {| class="wikitable" width=85% |- ! width="40"|Pos ! width="120"|Team ! width="40"|P ! width="40"|W ! width="40"|L ! width="40"|NR ! width="40"|T ! width="60"|Points ! width="60"|[[Net run rate|NRR]] ! width="150"|For ! width="150"|Against |- align="center" bgcolor=#ccffcc | 1 ||align="left"|{{cr|SL|name=Sri Lanka A}}|| 3 || 3 || 0 || 0 || 0 || '''6''' || +2.491 || 447/51.2 || 373/60 |- align="center" | 2 ||align="left"|{{cr|CAN}} || 3 || 1 || 2 || 0 || 0 || '''2''' || +0.366 || 409/60 || 409/52.5 |- align="center" | 3 ||align="left"|{{cr|IRE}} || 3 || 1 || 2 || 0 || 0 || '''2''' || −0.063 || 470/58.1 || 475/58.2 |- align="center" +20 | 4 ||align="left"|{{cr|AFG|2013}} || 3 || 1 || 2 || 0 || 0 || '''2''' || −1.363 || 370/59.5 || 439/58.1 |- |} ===Matches=== {{Limited Overs Matches | date = 1 February 2010 | team1 = {{cr-rt|CAN}} | score1 = 93/6 (20 overs) | score2 = 94/1 (13 overs) | team2 = {{cr|SL|name=Sri Lanka A}} | runs1 = [[Ashish Bagai|A Bagai]] 25 (31) | wickets1 = [[Seekkuge Prasanna|S Prasanna]] 3/13 [4] | runs2 = [[Milinda Siriwardana|TAM Siriwardana]] 54[[not out|*]] (40) | wickets2 = [[Khurram Chohan]] 1/14 [2] | result = Sri Lanka A won by 9 wickets. | report = [http://www.cricinfo.com/ci/engine/match/440213.html Scorecard] | venue = [[Paikiasothy Saravanamuttu Stadium|P Sara Oval]], [[Colombo]] | umpires = [[Gamini Dissanayake (umpire)|AG Dissanayake]] (SL) & [[Deepal Gunawardene|ID Gunawardene]] (SL) | motm = | toss = Sri Lanka A won the toss and elected to field. | rain = Points: Sri Lanka A 2, Canada 0. }} ---- {{Limited Overs Matches | date = 1 February 2010 | team1 = {{cr-rt|AFG|2013}} | score1 = 121/9 (20 overs) | score2 = 124/5 (18.1 overs) | team2 = {{cr|IRE}} | runs1 = [[Raees Ahmadzai]] 33[[not out|*]] (36) | wickets1 = [[Trent Johnston|DT Johnston]] 4/22 [4] | runs2 = [[William Porterfield|WTS Porterfield]] 46 (30) | wickets2 = [[Karim Sadiq]] 2/17 [4] | result = Ireland won by 5 wickets. | report = [http://www.cricinfo.com/ci/engine/match/440224.html Scorecard] | venue = [[Paikiasothy Saravanamuttu Stadium|P Sara Oval]], [[Colombo]] | umpires = [[Ranmore Martinesz|R Martinesz]] (SL) & [[Tyron Wijewardene|TH Wijewardene]] (SL) | motm = | toss = Afghanistan won the toss and elected to bat. | rain = Points: Ireland 2, Afghanistan 0. }} ---- {{Limited Overs Matches | date = 3 February 2010 | team1 = {{cr-rt|CAN}} | score1 = 176/3 (20 overs) | score2 = 172/8 (20 overs) | team2 = {{cr|IRE}} | runs1 = [[Hiral Patel|H Patel]] 88[[not out|*]] (61) | wickets1 = [[Andre Botha (cricketer)|A Botha]] 3/35 [4] | runs2 = [[Niall O'Brien (cricketer)|NJ O'Brien]] 50 (34) | wickets2 = [[Umar Bhatti|U Bhatti]] 3/26 [4] | result = Canada won by 4 runs. | report = [http://www.cricinfo.com/ci/engine/match/440218.html Scorecard] | venue = [[Sinhalese Sports Club Ground]], [[Colombo]] | umpires = [[Ranmore Martinesz|R Martinesz]] (SL) & [[Tyron Wijewardene|TH Wijewardene]] (SL) | motm = | toss = Ireland won the toss and elected to field. | rain = Points: Canada 2, Ireland 0. }} ---- {{Limited Overs Matches | date = 3 February 2010 | team1 = {{cr-rt|SL|name=Sri Lanka A}} | score1 = 175/5 (20 overs) | score2 = 106/8 (20 overs) | team2 = {{cr|AFG|2013}} | runs1 = [[Mahela Udawatte|ML Udawatte]] 103[[not out|*]] (67) | wickets1 = [[Hameed Hasan|Hamid Hassan]] 3/26 [4] | runs2 = [[Mohammad Shahzad]] 56 (60) | wickets2 = [[Sachithra Senanayake|SMSM Senanayake]] 2/21 [4] | result = Sri Lanka A won by 69 runs. | report = [http://www.cricinfo.com/ci/engine/match/440225.html Scorecard] | venue = [[Sinhalese Sports Club Ground]], [[Colombo]] | umpires = [[Rohitha Kottahachchi|RD Kottahachchi]] (SL) & [[Sena Nandiweera|MSK Nandiweera]] (SL) | motm = | toss = Sri Lanka A won the toss and elected to bat. | rain = Points: Sri Lanka A 2, Afghanistan 0. }} ---- {{Limited Overs Matches | date = 4 February 2010 | team1 = {{cr-rt|CAN}} | score1 = 140/6 (20 overs) | score2 = 143/3 (19.5 overs) | team2 = {{cr|AFG|2013}} | runs1 = [[Ashish Bagai|A Bagai]] 53 (42) | wickets1 = [[Hameed Hasan|Hamid Hassan]] 2/27 [4] | runs2 = [[Karim Sadiq]] 42 (35) | wickets2 = [[Harvir Baidwan|HS Baidwan]] 3/23 [3.5] | result = Afghanistan won by 5 wickets. | report = [http://www.cricinfo.com/ci/engine/match/440219.html Scorecard] | venue = [[Sinhalese Sports Club Ground]], [[Colombo]] | umpires = [[Kumar Dharmasena|HDPK Dharmasena]] (SL) & [[Tyron Wijewardene|TH Wijewardene]] (SL) | motm = | toss = Canada won the toss and elected to bat. | rain = Points: Afghanistan 2, Canada 0. }} ---- {{Limited overs matches | date = ४ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|IRE}} | score1 = १७४/६ (२० षटके) | score2 = १७८/५ (१८.२ षटके) | team2 = {{cr|SL|Name=श्रीलंका अ}} | runs1= [[नियाल ओ'ब्रायन]] ५९ (३८) | wickets1 = [[चामिंडा विदानपथीराणा]] २/२५ [४] | runs2 = [[चिंतका जयसिंगे]] ४१[[नाबाद|*]] (२७) | wickets2 = [[अॅलेक्स कुसॅक]] २/४३ [३.२] | result = श्रीलंका अ संघ ५ गडी राखून जिंकला. | report = [http://www.cricinfo.com/ci/engine/match/440226.html धावफलक] | venue = [[सिंहलीज स्पोर्ट्स क्लब ग्राउंड]], [[कोलंबो]] | umpires = [[दीपल गुणवर्धने]] (श्रीलंका) आणि [[एसएच सरथकुमारा]] (श्रीलंका) | motm = | toss = आयर्लंडने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = गुण: श्रीलंका अ २, आयर्लंड ०. }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} cdsn8q4mbvacmeuaznbghlrotk6em9a 2139623 2139617 2022-07-23T03:01:35Z Ganesh591 62733 /* Round Robin stage */ wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tournament | name = २०१० श्रीलंका ट्वेन्टी-२० चौरंगी मालिका | image = | imagesize = | caption = | administrator = | cricket format = ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय आणि [[ट्वेन्टी-२०]] | tournament format = राऊंड रॉबिन | host = {{cr|SRI}} | champions = {{flagicon|SRI}} श्रीलंका अ | count = | participants = 4 | matches = 6 | attendance = | player of the series = | most runs = '''१२७''' – नियाल ओ'ब्रायन (आयर्लंड) | most wickets = '''११''' – [[आंद्रे बोथा]] (आयर्लंड) आणि <br> [[हमीद हसन]] (अफगाणिस्तान) }} '''२०१० श्रीलंकेतील चौरंगी ट्वेंटी२० मालिका''' ही ट्वेंटी२० क्रिकेट सामन्यांची एक स्पर्धा होती जी १ ते ४ फेब्रुवारी २०१० दरम्यान श्रीलंकेत आयोजित करण्यात आली होती. अफगाणिस्तान, कॅनडा, आयर्लंड आणि श्रीलंका अ हे चार सहभागी संघ होते. कोलंबो येथे सामने खेळले गेले.<ref name="cricinfo.com">{{cite web|url=http://www.cricinfo.com/ci/content/series/440159.html?template=fixtures|title=Sri Lanka Associates T20 Series 2009/10 |date=2010|work=[[ESPNcricinfo]]|accessdate=21 January 2010| archiveurl= https://web.archive.org/web/20100125072508/http://www.cricinfo.com/ci/content/series/440159.html?template=fixtures| archivedate= 25 January 2010 | url-status= live}}</ref> ==Round Robin stage== ===Points Table=== {| class="wikitable" width=85% |- ! width="40"|Pos ! width="120"|Team ! width="40"|P ! width="40"|W ! width="40"|L ! width="40"|NR ! width="40"|T ! width="60"|Points ! width="60"|[[Net run rate|NRR]] ! width="150"|For ! width="150"|Against |- align="center" bgcolor=#ccffcc | 1 ||align="left"|{{cr|SL|name=Sri Lanka A}}|| 3 || 3 || 0 || 0 || 0 || '''6''' || +2.491 || 447/51.2 || 373/60 |- align="center" | 2 ||align="left"|{{cr|CAN}} || 3 || 1 || 2 || 0 || 0 || '''2''' || +0.366 || 409/60 || 409/52.5 |- align="center" | 3 ||align="left"|{{cr|IRE}} || 3 || 1 || 2 || 0 || 0 || '''2''' || −0.063 || 470/58.1 || 475/58.2 |- align="center" +20 | 4 ||align="left"|{{cr|AFG|2013}} || 3 || 1 || 2 || 0 || 0 || '''2''' || −1.363 || 370/59.5 || 439/58.1 |- |} ===Matches=== {{Limited Overs Matches | date = 1 February 2010 | team1 = {{cr-rt|CAN}} | score1 = 93/6 (20 overs) | score2 = 94/1 (13 overs) | team2 = {{cr|SL|name=Sri Lanka A}} | runs1 = [[Ashish Bagai|A Bagai]] 25 (31) | wickets1 = [[Seekkuge Prasanna|S Prasanna]] 3/13 [4] | runs2 = [[Milinda Siriwardana|TAM Siriwardana]] 54[[not out|*]] (40) | wickets2 = [[Khurram Chohan]] 1/14 [2] | result = Sri Lanka A won by 9 wickets. | report = [http://www.cricinfo.com/ci/engine/match/440213.html Scorecard] | venue = [[Paikiasothy Saravanamuttu Stadium|P Sara Oval]], [[Colombo]] | umpires = [[Gamini Dissanayake (umpire)|AG Dissanayake]] (SL) & [[Deepal Gunawardene|ID Gunawardene]] (SL) | motm = | toss = Sri Lanka A won the toss and elected to field. | rain = Points: Sri Lanka A 2, Canada 0. }} ---- {{Limited Overs Matches | date = 1 February 2010 | team1 = {{cr-rt|AFG|2013}} | score1 = 121/9 (20 overs) | score2 = 124/5 (18.1 overs) | team2 = {{cr|IRE}} | runs1 = [[Raees Ahmadzai]] 33[[not out|*]] (36) | wickets1 = [[Trent Johnston|DT Johnston]] 4/22 [4] | runs2 = [[William Porterfield|WTS Porterfield]] 46 (30) | wickets2 = [[Karim Sadiq]] 2/17 [4] | result = Ireland won by 5 wickets. | report = [http://www.cricinfo.com/ci/engine/match/440224.html Scorecard] | venue = [[Paikiasothy Saravanamuttu Stadium|P Sara Oval]], [[Colombo]] | umpires = [[Ranmore Martinesz|R Martinesz]] (SL) & [[Tyron Wijewardene|TH Wijewardene]] (SL) | motm = | toss = Afghanistan won the toss and elected to bat. | rain = Points: Ireland 2, Afghanistan 0. }} ---- {{Limited Overs Matches | date = 3 February 2010 | team1 = {{cr-rt|CAN}} | score1 = 176/3 (20 overs) | score2 = 172/8 (20 overs) | team2 = {{cr|IRE}} | runs1 = [[Hiral Patel|H Patel]] 88[[not out|*]] (61) | wickets1 = [[Andre Botha (cricketer)|A Botha]] 3/35 [4] | runs2 = [[Niall O'Brien (cricketer)|NJ O'Brien]] 50 (34) | wickets2 = [[Umar Bhatti|U Bhatti]] 3/26 [4] | result = Canada won by 4 runs. | report = [http://www.cricinfo.com/ci/engine/match/440218.html Scorecard] | venue = [[Sinhalese Sports Club Ground]], [[Colombo]] | umpires = [[Ranmore Martinesz|R Martinesz]] (SL) & [[Tyron Wijewardene|TH Wijewardene]] (SL) | motm = | toss = Ireland won the toss and elected to field. | rain = Points: Canada 2, Ireland 0. }} ---- {{Limited Overs Matches | date = 3 February 2010 | team1 = {{cr-rt|SL|name=Sri Lanka A}} | score1 = 175/5 (20 overs) | score2 = 106/8 (20 overs) | team2 = {{cr|AFG|2013}} | runs1 = [[Mahela Udawatte|ML Udawatte]] 103[[not out|*]] (67) | wickets1 = [[Hameed Hasan|Hamid Hassan]] 3/26 [4] | runs2 = [[Mohammad Shahzad]] 56 (60) | wickets2 = [[Sachithra Senanayake|SMSM Senanayake]] 2/21 [4] | result = Sri Lanka A won by 69 runs. | report = [http://www.cricinfo.com/ci/engine/match/440225.html Scorecard] | venue = [[Sinhalese Sports Club Ground]], [[Colombo]] | umpires = [[Rohitha Kottahachchi|RD Kottahachchi]] (SL) & [[Sena Nandiweera|MSK Nandiweera]] (SL) | motm = | toss = Sri Lanka A won the toss and elected to bat. | rain = Points: Sri Lanka A 2, Afghanistan 0. }} ---- {{Limited overs matches | date = ४ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|CAN}} | score1 = १४०/६ (२० षटके) | score2 = १४३/३ (१९.५ षटके) | team2 = {{cr|AFG|२०१३}} | runs1 = [[आशिष बगई]] ५३ (४२) | wickets1 = [[हमीद हसन]] २/२७ [४] | runs2 = करीम सादिक ४२ (३५) | wickets2 = [[हरवीर बैदवान]] ३/२३ [३.५] | result = अफगाणिस्तानने ५ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/ci/engine/match/440219.html धावफलक] | venue = सिंहलीज स्पोर्ट्स क्लब ग्राउंड, [[कोलंबो]] | umpires = [[कुमार धर्मसेना]] (श्रीलंका) आणि टायरॉन विजेवर्धने (श्रीलंका) | motm = | toss = कॅनडाने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = गुण: अफगाणिस्तान २, कॅनडा ०. }} ---- {{Limited overs matches | date = ४ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|IRE}} | score1 = १७४/६ (२० षटके) | score2 = १७८/५ (१८.२ षटके) | team2 = {{flagicon|श्रीलंका}} [[श्रीलंका अ क्रिकेट संघ|श्रीलंका अ]] | runs1= नियाल ओ'ब्रायन ५९ (३८) | wickets1 = चामिंडा विदानपथीराणा २/२५ [४] | runs2 = चिंतका जयसिंगे ४१[[नाबाद|*]] (२७) | wickets2 = [[अॅलेक्स कुसॅक]] २/४३ [३.२] | result = श्रीलंका अ संघ ५ गडी राखून जिंकला. | report = [http://www.cricinfo.com/ci/engine/match/440226.html धावफलक] | venue = सिंहलीज स्पोर्ट्स क्लब ग्राउंड, [[कोलंबो]] | umpires = दीपल गुणवर्धने (श्रीलंका) आणि एसएच सरथकुमारा (श्रीलंका) | motm = | toss = आयर्लंडने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = गुण: श्रीलंका अ २, आयर्लंड ०. }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} gh1rglva53mnvgkhgx31dwd5shjhl19 2139624 2139623 2022-07-23T03:31:54Z Ganesh591 62733 /* Round Robin stage */ wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tournament | name = २०१० श्रीलंका ट्वेन्टी-२० चौरंगी मालिका | image = | imagesize = | caption = | administrator = | cricket format = ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय आणि [[ट्वेन्टी-२०]] | tournament format = राऊंड रॉबिन | host = {{cr|SRI}} | champions = {{flagicon|SRI}} श्रीलंका अ | count = | participants = 4 | matches = 6 | attendance = | player of the series = | most runs = '''१२७''' – नियाल ओ'ब्रायन (आयर्लंड) | most wickets = '''११''' – [[आंद्रे बोथा]] (आयर्लंड) आणि <br> [[हमीद हसन]] (अफगाणिस्तान) }} '''२०१० श्रीलंकेतील चौरंगी ट्वेंटी२० मालिका''' ही ट्वेंटी२० क्रिकेट सामन्यांची एक स्पर्धा होती जी १ ते ४ फेब्रुवारी २०१० दरम्यान श्रीलंकेत आयोजित करण्यात आली होती. अफगाणिस्तान, कॅनडा, आयर्लंड आणि श्रीलंका अ हे चार सहभागी संघ होते. कोलंबो येथे सामने खेळले गेले.<ref name="cricinfo.com">{{cite web|url=http://www.cricinfo.com/ci/content/series/440159.html?template=fixtures|title=Sri Lanka Associates T20 Series 2009/10 |date=2010|work=[[ESPNcricinfo]]|accessdate=21 January 2010| archiveurl= https://web.archive.org/web/20100125072508/http://www.cricinfo.com/ci/content/series/440159.html?template=fixtures| archivedate= 25 January 2010 | url-status= live}}</ref> ==राउंड रॉबिन स्टेज== ===गुण सारणी=== {| class="wikitable" width=85% |- ! width="40"|स्थान ! width="120"|संघ ! width="40"|खेळले ! width="40"|विजय ! width="40"|पराभव ! width="40"|नि.ना ! width="40"|समान ! width="60"|गुण ! width="60"|[[नेट रन रेट|रन रेट]] ! width="150"|च्या साठी ! width="150"|विरुद्ध |- align="center" bgcolor=#ccffcc | १ ||align="left"|{{cr|SL|name=Sri Lanka A}}|| ३ || ३ || ० || ० || ० || '''६''' || +२.४९१ || ४४७/५१.२ || ३७३/६० |- align="center" | २ ||align="left"|{{cr|CAN}} || ३ || १ || २ || ० || ० || '''२''' || +०.३६६ || ४०९/६० || ४०९/५२.५ |- align="center" | ३ ||align="left"|{{cr|IRE}} || ३ || १ || २ || ० || ० || '''२''' || −०.०६३ || ४७०/५८.१ || ४७५/५८.२ |- align="center" +20 | ४ ||align="left"|{{cr|AFG|२०१३}} || ३ || १ || २ || ० || ० || '''२''' || −१.३६३ || ३७०/५९.५ || ४३९/५८.१ |- |} ===सामने=== {{Limited overs matches | date = १ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|CAN}} | score1 = ९३/६ (२० षटके) | score2 = ९४/१ (१३ षटके) | team2 = {{flagicon|Sri Lanka}} [[श्रीलंका अ क्रिकेट संघ|श्रीलंका अ]] | runs1 = [[आशिष बगई]] २५ (३१) | wickets1 = [[सिक्कुगे प्रसन्ना]] ३/१३ [४] | runs2 = मिलिंदा सिरिवर्धने ५४[[नाबाद|*]] (४०) | wickets2 = [[खुर्रम चोहान]] १/१४ [२] | result = श्रीलंका अ संघ ९ गडी राखून विजयी. | report = [http://www.cricinfo.com/ci/engine/match/440213.html धावफलक] | venue = [[पी सारा ओव्हल]], [[कोलंबो]] | umpires = गामिनी दिसानायके (श्रीलंका) आणि दीपल गुणवर्धने (श्रीलंका) | motm = | toss = श्रीलंका अ संघाने नाणेफेक जिंकून क्षेत्ररक्षणाचा निर्णय घेतला. | rain = गुण: श्रीलंका अ २, कॅनडा ०. }} ---- {{Limited overs matches | date = १ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|AFG|२०१३}} | score1 = १२१/९ (२० षटके) | score2 = १२४/५ (१८.१ षटके) | team2 = {{cr|IRE}} | runs1 = रईस अहमदझाई ३३[[नाबाद|*]] (३६) | wickets1 = [[ट्रेंट जॉन्स्टन]] ४/२२ [४] | runs2 = [[विल्यम पोर्टरफिल्ड]] ४६ (३०) | wickets2 = करीम सादिक २/१७ [४] | result = आयर्लंड ५ गडी राखून जिंकला. | report = [http://www.cricinfo.com/ci/engine/match/440224.html धावफलक] | venue = [[पी सारा ओव्हल]], [[कोलंबो]] | umpires = रॅनमोर मार्टिनेझ (श्रीलंका) आणि टायरॉन विजेवर्धने (श्रीलंका) | motm = | toss = अफगाणिस्तानने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = गुण: आयर्लंड २, अफगाणिस्तान ०. }} ---- {{Limited overs matches | date = ३ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|CAN}} | score1 = १७६/३ (२० षटके) | score2 = १७२/८ (२० षटके) | team2 = {{cr|IRE}} | runs1 = [[हिरल पटेल]] ८८[[नाबाद|*]] (६१) | wickets1 = [[आंद्रे बोथा]] ३/३५ [४] | runs2 = नियाल ओ'ब्रायन ५० (३४) | wickets2 = उमर भाटी ३/२६ [४] | result = कॅनडा ४ धावांनी जिंकला. | report = [http://www.cricinfo.com/ci/engine/match/440218.html धावफलक] | venue = सिंहली स्पोर्ट्स क्लब ग्राउंड, [[कोलंबो]] | umpires = रॅनमोर मार्टिनेझ (श्रीलंका) आणि टायरॉन विजेवर्धने (श्रीलंका) | motm = | toss = आयर्लंडने नाणेफेक जिंकून क्षेत्ररक्षणाचा निर्णय घेतला. | rain = गुण: कॅनडा २, आयर्लंड ०. }} ---- {{Limited overs matches | date = ३ फेब्रुवारी २०१० | team1 = [[श्रीलंका अ क्रिकेट संघ|श्रीलंका अ]] {{flagicon|Sri Lanka}} | score1 = १७५/५ (२० षटके) | score2 = १०६/८ (२० षटके) | team2 = {{cr|AFG|२०१३}} | runs1 = [[महेला उदावत्ते]] १०३[[नाबाद|*]] (६७) | wickets1 = [[हमीद हसन]] ३/२६ [४] | runs2 = [[मोहम्मद शहजाद]] ५६ (६०) | wickets2 = [[सचित्र सेनानायके]] २/२१ [४] | result = श्रीलंका अ संघाने ६९ धावांनी विजय मिळवला. | report = [http://www.cricinfo.com/ci/engine/match/440225.html धावफलक] | venue = सिंहलीज स्पोर्ट्स क्लब ग्राउंड, [[कोलंबो]] | umpires = रोहिता कोट्टाहाची (श्रीलंका) आणि सेना नंदीवीरा (श्रीलंका) | motm = | toss = श्रीलंका अ संघाने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = गुण: श्रीलंका अ २, अफगाणिस्तान ०. }} ---- {{Limited overs matches | date = ४ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|CAN}} | score1 = १४०/६ (२० षटके) | score2 = १४३/३ (१९.५ षटके) | team2 = {{cr|AFG|२०१३}} | runs1 = [[आशिष बगई]] ५३ (४२) | wickets1 = [[हमीद हसन]] २/२७ [४] | runs2 = करीम सादिक ४२ (३५) | wickets2 = [[हरवीर बैदवान]] ३/२३ [३.५] | result = अफगाणिस्तानने ५ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/ci/engine/match/440219.html धावफलक] | venue = सिंहलीज स्पोर्ट्स क्लब ग्राउंड, [[कोलंबो]] | umpires = [[कुमार धर्मसेना]] (श्रीलंका) आणि टायरॉन विजेवर्धने (श्रीलंका) | motm = | toss = कॅनडाने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = गुण: अफगाणिस्तान २, कॅनडा ०. }} ---- {{Limited overs matches | date = ४ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|IRE}} | score1 = १७४/६ (२० षटके) | score2 = १७८/५ (१८.२ षटके) | team2 = {{flagicon|श्रीलंका}} [[श्रीलंका अ क्रिकेट संघ|श्रीलंका अ]] | runs1= नियाल ओ'ब्रायन ५९ (३८) | wickets1 = चामिंडा विदानपथीराणा २/२५ [४] | runs2 = चिंतका जयसिंगे ४१[[नाबाद|*]] (२७) | wickets2 = [[अॅलेक्स कुसॅक]] २/४३ [३.२] | result = श्रीलंका अ संघ ५ गडी राखून जिंकला. | report = [http://www.cricinfo.com/ci/engine/match/440226.html धावफलक] | venue = सिंहलीज स्पोर्ट्स क्लब ग्राउंड, [[कोलंबो]] | umpires = दीपल गुणवर्धने (श्रीलंका) आणि एसएच सरथकुमारा (श्रीलंका) | motm = | toss = आयर्लंडने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = गुण: श्रीलंका अ २, आयर्लंड ०. }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} 48rdr9m7dajumr717uu0w8xcgt0umsm 0 308539 2139621 2022-07-23T02:57:54Z आर्या जोशी 65452 नवा लेख wikitext text/x-wiki '''दिव्याची अमावास्या''' ही आषाढ महिन्यातील अमावास्या म्हणून साजरी केली जाते. ectwe7dyjz3mmd58hc5qnsml7w9266j 2139622 2139621 2022-07-23T02:58:30Z आर्या जोशी 65452 wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन|}} '''दिव्याची अमावास्या''' ही आषाढ महिन्यातील अमावास्या म्हणून साजरी केली जाते. 33023o8sm1ztdw948jow1iue3tcf7sl 2139625 2139622 2022-07-23T03:32:01Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[दिव्याची अमावास्या]] वरुन [[दीप अमावास्या]] ला हलविला wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन|}} '''दिव्याची अमावास्या''' ही आषाढ महिन्यातील अमावास्या म्हणून साजरी केली जाते. 33023o8sm1ztdw948jow1iue3tcf7sl 2139678 2139625 2022-07-23T07:18:05Z आर्या जोशी 65452 wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन|}} '''दिव्याची अमावास्या''' ही [[आषाढ]] महिन्यातील अमावास्या म्हणून साजरी केली जाते. r4yck6dvhzmb0z80gv79x894fsm9tgr 2139683 2139678 2022-07-23T07:24:03Z आर्या जोशी 65452 आवश्यक भर wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन|}} '''दिव्याची अमावास्या''' ही [[आषाढ]] महिन्यातील अमावास्या म्हणून साजरी केली जाते. ==स्वरूप== आषाढ महिन्याच्या अमावास्या तिथीला घरातील, देव घरातील धातूच्या दिव्यांची पूजा केली जाते. यासाठी दिवे स्वच्छ घासून, उजळवले जातात. त्यांची पूजा केली जाते. पुरणाचा नैवेद्य केला जातो. 9850xqf11mie0zc7hx0mbhu6xx3dqbg 2139684 2139683 2022-07-23T07:26:20Z आर्या जोशी 65452 संदर्भ घातला wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन|}} '''दिव्याची अमावास्या''' ही [[आषाढ]] महिन्यातील अमावास्या म्हणून साजरी केली जाते. ==स्वरूप== आषाढ महिन्याच्या अमावास्या तिथीला घरातील, देव घरातील धातूच्या दिव्यांची पूजा केली जाते. यासाठी दिवे स्वच्छ घासून, उजळवले जातात. त्यांची पूजा केली जाते. पुरणाचा नैवेद्य केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/lifestyle/aashadh-month-end-deep-amavasya-date-significance-importance-muhurat-in-marathi-scsg-91-2555825/|title=दीप अमावस्या : जाणून घ्या महत्व, माहिती आणि पूजा विधीबद्दल|website=Loksatta|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> h5jibi2iizeqvodfesqk8znkk1xutp4 2139685 2139684 2022-07-23T07:26:39Z आर्या जोशी 65452 wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन|}} '''दिव्याची अमावास्या''' ही [[आषाढ]] महिन्यातील अमावास्या म्हणून साजरी केली जाते. ==स्वरूप== आषाढ महिन्याच्या अमावास्या तिथीला घरातील, देव घरातील धातूच्या दिव्यांची पूजा केली जाते. यासाठी दिवे स्वच्छ घासून, उजळवले जातात. त्यांची पूजा केली जाते. पुरणाचा नैवेद्य केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/lifestyle/aashadh-month-end-deep-amavasya-date-significance-importance-muhurat-in-marathi-scsg-91-2555825/|title=दीप अमावस्या : जाणून घ्या महत्व, माहिती आणि पूजा विधीबद्दल|website=Loksatta|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> == संदर्भ == ouup49ghli7l0xwc60iymij0shv3pxj 2139686 2139685 2022-07-23T07:27:47Z आर्या जोशी 65452 संदर्भ जोडला wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन|}} '''दिव्याची अमावास्या''' ही [[आषाढ]] महिन्यातील अमावास्या म्हणून साजरी केली जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.com/astro/festival/news/aashadhi-amavasya-date-significance-and-importance-in-marathi-deep-amavasya/articleshow/85122398.cms|title=Aashadhi Amavasya 2021 दीप अमावास्या : शुभ वेळ आणि महत्व|website=Maharashtra Times|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> ==स्वरूप== आषाढ महिन्याच्या अमावास्या तिथीला घरातील, देव घरातील धातूच्या दिव्यांची पूजा केली जाते. यासाठी दिवे स्वच्छ घासून, उजळवले जातात. त्यांची पूजा केली जाते. पुरणाचा नैवेद्य केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/lifestyle/aashadh-month-end-deep-amavasya-date-significance-importance-muhurat-in-marathi-scsg-91-2555825/|title=दीप अमावस्या : जाणून घ्या महत्व, माहिती आणि पूजा विधीबद्दल|website=Loksatta|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> == संदर्भ == 1pabvjdhjuu6kmofqrojaj51etvf4r1 2139687 2139686 2022-07-23T07:28:11Z आर्या जोशी 65452 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन|}} '''दिव्याची अमावास्या''' ही [[आषाढ]] महिन्यातील अमावास्या म्हणून साजरी केली जाते. ==स्वरूप== आषाढ महिन्याच्या अमावास्या तिथीला घरातील, देव घरातील धातूच्या दिव्यांची पूजा केली जाते. यासाठी दिवे स्वच्छ घासून, उजळवले जातात. त्यांची पूजा केली जाते. पुरणाचा नैवेद्य केला जातो. [[वर्ग:हिंदू धर्मातील प्रतीके]] fa92dxiw8cy0ogh0l4lq0ryd7l3dceq 2139688 2139687 2022-07-23T07:28:24Z आर्या जोशी 65452 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन|}} '''दिव्याची अमावास्या''' ही [[आषाढ]] महिन्यातील अमावास्या म्हणून साजरी केली जाते. ==स्वरूप== आषाढ महिन्याच्या अमावास्या तिथीला घरातील, देव घरातील धातूच्या दिव्यांची पूजा केली जाते. यासाठी दिवे स्वच्छ घासून, उजळवले जातात. त्यांची पूजा केली जाते. पुरणाचा नैवेद्य केला जातो. [[वर्ग:हिंदू धर्मातील प्रतीके]] [[वर्ग:हिंदू धर्म]] r8ghxu52exizoz6b4m8b2rdhybt7t7m 2139689 2139688 2022-07-23T07:29:26Z आर्या जोशी 65452 संदर्भ जोडला wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन|}} '''दिव्याची अमावास्या''' ही [[आषाढ]] महिन्यातील अमावास्या म्हणून साजरी केली जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.com/astro/festival/news/aashadhi-amavasya-date-significance-and-importance-in-marathi-deep-amavasya/articleshow/85122398.cms|title=Aashadhi Amavasya 2021 दीप अमावास्या : शुभ वेळ आणि महत्व|website=Maharashtra Times|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> ==स्वरूप== आषाढ महिन्याच्या अमावास्या तिथीला घरातील, देव घरातील धातूच्या दिव्यांची पूजा केली जाते. यासाठी दिवे स्वच्छ घासून, उजळवले जातात. त्यांची पूजा केली जाते. पुरणाचा नैवेद्य केला जातो. [[वर्ग:हिंदू धर्मातील प्रतीके]] [[वर्ग:हिंदू धर्म]] t82ek9fkkm6uwxk1ry1hcps2fiifszi 2139690 2139689 2022-07-23T07:29:44Z आर्या जोशी 65452 wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन|}} '''दिव्याची अमावास्या''' ही [[आषाढ]] महिन्यातील अमावास्या म्हणून साजरी केली जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.com/astro/festival/news/aashadhi-amavasya-date-significance-and-importance-in-marathi-deep-amavasya/articleshow/85122398.cms|title=Aashadhi Amavasya 2021 दीप अमावास्या : शुभ वेळ आणि महत्व|website=Maharashtra Times|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> ==स्वरूप== आषाढ महिन्याच्या अमावास्या तिथीला घरातील, देव घरातील धातूच्या दिव्यांची पूजा केली जाते. यासाठी दिवे स्वच्छ घासून, उजळवले जातात. त्यांची पूजा केली जाते. पुरणाचा नैवेद्य केला जातो. == संदर्भ == [[वर्ग:हिंदू धर्मातील प्रतीके]] [[वर्ग:हिंदू धर्म]] bd6dh14g2t3j2m9fty5kl345euo42af 2139691 2139690 2022-07-23T07:30:32Z आर्या जोशी 65452 संदर्भ जोडला wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन|}} '''दिव्याची अमावास्या''' ही [[आषाढ]] महिन्यातील अमावास्या म्हणून साजरी केली जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.com/astro/festival/news/aashadhi-amavasya-date-significance-and-importance-in-marathi-deep-amavasya/articleshow/85122398.cms|title=Aashadhi Amavasya 2021 दीप अमावास्या : शुभ वेळ आणि महत्व|website=Maharashtra Times|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> ==स्वरूप== आषाढ महिन्याच्या अमावास्या तिथीला घरातील, देव घरातील धातूच्या दिव्यांची पूजा केली जाते. यासाठी दिवे स्वच्छ घासून, उजळवले जातात. त्यांची पूजा केली जाते. पुरणाचा नैवेद्य केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/lifestyle/aashadh-month-end-deep-amavasya-date-significance-importance-muhurat-in-marathi-scsg-91-2555825/|title=दीप अमावस्या : जाणून घ्या महत्व, माहिती आणि पूजा विधीबद्दल|website=Loksatta|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> == संदर्भ == [[वर्ग:हिंदू धर्मातील प्रतीके]] [[वर्ग:हिंदू धर्म]] ptoybprz2ptl99vo9yksha92hay1le5 2139693 2139691 2022-07-23T07:35:43Z आर्या जोशी 65452 छायाचित्र wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन|}} [[File:A aesthetic oil lamp considered sacred.JPG|thumb| दीप पूजन]] '''दिव्याची अमावास्या''' ही [[आषाढ]] महिन्यातील अमावास्या म्हणून साजरी केली जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.com/astro/festival/news/aashadhi-amavasya-date-significance-and-importance-in-marathi-deep-amavasya/articleshow/85122398.cms|title=Aashadhi Amavasya 2021 दीप अमावास्या : शुभ वेळ आणि महत्व|website=Maharashtra Times|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> ==स्वरूप== आषाढ महिन्याच्या अमावास्या तिथीला घरातील, देव घरातील धातूच्या दिव्यांची पूजा केली जाते. यासाठी दिवे स्वच्छ घासून, उजळवले जातात. त्यांची पूजा केली जाते. पुरणाचा नैवेद्य केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/lifestyle/aashadh-month-end-deep-amavasya-date-significance-importance-muhurat-in-marathi-scsg-91-2555825/|title=दीप अमावस्या : जाणून घ्या महत्व, माहिती आणि पूजा विधीबद्दल|website=Loksatta|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> == संदर्भ == [[वर्ग:हिंदू धर्मातील प्रतीके]] [[वर्ग:हिंदू धर्म]] 31646cdk1ih9ydf7pvrhbyhpm34bpue 2139737 2139693 2022-07-23T11:03:50Z आर्या जोशी 65452 /* स्वरूप */ संदर्भ जोडला wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन|}} [[File:A aesthetic oil lamp considered sacred.JPG|thumb| दीप पूजन]] '''दिव्याची अमावास्या''' ही [[आषाढ]] महिन्यातील अमावास्या म्हणून साजरी केली जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.com/astro/festival/news/aashadhi-amavasya-date-significance-and-importance-in-marathi-deep-amavasya/articleshow/85122398.cms|title=Aashadhi Amavasya 2021 दीप अमावास्या : शुभ वेळ आणि महत्व|website=Maharashtra Times|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> ==स्वरूप== आषाढ महिन्याच्या अमावास्या तिथीला घरातील, देव घरातील धातूच्या दिव्यांची पूजा केली जाते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=spCBAAAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80+%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B8&q=%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80+%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B8&hl=en|title=Kārāgirī|date=1992|publisher=Mahārāshṭra Rājya Lokasāhitya Samitīcyā vatīne Mahārāshṭra Śāsanācyā Śikshaṇa Vibhāgātarphe prakāśita|language=mr}}</ref> यासाठी दिवे स्वच्छ घासून, उजळवले जातात. त्यांची पूजा केली जाते. पुरणाचा नैवेद्य केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/lifestyle/aashadh-month-end-deep-amavasya-date-significance-importance-muhurat-in-marathi-scsg-91-2555825/|title=दीप अमावस्या : जाणून घ्या महत्व, माहिती आणि पूजा विधीबद्दल|website=Loksatta|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> == संदर्भ == [[वर्ग:हिंदू धर्मातील प्रतीके]] [[वर्ग:हिंदू धर्म]] gqyy1vaszc3s71nbjdew8i0u0si5ham 2139739 2139737 2022-07-23T11:05:00Z आर्या जोशी 65452 /* स्वरूप */ wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन|}} [[File:A aesthetic oil lamp considered sacred.JPG|thumb| दीप पूजन]] '''दिव्याची अमावास्या''' ही [[आषाढ]] महिन्यातील अमावास्या म्हणून साजरी केली जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.com/astro/festival/news/aashadhi-amavasya-date-significance-and-importance-in-marathi-deep-amavasya/articleshow/85122398.cms|title=Aashadhi Amavasya 2021 दीप अमावास्या : शुभ वेळ आणि महत्व|website=Maharashtra Times|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> ==स्वरूप== आषाढ महिन्याच्या अमावास्या तिथीला घरातील, देव घरातील धातूच्या दिव्यांची पूजा केली जाते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=spCBAAAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80+%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B8&q=%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80+%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B8&hl=en|title=Kārāgirī|date=1992|publisher=Mahārāshṭra Rājya Lokasāhitya Samitīcyā vatīne Mahārāshṭra Śāsanācyā Śikshaṇa Vibhāgātarphe prakāśita|language=mr}}</ref> यासाठी दिवे स्वच्छ घासून, उजळवले जातात. त्यांची पूजा केली जाते. पुरणाचा नैवेद्य केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/lifestyle/aashadh-month-end-deep-amavasya-date-significance-importance-muhurat-in-marathi-scsg-91-2555825/|title=दीप अमावस्या : जाणून घ्या महत्व, माहिती आणि पूजा विधीबद्दल|website=Loksatta|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> ==आदिवासी जनजातीत= दिव्याची अमावास्या [[भिल्ल समाज|भिल्ल]] या आदिवासी जमातीत विशेषत्वाने साजरी केली जाते. == संदर्भ == [[वर्ग:हिंदू धर्मातील प्रतीके]] [[वर्ग:हिंदू धर्म]] thw6miwlyn1o2mokw06rwvao34swdtj 2139741 2139739 2022-07-23T11:05:19Z आर्या जोशी 65452 /* =आदिवासी जनजातीत */ wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन|}} [[File:A aesthetic oil lamp considered sacred.JPG|thumb| दीप पूजन]] '''दिव्याची अमावास्या''' ही [[आषाढ]] महिन्यातील अमावास्या म्हणून साजरी केली जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.com/astro/festival/news/aashadhi-amavasya-date-significance-and-importance-in-marathi-deep-amavasya/articleshow/85122398.cms|title=Aashadhi Amavasya 2021 दीप अमावास्या : शुभ वेळ आणि महत्व|website=Maharashtra Times|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> ==स्वरूप== आषाढ महिन्याच्या अमावास्या तिथीला घरातील, देव घरातील धातूच्या दिव्यांची पूजा केली जाते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=spCBAAAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80+%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B8&q=%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80+%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B8&hl=en|title=Kārāgirī|date=1992|publisher=Mahārāshṭra Rājya Lokasāhitya Samitīcyā vatīne Mahārāshṭra Śāsanācyā Śikshaṇa Vibhāgātarphe prakāśita|language=mr}}</ref> यासाठी दिवे स्वच्छ घासून, उजळवले जातात. त्यांची पूजा केली जाते. पुरणाचा नैवेद्य केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/lifestyle/aashadh-month-end-deep-amavasya-date-significance-importance-muhurat-in-marathi-scsg-91-2555825/|title=दीप अमावस्या : जाणून घ्या महत्व, माहिती आणि पूजा विधीबद्दल|website=Loksatta|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> ==आदिवासी जनजातीत== दिव्याची अमावास्या [[भिल्ल समाज|भिल्ल]] या आदिवासी जमातीत विशेषत्वाने साजरी केली जाते. == संदर्भ == [[वर्ग:हिंदू धर्मातील प्रतीके]] [[वर्ग:हिंदू धर्म]] 79w7m39sypt7ybldsm0zu1uihgxftzc 2139743 2139741 2022-07-23T11:05:51Z आर्या जोशी 65452 /* स्वरूप */ संदर्भ जोडला wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन|}} [[File:A aesthetic oil lamp considered sacred.JPG|thumb| दीप पूजन]] '''दिव्याची अमावास्या''' ही [[आषाढ]] महिन्यातील अमावास्या म्हणून साजरी केली जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.com/astro/festival/news/aashadhi-amavasya-date-significance-and-importance-in-marathi-deep-amavasya/articleshow/85122398.cms|title=Aashadhi Amavasya 2021 दीप अमावास्या : शुभ वेळ आणि महत्व|website=Maharashtra Times|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> ==स्वरूप== आषाढ महिन्याच्या अमावास्या तिथीला घरातील, देव घरातील धातूच्या दिव्यांची पूजा केली जाते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=spCBAAAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80+%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B8&q=%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80+%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B8&hl=en|title=Kārāgirī|date=1992|publisher=Mahārāshṭra Rājya Lokasāhitya Samitīcyā vatīne Mahārāshṭra Śāsanācyā Śikshaṇa Vibhāgātarphe prakāśita|language=mr}}</ref> यासाठी दिवे स्वच्छ घासून, उजळवले जातात. त्यांची पूजा केली जाते. पुरणाचा नैवेद्य केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/lifestyle/aashadh-month-end-deep-amavasya-date-significance-importance-muhurat-in-marathi-scsg-91-2555825/|title=दीप अमावस्या : जाणून घ्या महत्व, माहिती आणि पूजा विधीबद्दल|website=Loksatta|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> ==आदिवासी जनजातीत== दिव्याची अमावास्या [[भिल्ल समाज|भिल्ल]] या आदिवासी जमातीत विशेषत्वाने साजरी केली जाते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=-gaBAAAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80+%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B8&q=%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80+%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B8&hl=en|title=Mahārāshṭrātīla ādivāsī jamātī: sāmājika va sā̃skr̥tika māgovā|last=Gāre|first=Govinda|date=2000|publisher=Kônṭinenṭala Prakāśana|language=mr}}</ref> == संदर्भ == [[वर्ग:हिंदू धर्मातील प्रतीके]] [[वर्ग:हिंदू धर्म]] iara9ho7h1vyg3wgx1yweshtjmm2955 2139746 2139743 2022-07-23T11:07:25Z आर्या जोशी 65452 /* स्वरूप */ भर wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन|}} [[File:A aesthetic oil lamp considered sacred.JPG|thumb| दीप पूजन]] '''दिव्याची अमावास्या''' ही [[आषाढ]] महिन्यातील अमावास्या म्हणून साजरी केली जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.com/astro/festival/news/aashadhi-amavasya-date-significance-and-importance-in-marathi-deep-amavasya/articleshow/85122398.cms|title=Aashadhi Amavasya 2021 दीप अमावास्या : शुभ वेळ आणि महत्व|website=Maharashtra Times|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> ==स्वरूप== आषाढ महिन्याच्या अमावास्या तिथीला घरातील, देव घरातील धातूच्या दिव्यांची पूजा केली जाते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=spCBAAAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80+%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B8&q=%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80+%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B8&hl=en|title=Kārāgirī|date=1992|publisher=Mahārāshṭra Rājya Lokasāhitya Samitīcyā vatīne Mahārāshṭra Śāsanācyā Śikshaṇa Vibhāgātarphe prakāśita|language=mr}}</ref> यासाठी दिवे स्वच्छ घासून, उजळवले जातात. त्यांची पूजा केली जाते. पुरणाचा नैवेद्य केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/lifestyle/aashadh-month-end-deep-amavasya-date-significance-importance-muhurat-in-marathi-scsg-91-2555825/|title=दीप अमावस्या : जाणून घ्या महत्व, माहिती आणि पूजा विधीबद्दल|website=Loksatta|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> काही कुटुंबात बाजरीच्या पिठाचे किंवा कणकेचे दिस्वे केले जातात आणि त्यांची पूजा केली जाते. ==आदिवासी जनजातीत== दिव्याची अमावास्या [[भिल्ल समाज|भिल्ल]] या आदिवासी जमातीत विशेषत्वाने साजरी केली जाते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=-gaBAAAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80+%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B8&q=%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80+%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B8&hl=en|title=Mahārāshṭrātīla ādivāsī jamātī: sāmājika va sā̃skr̥tika māgovā|last=Gāre|first=Govinda|date=2000|publisher=Kônṭinenṭala Prakāśana|language=mr}}</ref> == संदर्भ == [[वर्ग:हिंदू धर्मातील प्रतीके]] [[वर्ग:हिंदू धर्म]] 68xctxfwiwemtbvuozsjn5oa3sxjlbv 2139748 2139746 2022-07-23T11:08:02Z आर्या जोशी 65452 /* स्वरूप */ wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन|}} [[File:A aesthetic oil lamp considered sacred.JPG|thumb| दीप पूजन]] '''दिव्याची अमावास्या''' ही [[आषाढ]] महिन्यातील अमावास्या म्हणून साजरी केली जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.com/astro/festival/news/aashadhi-amavasya-date-significance-and-importance-in-marathi-deep-amavasya/articleshow/85122398.cms|title=Aashadhi Amavasya 2021 दीप अमावास्या : शुभ वेळ आणि महत्व|website=Maharashtra Times|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> ==स्वरूप== आषाढ महिन्याच्या अमावास्या तिथीला घरातील, देव घरातील धातूच्या दिव्यांची पूजा केली जाते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=spCBAAAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80+%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B8&q=%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80+%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B8&hl=en|title=Kārāgirī|date=1992|publisher=Mahārāshṭra Rājya Lokasāhitya Samitīcyā vatīne Mahārāshṭra Śāsanācyā Śikshaṇa Vibhāgātarphe prakāśita|language=mr}}</ref> यासाठी दिवे स्वच्छ घासून, उजळवले जातात. त्यांची पूजा केली जाते. पुरणाचा नैवेद्य केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/lifestyle/aashadh-month-end-deep-amavasya-date-significance-importance-muhurat-in-marathi-scsg-91-2555825/|title=दीप अमावस्या : जाणून घ्या महत्व, माहिती आणि पूजा विधीबद्दल|website=Loksatta|language=mr|access-date=2022-07-23}}</ref> काही कुटुंबात बाजरीच्या पिठाचे किंवा कणकेचे दिवे केले जातात आणि त्यांची पूजा केली जाते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=G4OJCFrR94gC&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80+%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B8+%E0%A4%95%E0%A4%A5%E0%A4%BE&q=%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80+%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B8+%E0%A4%95%E0%A4%A5%E0%A4%BE&hl=en|title=Lokasãskr̥tūeī kshitije|last=Ḍhere|first=Rāmacandra Cintāmaṇa|date=1971|language=mr}}</ref> ==आदिवासी जनजातीत== दिव्याची अमावास्या [[भिल्ल समाज|भिल्ल]] या आदिवासी जमातीत विशेषत्वाने साजरी केली जाते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=-gaBAAAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80+%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B8&q=%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A5%80+%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B8&hl=en|title=Mahārāshṭrātīla ādivāsī jamātī: sāmājika va sā̃skr̥tika māgovā|last=Gāre|first=Govinda|date=2000|publisher=Kônṭinenṭala Prakāśana|language=mr}}</ref> == संदर्भ == [[वर्ग:हिंदू धर्मातील प्रतीके]] [[वर्ग:हिंदू धर्म]] copey390flpvro3g1xfzxbhln2ok2xe 0 308540 2139626 2022-07-23T03:32:01Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[दिव्याची अमावास्या]] वरुन [[दीप अमावास्या]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[दीप अमावास्या]] q4w3af0lg7davvrmbmh4aa1i8s8jxa6 0 308541 2139627 2022-07-23T03:36:17Z Ganesh591 62733 नवीन पान: पाकिस्तान क्रिकेट संघाने 19 डिसेंबर 2009 ते 5 फेब्रुवारी 2010 या कालावधीत 3 सामन्यांची कसोटी मालिका, 5 सामन्यांची एकदिवसीय मालिका आणि 1 टी-20 आंतरराष्ट्रीय सामन्यासाठी ऑस्ट्रेलियाचा दौरा... wikitext text/x-wiki पाकिस्तान क्रिकेट संघाने 19 डिसेंबर 2009 ते 5 फेब्रुवारी 2010 या कालावधीत 3 सामन्यांची कसोटी मालिका, 5 सामन्यांची एकदिवसीय मालिका आणि 1 टी-20 आंतरराष्ट्रीय सामन्यासाठी ऑस्ट्रेलियाचा दौरा केला. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:पाकिस्तान क्रिकेट संघाचे ऑस्ट्रेलिया दौरे]] 3y7ahmn62pkmiy9l38jt0w67ay6bffs 2139628 2139627 2022-07-23T03:52:22Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = पाकिस्तान क्रिकेट संघाचा ऑस्ट्रेलिया दौरा, २००९-१० | team1_image = Flag of Pakistan.svg | team1_name = पाकिस्तान | team2_image = Flag of Australia.svg | team2_name = ऑस्ट्रेलिया | from_date = १९ डिसेंबर २००९ | to_date = ५ फेब्रुवारी २०१० | team1_captain = [[मोहम्मद युसूफ]]<br />[[शाहिद आफ्रिदी]] (पाचवी वनडे)<br />[[शोएब मलिक]] (टी२०आ) | team2_captain = [[रिकी पाँटिंग]]<br />[[मायकेल क्लार्क]] (टी२०आ) | no_of_tests = 3 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 3 | team1_tests_most_runs = [[सलमान बट]] (२८०) | team2_tests_most_runs = [[रिकी पाँटिंग]] (३७८) | team1_tests_most_wickets = [[मोहम्मद आसिफ]] (१३) | team2_tests_most_wickets = नॅथन हॉरिट्झ (१८) | player_of_test_series = [[शेन वॉटसन]] (ऑस्ट्रेलिया) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 0 | team2_ODIs_won = 5 | team1_ODIs_most_runs = [[उमर अकमल]] (१८७) | team2_ODIs_most_runs = [[कॅमेरॉन व्हाइट]] (२४५) | team1_ODIs_most_wickets = [[मोहम्मद आसिफ]] (६)<br />[[शाहिद आफ्रिदी]] (६)<br />नावेद-उल-हसन (६) | team2_ODIs_most_wickets = [[क्लिंट मॅके]] (१४) | player_of_ODI_series = रायन हॅरिस (ऑस्ट्रेलिया) | no_of_twenty20s = 1 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = [[कामरान अकमल]] (६४) | team2_twenty20s_most_runs = [[डेव्हिड हसी]] (४०) | team1_twenty20s_most_wickets = [[उमर गुल]] (३) | team2_twenty20s_most_wickets = [[शॉन टेट]] (३) | player_of_twenty20_series = [[शॉन टेट]] (ऑस्ट्रेलिया) }} पाकिस्तान क्रिकेट संघाने १९ डिसेंबर २००९ ते ५ फेब्रुवारी २०१० या कालावधीत ३ सामन्यांची कसोटी मालिका, ५ सामन्यांची एकदिवसीय मालिका आणि १ टी-२० आंतरराष्ट्रीय सामन्यासाठी ऑस्ट्रेलियाचा दौरा केला.<ref>{{cite web|url=http://www.cricinfo.com/ausvpak09/content/series/406184.html?template=fixtures|title=Fixtures, Schedule: Pakistan tour of Australia 2009–10|publisher=Cricinfo|access-date=6 January 2010}}</ref> अंतिम एकदिवसीय सामन्यादरम्यान, स्टँड-इन कर्णधार, शाहिद आफ्रिदी, एका कथित बॉल टॅम्परिंग घटनेत सामील होता, जेव्हा तो क्रिकेटचा चेंडू चावताना दिसला.<ref name="bbc sport">{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/cricket/8489950.stm |title=Australia complete one-day series sweep over Pakistan |access-date=31 January 2010 |work=bbc.co.uk | date=31 January 2010}}</ref><ref name="metro">{{cite web |url=http://www.metro.co.uk/sport/811071-controversy-mars-australia-win |title=Controversy mars Australia win |access-date=31 January 2010 |work=metro.co.uk}}</ref><ref name="theaustralian">{{cite web |url=http://www.theaustralian.com.au/news/sport/shahid-afridi-in-ball-tampering-scandal-during-wild-night-at-the-waca/story-e6frg7mf-1225825270861 |title=Shahid Afridi in ball-tampering scandal during wild night at the WACA |access-date=31 January 2010 |work=theaustralian.com.au}}</ref> सामना संपल्यानंतर त्याला मॅच रेफरीने लगेच बोलावले. तेथे आफ्रिदीने बॉल टॅम्परिंगचा गुन्हा कबूल केला आणि त्याच्यावर दोन ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय सामन्यांवर बंदी घालण्यात आली.<ref>{{cite web|url=http://www.cricinfo.com/ausvpak09/content/current/story/446437.html|title=Afridi banned for two T20s for ball-tampering|date=31 January 2010|publisher=Cricinfo|access-date=31 January 2010}}</ref> ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय दरम्यान, ऑस्ट्रेलियन वेगवान गोलंदाज शॉन टेटने ऑस्ट्रेलियामध्ये (१६०.७ किमी/ता) रेकॉर्ड केलेली सर्वात वेगवान चेंडू टाकली.<ref name="bbc sport: 2020">{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/cricket/8500280.stm |title=Australia beat Pakistan in thrilling Twenty20 match |access-date=6 February 2010 |work=bbc.co.uk | date=5 February 2010}}</ref> पहिल्या षटकाच्या दुसऱ्या चेंडूवर टेटने हा पराक्रम केला. ब्रेट ली आणि शोएब अख्तर यांच्यानंतर रेकॉर्ड केलेली ती तिसरी सर्वात जलद वितरण देखील आहे.<ref name="bbc sport: 2020"/> ऑस्ट्रेलियाने कसोटी मालिका ३-०, एकदिवसीय मालिका ५-० आणि एकमेव टी-२० जिंकून क्लीन स्वीप नोंदवला. या दौऱ्यादरम्यान, कर्णधार मोहम्मद युसूफ माजी कर्णधार युनूस खान आणि शोएब मलिक यांच्यासोबत सत्ता संघर्षात सामील असल्याची अटकळ पसरली होती आणि संघाचे मनोबल कमी होते. या दौर्‍यानंतर, पाकिस्तान क्रिकेट बोर्डाने चौकशी केली आणि युसूफ आणि युनिस यांची भविष्यात देशासाठी निवड केली जाणार नाही असे जाहीर केले, आजीवन बहिष्काराचा अर्थ लावला आणि मलिक आणि राणा नावेद-उल-हसन यांच्यावर प्रत्येकी एक वर्षाची बंदी घातली. आफ्रिदी आणि बंधू उमर आणि कामरान अकमल या सर्वांना दंड ठोठावण्यात आला आणि सहा महिन्यांसाठी प्रोबेशनवर ठेवण्यात आले.<ref name="ban">{{cite web|url=http://www.cricinfo.com/pakistan/content/current/story/451392.html|title=Rana, Malik get one-year bans, Younis and Yousuf axed from teams|date=10 March 2010|publisher=Cricinfo|access-date=10 March 2010}}</ref> दुसऱ्या कसोटीनंतर कामरानला वगळण्यात आले होते कारण त्याने दुसऱ्या कसोटीत झेल सोडले होते, परंतु त्याने निर्णयाच्या विरोधात बोलले आणि त्याला वगळले नाही असा आग्रह धरला, तर उमरवर एकजुटीने संपावर जाण्याच्या प्रयत्नात दुखापतीचे खोटे सांगून व्यत्यय आणल्याचा आरोप होता. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:पाकिस्तान क्रिकेट संघाचे ऑस्ट्रेलिया दौरे]] rgthgbxpy1kddt812wbecpu6865yzvd 2139629 2139628 2022-07-23T03:58:15Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = पाकिस्तान क्रिकेट संघाचा ऑस्ट्रेलिया दौरा, २००९-१० | team1_image = Flag of Pakistan.svg | team1_name = पाकिस्तान | team2_image = Flag of Australia.svg | team2_name = ऑस्ट्रेलिया | from_date = १९ डिसेंबर २००९ | to_date = ५ फेब्रुवारी २०१० | team1_captain = [[मोहम्मद युसूफ]]<br />[[शाहिद आफ्रिदी]] (पाचवी वनडे)<br />[[शोएब मलिक]] (टी२०आ) | team2_captain = [[रिकी पाँटिंग]]<br />[[मायकेल क्लार्क]] (टी२०आ) | no_of_tests = 3 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 3 | team1_tests_most_runs = [[सलमान बट]] (२८०) | team2_tests_most_runs = [[रिकी पाँटिंग]] (३७८) | team1_tests_most_wickets = [[मोहम्मद आसिफ]] (१३) | team2_tests_most_wickets = नॅथन हॉरिट्झ (१८) | player_of_test_series = [[शेन वॉटसन]] (ऑस्ट्रेलिया) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 0 | team2_ODIs_won = 5 | team1_ODIs_most_runs = [[उमर अकमल]] (१८७) | team2_ODIs_most_runs = [[कॅमेरॉन व्हाइट]] (२४५) | team1_ODIs_most_wickets = [[मोहम्मद आसिफ]] (६)<br />[[शाहिद आफ्रिदी]] (६)<br />नावेद-उल-हसन (६) | team2_ODIs_most_wickets = [[क्लिंट मॅके]] (१४) | player_of_ODI_series = रायन हॅरिस (ऑस्ट्रेलिया) | no_of_twenty20s = 1 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = [[कामरान अकमल]] (६४) | team2_twenty20s_most_runs = [[डेव्हिड हसी]] (४०) | team1_twenty20s_most_wickets = [[उमर गुल]] (३) | team2_twenty20s_most_wickets = [[शॉन टेट]] (३) | player_of_twenty20_series = [[शॉन टेट]] (ऑस्ट्रेलिया) }} पाकिस्तान क्रिकेट संघाने १९ डिसेंबर २००९ ते ५ फेब्रुवारी २०१० या कालावधीत ३ सामन्यांची कसोटी मालिका, ५ सामन्यांची एकदिवसीय मालिका आणि १ टी-२० आंतरराष्ट्रीय सामन्यासाठी ऑस्ट्रेलियाचा दौरा केला.<ref>{{cite web|url=http://www.cricinfo.com/ausvpak09/content/series/406184.html?template=fixtures|title=Fixtures, Schedule: Pakistan tour of Australia 2009–10|publisher=Cricinfo|access-date=6 January 2010}}</ref> अंतिम एकदिवसीय सामन्यादरम्यान, स्टँड-इन कर्णधार, शाहिद आफ्रिदी, एका कथित बॉल टॅम्परिंग घटनेत सामील होता, जेव्हा तो क्रिकेटचा चेंडू चावताना दिसला.<ref name="bbc sport">{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/cricket/8489950.stm |title=Australia complete one-day series sweep over Pakistan |access-date=31 January 2010 |work=bbc.co.uk | date=31 January 2010}}</ref><ref name="metro">{{cite web |url=http://www.metro.co.uk/sport/811071-controversy-mars-australia-win |title=Controversy mars Australia win |access-date=31 January 2010 |work=metro.co.uk}}</ref><ref name="theaustralian">{{cite web |url=http://www.theaustralian.com.au/news/sport/shahid-afridi-in-ball-tampering-scandal-during-wild-night-at-the-waca/story-e6frg7mf-1225825270861 |title=Shahid Afridi in ball-tampering scandal during wild night at the WACA |access-date=31 January 2010 |work=theaustralian.com.au}}</ref> सामना संपल्यानंतर त्याला मॅच रेफरीने लगेच बोलावले. तेथे आफ्रिदीने बॉल टॅम्परिंगचा गुन्हा कबूल केला आणि त्याच्यावर दोन ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय सामन्यांवर बंदी घालण्यात आली.<ref>{{cite web|url=http://www.cricinfo.com/ausvpak09/content/current/story/446437.html|title=Afridi banned for two T20s for ball-tampering|date=31 January 2010|publisher=Cricinfo|access-date=31 January 2010}}</ref> ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय दरम्यान, ऑस्ट्रेलियन वेगवान गोलंदाज शॉन टेटने ऑस्ट्रेलियामध्ये (१६०.७ किमी/ता) रेकॉर्ड केलेली सर्वात वेगवान चेंडू टाकली.<ref name="bbc sport: 2020">{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/cricket/8500280.stm |title=Australia beat Pakistan in thrilling Twenty20 match |access-date=6 February 2010 |work=bbc.co.uk | date=5 February 2010}}</ref> पहिल्या षटकाच्या दुसऱ्या चेंडूवर टेटने हा पराक्रम केला. ब्रेट ली आणि शोएब अख्तर यांच्यानंतर रेकॉर्ड केलेली ती तिसरी सर्वात जलद वितरण देखील आहे.<ref name="bbc sport: 2020"/> ऑस्ट्रेलियाने कसोटी मालिका ३-०, एकदिवसीय मालिका ५-० आणि एकमेव टी-२० जिंकून क्लीन स्वीप नोंदवला. या दौऱ्यादरम्यान, कर्णधार मोहम्मद युसूफ माजी कर्णधार युनूस खान आणि शोएब मलिक यांच्यासोबत सत्ता संघर्षात सामील असल्याची अटकळ पसरली होती आणि संघाचे मनोबल कमी होते. या दौर्‍यानंतर, पाकिस्तान क्रिकेट बोर्डाने चौकशी केली आणि युसूफ आणि युनिस यांची भविष्यात देशासाठी निवड केली जाणार नाही असे जाहीर केले, आजीवन बहिष्काराचा अर्थ लावला आणि मलिक आणि राणा नावेद-उल-हसन यांच्यावर प्रत्येकी एक वर्षाची बंदी घातली. आफ्रिदी आणि बंधू उमर आणि कामरान अकमल या सर्वांना दंड ठोठावण्यात आला आणि सहा महिन्यांसाठी प्रोबेशनवर ठेवण्यात आले.<ref name="ban">{{cite web|url=http://www.cricinfo.com/pakistan/content/current/story/451392.html|title=Rana, Malik get one-year bans, Younis and Yousuf axed from teams|date=10 March 2010|publisher=Cricinfo|access-date=10 March 2010}}</ref> दुसऱ्या कसोटीनंतर कामरानला वगळण्यात आले होते कारण त्याने दुसऱ्या कसोटीत झेल सोडले होते, परंतु त्याने निर्णयाच्या विरोधात बोलले आणि त्याला वगळले नाही असा आग्रह धरला, तर उमरवर एकजुटीने संपावर जाण्याच्या प्रयत्नात दुखापतीचे खोटे सांगून व्यत्यय आणल्याचा आरोप होता. ==ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय मालिका== {{Limited overs matches | date = ५ फेब्रुवारी २०१० | time = १९:३५ | daynight = yes | team1 = {{cr-rt|AUS}} | score1 = १२७ (१८.४ षटके) | score2 = १२५/९ (२० षटके) | team2 = {{cr|PAK}} | runs1 = [[डेव्हिड हसी]] ४० (३१) | wickets1 = [[उमर गुल]] ३/२० (३.४ षटके) | runs2 = [[कामरान अकमल]] ६४ (३३) | wickets2 = [[शॉन टेट]] ३/१३ (४ षटके) | result = ऑस्ट्रेलियाने २ धावांनी विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/ausvpak09/engine/match/406207.html धावफलक] | venue = [[मेलबर्न क्रिकेट ग्राउंड]], [[मेलबर्न]], ऑस्ट्रेलिया उपस्थिती: ६०,१०० | umpires = पॉल रीफेल (ऑस्ट्रेलिया) आणि [[रॉड टकर]] (ऑस्ट्रेलिया) | motm = [[शॉन टेट]] (ऑस्ट्रेलिया) | toss = ऑस्ट्रेलियाने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = ट्रॅव्हिस बिर्ट आणि स्टीव्ह स्मिथ यांनी ऑस्ट्रेलियासाठी टी२० पदार्पण केले आणि इम्रान फरहतने पाकिस्तानसाठी टी२० पदार्पण केले. *''ऑस्ट्रेलियन वेगवान गोलंदाज शॉन टेटने ऑस्ट्रेलियामध्ये (१६०.७ किमी/तास) रेकॉर्ड केलेला सर्वात वेगवान चेंडू टाकला.'' }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:पाकिस्तान क्रिकेट संघाचे ऑस्ट्रेलिया दौरे]] d4jtrhd9yzdbrabao9wf8kud2pk4rl8 2139716 2139629 2022-07-23T09:10:00Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन — योग्य रकार ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#योग्य रकार|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = पाकिस्तान क्रिकेट संघाचा ऑस्ट्रेलिया दौरा, २००९-१० | team1_image = Flag of Pakistan.svg | team1_name = पाकिस्तान | team2_image = Flag of Australia.svg | team2_name = ऑस्ट्रेलिया | from_date = १९ डिसेंबर २००९ | to_date = ५ फेब्रुवारी २०१० | team1_captain = [[मोहम्मद युसूफ]]<br />[[शाहिद आफ्रिदी]] (पाचवी वनडे)<br />[[शोएब मलिक]] (टी२०आ) | team2_captain = [[रिकी पाँटिंग]]<br />[[मायकेल क्लार्क]] (टी२०आ) | no_of_tests = 3 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 3 | team1_tests_most_runs = [[सलमान बट]] (२८०) | team2_tests_most_runs = [[रिकी पाँटिंग]] (३७८) | team1_tests_most_wickets = [[मोहम्मद आसिफ]] (१३) | team2_tests_most_wickets = नॅथन हॉरिट्झ (१८) | player_of_test_series = [[शेन वॉटसन]] (ऑस्ट्रेलिया) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 0 | team2_ODIs_won = 5 | team1_ODIs_most_runs = [[उमर अकमल]] (१८७) | team2_ODIs_most_runs = [[कॅमेरॉन व्हाइट]] (२४५) | team1_ODIs_most_wickets = [[मोहम्मद आसिफ]] (६)<br />[[शाहिद आफ्रिदी]] (६)<br />नावेद-उल-हसन (६) | team2_ODIs_most_wickets = [[क्लिंट मॅके]] (१४) | player_of_ODI_series = रायन हॅरिस (ऑस्ट्रेलिया) | no_of_twenty20s = 1 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = [[कामरान अकमल]] (६४) | team2_twenty20s_most_runs = [[डेव्हिड हसी]] (४०) | team1_twenty20s_most_wickets = [[उमर गुल]] (३) | team2_twenty20s_most_wickets = [[शॉन टेट]] (३) | player_of_twenty20_series = [[शॉन टेट]] (ऑस्ट्रेलिया) }} पाकिस्तान क्रिकेट संघाने १९ डिसेंबर २००९ ते ५ फेब्रुवारी २०१० या कालावधीत ३ सामन्यांची कसोटी मालिका, ५ सामन्यांची एकदिवसीय मालिका आणि १ टी-२० आंतरराष्ट्रीय सामन्यासाठी ऑस्ट्रेलियाचा दौरा केला.<ref>{{cite web|url=http://www.cricinfo.com/ausvpak09/content/series/406184.html?template=fixtures|title=Fixtures, Schedule: Pakistan tour of Australia 2009–10|publisher=Cricinfo|access-date=6 January 2010}}</ref> अंतिम एकदिवसीय सामन्यादरम्यान, स्टँड-इन कर्णधार, शाहिद आफ्रिदी, एका कथित बॉल टॅम्परिंग घटनेत सामील होता, जेव्हा तो क्रिकेटचा चेंडू चावताना दिसला.<ref name="bbc sport">{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/cricket/8489950.stm |title=Australia complete one-day series sweep over Pakistan |access-date=31 January 2010 |work=bbc.co.uk | date=31 January 2010}}</ref><ref name="metro">{{cite web |url=http://www.metro.co.uk/sport/811071-controversy-mars-australia-win |title=Controversy mars Australia win |access-date=31 January 2010 |work=metro.co.uk}}</ref><ref name="theaustralian">{{cite web |url=http://www.theaustralian.com.au/news/sport/shahid-afridi-in-ball-tampering-scandal-during-wild-night-at-the-waca/story-e6frg7mf-1225825270861 |title=Shahid Afridi in ball-tampering scandal during wild night at the WACA |access-date=31 January 2010 |work=theaustralian.com.au}}</ref> सामना संपल्यानंतर त्याला मॅच रेफरीने लगेच बोलावले. तेथे आफ्रिदीने बॉल टॅम्परिंगचा गुन्हा कबूल केला आणि त्याच्यावर दोन ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय सामन्यांवर बंदी घालण्यात आली.<ref>{{cite web|url=http://www.cricinfo.com/ausvpak09/content/current/story/446437.html|title=Afridi banned for two T20s for ball-tampering|date=31 January 2010|publisher=Cricinfo|access-date=31 January 2010}}</ref> ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय दरम्यान, ऑस्ट्रेलियन वेगवान गोलंदाज शॉन टेटने ऑस्ट्रेलियामध्ये (१६०.७ किमी/ता) रेकॉर्ड केलेली सर्वात वेगवान चेंडू टाकली.<ref name="bbc sport: 2020">{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/cricket/8500280.stm |title=Australia beat Pakistan in thrilling Twenty20 match |access-date=6 February 2010 |work=bbc.co.uk | date=5 February 2010}}</ref> पहिल्या षटकाच्या दुसऱ्या चेंडूवर टेटने हा पराक्रम केला. ब्रेट ली आणि शोएब अख्तर यांच्यानंतर रेकॉर्ड केलेली ती तिसरी सर्वात जलद वितरण देखील आहे.<ref name="bbc sport: 2020"/> ऑस्ट्रेलियाने कसोटी मालिका ३-०, एकदिवसीय मालिका ५-० आणि एकमेव टी-२० जिंकून क्लीन स्वीप नोंदवला. या दौऱ्यादरम्यान, कर्णधार मोहम्मद युसूफ माजी कर्णधार युनूस खान आणि शोएब मलिक यांच्यासोबत सत्ता संघर्षात सामील असल्याची अटकळ पसरली होती आणि संघाचे मनोबल कमी होते. या दौऱ्यानंतर, पाकिस्तान क्रिकेट बोर्डाने चौकशी केली आणि युसूफ आणि युनिस यांची भविष्यात देशासाठी निवड केली जाणार नाही असे जाहीर केले, आजीवन बहिष्काराचा अर्थ लावला आणि मलिक आणि राणा नावेद-उल-हसन यांच्यावर प्रत्येकी एक वर्षाची बंदी घातली. आफ्रिदी आणि बंधू उमर आणि कामरान अकमल या सर्वांना दंड ठोठावण्यात आला आणि सहा महिन्यांसाठी प्रोबेशनवर ठेवण्यात आले.<ref name="ban">{{cite web|url=http://www.cricinfo.com/pakistan/content/current/story/451392.html|title=Rana, Malik get one-year bans, Younis and Yousuf axed from teams|date=10 March 2010|publisher=Cricinfo|access-date=10 March 2010}}</ref> दुसऱ्या कसोटीनंतर कामरानला वगळण्यात आले होते कारण त्याने दुसऱ्या कसोटीत झेल सोडले होते, परंतु त्याने निर्णयाच्या विरोधात बोलले आणि त्याला वगळले नाही असा आग्रह धरला, तर उमरवर एकजुटीने संपावर जाण्याच्या प्रयत्नात दुखापतीचे खोटे सांगून व्यत्यय आणल्याचा आरोप होता. ==ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय मालिका== {{Limited overs matches | date = ५ फेब्रुवारी २०१० | time = १९:३५ | daynight = yes | team1 = {{cr-rt|AUS}} | score1 = १२७ (१८.४ षटके) | score2 = १२५/९ (२० षटके) | team2 = {{cr|PAK}} | runs1 = [[डेव्हिड हसी]] ४० (३१) | wickets1 = [[उमर गुल]] ३/२० (३.४ षटके) | runs2 = [[कामरान अकमल]] ६४ (३३) | wickets2 = [[शॉन टेट]] ३/१३ (४ षटके) | result = ऑस्ट्रेलियाने २ धावांनी विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/ausvpak09/engine/match/406207.html धावफलक] | venue = [[मेलबर्न क्रिकेट ग्राउंड]], [[मेलबर्न]], ऑस्ट्रेलिया उपस्थिती: ६०,१०० | umpires = पॉल रीफेल (ऑस्ट्रेलिया) आणि [[रॉड टकर]] (ऑस्ट्रेलिया) | motm = [[शॉन टेट]] (ऑस्ट्रेलिया) | toss = ऑस्ट्रेलियाने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = ट्रॅव्हिस बिर्ट आणि स्टीव्ह स्मिथ यांनी ऑस्ट्रेलियासाठी टी२० पदार्पण केले आणि इम्रान फरहतने पाकिस्तानसाठी टी२० पदार्पण केले. *''ऑस्ट्रेलियन वेगवान गोलंदाज शॉन टेटने ऑस्ट्रेलियामध्ये (१६०.७ किमी/तास) रेकॉर्ड केलेला सर्वात वेगवान चेंडू टाकला.'' }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:पाकिस्तान क्रिकेट संघाचे ऑस्ट्रेलिया दौरे]] dcr6uv1kspy2ushps4u4uxrog24ogvj 0 308542 2139630 2022-07-23T04:04:32Z Ganesh591 62733 नवीन पान: इंग्लंड क्रिकेट संघ आणि पाकिस्तान क्रिकेट संघ 19 फेब्रुवारी 2010 आणि 20 फेब्रुवारी 2010 रोजी UAE मध्ये दोन टी-20 आंतरराष्ट्रीय सामने खेळले. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} वर्ग:इंग्लंड क्रिकेट संघा... wikitext text/x-wiki इंग्लंड क्रिकेट संघ आणि पाकिस्तान क्रिकेट संघ 19 फेब्रुवारी 2010 आणि 20 फेब्रुवारी 2010 रोजी UAE मध्ये दोन टी-20 आंतरराष्ट्रीय सामने खेळले. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:इंग्लंड क्रिकेट संघाचे पाकिस्तान दौरे]] 0o0bl1hk9o6x58je09o04iruvd8mqu4 2139632 2139630 2022-07-23T04:24:55Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = पाकिस्तान विरुध्द इंग्लंड क्रिकेट संघाचा संयुक्त अरब अमिराती दौरा, २००९-१० | team1_image = Flag of England.svg | team1_name = इंग्लंड | team2_image = Flag of Pakistan.svg | team2_name = पाकिस्तान | from_date = १९ फेब्रुवारी २०१० | to_date = २० फेब्रुवारी २०१० | team1_captain = [[पॉल कॉलिंगवुड]] | team2_captain = [[शोएब मलिक]] | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 1 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = [[केविन पीटरसन]] (१०५) | team2_twenty20s_most_runs = [[अब्दुल रज्जाक]] (६८) | team1_twenty20s_most_wickets = [[ग्रॅम स्वान]] (५) | team2_twenty20s_most_wickets = [[यासिर अराफात]] (४) | player_of_twenty20_series = [[ग्रॅम स्वान]] (इंग्लंड) }} इंग्लंड क्रिकेट संघ आणि पाकिस्तान क्रिकेट संघ १९ फेब्रुवारी २०१० आणि २० फेब्रुवारी २०१० रोजी यूएई मध्ये दोन टी-२० आंतरराष्ट्रीय सामने खेळले. हे सामने दुबई स्पोर्ट्स सिटी क्रिकेट स्टेडियमवर खेळले गेले.<ref>{{cite news |title=Dubai set for England-Pakistan Twenty20 internationals |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/cricket/8448174.stm |publisher=BBC Sport |date=8 January 2010 |access-date=25 January 2010 }}</ref> ==खेळाडू== {| |- valign="top" | {| class="toccolours" style="text-align: left;" |- ! colspan="3" align="center" | {{cr|ENG}} |- | style="font-size: 95%;" valign="top" | '''फलंदाज''' * [[पॉल कॉलिंगवुड]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|कर्णधार]]) * अॅलिस्टर कुक * जो डेन्ली * इऑन मॉर्गन * [[केविन पीटरसन]] * [[जोनाथन ट्रॉट]] '''अष्टपैलू''' * [[ल्यूक राइट]] | style="font-size: 95%;" valign="top" | '''यष्टिरक्षक''' * [[मॅट प्रायर]] '''गोलंदाज''' * [[टिम ब्रेसनन]] * [[स्टुअर्ट ब्रॉड]] * [[लियाम प्लंकेट]] * अजमल शहजाद * [[रायन साइडबॉटम]] * [[ग्रॅम स्वान]] * [[जेम्स ट्रेडवेल]] |} || {| class="toccolours" style="text-align: left;" |- ! colspan="3" align="center" | {{cr|PAK}} |- | style="font-size: 95%;" valign="top" | '''फलंदाज''' * इम्रान नझीर * इम्रान फरहत * [[खालिद लतीफ]] * [[उमर अकमल]] '''अष्टपैलू''' * [[शोएब मलिक]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|कर्णधार]]) * [[फवाद आलम]] * [[शाहिद आफ्रिदी]] * [[अब्दुल रज्जाक]] * [[यासिर अराफात]] | style="font-size: 95%;" valign="top" | '''यष्टिरक्षक''' * [[सर्फराज अहमद]] '''गोलंदाज''' * [[उमर गुल]] * [[सईद अजमल]] * [[वहाब रियाझ]] * मोहम्मद तल्हा |} |} ==टी२०आ मालिका== ===पहिला टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = १९ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|PAK}} | score1 = १२९/८ (२० षटके) | score2 = १३०/३ (१८.३ षटके) | team2 = {{cr|ENG}} | runs1 = [[शोएब मलिक]] ३३ (२६) | wickets1 = [[ग्रॅम स्वान]] २/१८ (३ षटके) | runs2 = इऑन मॉर्गन ६७[[नाबाद|*]] (६१) | wickets2 = [[यासिर अराफात]] १/१८ (४ षटके) | result = इंग्लंडने ७ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/pakveng2010/engine/match/440945.html धावफलक] | venue = दुबई स्पोर्ट्स सिटी क्रिकेट स्टेडियम, [[दुबई]] | umpires = [[अशोका डी सिल्वा]] (श्रीलंका) आणि [[कुमार धर्मसेना]] (श्रीलंका) | motm = इऑन मॉर्गन (इंग्लंड) | toss = पाकिस्तानने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = सर्फराज अहमद (पाकिस्तान) यांनी टी-२० मध्ये पदार्पण केले. }} ===दुसरा टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = २० फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|ENG}} | score1 = १४८/६ (२० षटके) | score2 = १४९/६ (१९ षटके) | team2 = {{cr|PAK}} | runs1 = [[केविन पीटरसन]] ६२ (४०) | wickets1 = [[यासिर अराफात]] ३/३२ (४ षटके) | runs2 = [[अब्दुल रज्जाक]] ४६[[नाबाद|*]] (१८) | wickets2 = [[ग्रॅम स्वान]] ३/१४ (४ षटके) | result = पाकिस्तानने ४ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/pakveng2010/engine/match/440946.html धावफलक] | venue = दुबई स्पोर्ट्स सिटी क्रिकेट स्टेडियम, [[दुबई]] | umpires = [[अशोका डी सिल्वा]] (श्रीलंका) आणि [[इनामुल हक]] (बांगलादेश) | motm = [[अब्दुल रज्जाक]] (पाकिस्तान) | toss = पाकिस्तानने नाणेफेक जिंकून क्षेत्ररक्षणाचा निर्णय घेतला. | rain = अजमल शहजाद (इंग्लंड) ने त्याचे टी२०आ पदार्पण केले. }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:इंग्लंड क्रिकेट संघाचे पाकिस्तान दौरे]] 8ghm4ahzhzofobw1plvlcf76325updz 2139661 2139632 2022-07-23T06:34:33Z अभय नातू 206 अभय नातू ने लेख [[पाकिस्तान विरुध्द इंग्लंड क्रिकेट संघाचा संयुक्त अरब अमिराती दौरा, २००९-१०]] वरुन [[इंग्लंड क्रिकेट संघाचा पाकिस्तान दौरा (संयुक्त अरब अमिरातीमध्ये), २००९-१०]] ला हलविला: शीर्षकलेखन संकेत wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = पाकिस्तान विरुध्द इंग्लंड क्रिकेट संघाचा संयुक्त अरब अमिराती दौरा, २००९-१० | team1_image = Flag of England.svg | team1_name = इंग्लंड | team2_image = Flag of Pakistan.svg | team2_name = पाकिस्तान | from_date = १९ फेब्रुवारी २०१० | to_date = २० फेब्रुवारी २०१० | team1_captain = [[पॉल कॉलिंगवुड]] | team2_captain = [[शोएब मलिक]] | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 1 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = [[केविन पीटरसन]] (१०५) | team2_twenty20s_most_runs = [[अब्दुल रज्जाक]] (६८) | team1_twenty20s_most_wickets = [[ग्रॅम स्वान]] (५) | team2_twenty20s_most_wickets = [[यासिर अराफात]] (४) | player_of_twenty20_series = [[ग्रॅम स्वान]] (इंग्लंड) }} इंग्लंड क्रिकेट संघ आणि पाकिस्तान क्रिकेट संघ १९ फेब्रुवारी २०१० आणि २० फेब्रुवारी २०१० रोजी यूएई मध्ये दोन टी-२० आंतरराष्ट्रीय सामने खेळले. हे सामने दुबई स्पोर्ट्स सिटी क्रिकेट स्टेडियमवर खेळले गेले.<ref>{{cite news |title=Dubai set for England-Pakistan Twenty20 internationals |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/cricket/8448174.stm |publisher=BBC Sport |date=8 January 2010 |access-date=25 January 2010 }}</ref> ==खेळाडू== {| |- valign="top" | {| class="toccolours" style="text-align: left;" |- ! colspan="3" align="center" | {{cr|ENG}} |- | style="font-size: 95%;" valign="top" | '''फलंदाज''' * [[पॉल कॉलिंगवुड]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|कर्णधार]]) * अॅलिस्टर कुक * जो डेन्ली * इऑन मॉर्गन * [[केविन पीटरसन]] * [[जोनाथन ट्रॉट]] '''अष्टपैलू''' * [[ल्यूक राइट]] | style="font-size: 95%;" valign="top" | '''यष्टिरक्षक''' * [[मॅट प्रायर]] '''गोलंदाज''' * [[टिम ब्रेसनन]] * [[स्टुअर्ट ब्रॉड]] * [[लियाम प्लंकेट]] * अजमल शहजाद * [[रायन साइडबॉटम]] * [[ग्रॅम स्वान]] * [[जेम्स ट्रेडवेल]] |} || {| class="toccolours" style="text-align: left;" |- ! colspan="3" align="center" | {{cr|PAK}} |- | style="font-size: 95%;" valign="top" | '''फलंदाज''' * इम्रान नझीर * इम्रान फरहत * [[खालिद लतीफ]] * [[उमर अकमल]] '''अष्टपैलू''' * [[शोएब मलिक]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|कर्णधार]]) * [[फवाद आलम]] * [[शाहिद आफ्रिदी]] * [[अब्दुल रज्जाक]] * [[यासिर अराफात]] | style="font-size: 95%;" valign="top" | '''यष्टिरक्षक''' * [[सर्फराज अहमद]] '''गोलंदाज''' * [[उमर गुल]] * [[सईद अजमल]] * [[वहाब रियाझ]] * मोहम्मद तल्हा |} |} ==टी२०आ मालिका== ===पहिला टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = १९ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|PAK}} | score1 = १२९/८ (२० षटके) | score2 = १३०/३ (१८.३ षटके) | team2 = {{cr|ENG}} | runs1 = [[शोएब मलिक]] ३३ (२६) | wickets1 = [[ग्रॅम स्वान]] २/१८ (३ षटके) | runs2 = इऑन मॉर्गन ६७[[नाबाद|*]] (६१) | wickets2 = [[यासिर अराफात]] १/१८ (४ षटके) | result = इंग्लंडने ७ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/pakveng2010/engine/match/440945.html धावफलक] | venue = दुबई स्पोर्ट्स सिटी क्रिकेट स्टेडियम, [[दुबई]] | umpires = [[अशोका डी सिल्वा]] (श्रीलंका) आणि [[कुमार धर्मसेना]] (श्रीलंका) | motm = इऑन मॉर्गन (इंग्लंड) | toss = पाकिस्तानने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = सर्फराज अहमद (पाकिस्तान) यांनी टी-२० मध्ये पदार्पण केले. }} ===दुसरा टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = २० फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|ENG}} | score1 = १४८/६ (२० षटके) | score2 = १४९/६ (१९ षटके) | team2 = {{cr|PAK}} | runs1 = [[केविन पीटरसन]] ६२ (४०) | wickets1 = [[यासिर अराफात]] ३/३२ (४ षटके) | runs2 = [[अब्दुल रज्जाक]] ४६[[नाबाद|*]] (१८) | wickets2 = [[ग्रॅम स्वान]] ३/१४ (४ षटके) | result = पाकिस्तानने ४ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/pakveng2010/engine/match/440946.html धावफलक] | venue = दुबई स्पोर्ट्स सिटी क्रिकेट स्टेडियम, [[दुबई]] | umpires = [[अशोका डी सिल्वा]] (श्रीलंका) आणि [[इनामुल हक]] (बांगलादेश) | motm = [[अब्दुल रज्जाक]] (पाकिस्तान) | toss = पाकिस्तानने नाणेफेक जिंकून क्षेत्ररक्षणाचा निर्णय घेतला. | rain = अजमल शहजाद (इंग्लंड) ने त्याचे टी२०आ पदार्पण केले. }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:इंग्लंड क्रिकेट संघाचे पाकिस्तान दौरे]] 8ghm4ahzhzofobw1plvlcf76325updz 2139663 2139661 2022-07-23T06:34:50Z अभय नातू 206 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = पाकिस्तान विरुध्द इंग्लंड क्रिकेट संघाचा संयुक्त अरब अमिराती दौरा, २००९-१० | team1_image = Flag of England.svg | team1_name = इंग्लंड | team2_image = Flag of Pakistan.svg | team2_name = पाकिस्तान | from_date = १९ फेब्रुवारी २०१० | to_date = २० फेब्रुवारी २०१० | team1_captain = [[पॉल कॉलिंगवुड]] | team2_captain = [[शोएब मलिक]] | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 1 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = [[केविन पीटरसन]] (१०५) | team2_twenty20s_most_runs = [[अब्दुल रज्जाक]] (६८) | team1_twenty20s_most_wickets = [[ग्रॅम स्वान]] (५) | team2_twenty20s_most_wickets = [[यासिर अराफात]] (४) | player_of_twenty20_series = [[ग्रॅम स्वान]] (इंग्लंड) }} इंग्लंड क्रिकेट संघ आणि पाकिस्तान क्रिकेट संघ १९ फेब्रुवारी २०१० आणि २० फेब्रुवारी २०१० रोजी यूएई मध्ये दोन टी-२० आंतरराष्ट्रीय सामने खेळले. हे सामने दुबई स्पोर्ट्स सिटी क्रिकेट स्टेडियमवर खेळले गेले.<ref>{{cite news |title=Dubai set for England-Pakistan Twenty20 internationals |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/cricket/8448174.stm |publisher=BBC Sport |date=8 January 2010 |access-date=25 January 2010 }}</ref> ==खेळाडू== {| |- valign="top" | {| class="toccolours" style="text-align: left;" |- ! colspan="3" align="center" | {{cr|ENG}} |- | style="font-size: 95%;" valign="top" | '''फलंदाज''' * [[पॉल कॉलिंगवुड]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|कर्णधार]]) * अॅलिस्टर कुक * जो डेन्ली * इऑन मॉर्गन * [[केविन पीटरसन]] * [[जोनाथन ट्रॉट]] '''अष्टपैलू''' * [[ल्यूक राइट]] | style="font-size: 95%;" valign="top" | '''यष्टिरक्षक''' * [[मॅट प्रायर]] '''गोलंदाज''' * [[टिम ब्रेसनन]] * [[स्टुअर्ट ब्रॉड]] * [[लियाम प्लंकेट]] * अजमल शहजाद * [[रायन साइडबॉटम]] * [[ग्रॅम स्वान]] * [[जेम्स ट्रेडवेल]] |} || {| class="toccolours" style="text-align: left;" |- ! colspan="3" align="center" | {{cr|PAK}} |- | style="font-size: 95%;" valign="top" | '''फलंदाज''' * इम्रान नझीर * इम्रान फरहत * [[खालिद लतीफ]] * [[उमर अकमल]] '''अष्टपैलू''' * [[शोएब मलिक]] ([[कर्णधार (क्रिकेट)|कर्णधार]]) * [[फवाद आलम]] * [[शाहिद आफ्रिदी]] * [[अब्दुल रज्जाक]] * [[यासिर अराफात]] | style="font-size: 95%;" valign="top" | '''यष्टिरक्षक''' * [[सर्फराज अहमद]] '''गोलंदाज''' * [[उमर गुल]] * [[सईद अजमल]] * [[वहाब रियाझ]] * मोहम्मद तल्हा |} |} ==टी२०आ मालिका== ===पहिला टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = १९ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|PAK}} | score1 = १२९/८ (२० षटके) | score2 = १३०/३ (१८.३ षटके) | team2 = {{cr|ENG}} | runs1 = [[शोएब मलिक]] ३३ (२६) | wickets1 = [[ग्रॅम स्वान]] २/१८ (३ षटके) | runs2 = इऑन मॉर्गन ६७[[नाबाद|*]] (६१) | wickets2 = [[यासिर अराफात]] १/१८ (४ षटके) | result = इंग्लंडने ७ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/pakveng2010/engine/match/440945.html धावफलक] | venue = दुबई स्पोर्ट्स सिटी क्रिकेट स्टेडियम, [[दुबई]] | umpires = [[अशोका डी सिल्वा]] (श्रीलंका) आणि [[कुमार धर्मसेना]] (श्रीलंका) | motm = इऑन मॉर्गन (इंग्लंड) | toss = पाकिस्तानने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = सर्फराज अहमद (पाकिस्तान) यांनी टी-२० मध्ये पदार्पण केले. }} ===दुसरा टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = २० फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|ENG}} | score1 = १४८/६ (२० षटके) | score2 = १४९/६ (१९ षटके) | team2 = {{cr|PAK}} | runs1 = [[केविन पीटरसन]] ६२ (४०) | wickets1 = [[यासिर अराफात]] ३/३२ (४ षटके) | runs2 = [[अब्दुल रज्जाक]] ४६[[नाबाद|*]] (१८) | wickets2 = [[ग्रॅम स्वान]] ३/१४ (४ षटके) | result = पाकिस्तानने ४ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/pakveng2010/engine/match/440946.html धावफलक] | venue = दुबई स्पोर्ट्स सिटी क्रिकेट स्टेडियम, [[दुबई]] | umpires = [[अशोका डी सिल्वा]] (श्रीलंका) आणि [[इनामुल हक]] (बांगलादेश) | motm = [[अब्दुल रज्जाक]] (पाकिस्तान) | toss = पाकिस्तानने नाणेफेक जिंकून क्षेत्ररक्षणाचा निर्णय घेतला. | rain = अजमल शहजाद (इंग्लंड) ने त्याचे टी२०आ पदार्पण केले. }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:इंग्लंड क्रिकेट संघाचे पाकिस्तान दौरे]] [[वर्ग:इ.स. २०१० मधील क्रिकेट]] powzspqv8pk5byi1xz7amc812hk1g99 0 308543 2139633 2022-07-23T04:28:09Z Ganesh591 62733 नवीन पान: वेस्ट इंडिज क्रिकेट संघाने 18 नोव्हेंबर 2009 ते 23 फेब्रुवारी 2010 या कालावधीत 3 सामन्यांची कसोटी मालिका, 5 सामन्यांची एकदिवसीय मालिका आणि 2 ट्वेंटी-20 आंतरराष्ट्रीय सामन्यांसाठी फ्रँक वॉ... wikitext text/x-wiki वेस्ट इंडिज क्रिकेट संघाने 18 नोव्हेंबर 2009 ते 23 फेब्रुवारी 2010 या कालावधीत 3 सामन्यांची कसोटी मालिका, 5 सामन्यांची एकदिवसीय मालिका आणि 2 ट्वेंटी-20 आंतरराष्ट्रीय सामन्यांसाठी फ्रँक वॉरेल ट्रॉफीमध्ये ऑस्ट्रेलियाचा दौरा केला. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाचे ऑस्ट्रेलिया दौरे]] sqa87k3ase0wr3mfl96egjvwtpn2vl1 2139634 2139633 2022-07-23T04:40:51Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = फ्रँक वॉरेल ट्रॉफी २००९-१० | team1_image = Flag of Australia.svg | team1_name = ऑस्ट्रेलिया | team2_image = Blank flag large.PNG | team2_name = वेस्ट इंडिज | from_date = १८ नोव्हेंबर २००९ | to_date = २३ फेब्रुवारी २०१० | team1_captain = [[रिकी पाँटिंग]] (कसोटी आणि वनडे)<br />[[मायकेल क्लार्क]] (ट्वेंटी-२०) | team2_captain = [[ख्रिस गेल]] | no_of_tests = 3 | team1_tests_won = 2 | team2_tests_won = 0 | team1_tests_most_runs = [[सायमन कॅटिच]] (३०२) <br> [[शेन वॉटसन]] (२६३) <br> [[मायकेल हसी]] (२३५) | team2_tests_most_runs = [[ख्रिस गेल]] (३४६) <br> [[ब्रेंडन नॅश]] (२५०) <br> [[ड्वेन ब्राव्हो]] (१७६) | team1_tests_most_wickets = [[मिचेल जॉन्सन]] (१७) <br> [[डग बोलिंगर]] (१३) <br> नॅथन हॉरिट्झ (११) | team2_tests_most_wickets = [[सुलेमान बेन]] (११) <br> [[ड्वेन ब्राव्हो]] (११) <br> [[केमार रोच]] (७) | player_of_test_series = [[ख्रिस गेल]] (वेस्ट इंडिज) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 4 | team2_ODIs_won = 0 | team1_ODIs_most_runs = [[रिकी पाँटिंग]] (२९५) <br> [[शेन वॉटसन]] (१८९) | team2_ODIs_most_runs = [[किरॉन पोलार्ड]] (१७०) <br> [[ड्वेन स्मिथ]] (१३०) | team1_ODIs_most_wickets = [[डग बोलिंगर]] (११) <br> रायन हॅरिस (७) | team2_ODIs_most_wickets = [[रवी रामपॉल]] (९) <br> [[किरॉन पोलार्ड]] (७) | player_of_ODI_series = [[रिकी पाँटिंग]] (ऑस्ट्रेलिया) | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 2 | team2_twenty20s_won = 0 | team1_twenty20s_most_runs = [[डेव्हिड वॉर्नर]] (११६) <br> [[शेन वॉटसन]] (९९) | team2_twenty20s_most_runs = [[दिनेश रामदिन]] (५३) <br> [[रुनाको मॉर्टन]] (४०) | team1_twenty20s_most_wickets = [[शॉन टेट]] (४) <br> डर्क नॅन्स (३) | team2_twenty20s_most_wickets = [[निकिता मिलर]] (४) <br> [[ख्रिस गेल]] (२) | player_of_twenty20_series = }} वेस्ट इंडिज क्रिकेट संघाने १८ नोव्हेंबर २००९ ते २३ फेब्रुवारी २०१० या कालावधीत ३ सामन्यांची कसोटी मालिका, ५ सामन्यांची एकदिवसीय मालिका आणि २ ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय सामन्यांसाठी फ्रँक वॉरेल ट्रॉफीमध्ये ऑस्ट्रेलियाचा दौरा केला.<ref>{{cite web |url=http://www.cricinfo.com/ausvwi09/content/series/406180.html?template=fixtures |title=West Indies tour of Australia 2009/10 – Fixtures |work=ESPNcricinfo|access-date=13 February 2010}}</ref> ऑस्ट्रेलिया संपूर्ण उन्हाळ्यात अपराजित राहिले, त्यांनी कसोटी मालिका २-०, एकदिवसीय मालिका ४-० आणि ट्वेंटी-२० मालिका २-० ने जिंकली आणि याआधी जानेवारीमध्ये पाकिस्तानचा क्लीन स्वीप पूर्ण केला. त्यामुळे ऑस्ट्रेलियन्सने उन्हाळ्यात अपराजित राहण्याचे स्वप्न पूर्ण केले. १९७० च्या दशकात एकदिवसीय सामने सुरू झाल्यापासून, त्यांच्याकडे फक्त दुसरा उन्हाळा होता - २०००-०१ - जेव्हा ते एकही सामना गमावले नाहीत. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाचे ऑस्ट्रेलिया दौरे]] tud3ox3jlmxgp56rmriewqhuq558iln 2139636 2139634 2022-07-23T04:49:38Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = फ्रँक वॉरेल ट्रॉफी २००९-१० | team1_image = Flag of Australia.svg | team1_name = ऑस्ट्रेलिया | team2_image = Blank flag large.PNG | team2_name = वेस्ट इंडिज | from_date = १८ नोव्हेंबर २००९ | to_date = २३ फेब्रुवारी २०१० | team1_captain = [[रिकी पाँटिंग]] (कसोटी आणि वनडे)<br />[[मायकेल क्लार्क]] (ट्वेंटी-२०) | team2_captain = [[ख्रिस गेल]] | no_of_tests = 3 | team1_tests_won = 2 | team2_tests_won = 0 | team1_tests_most_runs = [[सायमन कॅटिच]] (३०२) <br> [[शेन वॉटसन]] (२६३) <br> [[मायकेल हसी]] (२३५) | team2_tests_most_runs = [[ख्रिस गेल]] (३४६) <br> [[ब्रेंडन नॅश]] (२५०) <br> [[ड्वेन ब्राव्हो]] (१७६) | team1_tests_most_wickets = [[मिचेल जॉन्सन]] (१७) <br> [[डग बोलिंगर]] (१३) <br> नॅथन हॉरिट्झ (११) | team2_tests_most_wickets = [[सुलेमान बेन]] (११) <br> [[ड्वेन ब्राव्हो]] (११) <br> [[केमार रोच]] (७) | player_of_test_series = [[ख्रिस गेल]] (वेस्ट इंडिज) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 4 | team2_ODIs_won = 0 | team1_ODIs_most_runs = [[रिकी पाँटिंग]] (२९५) <br> [[शेन वॉटसन]] (१८९) | team2_ODIs_most_runs = [[किरॉन पोलार्ड]] (१७०) <br> [[ड्वेन स्मिथ]] (१३०) | team1_ODIs_most_wickets = [[डग बोलिंगर]] (११) <br> रायन हॅरिस (७) | team2_ODIs_most_wickets = [[रवी रामपॉल]] (९) <br> [[किरॉन पोलार्ड]] (७) | player_of_ODI_series = [[रिकी पाँटिंग]] (ऑस्ट्रेलिया) | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 2 | team2_twenty20s_won = 0 | team1_twenty20s_most_runs = [[डेव्हिड वॉर्नर]] (११६) <br> [[शेन वॉटसन]] (९९) | team2_twenty20s_most_runs = [[दिनेश रामदिन]] (५३) <br> [[रुनाको मॉर्टन]] (४०) | team1_twenty20s_most_wickets = [[शॉन टेट]] (४) <br> डर्क नॅन्स (३) | team2_twenty20s_most_wickets = [[निकिता मिलर]] (४) <br> [[ख्रिस गेल]] (२) | player_of_twenty20_series = }} वेस्ट इंडिज क्रिकेट संघाने १८ नोव्हेंबर २००९ ते २३ फेब्रुवारी २०१० या कालावधीत ३ सामन्यांची कसोटी मालिका, ५ सामन्यांची एकदिवसीय मालिका आणि २ ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय सामन्यांसाठी फ्रँक वॉरेल ट्रॉफीमध्ये ऑस्ट्रेलियाचा दौरा केला.<ref>{{cite web |url=http://www.cricinfo.com/ausvwi09/content/series/406180.html?template=fixtures |title=West Indies tour of Australia 2009/10 – Fixtures |work=ESPNcricinfo|access-date=13 February 2010}}</ref> ऑस्ट्रेलिया संपूर्ण उन्हाळ्यात अपराजित राहिले, त्यांनी कसोटी मालिका २-०, एकदिवसीय मालिका ४-० आणि ट्वेंटी-२० मालिका २-० ने जिंकली आणि याआधी जानेवारीमध्ये पाकिस्तानचा क्लीन स्वीप पूर्ण केला. त्यामुळे ऑस्ट्रेलियन्सने उन्हाळ्यात अपराजित राहण्याचे स्वप्न पूर्ण केले. १९७० च्या दशकात एकदिवसीय सामने सुरू झाल्यापासून, त्यांच्याकडे फक्त दुसरा उन्हाळा होता - २०००-०१ - जेव्हा ते एकही सामना गमावले नाहीत. ==ट्वेंटी२० आंतरराष्ट्रीय मालिका== ===पहिला टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = २१ फेब्रुवारी २०१० | time = १८:३५ | daynight = yes | team1 = {{cr-rt|AUS}} | score1 = १७९/८ (२० षटके) | score2 = १४१/८ (२० षटके) | team2 = {{cr|WIN}} | runs1 = [[डेव्हिड वॉर्नर]] ४९ (३२) | wickets1 = [[ख्रिस गेल]] २/१५ [२] | runs2 = [[दिनेश रामदिन]] ४४ (२६) | wickets2 = डर्क नॅन्स ३/२१ [४] | result = ऑस्ट्रेलियाने ३८ धावांनी विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/ausvwi09/engine/match/406197.html धावफलक] | venue = [[बेलेरिव्ह ओव्हल]], [[होबार्ट]], [[ऑस्ट्रेलिया]] उपस्थिती:१८,००० | umpires = ब्रूस ऑक्सनफोर्ड (ऑस्ट्रेलिया) आणि पॉल रीफेल (ऑस्ट्रेलिया) | motm = [[शॉन टेट]] (ऑस्ट्रेलिया) | toss = ऑस्ट्रेलियाने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = नरसिंग देवनारिनने वेस्ट इंडिजकडून टी२० मध्ये पदार्पण केले. }} ===दुसरा टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = २३ फेब्रुवारी २०१० | time = १८:३५ | daynight = yes | team1 = {{cr-rt|WIN}} | score1 = १३८/७ (२० षटके) | score2 = १४२/२ (११.४ षटके) | team2 = {{cr|AUS}} | runs1 = नरसिंग देवनारीन ३६ (२९) | wickets1 = रायन हॅरिस २/२७ [४] | runs2 = [[डेव्हिड वॉर्नर]] ६७ (२९) | wickets2 = [[निकिता मिलर]] २/५६ [३.४] | result = ऑस्ट्रेलियाने ८ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/ausvwi09/engine/current/match/406198.html धावफलक] | venue = [[सिडनी क्रिकेट ग्राउंड]], [[सिडनी]], [[ऑस्ट्रेलिया]] | umpires = ब्रूस ऑक्सनफोर्ड (ऑस्ट्रेलिया) आणि [[रॉड टकर]] (ऑस्ट्रेलिया) | motm = [[डेव्हिड वॉर्नर]] (ऑस्ट्रेलिया) | toss = वेस्ट इंडिजने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाचे ऑस्ट्रेलिया दौरे]] cjxqz8e0snfl0m25tngw0bvb6cqra7c 2139721 2139636 2022-07-23T09:16:18Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#गट २|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = फ्रँक वॉरेल ट्रॉफी २००९-१० | team1_image = Flag of Australia.svg | team1_name = ऑस्ट्रेलिया | team2_image = Blank flag large.PNG | team2_name = वेस्ट इंडिज | from_date = १८ नोव्हेंबर २००९ | to_date = २३ फेब्रुवारी २०१० | team1_captain = [[रिकी पाँटिंग]] (कसोटी आणि वनडे)<br />[[मायकेल क्लार्क]] (ट्वेंटी-२०) | team2_captain = [[ख्रिस गेल]] | no_of_tests = 3 | team1_tests_won = 2 | team2_tests_won = 0 | team1_tests_most_runs = [[सायमन कॅटिच]] (३०२) <br> [[शेन वॉटसन]] (२६३) <br> [[मायकेल हसी]] (२३५) | team2_tests_most_runs = [[ख्रिस गेल]] (३४६) <br> [[ब्रेंडन नॅश]] (२५०) <br> [[ड्वेन ब्राव्हो]] (१७६) | team1_tests_most_wickets = [[मिचेल जॉन्सन]] (१७) <br> [[डग बोलिंगर]] (१३) <br> नॅथन हॉरिट्झ (११) | team2_tests_most_wickets = [[सुलेमान बेन]] (११) <br> [[ड्वेन ब्राव्हो]] (११) <br> [[केमार रोच]] (७) | player_of_test_series = [[ख्रिस गेल]] (वेस्ट इंडिज) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 4 | team2_ODIs_won = 0 | team1_ODIs_most_runs = [[रिकी पाँटिंग]] (२९५) <br> [[शेन वॉटसन]] (१८९) | team2_ODIs_most_runs = [[किरॉन पोलार्ड]] (१७०) <br> [[ड्वेन स्मिथ]] (१३०) | team1_ODIs_most_wickets = [[डग बोलिंगर]] (११) <br> रायन हॅरिस (७) | team2_ODIs_most_wickets = [[रवी रामपॉल]] (९) <br> [[किरॉन पोलार्ड]] (७) | player_of_ODI_series = [[रिकी पाँटिंग]] (ऑस्ट्रेलिया) | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 2 | team2_twenty20s_won = 0 | team1_twenty20s_most_runs = [[डेव्हिड वॉर्नर]] (११६) <br> [[शेन वॉटसन]] (९९) | team2_twenty20s_most_runs = [[दिनेश रामदिन]] (५३) <br> [[रुनाको मॉर्टन]] (४०) | team1_twenty20s_most_wickets = [[शॉन टेट]] (४) <br> डर्क नॅन्स (३) | team2_twenty20s_most_wickets = [[निकिता मिलर]] (४) <br> [[ख्रिस गेल]] (२) | player_of_twenty20_series = }} वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाने १८ नोव्हेंबर २००९ ते २३ फेब्रुवारी २०१० या कालावधीत ३ सामन्यांची कसोटी मालिका, ५ सामन्यांची एकदिवसीय मालिका आणि २ ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय सामन्यांसाठी फ्रँक वॉरेल ट्रॉफीमध्ये ऑस्ट्रेलियाचा दौरा केला.<ref>{{cite web |url=http://www.cricinfo.com/ausvwi09/content/series/406180.html?template=fixtures |title=West Indies tour of Australia 2009/10 – Fixtures |work=ESPNcricinfo|access-date=13 February 2010}}</ref> ऑस्ट्रेलिया संपूर्ण उन्हाळ्यात अपराजित राहिले, त्यांनी कसोटी मालिका २-०, एकदिवसीय मालिका ४-० आणि ट्वेंटी-२० मालिका २-० ने जिंकली आणि याआधी जानेवारीमध्ये पाकिस्तानचा क्लीन स्वीप पूर्ण केला. त्यामुळे ऑस्ट्रेलियन्सने उन्हाळ्यात अपराजित राहण्याचे स्वप्न पूर्ण केले. १९७० च्या दशकात एकदिवसीय सामने सुरू झाल्यापासून, त्यांच्याकडे फक्त दुसरा उन्हाळा होता - २०००-०१ - जेव्हा ते एकही सामना गमावले नाहीत. ==ट्वेंटी२० आंतरराष्ट्रीय मालिका== ===पहिला टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = २१ फेब्रुवारी २०१० | time = १८:३५ | daynight = yes | team1 = {{cr-rt|AUS}} | score1 = १७९/८ (२० षटके) | score2 = १४१/८ (२० षटके) | team2 = {{cr|WIN}} | runs1 = [[डेव्हिड वॉर्नर]] ४९ (३२) | wickets1 = [[ख्रिस गेल]] २/१५ [२] | runs2 = [[दिनेश रामदिन]] ४४ (२६) | wickets2 = डर्क नॅन्स ३/२१ [४] | result = ऑस्ट्रेलियाने ३८ धावांनी विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/ausvwi09/engine/match/406197.html धावफलक] | venue = [[बेलेरिव्ह ओव्हल]], [[होबार्ट]], [[ऑस्ट्रेलिया]] उपस्थिती:१८,००० | umpires = ब्रूस ऑक्सनफोर्ड (ऑस्ट्रेलिया) आणि पॉल रीफेल (ऑस्ट्रेलिया) | motm = [[शॉन टेट]] (ऑस्ट्रेलिया) | toss = ऑस्ट्रेलियाने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = नरसिंग देवनारिनने वेस्ट इंडिजकडून टी२० मध्ये पदार्पण केले. }} ===दुसरा टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = २३ फेब्रुवारी २०१० | time = १८:३५ | daynight = yes | team1 = {{cr-rt|WIN}} | score1 = १३८/७ (२० षटके) | score2 = १४२/२ (११.४ षटके) | team2 = {{cr|AUS}} | runs1 = नरसिंग देवनारीन ३६ (२९) | wickets1 = रायन हॅरिस २/२७ [४] | runs2 = [[डेव्हिड वॉर्नर]] ६७ (२९) | wickets2 = [[निकिता मिलर]] २/५६ [३.४] | result = ऑस्ट्रेलियाने ८ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/ausvwi09/engine/current/match/406198.html धावफलक] | venue = [[सिडनी क्रिकेट ग्राउंड]], [[सिडनी]], [[ऑस्ट्रेलिया]] | umpires = ब्रूस ऑक्सनफोर्ड (ऑस्ट्रेलिया) आणि [[रॉड टकर]] (ऑस्ट्रेलिया) | motm = [[डेव्हिड वॉर्नर]] (ऑस्ट्रेलिया) | toss = वेस्ट इंडिजने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाचे ऑस्ट्रेलिया दौरे]] 61y2g71zunzor3uc6xqyi2wxkdhw44a 0 308544 2139638 2022-07-23T04:52:08Z Ganesh591 62733 नवीन पान: ऑस्ट्रेलियन क्रिकेट संघ 26 फेब्रुवारी ते 31 मार्च 2010 या कालावधीत न्यूझीलंडचा दौरा करतो. या दौऱ्यात दोन ट्वेंटी20 (T20), पाच एकदिवसीय सामने (ODI) आणि दोन कसोटी सामने होते. ==संदर्भ== {{संदर्भयाद... wikitext text/x-wiki ऑस्ट्रेलियन क्रिकेट संघ 26 फेब्रुवारी ते 31 मार्च 2010 या कालावधीत न्यूझीलंडचा दौरा करतो. या दौऱ्यात दोन ट्वेंटी20 (T20), पाच एकदिवसीय सामने (ODI) आणि दोन कसोटी सामने होते. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचे न्यूझीलंड दौरे]] 35t7mdsy0hn2xqxfsbppcdnr29gqy0x 2139640 2139638 2022-07-23T05:03:18Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचा न्यूझीलंड दौरा, २००९-१० | team1_image = Flag of New Zealand.svg | team1_name = न्यूझीलंड | team2_image = Flag of Australia.svg | team2_name = ऑस्ट्रेलिया | from_date = २६ फेब्रुवारी | to_date = ३१ मार्च २०१० | team1_captain = डॅनियल व्हिटोरी<br>[[रॉस टेलर]] (पहिली वनडे) | team2_captain = [[रिकी पाँटिंग]]<br>[[मायकेल क्लार्क]] (ट्वेन्टी-२०) | no_of_tests = 2 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 2 | team1_tests_most_runs = [[रॉस टेलर]] २०६ | team2_tests_most_runs = [[सायमन कॅटिच]] २९१ | team1_tests_most_wickets = डॅनियल व्हिटोरी ७ | team2_tests_most_wickets = [[डग बोलिंगर]] &<br>[[मिचेल जॉन्सन]] १२ | player_of_test_series = | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 2 | team2_ODIs_won = 3 | team1_ODIs_most_runs = [[स्कॉट स्टायरिस]] १९९ | team2_ODIs_most_runs = [[मायकेल हसी]] १९८ | team1_ODIs_most_wickets = [[शेन बाँड]] ९ | team2_ODIs_most_wickets = [[मिचेल जॉन्सन]] १२ | player_of_ODI_series = | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 1 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = ब्रेंडन मॅक्युलम ११८ | team2_twenty20s_most_runs = [[मायकेल क्लार्क]] ८५ | team1_twenty20s_most_wickets = [[शेन बाँड]] ३ | team2_twenty20s_most_wickets = [[शॉन टेट]] ४ | player_of_twenty20_series = }} ऑस्ट्रेलियन क्रिकेट संघाने २६ फेब्रुवारी ते ३१ मार्च २०१० या कालावधीत न्यूझीलंडचा दौरा केला. या दौऱ्यात दोन ट्वेंटी-२० (टी२०आ), पाच एकदिवसीय सामने (वनडे) आणि दोन कसोटी सामने होते.<ref name=schedule>{{cite web | url=http://www.blackcaps.co.nz/_upload/series-schedules/BLACKCAPS_Host_Australia_2009_10_season.pdf | title=ITINERARY – The National Bank Series 2009/10 – AUSTRALIA TO NEW ZEALAND | date=7 September 2009 | access-date=11 March 2010 | publisher=Cricket New Zealand | archive-url=https://web.archive.org/web/20100215024935/http://www.blackcaps.co.nz/_upload/series-schedules/BLACKCAPS_Host_Australia_2009_10_season.pdf | archive-date=15 February 2010 | url-status=dead }}</ref> प्रायोजकत्वामुळे, न्यूझीलंड संघाचा प्रमुख प्रायोजक '''नॅशनल बँक ऑफ न्यूझीलंड'''<ref name=schedule /> आणि ऑस्ट्रेलियन संघाचा प्रमुख प्रायोजक '''व्हिक्टोरिया बिटर''' यांच्यासोबत<ref>{{cite web | url=http://www.nationalbank.co.nz/about/cricket/default.aspx | title=The National Bank – Cricket | publisher=The National Bank of New Zealand | access-date=11 March 2010 }}</ref> या दौर्‍याला '''नॅशनल बँक मालिका''' म्हणून संबोधले गेले.<ref name="cricket.com.au">{{cite web | title=Men's Fixtures – 2009-10 Season | publisher=Cricket Australia | url=http://www.cricket.com.au/default.aspx?s=mens2009-10homefixture | access-date=27 October 2009| archive-url= https://web.archive.org/web/20091011045538/http://cricket.com.au/default.aspx?s=mens2009-10homefixture| archive-date= 11 October 2009 | url-status= live}}</ref> टी२०आ मालिका बरोबरीत सुटली होती, प्रत्येक संघाने एक सामना जिंकला होता. चॅपल-हॅडली ट्रॉफी—दोन्ही राष्ट्रांमधील वार्षिक एकदिवसीय सामन्यांच्या मालिकेतील विजेत्याला दिली जाणारी—ऑस्ट्रेलियाने न्यूझीलंडला ३-२ ने पराभूत करून सलग तिसरी मालिका कायम ठेवली. ट्रान्स-टास्मान ट्रॉफी-ऑस्ट्रेलिया आणि न्यूझीलंडमधील प्रत्येक कसोटी मालिकेतील विजेत्याला दिली जाणारी- ऑस्ट्रेलियाने न्यूझीलंडला २-० ने पराभूत केल्यानंतर, सलग आठव्या मालिकेसाठी राखून ठेवले.<ref>{{cite web | url=http://www.cricinfo.com/nzvaus2010/engine/series/423770.html | title=Australia tour of New Zealand 2009/10 / Results | access-date=31 March 2010 | publisher=CricInfo| archive-url= https://web.archive.org/web/20100414021823/http://www.cricinfo.com/nzvaus2010/engine/series/423770.html| archive-date= 14 April 2010 | url-status= live}}</ref> दोन्ही संघांची पुढील मालिका एप्रिल आणि मे महिन्यात २०१० च्या आयसीसी विश्व ट्वेंटी-२० असेल.<ref>{{cite web | url=http://www.cricinfo.com/ci/content/match/fixtures/calendar.html | title=Fixtures | access-date=31 March 2010 | publisher=CricInfo| archive-url= https://web.archive.org/web/20100317031221/http://www.cricinfo.com/ci/content/match/fixtures/calendar.html| archive-date= 17 March 2010 | url-status= live}}</ref> ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचे न्यूझीलंड दौरे]] ezlj9jmghhj0bqo45y4l886kpyhk9o5 2139641 2139640 2022-07-23T05:13:24Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचा न्यूझीलंड दौरा, २००९-१० | team1_image = Flag of New Zealand.svg | team1_name = न्यूझीलंड | team2_image = Flag of Australia.svg | team2_name = ऑस्ट्रेलिया | from_date = २६ फेब्रुवारी | to_date = ३१ मार्च २०१० | team1_captain = डॅनियल व्हिटोरी<br>[[रॉस टेलर]] (पहिली वनडे) | team2_captain = [[रिकी पाँटिंग]]<br>[[मायकेल क्लार्क]] (ट्वेन्टी-२०) | no_of_tests = 2 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 2 | team1_tests_most_runs = [[रॉस टेलर]] २०६ | team2_tests_most_runs = [[सायमन कॅटिच]] २९१ | team1_tests_most_wickets = डॅनियल व्हिटोरी ७ | team2_tests_most_wickets = [[डग बोलिंगर]] &<br>[[मिचेल जॉन्सन]] १२ | player_of_test_series = | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 2 | team2_ODIs_won = 3 | team1_ODIs_most_runs = [[स्कॉट स्टायरिस]] १९९ | team2_ODIs_most_runs = [[मायकेल हसी]] १९८ | team1_ODIs_most_wickets = [[शेन बाँड]] ९ | team2_ODIs_most_wickets = [[मिचेल जॉन्सन]] १२ | player_of_ODI_series = | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 1 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = ब्रेंडन मॅक्युलम ११८ | team2_twenty20s_most_runs = [[मायकेल क्लार्क]] ८५ | team1_twenty20s_most_wickets = [[शेन बाँड]] ३ | team2_twenty20s_most_wickets = [[शॉन टेट]] ४ | player_of_twenty20_series = }} ऑस्ट्रेलियन क्रिकेट संघाने २६ फेब्रुवारी ते ३१ मार्च २०१० या कालावधीत न्यूझीलंडचा दौरा केला. या दौऱ्यात दोन ट्वेंटी-२० (टी२०आ), पाच एकदिवसीय सामने (वनडे) आणि दोन कसोटी सामने होते.<ref name=schedule>{{cite web | url=http://www.blackcaps.co.nz/_upload/series-schedules/BLACKCAPS_Host_Australia_2009_10_season.pdf | title=ITINERARY – The National Bank Series 2009/10 – AUSTRALIA TO NEW ZEALAND | date=7 September 2009 | access-date=11 March 2010 | publisher=Cricket New Zealand | archive-url=https://web.archive.org/web/20100215024935/http://www.blackcaps.co.nz/_upload/series-schedules/BLACKCAPS_Host_Australia_2009_10_season.pdf | archive-date=15 February 2010 | url-status=dead }}</ref> प्रायोजकत्वामुळे, न्यूझीलंड संघाचा प्रमुख प्रायोजक '''नॅशनल बँक ऑफ न्यूझीलंड'''<ref name=schedule /> आणि ऑस्ट्रेलियन संघाचा प्रमुख प्रायोजक '''व्हिक्टोरिया बिटर''' यांच्यासोबत<ref>{{cite web | url=http://www.nationalbank.co.nz/about/cricket/default.aspx | title=The National Bank – Cricket | publisher=The National Bank of New Zealand | access-date=11 March 2010 }}</ref> या दौर्‍याला '''नॅशनल बँक मालिका''' म्हणून संबोधले गेले.<ref name="cricket.com.au">{{cite web | title=Men's Fixtures – 2009-10 Season | publisher=Cricket Australia | url=http://www.cricket.com.au/default.aspx?s=mens2009-10homefixture | access-date=27 October 2009| archive-url= https://web.archive.org/web/20091011045538/http://cricket.com.au/default.aspx?s=mens2009-10homefixture| archive-date= 11 October 2009 | url-status= live}}</ref> टी२०आ मालिका बरोबरीत सुटली होती, प्रत्येक संघाने एक सामना जिंकला होता. चॅपल-हॅडली ट्रॉफी—दोन्ही राष्ट्रांमधील वार्षिक एकदिवसीय सामन्यांच्या मालिकेतील विजेत्याला दिली जाणारी—ऑस्ट्रेलियाने न्यूझीलंडला ३-२ ने पराभूत करून सलग तिसरी मालिका कायम ठेवली. ट्रान्स-टास्मान ट्रॉफी-ऑस्ट्रेलिया आणि न्यूझीलंडमधील प्रत्येक कसोटी मालिकेतील विजेत्याला दिली जाणारी- ऑस्ट्रेलियाने न्यूझीलंडला २-० ने पराभूत केल्यानंतर, सलग आठव्या मालिकेसाठी राखून ठेवले.<ref>{{cite web | url=http://www.cricinfo.com/nzvaus2010/engine/series/423770.html | title=Australia tour of New Zealand 2009/10 / Results | access-date=31 March 2010 | publisher=CricInfo| archive-url= https://web.archive.org/web/20100414021823/http://www.cricinfo.com/nzvaus2010/engine/series/423770.html| archive-date= 14 April 2010 | url-status= live}}</ref> दोन्ही संघांची पुढील मालिका एप्रिल आणि मे महिन्यात २०१० च्या आयसीसी विश्व ट्वेंटी-२० असेल.<ref>{{cite web | url=http://www.cricinfo.com/ci/content/match/fixtures/calendar.html | title=Fixtures | access-date=31 March 2010 | publisher=CricInfo| archive-url= https://web.archive.org/web/20100317031221/http://www.cricinfo.com/ci/content/match/fixtures/calendar.html| archive-date= 17 March 2010 | url-status= live}}</ref> ==टी२०आ मालिका== ===पहिला टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = २६ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|NZL}} | score1 = ११८ (२० षटके) | score2 = ४/११९ (१६ षटके) | team2 = {{cr|AUS}} | runs1 = [[जेम्स फ्रँकलिन]] ४३ (४२) | wickets1 = [[मिचेल जॉन्सन]] ३/१९ [४] | runs2 = [[डेव्हिड हसी]] ४६ (३६) | wickets2 = [[शेन बाँड]] २/३२ [४] | result = ऑस्ट्रेलियाने ६ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/nzvaus2010/engine/current/match/423787.html धावफलक] | venue = [[वेस्टपॅक स्टेडियम]], [[वेलिंग्टन]], न्यूझीलंड<br>उपस्थिती: २१,३६४<ref>{{cite news | url=http://www.theage.com.au/sport/cricket/australia-cruises-to-comfortable-t20-win-over-nz-20100226-p91r.html | title=Australia cruises to comfortable T20 win over NZ | date=26 February 2010 | access-date=4 March 2010 | newspaper=The Age | location=Melbourne | agency=Australian Associated Press| archive-url= https://web.archive.org/web/20100228194035/http://www.theage.com.au/sport/cricket/australia-cruises-to-comfortable-t20-win-over-nz-20100226-p91r.html| archive-date= 28 February 2010 | url-status= live}}</ref> | umpires = [[गॅरी बॅक्स्टर]] आणि [[बिली बॉडेन]] | motm = [[मिचेल जॉन्सन]] }} ===दुसरा टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = २८ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|NZL}} | score1 = ६/२१४ (२० षटके) | score2 = ४/२१४ (२० षटके) | team2 = {{cr|AUS}} | runs1 = ब्रेंडन मॅक्युलम ११६[[नाबाद|*]] (५६) | wickets1 = [[शॉन टेट]] २/४० [४] | runs2 = [[मायकेल क्लार्क]] ६७ (४५) | wickets2 = [[जेम्स फ्रँकलिन]] २/३२ [३] | result = सामना बरोबरीत सुटला; न्यूझीलंडने [[सुपर ओव्हर]] जिंकली | report = [http://www.espncricinfo.com/nzvaus2010/engine/match/423788.html धावफलक] | venue = [[लँकेस्टर पार्क]], [[क्राइस्टचर्च]]<br/>उपस्थिती: २६,१४८<ref>{{cite news | url=http://www.theage.com.au/sport/cricket/new-zealand-beats-australia-in-super-over-thriller-20100228-pb1z.html | title=New Zealand beats Australia in super over thriller | date=28 February 2010 | access-date=4 March 2010 | newspaper=The Age | location=Melbourne | agency=Australian Associated Press| archive-url= https://web.archive.org/web/20100302143305/http://www.theage.com.au/sport/cricket/new-zealand-beats-australia-in-super-over-thriller-20100228-pb1z.html| archive-date= 2 March 2010 | url-status= live}}</ref> | umpires = ख्रिस गॅफनी आणि [[टोनी हिल]] | motm = ब्रेंडन मॅक्युलम | toss = न्यूझीलंडने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचे न्यूझीलंड दौरे]] 4iic3jl8s069q3vbhasf6v81mec6a16 2139665 2139641 2022-07-23T06:35:23Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचा न्यूझीलंड दौरा, २००९-१०]] वरुन [[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचा न्यू झीलँड दौरा, २००९-१०]] ला हलविला wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचा न्यूझीलंड दौरा, २००९-१० | team1_image = Flag of New Zealand.svg | team1_name = न्यूझीलंड | team2_image = Flag of Australia.svg | team2_name = ऑस्ट्रेलिया | from_date = २६ फेब्रुवारी | to_date = ३१ मार्च २०१० | team1_captain = डॅनियल व्हिटोरी<br>[[रॉस टेलर]] (पहिली वनडे) | team2_captain = [[रिकी पाँटिंग]]<br>[[मायकेल क्लार्क]] (ट्वेन्टी-२०) | no_of_tests = 2 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 2 | team1_tests_most_runs = [[रॉस टेलर]] २०६ | team2_tests_most_runs = [[सायमन कॅटिच]] २९१ | team1_tests_most_wickets = डॅनियल व्हिटोरी ७ | team2_tests_most_wickets = [[डग बोलिंगर]] &<br>[[मिचेल जॉन्सन]] १२ | player_of_test_series = | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 2 | team2_ODIs_won = 3 | team1_ODIs_most_runs = [[स्कॉट स्टायरिस]] १९९ | team2_ODIs_most_runs = [[मायकेल हसी]] १९८ | team1_ODIs_most_wickets = [[शेन बाँड]] ९ | team2_ODIs_most_wickets = [[मिचेल जॉन्सन]] १२ | player_of_ODI_series = | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 1 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = ब्रेंडन मॅक्युलम ११८ | team2_twenty20s_most_runs = [[मायकेल क्लार्क]] ८५ | team1_twenty20s_most_wickets = [[शेन बाँड]] ३ | team2_twenty20s_most_wickets = [[शॉन टेट]] ४ | player_of_twenty20_series = }} ऑस्ट्रेलियन क्रिकेट संघाने २६ फेब्रुवारी ते ३१ मार्च २०१० या कालावधीत न्यूझीलंडचा दौरा केला. या दौऱ्यात दोन ट्वेंटी-२० (टी२०आ), पाच एकदिवसीय सामने (वनडे) आणि दोन कसोटी सामने होते.<ref name=schedule>{{cite web | url=http://www.blackcaps.co.nz/_upload/series-schedules/BLACKCAPS_Host_Australia_2009_10_season.pdf | title=ITINERARY – The National Bank Series 2009/10 – AUSTRALIA TO NEW ZEALAND | date=7 September 2009 | access-date=11 March 2010 | publisher=Cricket New Zealand | archive-url=https://web.archive.org/web/20100215024935/http://www.blackcaps.co.nz/_upload/series-schedules/BLACKCAPS_Host_Australia_2009_10_season.pdf | archive-date=15 February 2010 | url-status=dead }}</ref> प्रायोजकत्वामुळे, न्यूझीलंड संघाचा प्रमुख प्रायोजक '''नॅशनल बँक ऑफ न्यूझीलंड'''<ref name=schedule /> आणि ऑस्ट्रेलियन संघाचा प्रमुख प्रायोजक '''व्हिक्टोरिया बिटर''' यांच्यासोबत<ref>{{cite web | url=http://www.nationalbank.co.nz/about/cricket/default.aspx | title=The National Bank – Cricket | publisher=The National Bank of New Zealand | access-date=11 March 2010 }}</ref> या दौर्‍याला '''नॅशनल बँक मालिका''' म्हणून संबोधले गेले.<ref name="cricket.com.au">{{cite web | title=Men's Fixtures – 2009-10 Season | publisher=Cricket Australia | url=http://www.cricket.com.au/default.aspx?s=mens2009-10homefixture | access-date=27 October 2009| archive-url= https://web.archive.org/web/20091011045538/http://cricket.com.au/default.aspx?s=mens2009-10homefixture| archive-date= 11 October 2009 | url-status= live}}</ref> टी२०आ मालिका बरोबरीत सुटली होती, प्रत्येक संघाने एक सामना जिंकला होता. चॅपल-हॅडली ट्रॉफी—दोन्ही राष्ट्रांमधील वार्षिक एकदिवसीय सामन्यांच्या मालिकेतील विजेत्याला दिली जाणारी—ऑस्ट्रेलियाने न्यूझीलंडला ३-२ ने पराभूत करून सलग तिसरी मालिका कायम ठेवली. ट्रान्स-टास्मान ट्रॉफी-ऑस्ट्रेलिया आणि न्यूझीलंडमधील प्रत्येक कसोटी मालिकेतील विजेत्याला दिली जाणारी- ऑस्ट्रेलियाने न्यूझीलंडला २-० ने पराभूत केल्यानंतर, सलग आठव्या मालिकेसाठी राखून ठेवले.<ref>{{cite web | url=http://www.cricinfo.com/nzvaus2010/engine/series/423770.html | title=Australia tour of New Zealand 2009/10 / Results | access-date=31 March 2010 | publisher=CricInfo| archive-url= https://web.archive.org/web/20100414021823/http://www.cricinfo.com/nzvaus2010/engine/series/423770.html| archive-date= 14 April 2010 | url-status= live}}</ref> दोन्ही संघांची पुढील मालिका एप्रिल आणि मे महिन्यात २०१० च्या आयसीसी विश्व ट्वेंटी-२० असेल.<ref>{{cite web | url=http://www.cricinfo.com/ci/content/match/fixtures/calendar.html | title=Fixtures | access-date=31 March 2010 | publisher=CricInfo| archive-url= https://web.archive.org/web/20100317031221/http://www.cricinfo.com/ci/content/match/fixtures/calendar.html| archive-date= 17 March 2010 | url-status= live}}</ref> ==टी२०आ मालिका== ===पहिला टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = २६ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|NZL}} | score1 = ११८ (२० षटके) | score2 = ४/११९ (१६ षटके) | team2 = {{cr|AUS}} | runs1 = [[जेम्स फ्रँकलिन]] ४३ (४२) | wickets1 = [[मिचेल जॉन्सन]] ३/१९ [४] | runs2 = [[डेव्हिड हसी]] ४६ (३६) | wickets2 = [[शेन बाँड]] २/३२ [४] | result = ऑस्ट्रेलियाने ६ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/nzvaus2010/engine/current/match/423787.html धावफलक] | venue = [[वेस्टपॅक स्टेडियम]], [[वेलिंग्टन]], न्यूझीलंड<br>उपस्थिती: २१,३६४<ref>{{cite news | url=http://www.theage.com.au/sport/cricket/australia-cruises-to-comfortable-t20-win-over-nz-20100226-p91r.html | title=Australia cruises to comfortable T20 win over NZ | date=26 February 2010 | access-date=4 March 2010 | newspaper=The Age | location=Melbourne | agency=Australian Associated Press| archive-url= https://web.archive.org/web/20100228194035/http://www.theage.com.au/sport/cricket/australia-cruises-to-comfortable-t20-win-over-nz-20100226-p91r.html| archive-date= 28 February 2010 | url-status= live}}</ref> | umpires = [[गॅरी बॅक्स्टर]] आणि [[बिली बॉडेन]] | motm = [[मिचेल जॉन्सन]] }} ===दुसरा टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = २८ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|NZL}} | score1 = ६/२१४ (२० षटके) | score2 = ४/२१४ (२० षटके) | team2 = {{cr|AUS}} | runs1 = ब्रेंडन मॅक्युलम ११६[[नाबाद|*]] (५६) | wickets1 = [[शॉन टेट]] २/४० [४] | runs2 = [[मायकेल क्लार्क]] ६७ (४५) | wickets2 = [[जेम्स फ्रँकलिन]] २/३२ [३] | result = सामना बरोबरीत सुटला; न्यूझीलंडने [[सुपर ओव्हर]] जिंकली | report = [http://www.espncricinfo.com/nzvaus2010/engine/match/423788.html धावफलक] | venue = [[लँकेस्टर पार्क]], [[क्राइस्टचर्च]]<br/>उपस्थिती: २६,१४८<ref>{{cite news | url=http://www.theage.com.au/sport/cricket/new-zealand-beats-australia-in-super-over-thriller-20100228-pb1z.html | title=New Zealand beats Australia in super over thriller | date=28 February 2010 | access-date=4 March 2010 | newspaper=The Age | location=Melbourne | agency=Australian Associated Press| archive-url= https://web.archive.org/web/20100302143305/http://www.theage.com.au/sport/cricket/new-zealand-beats-australia-in-super-over-thriller-20100228-pb1z.html| archive-date= 2 March 2010 | url-status= live}}</ref> | umpires = ख्रिस गॅफनी आणि [[टोनी हिल]] | motm = ब्रेंडन मॅक्युलम | toss = न्यूझीलंडने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचे न्यूझीलंड दौरे]] 4iic3jl8s069q3vbhasf6v81mec6a16 2139669 2139665 2022-07-23T06:36:37Z अभय नातू 206 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचा न्यूझीलंड दौरा, २००९-१० | team1_image = Flag of New Zealand.svg | team1_name = न्यूझीलंड | team2_image = Flag of Australia.svg | team2_name = ऑस्ट्रेलिया | from_date = २६ फेब्रुवारी | to_date = ३१ मार्च २०१० | team1_captain = डॅनियल व्हिटोरी<br>[[रॉस टेलर]] (पहिली वनडे) | team2_captain = [[रिकी पाँटिंग]]<br>[[मायकेल क्लार्क]] (ट्वेन्टी-२०) | no_of_tests = 2 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 2 | team1_tests_most_runs = [[रॉस टेलर]] २०६ | team2_tests_most_runs = [[सायमन कॅटिच]] २९१ | team1_tests_most_wickets = डॅनियल व्हिटोरी ७ | team2_tests_most_wickets = [[डग बोलिंगर]] &<br>[[मिचेल जॉन्सन]] १२ | player_of_test_series = | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 2 | team2_ODIs_won = 3 | team1_ODIs_most_runs = [[स्कॉट स्टायरिस]] १९९ | team2_ODIs_most_runs = [[मायकेल हसी]] १९८ | team1_ODIs_most_wickets = [[शेन बाँड]] ९ | team2_ODIs_most_wickets = [[मिचेल जॉन्सन]] १२ | player_of_ODI_series = | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 1 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = ब्रेंडन मॅक्युलम ११८ | team2_twenty20s_most_runs = [[मायकेल क्लार्क]] ८५ | team1_twenty20s_most_wickets = [[शेन बाँड]] ३ | team2_twenty20s_most_wickets = [[शॉन टेट]] ४ | player_of_twenty20_series = }} ऑस्ट्रेलियन क्रिकेट संघाने २६ फेब्रुवारी ते ३१ मार्च २०१० या कालावधीत न्यूझीलंडचा दौरा केला. या दौऱ्यात दोन ट्वेंटी-२० (टी२०आ), पाच एकदिवसीय सामने (वनडे) आणि दोन कसोटी सामने होते.<ref name=schedule>{{cite web | url=http://www.blackcaps.co.nz/_upload/series-schedules/BLACKCAPS_Host_Australia_2009_10_season.pdf | title=ITINERARY – The National Bank Series 2009/10 – AUSTRALIA TO NEW ZEALAND | date=7 September 2009 | access-date=11 March 2010 | publisher=Cricket New Zealand | archive-url=https://web.archive.org/web/20100215024935/http://www.blackcaps.co.nz/_upload/series-schedules/BLACKCAPS_Host_Australia_2009_10_season.pdf | archive-date=15 February 2010 | url-status=dead }}</ref> प्रायोजकत्वामुळे, न्यूझीलंड संघाचा प्रमुख प्रायोजक '''नॅशनल बँक ऑफ न्यूझीलंड'''<ref name=schedule /> आणि ऑस्ट्रेलियन संघाचा प्रमुख प्रायोजक '''व्हिक्टोरिया बिटर''' यांच्यासोबत<ref>{{cite web | url=http://www.nationalbank.co.nz/about/cricket/default.aspx | title=The National Bank – Cricket | publisher=The National Bank of New Zealand | access-date=11 March 2010 }}</ref> या दौर्‍याला '''नॅशनल बँक मालिका''' म्हणून संबोधले गेले.<ref name="cricket.com.au">{{cite web | title=Men's Fixtures – 2009-10 Season | publisher=Cricket Australia | url=http://www.cricket.com.au/default.aspx?s=mens2009-10homefixture | access-date=27 October 2009| archive-url= https://web.archive.org/web/20091011045538/http://cricket.com.au/default.aspx?s=mens2009-10homefixture| archive-date= 11 October 2009 | url-status= live}}</ref> टी२०आ मालिका बरोबरीत सुटली होती, प्रत्येक संघाने एक सामना जिंकला होता. चॅपल-हॅडली ट्रॉफी—दोन्ही राष्ट्रांमधील वार्षिक एकदिवसीय सामन्यांच्या मालिकेतील विजेत्याला दिली जाणारी—ऑस्ट्रेलियाने न्यूझीलंडला ३-२ ने पराभूत करून सलग तिसरी मालिका कायम ठेवली. ट्रान्स-टास्मान ट्रॉफी-ऑस्ट्रेलिया आणि न्यूझीलंडमधील प्रत्येक कसोटी मालिकेतील विजेत्याला दिली जाणारी- ऑस्ट्रेलियाने न्यूझीलंडला २-० ने पराभूत केल्यानंतर, सलग आठव्या मालिकेसाठी राखून ठेवले.<ref>{{cite web | url=http://www.cricinfo.com/nzvaus2010/engine/series/423770.html | title=Australia tour of New Zealand 2009/10 / Results | access-date=31 March 2010 | publisher=CricInfo| archive-url= https://web.archive.org/web/20100414021823/http://www.cricinfo.com/nzvaus2010/engine/series/423770.html| archive-date= 14 April 2010 | url-status= live}}</ref> दोन्ही संघांची पुढील मालिका एप्रिल आणि मे महिन्यात २०१० च्या आयसीसी विश्व ट्वेंटी-२० असेल.<ref>{{cite web | url=http://www.cricinfo.com/ci/content/match/fixtures/calendar.html | title=Fixtures | access-date=31 March 2010 | publisher=CricInfo| archive-url= https://web.archive.org/web/20100317031221/http://www.cricinfo.com/ci/content/match/fixtures/calendar.html| archive-date= 17 March 2010 | url-status= live}}</ref> ==टी२०आ मालिका== ===पहिला टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = २६ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|NZL}} | score1 = ११८ (२० षटके) | score2 = ४/११९ (१६ षटके) | team2 = {{cr|AUS}} | runs1 = [[जेम्स फ्रँकलिन]] ४३ (४२) | wickets1 = [[मिचेल जॉन्सन]] ३/१९ [४] | runs2 = [[डेव्हिड हसी]] ४६ (३६) | wickets2 = [[शेन बाँड]] २/३२ [४] | result = ऑस्ट्रेलियाने ६ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/nzvaus2010/engine/current/match/423787.html धावफलक] | venue = [[वेस्टपॅक स्टेडियम]], [[वेलिंग्टन]], न्यूझीलंड<br>उपस्थिती: २१,३६४<ref>{{cite news | url=http://www.theage.com.au/sport/cricket/australia-cruises-to-comfortable-t20-win-over-nz-20100226-p91r.html | title=Australia cruises to comfortable T20 win over NZ | date=26 February 2010 | access-date=4 March 2010 | newspaper=The Age | location=Melbourne | agency=Australian Associated Press| archive-url= https://web.archive.org/web/20100228194035/http://www.theage.com.au/sport/cricket/australia-cruises-to-comfortable-t20-win-over-nz-20100226-p91r.html| archive-date= 28 February 2010 | url-status= live}}</ref> | umpires = [[गॅरी बॅक्स्टर]] आणि [[बिली बॉडेन]] | motm = [[मिचेल जॉन्सन]] }} ===दुसरा टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = २८ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|NZL}} | score1 = ६/२१४ (२० षटके) | score2 = ४/२१४ (२० षटके) | team2 = {{cr|AUS}} | runs1 = ब्रेंडन मॅक्युलम ११६[[नाबाद|*]] (५६) | wickets1 = [[शॉन टेट]] २/४० [४] | runs2 = [[मायकेल क्लार्क]] ६७ (४५) | wickets2 = [[जेम्स फ्रँकलिन]] २/३२ [३] | result = सामना बरोबरीत सुटला; न्यूझीलंडने [[सुपर ओव्हर]] जिंकली | report = [http://www.espncricinfo.com/nzvaus2010/engine/match/423788.html धावफलक] | venue = [[लँकेस्टर पार्क]], [[क्राइस्टचर्च]]<br/>उपस्थिती: २६,१४८<ref>{{cite news | url=http://www.theage.com.au/sport/cricket/new-zealand-beats-australia-in-super-over-thriller-20100228-pb1z.html | title=New Zealand beats Australia in super over thriller | date=28 February 2010 | access-date=4 March 2010 | newspaper=The Age | location=Melbourne | agency=Australian Associated Press| archive-url= https://web.archive.org/web/20100302143305/http://www.theage.com.au/sport/cricket/new-zealand-beats-australia-in-super-over-thriller-20100228-pb1z.html| archive-date= 2 March 2010 | url-status= live}}</ref> | umpires = ख्रिस गॅफनी आणि [[टोनी हिल]] | motm = ब्रेंडन मॅक्युलम | toss = न्यूझीलंडने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचे न्यूझीलंड दौरे]] [[वर्ग:इ.स. २०१० मधील क्रिकेट]] m8jwgf9wn85bm03e8n8q7xtw1cdeugg 2139711 2139669 2022-07-23T09:03:19Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन — योग्य रकार ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#योग्य रकार|अधिक माहिती]]); शुद्धलेखन — शहराचे अचूक नाव ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#शहराचे अचूक नाव|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचा न्यूझीलंड दौरा, २००९-१० | team1_image = Flag of New Zealand.svg | team1_name = न्यूझीलंड | team2_image = Flag of Australia.svg | team2_name = ऑस्ट्रेलिया | from_date = २६ फेब्रुवारी | to_date = ३१ मार्च २०१० | team1_captain = डॅनियल व्हिटोरी<br>[[रॉस टेलर]] (पहिली वनडे) | team2_captain = [[रिकी पाँटिंग]]<br>[[मायकेल क्लार्क]] (ट्वेन्टी-२०) | no_of_tests = 2 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 2 | team1_tests_most_runs = [[रॉस टेलर]] २०६ | team2_tests_most_runs = [[सायमन कॅटिच]] २९१ | team1_tests_most_wickets = डॅनियल व्हिटोरी ७ | team2_tests_most_wickets = [[डग बोलिंगर]] &<br>[[मिचेल जॉन्सन]] १२ | player_of_test_series = | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 2 | team2_ODIs_won = 3 | team1_ODIs_most_runs = [[स्कॉट स्टायरिस]] १९९ | team2_ODIs_most_runs = [[मायकेल हसी]] १९८ | team1_ODIs_most_wickets = [[शेन बाँड]] ९ | team2_ODIs_most_wickets = [[मिचेल जॉन्सन]] १२ | player_of_ODI_series = | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 1 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = ब्रेंडन मॅक्युलम ११८ | team2_twenty20s_most_runs = [[मायकेल क्लार्क]] ८५ | team1_twenty20s_most_wickets = [[शेन बाँड]] ३ | team2_twenty20s_most_wickets = [[शॉन टेट]] ४ | player_of_twenty20_series = }} ऑस्ट्रेलियन क्रिकेट संघाने २६ फेब्रुवारी ते ३१ मार्च २०१० या कालावधीत न्यू झीलंडचा दौरा केला. या दौऱ्यात दोन ट्वेंटी-२० (टी२०आ), पाच एकदिवसीय सामने (वनडे) आणि दोन कसोटी सामने होते.<ref name=schedule>{{cite web | url=http://www.blackcaps.co.nz/_upload/series-schedules/BLACKCAPS_Host_Australia_2009_10_season.pdf | title=ITINERARY – The National Bank Series 2009/10 – AUSTRALIA TO NEW ZEALAND | date=7 September 2009 | access-date=11 March 2010 | publisher=Cricket New Zealand | archive-url=https://web.archive.org/web/20100215024935/http://www.blackcaps.co.nz/_upload/series-schedules/BLACKCAPS_Host_Australia_2009_10_season.pdf | archive-date=15 February 2010 | url-status=dead }}</ref> प्रायोजकत्वामुळे, न्यू झीलंड संघाचा प्रमुख प्रायोजक '''नॅशनल बँक ऑफ न्यू झीलंड'''<ref name=schedule /> आणि ऑस्ट्रेलियन संघाचा प्रमुख प्रायोजक '''व्हिक्टोरिया बिटर''' यांच्यासोबत<ref>{{cite web | url=http://www.nationalbank.co.nz/about/cricket/default.aspx | title=The National Bank – Cricket | publisher=The National Bank of New Zealand | access-date=11 March 2010 }}</ref> या दौऱ्याला '''नॅशनल बँक मालिका''' म्हणून संबोधले गेले.<ref name="cricket.com.au">{{cite web | title=Men's Fixtures – 2009-10 Season | publisher=Cricket Australia | url=http://www.cricket.com.au/default.aspx?s=mens2009-10homefixture | access-date=27 October 2009| archive-url= https://web.archive.org/web/20091011045538/http://cricket.com.au/default.aspx?s=mens2009-10homefixture| archive-date= 11 October 2009 | url-status= live}}</ref> टी२०आ मालिका बरोबरीत सुटली होती, प्रत्येक संघाने एक सामना जिंकला होता. चॅपल-हॅडली ट्रॉफी—दोन्ही राष्ट्रांमधील वार्षिक एकदिवसीय सामन्यांच्या मालिकेतील विजेत्याला दिली जाणारी—ऑस्ट्रेलियाने न्यू झीलंडला ३-२ ने पराभूत करून सलग तिसरी मालिका कायम ठेवली. ट्रान्स-टास्मान ट्रॉफी-ऑस्ट्रेलिया आणि न्यू झीलंडमधील प्रत्येक कसोटी मालिकेतील विजेत्याला दिली जाणारी- ऑस्ट्रेलियाने न्यू झीलंडला २-० ने पराभूत केल्यानंतर, सलग आठव्या मालिकेसाठी राखून ठेवले.<ref>{{cite web | url=http://www.cricinfo.com/nzvaus2010/engine/series/423770.html | title=Australia tour of New Zealand 2009/10 / Results | access-date=31 March 2010 | publisher=CricInfo| archive-url= https://web.archive.org/web/20100414021823/http://www.cricinfo.com/nzvaus2010/engine/series/423770.html| archive-date= 14 April 2010 | url-status= live}}</ref> दोन्ही संघांची पुढील मालिका एप्रिल आणि मे महिन्यात २०१० च्या आयसीसी विश्व ट्वेंटी-२० असेल.<ref>{{cite web | url=http://www.cricinfo.com/ci/content/match/fixtures/calendar.html | title=Fixtures | access-date=31 March 2010 | publisher=CricInfo| archive-url= https://web.archive.org/web/20100317031221/http://www.cricinfo.com/ci/content/match/fixtures/calendar.html| archive-date= 17 March 2010 | url-status= live}}</ref> ==टी२०आ मालिका== ===पहिला टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = २६ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|NZL}} | score1 = ११८ (२० षटके) | score2 = ४/११९ (१६ षटके) | team2 = {{cr|AUS}} | runs1 = [[जेम्स फ्रँकलिन]] ४३ (४२) | wickets1 = [[मिचेल जॉन्सन]] ३/१९ [४] | runs2 = [[डेव्हिड हसी]] ४६ (३६) | wickets2 = [[शेन बाँड]] २/३२ [४] | result = ऑस्ट्रेलियाने ६ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/nzvaus2010/engine/current/match/423787.html धावफलक] | venue = [[वेस्टपॅक स्टेडियम]], [[वेलिंग्टन]], न्यूझीलंड<br>उपस्थिती: २१,३६४<ref>{{cite news | url=http://www.theage.com.au/sport/cricket/australia-cruises-to-comfortable-t20-win-over-nz-20100226-p91r.html | title=Australia cruises to comfortable T20 win over NZ | date=26 February 2010 | access-date=4 March 2010 | newspaper=The Age | location=Melbourne | agency=Australian Associated Press| archive-url= https://web.archive.org/web/20100228194035/http://www.theage.com.au/sport/cricket/australia-cruises-to-comfortable-t20-win-over-nz-20100226-p91r.html| archive-date= 28 February 2010 | url-status= live}}</ref> | umpires = [[गॅरी बॅक्स्टर]] आणि [[बिली बॉडेन]] | motm = [[मिचेल जॉन्सन]] }} ===दुसरा टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = २८ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|NZL}} | score1 = ६/२१४ (२० षटके) | score2 = ४/२१४ (२० षटके) | team2 = {{cr|AUS}} | runs1 = ब्रेंडन मॅक्युलम ११६[[नाबाद|*]] (५६) | wickets1 = [[शॉन टेट]] २/४० [४] | runs2 = [[मायकेल क्लार्क]] ६७ (४५) | wickets2 = [[जेम्स फ्रँकलिन]] २/३२ [३] | result = सामना बरोबरीत सुटला; न्यूझीलंडने [[सुपर ओव्हर]] जिंकली | report = [http://www.espncricinfo.com/nzvaus2010/engine/match/423788.html धावफलक] | venue = [[लँकेस्टर पार्क]], [[क्राइस्टचर्च]]<br/>उपस्थिती: २६,१४८<ref>{{cite news | url=http://www.theage.com.au/sport/cricket/new-zealand-beats-australia-in-super-over-thriller-20100228-pb1z.html | title=New Zealand beats Australia in super over thriller | date=28 February 2010 | access-date=4 March 2010 | newspaper=The Age | location=Melbourne | agency=Australian Associated Press| archive-url= https://web.archive.org/web/20100302143305/http://www.theage.com.au/sport/cricket/new-zealand-beats-australia-in-super-over-thriller-20100228-pb1z.html| archive-date= 2 March 2010 | url-status= live}}</ref> | umpires = ख्रिस गॅफनी आणि [[टोनी हिल]] | motm = ब्रेंडन मॅक्युलम | toss = न्यूझीलंडने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचे न्यू झीलंड दौरे]] [[वर्ग:इ.स. २०१० मधील क्रिकेट]] nfo7xxx5815lws8qeuou0gcqc5fxmz5 0 308545 2139642 2022-07-23T05:17:07Z Ganesh591 62733 नवीन पान: झिम्बाब्वे राष्ट्रीय क्रिकेट संघाने २६ फेब्रुवारी ते १४ मार्च २०१० दरम्यान पाच सामन्यांच्या एकदिवसीय आंतरराष्ट्रीय (ODI) मालिकेसाठी वेस्ट इंडिजचा दौरा केला. ==संदर्भ== {{संदर्भयाद... wikitext text/x-wiki झिम्बाब्वे राष्ट्रीय क्रिकेट संघाने २६ फेब्रुवारी ते १४ मार्च २०१० दरम्यान पाच सामन्यांच्या एकदिवसीय आंतरराष्ट्रीय (ODI) मालिकेसाठी वेस्ट इंडिजचा दौरा केला. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:झिम्बाब्वे क्रिकेट संघाचे वेस्ट इंडीज दौरे]] i0luo05fpg83vujn88sl0yigbnj75z8 2139643 2139642 2022-07-23T05:23:59Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = झिम्बाब्वे क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा २००९-१० | team1_image = Flag of Zimbabwe.svg | team1_name = झिम्बाब्वे | team2_image = No image.svg | team2_name = वेस्ट इंडिज | from_date = २६ फेब्रुवारी २०१० | to_date = १४ मार्च २०१० | team1_captain = [[प्रोस्पेर उत्सेया]] | team2_captain = [[ख्रिस गेल]] | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 1 | team2_ODIs_won = 4 | team1_ODIs_most_runs = [[एल्टन चिगुम्बुरा]] १४८ | team2_ODIs_most_runs = [[ख्रिस गेल]] २७३ | team1_ODIs_most_wickets = [[ग्रॅम क्रेमर]] ७ | team2_ODIs_most_wickets = [[डॅरेन सॅमी]] <br> [[केमार रोच]] ८ | player_of_ODI_series = [[ख्रिस गेल]] (वेस्ट इंडिज) | no_of_twenty20s = 1 | team1_twenty20s_won = 1 | team2_twenty20s_won = 0 | team1_twenty20s_most_runs = हॅमिल्टन मसाकादझा (४४) | team1_twenty20s_most_wickets = [[ग्रॅम क्रेमर]] (३) | team2_twenty20s_most_runs = [[दिनेश रामदिन]] (२३) | team2_twenty20s_most_wickets = [[डॅरेन सॅमी]] (५) | player_of_twenty20_series = [[ग्रॅम क्रेमर]] (झिम्बाब्वे) }} झिम्बाब्वे राष्ट्रीय क्रिकेट संघाने २६ फेब्रुवारी ते १४ मार्च २०१० दरम्यान पाच सामन्यांच्या एकदिवसीय आंतरराष्ट्रीय (वनडे) मालिकेसाठी वेस्ट इंडिजचा दौरा केला.<ref>{{cite web|url=http://www.cricinfo.com/wivzim2010/content/series/439107.html?template=fixtures |title= Zimbabwe tour of West Indies 2009/10 / Fixtures |publisher=[[ESPNcricinfo]] |access-date=2010-02-07}}</ref> ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:झिम्बाब्वे क्रिकेट संघाचे वेस्ट इंडीज दौरे]] o6srm9lkm58dnrvjxbquzqgzv28qvwt 2139645 2139643 2022-07-23T05:30:32Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = झिम्बाब्वे क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा २००९-१० | team1_image = Flag of Zimbabwe.svg | team1_name = झिम्बाब्वे | team2_image = No image.svg | team2_name = वेस्ट इंडिज | from_date = २६ फेब्रुवारी २०१० | to_date = १४ मार्च २०१० | team1_captain = [[प्रोस्पेर उत्सेया]] | team2_captain = [[ख्रिस गेल]] | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 1 | team2_ODIs_won = 4 | team1_ODIs_most_runs = [[एल्टन चिगुम्बुरा]] १४८ | team2_ODIs_most_runs = [[ख्रिस गेल]] २७३ | team1_ODIs_most_wickets = [[ग्रॅम क्रेमर]] ७ | team2_ODIs_most_wickets = [[डॅरेन सॅमी]] <br> [[केमार रोच]] ८ | player_of_ODI_series = [[ख्रिस गेल]] (वेस्ट इंडिज) | no_of_twenty20s = 1 | team1_twenty20s_won = 1 | team2_twenty20s_won = 0 | team1_twenty20s_most_runs = हॅमिल्टन मसाकादझा (४४) | team1_twenty20s_most_wickets = [[ग्रॅम क्रेमर]] (३) | team2_twenty20s_most_runs = [[दिनेश रामदिन]] (२३) | team2_twenty20s_most_wickets = [[डॅरेन सॅमी]] (५) | player_of_twenty20_series = [[ग्रॅम क्रेमर]] (झिम्बाब्वे) }} झिम्बाब्वे राष्ट्रीय क्रिकेट संघाने २६ फेब्रुवारी ते १४ मार्च २०१० दरम्यान पाच सामन्यांच्या एकदिवसीय आंतरराष्ट्रीय (वनडे) मालिकेसाठी वेस्ट इंडिजचा दौरा केला.<ref>{{cite web|url=http://www.cricinfo.com/wivzim2010/content/series/439107.html?template=fixtures |title= Zimbabwe tour of West Indies 2009/10 / Fixtures |publisher=[[ESPNcricinfo]] |access-date=2010-02-07}}</ref> ==ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय मालिका== ===फक्त टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = २८ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|ZIM}} | score1 = १०५ (१९.५ षटके) | score2 = ७९/७ (२०.० षटके) | team2 = {{cr|WIN}} | runs1 = हॅमिल्टन मसाकादझा ४४ (५७) | wickets1 = [[डॅरेन सॅमी]] ५/२६ (३.५ षटके) | runs2 = [[दिनेश रामदिन]] २३[[नाबाद|*]] (३६) | wickets2 = [[ग्रॅम क्रेमर]] ३/११ (4 षटके) | result = झिम्बाब्वे २६ धावांनी जिंकला | report = [http://www.cricinfo.com/ci/engine/current/match/439139.html धावफलक] | venue = [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]], [[त्रिनिदाद]] | umpires = क्लाईड डंकन आणि नॉर्मन माल्कम | motm = [[ग्रॅम क्रेमर]] (झिम्बाब्वे) | toss = झिम्बाब्वेने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला *''डॅरेन सॅमीची २६ धावांत ५ बळी आणि सुलेमान बेनची ६ धावांत ४ विकेट ही या वेळी टी२०आ मधील तिसरी आणि चौथी सर्वोत्तम गोलंदाजी आहे.<ref name="bbc">{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/cricket/8542284.stm |title=Zimbabwe stun West Indies with historic Twenty20 win |access-date=2010-03-01 |publisher=BBC | date=28 February 2010}}</ref> }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:झिम्बाब्वे क्रिकेट संघाचे वेस्ट इंडीज दौरे]] bqkv34mwft2jvuqprya4x915sgxum70 2139647 2139645 2022-07-23T06:01:19Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki झिम्बाब्वे राष्ट्रीय क्रिकेट संघाने २६ फेब्रुवारी ते १४ मार्च २०१० दरम्यान पाच सामन्यांच्या एकदिवसीय आंतरराष्ट्रीय (ODI) मालिकेसाठी वेस्ट इंडिजचा दौरा केला. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:झिम्बाब्वे क्रिकेट संघाचे वेस्ट इंडीज दौरे]] i0luo05fpg83vujn88sl0yigbnj75z8 2139652 2139647 2022-07-23T06:29:57Z Ganesh591 62733 [[Special:Contributions/Ganesh591|Ganesh591]] ([[User talk:Ganesh591|चर्चा]])यांची आवृत्ती 2139647 परतवली. wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = झिम्बाब्वे क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा २००९-१० | team1_image = Flag of Zimbabwe.svg | team1_name = झिम्बाब्वे | team2_image = No image.svg | team2_name = वेस्ट इंडिज | from_date = २६ फेब्रुवारी २०१० | to_date = १४ मार्च २०१० | team1_captain = [[प्रोस्पेर उत्सेया]] | team2_captain = [[ख्रिस गेल]] | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 1 | team2_ODIs_won = 4 | team1_ODIs_most_runs = [[एल्टन चिगुम्बुरा]] १४८ | team2_ODIs_most_runs = [[ख्रिस गेल]] २७३ | team1_ODIs_most_wickets = [[ग्रॅम क्रेमर]] ७ | team2_ODIs_most_wickets = [[डॅरेन सॅमी]] <br> [[केमार रोच]] ८ | player_of_ODI_series = [[ख्रिस गेल]] (वेस्ट इंडिज) | no_of_twenty20s = 1 | team1_twenty20s_won = 1 | team2_twenty20s_won = 0 | team1_twenty20s_most_runs = हॅमिल्टन मसाकादझा (४४) | team1_twenty20s_most_wickets = [[ग्रॅम क्रेमर]] (३) | team2_twenty20s_most_runs = [[दिनेश रामदिन]] (२३) | team2_twenty20s_most_wickets = [[डॅरेन सॅमी]] (५) | player_of_twenty20_series = [[ग्रॅम क्रेमर]] (झिम्बाब्वे) }} झिम्बाब्वे राष्ट्रीय क्रिकेट संघाने २६ फेब्रुवारी ते १४ मार्च २०१० दरम्यान पाच सामन्यांच्या एकदिवसीय आंतरराष्ट्रीय (वनडे) मालिकेसाठी वेस्ट इंडिजचा दौरा केला.<ref>{{cite web|url=http://www.cricinfo.com/wivzim2010/content/series/439107.html?template=fixtures |title= Zimbabwe tour of West Indies 2009/10 / Fixtures |publisher=[[ESPNcricinfo]] |access-date=2010-02-07}}</ref> ==ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय मालिका== ===फक्त टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = २८ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|ZIM}} | score1 = १०५ (१९.५ षटके) | score2 = ७९/७ (२०.० षटके) | team2 = {{cr|WIN}} | runs1 = हॅमिल्टन मसाकादझा ४४ (५७) | wickets1 = [[डॅरेन सॅमी]] ५/२६ (३.५ षटके) | runs2 = [[दिनेश रामदिन]] २३[[नाबाद|*]] (३६) | wickets2 = [[ग्रॅम क्रेमर]] ३/११ (4 षटके) | result = झिम्बाब्वे २६ धावांनी जिंकला | report = [http://www.cricinfo.com/ci/engine/current/match/439139.html धावफलक] | venue = [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]], [[त्रिनिदाद]] | umpires = क्लाईड डंकन आणि नॉर्मन माल्कम | motm = [[ग्रॅम क्रेमर]] (झिम्बाब्वे) | toss = झिम्बाब्वेने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला *''डॅरेन सॅमीची २६ धावांत ५ बळी आणि सुलेमान बेनची ६ धावांत ४ विकेट ही या वेळी टी२०आ मधील तिसरी आणि चौथी सर्वोत्तम गोलंदाजी आहे.<ref name="bbc">{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/cricket/8542284.stm |title=Zimbabwe stun West Indies with historic Twenty20 win |access-date=2010-03-01 |publisher=BBC | date=28 February 2010}}</ref> }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:झिम्बाब्वे क्रिकेट संघाचे वेस्ट इंडीज दौरे]] bqkv34mwft2jvuqprya4x915sgxum70 2139667 2139652 2022-07-23T06:35:58Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[झिम्बाब्वे क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा २००९ १०]] वरुन [[झिम्बाब्वे क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा, २००९-१०]] ला हलविला wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = झिम्बाब्वे क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा २००९-१० | team1_image = Flag of Zimbabwe.svg | team1_name = झिम्बाब्वे | team2_image = No image.svg | team2_name = वेस्ट इंडिज | from_date = २६ फेब्रुवारी २०१० | to_date = १४ मार्च २०१० | team1_captain = [[प्रोस्पेर उत्सेया]] | team2_captain = [[ख्रिस गेल]] | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 1 | team2_ODIs_won = 4 | team1_ODIs_most_runs = [[एल्टन चिगुम्बुरा]] १४८ | team2_ODIs_most_runs = [[ख्रिस गेल]] २७३ | team1_ODIs_most_wickets = [[ग्रॅम क्रेमर]] ७ | team2_ODIs_most_wickets = [[डॅरेन सॅमी]] <br> [[केमार रोच]] ८ | player_of_ODI_series = [[ख्रिस गेल]] (वेस्ट इंडिज) | no_of_twenty20s = 1 | team1_twenty20s_won = 1 | team2_twenty20s_won = 0 | team1_twenty20s_most_runs = हॅमिल्टन मसाकादझा (४४) | team1_twenty20s_most_wickets = [[ग्रॅम क्रेमर]] (३) | team2_twenty20s_most_runs = [[दिनेश रामदिन]] (२३) | team2_twenty20s_most_wickets = [[डॅरेन सॅमी]] (५) | player_of_twenty20_series = [[ग्रॅम क्रेमर]] (झिम्बाब्वे) }} झिम्बाब्वे राष्ट्रीय क्रिकेट संघाने २६ फेब्रुवारी ते १४ मार्च २०१० दरम्यान पाच सामन्यांच्या एकदिवसीय आंतरराष्ट्रीय (वनडे) मालिकेसाठी वेस्ट इंडिजचा दौरा केला.<ref>{{cite web|url=http://www.cricinfo.com/wivzim2010/content/series/439107.html?template=fixtures |title= Zimbabwe tour of West Indies 2009/10 / Fixtures |publisher=[[ESPNcricinfo]] |access-date=2010-02-07}}</ref> ==ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय मालिका== ===फक्त टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = २८ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|ZIM}} | score1 = १०५ (१९.५ षटके) | score2 = ७९/७ (२०.० षटके) | team2 = {{cr|WIN}} | runs1 = हॅमिल्टन मसाकादझा ४४ (५७) | wickets1 = [[डॅरेन सॅमी]] ५/२६ (३.५ षटके) | runs2 = [[दिनेश रामदिन]] २३[[नाबाद|*]] (३६) | wickets2 = [[ग्रॅम क्रेमर]] ३/११ (4 षटके) | result = झिम्बाब्वे २६ धावांनी जिंकला | report = [http://www.cricinfo.com/ci/engine/current/match/439139.html धावफलक] | venue = [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]], [[त्रिनिदाद]] | umpires = क्लाईड डंकन आणि नॉर्मन माल्कम | motm = [[ग्रॅम क्रेमर]] (झिम्बाब्वे) | toss = झिम्बाब्वेने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला *''डॅरेन सॅमीची २६ धावांत ५ बळी आणि सुलेमान बेनची ६ धावांत ४ विकेट ही या वेळी टी२०आ मधील तिसरी आणि चौथी सर्वोत्तम गोलंदाजी आहे.<ref name="bbc">{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/cricket/8542284.stm |title=Zimbabwe stun West Indies with historic Twenty20 win |access-date=2010-03-01 |publisher=BBC | date=28 February 2010}}</ref> }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:झिम्बाब्वे क्रिकेट संघाचे वेस्ट इंडीज दौरे]] bqkv34mwft2jvuqprya4x915sgxum70 2139671 2139667 2022-07-23T06:38:29Z अभय नातू 206 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = झिम्बाब्वे क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा २००९-१० | team1_image = Flag of Zimbabwe.svg | team1_name = झिम्बाब्वे | team2_image = No image.svg | team2_name = वेस्ट इंडिज | from_date = २६ फेब्रुवारी २०१० | to_date = १४ मार्च २०१० | team1_captain = [[प्रोस्पेर उत्सेया]] | team2_captain = [[ख्रिस गेल]] | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 1 | team2_ODIs_won = 4 | team1_ODIs_most_runs = [[एल्टन चिगुम्बुरा]] १४८ | team2_ODIs_most_runs = [[ख्रिस गेल]] २७३ | team1_ODIs_most_wickets = [[ग्रॅम क्रेमर]] ७ | team2_ODIs_most_wickets = [[डॅरेन सॅमी]] <br> [[केमार रोच]] ८ | player_of_ODI_series = [[ख्रिस गेल]] (वेस्ट इंडिज) | no_of_twenty20s = 1 | team1_twenty20s_won = 1 | team2_twenty20s_won = 0 | team1_twenty20s_most_runs = हॅमिल्टन मसाकादझा (४४) | team1_twenty20s_most_wickets = [[ग्रॅम क्रेमर]] (३) | team2_twenty20s_most_runs = [[दिनेश रामदिन]] (२३) | team2_twenty20s_most_wickets = [[डॅरेन सॅमी]] (५) | player_of_twenty20_series = [[ग्रॅम क्रेमर]] (झिम्बाब्वे) }} झिम्बाब्वे राष्ट्रीय क्रिकेट संघाने २६ फेब्रुवारी ते १४ मार्च २०१० दरम्यान पाच सामन्यांच्या एकदिवसीय आंतरराष्ट्रीय (वनडे) मालिकेसाठी वेस्ट इंडिजचा दौरा केला.<ref>{{cite web|url=http://www.cricinfo.com/wivzim2010/content/series/439107.html?template=fixtures |title= Zimbabwe tour of West Indies 2009/10 / Fixtures |publisher=[[ESPNcricinfo]] |access-date=2010-02-07}}</ref> ==ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय मालिका== ===फक्त टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = २८ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|ZIM}} | score1 = १०५ (१९.५ षटके) | score2 = ७९/७ (२०.० षटके) | team2 = {{cr|WIN}} | runs1 = हॅमिल्टन मसाकादझा ४४ (५७) | wickets1 = [[डॅरेन सॅमी]] ५/२६ (३.५ षटके) | runs2 = [[दिनेश रामदिन]] २३[[नाबाद|*]] (३६) | wickets2 = [[ग्रॅम क्रेमर]] ३/११ (4 षटके) | result = झिम्बाब्वे २६ धावांनी जिंकला | report = [http://www.cricinfo.com/ci/engine/current/match/439139.html धावफलक] | venue = [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]], [[त्रिनिदाद]] | umpires = क्लाईड डंकन आणि नॉर्मन माल्कम | motm = [[ग्रॅम क्रेमर]] (झिम्बाब्वे) | toss = झिम्बाब्वेने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला *''डॅरेन सॅमीची २६ धावांत ५ बळी आणि सुलेमान बेनची ६ धावांत ४ विकेट ही या वेळी टी२०आ मधील तिसरी आणि चौथी सर्वोत्तम गोलंदाजी आहे.<ref name="bbc">{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/cricket/8542284.stm |title=Zimbabwe stun West Indies with historic Twenty20 win |access-date=2010-03-01 |publisher=BBC | date=28 February 2010}}</ref> }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:झिम्बाब्वे क्रिकेट संघाचे वेस्ट इंडीज दौरे]] [[वर्ग:इ.स. २०१० मधील क्रिकेट]] 9zq1cmzy3afofbw44qbz0od7neogin4 2139713 2139671 2022-07-23T09:07:04Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#गट २|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = झिम्बाब्वे क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा २००९-१० | team1_image = Flag of Zimbabwe.svg | team1_name = झिम्बाब्वे | team2_image = No image.svg | team2_name = वेस्ट इंडिज | from_date = २६ फेब्रुवारी २०१० | to_date = १४ मार्च २०१० | team1_captain = [[प्रोस्पेर उत्सेया]] | team2_captain = [[ख्रिस गेल]] | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 1 | team2_ODIs_won = 4 | team1_ODIs_most_runs = [[एल्टन चिगुम्बुरा]] १४८ | team2_ODIs_most_runs = [[ख्रिस गेल]] २७३ | team1_ODIs_most_wickets = [[ग्रॅम क्रेमर]] ७ | team2_ODIs_most_wickets = [[डॅरेन सॅमी]] <br> [[केमार रोच]] ८ | player_of_ODI_series = [[ख्रिस गेल]] (वेस्ट इंडिज) | no_of_twenty20s = 1 | team1_twenty20s_won = 1 | team2_twenty20s_won = 0 | team1_twenty20s_most_runs = हॅमिल्टन मसाकादझा (४४) | team1_twenty20s_most_wickets = [[ग्रॅम क्रेमर]] (३) | team2_twenty20s_most_runs = [[दिनेश रामदिन]] (२३) | team2_twenty20s_most_wickets = [[डॅरेन सॅमी]] (५) | player_of_twenty20_series = [[ग्रॅम क्रेमर]] (झिम्बाब्वे) }} झिम्बाब्वे राष्ट्रीय क्रिकेट संघाने २६ फेब्रुवारी ते १४ मार्च २०१० दरम्यान पाच सामन्यांच्या एकदिवसीय आंतरराष्ट्रीय (वनडे) मालिकेसाठी वेस्ट इंडीजचा दौरा केला.<ref>{{cite web|url=http://www.cricinfo.com/wivzim2010/content/series/439107.html?template=fixtures |title= Zimbabwe tour of West Indies 2009/10 / Fixtures |publisher=[[ESPNcricinfo]] |access-date=2010-02-07}}</ref> ==ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय मालिका== ===फक्त टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = २८ फेब्रुवारी २०१० | team1 = {{cr-rt|ZIM}} | score1 = १०५ (१९.५ षटके) | score2 = ७९/७ (२०.० षटके) | team2 = {{cr|WIN}} | runs1 = हॅमिल्टन मसाकादझा ४४ (५७) | wickets1 = [[डॅरेन सॅमी]] ५/२६ (३.५ षटके) | runs2 = [[दिनेश रामदिन]] २३[[नाबाद|*]] (३६) | wickets2 = [[ग्रॅम क्रेमर]] ३/११ (4 षटके) | result = झिम्बाब्वे २६ धावांनी जिंकला | report = [http://www.cricinfo.com/ci/engine/current/match/439139.html धावफलक] | venue = [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]], [[त्रिनिदाद]] | umpires = क्लाईड डंकन आणि नॉर्मन माल्कम | motm = [[ग्रॅम क्रेमर]] (झिम्बाब्वे) | toss = झिम्बाब्वेने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला *''डॅरेन सॅमीची २६ धावांत ५ बळी आणि सुलेमान बेनची ६ धावांत ४ विकेट ही या वेळी टी२०आ मधील तिसरी आणि चौथी सर्वोत्तम गोलंदाजी आहे.<ref name="bbc">{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/cricket/8542284.stm |title=Zimbabwe stun West Indies with historic Twenty20 win |access-date=2010-03-01 |publisher=BBC | date=28 February 2010}}</ref> }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:झिम्बाब्वे क्रिकेट संघाचे वेस्ट इंडीज दौरे]] [[वर्ग:इ.स. २०१० मधील क्रिकेट]] 89na4byv8d1ybgdg08zielej4pqchid 0 308546 2139649 2022-07-23T06:26:10Z अभय नातू 206 लेखनभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाचा न्यू झीलँड दौरा, २००८-०९]] la96goqzu3gnfbnflo93ife5pnyzqid 0 308547 2139650 2022-07-23T06:26:47Z अभय नातू 206 लेखनभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाचा न्यू झीलँड दौरा, २००८-०९]] la96goqzu3gnfbnflo93ife5pnyzqid 0 308548 2139651 2022-07-23T06:29:10Z अभय नातू 206 लेखनभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[न्यू झीलँड क्रिकेट संघाचा श्रीलंका दौरा, २००९]] meil9rgmftvgeyc3mplejbv33d4n7rv 0 308549 2139654 2022-07-23T06:30:31Z अभय नातू 206 अभय नातू ने लेख [[पाकिस्तानविरुद्ध न्यू झीलँड क्रिकेट संघाचा संयुक्त अरब अमिराती दौरा, २००९-१०]] वरुन [[न्यू झीलँड क्रिकेट संघाचा पाकिस्तान दौरा (संयुक्त अरब अमिरातीमध्ये), २००९-१०]] ला हलविला: शीर्षकलेखन संकेत wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[न्यू झीलँड क्रिकेट संघाचा पाकिस्तान दौरा (संयुक्त अरब अमिरातीमध्ये), २००९-१०]] 17lv6wzt28lrygnzw6iv8nleongnw9m 0 308550 2139655 2022-07-23T06:31:00Z अभय नातू 206 लेखनभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[न्यू झीलँड क्रिकेट संघाचा पाकिस्तान दौरा (संयुक्त अरब अमिरातीमध्ये), २००९-१०]] 17lv6wzt28lrygnzw6iv8nleongnw9m 0 308551 2139656 2022-07-23T06:31:27Z अभय नातू 206 लेखनभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[न्यू झीलँड क्रिकेट संघाचा पाकिस्तान दौरा (संयुक्त अरब अमिरातीमध्ये), २००९-१०]] 17lv6wzt28lrygnzw6iv8nleongnw9m 0 308552 2139657 2022-07-23T06:32:44Z Ganesh591 62733 नवीन पान: दक्षिण आफ्रिकेचा क्रिकेट संघ १९ मे ते ३० जून २०१० या कालावधीत वेस्ट इंडिजचा दौरा करत होता. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचे वेस्ट इंडीज दौरे]] wikitext text/x-wiki दक्षिण आफ्रिकेचा क्रिकेट संघ १९ मे ते ३० जून २०१० या कालावधीत वेस्ट इंडिजचा दौरा करत होता. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचे वेस्ट इंडीज दौरे]] hytgpyce0tx3p448d4uoqqg1jbp91ij 2139673 2139657 2022-07-23T06:39:45Z अभय नातू 206 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले wikitext text/x-wiki दक्षिण आफ्रिकेचा क्रिकेट संघ १९ मे ते ३० जून २०१० या कालावधीत वेस्ट इंडिजचा दौरा करत होता. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचे वेस्ट इंडीज दौरे]] [[वर्ग:इ.स. २०१० मधील क्रिकेट]] oq7308486czu4hiapvxy2pszeed78s3 2139674 2139673 2022-07-23T06:42:31Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडिज दौरा, २०१० | team1_image = Flag of South Africa.svg | team1_name = दक्षिण आफ्रिका | team2_image = WestIndiesCricketFlagPre1999.svg | team2_name = वेस्ट इंडिज | from_date = १९ मे | to_date = ३० जून २०१० | team1_captain = [[ग्रॅम स्मिथ]] | team2_captain = [[ख्रिस गेल]] | no_of_tests = 3 | team1_tests_won = 2 | team2_tests_won = 0 | team1_tests_most_runs = {{nowrap|[[ग्रॅम स्मिथ]] (३७१)}} | team2_tests_most_runs = {{nowrap|[[शिवनारायण चंद्रपॉल]] (३००)}} | team1_tests_most_wickets = [[डेल स्टेन]] (१५) | team2_tests_most_wickets = [[सुलेमान बेन]] (१५) | player_of_test_series = [[डेल स्टेन]] (दक्षिण आफ्रिका) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 5 | team2_ODIs_won = 0 | team1_ODIs_most_runs = {{nowrap|[[हाशिम आमला]] (४०२)}} | team2_ODIs_most_runs = [[ड्वेन ब्राव्हो]] (१७४) | team1_ODIs_most_wickets = [[मॉर्ने मॉर्केल]] (११) | team2_ODIs_most_wickets = [[किरॉन पोलार्ड]] (८)<br/>[[ड्वेन ब्राव्हो]] (८) | player_of_ODI_series = [[हाशिम आमला]] (दक्षिण आफ्रिका) | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 2 | team2_twenty20s_won = 0 | team1_twenty20s_most_runs = [[जॅक कॅलिस]] (५३) | team2_twenty20s_most_runs = [[ड्वेन ब्राव्हो]] (६०) | team1_twenty20s_most_wickets = [[जोहान बोथा]] (५)<br/>[[रायन मॅकलरेन]] (५) | team2_twenty20s_most_wickets = [[जेरोम टेलर]] (४) | player_of_twenty20_series = }} दक्षिण आफ्रिकेचा क्रिकेट संघ १९ मे ते ३० जून २०१० या कालावधीत वेस्ट इंडिजचा दौरा करत होता. या दौऱ्यात दोन ट्वेंटी-२० (टी२०आ), पाच एकदिवसीय सामने (वनडे) आणि तीन कसोटी सामने होते. किंग्स्टन, जमैका येथील सबिना पार्क येथे पाचवी एकदिवसीय आणि पहिली कसोटी, तसेच एक दौरा सामना खेळवला जाणार होता, परंतु २०१० किंग्स्टनच्या अशांततेमुळे ते पोर्ट ऑफ स्पेन येथे हलवण्यात आले.<ref>{{cite web|date=26 May 2010|url=http://www.cricinfo.com/west-indies-v-south-africa-2010/content/current/story/460793.html|title=Jamaica violence forces matches to Trinidad|publisher=[[Cricinfo]]|accessdate=26 May 2010}}</ref> ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचे वेस्ट इंडीज दौरे]] [[वर्ग:इ.स. २०१० मधील क्रिकेट]] 2ykyp79klfgyy4n4gxhb66p9npyuah2 2139681 2139674 2022-07-23T07:22:33Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडिज दौरा, २०१० | team1_image = Flag of South Africa.svg | team1_name = दक्षिण आफ्रिका | team2_image = WestIndiesCricketFlagPre1999.svg | team2_name = वेस्ट इंडिज | from_date = १९ मे | to_date = ३० जून २०१० | team1_captain = [[ग्रॅम स्मिथ]] | team2_captain = [[ख्रिस गेल]] | no_of_tests = 3 | team1_tests_won = 2 | team2_tests_won = 0 | team1_tests_most_runs = {{nowrap|[[ग्रॅम स्मिथ]] (३७१)}} | team2_tests_most_runs = {{nowrap|[[शिवनारायण चंद्रपॉल]] (३००)}} | team1_tests_most_wickets = [[डेल स्टेन]] (१५) | team2_tests_most_wickets = [[सुलेमान बेन]] (१५) | player_of_test_series = [[डेल स्टेन]] (दक्षिण आफ्रिका) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 5 | team2_ODIs_won = 0 | team1_ODIs_most_runs = {{nowrap|[[हाशिम आमला]] (४०२)}} | team2_ODIs_most_runs = [[ड्वेन ब्राव्हो]] (१७४) | team1_ODIs_most_wickets = [[मॉर्ने मॉर्केल]] (११) | team2_ODIs_most_wickets = [[किरॉन पोलार्ड]] (८)<br/>[[ड्वेन ब्राव्हो]] (८) | player_of_ODI_series = [[हाशिम आमला]] (दक्षिण आफ्रिका) | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 2 | team2_twenty20s_won = 0 | team1_twenty20s_most_runs = [[जॅक कॅलिस]] (५३) | team2_twenty20s_most_runs = [[ड्वेन ब्राव्हो]] (६०) | team1_twenty20s_most_wickets = [[जोहान बोथा]] (५)<br/>[[रायन मॅकलरेन]] (५) | team2_twenty20s_most_wickets = [[जेरोम टेलर]] (४) | player_of_twenty20_series = }} दक्षिण आफ्रिकेचा क्रिकेट संघ १९ मे ते ३० जून २०१० या कालावधीत वेस्ट इंडिजचा दौरा करत होता. या दौऱ्यात दोन ट्वेंटी-२० (टी२०आ), पाच एकदिवसीय सामने (वनडे) आणि तीन कसोटी सामने होते. किंग्स्टन, जमैका येथील सबिना पार्क येथे पाचवी एकदिवसीय आणि पहिली कसोटी, तसेच एक दौरा सामना खेळवला जाणार होता, परंतु २०१० किंग्स्टनच्या अशांततेमुळे ते पोर्ट ऑफ स्पेन येथे हलवण्यात आले.<ref>{{cite web|date=26 May 2010|url=http://www.cricinfo.com/west-indies-v-south-africa-2010/content/current/story/460793.html|title=Jamaica violence forces matches to Trinidad|publisher=[[Cricinfo]]|accessdate=26 May 2010}}</ref> ==टी२०आ मालिका== ===पहिला टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = १९ मे २०१० | team1 = {{cr-rt|RSA}} | score1 = १३६/७ (२० षटके) | score2 = १२३ (१९.५ षटके) | team2 = {{cr|WIN}} | runs1 = [[जॅक कॅलिस]] ५३ (४५) | wickets1 = [[किरॉन पोलार्ड]] २/२२ (४ षटके) | runs2 = [[किरॉन पोलार्ड]] २७ (२०) | wickets2 = [[रायन मॅकलरेन]] ५/१९ (३.५ षटके) | result = दक्षिण आफ्रिकेने १३ धावांनी विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/west-indies-v-south-africa-2010/engine/current/match/439146.html धावफलक] | venue = सर व्हिव्हियन रिचर्ड्स स्टेडियम, नॉर्थ साउंड, [[अँटिग्वा]] | umpires = [[क्लाईड डंकन]] आणि [[नॉर्मन माल्कम]] | motm = [[रायन मॅकलरेन]] (दक्षिण आफ्रिका) | toss = वेस्ट इंडिजने नाणेफेक जिंकून क्षेत्ररक्षणाचा निर्णय घेतला | rain = }} ===दुसरा टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = २० मे २०१० | team1 = {{cr-rt|RSA}} | score1 = १२०/७ (२० षटके) | score2 = ११९/७ (२० षटके) | team2 = {{cr|WIN}} | runs1 = [[डेव्हिड मिलर]] ३३ (२६) | wickets1 = [[जेरोम टेलर]] ३/१५ (४ षटके) | runs2 = [[ड्वेन ब्राव्हो]] ४० (४२) | wickets2 = [[जोहान बोथा]] ३/२२ (४ षटके) | result = दक्षिण आफ्रिकेचा १ धावांनी विजय | report = [http://www.cricinfo.com/west-indies-v-south-africa-2010/engine/current/match/447539.html धावफलक] | venue = सर व्हिव्हियन रिचर्ड्स स्टेडियम, नॉर्थ साउंड, [[अँटिग्वा]] | umpires = [[क्लाईड डंकन]] आणि [[नॉर्मन माल्कम]] | motm = [[जोहान बोथा]] (दक्षिण आफ्रिका) | toss = वेस्ट इंडिजने नाणेफेक जिंकून क्षेत्ररक्षणाचा निर्णय घेतला | rain = }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचे वेस्ट इंडीज दौरे]] [[वर्ग:इ.स. २०१० मधील क्रिकेट]] dwubwhjt9v4fpthl70iybl7zvx4olal 2139682 2139681 2022-07-23T07:23:24Z Ganesh591 62733 /* टी२०आ मालिका */ wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडिज दौरा, २०१० | team1_image = Flag of South Africa.svg | team1_name = दक्षिण आफ्रिका | team2_image = WestIndiesCricketFlagPre1999.svg | team2_name = वेस्ट इंडिज | from_date = १९ मे | to_date = ३० जून २०१० | team1_captain = [[ग्रॅम स्मिथ]] | team2_captain = [[ख्रिस गेल]] | no_of_tests = 3 | team1_tests_won = 2 | team2_tests_won = 0 | team1_tests_most_runs = {{nowrap|[[ग्रॅम स्मिथ]] (३७१)}} | team2_tests_most_runs = {{nowrap|[[शिवनारायण चंद्रपॉल]] (३००)}} | team1_tests_most_wickets = [[डेल स्टेन]] (१५) | team2_tests_most_wickets = [[सुलेमान बेन]] (१५) | player_of_test_series = [[डेल स्टेन]] (दक्षिण आफ्रिका) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 5 | team2_ODIs_won = 0 | team1_ODIs_most_runs = {{nowrap|[[हाशिम आमला]] (४०२)}} | team2_ODIs_most_runs = [[ड्वेन ब्राव्हो]] (१७४) | team1_ODIs_most_wickets = [[मॉर्ने मॉर्केल]] (११) | team2_ODIs_most_wickets = [[किरॉन पोलार्ड]] (८)<br/>[[ड्वेन ब्राव्हो]] (८) | player_of_ODI_series = [[हाशिम आमला]] (दक्षिण आफ्रिका) | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 2 | team2_twenty20s_won = 0 | team1_twenty20s_most_runs = [[जॅक कॅलिस]] (५३) | team2_twenty20s_most_runs = [[ड्वेन ब्राव्हो]] (६०) | team1_twenty20s_most_wickets = [[जोहान बोथा]] (५)<br/>[[रायन मॅकलरेन]] (५) | team2_twenty20s_most_wickets = [[जेरोम टेलर]] (४) | player_of_twenty20_series = }} दक्षिण आफ्रिकेचा क्रिकेट संघ १९ मे ते ३० जून २०१० या कालावधीत वेस्ट इंडिजचा दौरा करत होता. या दौऱ्यात दोन ट्वेंटी-२० (टी२०आ), पाच एकदिवसीय सामने (वनडे) आणि तीन कसोटी सामने होते. किंग्स्टन, जमैका येथील सबिना पार्क येथे पाचवी एकदिवसीय आणि पहिली कसोटी, तसेच एक दौरा सामना खेळवला जाणार होता, परंतु २०१० किंग्स्टनच्या अशांततेमुळे ते पोर्ट ऑफ स्पेन येथे हलवण्यात आले.<ref>{{cite web|date=26 May 2010|url=http://www.cricinfo.com/west-indies-v-south-africa-2010/content/current/story/460793.html|title=Jamaica violence forces matches to Trinidad|publisher=[[Cricinfo]]|accessdate=26 May 2010}}</ref> ==टी२०आ मालिका== ===पहिला टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = १९ मे २०१० | team1 = {{cr-rt|RSA}} | score1 = १३६/७ (२० षटके) | score2 = १२३ (१९.५ षटके) | team2 = {{cr|WIN}} | runs1 = [[जॅक कॅलिस]] ५३ (४५) | wickets1 = [[किरॉन पोलार्ड]] २/२२ (४ षटके) | runs2 = [[किरॉन पोलार्ड]] २७ (२०) | wickets2 = [[रायन मॅकलरेन]] ५/१९ (३.५ षटके) | result = दक्षिण आफ्रिकेने १३ धावांनी विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/west-indies-v-south-africa-2010/engine/current/match/439146.html धावफलक] | venue = सर व्हिव्हियन रिचर्ड्स स्टेडियम, नॉर्थ साउंड, [[अँटिग्वा]] | umpires = क्लाईड डंकन आणि नॉर्मन माल्कम | motm = [[रायन मॅकलरेन]] (दक्षिण आफ्रिका) | toss = वेस्ट इंडिजने नाणेफेक जिंकून क्षेत्ररक्षणाचा निर्णय घेतला | rain = }} ===दुसरा टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = २० मे २०१० | team1 = {{cr-rt|RSA}} | score1 = १२०/७ (२० षटके) | score2 = ११९/७ (२० षटके) | team2 = {{cr|WIN}} | runs1 = [[डेव्हिड मिलर]] ३३ (२६) | wickets1 = [[जेरोम टेलर]] ३/१५ (४ षटके) | runs2 = [[ड्वेन ब्राव्हो]] ४० (४२) | wickets2 = [[जोहान बोथा]] ३/२२ (४ षटके) | result = दक्षिण आफ्रिकेचा १ धावांनी विजय | report = [http://www.cricinfo.com/west-indies-v-south-africa-2010/engine/current/match/447539.html धावफलक] | venue = सर व्हिव्हियन रिचर्ड्स स्टेडियम, नॉर्थ साउंड, [[अँटिग्वा]] | umpires = क्लाईड डंकन आणि नॉर्मन माल्कम | motm = [[जोहान बोथा]] (दक्षिण आफ्रिका) | toss = वेस्ट इंडिजने नाणेफेक जिंकून क्षेत्ररक्षणाचा निर्णय घेतला | rain = }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचे वेस्ट इंडीज दौरे]] [[वर्ग:इ.स. २०१० मधील क्रिकेट]] 0e8gklh6s4umg3klu9t30otb0yrp6nf 2139714 2139682 2022-07-23T09:08:10Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#गट २|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडिज दौरा, २०१० | team1_image = Flag of South Africa.svg | team1_name = दक्षिण आफ्रिका | team2_image = WestIndiesCricketFlagPre1999.svg | team2_name = वेस्ट इंडिज | from_date = १९ मे | to_date = ३० जून २०१० | team1_captain = [[ग्रॅम स्मिथ]] | team2_captain = [[ख्रिस गेल]] | no_of_tests = 3 | team1_tests_won = 2 | team2_tests_won = 0 | team1_tests_most_runs = {{nowrap|[[ग्रॅम स्मिथ]] (३७१)}} | team2_tests_most_runs = {{nowrap|[[शिवनारायण चंद्रपॉल]] (३००)}} | team1_tests_most_wickets = [[डेल स्टेन]] (१५) | team2_tests_most_wickets = [[सुलेमान बेन]] (१५) | player_of_test_series = [[डेल स्टेन]] (दक्षिण आफ्रिका) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 5 | team2_ODIs_won = 0 | team1_ODIs_most_runs = {{nowrap|[[हाशिम आमला]] (४०२)}} | team2_ODIs_most_runs = [[ड्वेन ब्राव्हो]] (१७४) | team1_ODIs_most_wickets = [[मॉर्ने मॉर्केल]] (११) | team2_ODIs_most_wickets = [[किरॉन पोलार्ड]] (८)<br/>[[ड्वेन ब्राव्हो]] (८) | player_of_ODI_series = [[हाशिम आमला]] (दक्षिण आफ्रिका) | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 2 | team2_twenty20s_won = 0 | team1_twenty20s_most_runs = [[जॅक कॅलिस]] (५३) | team2_twenty20s_most_runs = [[ड्वेन ब्राव्हो]] (६०) | team1_twenty20s_most_wickets = [[जोहान बोथा]] (५)<br/>[[रायन मॅकलरेन]] (५) | team2_twenty20s_most_wickets = [[जेरोम टेलर]] (४) | player_of_twenty20_series = }} दक्षिण आफ्रिकेचा क्रिकेट संघ १९ मे ते ३० जून २०१० या कालावधीत वेस्ट इंडीजचा दौरा करत होता. या दौऱ्यात दोन ट्वेंटी-२० (टी२०आ), पाच एकदिवसीय सामने (वनडे) आणि तीन कसोटी सामने होते. किंग्स्टन, जमैका येथील सबिना पार्क येथे पाचवी एकदिवसीय आणि पहिली कसोटी, तसेच एक दौरा सामना खेळवला जाणार होता, परंतु २०१० किंग्स्टनच्या अशांततेमुळे ते पोर्ट ऑफ स्पेन येथे हलवण्यात आले.<ref>{{cite web|date=26 May 2010|url=http://www.cricinfo.com/west-indies-v-south-africa-2010/content/current/story/460793.html|title=Jamaica violence forces matches to Trinidad|publisher=[[Cricinfo]]|accessdate=26 May 2010}}</ref> ==टी२०आ मालिका== ===पहिला टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = १९ मे २०१० | team1 = {{cr-rt|RSA}} | score1 = १३६/७ (२० षटके) | score2 = १२३ (१९.५ षटके) | team2 = {{cr|WIN}} | runs1 = [[जॅक कॅलिस]] ५३ (४५) | wickets1 = [[किरॉन पोलार्ड]] २/२२ (४ षटके) | runs2 = [[किरॉन पोलार्ड]] २७ (२०) | wickets2 = [[रायन मॅकलरेन]] ५/१९ (३.५ षटके) | result = दक्षिण आफ्रिकेने १३ धावांनी विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/west-indies-v-south-africa-2010/engine/current/match/439146.html धावफलक] | venue = सर व्हिव्हियन रिचर्ड्स स्टेडियम, नॉर्थ साउंड, [[अँटिग्वा]] | umpires = क्लाईड डंकन आणि नॉर्मन माल्कम | motm = [[रायन मॅकलरेन]] (दक्षिण आफ्रिका) | toss = वेस्ट इंडिजने नाणेफेक जिंकून क्षेत्ररक्षणाचा निर्णय घेतला | rain = }} ===दुसरा टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = २० मे २०१० | team1 = {{cr-rt|RSA}} | score1 = १२०/७ (२० षटके) | score2 = ११९/७ (२० षटके) | team2 = {{cr|WIN}} | runs1 = [[डेव्हिड मिलर]] ३३ (२६) | wickets1 = [[जेरोम टेलर]] ३/१५ (४ षटके) | runs2 = [[ड्वेन ब्राव्हो]] ४० (४२) | wickets2 = [[जोहान बोथा]] ३/२२ (४ षटके) | result = दक्षिण आफ्रिकेचा १ धावांनी विजय | report = [http://www.cricinfo.com/west-indies-v-south-africa-2010/engine/current/match/447539.html धावफलक] | venue = सर व्हिव्हियन रिचर्ड्स स्टेडियम, नॉर्थ साउंड, [[अँटिग्वा]] | umpires = क्लाईड डंकन आणि नॉर्मन माल्कम | motm = [[जोहान बोथा]] (दक्षिण आफ्रिका) | toss = वेस्ट इंडिजने नाणेफेक जिंकून क्षेत्ररक्षणाचा निर्णय घेतला | rain = }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचे वेस्ट इंडीज दौरे]] [[वर्ग:इ.स. २०१० मधील क्रिकेट]] s6low65fm46fhtxra45ix7cdnmyqklw 0 308553 2139659 2022-07-23T06:33:20Z अभय नातू 206 अभय नातू ने लेख [[२०१० केनिया ट्वेन्टी-२० तिरंगी मालिका]] वरुन [[२०१० केन्या टी२० तिरंगी मालिका]] ला हलविला: शीर्षकलेखन संकेत wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[२०१० केन्या टी२० तिरंगी मालिका]] apfl3v95pk66ppjl72iil9c6bf2sbgy 0 308554 2139662 2022-07-23T06:34:33Z अभय नातू 206 अभय नातू ने लेख [[पाकिस्तान विरुध्द इंग्लंड क्रिकेट संघाचा संयुक्त अरब अमिराती दौरा, २००९-१०]] वरुन [[इंग्लंड क्रिकेट संघाचा पाकिस्तान दौरा (संयुक्त अरब अमिरातीमध्ये), २००९-१०]] ला हलविला: शीर्षकलेखन संकेत wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[इंग्लंड क्रिकेट संघाचा पाकिस्तान दौरा (संयुक्त अरब अमिरातीमध्ये), २००९-१०]] h3yobuj9p6um6596zp5prxrhwvaifb1 0 308555 2139664 2022-07-23T06:35:20Z अभय नातू 206 लेखनभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[इंग्लंड क्रिकेट संघाचा पाकिस्तान दौरा (संयुक्त अरब अमिरातीमध्ये), २००९-१०]] h3yobuj9p6um6596zp5prxrhwvaifb1 0 308556 2139666 2022-07-23T06:35:24Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचा न्यूझीलंड दौरा, २००९-१०]] वरुन [[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचा न्यू झीलँड दौरा, २००९-१०]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचा न्यू झीलँड दौरा, २००९-१०]] 9lmsyqcbbdh0nu5kh48korfpafm96xv 0 308557 2139668 2022-07-23T06:35:59Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[झिम्बाब्वे क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा २००९ १०]] वरुन [[झिम्बाब्वे क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा, २००९-१०]] ला हलविला wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[झिम्बाब्वे क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा, २००९-१०]] bf7jgwemfq2jb9zxvfn7lrkwrdertxq 0 308558 2139670 2022-07-23T06:37:01Z अभय नातू 206 लेखनभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचा न्यू झीलँड दौरा, २००९-१०]] 9lmsyqcbbdh0nu5kh48korfpafm96xv 0 308559 2139672 2022-07-23T06:39:01Z अभय नातू 206 लेखनभेद wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[झिम्बाब्वे क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा, २००९-१०]] bf7jgwemfq2jb9zxvfn7lrkwrdertxq 3 308560 2139675 2022-07-23T06:50:29Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Saurabh g gabhane}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) १२:२०, २३ जुलै २०२२ (IST) 6sbz0yijlvvirjv4xic98rtlefp068c 0 308561 2139692 2022-07-23T07:34:12Z Manojkadam56 144956 नवीन पान: '''मनी ट्रान्सफर''' हा एक पैशाचा व्यवहार आहे ज्यामध्ये मध्यस्थांना पैसे किंवा मौद्रिक मूल्ये प्रदान केली जातात , हे निधी इतरत्र तृतीय पक्षाला देय करण्याच्या उद्देशाने. Wgt रजिस्टरमध... wikitext text/x-wiki '''मनी ट्रान्सफर''' हा एक पैशाचा व्यवहार आहे ज्यामध्ये मध्यस्थांना पैसे किंवा मौद्रिक मूल्ये प्रदान केली जातात , हे निधी इतरत्र तृतीय पक्षाला देय करण्याच्या उद्देशाने. Wgt रजिस्टरमध्ये नोंदणी केल्याशिवाय, नेदरलँड्समध्ये या क्रियाकलाप करण्याची किंवा मध्यस्थी करण्याची परवानगी नाही. == आकार देणेप्रक्रिया करण्यासाठी == ==== उपविभागप्रक्रिया करण्यासाठी ==== ''मनी ट्रान्स्फर'' हे पैसे हस्तांतरित करण्याच्या विस्तृत मार्गांसाठी एक सामूहिक संज्ञा आहे, जे औपचारिक देखील डिजिटल फॉर्म आणि अनौपचारिक रोख-आधारित फॉर्ममध्ये विभागले जाऊ शकते. ==== औपचारिक फॉर्मप्रक्रिया करण्यासाठी ==== * इलेक्ट्रॉनिक हस्तांतरण (वायर हस्तांतरण), दोन बँकांमधील एका बँक खात्यातून दुसर्‍या बँक खात्यात किंवा वेस्टर्न युनियन सारख्या संस्थेत रोख ठेव हस्तांतरणाद्वारे हस्तांतरण . * ई-मेल मनी ट्रान्सफर ही कॅनडामधील बँकांमधील एक विशेष सेवा आहे, जिथे पैसे प्रत्यक्षात ई-मेलद्वारे हस्तांतरित केले जात नाहीत, परंतु सूचना ई-मेलद्वारे दिल्या जातात. * गिरो , दुसर्‍या मालकाच्या क्रेडिटवर त्वरित देय आणि देय क्रेडिटचे हस्तांतरण. * मनी ऑर्डर, जिथे पैसे पाठवायची असलेली व्यक्ती पोस्ट ऑफिसमध्ये जाते आणि तिथे इच्छित प्राप्तकर्त्याच्या पत्त्यासह रोख रक्कम जमा करते . त्यानंतर त्याला मेलबॉक्समध्ये मनीऑर्डर मिळेल. त्यानंतर तो त्याच्या पोस्ट ऑफिसमध्ये जातो, मनीऑर्डर जारी करतो आणि जमा केलेली रक्कम रोख स्वरूपात प्राप्त करतो. काहीवेळा प्राप्तकर्त्याला एक कोड शब्द प्रदान करणे आवश्यक असते , जे प्रेषकाने प्राप्तकर्त्याला मनीऑर्डरपासून स्वतंत्रपणे संप्रेषित केले आहे. मनीऑर्डरचा एक फायदा असा आहे की कोणत्याही पक्षाचे बँक खाते असण्याची गरज नाही , आणि रकमेची हमी आहे, धनादेशाशिवाय . * PayPal , एक ऑनलाइन पेमेंट सिस्टम , जी व्यक्ती, ऑनलाइन व्यापारी आणि वेब स्टोअर्स यांच्यातील ऑनलाइन आणि मोबाइल पेमेंटसाठी मध्यस्थ म्हणून काम करते. पैसे भरण्यासाठी फक्त ईमेल पत्ता आवश्यक आहे. बँक खाते, क्रेडिट कार्ड किंवा PayPal खात्यात मिळालेल्या पैशातून पेमेंट केले जाऊ शकते. तुमच्या स्वतःच्या बँक खात्यातही पैसे ट्रान्सफर केले जाऊ शकतात. ==== अनौपचारिक फॉर्मप्रक्रिया करण्यासाठी ==== * अल-बराकत, एक अनौपचारिक मनी ट्रान्सफर सिस्टम जी अरब जगात उद्भवली . * हवाला (ज्याला हुंडी असेही म्हणतात), मध्य पूर्व, उत्तर आफ्रिका, हॉर्न ऑफ आफ्रिका आणि दक्षिण आशिया या देशांतून व्यवहार करण्याच्या उद्देशाने एक अनौपचारिक पैसे हस्तांतरण प्रणाली. हवाला विश्वासाच्या आधारावर काम करतो. पैसे रोख स्वरूपात समर्थन केंद्रावर टेबलवर ठेवले जातात आणि तीच रक्कम संपर्काद्वारे (टेलिफोन, फॅक्स किंवा ई-मेलद्वारे) जगातील कोठेही दुसर्‍या समर्थन केंद्रातून गोळा केली जाऊ शकते. हवाला ही पूर्णपणे अनौपचारिक प्रणाली आहे, ज्यामध्ये कोणतेही प्रतिलेख किंवा सेटलमेंट नाहीत. त्यामुळे गुन्हेगारी वातावरणात त्याची लोकप्रियता वाढत आहे हे आश्चर्यकारक नाही, कारण तपास अधिकाऱ्यांना व्यवहारांची कोणतीही माहिती नाही. काळ्या पैशाच्या हस्तांतरणासाठी ही प्रणाली आदर्श आहे . * रेमिटन्स, कर्मचार्‍यांकडून मूळ देशात त्यांच्या कुटुंबाला पैसे हस्तांतरित करणे<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.thebankpedia.com/how-to-transfer-money-from-my-mind-to-my-bank-account/|title=How to transfer money from my mind to my bank account and 9 amazing things about mind power.|date=2021-11-26|language=en-US|access-date=2022-07-23}}</ref>. == शिवीगाळप्रक्रिया करण्यासाठी == ''मनी ट्रान्सफरचा'' वापर मनी लाँड्रिंग किंवा दहशतवादी वित्तपुरवठा होण्याचा धोका वाढवतो. मोठ्या संख्येने बदलणाऱ्या क्लायंटच्या मोठ्या संख्येने व्यवहारांमुळे हा धोका वाढतो. आर्थिक तज्ञ केंद्र (FEC)  ची सुरुवात 2010 मध्ये 'मिस्यूज मनी ट्रान्सफर' या प्रकल्पासह झाली. यातून होणारे मुख्य उपाय हे आहेत: # कर्मचार्यांना योग्य प्रशिक्षण; # व्यवहाराचे प्रभावी विश्लेषण करणे; # डेटा गुणवत्ता सुधारणे. बेकायदेशीर व्यवहारांना शक्य तितक्या प्रतिबंधित करणे किंवा त्यांना अधिक चांगल्या प्रकारे ओळखणे (पूर्वनिरीक्षणात) हे उद्दिष्ट आहे. == वकिलीप्रक्रिया करण्यासाठी == नेदरलँड्समध्ये, डच असोसिएशन ऑफ मनी ट्रान्सफर ऑफिसेस (NVGTK)  मनी ट्रान्सफरमध्ये गुंतलेल्या कंपन्यांच्या हिताचे प्रतिनिधित्व करते. qvk78ac27ocidbi6gu96qu6j8bpgip0 2139717 2139692 2022-07-23T09:10:34Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन — योग्य रकार ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#योग्य रकार|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki '''मनी ट्रान्सफर''' हा एक पैशाचा व्यवहार आहे ज्यामध्ये मध्यस्थांना पैसे किंवा मौद्रिक मूल्ये प्रदान केली जातात , हे निधी इतरत्र तृतीय पक्षाला देय करण्याच्या उद्देशाने. Wgt रजिस्टरमध्ये नोंदणी केल्याशिवाय, नेदरलँड्समध्ये या क्रियाकलाप करण्याची किंवा मध्यस्थी करण्याची परवानगी नाही. == आकार देणेप्रक्रिया करण्यासाठी == ==== उपविभागप्रक्रिया करण्यासाठी ==== ''मनी ट्रान्स्फर'' हे पैसे हस्तांतरित करण्याच्या विस्तृत मार्गांसाठी एक सामूहिक संज्ञा आहे, जे औपचारिक देखील डिजिटल फॉर्म आणि अनौपचारिक रोख-आधारित फॉर्ममध्ये विभागले जाऊ शकते. ==== औपचारिक फॉर्मप्रक्रिया करण्यासाठी ==== * इलेक्ट्रॉनिक हस्तांतरण (वायर हस्तांतरण), दोन बँकांमधील एका बँक खात्यातून दुसऱ्या बँक खात्यात किंवा वेस्टर्न युनियन सारख्या संस्थेत रोख ठेव हस्तांतरणाद्वारे हस्तांतरण . * ई-मेल मनी ट्रान्सफर ही कॅनडामधील बँकांमधील एक विशेष सेवा आहे, जिथे पैसे प्रत्यक्षात ई-मेलद्वारे हस्तांतरित केले जात नाहीत, परंतु सूचना ई-मेलद्वारे दिल्या जातात. * गिरो , दुसऱ्या मालकाच्या क्रेडिटवर त्वरित देय आणि देय क्रेडिटचे हस्तांतरण. * मनी ऑर्डर, जिथे पैसे पाठवायची असलेली व्यक्ती पोस्ट ऑफिसमध्ये जाते आणि तिथे इच्छित प्राप्तकर्त्याच्या पत्त्यासह रोख रक्कम जमा करते . त्यानंतर त्याला मेलबॉक्समध्ये मनीऑर्डर मिळेल. त्यानंतर तो त्याच्या पोस्ट ऑफिसमध्ये जातो, मनीऑर्डर जारी करतो आणि जमा केलेली रक्कम रोख स्वरूपात प्राप्त करतो. काहीवेळा प्राप्तकर्त्याला एक कोड शब्द प्रदान करणे आवश्यक असते , जे प्रेषकाने प्राप्तकर्त्याला मनीऑर्डरपासून स्वतंत्रपणे संप्रेषित केले आहे. मनीऑर्डरचा एक फायदा असा आहे की कोणत्याही पक्षाचे बँक खाते असण्याची गरज नाही , आणि रकमेची हमी आहे, धनादेशाशिवाय . * PayPal , एक ऑनलाइन पेमेंट सिस्टम , जी व्यक्ती, ऑनलाइन व्यापारी आणि वेब स्टोअर्स यांच्यातील ऑनलाइन आणि मोबाइल पेमेंटसाठी मध्यस्थ म्हणून काम करते. पैसे भरण्यासाठी फक्त ईमेल पत्ता आवश्यक आहे. बँक खाते, क्रेडिट कार्ड किंवा PayPal खात्यात मिळालेल्या पैशातून पेमेंट केले जाऊ शकते. तुमच्या स्वतःच्या बँक खात्यातही पैसे ट्रान्सफर केले जाऊ शकतात. ==== अनौपचारिक फॉर्मप्रक्रिया करण्यासाठी ==== * अल-बराकत, एक अनौपचारिक मनी ट्रान्सफर सिस्टम जी अरब जगात उद्भवली . * हवाला (ज्याला हुंडी असेही म्हणतात), मध्य पूर्व, उत्तर आफ्रिका, हॉर्न ऑफ आफ्रिका आणि दक्षिण आशिया या देशांतून व्यवहार करण्याच्या उद्देशाने एक अनौपचारिक पैसे हस्तांतरण प्रणाली. हवाला विश्वासाच्या आधारावर काम करतो. पैसे रोख स्वरूपात समर्थन केंद्रावर टेबलवर ठेवले जातात आणि तीच रक्कम संपर्काद्वारे (टेलिफोन, फॅक्स किंवा ई-मेलद्वारे) जगातील कोठेही दुसऱ्या समर्थन केंद्रातून गोळा केली जाऊ शकते. हवाला ही पूर्णपणे अनौपचारिक प्रणाली आहे, ज्यामध्ये कोणतेही प्रतिलेख किंवा सेटलमेंट नाहीत. त्यामुळे गुन्हेगारी वातावरणात त्याची लोकप्रियता वाढत आहे हे आश्चर्यकारक नाही, कारण तपास अधिकाऱ्यांना व्यवहारांची कोणतीही माहिती नाही. काळ्या पैशाच्या हस्तांतरणासाठी ही प्रणाली आदर्श आहे . * रेमिटन्स, कर्मचाऱ्यांकडून मूळ देशात त्यांच्या कुटुंबाला पैसे हस्तांतरित करणे<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.thebankpedia.com/how-to-transfer-money-from-my-mind-to-my-bank-account/|title=How to transfer money from my mind to my bank account and 9 amazing things about mind power.|date=2021-11-26|language=en-US|access-date=2022-07-23}}</ref>. == शिवीगाळप्रक्रिया करण्यासाठी == ''मनी ट्रान्सफरचा'' वापर मनी लाँड्रिंग किंवा दहशतवादी वित्तपुरवठा होण्याचा धोका वाढवतो. मोठ्या संख्येने बदलणाऱ्या क्लायंटच्या मोठ्या संख्येने व्यवहारांमुळे हा धोका वाढतो. आर्थिक तज्ञ केंद्र (FEC)  ची सुरुवात 2010 मध्ये 'मिस्यूज मनी ट्रान्सफर' या प्रकल्पासह झाली. यातून होणारे मुख्य उपाय हे आहेत: # कर्मचाऱ्यांना योग्य प्रशिक्षण; # व्यवहाराचे प्रभावी विश्लेषण करणे; # डेटा गुणवत्ता सुधारणे. बेकायदेशीर व्यवहारांना शक्य तितक्या प्रतिबंधित करणे किंवा त्यांना अधिक चांगल्या प्रकारे ओळखणे (पूर्वनिरीक्षणात) हे उद्दिष्ट आहे. == वकिलीप्रक्रिया करण्यासाठी == नेदरलँड्समध्ये, डच असोसिएशन ऑफ मनी ट्रान्सफर ऑफिसेस (NVGTK)  मनी ट्रान्सफरमध्ये गुंतलेल्या कंपन्यांच्या हिताचे प्रतिनिधित्व करते. ji2d9onyc1ssc7n2v8v0u8dddpur5jg 0 308562 2139694 2022-07-23T07:39:31Z Ganesh591 62733 नवीन पान: न्यूझीलंड क्रिकेट संघ आणि श्रीलंका क्रिकेट संघाने मे महिन्यात युनायटेड स्टेट्सचा दौरा केला. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:न्यूझीलंड क्रिकेट संघाचे श्रीलंका दौरे]] वर्ग:इ.स. २०१०... wikitext text/x-wiki न्यूझीलंड क्रिकेट संघ आणि श्रीलंका क्रिकेट संघाने मे महिन्यात युनायटेड स्टेट्सचा दौरा केला. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:न्यूझीलंड क्रिकेट संघाचे श्रीलंका दौरे]] [[वर्ग:इ.स. २०१० मधील क्रिकेट]] 5gj8dradeid1z6pu2lsymaf677k6tx7 2139696 2139694 2022-07-23T07:46:47Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = श्रीलंकेविरुद्ध न्यूझीलंड क्रिकेट संघाचा अमेरिका दौरा, २०१० | team1_image = Flag of New Zealand.svg | team1_name = {{cr|New Zealand}} | team2_image = Flag of Sri Lanka.svg | team2_name = {{cr|Sri Lanka}} | from_date = 22 मे | to_date = 23 मे | team1_captain = डॅनियल व्हिटोरी | team2_captain = [[कुमार संगकारा]] | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 1 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = नॅथन मॅक्युलम (54) | team2_twenty20s_most_runs = [[तिलकरत्ने दिलशान]] (33) | team1_twenty20s_most_wickets = [[स्कॉट स्टायरिस]] (3) | team2_twenty20s_most_wickets = [[अजंथा मेंडिस]] (4)<br/>[[नुवान कुलसेकरा]] (4)<br/>[[लसिथ मलिंगा]] (4) | player_of_twenty20_series = डॅनियल व्हिटोरी (न्यूझीलंड) }} न्यूझीलंड क्रिकेट संघ आणि श्रीलंका क्रिकेट संघाने मे महिन्यात युनायटेड स्टेट्सचा दौरा केला. आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषदेचे पूर्ण सदस्य युनायटेड स्टेट्समध्ये अधिकृत सामन्यात भेटण्याची ही पहिलीच वेळ होती. सर्व सामने लॉडरहिल, फ्लोरिडा येथील सेंट्रल ब्रॉवर्ड रिजनल पार्क येथे खेळले गेले.<ref>{{cite web|title=USA to host New Zealand v Sri Lanka internationals|url=http://www.espncricinfo.com/usa/content/story/448031.html|publisher=Cricinfo|accessdate=14 December 2011}}</ref><ref>{{cite web|title=USA hosts its first Twenty20 internationals|url=http://www.espncricinfo.com/newzealand/content/story/456976.html?CMP=chrome|publisher=Cricinfo|accessdate=14 December 2011}}</ref> ही स्पर्धा संघांमधील ३ ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय सामने होणार होती परंतु स्टेडियममधील कमी दर्जाच्या दिव्यांमुळे, २० मे रोजी होणारा पहिला सामना रात्रीचा खेळ असल्याने रद्द करण्यात आला.<ref>{{cite web|title=First Florida Twenty20 cancelled|url=http://www.ecb.co.uk/news/world/pearls-cup,310202,EN.html|publisher=ECB|accessdate=14 December 2011}}</ref> ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:न्यूझीलंड क्रिकेट संघाचे श्रीलंका दौरे]] [[वर्ग:इ.स. २०१० मधील क्रिकेट]] 257gk5485nddpfk8scczbdi55l2i9l1 2139700 2139696 2022-07-23T07:55:54Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = श्रीलंकेविरुद्ध न्यूझीलंड क्रिकेट संघाचा अमेरिका दौरा, २०१० | team1_image = Flag of New Zealand.svg | team1_name = {{cr|New Zealand}} | team2_image = Flag of Sri Lanka.svg | team2_name = {{cr|Sri Lanka}} | from_date = 22 मे | to_date = 23 मे | team1_captain = डॅनियल व्हिटोरी | team2_captain = [[कुमार संगकारा]] | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 1 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = नॅथन मॅक्युलम (54) | team2_twenty20s_most_runs = [[तिलकरत्ने दिलशान]] (33) | team1_twenty20s_most_wickets = [[स्कॉट स्टायरिस]] (3) | team2_twenty20s_most_wickets = [[अजंथा मेंडिस]] (4)<br/>[[नुवान कुलसेकरा]] (4)<br/>[[लसिथ मलिंगा]] (4) | player_of_twenty20_series = डॅनियल व्हिटोरी (न्यूझीलंड) }} न्यूझीलंड क्रिकेट संघ आणि श्रीलंका क्रिकेट संघाने मे महिन्यात युनायटेड स्टेट्सचा दौरा केला. आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषदेचे पूर्ण सदस्य युनायटेड स्टेट्समध्ये अधिकृत सामन्यात भेटण्याची ही पहिलीच वेळ होती. सर्व सामने लॉडरहिल, फ्लोरिडा येथील सेंट्रल ब्रॉवर्ड रिजनल पार्क येथे खेळले गेले.<ref>{{cite web|title=USA to host New Zealand v Sri Lanka internationals|url=http://www.espncricinfo.com/usa/content/story/448031.html|publisher=Cricinfo|accessdate=14 December 2011}}</ref><ref>{{cite web|title=USA hosts its first Twenty20 internationals|url=http://www.espncricinfo.com/newzealand/content/story/456976.html?CMP=chrome|publisher=Cricinfo|accessdate=14 December 2011}}</ref> ही स्पर्धा संघांमधील ३ ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय सामने होणार होती परंतु स्टेडियममधील कमी दर्जाच्या दिव्यांमुळे, २० मे रोजी होणारा पहिला सामना रात्रीचा खेळ असल्याने रद्द करण्यात आला.<ref>{{cite web|title=First Florida Twenty20 cancelled|url=http://www.ecb.co.uk/news/world/pearls-cup,310202,EN.html|publisher=ECB|accessdate=14 December 2011}}</ref> == ट्वेन्टी-२० मालिका == === पहिला टी२०आ === {{Limited overs matches | date = २२ मे २०१० | team1 = {{cr-rt|NZL}} | score1 = १२०/७ (२० षटके) | score2 = ९२ (१९.४ षटके) | team2 = {{cr|SRI}} | runs1 = [[रॉस टेलर]] २७ (३०) | wickets1 = [[अजंथा मेंडिस]] २/१८ (४ षटके) | runs2 = [[अँजेलो मॅथ्यूज]] २७ (३१) | wickets2 = [[स्कॉट स्टायरिस]] ३/१० (३ षटके) | result = न्यूझीलंड २८ धावांनी जिंकला | report = [http://www.cricinfo.com/new-zealand-v-sri-lanka-2010/engine/current/match/456991.html धावफलक] | venue = [[सेंट्रल ब्रॉवर्ड रिजनल पार्क]], लॉडरहिल, [[फ्लोरिडा]] | umpires = मारायस इरास्मस (दक्षिण आफ्रिका) आणि [[इयान गोल्ड]] (इंग्लंड) | motm = [[स्कॉट स्टायरिस]] (न्यूझीलंडने) | toss = न्यूझीलंडने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला | rain = }} === दुसरा टी२०आ === {{Limited overs matches | date = २३ मे २०१० | team1 = {{cr-rt|NZL}} | score1 = ८१ (१७.३ षटके) | score2 = ८६/३ (१५.३ षटके) | team2 = {{cr|SRI}} | runs1 = नॅथन मॅक्युलम ३६[[नाबाद|*]] (३९) | wickets1 = [[नुवान कुलसेकरा]] ३/४ (३ षटके) | runs2 = [[तिलकरत्ने दिलशान]] ३३[[नाबाद|*]] (४९) | wickets2 = नॅथन मॅक्युलम २/१५ (४ षटके) | result = श्रीलंकाने ७ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/new-zealand-v-sri-lanka-2010/engine/current/match/456992.html?view=scorecard;wrappertype=live धावफलक] | venue = [[सेंट्रल ब्रॉवर्ड रिजनल पार्क]], लॉडरहिल, [[फ्लोरिडा]] | umpires = मारायस इरास्मस (दक्षिण आफ्रिका) आणि [[रॉड टकर]] (ऑस्ट्रेलिया) | motm = [[नुवान कुलसेकरा]] (श्रीलंका) | toss = न्यूझीलंडने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला | rain = }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:न्यूझीलंड क्रिकेट संघाचे श्रीलंका दौरे]] [[वर्ग:इ.स. २०१० मधील क्रिकेट]] thd20t0jfpunqab1u5a9y7h2f9x8441 2139724 2139700 2022-07-23T09:17:05Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन — शहराचे अचूक नाव ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#शहराचे अचूक नाव|अधिक माहिती]]) wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = श्रीलंकेविरुद्ध न्यूझीलंड क्रिकेट संघाचा अमेरिका दौरा, २०१० | team1_image = Flag of New Zealand.svg | team1_name = {{cr|New Zealand}} | team2_image = Flag of Sri Lanka.svg | team2_name = {{cr|Sri Lanka}} | from_date = 22 मे | to_date = 23 मे | team1_captain = डॅनियल व्हिटोरी | team2_captain = [[कुमार संगकारा]] | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 1 | team2_twenty20s_won = 1 | team1_twenty20s_most_runs = नॅथन मॅक्युलम (54) | team2_twenty20s_most_runs = [[तिलकरत्ने दिलशान]] (33) | team1_twenty20s_most_wickets = [[स्कॉट स्टायरिस]] (3) | team2_twenty20s_most_wickets = [[अजंथा मेंडिस]] (4)<br/>[[नुवान कुलसेकरा]] (4)<br/>[[लसिथ मलिंगा]] (4) | player_of_twenty20_series = डॅनियल व्हिटोरी (न्यूझीलंड) }} न्यू झीलंड क्रिकेट संघ आणि श्रीलंका क्रिकेट संघाने मे महिन्यात युनायटेड स्टेट्सचा दौरा केला. आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषदेचे पूर्ण सदस्य युनायटेड स्टेट्समध्ये अधिकृत सामन्यात भेटण्याची ही पहिलीच वेळ होती. सर्व सामने लॉडरहिल, फ्लोरिडा येथील सेंट्रल ब्रॉवर्ड रिजनल पार्क येथे खेळले गेले.<ref>{{cite web|title=USA to host New Zealand v Sri Lanka internationals|url=http://www.espncricinfo.com/usa/content/story/448031.html|publisher=Cricinfo|accessdate=14 December 2011}}</ref><ref>{{cite web|title=USA hosts its first Twenty20 internationals|url=http://www.espncricinfo.com/newzealand/content/story/456976.html?CMP=chrome|publisher=Cricinfo|accessdate=14 December 2011}}</ref> ही स्पर्धा संघांमधील ३ ट्वेंटी-२० आंतरराष्ट्रीय सामने होणार होती परंतु स्टेडियममधील कमी दर्जाच्या दिव्यांमुळे, २० मे रोजी होणारा पहिला सामना रात्रीचा खेळ असल्याने रद्द करण्यात आला.<ref>{{cite web|title=First Florida Twenty20 cancelled|url=http://www.ecb.co.uk/news/world/pearls-cup,310202,EN.html|publisher=ECB|accessdate=14 December 2011}}</ref> == ट्वेन्टी-२० मालिका == === पहिला टी२०आ === {{Limited overs matches | date = २२ मे २०१० | team1 = {{cr-rt|NZL}} | score1 = १२०/७ (२० षटके) | score2 = ९२ (१९.४ षटके) | team2 = {{cr|SRI}} | runs1 = [[रॉस टेलर]] २७ (३०) | wickets1 = [[अजंथा मेंडिस]] २/१८ (४ षटके) | runs2 = [[अँजेलो मॅथ्यूज]] २७ (३१) | wickets2 = [[स्कॉट स्टायरिस]] ३/१० (३ षटके) | result = न्यूझीलंड २८ धावांनी जिंकला | report = [http://www.cricinfo.com/new-zealand-v-sri-lanka-2010/engine/current/match/456991.html धावफलक] | venue = [[सेंट्रल ब्रॉवर्ड रिजनल पार्क]], लॉडरहिल, [[फ्लोरिडा]] | umpires = मारायस इरास्मस (दक्षिण आफ्रिका) आणि [[इयान गोल्ड]] (इंग्लंड) | motm = [[स्कॉट स्टायरिस]] (न्यूझीलंडने) | toss = न्यूझीलंडने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला | rain = }} === दुसरा टी२०आ === {{Limited overs matches | date = २३ मे २०१० | team1 = {{cr-rt|NZL}} | score1 = ८१ (१७.३ षटके) | score2 = ८६/३ (१५.३ षटके) | team2 = {{cr|SRI}} | runs1 = नॅथन मॅक्युलम ३६[[नाबाद|*]] (३९) | wickets1 = [[नुवान कुलसेकरा]] ३/४ (३ षटके) | runs2 = [[तिलकरत्ने दिलशान]] ३३[[नाबाद|*]] (४९) | wickets2 = नॅथन मॅक्युलम २/१५ (४ षटके) | result = श्रीलंकाने ७ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/new-zealand-v-sri-lanka-2010/engine/current/match/456992.html?view=scorecard;wrappertype=live धावफलक] | venue = [[सेंट्रल ब्रॉवर्ड रिजनल पार्क]], लॉडरहिल, [[फ्लोरिडा]] | umpires = मारायस इरास्मस (दक्षिण आफ्रिका) आणि [[रॉड टकर]] (ऑस्ट्रेलिया) | motm = [[नुवान कुलसेकरा]] (श्रीलंका) | toss = न्यूझीलंडने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला | rain = }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:न्यू झीलंड क्रिकेट संघाचे श्रीलंका दौरे]] [[वर्ग:इ.स. २०१० मधील क्रिकेट]] 0rvfj2kkh78jlfh0uonbn96blkevx5x 3 308565 2139727 2022-07-23T09:34:44Z Kishor salvi 9 141514 विकिपीडिया नवीन लेख wikitext text/x-wiki किशोर साळवी टीव्ही अभिनेता, वय, उंची, विकी, चरित्र आणि बरेच काही सुधारणे किशोर साळवी हा मुंबईतील एक भारतीय टीव्ही अभिनेता आणि नृत्यांगना आहे, किशोर साळवी वय 25 वर्षांचा आहे (2022 पर्यंत) आणि त्यांचा जन्म 06 सप्टेंबर 1996 रोजी झाला. तो रंजन 2017 मध्ये विजू (मराठी चित्रपट) ची भूमिका साकारण्यासाठी प्रसिद्ध आहे. सहाय्यक भूमिकेत किशोर साळवी यांनी तिच्या अभिनय कारकिर्दीची सुरुवात मराठी टेलिव्हिजन शो असंभ 2007 मधून केली. 2007 पासून ते टीव्ही उद्योगात सक्रिय होते. किशोर साळवी यांचा जन्म आणि पालनपोषण मुंबईत झाले. महाराष्ट्राचा सुपरस्टार या रिअॅलिटी शोमध्ये स्पर्धक म्हणून तो पहिल्यांदा टेलिव्हिजनवर दिसला होता. किशोर साळवी टीव्ही अभिनेता, वय, उंची, विकी, चरित्र आणि बरेच काही सुधारणे किशोर साळवी टीव्ही अभिनेता, वय, उंची, विकी, चरित्र आणि बरेच काही वैयक्तिक माहिती पूर्ण नाव किशोर साळवी टोपण नाव किशू लिंग पुरुष वय/वाढदिवस ६ सप्टेंबर १९९६ जन्मस्थान मुंबई, भारत सध्याचे शहर मुंबई, भारत राष्ट्रीयत्व भारतीय व्यवसाय अभिनेता, नर्तक धर्म हिंदू नेट वर्थ (वार्षिक) सुमारे 70 लाख ते 1 कोटी. फोन नंबर माहित नाही (लवकरच अपडेट होईल) शाळा माहित नाही (लवकरच अपडेट होईल) पात्रता माहित नाही (लवकरच अपडेट होईल) छंद अभिनय आणि प्रवास वैवाहिक स्थिती अविवाहित मैत्रीण नाही अपडेट नाही शरीराचे मोजमाप उंची ५'६ (अंदाजे) वजन 59 किग्रॅ. (अंदाजे) शरीराचे मोजमाप 32-26-34 डोळ्यांचा रंग काळा केसांचा रंग काळा मला आशा आहे की तुम्हाला किशोर साळवी टीव्ही अभिनेता, वय, उंची, विकी, चरित्र आणि बरेच काही वाचायला आवडेल. q5xtb60rute3dheiztidf90hw3yp4cz 3 308566 2139730 2022-07-23T10:03:51Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Mujawar Mohij Ismail}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) १५:३३, २३ जुलै २०२२ (IST) 9nabo9a0v9ke1455sp7g7muqxqk4iis 0 308567 2139734 2022-07-23T10:46:48Z Ganesh591 62733 नवीन पान: झिम्बाब्वे क्रिकेट संघाने 8-22 ऑक्टोबर 2010 दरम्यान दक्षिण आफ्रिकेचा दौरा केला. या दौऱ्यात दोन ट्वेंटी-20 (T20) आणि तीन एकदिवसीय आंतरराष्ट्रीय सामने (ODI) होते. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} वर्ग:झ... wikitext text/x-wiki झिम्बाब्वे क्रिकेट संघाने 8-22 ऑक्टोबर 2010 दरम्यान दक्षिण आफ्रिकेचा दौरा केला. या दौऱ्यात दोन ट्वेंटी-20 (T20) आणि तीन एकदिवसीय आंतरराष्ट्रीय सामने (ODI) होते. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:झिम्बाब्वे क्रिकेट संघाचे दक्षिण आफ्रिका दौरे]] ia5h1dhsoier4mqbx5wp67a74n1udhb 2139735 2139734 2022-07-23T10:53:33Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = झिंबाब्वे क्रिकेट संघाचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, २०१०-११ | team1_image = Flag of Zimbabwe.svg | team1_name = झिंबाब्वे | team2_image = Flag of South Africa.svg | team2_name = दक्षिण आफ्रिका | from_date = ८ ऑक्टोबर २०१० | to_date = २२ ऑक्टोबर २०१० | team1_captain = [[एल्टन चिगुम्बुरा]] | team2_captain = [[जोहान बोथा]] (टी२०आ)<br>[[ग्रॅम स्मिथ]] (वनडे) | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 2 | team1_twenty20s_most_runs = [[चमु चिभाभा]] (१११) | team2_twenty20s_most_runs = [[जेपी ड्युमिनी]] (१३१) | team1_twenty20s_most_wickets = [[प्रोस्पेर उत्सेया]] (४) | team2_twenty20s_most_wickets = जुआन थेरॉन (३) | player_of_twenty20_series = | no_of_ODIs = 3 | team1_ODIs_won = 0 | team2_ODIs_won = 3 | team1_ODIs_most_runs = [[ब्रेंडन टेलर]] (१८२) | team2_ODIs_most_runs = [[हाशिम आमला]] (२४४) | team1_ODIs_most_wickets = शिंगिराय मसाकडझा (७) | team2_ODIs_most_wickets = जुआन थेरॉन (११) | player_of_ODI_series = }} झिम्बाब्वे क्रिकेट संघाने ८-२२ ऑक्टोबर २०१० दरम्यान दक्षिण आफ्रिकेचा दौरा केला. या दौऱ्यात दोन ट्वेंटी-२० (टी२०आ) आणि तीन एकदिवसीय सामने (वनडे) होते. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:झिम्बाब्वे क्रिकेट संघाचे दक्षिण आफ्रिका दौरे]] 3odqxq1ral1yzxzl8tgmyve7ffautrm 2139750 2139735 2022-07-23T11:09:01Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = झिंबाब्वे क्रिकेट संघाचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, २०१०-११ | team1_image = Flag of Zimbabwe.svg | team1_name = झिंबाब्वे | team2_image = Flag of South Africa.svg | team2_name = दक्षिण आफ्रिका | from_date = ८ ऑक्टोबर २०१० | to_date = २२ ऑक्टोबर २०१० | team1_captain = [[एल्टन चिगुम्बुरा]] | team2_captain = [[जोहान बोथा]] (टी२०आ)<br>[[ग्रॅम स्मिथ]] (वनडे) | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 2 | team1_twenty20s_most_runs = [[चमु चिभाभा]] (१११) | team2_twenty20s_most_runs = [[जेपी ड्युमिनी]] (१३१) | team1_twenty20s_most_wickets = [[प्रोस्पेर उत्सेया]] (४) | team2_twenty20s_most_wickets = जुआन थेरॉन (३) | player_of_twenty20_series = | no_of_ODIs = 3 | team1_ODIs_won = 0 | team2_ODIs_won = 3 | team1_ODIs_most_runs = [[ब्रेंडन टेलर]] (१८२) | team2_ODIs_most_runs = [[हाशिम आमला]] (२४४) | team1_ODIs_most_wickets = शिंगिराय मसाकडझा (७) | team2_ODIs_most_wickets = जुआन थेरॉन (११) | player_of_ODI_series = }} झिम्बाब्वे क्रिकेट संघाने ८-२२ ऑक्टोबर २०१० दरम्यान दक्षिण आफ्रिकेचा दौरा केला. या दौऱ्यात दोन ट्वेंटी-२० (टी२०आ) आणि तीन एकदिवसीय सामने (वनडे) होते. ==ट्वेन्टी-२० मालिका== ===पहिला टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = ८ ऑक्टोबर २०१० | team1 = {{cr-rt|ZIM}} | score1 = १६८/४ (२० षटके) | score2 = १६९/३ (१५.५ षटके) | team2 = {{cr|RSA}} | runs1 = हॅमिल्टन मसाकादझा ७२ (६३) | wickets1 = वेन पारनेल २/२९ (४ षटके) | runs2 = [[ग्रॅम स्मिथ]] ५८ (२९) | wickets2 = [[प्रोस्पेर उत्सेया]] २/४१ (३.५ षटके) | result = दक्षिण आफ्रिकेने ७ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/south-africa-v-zimbabwe-2010/engine/match/463141.html धावफलक] | venue = [[स्प्रिंगबॉक पार्क|आउटसुरन्स ओव्हल]], ब्लोमफॉन्टेन | umpires = जोहान्स क्लोएट (दक्षिण आफ्रिका) आणि [[ब्रायन जेर्लिंग]] (दक्षिण आफ्रिका) | motm = [[ग्रॅम स्मिथ]] (दक्षिण आफ्रिका) | toss = झिम्बाब्वेने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = }} ===दुसरा टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = १० ऑक्टोबर २०१० | team1 = {{cr-rt|RSA}} | score1 = १९४/६ (२० षटके) | score2 = १८६/७ (२० षटके) | team2 = {{cr|ZIM}} | runs1 = [[जेपी ड्युमिनी]] ९६[[नाबाद|*]] (५४) | wickets1 = [[प्रोस्पेर उत्सेया]] २/२८ (४ षटके) | runs2 = [[ब्रेंडन टेलर]] ५९ (३९) | wickets2 = जुआन थेरॉन २/२६ (४ षटके) | result = दक्षिण आफ्रिकेचा ८ धावांनी विजय झाला | report = [http://www.cricinfo.com/south-africa-v-zimbabwe-2010/engine/match/463142.html धावफलक] | venue = डी बियर्स डायमंड ओव्हल, किम्बर्ली | umpires = [[शॉन जॉर्ज]] (दक्षिण आफ्रिका) आणि [[ब्रायन जेर्लिंग]] (दक्षिण आफ्रिका) | motm = [[जेपी ड्युमिनी]] (दक्षिण आफ्रिका) | toss = दक्षिण आफ्रिकेने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:झिम्बाब्वे क्रिकेट संघाचे दक्षिण आफ्रिका दौरे]] lsadep9gi40bcabvxed8nrqjsfwv8b3 0 308568 2139736 2022-07-23T11:03:39Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''वांदळी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''वांदळी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''वांदळी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] nu5ribm87skx2b1brv73t3t6zin5vst 0 308569 2139738 2022-07-23T11:04:25Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मरगसुर''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मरगसुर''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''मरगसुर''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 9y20m3efmsdaicpm0olj4kn4zsfh5za 0 308570 2139740 2022-07-23T11:05:09Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मेंढेपठार''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मेंढेपठार''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''मेंढेपठार''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] neyth0z4nvyf28cnqtlz11z70rxhzxb 0 308571 2139742 2022-07-23T11:05:48Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''वाई''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_श... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''वाई''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''वाई''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 32iouor0d4063p69aih4181ahan3wka 0 308572 2139744 2022-07-23T11:06:36Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मेंडकी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मेंडकी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''मेंडकी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] h33cdq7qwo161bbhqpts03ma3dtdl10 0 308573 2139745 2022-07-23T11:07:16Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मेटपांजरा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मेटपांजरा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''मेटपांजरा''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] f7of6p6v96gt2qdbzptu0nb31e7voxt 0 308574 2139747 2022-07-23T11:07:57Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''म्हासळा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जव... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''म्हासळा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''म्हासळा''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 967gjz1gw4u823rd71ol0ubjie5yqzf 0 308575 2139749 2022-07-23T11:08:44Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''वाघोडा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''वाघोडा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''वाघोडा''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] sjk17r59iazs4pfahastx5htc42qt69 0 308576 2139751 2022-07-23T11:09:51Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''म्हासखापरा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''म्हासखापरा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''म्हासखापरा''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 4575cvl5o2b90sga5fo4i8fzd3an3zs 0 308577 2139752 2022-07-23T11:10:44Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''वसंतनगर''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जव... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''वसंतनगर''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''वसंतनगर''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] eudgg8jiow23uc56h5dulbghng3poqm 0 308578 2139753 2022-07-23T11:12:23Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मुकणी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळच... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मुकणी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''मुकणी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] gyfth7y9kx4jkcgmfz033phli7zf1g5 0 308579 2139754 2022-07-23T11:13:07Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मिनीवाडा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |ज... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मिनीवाडा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''मिनीवाडा''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 0155bnfabsfhgbko4eteu4wn7wpl8ho 0 308580 2139755 2022-07-23T11:17:00Z Ganesh591 62733 नवीन पान: पाकिस्तान क्रिकेट संघ 26 ऑक्टोबर ते 24 नोव्हेंबर 2010 या कालावधीत UAE मध्ये दक्षिण आफ्रिकेविरुद्ध खेळला. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचे पाकिस्तान दौरे]] wikitext text/x-wiki पाकिस्तान क्रिकेट संघ 26 ऑक्टोबर ते 24 नोव्हेंबर 2010 या कालावधीत UAE मध्ये दक्षिण आफ्रिकेविरुद्ध खेळला. ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचे पाकिस्तान दौरे]] 8jkrqa942vj7it922ekwx8i4kci4eh4 2139769 2139755 2022-07-23T11:34:46Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = पाकिस्तानविरुद्ध दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचा संयुक्त अरब अमिराती दौरा, २०१०-११ | team1_image = Flag of Pakistan.svg | team1_name = पाकिस्तान | team2_image = Flag of South Africa.svg | team2_name = दक्षिण आफ्रिका | from_date = २६ ऑक्टोबर | to_date = २४ नोव्हेंबर २०१० | team1_captain = [[मिसबाह-उल-हक]] (कसोटी)<br>[[शाहिद आफ्रिदी]] (वनडे/टी२०आ) | team2_captain = [[ग्रॅम स्मिथ]] (कसोटी/वनडे)<br>[[जोहान बोथा]] (टी२०आ) | no_of_tests = 2 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 0 | team1_tests_most_runs = [[अझहर अली]] (२३७) | team2_tests_most_runs = [[जॅक कॅलिस]] (३२३) | team1_tests_most_wickets = अब्दुर रहमान (९) | team2_tests_most_wickets = [[पॉल हॅरिस]] (७) | player_of_test_series = [[जॅक कॅलिस]] (दक्षिण आफ्रिका) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 2 | team2_ODIs_won = 3 | team1_ODIs_most_runs = मोहम्मद हाफिज (२०३) | team2_ODIs_most_runs = [[हाशिम आमला]] (२९१) | team1_ODIs_most_wickets = [[शोएब अख्तर]] (७) | team2_ODIs_most_wickets = [[मॉर्ने मॉर्केल]] (८) | player_of_ODI_series = [[हाशिम आमला]] (दक्षिण आफ्रिका) | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 2 | team1_twenty20s_most_runs = [[मिसबाह-उल-हक]] (६०) | team2_twenty20s_most_runs = [[कॉलिन इंग्राम]] (७७) | team1_twenty20s_most_wickets = [[शोएब अख्तर]] (३) | team2_twenty20s_most_wickets = लोनवाबो त्सोत्सोबे (५) | player_of_twenty20_series = [[जोहान बोथा]] (दक्षिण आफ्रिका) }} पाकिस्तान क्रिकेट संघ २६ ऑक्टोबर ते २४ नोव्हेंबर २०१० या कालावधीत यूएई मध्ये दक्षिण आफ्रिकेविरुद्ध खेळला. या दौऱ्यात मूळतः एक ट्वेंटी२० (टी२०आ), पाच एकदिवसीय सामने (वनडे) आणि दोन कसोटी सामने खेळायचे होते, परंतु २०१० च्या पाकिस्तानातील पुरामुळे, दक्षिण आफ्रिकेने पूरग्रस्तांसाठी निधी उभारण्यासाठी आणखी एक टी२०आ खेळण्याचा प्रस्ताव दिला.<ref>{{cite news|title=UAE to host historic Pakistan-South Africa Test series |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/cricket/8714743.stm|publisher=BBC Sport|access-date=2010-10-03|date=31 May 2010}}</ref><ref>{{cite web|title=Pakistan announce schedule for UAE series against South Africa|url=http://www.cricinfo.com/pakistan/content/story/461560.html|work=Cricinfo|publisher=ESPN|access-date=2010-10-03}}</ref> ७ ऑक्टोबर रोजी, पाकिस्तानने मिसबाह-उल-हकच्या पुनरागमनासाठी त्यांच्या १५ सदस्यांच्या संघाची घोषणा केली परंतु कोणत्याही कर्णधाराची घोषणा करण्यात आली नाही (त्या वर्षी जूनपासून शाहिद आफ्रिदी त्यांचा मर्यादित षटकांचा कर्णधार आहे). एका दिवसानंतर, मिसबाह-उल-हकची कसोटी कर्णधार म्हणून नियुक्ती करण्यात आली, तर शाहिद आफ्रिदीला मर्यादित षटकांचा कर्णधार म्हणून कायम ठेवण्यात आले.<ref>{{cite web|title=Misbah-ul-Haq appointed Test captain|url=http://www.cricinfo.com/pakistan-v-south-africa-2010/content/current/story/480522.html|work=Cricinfo.com|access-date=2010-10-09}}</ref> दक्षिण आफ्रिकेचा कर्णधार ग्रॅमी स्मिथने जाहीर केले की स्पॉट-फिक्सिंग प्रकरणाशी संबंधित पाकिस्तान क्रिकेट संघाभोवती वाद निर्माण झाले असले तरी, संघाला विश्वचषकाची तयारी करता यावी यासाठी मालिकेवर लक्ष केंद्रित करणे महत्त्वाचे आहे.<ref>{{cite web|title=South Africa not distracted by fixing controversy - Smith|url=http://www.cricinfo.com/pakistan-v-south-africa-2010/content/current/story/483336.htm|work=Cricinfo|access-date=26 October 2010}}</ref> प्रसारमाध्यमांच्या अनेक अनुमानांनंतर, कसोटी मालिकेसाठी अंपायर डिसिजन रिव्ह्यू सिस्टीम वापरली जाणार नसल्याचे जाहीर करण्यात आले. पाकिस्तान क्रिकेट बोर्डाने असे म्हटले आहे की त्यांनी यापूर्वी स्वाक्षरी केलेले मीडिया करार यूडीआरएस कव्हर करत नाहीत, त्यामुळे किमान २०१२ पर्यंत पाकिस्तानच्या कोणत्याही घरच्या सामन्यांमध्ये त्याचा वापर केला जाणार नाही.<ref>{{cite web|title=No UDRS in Pakistan-South Africa Tests|url=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-south-africa-2010/content/story/484156.html|publisher=Cricinfo|access-date=13 November 2010}}</ref> ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचे पाकिस्तान दौरे]] n78tjtb0ye82oetjggdgh2vzv4t6onn 2139795 2139769 2022-07-23T11:54:10Z Ganesh591 62733 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tour | series_name = पाकिस्तानविरुद्ध दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचा संयुक्त अरब अमिराती दौरा, २०१०-११ | team1_image = Flag of Pakistan.svg | team1_name = पाकिस्तान | team2_image = Flag of South Africa.svg | team2_name = दक्षिण आफ्रिका | from_date = २६ ऑक्टोबर | to_date = २४ नोव्हेंबर २०१० | team1_captain = [[मिसबाह-उल-हक]] (कसोटी)<br>[[शाहिद आफ्रिदी]] (वनडे/टी२०आ) | team2_captain = [[ग्रॅम स्मिथ]] (कसोटी/वनडे)<br>[[जोहान बोथा]] (टी२०आ) | no_of_tests = 2 | team1_tests_won = 0 | team2_tests_won = 0 | team1_tests_most_runs = [[अझहर अली]] (२३७) | team2_tests_most_runs = [[जॅक कॅलिस]] (३२३) | team1_tests_most_wickets = अब्दुर रहमान (९) | team2_tests_most_wickets = [[पॉल हॅरिस]] (७) | player_of_test_series = [[जॅक कॅलिस]] (दक्षिण आफ्रिका) | no_of_ODIs = 5 | team1_ODIs_won = 2 | team2_ODIs_won = 3 | team1_ODIs_most_runs = मोहम्मद हाफिज (२०३) | team2_ODIs_most_runs = [[हाशिम आमला]] (२९१) | team1_ODIs_most_wickets = [[शोएब अख्तर]] (७) | team2_ODIs_most_wickets = [[मॉर्ने मॉर्केल]] (८) | player_of_ODI_series = [[हाशिम आमला]] (दक्षिण आफ्रिका) | no_of_twenty20s = 2 | team1_twenty20s_won = 0 | team2_twenty20s_won = 2 | team1_twenty20s_most_runs = [[मिसबाह-उल-हक]] (६०) | team2_twenty20s_most_runs = [[कॉलिन इंग्राम]] (७७) | team1_twenty20s_most_wickets = [[शोएब अख्तर]] (३) | team2_twenty20s_most_wickets = लोनवाबो त्सोत्सोबे (५) | player_of_twenty20_series = [[जोहान बोथा]] (दक्षिण आफ्रिका) }} पाकिस्तान क्रिकेट संघ २६ ऑक्टोबर ते २४ नोव्हेंबर २०१० या कालावधीत यूएई मध्ये दक्षिण आफ्रिकेविरुद्ध खेळला. या दौऱ्यात मूळतः एक ट्वेंटी२० (टी२०आ), पाच एकदिवसीय सामने (वनडे) आणि दोन कसोटी सामने खेळायचे होते, परंतु २०१० च्या पाकिस्तानातील पुरामुळे, दक्षिण आफ्रिकेने पूरग्रस्तांसाठी निधी उभारण्यासाठी आणखी एक टी२०आ खेळण्याचा प्रस्ताव दिला.<ref>{{cite news|title=UAE to host historic Pakistan-South Africa Test series |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/cricket/8714743.stm|publisher=BBC Sport|access-date=2010-10-03|date=31 May 2010}}</ref><ref>{{cite web|title=Pakistan announce schedule for UAE series against South Africa|url=http://www.cricinfo.com/pakistan/content/story/461560.html|work=Cricinfo|publisher=ESPN|access-date=2010-10-03}}</ref> ७ ऑक्टोबर रोजी, पाकिस्तानने मिसबाह-उल-हकच्या पुनरागमनासाठी त्यांच्या १५ सदस्यांच्या संघाची घोषणा केली परंतु कोणत्याही कर्णधाराची घोषणा करण्यात आली नाही (त्या वर्षी जूनपासून शाहिद आफ्रिदी त्यांचा मर्यादित षटकांचा कर्णधार आहे). एका दिवसानंतर, मिसबाह-उल-हकची कसोटी कर्णधार म्हणून नियुक्ती करण्यात आली, तर शाहिद आफ्रिदीला मर्यादित षटकांचा कर्णधार म्हणून कायम ठेवण्यात आले.<ref>{{cite web|title=Misbah-ul-Haq appointed Test captain|url=http://www.cricinfo.com/pakistan-v-south-africa-2010/content/current/story/480522.html|work=Cricinfo.com|access-date=2010-10-09}}</ref> दक्षिण आफ्रिकेचा कर्णधार ग्रॅमी स्मिथने जाहीर केले की स्पॉट-फिक्सिंग प्रकरणाशी संबंधित पाकिस्तान क्रिकेट संघाभोवती वाद निर्माण झाले असले तरी, संघाला विश्वचषकाची तयारी करता यावी यासाठी मालिकेवर लक्ष केंद्रित करणे महत्त्वाचे आहे.<ref>{{cite web|title=South Africa not distracted by fixing controversy - Smith|url=http://www.cricinfo.com/pakistan-v-south-africa-2010/content/current/story/483336.htm|work=Cricinfo|access-date=26 October 2010}}</ref> प्रसारमाध्यमांच्या अनेक अनुमानांनंतर, कसोटी मालिकेसाठी अंपायर डिसिजन रिव्ह्यू सिस्टीम वापरली जाणार नसल्याचे जाहीर करण्यात आले. पाकिस्तान क्रिकेट बोर्डाने असे म्हटले आहे की त्यांनी यापूर्वी स्वाक्षरी केलेले मीडिया करार यूडीआरएस कव्हर करत नाहीत, त्यामुळे किमान २०१२ पर्यंत पाकिस्तानच्या कोणत्याही घरच्या सामन्यांमध्ये त्याचा वापर केला जाणार नाही.<ref>{{cite web|title=No UDRS in Pakistan-South Africa Tests|url=http://www.espncricinfo.com/pakistan-v-south-africa-2010/content/story/484156.html|publisher=Cricinfo|access-date=13 November 2010}}</ref> ==ट्वेन्टी-२०== ===पहिला टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = २६ ऑक्टोबर २०१० | team1 = {{cr-rt|PAK}} | score1 = ११९ (१९.५ षटके) | score2 = १२०/४ (१८.२ षटके) | team2 = {{cr|RSA}} | runs1 = [[मिसबाह-उल-हक]] २७[[नाबाद|*]] (३२) | wickets1 = लोनवाबो त्सोत्सोबे ३/१६ (४ षटके) | runs2 = [[कॉलिन इंग्राम]] ४६[[नाबाद|*]] (३८) | wickets2 = [[शोएब अख्तर]] २/२९ (४ षटके) | result = दक्षिण आफ्रिकेने ६ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/pakistan-v-south-africa-2010/engine/match/478279.html धावफलक] | venue = [[शेख झायेद क्रिकेट स्टेडियम|शेख झायेद स्टेडियम]], [[अबू धाबी]] | umpires = [[अहसान रझा]] आणि [[असद रौफ]] (दोन्ही पाकिस्तान) | motm = [[जेपी ड्युमिनी]] (दक्षिण आफ्रिका) | toss = पाकिस्तानने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = }} ===दुसरा टी२०आ=== {{Limited overs matches | date = २७ ऑक्टोबर २०१० | team1 = {{cr-rt|PAK}} | score1 = १२०/९ (२० षटके) | score2 = १२५/४ (१९.४ षटके) | team2 = {{cr|RSA}} | runs1 = [[मिसबाह-उल-हक]] ३३ (३८) | wickets1 = जुआन थेरॉन ४/२७ (४ षटके) | runs2 = [[ग्रॅम स्मिथ]] ३८ (४२) | wickets2 = [[शाहिद आफ्रिदी]] १/१३ (४ षटके) | result = दक्षिण आफ्रिकेने ६ गडी राखून विजय मिळवला | report = [http://www.cricinfo.com/pakistan-v-south-africa-2010/engine/current/match/461565.html धावफलक] | venue = [[शेख झायेद क्रिकेट स्टेडियम]], [[अबू धाबी]] | umpires = [[असद रौफ]] आणि [[नदीम घौरी]] (दोन्ही पाकिस्तान) | motm = जुआन थेरॉन (दक्षिण आफ्रिका) | toss = पाकिस्तानने नाणेफेक जिंकून फलंदाजीचा निर्णय घेतला. | rain = }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचे पाकिस्तान दौरे]] e40x37eyoatf8v5elrdf84k9sdrjulv 0 308581 2139756 2022-07-23T11:26:54Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पुसागोंदी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पुसागोंदी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''पुसागोंदी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] trpm9m2wnqa4oqgprpu6r3rc8pvs2lw 0 308582 2139757 2022-07-23T11:27:35Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मुरळी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळच... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मुरळी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''मुरळी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 0i3t56tiv3edbekrvj11tu9z81a579t 0 308583 2139758 2022-07-23T11:28:15Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मुरती''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळच... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''मुरती''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''मुरती''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 3173yi6nl4jas0ezmk4h9xdim051rft 0 308584 2139759 2022-07-23T11:28:54Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''उबगी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''उबगी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''उबगी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] nns7u8kuql10p030ycmy5jxzts4i75h 0 308585 2139760 2022-07-23T11:29:38Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''नायगाव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''नायगाव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''नायगाव''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 6ffqsxrfwa5t9q1fh7bn9vm9ojhgf3b 0 308586 2139761 2022-07-23T11:30:23Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''नांदा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळच... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''नांदा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''नांदा''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] n4hbxkup2qwyorblkyqj77qy339qhxs 0 308587 2139762 2022-07-23T11:31:04Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पालगोंदी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |ज... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पालगोंदी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''पालगोंदी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] gpzthh5jfmzrr6wn0vts6zzjfv6ck7v 0 308588 2139763 2022-07-23T11:31:55Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पांचधार''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जव... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पांचधार''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''पांचधार''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 2jsjo9c9vypf2fzscz2njqtnryq7slc 0 308589 2139764 2022-07-23T11:32:35Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''नंडोरा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''नंडोरा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''नंडोरा''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 06jixwo4el094bfgvdvxtkpa8r0hwnw 0 308590 2139766 2022-07-23T11:33:22Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पांढरढाकणी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पांढरढाकणी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''पांढरढाकणी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] f82ix8kqe35vd1bap9p9y481yqzu6xd 0 308591 2139767 2022-07-23T11:34:04Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पांजरा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पांजरा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''पांजरा''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] dq3sq0ub45c12ms0v49gtv5k0lwg4c4 0 308592 2139768 2022-07-23T11:34:45Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पानवाडी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जव... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पानवाडी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''पानवाडी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 2d9ce3fgrq8gjkrjk1frgsjkgpz9k42 0 308593 2139770 2022-07-23T11:35:33Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पारडसिंगा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पारडसिंगा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''पारडसिंगा''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 2hh7imix3pk7a2t3noil71j2k1hvqmb 0 308594 2139771 2022-07-23T11:36:15Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पारडी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळच... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पारडी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''पारडी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] kmnfyj58v6ecgjgztxuxttzw455kupq 0 308595 2139772 2022-07-23T11:36:54Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पारसोडी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जव... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पारसोडी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''पारसोडी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] d5f61yneifs8rv1zk89vvauzaf23btf 0 308596 2139773 2022-07-23T11:37:36Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पठार''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पठार''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''पठार''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 9tz9whtxhnsr5tt15xu17bluzrhd7cq 0 308597 2139774 2022-07-23T11:38:35Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''तारोडा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''तारोडा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''तारोडा''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 8032jrdkpanivgg3uw671f6qayzuack 0 308598 2139775 2022-07-23T11:39:18Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''राजणी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळच... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''राजणी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''राजणी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] r9qfm4g6ylpugi8k1a410ynn0fy5zo3 0 308599 2139776 2022-07-23T11:40:02Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''रांधोडा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जव... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''रांधोडा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''रांधोडा''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] tbrduxphubcnnrpc0zf42bjuf26xx16 0 308600 2139777 2022-07-23T11:40:45Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''राऊळगाव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जव... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''राऊळगाव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''राऊळगाव''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] dpza3ijlbsgbjer0noqbxkjc2z40e5p 0 308601 2139778 2022-07-23T11:41:26Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''ताराबोडी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |ज... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''ताराबोडी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''ताराबोडी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] pno0qcr8tamiz71fb28z9tt8m3igiv6 0 308602 2139779 2022-07-23T11:42:05Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''सबकुंड''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''सबकुंड''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''सबकुंड''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] ksbxmwzorbwspyvg50gciyak254p1ij 0 308603 2139780 2022-07-23T11:42:43Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''तापणी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळच... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''तापणी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''तापणी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] mgltloy0r4iup0b1hejeo4vw3bw0r8x 0 308604 2139781 2022-07-23T11:43:23Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''रिढोरा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''रिढोरा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''रिढोरा''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 9gstyvfn40f2onxzmar8rfey2kugrf9 0 308605 2139782 2022-07-23T11:44:07Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''रिंगणाबोडी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''रिंगणाबोडी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''रिंगणाबोडी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] fm57ky6jyhzy85an3ct5en5qkx8809r 0 308606 2139783 2022-07-23T11:44:47Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''सळाई''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''सळाई''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''सळाई''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 1akn9omnaq5bv21b1byjde0uzjkee4y 0 308607 2139784 2022-07-23T11:45:30Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''सावोळी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''सावोळी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''सावोळी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] kpjf669nv1vqyvbzxraz60dkw13coit 0 308608 2139785 2022-07-23T11:46:14Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''शेकापुर''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जव... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''शेकापुर''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''शेकापुर''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] kw4pk8v9b0w28d741g7y35swh75u4l4 0 308609 2139786 2022-07-23T11:46:59Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''शिरमी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळच... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''शिरमी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''शिरमी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] rpunhuzfsawprvl0iwtxnril0lqehx6 0 308610 2139787 2022-07-23T11:47:44Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''शिवकामठ''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जव... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''शिवकामठ''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''शिवकामठ''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 948b8mst1l1u8im5gt9cn2dc14x60gf 0 308611 2139788 2022-07-23T11:48:29Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''सिरसावाडी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''सिरसावाडी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''सिरसावाडी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] nccwlk4x1wpyqxe0f4a8jrvxxh7n9g5 0 308612 2139789 2022-07-23T11:49:15Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''सोनेगाव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जव... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''सोनेगाव''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''सोनेगाव''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] k5yqnrj45w3oxbct1yi3ds048aikirq 0 308613 2139790 2022-07-23T11:49:56Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''सोनखांब''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जव... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''सोनखांब''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''सोनखांब''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 65hd3m4yjj3x0zxw1ivlvqk0clgyr7v 0 308614 2139791 2022-07-23T11:50:44Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''सोनमोह''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''सोनमोह''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''सोनमोह''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 8spmje4abw4lldq9yst1iozj41hbuaj 0 308615 2139792 2022-07-23T11:51:27Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''सोनोळी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''सोनोळी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''सोनोळी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] n13m33iyqqrmtv7gcn49givndk2lugh 0 308616 2139793 2022-07-23T11:52:14Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''सोनपुर''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळ... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''सोनपुर''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''सोनपुर''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] gpvaout10ygp2u4xsoyedsikdc50wt3 0 308617 2139794 2022-07-23T11:53:14Z नरेश सावे 88037 नवीन पान: {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''तांदुळवणी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |... wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''तांदुळवणी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=काटोल | जिल्हा = [[नागपूर जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''तांदुळवणी''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[नागपूर जिल्हा|नागपूर जिल्ह्यातील]] [[काटोल|काटोल तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:काटोल तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:नागपूर जिल्ह्यातील गावे]] 6apxw9yntwwzuizvvtv3ejvdukzosg1 3 308618 2139798 2022-07-23T11:57:34Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=TheSomeshKhodke}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) १७:२७, २३ जुलै २०२२ (IST) 7ke9lfzszdmteayxs6ge0y5n7wb599b